stanbul - Amargi

Feminizm Tartmalar
Kasm 2011
stanbul - Amargi
Feminizm Tartmalar
Birinci Basm
Amargi Yaynevi
Kasm 2011.
Yayna Hazrlayanlar: Esen zdemir, Sevi Bayraktar
Kapak Tasarm: Hilal Esmer
Dzelti: Ayegl Tatman
Grafk Tasarm: zlem Alc
AMARG
S.S. Kadn Bilimsel Aratrma
ve Dayanma Yaynclk Kooperatif
stiklal Cad. No:73/5 Beyolu/stanbul
Tel: 0212 251 01 54
email: stanbul@maargi.org.tr
web: www.amargi.org.tr
Bask: Ezgi Matbaas
Sanayi Cad. Altay Sok. No:10
obaneme-Yenibosna/ stanbul
Tel: 0212 452 23 02
Bu kitap Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliinin katklaryla hazrlanmtr
NDEKLER
Hak Talebi / Marie Victoire, Hazal Halavut 7
Demir eneli Melekler / Melek zman 25
Osmanl Trk Kadn Hareketi / Yaprak Zihniolu 39
8 Mart / Filiz Karaku, Glfer Akkaya 55
Kadnlarn Milliyeti / Nkhet Sirman 85
Emma Goldman -
Pratik Anarizmi ve Dalgalar tesi Feminizmi / Milen&Glkan 101
Rosa Luxemburg, Clara Zetkin,
Aleksandra Kollontay / Melda Yaman ztrk, Glnur Elik 129
Modernitenin kilikleri / nci Keresteciolu 155
kinci Dalga Feminizm / Aye Dzkan 175
Kate Millett, Simon De Beauvoir / Beril Eybolu,
Ayegl Tatman 193
Sosyalist Feminizm / Glnur Savran 215
Fransz Feminizmi / Didem Havliolu 233
Kadnlarn Tarih Yazm / Serpil akr 253
syan Nisvan - 80ler Trkiyesinde Feminist
Hareketin Ortaya k / ule Ayta, Handan Ko 277
Feminizmin znesi Kimdir? / Meltem Ahska,
Nkhet Sirman, Glnur Savran 295
NSZ
Feminist Tartmalara balama fkrimiz geen yl Amargi
iinde Cumartesi gnleri yapmaya baladmz Cumartesi Makale
Tartmalarnn sonucunda ortaya kt. Bu gnlerde, Feminist
Tartmalarda da olduu gibi konu ile ilgili makaleler zerinden
tartma yrtmeye altk ama bu denemeden arzu ettiimiz sonular
alamadk dorusu. Bir yandan tartmalarn neredeyse sadece deneyim
aktarmna dnmesi dier yandan artk kemikleen mevcut gr
ayrlklar dolaysyla kendi ezberlerimize taklp kaldmz grdk.
Ve bu durumdan bir k yolu aramaya koyulduk. Bulduumuz yolda,
halihazrda kullandmz birok kavramla hesaplamaya ncelik verdik,
en ok da feminizmin kavramlarn yeniden dnmeyi, onlarla bir
hallemeyi gerekli hissettik. Kavramlarn belli balamlarda olumas
fkrinden hareketle feminizmin tarihsellii iinde bilmediklerimizi
kefetmek, bildiklerimizi bir kez daha hatrlamak ve yeniden
yorumlamak iin yola ktk ve bu yolda temel derdimizi kavramlarn
bugn bizler iin ne ifade ettiini, gncel feminist politikamzda
nereye denk dtn anlamak, diye belirledik. Dolaysyla feminist
tartmalara balarken ncelikle amacmz, hep bir arayn peinde
olduunu syleyen Amargililer olarak kendi i rgtlenmemizde
yaadmz tartmalarda imdiye kadar neleri gremediimizi, neleri
grmezden geldiimizi kefetmek ve nce kendi ezberlerimizi bozmakt.
Bunun iin de feminist teori ve pratiin diyalektik varoluu nce bizim
dnyay deneyimleyiimize karsn sonra da bu deneyimler oalarak
baka mecralara doru yol alsn istedik.
Tartmalara baladmzda elimizde, feminizmin tarihsel izini
takip edebileceimiz bir tarihsel hat izen dalgalarmz vard. Peki
feminizmin tarihini ve kavramlarnn izini dorusal bir tarih aknda
grebildik mi? Dorusu bunu arzulamadk bile, bilakis tartmalarn
kendisi bizi hi de dorusal olmayan, dorusaldan ziyade dngsel
olan bir yola doru srkledi. Yorgun argn, artk bitirmek zorundayz
arkadalar, diyerek (imdilik) noktaladmz her tartmann ardndan
bir sonraki haftann tartma konusu kendisini ak ettiinde bunu
grmezden gelemedik ve bazen sraylarla, bazen geri dnlerle bu
kendiliinden ilerleyen aka riayet ettik. Btn bu tartmalar sresince
elbette hem lke gndemi hem de feminist hareketin gndemi durmadan
akyor, feminizm tartmalarmzsa muhakkak bu gndemlerin etkisiyle
yeniden ekilleniyordu; rnein, 8 Mart srecinde yaadmz
tartmalar bizi 8 Martlar konumaya mecbur klmt... Ksacas,
elimizde belli bir programmz ve dalgalarmz vard varolmasna da,
rnein Emma gibi dalgalara smayan bir kadnla yolumuz kesitiinde
bunun heyecan ile Rosa, Clara, Kollontay, Kate, Simonla da bulumadan
geemezdik; tm bu srete isimlerini bu kadar ok telafuz ettiimiz bu
kadnlar hakknda ne kadar az ey bildiimizi fark ettik.
Dalgalar bir kenara brakarak da feminizmin tarihini konua-
madk, zira Cumartesi Makale Tartmalarnda bunun olamayacan
tecrbe etmitik; yani ne dalgalarla ne dalgalarsz oldu, ne grmezden
gelebildik dalgalar ne de aabildik. Yalnz, iinden geerken dalgalarn
onlara takl kalmaktan imtina ettik diyebiliriz. Feminizme yakr bir
ekilde bol sorulu, bol hararetli, bol ekimeli tartmalar gerekletirdik.
Btn sorularmza cevap bulamadk elbette, hatta her tartmadan daha
fazla soruyla ayrldk; ama her seferinde biraya geldiimiz, birbirimizin
sesini duyabildiimiz, dokunabildiimiz iin mutlu olduk. Bir sonraki
haftann tartmasn merakla bekledik.
Feminizm Tartmalarnn devam ettii be ay boyunca feminist
harekette rgtl olan kadnlarn yan sra, sadece kadn olduu iin
merak eden, entelektel anlamda ilgi duyan veya feminist harekete
demeye alp da etrafnda dolanan ama bir trl feminist miyim deil
miyim kararn veremeyen, hem feminist bir rgtte ne yapabilirim
ki?! diye soran kadnlarla da bulutuk. Bugn feminist bilincin bize
kazandrd farkl bir bak asyla daha nce kendimizin sorduu bu
sorulara cevap vermeye alrken ne kadar etreflli bir ile uratmz
bir kez daha hatrladk; ama hepimiz ayn cevapta buluamyoruz diye
de hayfanmadk, tersine, feministe bir merakla sormaya devam ettik.
2001 ylnda Amargi Kadn Kooperatif olarak yola ktmzda
derdimiz farkl iktidar ilikileri ile toplumsal cinsiyet elikilerinin
arasndaki ba aa karmakt. Bu iktidar ilikilerinden bir tanesi
de bilimsel bilginin iktidaryd. Kadnlarn dland, akademinin ve
belli kurumlarn tekelinde olduu varsaylan bilimsel bilgiyi tek doru
olmaktan karmak, yaamn ve siyasetin gcyle dntrmek iin
Amargi Kadn Akademisi olarak Feminist Derslerle baladmz bu
yolculuumuz bunu dert edinen birok atlye ve syleiler ile devam etti.
zgrl Ararken-Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, Oda,
Deneyimlerimiz Hangi Kaplar Ayor, Kadnlar Dile Gelince kitaplarmz
bu kaygnn rnleri. 10. ylmzda yayna hazrladmz Feminist
Tartmalar kitabyla bu yolcululuumuza devam ediyoruz. Bizler iin
nasl zgrleeceimizin kef teori ve pratiin btnlnden geiyor
ve buna ekeceimiz bir para tuzu boynumuzun borcu biliyoruz. Teori
ile pratiin, akademi ile sokan, bilimsel bilgi ile anneannelerimizden
aktarlan kadnlk hafzalarnn bilgisi birbiri iinden aksn diye feminist
analizi mcadelemizin asma kilidi yapp yola devam edeceiz.
On be hafta boyunca son derece ilgin ve zengin tartmalarn
yaand oturumlar gelmek istiyorum ama ilerimden dolay
gelemiyorum, keke u an stanbulda olsaydm, gelemiyorum ama
okuma nerilerinizi takip ediyorum, ok merak ediyorum tartma nasl
geti, ses kayd var m acaba? diyen btn dostlarmz ve tartmalardan
haberdar dahi olamayan herkes iin kitaplatrmaya karar verdik. Elinizde
tuttuunuz kitap uzun yllardr biriktirilen feminist hareketin bilgi ve
deneyiminin kck bir paras. Bu kck paray dahi grnr
klm olmamz bugnk feminist politikamza ve son yllarn hararetli
bir konusuna, farkllklarmz arasnda nasl ittifaklar kurabiliriz?
sorusuna bir para da olsa katk sunabildiyse ne mutlu bize.
Feminizmin tarihini tartarak kendi tarihimizin izini srmeye
altk, sr- lisan ettiysek afola...
Feminist Tartmalar tam anlamyla kolektif bir almann rn
oldu.
Bilgi ve deneyimlerini bizlerle paylaarak bu tarihin yazlmasna
katk sunan konumaclarmz: Marie Victoire, Hazal Halavut, Melek
zman, Yaprak Zihniolu,Filiz Karaku, Glfer Akkaya, Nkhet Sirman,
Milen, Glkan,Melda Yaman ztrk, Glnur Elik, nci Keresteciolu,
Aye Dzkan, Beril Eybolu, Ayegl Tatman, Glnur Savran,
Didem Havliolu ve Meltem Ahskaya, tartma programn belirleyen
ve ynlendiren Amargi makale grubuna (Burcu Mutlu, Hazal Halavut,
Sevi Bayraktar, Senem Donatan, Suzan Karaibrahimolu, ehri Karayel,
Berfu eker, Esen zdemir), bu srecin en zorlu ksmn, ses kaytlarnn
zmlemesini yapan Ayegl Tatman, Yamur Karan, Nedime
Yeilyurt, Semra Aslan, Selda Ustaba, zlem alkan, Burcu Tunakan,
Sevda Zenjanl,Tue Akar ve Armaan Laleye, bu hafta neyi, nasl
tartsak diye sktmz her anda desteini bizden esirgemeyen Filiz
Karaku ve Glnur Elike, kapak tasarmz yapan ve her trl kaprisimize
katlanan Hilal Esmere, son dakikada imdadmza yetien kitabn grafk
tasarmn yapan zlem Alcya, insan st bir hzla kitabn dzeltisini
yapan Ayegl Tatmana, biyograflerin hazrlanmasna destek olan
Dilah Saylana, tartmalarn koordinasyonunu yrten Hazal Halavut
ve Esen zdemire, Feminist Tartmalar projemizi ve kitabn basmn
destekleyen Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliine ve bu
sreci bizim iin gsterdikleri anlay ve titiz almalaryla kolaylatran
vakf alanlar Semahat Sevim ve Saynur Graya, kitab yayna
hazrlayan Esen zdemir ve Sevi Bayraktara ve tartmalarmza katlan
herkese ok teekkr ederiz.
Amargi Kadn Kooperatif
7
H
a
k

T
a
l
e
b
i
8
Marie Victoire Louise
CNRS (Le centre national de la recherche scientifque) adl bilimsel
aratrma merkezinde kadna ynelik cinsel iddet ve fuhu gibi
konular zerine alan feminist sosyolog ve aratrmac.
Hazal Halavut
Antropoloji ve Edebiyat alanlarnda alyor. Amargi Kadn
Kooperatif yesi.
9
H
a
k

T
a
l
e
b
i
Feminizmi tartyoruz; feministler
tartyoruz; feministe feminizmi
tartyoruz; btn kadnlar olsun
istiyoruz, tarihimizi yazan btn
kadnlar gelsin, kadnlk tarihimiz
bir kez daha aktarlsn, bir kez daha
yorumlansn, bin kere dile dklsn ama
unutulmasn istiyoruz. Burada btn
kadnlarla kadnlk tarihine, tarihimize
yeniden tanklk etmeye niyetleniyiz.
Dalgalar konuarak balayacaz, belki
de bu dalgalarla arada kyya vura vura
ilerleyeceiz drt ay boyunca, ama her
seferinde dalagalarn stne kp daha
ilerilere gitmeye alacaz... Vardmz
noktada bu dalgal corafya bizi ne yana
atar bilemiyoruz ama bir kydan alp
konumak istiyoruz. Bir dil kuralm da
bu corafyalarda kaybolursak birbirimize
seslenebilelim istiyoruz. Biz hereyi imdi
ok istiyoruz. Evet, bugn balyoruz.
Kendilerine feminist diyen bir grup kadn...
Hazal: Bu hafta Birinci Dalga denilen dnemin tarihsel bir dkmn
yapmak yerine hak talebi ve hak kavram nediri tartalm istedik.
nk bugnlerde Amargide kendi aramzda farkl konularda
tartrken de zellikle liberalizm, liberalizmin temel kavramlar vb.
konularda kafamz karyor ve tartmalar yayoruz. Birinci Dalga ya da
liberal feminizm diye adlandrlan dnemden beri sregelen kavramlarla
ilgili, bu zamandan o zamana, o zamandan bu zamana bakmak gibi bir
yntem olsun istiyoruz.
Hak talebi tartmalarna gemeden nce, kitaplar kartrrken
daha nce hi aklma gelmeyen bir eyi fark ettiimi sylemek istiyorum:
Feminizmin tarihte kelime olarak ilk defa ne zaman kullandn
gerekten daha nce hibir kaynakta grmemitim. Zaten ou zaman
Kadn hareketi-Feminist Hareket, Kadn rgt-Feminist rgt gibi
konular -u anda neye gre belirlediimiz belli olsa da- o zaman iin ak
10

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
deil. rnein Birinci Dalgada mcadele veren kadnlardan feminist
diye bahsediliyor ama acaba bu kadnlar kendilerine feminist diyorlar
myd? Onlar demeseler bile biz bugnden onlara bakp feministlerdi
diyebilir miyiz, -bence deriz- gibi sorular vard aklmda. Feminist
ve feminizm kavramlarnn ilk kez 1850lerde Fransada kullanld
syleniyor. ngilterede ise bu 1890larda. Fakat ngilteredeki kullanl
u ekilde: Fransadaki muhabirimiz, kendilerine feminist diyen bir
grup kadnn Bu yzden ngiltere szlne de olumsuz anlamda bir
girii var. Ayn ekilde Amerikada da byle.
Seyda: Tanm yok mu?
Hazal: Tanm verilmemi ama ilk olarak 1895 ylndaki rnek verilmi;
nk hl Franszca anlamyla kullanlyor. 1910da Amerikada da
kullanlmaya balanyor: Orada da oy hakk ile anlyor, ama yine
kelimenin Fransaya referansla olumsuz bir kullanm var. 1791de Olympe
de Gouges kadn haklar adl bir bror yaynlyor ve bunun ardndan
giyotinle idam ediliyor. O yzden kelimenin Fransadan ngiltere ve
Amerikaya kt anlamda geiinin bir sebebi var aslnda. Fransz
htilalinde kadnlarn etkisine dair son zamanlarda birok aratrma
yapld ama ben Franszca okuyamadm iin o konuda bir bilgim yok,
yazlan ou kaynakta sadece ngilizce kaynaklar referans alnd iin
bu sorun gz ard ediliyor oysa ihtilal zamannda Fransada olduka
hareketli bir dnem yaanyor
Bir sunumdan ziyade tartabileceimiz birka nokta kardm,
bunlardan bir tanesi -ki benim aklma ok taklan ksmlardan biri- bu
dneme, yani Birinci Dalga, Aydnlanmac Feminizm, Liberal Feminizm
gibi farkl isimlerle anlan dneme gerekten bir ad vermek gerekiyorsa
en doru ad nedir? Yani bu isimlerden ne anlyoruz? Galiba yle bir
tarihsel fark var: 18. Yzylda birtakm kadnlarn yazmsal olarak eitli
retimleri var. Ama balam olan bir kadn hareketinden bu dnemde
sz etmek ok da mmkn deil. 1700ler John Locke, Jean-Jacques
Rousseau gibi dnrlerin, Aydnlanma dncesinin, baknn hakim
olduu bir dnem, bu yzden bu dneme Aydnlanmac Feminizm ad
veriliyor.
19. yzylda ise Amerikadaki kleliin kaldrlmas ve kadnlara oy
hakknn tannmasyla beraber ehirleri dolaan, kampanyalar yapan bir
harekete dnm kadnlar gryoruz. Benim okuduum Josephine
Donovannn Feminist Teori kitabnda, Aydnlanmac Feminizmi 18.
yzyl olarak belirtiyor ve Birinci Dalgay da harekettin balad 19.
yzyldan balatyor. Ama biliyoruz ki btn bu tanmlamalar yaptmz
zaman mutlaka birileri hep darda kalyor. Mesela 1930lara kadar olan
dneme liberal feminizm dediimizde, ayn dnemde yaayan Emma
Goldman gibi liberalizmin btn noktalarn, yani yasal olan devlet
eklini ve her eyi reddeden bir kadn nereye koyuyoruz? O yzden bu
tanmlamalar ve isimlendirmeler hakknda konuabiliriz.
Genel olarak Aydnlanma fkrinden biraz bahsedersek de yle
bir ey var: Aslnda 1300l yllara ait Franszca ve ngilizce kadnlarn
yazdklar metinleri var. Bunlar kadn haklarndan, zellikle kadn
ve erkek arasndaki eitsizlikten bahseden metinler. Ama henz bir
toplumsal dzen tahayyl yok ortada. Genelde bu kadnlar -18.
yzyldaki Aydnlanmac feministler de dahil- o zaman henz eitim
hakk olmad iin evdeki aydn denilen, baba/amca gibi bir fgr
11
H
a
k

T
a
l
e
b
i
araclyla ktphaneye eriimi olan, evde eitim grm, dolaysyla
okuyup kendilerini gelitirebilen kadnlar. Bu kadnlarn hem belli bir
sosyal snftan olmalar gerekiyor hem de gerekten onlarn nlerinde
engel tekil etmeyen ve yollarn aan aile iindeki bir erkek fgr
gerekiyor ki yazabilsinler. Baktm zaman edebiyatta da bu byle, Jane
Austen dan Bronte kardelere kadar Gerekten kadnlarn bu imknlar
gelitirebilmeleri iin kendine ait bir oda ya da bakasna ait bir odaya
erimeleri gerekiyor.
Dediim gibi 1300l yllardan balayan metinler var fakat ilk
aydnlanmac feminist olarak referans verilen metin 1792 ylnda Mary
Wollstonecraftin yazd Kadn Haklarnn Savunusu. Ama aslnda az
nce bahsettiimiz Olympe de Gougesun idam bu metinden drt ay
nce gerekleiyor. Yine 1697de yani Mary Wollstonecrafttan neredeyse
bir yl nce Mary Astellin Kadnlara Ciddi Bir neri adl bir makalesi
bulunuyor. Mary Astell de amcas tarafndan eitim alm bir ngiliz.
Yine Catharine Macaulaynin 1790da Eitim zerine Notlar diye bir
makalesi bulunuyor. O da evde oturarak sekiz ciltlik bir ngiltere tarihi
yazm bir kadn. Yani kadnlarn evde ve kendi alanlarnda bu tr
birtakm retimleri var.
18. yzylda yazan kadnlar dierlerinden yle ayrabiliriz:
Bu kadnlarn metinlerinde btnsel bir sistemden bahsettiklerini
grmek mmkn. Eitsizliin adn koyarak, kadnlar ev iinde tutan ve
zellikle eitim hakkndan yoksun brakan bir sistemden bahsediyorlar.
Tabii bu dnemde bu tr metinlerin gelimesinin tarihsel faktrlerini
de grmek lazm. Bunun iin btn bu Aydnlanma fkri ve teorisinden
bahsetmemiz gerekiyor sanrm. nk Birinci Dalga dediimiz
dnemdeki kadnlara gnmzde yaplan eletirilerin temelinde bu
fkre bu kadar bal olmalar, yani eitsizlii eletirirken o Aydnlanma
fkrinin tesis ettii ok daha byk hiyerarileri gzden karmalar sz
konusu.
Aydnlanma fkrinin nasl gelitiine bakmadan nce iki tane
not daha: Birincisi; Newtonun, Descartesn, Galileonun 17. yzylda
dncesini gelitirdikleri rasyonalizm var. 17. yzyl, insan aklnn
ne kadar nemli olduunun kefedildii, insan aklnn doaya stn
gelebilecei, fzikteki gelimelerle dnyann basit matematik kurallaryla
aklanabilecei, benzer ekilde toplumun da tpk dnyann olduu
gibi belli ileyi kurallarnn olduu ve bu kurallarn kef ile toplum
mhendisliinin yaplabilecei gibi dncelerin hakim olduu bir
dnem. nsan akln merkeze alan bu dnce biimi aslnda bunu
tesis ederken ve meru zeminini kurarken baka eyleri de tesis ediyor.
Mesela rasyonellii en nemli ey olarak bir tarafa koyarken irrasyonelin
ne olduunu da belirliyor; duygusal olan neden kt, gibi. Bilim ne
kadar nemliyse doa o kadar kontrol edilmesi gereken, sahip olunmas
gereken bir ey olarak tanmlanyor. Srekli ikilikler, kartlklar yaratma
durumu sz konusu. Ve hi tesadf olmayan bir ekilde de bu ikiliklerin
akl, rasyonellik, bilim tarafnda hep erkekler; doa, irrasyonellik-
duygusallk, zapt edilmesi gereken tarafnda da hep kadnlar var. Bunu
edebiyat metinlerinde ve dier birok eyde de grmek mmkn. Bence
en arpc rnek Newtonun fzikle ilgili teorilerinin en popler olduu
dnemde cad avlarnn da en youn olmas. Dnyann en aklanabilir
ve bilimin en hakim olduu durumda bir takm doast gleri olan
12

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kadnlarn yok edilmesi gerekiyor nk onlar daha byk bir tehlike
oluturmaya balyorlar.
kincisi ise; tarihini 16. yzyla kadar geri gtrebileceimiz ama
esas olarak 18. yzylda hem Amerika ve hem Avrupada ortaya kan
doal haklar sylemi var. 17. yzyldaki gelimelerden sonra 18. yzyla,
yani Mary Wollstonecraftlarn yazd dneme, Fransa ve Amerikadaki
bildirilerde de olan her birey doutan gelen temel haklara sahiptir
diyen doal haklar ilkesiyle giriyoruz. 1792de Mary Wollstonecraftn
Kadn Haklar Bildirgesini yazd dnemden nce 1776da Amerikan
Bamszlk Bildirisi ve 1789da da Fransa nsan Haklar Bildirisi yazlm
durumda.
Bu bamszlk bildirilerinde zgrlk hakk, mutlulua sahip
olma hakk, zel mlkiyet vs. ile ilgili pek ok ey var. Ancak bu her
bireyin iinde kadnlar yok, yani kadnlarn hibir hakk yok. Ayrca
kadnlar evlilikle beraber tamamen bir l vatandala geiyorlar.
Kadnlarn miras hakk, ocuklar zerinde vekalet hakk gibi haklar yok.
zellikle Amerikada kadn hareketinin klelik hareketiyle i ie gelimi
olmas bu yzden ok nemli.
Hem Wollstonecraftn hem Sarah Grimkenin metinlerinde
unu grmek mmkn: Klelikle ilgili yaptklar savununun dilini
kendi metinlerine de tayorlar. Mesela kadnn erkein klesi olarak
grlmesi gibi bir analoji kuruyorlar. undan da bahsetmek lazm tabii;
Amerikada kadn hareketi oy hakk gibi kendi taleplerini dillendirebilir
duruma geldikten sonra klelik kart hareketten kopuyor. Bu Amerikan
feminizmiyle ilgili nemli eletirilerden biri. Bu kopuun yle sebepleri
de var: Kleliin kaldrlmasndan sonra siyah erkek, vatanda olup
haklar elde ederken siyah kadn btn haklardan mahrum durumda.
stelik beyaz kadnlar kendi zel alanlarnda en azndan toplumsal
olarak verilmi baz imtiyazlara sahiplerken siyah kadn ev kadnlnn
dnda ayn zamanda bir ii.
Kadnlarn, kleliin kaldrlmas iin birlikte alt pek ok
kii daha sonra kadnlara oy hakk isteyen sfrajet hareketinde kadnlara
destek olmuyor. Dolaysyla byle bir ayrm noktas var. Bir de homojen
bir kadn hareketinden bahsedemiyoruz. Oy hakk isteyen kadnlarn
bir ksm ok ciddi anlamda Katolik kadnlar. ok az bir ksm, rnein
Sarah Grimke var, Frances Wright var benim bildiim, onlar dnda
ounun, rnein Wollstonecraftn metinlerinde de bir yaratc olduu
fkri ok baskn. Ama bu dnemde Sarah Grimke gibi oturup ncilin
eletirisini yazmaya alan kadnlar da var. Strateji ve taktiklerden sz
etmek gerekirse, rnein 1848 ylnda Amerikan Bamszlk Bildirisinin
dilini tamamen taklit eden bir Duygular Bildirgesini hazrlyorlar. Ve
buradaki eitsizlii kadnlar ve erkekler zerinden ortaya koyuyorlar.
Ve bu dnemle ilgili genelde yle ayrmlar var: rnein Sarah
Grimke Birinci Dalgadayd ama radikal feminizme daha yakndr da
Wollstonecraft liberalizme daha yakndr. Gerekten tartabileceimiz
konulardan biri bu tarz ayrmlarn bize ne kadar faydal olup olmad.
Tabii ki Grimke ve Wollstonecraft birbirinden ayran farklar grmek,
bilmek nemli fakat birinin adn radikal dierininkini liberal olarak
koymak bizim u anda yapacamz politika asndan ne anlama
geliyor, diye sorabiliriz. kincisi bu dnemle ilgili benim aklma gelen
nemli sorulardan biri, liberal feminizm denilen akmdan hl ne
13
H
a
k

T
a
l
e
b
i
anlyoruz? Hem bugn ne anlyoruz, hem o dnemin kendisini nasl
deerlendiriyoruz? Mesela liberal feminizm denilen eyden bir hak
talebi ve bu hakk yasal olarak tesis etmenin yollarn arama mcadelesi
vermeyi mi anlyoruz? Bir de bu dnemin yaratt en bariz eylerden
biri kamusal ve zel alan ayrm. Bu tabii ki o dnem yaratlmad ve zaten
var olan bir eydi ancak bu kadnlarn ou o dnem zel alan politikas
yapmadlar. Oy hakk, eitim hakk gibi konulardan bahsederken bir
kamusal alan tarif ediyorlard ve o kamusal alanda sz hakk, eitlik talep
ediyorlard. Fakat zel alan ya da ev ii gibi alanlara girilmedi.
Esen: Ama Wollstonecraftn evli olan kadnlarn aslnda yasal fahielik
yaptklarn syleyen ve u anda hi kimsenin syleyemeyecei kadar
radikal ve aslnda da zel alana dorudan dahil olan bir sylemi var. Yani
kamusal alan-zel alan ayrm da o kadar net deil. Wollstonecraftn
esas hedef kitlesi evde sslenip pslenmek dnda bir ey yapmayan
ama st snfa mensup olan kadnlar. O dnem iinde, onlarn da yasal
fahielik yaptn syleyebilecek kadar radikal bence.
Hazal: Evet ama unu sylemeye alyorum, bu sz syleyebilirken
sunduu zmler devletin ya da birilerinin verecei haklar erevesinde.
Emek: Tam bu noktada bununla ilgili bir ey sylemek istiyorum: Esen,
senin Wollstonecraftn metinlerinden sylediin rnek ok arpc
ama bir yandan da bu kadn haklar zerine yazd Kadn Haklarnn
Gerekelendirilmesi metnini okuduumda ve bu metin bana temelde
neyi sylyor, diye baktmda gryorum ki, kadnlarn eitilmesinden
ve eitim hakkndan bahsediyor. Ama bunu neyin zerinden ifade
ediyor? Metin ak ak diyor ki, kadnlar eitin ki siz erkeklerin
ocuklarn daha iyi yetitirebilsinler. Bunu grmek bir taraftan ok da
zc. Kadnlar sadece insan olduklar iin, kadn olduklar iin eitim
hakkna sahip olmaldr, diyemiyor nk bunu dedii zaman o eitim
hakkn alma ans o kadar az ve o kadar dk ki. Dolaysyla o da bu
hakk ancak bu ekilde talep ediyor.
Esen: Belki yle devam edebiliriz; eletirel dnmekten bahsediyor
ve neden eletirel dnmeliyiz, diye iaret ettii yer ok nemli
nk Aydnlanma dncesinin ve rasyonelliin iinde bir eletirel
dnceden bahsediliyor fakat tabii ki bu u an bizim anladmz
anlamda bir eletirel dnme deil. Wollstonecraftn eletirel
dncesi ancak eitimle salanabilecek bir ey. Kadnlarn akl olarak
geriliini de kabul ediyorlar ama kadnlar da insan ve eer eitilirlerse
akll olabilirler nk akl ve eletirel dnce dediimiz eye
eitimle erimek mmkndr gibi dnem iin nemli olmakla beraber
aslnda geri bir noktadan balyorlar. Hazaln dedii gibi aydnlanma
dncesindeki akln hakimiyetinin, eitimin n planda olmasnn,
modernizmin, zel alan-kamusal alan ayrmnn keskinlemesinin
vs. sadece kadn erkek ilikilerine olan etkisine deil bilime edebiyata
yansmalarna da bakmalyz.
Bunlarn yan sra biz u anda liberal feminizmi nerede gryoruz,
liberal feminizm nereye sz sylyor ya da kendilerini byle tanmlayan
kadnlar var m, varsa kimdir bunlar? Peki, kendilerini liberal feminist
olarak tarif etmeyen kadnlar eitim hakkyla ilgili sz sylemiyorlar
m, syledikleri zaman liberal feminist mi oluyorlar, gibi sorular esas
meselemiz olmal.
14

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Dalgalar konumaya tartmalar ierisinde drt be hafta daha
devam edeceiz ama odak noktamz u olmal diye dnyorum,
dalgalarn iinde Emma Goldman gibi kadnlar olmasa bile bu dalgalar
dnemselletirmesi nedir ve bize ne ifade ediyorlar? rnein hepimiz
liberal feminizmden ya da Birinci Dalgadan ne anlyoruz diye konuabilir
ve tartmann ilk ksmn byle yrtebiliriz diye dnyorum.
Marie: Fransada biz liberal feminizm kelimesini kullanmyoruz, bu
daha modern bir kelime. Kanc yzyldan bahsedersek bahsedelim
bu ok yaygn kullandmz bir kelime deil. Bir de Fransada liberal
dediimizde bu kapitalizmi, devleti destekleyen eklinde bir anlam ifade
ediyor dolaysyla bu ekilde kullanmyoruz. Eer bir Fransz feministinin
metnini evirecekseniz, Olympe de Gougesun yazd Kadn Haklar
Bildirgesi olabilir bu. O bildirgenin 14. maddesinde yer alan ok nemli
bir sz var: Kadnn giyotine gitme hakk varsa krsye kma hakk da
olmaldr! Olympe de Gouges sadece feminist olduu iin idam edilmi
deil, o dnemdeki devrimin bir paras olduu iin de idam edildi.
Feminizm tartmalarna balarken aslnda tam da bu
feminizm szcnn nasl ortaya kt ve feminizm adna konuan
insanlarn zerinden deerlendirmememiz lazm diye dnyorum.
Entelektellerin bunun zerine yaptklar kategorizasyon zerinden
deerlendirmememiz lazm. Fransada bizim byle bir geleneimiz var:
ldrlen milyonlarca kadn iinin ayn zamanda cadlkla sulanp
yaklan milyonlarca kadnn getirdii bir gelenek. Ve eer bu kadnlar
olmasayd bu entelekteller bugn feminizm zerine sz syleyemiyor
olacaklard.
Fransz devriminden bahsederken de aslnda biraz dikkatli
yaklamamz gerekiyor. Bu devrimde yer alan ikinci bakan, yani
bir erkek, yaplan bir toplantda birka kadn hari dier tm
kadnlarn susturulmas gerektiini, politika yapmamalar gerektiini,
konumamalar gerektiini sylyor ve kadna kar bir yasak koyuyorlar.
Dolaysyla Fransada kadnlar konuabilmek iin birka yzyl beklemek
durumunda kalyorlar. Ayn ey aydnlanma felsefesine yaklammzda
da geerli olmal. nk bu felsefenin bak as ok kadn kart. lk
aklma gelen rnek ki benim de hayatmda nemli bir yer tutmutur,
Rousseaunun Emile adl almas. Bu kitabnda Rousseau kadnlarn
ve erkeklerin eitiminden bahseder. ok kaln bir kitaptr ki ok
byk ounluu erkeklerin eitimine, geri kalan ise kadnlarnkine
ayrlmtr. ok nemli bir kitaptr nk ilk defa, kadnlarn eitim ve
devlet sistemi ierisinde nasl bask altna alnmas gerektiini anlatan
bir metindir. Hem Fransz htilalindeki hem Aydnlanmadaki kadn ve
erkeklerin patriarkann teorisini gelitirdiklerini unutmamamz lazm.
Ayrca unu sylemek istiyorum. Mcadele ierisinde yaptmz
tartmalara ynelik, zel alan m kamusal alan m nce gelir yoksa insan
haklar, eitim hakk gibi eyler mi nce gelir diye sorduumuzda aslnda
bunlarn hepsi nemlidir diye cevap vermek istiyorum ben. nk
hangisinin daha nce geldii sama bir soru ve bu sorulara taklmak
bizim ok enerji kaybetmemize neden oldu. Kim hangi anda bunun
gerekli olduunu hissediyorsa o an mdahale edip politika yapabilmeli
diye dnyorum.
Yasemin: Hazaln konumasnda iaret ettii eyler nemli. Benim
iin Birinci, kinci, nc Dalga tartmasnn bugnk politik
15
H
a
k

T
a
l
e
b
i
duruumuzu ne ekilde izeceimize bir yol gstermiyorsa hibir anlam
yok. Yani bu kategorizasyonun, tarihsel olarak bunun nasl tarif edilmesi
gerektiinin bugne bir anlam kattn dnmyorum. Feminizmin
tarihesini bilmek nemli. Nereden nasl balam, nasl glenmi,
nasl ilerlemi. Yani onlar stratejik olarak renmek, onlardan g
almak ve strateji kurmay renmek dnda bugne bir ey vermiyor.
Ama koca bir dnyann tarihi erkeklerin tarihiyken feminizmin tarihini
ahsen srf bu nedenle bilmek isterim.
Birinci Dalga Feminizm dedikleri ey tek bir dn biimini
iaret etmiyor. Emma Goldman ben de rnek verecektim nk o
dnem Amerikada kadnlar oy hakk iin alrken Emma Goldman
btn iktidar biimlerinin, devlet biimlerinin reddedildii bir baka
tahayyln peinde, ezamanl gerekleiyor bunlar. O yzden Birinci
Dalga deyip de tek tipletirebileceimiz bir feminizm biimi yok. u anda
da hl Birinci Dalgann talep ve stratejileriyle yetinen kadn haklar
savunucular var, yani tarihsel olarak ayrlmasnn mmkn olmadn
sylemek istiyorum. deolojik olarak veya stratejik olarak belki
ayrlabilir, geri ayrlp ayrlmamas da ok nemli deil, bugnmzde
neye karlk geldii benim iin daha nemli.
Birinci Dalga diye tarif edilen ey, demin Marie Victoire da
syledi, kadnlarn eitim, oy gibi hibir vatandalk hakknn olmad
bir dnemde oy hakk talep etmek bugnk dnyada hibir eye karlk
gelmiyor. O gnk mcadeleyi bugnn gzyle analiz etmek doru
olmaz. Buna tek bana liberal demek de yeterli olmayabilir. Kadnlarn
eit vatanda saylmadklar bir yerde oy hakk iin mcadele etmek
devrimci ve radikal diye de tanmlanabilir. Bu nereden baktnza ve
nasl analiz ettiinize bal. O yzden ben bu tanmlamalara taklmadan
bir ey sylemek istiyorum: Birinci Dalga diye tarif edilen ey; daha ok
Amerika ve Avrupada oy hakk yani eit vatandalk talebiyle ortaya
kan akm. Bunun liberal olarak nitelendirilmesinin nedeni de daha
ok devlet tahayylnn iinde kalnmas ve devletin kendisine ve
ekonomik sistemine dair hibir yapsal eletiri getirilmeden erkeklerle
eit stat talep edilmesidir Benim iin asl nemli olan bu tanmlamalarn
bugnk dnyada neye karlk geldikleri.
Trkiyede bugn de liberal feministler var ama bu bizim Amargi
iinde yaptmz liberal feminizm tartmasndan daha farkl bir ey.
Yani Amargide kendine liberal diyen feministler benim algmdaki
liberal feminist kavramna oturmuyorlar. Bugnk liberal feministler
benim iin hl kz ocuklar iin eitim kampanyalar dzenleyenler
ya da devletten meclise daha ok kadnn girmesini talep edenler.
Bunlar devletin kendisine bir eletiri getirmedikleri, eitim sisteminin
kendisine, ekonomik ileyie, kapitalizme eletiri getirmedikleri
srece liberaldirler, ancak eitim hakk talebi ile birlikte bu eletirileri
getiriyorlarsa deildirler.
Birinci kuan Ben erkeklerle her alanda eit haklar istiyorum
ama bu haklar isterken de bu haklarn tarif edilme biimine, bunlar
tanyan mercilere ve onlarn yetkisine dair bir ey sylemiyorum,
baknda olduu gibi Trkiye Cumhuriyeti ilelebet Trkiye Cumhuriyeti
kalsn ama ben de parlamentoya gireyim, gibi bir yaklam benim iin
liberalizmin tekabl ettii yerdir. Feminist yaklam, hem meclise
girmeyi talep edip hem o devlet biiminin, yasama-yrtme-yarg denen
16

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
erkinin, Trkiye Cumhuriyetinin Misak- Milli snrlarnn vs. kendisine
de sz olan bir yerden kuruluyorsa, ona liberal demek bence doru
deil.
nc Dalga dediimiz feminizmi, ki mesela ben Amargide
daha ok bu yaklamn arlkta olduunu dnyorum, dier
feminizmlerden ayran ey farkllklarla yan yana gelmeye dair bir ey
sylemesidir. Bu, farkllklarla yan yana gelmeyen tm ideolojilere kar
bir tavrdr. Milliyeti ideolojiye, muhafazakr, dindar ideolojiye kar
bir tavrdr. Kadn-erkek eitlii konusundaki ayrmcla ynelik, cinsel
ynelim konusuna ynelik bir tavrdr. Yani bu farkllk sylemi, insanlar
tekiletiren, onlara iddet uygulayan, onlar dlamay meru gren
ideolojilere de kar durmak, bunun iin bir araya gelip rgtlenmektir.
Benim iin nc Dalga budur ve ben Amarginin tam da burada
durduunu dnyorum.
Amargi ierisinde kendilerini liberal olarak tarif eden
feministlerin de aslnda burada durduunu dnyorum ki bu benim
liberalizmime tekabl etmiyor. rnein Trkiyede Trk Kadnlar
Birlii adl bir rgt var, onlar liberal feministler bence. nk Trkiye
Cumhuriyetinin kendisine, kapitalizme, milliyetilie kar genel ve
ideolojik olarak bir eletirileri yok. Onlar Cumhuriyet Kadnn, o
kadnn eitim hakkn, erkeklerle kamusal alanda eit pozisyonda
olmasn savunuyor. Ben de kz ocuklarnn eitilmesi kampanyasn
yrtenlere kar deilim. Bu kampanyalarn kendilerince nemli,
anlaml bir ey yaptklarn dnyorum ama ahsen eitim sisteminin
kendisini ve yapsn sorgulayan bir politik duru ierisinde olmay tercih
ederim. Ama bu ideal olandr, bir de gnmzn gereklii var. Kyde
okula gidemeyen bir kz ocuu iin eitim hakk hayati nemdedir ve
bunu deersizletirerek, sen liberalsin, yalnzca bununla ilgileniyorsun
diyerek feminist politika yapmay da doru bulmuyorum. O kadnlarn
yaptklarnn da ok deerli olduunu dnyorum. Ama bunlar da
kapsayan, eletirel, sorgulayc ve daha farkl bir yaam biimi kuran bir
politik noktada durmak bana uzun vadede nemli geliyor.
Gnmz koullar ierisinde hibir ekilde politik olarak yan yana
gelemeyeceim pek ok kadn haklar savunucusunun aslnda kadnlar
iin gndelik hayatta ok deerli eyler yaptklarn dnyorum. Bu
liberalizm ve dalgalar tartmasnn bu kadnlar darda brakmayan
ama eletiren ekilde ilerlemesini doru buluyorum. Yani Tu kaka
feministler sizlerle yan yana gelmiyoruz, ayn salonda oturmuyoruz,
demiyoruz, pek ok kadn platformunda biz kendimizden ok farkl
dnen feministle yan yana geliyoruz. Pnar Selekin kampanyas da bu
noktada ok anlaml, birok farkl feministi, kadn haklar savunucusunu
bir araya getirdi. Yan yana durduumuz herkesle ayn politik ekilde
dnmyoruz ama belirli eylerde uzlaabiliriz ki farkllklarn yan
yana gelmesi ve bar kltr iinde toplumsal dnm ina etmeye
almann stratejilerinden biri de budur bence.
Emek: Kendi adma feminizmle ge tantm dnyorum. Feminist
okumalara ilk baladmda belli skntlar yaadm, muhtemelen
hepimiz yaamzdr. Dnya tarihine baktmzda, ok eril bir tarih ve
bunu srayla okuyabilirsiniz; sa douyor, Dnya Savalar oluyor vs. Bu
ok linear bir tarih. Bunun yan sra eitim sistemi de ok eril olduu
iin biz bu ekilde dnmeye, byle renmeye alyoruz. Biz bir kadn
17
H
a
k

T
a
l
e
b
i
tarihinden, feminist tarihten sz etmeye kalktmzda iler karmakark
oluyor. nk ayn izgisellii onun stne empoze etmeye alyoruz ve
olmuyor, oturmuyor stne. Birinci, kinci, nc Dalga etiketlerinin
srf o kategoriye sokma ihtiyacmzdan doduuna inanyorum nk
ancak byle anlayp renebiliyoruz artk.
Ben kendi okumalarmda bu yzden ok sknt ektim nk
birinin bana u tarihte u, bu tarihte bu olmu diye anlatmasn
bekliyordum. Osmanl Tarihi alr gibi renebileceimi sanyordum
ama yle olmuyor gerekten, ok daha karmak. nk kadn hareketi
ve kadn tarihi tek bir yerde gerekleen bir ey deil, dnyann bir
yerinde ayn tarihte baka eyler olurken, baka bir yerde belki de ayn
eyler bambaka ekilde gerekleiyor. rnein bir yerde silahlar daha
ok konuuyor, bir yerde klelik var. Bu karmaann iinden kabilmek
iin bu kategorizasyonu uyguladmz, ama bu yntemin dnce
sistemimizde de yer etmemesi gerektiini dnyorum. nk verilen
btn rneklerde olduu gibi farkl dnemlerde ok farkl fkirlerle
ne kan feminist kadnlar var. Kendi adma ne yapmaya alyorum
bu tarih emberiyle diye sorduumda, bir kadn olarak, feminist tarihi
bilmek istiyorum, okumaya, anlamaya alyorum. Ama bu kategoriler
beni gerekten biraz rktyor ve bunlarn, dier tm alanlarda olduu
gibi, sonradan zerine yaptrmaya altmz etiketler olduunu
dnyorum akas.
Esen: Emekin bahsettii egemen, linear tarih yazm aslnda sadece
kadnlar dlamyor btn ezilenleri, tekileri; kleleri, kadnlar,
iileri, dilencileri dlyor. Bu tarih padiahlarn, sultanlarn ya da
komutanlarn, ksacas erkeklerin tarihi. Tarihin aslnda linear olmamas
sadece feminizmin tarihine has bir ey deil. Tarihte her zaman farkl
yerlerde farkl ekilde farkl eyler oluyor ama biz onlar dorusal bir
ekilde reniyoruz. Neyse ki artk gnmzde szl tarih diye bir
yntem var, farkl kesimlerin tarihini aktrlerinin dilinden anlamaya
alan bir tarih yazm yntemi bu. Ya da Foucault gibi tarihin dorusal
olmadn, kopukluklardan olutuunu ve belli sramalar ierdiini
hem sosyal bilimlerde hem de tarih alannda syleyen dnrler var.
Bunun bizim amzdan nemiyse u: Hl bu tr bir rasyonellikten
ve izgisel tarih algsndan kolayca syrlamyoruz. Bir ekilde bilgi
retmeye alan, bilgiyle ilikisi olan insanlar olarak biz hl rasyonel
olarak bilgi retiyoruz, rasyonel olarak anlyoruz. Hl akl var, ama
toplum mhendisliine soyunmak baka bir ey.
Dalgalar meselesine gelince de, Yaseminin Bu
dnemselletirmelerin gemite neden byle olduu deil sadece
bugn ne ifade ettii nemlidir, fkrine katlmyorum. Tam da
bugnk oluturacamz politikalar iin tarihi nasl yazdmz ya
da okuduumuz nemlidir. Bu dalgalarn u andaki politika yapma
biimime ve politik szme faydas var mdr? Bu nemli bir soru, ama
sadece bu deil mesele, tarihi nasl yazp okuduumuz tam da bizim
nasl politika yaptmz belirledii iin dalgalar meselesi, yani neyi
nasl adlandrdmz bence nemlidir. Kavramlarmz ve tarihin hangi
dnemini nasl adlandrdmz bizim aslnda nasl politika yaptmz
belirleyen bir eydir.
Emekin dedii gibi belki yle rendiimiz iin bir kronoloji
ve belli dnemletirmeler bize birtakm kolaylklar salyor. nk bir
18

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
eyi anlatrken Birinci Dalga dediinizde birok eyi tarif edebildiini
dnyorsunuz, bu iletiimi biraz daha kolaylatryor bence. Ve
hl tarihi yle okuyoruz, kefettiimiz bir eyin hangi dneme denk
dtn bulmaya alyoruz, nk ancak bu ekilde zihin dnyamza
yerletirebiliyoruz, ama bunun tesinde bence dalgalarn hi bir anlam
yok. En azndan bana bunun dnda bir ey ifade etmiyor dalgalar.
Hazal: Ben hem bu konuyla hem de Yaseminin Trkiye rnekleriyle
ilgili bir eyler syleyeceim. ncelikle bu benim aklm ok kartran
bir ey o yzden sizin ne dndnz merak ediyorum. Emekin
sylediklerine katlyorum, benim kiisel olarak feminizm adna en
nemli grdm ey akl yrtme biimimi deitirebilmek. Gerekten
kendimde bu konuda bir gelime grebildiim an en mutlu olduum
andr. Akl yrtme biimi derken yeni bir ey renmekten ya da bir eyi
baka ekilde anlatmaktan deil, bir eyi farkl bir ekilde anlayabildiim
zamandan bahsediyorum. nk gerekten, zellikle bu akl yrtme
biimi ve bir eyi anlama ve anlatma biimlerimiz, belli tarihlerle,
dorusal olarak, bir eylerin daha nemli dierlerinin daha nemsiz
olduu dncesiyle, yani bu tr bir sistemle yn bulurken, btn
bunlar bu kadar erkekken, bunlar biz deitiremezsek feminizm adna
ne yaparsak yapalm ok fazla ilerleyebileceimizi dnmyorum.
Dolaysyla benim iin gerekten feminist mcadelenin ok nemli bir
parasn btn bu akl yrtme biimlerini deitirmek oluturuyor.
O yzden de btn bu aydnlanma dnemi ve o dnemden sonra
modernite dediimiz, hibir ekilde tarif edilemez olan o ey, stnde
ok kafa yormak istediim eylerdir.
Moderniteyi de tm tanmlanamazlna karn -ki ciltler dolusu
kitap var bu konuda- u ekilde anlyorum; Modernite dnyann ve
dnyadaki her eyin bilinebilir klnd bir akl yrtme biiminin
iktidar olarak tesis edilmesidir. Yani her eyin esas bilgidir ve bilginin
getirdii gerek kavram ve ikilikler var. Her ey bilinebilir, doa,
hormonlar, toplum Aklmzn bu kadar stn ve dnyadaki en nemli
ey olduu fkri ile birlikte anlamamz kolaylatran btn kategoriler
ve bir ey kategori d kalr kalmaz panikleme halimiz. Yani modernite
derken tm bu akl yrtme biimlerinden bahsediyorum.
Yaseminin syledii liberal feminizmi nasl anlayabileceimiz
konusunda ise, biz bugn liberalizm denilen bir idoelojiden
bahsedebiliyoruz ve onun iinden konuurken liberal olarak
adlandrdmz eyler var ama dier yandan Birinci Dalgadakilerin
yapt her ey ok radikal ve sonuta bu kadnlarn alk grevlerini,
zorla yemek yedirmeleri, ldklerini unutamayz. O dnem iin
devrimci eylerdi bunlar. Fakat bugn mesela Yasemin Hl kyde
okula gidemeyen kz ocuklarnn eitim almas iin kampanya yrten
kadnlarn yaptklar da benim iin nemli, dediinde ben her zaman
yle bir ikileme dyorum: Bir belgesel izlediimde rnein, Evet ya
biz ok eletiriyoruz ama eitim de gerekli, okullarn ve bu hizmetin de
gtrlmesi lazm, diyorum, sonra iimden Acaba iimdeki oryantalist
mi konuuyor? diyorum. O eitimin de nasl bir eitim olduunu
biliyoruz sonuta. Baba beni okula gnder diye bir kampanya
erevesinde, sanki ocuklar okula gndermeyen bir tek babalarym
gibi, oradaki btn Krt-Trk atmas, blgedeki okulun btn
milliyeti sistemi, gz ard edilerek kz ocuklarn okula gndermeyen
19
H
a
k

T
a
l
e
b
i
birtakm babalar var yargs yeniden retiliyor. Evet, iren ve rezil bir
sistemde hepimiz okuduk, okuyoruz, fakat sanki ister istemez btn
bu sistemden bir k veya bir mcadeleye katl o eitim sisteminden
geerek mmknm gibi... Bu yzden hep u ikilemde kalyorum:
Bir taraftan bu eitim kampanyalar araclyla milliyeti ve ataerkil
sylemin yeniden retildiini dnyorum ama bir taraftan da iimden
o eitime de inanyorum. O eitimin iyi bir eitim olduuna deil ama
ona bile ihtiyacmz olduuna.
Esen: Ki sen de standartlara gre olduka iyi eitim alm birisin.
Hazal: Evet, ben de eitim alm biriyim, dolaysyla birinden birini
semek zorunda deiliz ama bu sylemi yeniden retmeden, yani
yeniden rk olmadan, yeniden oryantalist olmadan, bu eitimle ilgili
baka bir yntem tutturmann yolu mmkn m? Bunlar zerine ok
dnmyoruz bence. Daha ziyade ya dardan eletirel pozisyondayz
-ki benim geneldeki pozisyonum o- ya da iinden olanlar gerekten bu
kampanyann ne kadar rk ve oryantalist olduunu ou zaman gz
ard ediyorlar. Dolaysyla liberal feminist dediimiz kadnlarla ya da
kadn kurumlaryla bizim gibi feminist rgtlerin birlikte iler yapmas
bu sylemleri deitirebilir mi, byle imkanlar var m, hangi ksmna
dahil olmak ve hangi ksmna dahil olmamak lazm gibi sorular var.
Seyda: Tam bu konutuklarmz aklma 2002 ylnda, Medeni Kanun
iin yrttmz kampanyay getirdi, Hazaln bahsettii ortakla ok
gzel bir rnektir. Medeni Kanun Kampanyasnda birbirinden ok farkl
politik pozisyonlar olan kadnlar hep birlikte altk. Ve o kampanya
srecinde yle bir tartma yaanmt: Kadnlarn ou imam nikahl,
evli olduu zaman birok haklar var ama imam nikah olunca hibir
hakk yok. Bizim nerimizde kadnlarn resmi nikahla evlenmesi ya da
mesela evlilik ierisinde kadnlarn haklarnn biraz daha arttrlmasna
ynelik maddeler vard. Kadn erkek eit olsun ve kadnn emei de
grnr olsun istiyorduk. Ama baktnzda bu neriler evlenmeyi bir
anlamda merulatryor, aile kurumunu salamlatryor. Baka bir
yandan da unu dnyorduk; birok kadn var ki onlara evlenmeyin,
aile ataerkil bir kurumdur demenizin hibir karl yok. Eer bir
politika yapacaksak bunun kadnlar iin bir karlnn olmas lazm
Bunlar da dnerek politika retmek lazm.
Hazaln syledii u nokta da nemli; bu tr kampanyalarda
ekincelerimizi koymamz lazm ve erh koyduumuz tartmalar
da yrtmemiz lazm. Trkiyede kadnlarn mcadelesi ya da biz
feministlerin mcadelesi sadece haklar zerinden olmamal. Yani bu
tehlikeye de dmemeliyiz. Ama ok uzaktan ve kmseyen bir tarzda
da yaklamamamz gerekiyor. nk haklar birok insann da hayatna
karlk geliyor, yani bir sr kadn unu diyor: evlilik ierisinde haklar
edinmek benim iin nemlidir. Haklar mcadelesinin onda bir karl
var, dolaysyla bu dengeyi kuran bir politika retmemiz gerekiyor.
Liberal feminizm asndan konuya ok girmeyeceim ama u
rnei vermek istiyorum: Medeni kanununda deiiklik taleplerine
karlk mecliste erkek vekiller birdenbire kp karlara mallar
yedirtmeyiz dediler, orada bir erkek kardeliini ok net grmtk.
Mesela erkein reislii kaldrlrken onu istemeye istemeye de olsa kabul
etmilerdi ama i mal rejimine geldiinde ortalk birbirine girdi, nk
20

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
para ve mlkiyet ve iktidar meselesi mal rejimi zerinden yryor,
orada erkekler ortal birbirine katp Karlara mallar yedirtmeyiz,
dediler ve neredeyse karlara mallar yedirtmeyiz kampanyas
dzenlediler. Bu konuyu aratrrken yanl hatrlamyorsam dnemin
feminist dergilerinin birinde bir eye rastladm: Hikmet Sami Trk
Medeni Kanun srecinde gerekten kadnlarn yannda yer alm. Fakat
o dnemi hatrlarsanz yine 2001 ylyd, o yl ayn zamanda Hayata
Dn Operasyonu vard ve Hikmet Sami Trk o katliamn bandayd.
Oysa bu konuda kadn dostu olarak grlmt. Ben o dergideki yazy
grdmde yle dndm; belki o kadar ok karlara mallar
yedirmeyiz kampanyasnn dzenlendii bir ortamda kimlerin destek
olduunu kayt altna almak nemli olabilir ama kadn dostu diyerek,
onu bu ekilde merulatrarak almamalar gerekiyor. Yok saymak da
yanl olabilirdi nk yle bir kampanyada herkese ihtiya olabilir,
ama Hayata Dn Operasyonundaki katliamda oynad barol
grmezden gelip kadn dostu diye glen bir resmini de koymamalar
gerekirdi diye dnyorum. Buralarda m acaba liberal feminizm
tartmas?
Esen: Evet, tam olarak buralarda...
Yasemin: Bu ekilde politika yapmann yle bir handikab var; aynen
Seydann dedii gibi; Medeni Kanundaki deiikliklerle kadnlarn
haklarn ykseltiyorsun, ama bunu yaparken yasa koyucunun ve devletin
meruiyetini, evliliin, ailenin meruiyetini de arttrm oluyorsun.
Yaptn aslnda bir liberal politikaya denk geliyor nk bir yandan
mevcut ataerkil sistemi glendiren bir ey yapyorsun. Ama bunun
baka bir boyutu var, biz iddetsiz politika biimlerini benimsiyoruz
ve iddetsiz politika yapmak daha ok toplumsal mutabakat salamak,
toplumsal dinamikler iinde kendine daha ok alan amakla mmkndr.
Bu ayn zamanda evet, liberallerin de syledii bir eydir, kendine sistem
ierisinde zgrlk alan amaya almak. Seni liberallerden bu noktada
ayracak ey udur: sisteme dair eletirini muhafaza etmek. rnein,
sistemin ataerkil ynn eletiriyorsan ataerkil ynn kracak alanlar
amaya almak. Yoksa nasl olacak o toplumsal dnm? Anarist
birisi olarak soruyorum, nasl olacak bu dnyadaki devrim, devletlerin
ortadan kalkmas nasl mmkn olacak, ancak sen yeterince glenirsen,
belli kesimlerle toplumsal bir mutabakat salarsan mmkn olur,
baka trls ancak nkleer sava, nc Dnya Sava gibi bir yolla
mmkn olur, bunu belirlemezsen ok alternatif bir yolun kalmyor.
Dorusu budur demiyorum, belki denenecek baka yollar vardr, ama biz
de kalka sistemin iinde kendimize alan amak iin bu tip yntemleri
de kullanan, bunun iin hem meclise giden, erkek milletvekilleriyle de
tokalaan, ondan kanun karmasn isteyen, onu yetkili mercii olarak
gren hem de ona kar kp sokakta baka bir yaam biimi kurmaya
alan bir yerde duruyoruz. Byk bir gemii, tarihesi, stratejileri,
modelleri olmayan bu politik dinamiklerin belki zaman ierisinde rayna
oturacan, ama bizim u anda onu yazanlar, yazmaya alanlar olarak
dtmz, kalktmz, zorlandmz her zaman dz bir izgide
ilerleyemediimizi, bunun da ok mmkn olmadn gryorum.
Eitim meselesine gelince, ben iyi eitim alm ve burada
feminizm tartacak kadar lkse sahip bir kadn olarak, Bu eitim
sistemi ataerkillii, milliyetilii yeniden retiyor, diyerek kyde
21
H
a
k

T
a
l
e
b
i
okula gidemeyen bir kz ocuu adna konuma-karar verme hakknn
bende olmadn dnyorum. Asl bunu yaptm zaman liberal
bir pozisyonda dururum, diye dnyorum. O ocuk okusun ama o
ocuun okuduu eylerin zihnini kirletmemesi iin biz mcadeleye
devam edelim. Bir gn bizim de burada yarattmz bilgi o ocuun
eriebilecei bir bilgi olsun. Biz de bugn burada bunlar tartarak
bir bilgi retiyoruz ve o ocuk bu bilgiye ancak okuyarak eriebilir,
tpk bizler gibi. Biz bugn birbirimize nasl eritiysek... Ya da bu tr
kampanyalar yapanlara tu kaka demeliyiz deil, ok iyi yaptnz elinize
salk demek de deil. Gerekli yerde destek olmak ama sorgulama
ve eletiriyi srdrmek gerekli ve farkndal srekli ykseltmeye
almak. Bilemiyorum, sonuta reneceiz, yani kimsenin de Ben en
dorusunu biliyorum, en doru politik tutum budur, diyebilecei bir
durumda yaamyoruz.
spanyann i sava deneyimi hari anarist bir deneyim
yaanamam bir dnyada yayoruz ve anarizmi kurmay, dnyada hi
yle bir deneyim yokken oradan yaamaya alyorsun -ben kendi adma
sylyorum- idealini yapabilecek kadar yeterli deneyim yaamadk.
Yalnzca yapmaya alyoruz dnmeye ve belirli yerlerde mutabk
olup belirli yerlerde eletirmeye devam etmeye...
Marie: Yasemin bize az nce anarist deneyimden, bunun eksikliinden
ve tek bir yerde grldnden bahsetti ama galiba bu zgrletirici
dnce biimini sadece anarizm zerinden deil btn sistemler
zerinden ve btn dnya zerinden deerlendirmemiz gerekiyor,
nk tm dnyada aslnda btn bu sistemler yklyor, kyor. Bu
tarihsel olarak bize biraz kt bir eymi gibi grnebilir ama bunun
baka alar da var. nk bizi, her eyi, nasl yeniden ina edeceimiz
sorusuyla kar karya brakyor. zellikle Fransada insanlar u anda
pek ok eyi yeniden ina etme, retme, ortaya koyma sreci iindeler,
kltr ayn ekilde, feminizm ayn ekilde Ve nemli olan da bu
insanlarn bunlar stnde sadece konumuyor olmalar, u anda bunu
yapyorlar, gerekletiriyorlar.
Avrupa Birliiyle ilgili sylemem gereken ok nemli eyler
var: Avrupa Birliine ok eletirel bir yerden yaklayorum. zellikle
kadnlara, kadn haklarna ynelik sylediklerine dair eletirel yazdm
birka yaz da var. Ama tm bu AB meselesine dair unutmamamz
gereken ey; ABnin her eyden nce kapitalist bir proje olduu ve
bunlarn sadece erkekler tarafndan ortaya konup kendi karlarna
ynelik olduu ama sk sk bize bu gerei unutturmaya alyorlar.
Bunun altnda yatan temel mesele, ekonomik liberalizm. AB, devletlerin
ve hkmetlerin ortak karlarn gzetmek amacyla bir araya geldikleri
bir yap nihayetinde. Bu yaplar bir araya gelip en ufak eyleri bile
tartp nasl davranabileceklerine karar veriyorlar. rnein Pnar Selek
meselesi aslnda AB asndan ok olumlu, karlarna uygun iyi eyler
syleyebilecekleri bir mesele oldu. Niye? nk bu sayede, Biz konuma
zgrln destekliyoruz, diyorlar ama AB iinde konuulmayan en
nemli ey politika ve ekonomi arasndaki ba. Dnce zgrln,
konuma zgrln destekliyorlar, evet, nk bu onlarn karlarna
dokunmuyor, onlar rahatsz etmiyor. Ama AB iinde kesinlikle politika
ve iktisat arasndaki badan sz etmek mmkn deil. Ve bu politik
zgrlk boyutunu n plana koyuyorlar ki ekonomik olarak kurduklar
22

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
sistem grnmesin, arkada kalsn. ABnin Pnar Seleki desteklemesi
tabii ki ok nemli ve mkemmel bir eydi, mahkemeye ABden gelen
insanlarn Pnar ok samimi ekilde desteklediklerini biliyoruz ama
bizlerin yine de bu iin ekonomik boyutuna ynelik biraz daha dikkatli
yaklamamz gerekiyor.
Emek: Hazaln son sylediklerine dair bir ey sylemek istiyorum:
Bahsettiimiz kavramlara ynelik de biraz temkinli yaklamak gerekiyor
nk her eyden nce konutuumuz dil ok problemli. Bu beyaz erkek
dncesi Trkiyeye nereden geldi, nereden nereye doru bir bilgi ak
var ve biz burada neyi tartyoruz, bu corafyaya dair bilmediimiz,
atladmz neler var, kimin kavramlaryla neyi konuuyoruz? Galiba
tm bunlar tekrar zerine dnmemiz gereken meseleler...
Bir de Seydann bahsettii Medeni Kanun konusuyla ilgili, belki
baka bir bak as getirir diye bir ey sylemek istiyorum. Trkiye
Cumhuriyeti aslnda tamamen bir eviri cumhuriyeti. Medeni Kanun
da dahil olmak zere btn yasalarmz eviri yoluyla elde edilmi
durumda. Vakit dard vs. gibi bir sr gerekeyle aklanyor, ama hepsi
svireden eviri. Bu corafyada yaayan insanlarn -hele de kadnlarn-
ihtiyalar analiz edilmi de Medeni Kanun o ekilde oluturulmu deil.
Bakyorlar, kendilerince medeni olduunu dndkleri lkeden alp
buraya monte ediyorlar.
Marie: AB hakknda sylenmesi gereken dier nemli bir ey de kesinlikle
ve kesinlikle demokratik bir yap olmad. nk Strasbourgda ve
Brkselde seimler yaplyor, seilen insanlar var ama biz bu insanlarn
ne adlarn duyuyoruz ne de bir yerde gryoruz, yani bu insanlarn
adlarna eriim ansmz bile olmuyor, AB Parlamentosudan bir
parlamenterle grmtm ve syledii ey beni ok zd. Dedi ki
Biz bir gn iinde 150 tane kanun onaylyoruz. 150 tane kanunu tabii ki
okumuyorlar, peki bu yasalar nereden geliyor? Bunlar ok elit, ok st
dzeyde olan bir bask grubu hazrlyor, onlarn da hibirini tanmyoruz,
haberimiz yok kimdir, nedir, ne deildirler. AB parlamenterleri seimle
ibana geliyorlar ama ortaya koyabilecekleri herhangi bir etkileri-
gleri yok. Bu bask grubunun hazrlad yasalar parlamentoya geliyor,
onlar da sadece onaylyorlar. Sonuta bizim semediimiz insanlar
bizim hayatmz hakknda kararlar veriyor. Tabii ki bu Trkiyenin ABye
girmemesi gerektii anlamna gelmiyor, Trkiyeyi ilgilendiren mesele
tabii sizin meseleniz.
Esen: Marie Victoirea bir soru sormak istiyorum. Fransadaki, Seydann
verdii Medeni Kanun rneinde olduu gibi, farkl feministlerin ve
feminist olmayanlarn birlikte bir haklar mcadelesi yrtt politik
rnekler var m ya da gncel pratikte Fransada feminist politika nasl
yryor?
Marie: Birlikte i yapan pek ok feminist var ancak Fransada bamza
gelen yle de bir ey var: Feminist szc ok fazla yaylm durumda.
Fransz Savunma Bakanmz var kendisi muhafazakr bir kadn ve
kendisine feminist diyor ve bizim admza da konuuyor. Bu szcn
kullanm ok geni kitlelere yaylm durumda ve artk hibir ey
ifade etmez hale geldi. Bunu bir strateji olarak kullanyorlar o yzden
bu kelimeyi kullanmaya kimin izni olmadn belirlemek lazm.
Dolaysyla szcn kullanlabilecei temel noktalar ve sebepler ok
23
H
a
k

T
a
l
e
b
i
nemli. Bana gre bu hak bizde olmal, ben kalkp birisine sen kendine
feminist dememelisin diyebilmeliyim. Fahieliin bir kurum olarak
var olmasnn devam etmesini salayan insanlar var, ben buna kar
bir pozisyon alyorum ve bu konuda almalar yapyorum. Fahieliin
kurumsal olarak devam etmesi gerektiini syleyen insanlar kesinlikle
ve kesinlikle kendilerine feminist diyememeliler nk bence bu ok
politik bir mesele.
Dilah: Peki, feminizm bu pratik politik meseleler zerinden
tanmlanmas gereken bir ey mi, yoksa btn bunlardan bamsz
olarak, bunlar iermelidir diyebileceimiz ekilde, rnein erkek
egemen sisteme kkten kar olmak gibi belli prensipleri de var m? Siz
nasl tanmlyorsunuz feminizmi?
Marie: ncelikle ok yeterli olmamakla birlikte bir balang noktas
olarak una bakmamz lazm, sadece feminist gruplar ierisinde deil
ama baktmz her yerde, neyi nasl okuyacamz grmemiz lazm.
Nerede kadna ynelik iddet, kadnla arpan, ona zarar veren bir ey
varsa orada feminizmi bulabilirsiniz aslnda. rnein kars tecavze
urayan bir ein karsn desteklemesi, bykannelerinizin normlarn
karsnda durmalarna dair anlattklar hikayeleri Bunlar ilk admlar
ama en nemlileri de bunlar. Daha teorik ve daha politik seviyelere
doru da ilerleyebiliriz ama bunlar birbirinden ayr eyler olarak
grmyorum, bunlar bir btn olarak gryorum. Kadnn urad
aalanma her gn, her yerde ve her zaman karmza kyor. Sokakta,
izlediimiz televizyonda, okuduumuz kitapta, kadnlara her yerde
bask uygulanyor, her yerde inkar edilip aalanyorlar. Dolaysyla
buradan bakmamz gerektiini dnyorum.
Aslnda feminizmin balad yer olarak, milyonlarca kadnn
zgrlemesine ne kadar katkda bulunduumuza bakmak gerekiyor.
Trkiyede ya da Fransada ka tane feminist olduu ve bu saynn ne
kadar artt deil de kadnlarn zgrlemesinde ne kadar yol alp neyi,
ne kadar etkileyebildiimiz nemli. Bu evinde yemek piiren bir kadnn
sorunlar da olabilir, boanma davas olan bir kadnn mcadelesi de
Yani bizim asl onur duymamz gereken ey kadnn zgrlemesidir.
Miray: Ben bir eyi merak ettim, acaba her tr fahielie mi karsnz,
yani buna translarnki de ve kurumsallamam olanlar da dahil mi?
Marie: Evet kesinlikle her trlsne karym. Yine ABden bahsederken
demokratik bir yap olmadn syledik ama ayn zamanda bu bedenleri
de pazara, sata karan bir yap. On be yl kadar bu yapnn kard
yasalar takip etmeye altm ben. Bedenleri pazarlyorlar, bu bedenin
kadn ya da erkek bedeni olmas fark etmez, byle bir fahielik olduu
srece haklarmza ulatmzdan bahsetmemiz mmkn deil.
Hazal: Peki, bir ey sormak istiyordum, seks iiliinin birdenbire
ortadan kalkmayacan biliyoruz
Marie: Pardon, seks iilii benim asla kabul edemediim bir kelime,
byle kullandnzda fahielik herhangi bir i gibi grnyor ama deil.
Hazal: Ben de seks iiliini kullanmay tercih ediyorum. Bugn deiik
lkelerde seks iilerinin birok hareketi varken, rnein Hindistanda
ve Trkiyede sendikalama ve devletten haklar alma mcadelesi varken
bunlar nasl akladmz nemli.
Marie: Aslnda konumann bandaki konuya dnm olduk, nasl olur
24

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
da fahielik yapma hakkndan bahsedebiliriz, bu korkun bir ey. Bunu
18. yzyla uyarlarsak klelik yapma hakkndan bahsetmi oluruz.
Hazal: Bunlar bizim o insanlar hakknda dardan dndklerimiz.
Peki, yaptklarn seks iilii diye tanmlayan insanlar ne olacak?
Marie: Onlar kendilerini bu ekilde tanmladklar iin ben o fkri
kabul edemem. Ben kle olmak istiyorum diyenler var diye ben klelii
savunamam ya da kendilerine dindar diyen insanlar var diye yle
olmadm gibi
Katlmc (a): Fahielii bedenin baka trl smr biimlerinden,
rnein fabrikadaki iinin durumundan, nasl ayrabiliriz?
Marie: Kapitalist hegemonya hepimiz iin var ve hepimiz insann
smrlmesine kar mcadele ediyoruz. Ama bir ayrm yapmamz
gerekiyor: Emeimizi, yani sahip olduumuz igcn satmak baka
bir ey, birinin bedenini tamamen kullanmak baka bir ey. Dolaysyla
bu ikisi arasnda bir ayrm gzetmemiz gerekiyor. Ayrca bedenin
smrlmesi ifadesinin kullanlmasna karym. Oradaki smr
szcnn beden ile birlikte kullanlmasn doru bulmuyorum,
nk Marxtan beri smr igcyle alakaldr. Beden zerindeki
smr dediimiz zaman fahielii de bir igc olarak yanstm
oluruz. O yzden ben btn bu kelimelerle de mcadele ediyorum.
Bu i emeinizi satmaktan kesinlikle farkl, nk bir fabrikada sekiz
saat almak gibi bir ey deil, patronun ileri gidebilecei bir snr var
orada. Ama dier meselede iler ayn ekilde yrmyor, nk bir yere
kilitlenip bedeniniz zerinden snrsz bir biimde kullanlyorsunuz.
Bir feminist olarak bir insan, fahielii destekliyorsa kesinlikle ondan
feminist diye bahsetmem mmkn deil.
Katlmc (b): Bu ekilde dnen feministlere muhafazakr olduklarna
dair birtakm eletiriler de geliyor, bu konuda ne dnyorsunuz?
Marie: Ben bu eletirilere cevap vermekle zaman kaybetmiyorum,
nasl olur da bir feministin muhafazakr olduu dnlebilinir?
Ayn zamanda moralist (ahlak) olmakla eletirilmeyi de problemli
buluyorum.
Hazal: Konu biraz farkl yerde olsa da konutuklarmz birbirleriyle
balantl eyler. Seks iilerinin/fahielerin haklaryla ilgili tartmalar
da Birinci Dalgada aklmza gelen sorularla balantl. Tabii bunlarn
cevaplarn bir anda bulamayz ama verimli bir tartma ve dnmemiz
iin bir vesile de oldu diye dnyorum. Geldiiniz iin hepinize
teekkrler
25
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
26
Melek zman:
Kadnlarla Dayanma Vakf ve Filmmor Kadn Kooperatifnin
kurucularndan feminist ynetmen. Halen Filmmor ve MEDZ yesi.
2003ten itibaren Trkiyenin deiik illerinde Uluslararas Gezici
Filmmor Kadn Filmleri Festivalini dzenleyen ekibin iinde yer
almaktadr.
Ynetmenliini yapt belgesel flmler: syan- Nisvan ( 2008)
Etek: Erguvan, Etek: Lila, Etek: Mor (2010) ve 70-80-90,
Masum, Kstah, Fettan (2010)
27
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
Feminist hareket tarihinde kadnlarn hak
talepleriyle balamtk tartmalarmza;
imdi Demir eneli Melekleri izlerken,
oy hakk talebiyle birleen orta snf
kadnlardan oluan ve hem kendi
kuandaki muhalif kadnlar hem
de sonrakiler tarafndan yer yer
kmsenen sfrajet hareketini biraz
daha konuma frsatmz olacak. Bu
liberal hareketin radikalliini oumuz
burada yeni anlyoruz. O yzden,
hatasyla kazasyla bir Hollywood flmi
grsek de, heyecanlanyoruz ite. Ve
kanlmaz olarak soruyoruz; biz yapsak
acaba nasl olur?
Melek: Hepimiz sfrajetler iin ne kadar ey biliyorsak ben de o kadar
biliyorum, dolaysyla bir sunu yapmayacam. nce kendi bildiklerimi
aktaraym daha sonra hep birlikte konuuruz
ncelikle merak ediyorum aslnda, flmi nasl buldunuz? Sizi
dinledikten sonra tekrar konumak isterim. Mesela Demir eneli
Melekleri Filmmor Kadn Filmleri Festivalinde gstermedik, Gzlerimi
de Al da gstermediimiz gibi. Festivalde neden gsterilmediinden
balayaym. Bu arada ben gstermekten yana olanlardandm, ama
genel eilim gstermemekti. nk ben Gzlerimi de Al ve Demir
eneli Melekler gibi flmlerin yaplmasn, bu tr flmleri ana akm
sinemada bile olsa grmeyi nemsiyorum ve bir sr izleyiciye ulatn
dnyorum. Ama genel eilim yi de bunu kadn flmleri festivalinde
ayrca gstermeye gerek yok, nk her yerde zaten gsteriliyor,
sinemalarda var, ana akm alanlarda var.
imdi genel olarak Sfrajetler ile ilgili ben kendim ne dnrm,
ondan biraz bahsedeyim. nternetten, szlkleri vs. herhangi bir yeri
aarsanz sfrajetler iin hep unu derler; orta snf kadnlardan balayan
28

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
bir hareket, oy hakk hareketi ve en gl olduu yer de ngilteredir. Bu
argmana itirazla balayaym. Mesela yle bir cmle kursak Anarist
Hareket alt snftan m balar, orta snftan m balar? Dnyada herhangi
bir gr yoktur ki orta snftan balamtr diyemeyelim, hatta st orta
snftan. Ben onlar ok nemsiyorum. nk anneannelerimiz onlar
bizim. Aslnda u anda bir feministe ne kadar yaktrma yaplyorsa, ilk
karalamalarn, ilk yaktrmalarn yapld grup onlar ok kymetliler.
Biliyorsunuz ngilterede sfrajetlerden lenler oldu. Kraln atnn nne
kendini atmak, bombalamak gibi eylemler yaptlar
lgintir ben sfrajetleri niversitedeyken, Gandhi okurken
buldum, ok da sevdim. Tabii niversitede hepimiz gnlmzde
feminist olsak da, nce Gandhiyi, Foucaultyu okuyoruz, kadnlara hep
daha sonra ulayoruz malum Gandhi Avrupada yaad dnemde,
zellikle ngilterede, sfrajet hareketinden ok etkilendiini ve ilk
pasif direni fkrinin orada, onlardan ilhamla olutuunu syler. Hatta
gnlmz alan lafar da eder mesela O kadnlarn kahramanlklarnn
yannda nedir ki bizimki der.
Benim on senedir yapamadm ve artk yapmaktan vazgetiim
bir flm var; Osmanl Kadn Hareketinden bir kadnla ilgili. Hep
erteledim nk tarihi flm yapmak ok zor. Biz feminist sinema
yaparken anlattmz eyin btn radikalliini sinemaya da yanstmak
durumundayz. Dolaysyla bildiiniz anlatma tarzlarn da yerle bir
etmeliyiz. Baka bir dil bulmalyz.
Laura Mulveyn flmlerini izlemisinizdir. Makaleleri kadar
kar aya kar ekimleri hepimizi etkiledi. Kar a kullanlmadan
360 derece dnen bir kameray izlemek Bu kadar radikal yerlere
vardrmasak bile, byle dnemleri sinemada aktarmak ok zor. Karar
vermek durumundasnz. Diyeceksiniz ki, hayr, ben bunu sizlere
yapyorum yledir, btn sinemaclar flmleri birilerine yaparlar, en
ok bunun iin kzyoruz onlara Erkekler iin yapyorlar flmlerini,
onlarla konuuyorlar, zaten kadnlarla konumay bilmiyorlar. Bir flmi
size yapmay isteyebilirim, o flmlerle de empati kurarak sylyorum;
isterim ama, bir taraftan da sizi bulabilirim ve konuabilirim de. O
zaman Feministler cdr, irkindir, bin tane eydir, diyen kadnlar da
izlesin dediinizde, sorun tam da bu oluyor; Demir eneli Melekler gibi
biraz da hikayenin iini boaltan flmler ortaya kyor. Ama bir taraftan
da temel meseleyi bize aktaryor. Hi feminist olmayanlar iin de, anti-
feminist olanlar iin de bir abay, bir sz bize geiriyor. O adan
kymetli.
Temel handikap bunu nasl anlatacanz da. nk nasl
anlatacanz flmin ne kadar insana ulaacan, kimlerle iletiim
kuracan belirliyor. O yzden, bilmiyorum, sizden de flme dair
eletiriler duyacam ngrerek sylyorum, ben de ayn eletirileri
paylayorum ama byle flmler yaplmasn da nemsiyorum nk
sfrajetler bu flmden sonra bir sr yerde konuulmaya baland.
Amerikada ok konuulduunu biliyorum. Amerikadaki feministler
29
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
ok kzdlar. Baka lkelerde de kzdlar. Birok kadn flmleri festivali
bu flmi, sfrajetleri ana akm sinema dili iinde anlatt iin bizim
gibi gstermediler. Evet, dili Hollywoodun klasik anlatmlarna ok
benziyor, ok geleneksel bir ykletirmesi var... Dolaysyla yapsal
hibir deiiklii yok. Ama ben yine de ok kymetli buluyorum. Sonuta
biz izleyeceiz, eletireceiz, ama bir sr insan iin baka bir duygusu
olacak. Sfrajetler ile ilgili Demir eneli Melekler flmine dair ben bu
kadar giri yapm olaym. Zaten hep birlikte konuuruz.
Yasemin: Bu benim flmi ikinci izleyiim ve zaten ikinci kez izlemeye
ok katlanamadm iin ara ara dar ktm. nk ar bir flm.
Hollywoodun kahramanlatrma ve hikayeleebilecek vurucu ksmlar
ne kartan bu tarz, politik mcadeleyi biraz daha geride ele alma hali
de insan etkiliyor ama flm anlamnda ben Melekin sylediklerinin
tamamna katlyorum. Biz feministlerin, hep eletirdiim bir yandr
bu, hep de sylerim; elitizme, soylulatrmaya, burjuvaziye bir sr
eletiriler yneltirken, kendimiz ok elit ve baka bir kesimin duymad
bir dil kullanyoruz. Bizim ne sylediimizi insanlar anlamyorlar. Bence
bizim ne sylediimizin anlalmas ok kymetli. Bu Hollywoodun
bizim yapamadmz bu ekilde yapabilme imkan var. Bu anlamda
kymetli buluyorum.
Sfrajetler flmde daha farkl ele alnabilirdi tabii ki. Kadnlar
kahramanlatrmadan ya da daha politik bir ekilde yaplabilinirdi. Ben
yine de Hollywoodun flmleri iinde de, pek ok yeri olduka politik,
alt mesajlar nemli bir flm olduunu dnyorum Hepiniz dikkat
etmisinizdir; o senatrn karsndan beklenen annelik rolleri, kadnlk
rolleri, itaat rolleri Bunlara vurgu yapyor. Ondan beklenenleri, bu
beklentilere kar kn ve sistemin bu kadnlar nasl cezalandrdn
gsteriyor. Buradaki yk bize hi yabanc bir yk deil. nk kadnlar
ne zaman kar kar, diren gsterir, hak talebinde bulunurlarsa, onlar
ya tmarhaneye tkma, ya akl hastas olarak adlandrma gibi zmler
bulunur Nezihe Muhiddin de Trkiyede ayn srete, tam da benzer
bir ey yayor. Bunun Osmanlyla, sonrasnda ttihat ve Terakkinin ve
Mustafa Kemalin, Amerikadakilerle birbirlerini hi tanmadan bak
alarnn, yaklam yntemlerinin, engelleme yntemlerinin tmyle
ayn olmas hibir ekilde tesadf deil. Bunu alglamak anlamnda
flmde politik vurgular da olduunu dnyorum.
Ben ilk izlerken de tamamen, tmyle ii bo bir flm olarak
alglamadm. Geen hafta burada Birinci Dalga Feminizmi tartmtk.
Neye Birinci Dalga deriz, tartmal geri, nk bu kadnlarn oy hakk
talep ettii dnemde Emma Goldmanlar da tamamen btn tahakkm
biimlerinin ortadan kalkt, devlet mekanizmasnn olmad bir baka
feminizmin hayalini tayorlar. Bunlar 1900lerin banda e zamanl
gerekleiyor. Ayn dnemde Osmanlda kadnlar 1920de Kadnlar Halk
Frkasn kuruyorlar, ayn dnemde, Nezihe Muhiddinler de e zamanl
olarak, tpk sfrajetler gibi akl hastanesi srecinden geiyorlar. Bunlar
liberal feminist, yalnzca hak talepli feminizm diye tanmlayabilir miyiz
30

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ya da radikal deildiler diyebilir miyiz? Akas ben bu etiketlemelerin
anlaml olduunu dnmyorum. O dnem iin bu ok byk, radikal
bir talep aslnda. Seni eit grmeyen btn bir sisteme kar eitlik
mcadelesi yrtmek, o dnem iin radikal olarak adlandrlabilinir.
Bir ey olarak adlandrmak zorunda hissetmiyorum, ama kesinlikle ok
kymetli olduunu dnyorum.
Bugn dnyadaki kadnlarn geldikleri yerde bu kadnlarn
yaptklarnn ok byk ve ok deerli bir katks var. Onlara eletirel
bir gzle, bugnn dnyasnn tanmlamalar ile bakmay hi doru
bulmuyorum. Melekin dedii gibi anarizm gibi, dnyadaki btn
felsef, ideolojik hareketlerin hepsi zaten orta ve orta st snftan,
elitlerden kmtr. nk eitim alabilen, yani birtakm bilgilere,
birtakm sorgulamalara ulaabilen kesim onlar. Ama eitim almayp da
direnenler de var, o cad diye yaklanlar Yzyllarca kadnlarn direnci
var. Bir kere bu flm bir sr eyi politik olarak bence ok iyi anlatyor:
Kadn olarak isyan ettiinde, kar durduunda, bir ey istediinde senin
nasl bir kadnlk rolne hapsedilmeye alldn ve hapsedilmeyi
kabul etmediinde de ne kadar byk bedeller demen gerekeceini ok
net gsteriyor
Bugn de bundan daha farkl bir hayat srmyoruz. Filmi
izlerken ben zaman zaman dar ktm, nk zellikle ikence
sahnelerini izlemeye dayanamyorum Kadn olduklar, birtakm politik
mcadelelerin iine girdikleri iin ikence gren kendi arkadalarmn
deneyimlerini biliyorum. Bu tr ikenceleri bugn dnyann pek ok
yerinde, Trkiyede, bizim evremizde, kendi arkadalarmz da yaamaya
devam ediyor. Yani bu balam koparmamas; muhalefet edersen ikence
grrsn, bedel detilir sana, akl hastanesine kapatlrsn kence
sistemin bu insanlara kar kusma refeksi
Bu flmi baka bir adan da ok kymetli buluyorum; kadnlarn
kendi tarihini yazmas. Nezihe Muhiddin yazlmadan nce Trkiyede
biz ders kitaplarnda Atatrk kadnlara seme ve seilme hakkn verdi,
diye okuyorduk. Eminim insanlar Amerikan tarihini de Bakan Wilson
kadnlara seme ve seilme hakkn verdi, diye reniyordur. nk tarih
hep erkeklerin gznden, onlarn baarlarndan, onlarn ltufarndan
bahseder. Bu anlamda bu flm bir Hollywood flmi de olsa, Amerikadaki
insanlara Bakan Wilsonun kadnlara oy hakkn vermediini, kadnlarn
mcadele ederek bu hakk elde ettiklerini anlatmas asndan deerli.
Biz de bu ekilde Hollywood tarznda bile olsa, bu kadar bile olsa bence
o kadnlarn tarihini ekmeliyiz. Keke Nezihe Muhiddinin de flmini
izlesek ve Trkiye tarihinde Atatrkn kadnlara ltfettii oy hakk
konusundaki syleme bir soru iareti atabilsek. Byle dnyorum.
Peki Ya Bizim Sfrajetler?
Melek: Osmanldakilerle ilgili benim zerine altm, yani
31
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
senaryolatrdm kadn, Osmanl Kadn Hareketinden bir kadn.
Osmanl Kadn Hareketinin sonu ok vahim; Nezihe Muhiddin
tmarhanede, Halide Edip inzivada, yalnz bana, Yaar Nezihe ayn
ekilde lmeden nce lm ilan kartld. Latife, biliyorsunuz Kadnlar
Halk Frkasn destekleyenlerdendir, inzivada. Mustafa Kemalin
kz kardei Makbule de Kadnlar Halk Frkasnn kurucularndan
gzkyor Komintern Belgelerinde. Makbuleyi karga kovaladktan
sonra bilmiyoruz, karga kovalar ve sonrasnda yoktur. (Glmeler)
Osmanl Kadn Hareketine bir hakszlk var. 1900lerin banda
Selanikte, daha Jn Trklere siyaseten yakn, ama tabii ki kendileri
bamsz kadnlar var Merutiyetin yldnmnde Yaasn erkeklerin
meclisi diyorlar. Yirmi yl sren byle bir hareket var. ey derler hep, Biz
de batdaki kz kardelerimiz gibi nmayi mi yapalm? Bu cmleden
dnyadaki sfrajet hareketi takip ettiklerini anlarsnz, ama bir Osmanl
Hanml vardr. Ne yapalm, ne zaman bize bu haklarmz verilecek,
biz de batl kz kardelerimiz gibi nmayi mi yapalm? derler ve
yaparlar da. Darlfnunda, niversiteye girmek iin, 1914te yaparlar da
mesela.
Serpil akrn, Yaprak Zihniolunun kitaplarndan
biliyorsunuzdur Osmanl kadnlarn. Ama Kadnlar Halk Frkas ile ilgili
bir kitap bekliyoruz hl ki Mustafa Kemal zmitte bir basn toplants
yapar. Henz daha Mdafai Hukuk Cemiyeti var. Meclis var ama yani
meclis olmayan bir meclis var. Bir basn toplants yapar. Amac da halk
cumhuriyete, partilere hazrlamaktr. Der ki; Artk frka kurma zaman
geldi. Maksat sadece Mdaf Hukuk Cemiyetinin frkalamasdr
ama sinyali ilk kadnlar alrlar ve iki ay sonra Kadnlar Halk Frkasn
kurarlar; yani dnemin en dinamik grubu kadnlardr. Partinin banda
Nezihe Muhiddin vardr; biz onu biliriz ama o dnemde ok kadn var.
Benim altm kadn Yaar Nezihe, Amele Cemiyeti ve htilalci Halk
Frkas yesidir, yani komnisttir. Ama bu kadnlarn hepsi, eitim,
seme-seilme gibi, yani temel haklar konusunda birlikte davranrlar.
u an bu ekilde ortak hareket edemiyoruz. Frkay kurarlar, ama tabii
resmen tannmaz bu frka nk kadnlarn seme ve seilme hakk
yoktur. Zaten memlekette parti yoktur. Dolaysyla yasaklanr. Ve yine
komintern belgelerine gre bir grup kadn tutuklanr. Komnistlerin
de yargland davalarda araya katlan frka kurucusu kadnlar da
vard. Sorguda tutulurlar gnlerce, hapsedilirler. Daha solda olanlar
hapsedilirken, Nezihe Muhiddin gibi kadnlar da karalanrlar. Nezihe
Muhiddin zimmetine para geirmekle sulanr. Tmarhaneye giden sre
byle balar nk bu sulama onun iin ok ardr. Byle bir eyden
sonra, Frkann tznn birinci maddesinde kadnlara seme ve
seilme hakknn tannmas vardr, bundan sonra zaten kadnlara seme
ve seilme hakkn tanyan yasa karlr.
Mustafa Kemal grece ltufr davranarak dernek olmalarna
izin verir ama btn o radikal kadnlar uzaklatrlr ve dernein bana
grece daha lml kadnlar getirilir ama onlar da olumlu olmaz. O da
32

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
seme/seilme hakk istemeye balar, o da uzaklatrlr. Sonu bugn
bildiimiz Trk Kadnlar Birlii olur. Bir de Trkiye aslnda kadnlara
seme ve seilme hakkn ok ge veren lkelerden bir tanesi ki,
Trkiyedeki dinamikte, esasen Trkiyeyi faist lkelerden ayrmak gibi
bir kayg da grnyor.
Osmanl sfrajetleri diyebileceimiz kadnlar 1921den sonra,
Kadnlar Halk Frkas srecinden sonra, eitli nedenlerden dolay siyaset
yapamaz hale gelirler. Dolaysyla bu onlar iin zorunlu bir inzivadr.
Yasemin: Tabii tabii, devletin iine gelmiyorsan
Melek: Bir ekilde byle yaplarak, bu kadnlar dlamlar. ok ho
bir ey bulduk Yaprak Zihniolundan. Her ayn ilk sals Fatma Aliyenin
evinde buluuyorlar. Byle duyurarak deil Dnsenize, Nezihe
Muhiddin var, Yaar Nezihe var, kufe Nihal var, Fatma Aliye var. Fatma
Aliye ok yal, yryemiyor artk, o yzden onun evinde buluuyorlar.
Her ayn ilk sals buluurlar. ok da siyaset konumazlarm Bu
bulumalar 1932-1933e kadar srm.
Yasemin: Demir eneli Melekler bir Hollywood flmi, ama bir yandan,
sava varken ve kadnlardan, savataki bir lkenin hemireleri olmalar
beklenirken, btn bu grevleri reddetmelerini, milliyetilii kendi
ilerinde sorgulamalarn verdii iin, Dorusu ne, savata beklenen
rolleri mi yerine getirmek yoksa oy hakk iin mcadeleye devam m
etmek? gibi bir kaygy da verdiinden ben flmi politik olarak o kadar
da ii bo bulmuyorum. unu ok iyi izmi bence; kadnlarn rolleri
nedir; milliyeti rolleri, ana rolleri, hemire rolleri vs... Hollywood
olmasna ramen ben flmi ok deerli buluyorum.
Hazal: Benim de bu flmi ikinci izleyiim. Ama baya bir ksmn
hatrlamyordum. lk izlediimde de meselenin ok farknda olmayarak
izlemitim. Ama Hollywood flmi olmasna ramen hikayenin iini ne
kadar boaltt konusunda emin deilim. Tabii ki belli bir ykleme
biimini devam ettirdiini, yeniden rettiini kabul ediyorum. zellikle
erkek karakter Benin girdii sahnelerde byle gya bir ak olmayan
ak kurgusunun olmas bu ana hikayenin stne eklenti duruyor. Ama
yine de ok kymetli buluyorum. nk bunun ana akm sinemada yer
almas, sinema salonlarnda gsterilen bir flm olmas, barolnde ok
nl bir kadnn olmas ok nemli bir ey bence. Hem Melekin hem de
Yaseminin syledii eylere katlyorum.
Bir yandan da unu dndm, 12 Eyll konu alan Babam ve
Olum gibi ok eletirdiimiz flmler var. Bu flmlerin ben kiisel olarak,
hibir pozitif yann grmyorum hatta politik olarak da tam tersi bir
etkisi olduunu dnyorum. 12 Eyll ile ilgili hibir eyi grnr
klmad gibi ykletirme tarzndan dolay ok kt yerlerden bir
sr eyi yeniden retiyor. Ama bu flm yle bir flm deil bence. Babam
ve Olum kadar yanl bir yerden ve onun kadar politik olann iini
boaltp tarihi baka bir yerden kurmuyor. Evet, ykletirme biiminin
klie olduunu kabul ediyorum, mesela, kadnlarn hibirinin, nasl
gemilerden geldiklerini, nasl snfsal farkllklara sahip olduklarn ve
33
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
bu gibi zelliklerini bilmiyoruz. Ama kadnlarn mcadelesini politik
olarak veriyor. Bir yandan u da ok kliedir ya, kadnlarn yklerine
girip, onlarla ilgili baka travmalara odaklanarak, o politiklii baka bir
yerle de balantlandrmas. Bu flm bunu yapmyor. 12 Eyll flmlerinin
ounun yapt ise byle bir ey. Politik mcadeleyi aile hikayesinin
iine ekleyerek yan hikaye olarak yer vermesi. Bu flmin ise o mcadele
duygusunu ok iyi verdiini dnyorum. Mesela Kadnlarn Halk
Frkasnn flmini ana akm sinema iinde yer alan bir ynetmen yapsa
sizce kt m olur? Bence olmayabilir...
Melek: Olabilir Hazal, inan kt olabilir. Trkiyedeki 12 Eyll
flmlerini dn, tanklar olarak 12 Eyll kt yapabildilerse, Osmanl
kadnlarn kim bilir nasl ele alrlar. (Glmeler) Ben yapamayacama
karar verip, on senedir bekliyorum ki fazla zgveni de olan bir insanm.
(Glmeler) Ama zor iler bunlar, inan ele yze bulatrma ihtimali var.
Hazal: Var var, ben iyi bir flm olacan hayal etmiyorum. Ama
Esen: Sadece o hikayenin ana akmda yer almasndan bahsediyorsun
sanrm.
Hazal: Evet, o grnrlk Osmanlda kadnlar da vard ve bir eyler
iin mcadele ediyorlard; yani o zaman bir mcadele vard diyebilmek.
nk bir yandan da bu szn kamusallamas iin, gerekten sinemadan
daha iyi bir ara da yok. Yaprak, Serpil baka birileri kitaplar yazacaklar
Yazdlar, yazacaklar da daha Ama gerek bir kamusallk iin grsel
medya ok etkili diye dnyorum. Mesela Diyarbakr Cezaevinde
yaananlarn gerekten kamusallamas Bu Kalp Seni Unutur mu?
da grnen sahnelerle oldu. Byle bir gereklik var, kt bir ey evet,
ama var Dolaysyla bu tr mcadelelerin ana akm sinema iinde yer
almasn ben ok iyi bir ey olarak gryorum.
Melek: Sinemaya o kadar ey ykleyemiyorum ben. Unuttu herkes
Diyarbakr Cezaevini. Bu Kalp Seni Unutur Mu ile izlediler ama
toplumsal hafzada gerekten bir anlam olmadn dnyorum. O
gnler konuuluyor ve unutuluyor. Ana akmdaki her ey ok yanltc
olabiliyor. ok gndeme geldi diye seviniyoruz ama gerekten bir o
kadar da ok abuk unutuluyor. Bu yzden, Gney Afrikada Hakikatler
Komisyonlar kurulmam olsayd yaanan sava konu alan o flmler
hibir ie yaramayacakt. Hakikatler Komisyonu kuruldu, ayn zamanda
siyasette karl vard da, hatrland. Trkiyede de 12 Eyll ne kadar
anlatsalar da -kt anlatyorlar o ayr ama iyi anlatsalar da- anlatlanlarn
toplumsal hayatta politik bir karl olmaynca unutuluyor. Bu yzden
ana akma o kadar bel balamamak lazm, hele de kadnlar ile ilgili
olarak Orda yanltc bir ey var aslnda fakat ben de nemli buluyorum,
o ayr.
Emek: Ben flmin adna takldm ve bir ey sormak istiyorum.
Kardysam, biriniz sylerse ok sevinirim. Bu kadnlardan, bu mcadele
eden kadnlardan demir eneli melekler diye kim bahsediyor? nk
flmin ismine baktmzda biraz problemli gryorum; demir bir eneye
sahip olmak! Eer bu ismi takan bir erkek ise zaten ok erkek zihniyetini
34

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
yanstan bir ey. Niye? nk enesi gl, nk bir ey sylyor ya da
srabilir, yani bir tehlike arz ediyor. Ayn zamanda kadnlara yine melek
yaftasn, ya da melek olma zelliini yaptrmak da ok problemli
Filmin iinde geiyordu ama ben kardm.
Melek: Alk grevlerindeki ene meselesinden dolay zamannda
konmu bir isim orada ama feministler de kzmyorlar bu isme. Ben o
kadar ironi sorun deil diye dnyorum. Yani demir ene, yememek
iin direnmeleri Melek demeleri evet, ok rahatsz edici. Benim de adm
Melek deitireyim diyeceim ama. (Glmeler) Demir eneli Melekler
diye o zaman konmu, onlar da bu isimden ok rahatszlk duymamlar
ve isimleri yle kalm. Filmde o ad kullanm, diye biliyorum ben,
kendileri koymamlar.
Emek: Anladm. Bir sr gndermesi olduu iin bana problemli
grnd...
Melek: Ama dnem iinde dnlrse onlara herkesin eytan dedii
bir dnemde onlar destekleyerek verilmi bir isim. Hem demir eneliler,
hem de melek onlar aslnda; kt hibir ey yapmadklarn tanmlayan
bir ey olduu iin melek ismi problem edilmemi. Bu isimlendirme
o dnemki koullar ierisinde aslnda o kadar da ireti edici deil.
Herkes onlara eytan diyor, karikatrleri grmsnzdr. Googledan
bir arayn, feci eyler var, btn karikatrler cadlarn devam bunlar
mesajn verir. Muhakkak eneler uzun, muhakkak burunlar uzun.
Btn grsellik cadlara benzetme zerine kurulu. Mesela 70lerdeki
feministler bu kadar telenmediler belki ya da ilk admlar daha zor,
cad diye avlananlar, sfrajetler iin durum daha zor.
Dilah: Filmin iinde biraz iktidar problemi var myd, onu dndm
izlerken. Filmin barolndeki Alicee dier kadnlar, Hapse girersen
ierde kalrsn, senin darda mcadeleyi yrtmen gerekiyor, diye
telkinlerde bulunuyorlar. Yani bir ekilde flmde hareketin lideri Alice
oluyor. Bu gerekte de byle mi olmu, bunun tarihsel gereklii
ne boyutta, yoksa Hollywood tarz bildik kahramanlatrmadan
kaynaklanan bir ey mi?
Melek: Benim tarihten bildiim kadaryla hareketin byle bir kahraman
yok. Filmin zaten temel problemi o. Tiplerle karakterler semi, onlar
kahramanlatrm. Mesela ngilterede ok lider var, ngiltere toplumsal
yapsyla da biraz yledir ya, ama Amerikada sfrajet hareketinin
gerekten lideri iki kadn deil. Bu liderlii bence flm yapm.
***
Sfrajetler iddet asndan da ok konuulur, iddet ieren
eylemleri var denilir. Ama mesela ben iddet demiyorum, nk
yaptklar eylemlerde bir kii bile lmedi arkadalar. ngilterede bo
binalara o kadar bomba koydular parlamento eylemleri vs Gandhinin
esinlendii eylemi buldum ben. O ok gzel bir eylem. Grdnz m
bilmiyorum. Parlamentonun nne tek sra giderler, dururlar ama siz
35
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
byle tek srasnz diye dnn. Gidiyorum orada, oy hakk diyorum,
baryorum, pankartlarm var. Birisini gzaltna aldklarnda, arkadaki
birisi hemen yerini alyor. Byle byle zincirleri var. O ok gzel bir
pasif direni eylemidir. Bir sre sonra duruyorlar. Yani teker teker bir
yere gittiinizi ve be yz kadn olduunuzu dnn, en sonunda artk
hkmette bir gndem oluyor, bunlar teker teker gzaltna alarak ne
yapacaz demeye balyorlar.
Sevda: Tabii Hollywood akm olmasndan kaynakl ama benim gerekten
kafam kurcalayan bir ey var; flm baz noktalarda kapy aralyor ama
asla detay vermiyor. Mesela siyahi kadnlar ilk bata dediler ya, ya birlikte
yrrz, ya da hi katlmayz, onlarn katlp katlmama srecinde
geen tartmalar, beyaz kadnlarn buna nasl tepki verdiklerini falan
gstermiyor. Kendi adma bu tartmalar biraz daha grmek isterdim.
Yine ayn ekilde savala ilgili aralarndaki tartmalar biraz daha youn
gstermesini... Yani kapy aralyor, ama orada brakyor. Ak sahnelerini
gsterdii gibi bu tartmalarn detaylarn gstermiyor.
zellikle o siyahi kadnlar olay ok nemliydi, flm boyunca
bekledim, acaba yine bir yerden kacaklar m diye ama baka hi bir
yerde grmedik. Film merkezine bir kere politik mcadeleyi koymu.
Hatta flmin fnali ak sahnesi ya da baka bir eyle deil onlarn oy
hakkn kazanmalar ile bitiyor, bu gzel bir ey ama tabii bunu baya
poplarize ederek, baya yumuatarak yapyor, nihayetinde flm ana
akm bir flm.
Emek: Galiba bu flmin benim amdan nemi, kiisel bir yerden
bakacam ama gnlk politika yaparken, kendimize dair bir eyler
sylemeye alrken, nerde, nasl duracamza ynelik, aslnda hem
yeni sorular soruyor olmas, hem de bu alana k tutuyor olmas. u
benim ok fazla dikkatimi ekti; bir araya gelen kadnlarn arka planlarna
baktmz zaman farkl eyler gryoruz. Alicein arkadalaryla birlikte
ilk brorleri datt sahnede ii kadnla tartyorlar. Bir tanesi
tekine kalkp ocuklar byle domuyor, haberin var m senin? diyor.
Ama ortaklatklar bir nokta var. Ayn hareketin iine, senatrn kars
da dahil oluyor. O insanlar yine ayn ekilde gidip farkl yerlerde maddi
destei salamak iin giyinip zengin insanlardan para da istiyorlar.
Dolaysyla benim adma flmin nemli noktalarndan bir tanesi
kadnlar arasnda ait olduklar snfta, zmreden dolay bir hiyerari olsa
da feminizmin btn kadnlar yatay kesen biimde bir sz sylyor
olduunu gstermesi.
Burcu: i kadnn ocuklar var myd, gstermiyor, gerekten ocuklar
var m?
Emek: Son sahnede bir kz, bir olan ocuuna sar gl takyor ya, onlar
o kadnn ocuklar. Kz ok benziyordu nk. Ben yle dndm.
(Glmeler)
Burcu: O ii kadn, hareketin baya iinde yer alyor ama orada farkl
olmay nasl deneyimliyor? Evi nasld, oradaki ilikileri nasld, ocuklar
ne oldu, hayat nasl o mcadeleye kadar geldi, ok fazla gsterilmiyor
36

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Sevda: Bizim sorunumuz bu deil diye tepki gsteren, yrye
katlmamakta direnen ii kadnlar olmutu. O ii kz katld, ama
dierleri ne oldu? Onlar da katld m, katldlarsa ikna olma sreci nasl
oldu?
Burcu: Kimileri yemek yiyordu, onlar farkl kadnlard herhalde.
Esen: Tabii, onlar farkl.
Burcu: Orada mesela genel atmosfer nasld?
Esen: Filmin ana karakterleri olan kadnlarn seimi tam Hollywood
yapm seim gibi geldi bana. i snf da var, burjuva snf da var, siyah
kadn da var Onlar bu kategorilerden seilmi. Dolaysyla bu kadnlar
geldikleri snfarn ya da sosyal konumlarnn farkl olmasnn dnda
hikayede nemli deiller aslnda. i kadn bata Alicee kolejli kz
diyor, ama daha sonra o da onlara katlyor. lerinde evli kadn da var.
Yani kamera zaten batan o fgrlerin kimler olacan, kahramanlarn
kimler olduunu bize batan gsteriyor. Filmin ilerleyen ksmnda
bunlarn hikayeyi gtreceini anlyoruz. Dolaysyla orada ii snf
gibi bir dert yok. i kadn kurguyu daha albenili yapsn diye bir seim.
Melek: Ayrca bu doru da deil, sfrajet hareket dnyadaki btn
muhalif hareketlerde olduu gibi, daha eli kalem tutan, eitimli
kadnlarn hareketi. Mutlaka iinde farkl kadnlar da vardr. Bu bir
genelleme geri, ama yle her kesimden kadnlar bir araya geldiler
diyemeyiz ki o zamanlar bir kadnn oy hakk iin hayatnda ayrabilecei
bir saati ve bunu dnebilecei koullar, hi bir ey yok yani.
Esen: Film bata da bunu sylyor ya zaten Ama o kadarla kalyor
Hazal: Siyahlarn varl hem flmin hem btn bu Hollywood tarz
ykleme biiminin zellikle tarihsel temeldeki sorununu biraz ortaya
koyuyor. nk aslnda bu yapmlar neyi anlatyor? Kendi hikayesini
kendi oluturuyor. Anlatld gibi byle tutarl bir hikaye yok ki hayatta.
Onlar geldiler, bir hareket balad, byle giri, gelime ve sonucu olan bir
ey yok ki hayatta. Geen haftaki Feminist Tartmalarda da konutuk,
o dnem klelik kart hareket ve sfrajet hareketi ile siyah kadnlar
arasnda byk gerilimler var. nk kleliin kaldrlmas iin birlikte
mcadele verdikleri demokrat erkekler sra kadnlara oy hakk verilmesine
geldiinde siyah kadnlarla yol ayrmlar balyor. Sfrajet hareketi
iinde de siyah kadnlarn oy haklar zerine baz kadnlarn gerekten
rk tutumlar var ve burada da siyah kadnlarla ayrmalar var. Deiik
deilik gruplar var; sonuta sfrajet hareketinin de homojen ve be alt
kadnn gtrd bir sre olmas mmkn deil, ama bu hareketin
iindeki siyah kadnlara odaklanan ya da oradaki gerilime odaklanan bir
flm olmas da bu tarz sinemann iinde pek mmkn deil. nk bu
tarz bir ykleme biiminin iinde siyah kadn sadece uranlacak bir
durak oluyor, Hah, byle de bir ey vard, deyip geiliyor.
Sevda: Ama gerekten sonrasnda siyah kadn benim kafamda soru
iareti olarak kald. Siyahi kadnn tek bana o beyaz kadnlarn
yryne katldn grdm ama peki sonras ya da ncesi ne?
Hazal: Sonra kameraya glmsedi
37
D
e
m
i
r

e
n
e
l
i

M
e
l
e
k
l
e
r
Katlmc (a): Bu olay kapand. Sen de merak etmeye devam ediyorsun,
gibi bir ey o zaman. Yeterli yani bir Hollywood flminde
Melek: 1921de 8 Mart kutlanyor. ki kadn var sadece kutlamada,
onlar dndakilerin tamam erkek. 1910lu 20li yllar boyunca Amele
Cemiyetinde iki ya da kadn var. Kadnlar ne kadar siyasette varlar
ki? nk daha nce katiyen kadnlar yoktu dediimden deil ama
i yerindeki sendika, alma saatlerinin ksalmas gibi mcadele
alanlarnda kadnlarn varl daha ziyade 30lardan sonradr. Sfrajet
hareketinde de o kadar kalabalk olduklarn iddia etmek g.
Bir de tabii bu flmleri, Gzlerimi de Al da Demir eneli Melekleri
de ana akm yapan aslnda son derece muhafazakr ve milliyeti
tavrlardr. Her ikisi de kendi lkelerinin tarihlerini eletirir ama onunla
hi atmazlar. Yani her iki flm de hikayesini temelde atan bir yerden
kurmaz. Bu flmleri ana akm yapan nedenlerden birisi de bu belki hi
kimseyle atmay gze almadan herkesle konumas, sadece anlatm
biimi deil.
Katlmc (b): Sfrajetler gerek hayatlarnda yle miydi bilemiyorum
ama flmde ok iddetli tekrarlanan vurgu: Amerikal kadnlar!
Melek: yle, yleler Yani ulusalclk yllar, herkes yle. Trkiyedekiler
de Trk Kadn diyorlar. Ulus devlet yllar ve onlar da ulusalclar. Hareket
yle enternasyonal falan deil.
Katlmc (b): Zaten kurduklar partinin ad da Ulusal Kadn Partisi
(National Womans Party).
Melek: Evet. O dnemde ulusalclk bize imdi ifade ettii eyi etmiyor
ama. Yani, Trkiyede imdi ulusalc bir kadn partisini dnsenize, ok
feci Ama o zaman ulusalclk yeni. Ulus devletler yeni kuruluyor ve
ulusalclk ok yadrganan bir ey deil.
Sevda: Sanki dinin nne ulusu koymak gibi bir ey
Melek: Aynen
Sevda: randa da Milli Kadnlar Birlii var bunun karsnda; yani o
Ulusal Kadn Partisinin birebir Arapa evirisi randa vard o dnem.
Melek: Ulusuluk, gericilie karlk ilerici bir ey olarak sahipleniliyor.
Sevda: zellikle sava dnemindeki duraklamalar bu yzden. Baz
kadnlar gayet emin bir ekilde, savaa gitmeyeceim, diyorlar. O yzden
sava srecinde hareketin devam etmesini salayan tartmalarn da
biraz daha vurgulanmasn isterdim.
Melek: Dnyann her yerinde, sonu devletlemek olsun, olmasn, btn
ulusal kurtulu hareketlerinde kadnlar ok aktif yer alrlar. Kadnlar
iin kocaman bir zgrlk umudu belirir. Dnyadan tek bir kurtulu
hareketi yok ki, hedefne ulatktan sonra kadnlar da, haklarn da eve
geri gndermesin.
Gerekten o dnem hareketlerin hepsini kadnlar var ediyorlar.
Kadnlar ok nlerdeler ama hepsi bir aamada evlerine geri gnderilirler.
Trkiyede bu sre de tam bir geri gnderilme olarak yaanr, Amerikada
da yle. Bununla ilgili ok flm yaptlar. kinci Dnya Savandan sonraki
dnemde de byle oldu
38

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Filmmor Kadn Filmleri Festivalinde kinci Dnya Sava
sonrasnda kadnlarn bu geri gnderilmelerini konu alan alkan Rosie
diye bir flm vard. Filmde 50lerde erkekler savaa gittii iin kadnlardan
fabrikalar doldurmalar beklenir. Kadnlar almaya tevik etmek iin
gelin fabrikalara diyen ok komik arklar sylenir. Kadnlar almaya
balarlar fakat sonra sava biter ve bu sefer de erkekler dnd, vatan
sizden ocuk bekler arklar kar. Kadnlar evlere dnmek istemezler.
O hareketi anlatyor flm. Hayr diyor, Ben makinistim, makinist
olmak istiyorum, evime dnemem. Kadnlar bu ekilde eve dne
diren gsterirler. Ama her zaman seferberlik vardr, ulusal kurtulu
vardr, igalden kurtulu vardr Her zaman Haydi kadnlar greve
denen bir eyler vardr. Ondan sonra da hibir haklar olmadan evlere
geri dnme dnemleridir. Sfrajetler iin de ayn handikaplar olmu.
Katlmc (c): Az nce Trkiyede de bir sr Hollywood tarz flm
izliyoruz ama bu onlar ana akm yapmyor, dedin.
Melek: Evet. Hollywood hikaye anlatma geleneine gz krpan her flm
ana akm olamaz ille de. Olsa bile ille de bu onu deersiz klmaz.
Katlmc (c): Baka bir flm ne olabilir, ben onu grmedim.
Melek: Bilmiyorum, o geldi aklma sevdiklerimden. Bamyalklardan
saymayaym hi, hepsi Hollywood nk. Ama ille de onlar ana akm
yapan ey o deil bence. nk bir anlatm yntemi o. Daha bir yerinde
sevmiyoruz, duygularmzla dorudan iliki kuruyor, birebir oynuyor.
Bizi ok nesneletiren bir anlatm biimi; imdi gldren, imdi alatan,
imdi korkutan, imdi artan Hayr diyemediiniz anlar olur Bu
izleyiciyle samimi bir iliki kurma biimi deil. Film yapmak da insan
ilikileri gibi aslnda, arkadanza duygularnz, dncelerinizi nasl
aklkla demagoji yapmadan sylyorsanz, sinemay da yle kurmak.
Ama Hollywood tarz anlatm byle deil tabii ki... Hollywoodun bir
yk anlatma gelenei var. Hitchcock da Hollywoodda, ne olacak ki?
Hitchcock da o yk anlatma biimini var eden kiilerden birisidir.
Katlmc (c): Peki senaryo tarz ayn Hollywood gibi oluyorsa nasl
onlar ana akm olmuyor?
Melek: Daha ok retim biimlerine de bakmak. Yapm biimi, dili
hepsine birlikte bakmak gerek.
Esen: Aslnda grnyor ki herkesin devam etmek istedii bir tartma
yryor, ancak burada bitirmek durumundayz. Herkese teekkrler.

39
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
40

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Yaprak Zihniolu
1980den itibaren kadn hareketinin ierisinde. lk feminist yaynevi
olan Kadn evresi iinde yer ald. Boazii niversitesi, Siyaset
Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnde hazrlad yksek lisans
almasn Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk
Frkas, Kadn Birlii bal altnda kitaplatrd (Metis Yaynlar,
2003). Bu kitap Osmanl Trk Kadn Hareketinin mcadele
deneyimlerini ieren en nemli yaynlardan biri oldu.
41
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
Feminizmin hak talebiyle yapt k
anlamaya altmz ilk iki haftalk
tartmalarn ardndan imdi de sra bu
taleplerin bizim corafyamzda nasl
ekillendiini sorunsallatrmakta.
Mehur tabiriyle hak, verilmez de
alnr bir kavgann rn olmaya
yazglysa eer, o zaman biz kadnlara
Cumhuriyetin Medeni Kanunuyla
hop diye bahedilen haklar da nereden
kyor? Bunlar anlamak iin, canla
bala hak mcadelesi veren ama tarihin
sahnesinde grnmez olan Osmanl
kadnlarn konumak, grnmeyene
tanklk etmek gerektiini dndk...
Yaprak: Merhabalar. ncelikle hepiniz ho geldiniz. Konumama
Osmanl Kadn Hareketi szn eletirerek ve bu eletiriyle ne demek
istediimi aklayarak balamak istiyorum. Osmanl Kadn Hareketi
tabirini ben kullanmyorum. Bunun nedeni de u: Osmanl demek
gayrimslimler, dier etnik gruplar gibi birok unsurdan oluan bir
toplum demektir. Yani Osmanl dediimizde sadece aklmza gelen
Mslman ve Trk olanlar dndaki dier unsurlar da kapsayan bir
adlandrma yapmak durumundayz, diye dnyorum. Kitabm
da Mslman ve Trk olan kadnlar zerine, bu ayrm yaparak
yazdm. nk o zaman Ermeni hareketini bilmiyorduk, bu hareket
zerine yazlar daha sonra yazld biliyorsunuz. Lerna Ekmekiolu
ve Melisa Bilalin derledii gibi kitaplar daha sonra yaymlandlar.
Dolaysyla o dnem Ermeni kadn hareketini bilmediim iin zerine
de konuamazdm. Ayrca, Ermenice okuyabilmek de ok zordu. Yani
tanm doru yaparak balayalm isterim.
ncelikle Osmanl dnemi ve Cumhuriyet dnemi diye iki ayr
dnemden sz edeceim ve Cumhuriyet reformlarndan balayp sonra
geriye doru gideceim. Bildiiniz gibi Cumhuriyet reformlar Medeni
42

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Kanunla birlikte kadnlara belirli haklar getirdi. Bunlardan ilki talak, yani
sadece erkein isteine bal slami boanmay, ikincisi ise poligamiyi
yani erkeklerin ok ele evlenmesini yasaklad. Dolaysyla Medeni
Kanun esas olarak o srada kadnlarn ok acsn ektii iki konuda
nemli haklar salad. Fakat te yandan da, 1926 tarihli Medeni Kanun
ile aile reisliini erkee tanyarak ve kadnn ite almasn kocasnn
iznine bal klan 159. ve devam gibi maddeler araclyla bence bir
anlamda, erken cumhuriyetiler kadn nfusunu darda brakan bir
toplumsal szlemeyi erkek nfusla yapm oldu. Yani erkek nfusa
ben senin elinden ok elilii alacam, talak hakkn da alyorum ama
sen aile reisi olarak kalacaksn, denildi ve bylece bu toplumda yeni bir
dneme geilirken devlet, cinsiyet hiyerarisini belirlemi oldu.
Cumhuriyet reformlarnn yapld yani 1923ten sonraki dneme
bakacak olursak, bu dneme ilikin baz almalar grebiliyoruz.
1980e gelene kadar, Cumhuriyet reformlarnn kadn hareketiyle ilikisi
bilinmiyordu. Daha dorusu bilinen ey resmi tarihin sylediiydi.
Sylenen eyse Trkiyedeki kadnlarn haklar iin mcadele etmedii
ynndeydi. Btn akademik almalar, kadn akademisyenler de dahil
olmak zere bunu byle sunuyorlard. O dnem kadn haklar hareketi
yoktu, kadnlara haklar bizzat Mustafa Kemal tarafndan tannd, verildi,
verilmiti(!)
1980lere gelmeden nce 1977 ylnda stanbul niversitesi ktisat
Fakltesinde irin Tekelinin, nc bir feminist olarak yazd, daha
sonra Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat adyla yaymlanan doentlik
tezi kabul edildi. Bu tezinde Tekeli, Mustafa Kemalin gerekletirdii
reformlarn, yani Kemalist reformlarn, ara rolne deindi. Bu tez,
benim bildiim kadaryla bu reformlara kar yaplan ilk eletiridir ve
de ok salam bir eletiridir. Tekeli tezinde unu sylyordu: Kadnlara
Medeni Kanun araclyla ve daha sonraki yllarda seme ve seilme
dahil olmak zere tannan haklar aslnda o sralarda Batdan gelen
diktatrlk eletirilerine kar simgesel/arasal bir nitelik tayordu.
Yani kadnlara seme ve seilme hakk tannarak, yeni Cumhuriyetin
diktatrlkle ynetilmeyip demokratik bir lke olduu mesaj dnyaya
verilmek istenmiti.
irin Tekelinin ardndan Kemalist reformlara ynelik eletirel
izgi geliti, feminist eletiriler balad, ilerledi ve kadnlar hakikaten
mcadele etti mi etmedi mi, diye sorular sorulmaya baland. Nihayetinde,
kadnlarla ilgili mcadelenin tarihini bulabilmemiz iin nce eski yazy
renmek ve bu dneme ait belgeleri okumak gerekiyordu. ok zorlu bir
almayd bu. Bir kere okusanz bile anlamyorsunuz, nk dneme ait
birtakm kodlar vardr. Mesela bugn Torba Yasa denildii zaman biz
neyden bahsedildiini biliyoruz ama o belgelerde o zamana ait bu gibi
bir deyii grdnzde onu anlamak iin mutlaka tarihi de okumanz
gerekiyor. Yani o dnemi tam olarak anlamak ve resmi tarihin dnda
bir bakla bakabilmek iin kapsayc bir yntem izlemeniz gerekmekte
ki bu da olduka zor ve uzun bir sreci beraberinde getiriyor. Tek bir
kadn dergisine bakarak kadn tarihi hakknda sz sylemek bana doru
gelmiyor. Sz konusu bu eletirel yaklam 1980 sonrasnda balayabildi.
Burada mutlaka belirtmeliyim ki Kadnlar Halk Frkas hakknda ilk
bilgiyi sunan 80li yllarda tarihi Zafer Toprak oldu. Feminist tarihilerin
balatt almalarda daha ziyade Osmanl-Trk modernlemesinde
43
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
kadnlarn rol nedir, kadnlar rol aldlar m, diye baklrken, ben soruyu
tersten sordum ve Kadnlar, Osmanl-Trk modernlemesi srecinde
bizzat rol almak istediler mi? sorusunun yantn aradm. Bu soruyla
birlikte grdm ki muazzam bir bilgi kayna var orada; Kadnlar Halk
Frkas, Trk Kadn Birlii...
Esas olarak 1923-1927 yllar arasndaki dnemsel kadn hareketini
inceledim ancak bunlar anlayabilmek iin biraz daha gemie gitmek
gerekiyordu. nk bu eylemci kadnlar o dnemde birdenbire
gkten inmemilerdi. Biraz daha irdeleyince grdm ki, 1845lerden
itibaren balayan muazzam bir kadn hareketi sz konusuydu. Kendine
hareket-i nisvan, yani Trkeye evirdiinizde kadn hareketi diyen
kadnlar vard. Bu srada nceki almalardan da yararlanarak, bir
dnemselletirme ihtiyac duydum ve bunu da u ekilde kurdum: Serpil
akra gre matbuatta ilk kez kadnlar, 1868de Terakki gazetesine
gnderilen kadn mektuplarnn yaymlanmasyla belirir. Yine Terakki
gazetesinin 28 Haziran 1868de yaymlad ilk kadn eki olan Terakki-i
Muhadaratta (Kadnlarn lerlemesi) Bir Kadn imzal mektuplarn
oaldn belirtir. Ben de bu mektuplarn ilk yaymland 1868 yln
Erken Dnem Osmanl Hareket-i Nisvannn balang tarihi olarak
ele aldm. Fakat bu mektuplardan nce kadnlar hi mi yazmamt,
diye sorarsak, ortaadan itibaren Mihri Hatun, Zeynep Hatun gibi
kadn divan airleriyle karlayoruz. Kadnlarn edebiyat alannda
ilk varolduklar tarihi deil de kadn hareketinin balangc olarak
kadn mektuplarnn ilk kez matbuatta yer ald 1868i almamn
nedeni, sz konusu mektuplarda kadnlarn kendi sorunlarn ifade
etmi olmalaryd. Bu mektuplarda kadnlar kendi yaam koullarn,
zorluklarn, karlatklar sorunlar anlatyorlard. Okumalarnn
yasaklanmas, sokaa kmalarnn imknsz oluu, kocalar tarafndan
aalanmalar, kocalarnn ok elilii, her eyden yoksun braklmalar
Tm bunlar aka ilk kez anlatan kadn mektuplar olmutur ve bu
dnem de imzasz kadn mektuplar dnemidir.
Kadnsz nklap kitabmda, 1980 ncesi kadn hareketini
dneme ayrarak inceledim. Erken dnem Osmanl-Trk Hareket-i
Nisvan diye adlandrdm birinci dnem, 1868de ilk kadn mektubunun
yaymlanmas ile balyor ve zgn bir dnem olan II. Merutiyetin
balangcna, 24 Temmuz 1908e kadar sryor. 1908 sonrasndan
Milli Mdafaa dnemindeki feminist etkinlikleri de kapsayan 1922-23
ylna kadar olan Merutiyet ve Milli Mdafaa dnemi ikinci dnemi
olutururken, Cumhuriyetin ilan edildii 1923ten gnmze kadar
olan sreci de nc dnem olarak, Cumhuriyet dnemi olarak ele
aldm. 1868den Trk Kadnlar Birliinin kendini feshettii 1935 ylna
kadar olan altm ksur yllk evreyi Birinci Dalga Feminizm olarak
adlandrdm. 1980lerin bana yani yeni feminist hareketin douundan
gnmze kadar gelen evre, bildiiniz gibi, kinci Dalga Feminizm
olarak yerini ald. Demek ki Cumhuriyet dnemi hem Birinci Dalga
hem de kinci Dalga Feminizmi kapsyor; ama Birinci Dalga, Osmanl
dnemine dein uzanyor. 1935 ile 1980 aras bamsz kadn hareketinin
olmad bir dnem olarak karmza kyor. Kemalist Kadn Hareketi
olarak adlandrabileceimiz bu sessiz evrede, kadnlar iin oluturulan
bir hareket yok, daha ok devlet gdml eylemlilikler var. 1980de
yeni feminist hareketin ykselmesiyle birlikte yeni bir feminizm, kinci
44

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Dalga Feminizm, yani isyan yeniden balam oluyor. Ben ayrca bugn
Birinci Dalgann hl daha devam ettiini dnyorum. Eitlik talep
eden geni kadn hareketi hl bu haklar elde edemeyen kadnlar iin
mcadele ediyor. Aslnda bunlar birbiriyle i ie gemi dnemler.
Erken dnem hareket-i nisvan feminizmin esas olarak ideolojik,
teorik, eylemsel, fkirsel birikiminin yapld dnem. Kadnlarn yazlar
ilk kez yaymlanmaya balyor, matbuatta ilk kadn yazarlar grnyor,
ilk kadn ke yazarlar ortaya kyor, kadnlarn kitaplar baslyor;
ksacas kadnlarn kamusal alanda ilk ortaya k bu dnemde
gerekleiyor. Ke yazar olan kadnlar, kadnlar unutmuyor. Akas
bugne gre bu ok nemli bir fark. Baktmzda bugn ok daha fazla
kadn ke yazar olduunu, ancak bu yazarlarn da kadn meselesiyle ok
fazla ilgilenmediini gryoruz. Oysa o dnem yazan izen her kadn,
ou zaman kadnlk durumundan konuuyor. Kadn haklar, kadnlarn
ezilmesi ve talepleri sk sk yazarlarn gndeminde. Kadnlk, o dnem
ne demekti? Kadnlarn sorunlar, ev ve kamusal alandaki yaamlar,
mcadeleleri, basnda yer allar, arzular, talepleri, kadn edebiyat
Ksacas kadna ilikin her ey kadnlk kavram altnda toplanyordu.
Bu arada dnemin modernlemeci erkeklerine de bakarsak; inasi,
Namk Kemal gibi fgrler kendi toplumsal kltrn koruyan, zgn
bir modernlii savunuyorlard. Toplumun bu ynde deimesi tedrici
bir yol izleyecekti. Szn ksas, Batdaki modernlemenin birebir
kopyasn deil, geleneksel ve kltrel deerlerin korunduu fakat
Batnn biliminden, teknolojisinden yararlanlan bir modernlik tasavvur
ediyorlard. Tabii ki bu dnrlere elik eden bir kadn grubu vard. Bu
kadnlara snfsal olarak baktmzda, onlarn genellikle byk devlet
memurlarnn kzlar, babalarnn izniyle okuma frsat bulmu, evde
zel derslerle yetimi, ok iyi Franszca ve baka diller de bilen kadnlar
olduklarn gryoruz.
Biz kadnlar zgrlk istiyoruz!
1868de ilk imzasz mektuplar yaymlanmaya balaynca yukarda
akladm kadnlk kavram ortaya kt ve kadnlk zerine herkes
yazmaya balad, en ok da erkekler yazyordu. nk kadnln ne
olduunu belirlemek ve kadnlk kavramnn iini kendileri doldurmak
istiyorlard ve kadnlarn ne olmas ya da ne olmamas gerektii zerine
fkir yrtyorlard. Bir yandan da toplumun deimesi talebi vard.
Kadnln terakkisi gerekiyordu. Ancak yine bu erkek yazarlara
gre kadn nce evine bal olacak, iyi anne olacak, ok iyi zevce
olacak ve almayacak! Fakat kadnlar ev iinde almakla kalmayp
mcadeleleriyle giderek kamusal alanda da grnr olmaya baladlar.
Fatma Aliye ilk kadn ke yazar oldu. air Nigarn iirleri yaygnlamaya
balad ve Erken Dnem Osmanl-Mslman kadn hareketinde (o
dnem henz Trk diye bir ayrm yok o yzden sadece Mslman) yer
alan bu kadnlar esas olarak unlar savunmaya baladlar: Kadnlar
aydnlanmaldr ve eitilmelidir. Kadnlar aydnland zaman tekml
ederler ve bylece hem kadnln durumu hem de medeniyetin ilerlemesi
mmkn olur. Kadnlar ancak eitildikleri zaman kendi kimliklerine,
haklarna sahip kabilirler ve ancak bu ekilde sivil yaamda, basnda,
45
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
siyasal ve dnsel alanda yer bulabilirler.
Evin dna kp meslek edinmeleri gerektiine inanan kadnlar,
1845 ylndan itibaren Sbyan mekteplerinde eitim grebiliyorlard
fakat kadn retmen yetitiren okullar olmad iin bu okullardaki
retmen ihtiyac karlanamyordu. Bu nedenle de kadnlar doru
dzgn okuma yazma bile renemiyordu. Ancak tm bunlara ramen
kadnlar iin szl bir kltr devam ediyordu, evlerde toplanyorlard.
Bu toplantlarda metinler, okuma bilenler tarafndan hem yksek
sesle okunuyordu hem de yorumlanyordu. Dolaysyla kadn eitimi,
kltrn szl bir ekilde aktarm araclyla kadn gruplarnda
sryordu. Mesela air Nigar Hanmn yani Nigar Binti Osmann
iirleri kadnlar tarafndan ezbere biliniyordu. Kadnlar arasndaki szl
kltrle iirler yaygnlayor, toplantlarda kadnla ynelik iirler ve
makaleler okunuyordu.
Erken Dnem Osmanl-Mslman Kadn Hareketi, kadnlarn
insan olarak addedilmesini istedi. Tpk Namk Kemal ile inasinin
dnd gibi kadnlar da eit haklara sahip, kendi aklyla karar
verebilen insanlar olarak tannmay istediler ve slam hukukunda
kadnlar kstlayan btn hkmlere kar mcadele ettiler. Mesela
taaddd-i zevcat yani erkek okeliliini, poligamiyi savunan, dnemin
slamc dergisi Sebilr-Reada kar Fatma Aliye kendi kesinde sayfalar
dolusu yazlar yazd. Ve kadnlk sz artk toplumda nemli bir gndem
olarak yerini ald. Yava yava 1868den 1895e geliyoruz ve ite bu dnem,
bahsettiimiz kadnlk tartmalarnn en ok yapld dnemdi.
lk kadn air Makbule Lemann 1898de Makes-i Hayal (Hayalin
Yansmalar) adl ilk kadn iir kitab yaymlanm, sonra air Nigarn
kitab kmt. Bunlar o dnemde yaayan kadnlar iin ok byk
bir gelimeydi, kadnlar bu airleri rol modeli olarak sahipleniyorlar,
gsleri kabararak onlar iin heykel-i iktidarmz diyorlard.
Bu kitaplarn yaymlanmas dier okuyamayan, yazamayan
ama yine de bilinli olan pek ok kadna da g veriyordu. Sorunlar
dile getirilince yava yava zm yollar da gndeme gelmeye
balad. Kadnlk sylemine mefre eklendi; mefre ideal demek.
Kadnlk mefresi yani kadnlk idealleri, bugnn terimleriyle
konutuumuzda bu, feminizmdi ya da kadn kurtuluuydu, kadnlk
hukukuydu. Kadnlk mefresi dnemine, kadn haklar zerine
alan aratrmaclar ya da baz edebiyat tarihileri lml feminizm
derler, ben byle dnmyorum. Bu dnemi ideolojik birikim dnemi
olarak gryorum. Sonu olarak kadnlarn yazd, konuarak kendi
szlerini yaygnlatrd bir dnemdi bu. Ve bylece 1908in, Nezihe
Muhiddin gibi o zgvenli, eylemci ve atak gen kadnlarnn ortaya
kn hazrladlar.
imdi tekrar hareket-i nisvann tarihsel gelime izgisine bakalm.
1868de isimsiz ilk kadn mektuplar yaymlanmt, Bir Kadn rumuzlu
mektuplar zamanla adlarn ilk harferinin yer ald mektuplara dnt
ve bir gn geldi, isimler ak ak yazlmaya baland. Bu birikim, 1895te
kadnlarn kendi imzalarnn bulunduu Hanmlara Mahsus Gazetenin
kyla ivme kazand. Bu gazetenin yaym kadn hareketi tarihinde
kritik bir dnm noktasyd. Dergi 1895ten 1908e kadar toplam 609
say hi aralksz olarak kt. Bu lkede u ana kadar bu rekoru kran bir
kadn dergisi yok. Ama bu derginin esas nemi 1868den 1895e kadar olan
46

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kadnla ilikin birikimi kucaklamasyd. Artk kadnlar bu mcadeleye
kadnlk davas demeye baladlar, yani bugnk terimlerle feminizmin
savunusu
Hanmlara Mahsus Gazetenin yaym ok nemli bir gelimeye
yol at. II. Merutiyetin ilannn ardndan, Madem merutiyet, madem
zgrlk gelecek, biz de zgrlk istiyoruz diyen, szn daha ak ve
net syleyen, sosyal, ekonomik haklar ve en nemlisi seme ve seilme
dahil tam anlamyla siyasi haklar yani oy hakk talep eden eylemci ve ok
kararl bir kadn kua ortaya kt. 25 Temmuz 1908de II. Merutiyetin
yani hrriyetin ilannn ertesi gn daha nce bask altnda olan,
sansrl, beyaz sayfalarla kan gazeteler bir gecede deiti ve zgrlk
rzgrlar esmeye balad. Bu birdenbire gelen zgrlkten kadnlar
da faydaland ve kadn gazeteleri, kadn dergileri ptrak gibi kmaya
balad. Bazlar tek say kyor ama yine de kyordu.
Basnda artk kendine feminist demekten ekinmeyen gen
kadnlar belirdi ve artk biz kadnlar sylemi yaygnlamaya
balad. Deiim istiyorlard; toplum deiecek, hukuk deiecek,
meslek reneceiz, niversiteler bize alacak, diyorlard ve neden
niversitede okuyamyoruz, neden doktor olamyoruz, erkeklerden ne
eksiimiz var, sadece retmen mi olabiliriz? gibi sorular soruyorlard.
O dnem ilkokullarn yan sra kadnlarn gidebilecei ortaokullar da
almt ama bu okullar sadece retmen yetitiriyordu. Kadn yaznnda
Kadnlk lemimiz, nisvan- islam (slam kadnlar), tarih-i nisvanmz
(kadn tarihimiz) gibi terimler yaygnlat. Sonu itibariyle bugn
sylenen eylerin hepsini o gnn tabirleri ile ifade etmeye baladlar.
Tuba: Bu kadnlar yine en banda bahsettiiniz gibi zengin ailelerin
kzlar olan kadnlar m?
Yaprak: Artk orta snfarn kz ocuklar da kadnlk davasna
katlmaya balamt. Bu dnemde ibtidai denen ilkokula btn
ocuklar, yani dini slam olan herkes gidebiliyordu. Dolaysyla eitim
alanlar sadece zengin ailelerin ocuklar deildi, orta snf aileler de
vard, daha fakir aileler de. Ama II. Merutiyet sonras kadn hareketi
artk dnemin nemli ahsiyetleri olan kadnlar zerinden yaygnlat.
rnein hareketin iilerle balantsn, 1908de bir komnist olan ve
Trkiye Komnist Frkasnn yesi olan Yaar Nezihe kurdu. Btn bu
yaynlar sonucunda kadnlar, mensubu olduklar ailelerden karak, bir
kadnlk dncesi etrafnda bir araya gelen bir bask grubu oluturdular.
1908 sonras kadn hareketinden ortaya kan nemli bir ahsiyet
Nezihe Muhiddin oldu. Kadnlk mefresi benim kendi mefremdir,
diyordu. Dorudan kadnln kurtuluu, kadnlarn kurtuluu, kadnlarn
sivil yaama katlmas, meslek edinmeleri, niversiteye girmeleri,
kamusal alanda yer almalar, toplumsal konumlarnn ykselmesi,
kadnlarn erkeklerle eit dzeyde yurttalar ve toplumsal rolleri stlenen
rasyonel modern bireyler olmas gerektiine inanyor ve bunun iin
mcadele ediyordu. II. Merutiyetin 1908 sonras yaygn, eylemci kadn
hareketi 1914 ylnda nas Darlfnunun yani ilk kadn niversitesinin
almasna neden oldu. Bu, imdiki stanbul niversitesidir ve u anda
yok olan eski bir kk nas Darlfnuna vermilerdi. niversiteden
mezun olan kadnlar daha etkin bir feminist syleme sahip ktlar. O
dnemin liberalleri Rasih Nuri leri, Suphi Nuri leri ve Celal Nurinin
47
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
yaymlad Ati (Gelecek)
1
gazetesinde bu gen kadnlar yazmaya balad
ve zamanla bu gazetede kadn yazlarna Kadnln Atisi balkl bir
blm ayrld. Daha ada bir toplum isteyen, okumu, modernlemeci
erkeklerin kard dergi ve gazetelerde artk kadnlarn makaleleri,
iirleri, hikyeleri, romanlar yaymlanmaya baland.
1918 ile 1922 dnemi arasn, kadnlar asndan ok nemli
bir dnem olarak dnyorum nk bu dnemde sava nedeniyle
erkekler cephedeydi. Bu yzden ii ihtiyac belirmiti ve kadnlar
erkeklerin yerine ilere girmeye baladlar, kadn ii says birdenbire
ok ykseldi. Kadnlarn alyor olmas onlarn aile reisi olmalarn
salad ve bu da toplumda byk bir deiime yol at. Bu kadnlar,
kendi ayaklar stnde duran, alan, kendi parasn kazanan, sokaa
kan kadnlar oldular ve bu gelime o dnemin mnevverlerince Kadn
nklab olarak adlandrld. Peki, sonra ne oldu? Nezihe Muhiddin yle
yazmtr: Biliyorum sava sona erdiinde bu kadnlarn hepsi evlerine
geri gnderilecek ve yerine yine erkek iiler alnacak. yle de oldu.
Kadnlar Halk Frkas kuruluyor
Nezihe Muhiddin, 1908in birikimini toplayan nemli bir hareket olan
Kadnlar Halk Frkasnn kurucusu olarak karmza kyor. Kadnlar
Halk Frkas, Haziran 1923te kurulmak iin vilayetten yani valilikten izin
istedi. Dokuz, aslnda on maddelik bir nizamnamesi vard. Bu nizamname
ilk feminist bildirgeydi: Biz kadnlar toplumun her yerinde; siyasette,
mecliste, alma hayatnda yer alacaz, yeni kurulan Cumhuriyette
biz de kendi yerimizi alacaz, bu kamusal alann inasnda biz de eit
vatandalar olarak varz, diyorlard. Bunun mcadelesini verecek bir
parti dndler ve olduka kalabalk bir kurucu kadn grubuyla ie
koyuldular. Dnr ve yazar en az 50 kadnn ve 400 kadar da eylemci
kadnn iinde yer ald bu hareket ok byd.
Hkmet ilk anda, Kadnlar Halk Frkasnn kurulmasna izin
vermedi. Kadnlar Halk Frkas, Cumhuriyet dneminin kurulmak
istenen ilk frkasdr, ilk partisidir. zni istedikten sonra uzun bir
sre bekletildiler ve bunun nedeni de kadnlar yormak ve onlarn
vazgemelerini salamakt. Ancak kadnlar sanki izin almlar gibi
hemen rgtlenmeye balad. Btn mahallelerde alyorlar, rgtler
kuruyorlar ve dernekleiyorlard. Derken hkmetten, frkann
kurulmasna izin verilmediine dair gazetede iki satrlk bir yaz
yaymland: Kadnlar Halk Frkasnn tekiline izin verilmemitir.
Sadece bu kadar zin verilmemitir nokta.
Yakn dnemin eletirel tarihisi Cemil Koak bu tutumla ilgili
yle der: Cumhuriyet tarihimizde, gazetede hkmet aklamas
olarak hakknda en az yazlan ey en byk hadisedir. Kadnlar Halk
Frkasnn kurulmak istenmesi de o dnem iin ok nemli bir olaydr ve
kadnlar bu taleplerinin, hkmetin gzn ne kadar korkuttuunu bu
ksack yazyla anlarlar. Bu kararn zerine kurucular Biz bu maddeleri
geri alalm, nizamnamede hayrseverlik gibi hususlara vurgu yapalm,
1
Ati gazetesi 1 Ocak 1918de Celal Nuri ile kardei Suphi Nuri tarafndan kurulmu, 1919dan sonra leri adyla
yaymlanmaya balam ve 1924e kadar yayn hayatna devam etmitir. Milli Mcadelenin stanbuldaki szcs
olan gazetede Mustafa Kemal Atatrkn isimsiz yazlar da yaymlanmtr.
48

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ama ilerlediimiz zaman hakk- siyasiyi (siyasi haklar) yine gndeme
getiririz, dediler. Ardndan 7 ubat 1924 tarihinde Kadn Birliini
kurdular. Sonradan Trk Kadn Birlii, daha sonra ve bugn de ad Trk
Kadnlar Birlii olan bu dernek, halen faaliyet gsteren en eski ve en fazla
ubesi olan kadn derneidir.
Kadn Birlii, seim dnemlerinde siyasal haklar talep eden
hamleler yapmtr. Ksaca bahsedecek olursak; 1925 ubatnda kuruldu
ve hemen ilk seimlerde Halide Edibi ve Nezihe Muhiddini mebus
aday olarak gsterdi. Oysa kadnlarn seme ve seilme hakk yoktu ve
partiye de ye olamyorlard. Kadn Birliinin tm etkinlikleri her gn
gazetelerin birinci sayfasna kyordu, bylece basn propaganda arac
olarak kullanan Birlik muazzam bir baar elde ediyordu. Bu ekilde
Temmuz 1925teki ilk seimlerden itibaren her seimde olay yarattlar. Bir
keresinde bir erkek aday gsterdiler, feminist erkek adaymz dediler.
Ancak aday gsterilen Kenan Beye ynelik basnda alay ve saldrlar
younlanca sonunda kendisi geri ekilmek zorunda kald.
1925te Nezihe Muhiddin kendi imknlaryla Kadn Yolu adl bir
dergi kard ve bu dergi 4. saysndan itibaren Kadn Birliinin dergisi
oldu. Dergi araclyla yava yava topluma kamusal alanda biz kadnlar
da varz, seyirci olmak istemiyoruz, yeni toplumun inasnda aktrler ve
eyleyiciler olarak bizzat yer almak istiyoruz, demeye baladlar. Meclise
gireceiz, mebus olacaz ki kadn haklarn orada savunalm, yasalarn
bu ekilde kmasn salayalm, bunun iin nmz an, dediler. 1924
ile 1927 yllar arasnda olaanst bir dnem yaand. Nezihe Muhiddin
her gn gazete manetlerinde yer alan Kadn Birlii ve etkinlikleriyle ilgili
olarak, Hangi haber yaynlanrsa yaynlansn bize yarar, eksisi de arts
da yarar, diyordu. En sonunda 1927 Haziran seimlerine gelindiinde
geni bir kamuoyu onlar destekliyordu. Kadn Birliinin 40 ayr ehirde,
400 kadar ubesi ve 1000e yakn eylemci kadn yesi vard ve bu kadnlar
artk istedikleri haklar alacaklarndan eminlerdi. Medeni Kanun da
kt, imdi bu kanunda bizim lehimize eksik kalan yerleri tamamlamak
iin encmenler (komisyonlar) kurup almaya balamalyz, dediler
ve hzla komisyonlar kurdular. 1926 Medeni Kanununun kadnlar
ynnden ilk eletirisini Kadn Birlii yapt.
Birlik, Mart 1927de ilk kez bir kongre toplad, bu nl Trk
Kadnlar Birlii (TKB) kongresidir. Nezihe Muhiddin bu kongrede ok
nemli bir konuma yapt: Biz siyasal haklar maddesini derneimizin
nizamnamesine (tzne) yerletireceiz, var msnz? diye sordu
krsden. Bu neri ounlukla kabul edildi ve Kadnlar Halk Frkasnn
nizamnamesindeki taleplerin en nemlisi yeniden tze eklenmi
oldu. Kongre ok verimli geti, Kadn Yolu dergisindeki zabtlara gre,
tartmalar yaand ancak kararlara ok byk itirazlar gelmedi. Ancak
kongrenin hemen ertesi gn TKBye kar bir hareket balad. TKBnin
iinde hkmet yanls kadnlar da vard. Bu kadnlar kongrenin ertesi
gn, kongrede usulszlk yapldna dair gazetelere demeler vererek
Bizim szmz dinlenmedi, oylar yanl sayld, gibi itirazlarda
bulundular. Kukusuz bu hkmetin TKByi ieriden kertmeye ynelik
planlarnn bir parasyd ve tze giren siyasal haklar maddesini iptal
ettirebilmek iin bir kampanya balamt.
Aratrmam srasnda ok nemli bir belgeyle karlatm. O
yllarda Nezihe Muhiddini grm, tanyan ve yaayan tek insan, kltr
49
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
tarihisi Taha Torosla grmeye gittim. Bana arivinden bir Nezihe
Muhiddin dosyas kard. Dosyadan Nezihe Muhiddinin el yazsyla
bir mektup kt, bu ok houma gitti nk ondan geriye hibir ey
kalmam. Ne bir not, ne bir defter, ne de bir bildiri
Burcu: Gazete yazlar da m yok?
Yaprak: Gazete yazlar var ama hibir ahsi belge ya da el yazs yok.
Ayegl: Neden yazl kiisel bir ey yok?
Yaprak: ncelikle, o mektubu orada grnce ok mutlu oldum.
Eski yazyla yazm, TKBnin bir etkinliine davetiye bu. Ama Taha
Torosun arivinde ok nemli bir baka ey daha vard. Ve tezimin son
ksmn belirleyen o belge ite o dosyadan kt. Vilayet yanls kadn
yelerden en nemlisinin el yazs mektubuydu. Tarihsiz ama Taha
Bey tarafndan 1950li yllarda yazld belirtilen mektup Taha Torosa
hitaben yazlmt: Bu mektubun sahibi, Kadn Birliinde heyet-i
idareye dahil olduunu, Nezihe Muhiddinin yapt yolsuzluklara imza
veremeyeceini syleyerek cemiyetten ekildiini anlatyordu. Bunlar
Frka Reisi brahim Tali Beye (ngren), stanbul Valisi Sleyman
Srr Beye anlattn naklediyordu: 50lerde Malatya Mebusu Hasan
Reid Bey (Tankut) o vakit polis mdriyetinde idi. Hepsinden yardm
grerek Trk Ocanda bir kongre yaptk. Frka yani parti demek o
srada CHP demekti nk baka frka yoktu. TKB iinden bir grubun
hkmetle birlikte Nezihe Muhiddini yolsuzluk iddiasyla devirdiklerini
anlatyordu.
Senem: tiraf ediyor yani
Yaprak: Bunlar gs kabararak yazyor, 1950de yazyor.
Ayegl: Peki, yolsuzluk derken, neleri kastediyor?
Yaprak: imdi aklayacam. Martta kongre oluyor, Maysta bu
tartmalar balyor. Bu tartmalar yaanrken Nezihe Muhiddin yaz
banda gen kadnlarla birlikte, kadnlar denize girebilsinler diye adada
bir kadn kamp yapmaya alyor. O kamp polis basyor ve btn
adrlar datyor, bir gn sonra da Nezihe Muhiddin ehzadebandaki
dernekteyken polis dernei basarak, her taraf datyor ve birtakm
tutanaklar tutuyor. te bu tutanaklar sonucunda Nezihe Muhiddin
Trk Kadnlar Birliini ahsi amalarla kullanmtr ve kasadan yasal
olmayan bir ekilde 500 lira alarak ahsna harcamtr iddiasyla valilik
Nezihe Muhiddin aleyhinde bir dava ayor. Bu iki iddiadan birincisinin
dayana, az nce bahsettiim mektubu yazan kadn yenin Nezihe
Muhiddinin kasadan 500 liray aldn grdm ynndeki ahitliiydi.
Benim grmce, Kadn Birliinin Bakan olan Nezihe
Muhiddinin kard Kadn Yolu dergisi nedeniyle Birlikin
muhasebesiyle elbette ki ilikisi vard. lk drt saynn giderini bizzat
kendisi karlamt ve 4. saydan sonra dergi Birlikin resmi yayn
organ haline gelmiti. Yani bu iddia hkmetin de destek verdii bir
karalamadan baka bir ey deildi. kinci iddiann, yani TKByi kendi
menfaati iin kullanmtr, iddiasnn dayana ise ok alt, evine
gidemedii geceler TKBnin st katndaki yatakta yatyor olmasyd.
Bu yata kulland iin dernein maln ahsna kullanarak dernein
malvarln suistimal ettii gerekesiyle sulanyor. Hemen kongrede
seilen ynetim iptal ediliyor, TKB kapatlyor, polis ehzadebandaki
dernek merkezinin kapsna mhr vuruyor. Nezihe Muhiddin aleyhinde
birden ok dava alyor. Trk Ocanda buluan bir grup, yukardaki
50

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
mektubun sahibi bata olmak zere, Nezihe Muhiddinden kurtulduk,
diye sevin gsterileriyle yeni bir ynetim kurulu seiyorlar.
1927nin yaz sonunda btn bunlar olup bitiyor. Nezihe Muhiddin
artk kimsenin iine kamayacak bir hale geliyor. Artk siyasi itibarn
kaybediyor, ylesine etkili olan bu kadn, birdenbire aalanan, en
adi sutan yarglanan bir insan oluyor ve hakknda alan birden fazla
davadan yarglanyor. 1927 ile 1929 arasnda bu mahkemeler devam
ederken davalar gazetelerde Adliyede stununun altnda birka
cmleyle veriliyor. Nezihe Muhiddinle ilgili olarak, mahkemede
yargland, savunmasn yle yapt eklinde ksa haberler gryoruz. Bu
davalar 1929a kadar sryor ve 1929 ylndaki genel afa mahkemelerden
kurtulabiliyor.
Nezihe Muhiddin, bu dnemden sonra iine kapand ve artk
hibir ey yapamaz haldeydi. Birliin bana 1935 genel seimlerinde
Cumhuriyet Halk Frkasndan, 1934ten sonra milletvekili seilen
Latife Bekir (eyrekba) geldi. Bylece Nezihe Muhiddin dneminde
olduu gibi TKBnin arla gitmeyecei hakknda hkmetle
anlama salanmt ve yeni ynetim ilk bildirisinde Nezihe Muhiddini
sulayarak hakknda TKB olarak yolsuzluk davas aacaklarn, bundan
byle sadece kadnlara ynelik hayrseverlikle ilgileneceklerini beyan
ettiler. Hkmetin kadnlara haklarn vereceinden emin olduklarn,
bunun iin TKBnin bir ey yapmasna gerek olmadn akladlar. Ar
hareketlerden tr Trk Kadn Birliinin yanl ynlere gittiini ve bu
dnemin sona erdiini ilan ettiler. Latife Bekir gazetelere konumasnda
Nezihe Muhiddini yolsuzlukla sulayarak Ben teden beri Nezihe
Muhiddinin icraatna aleyhtarm aklamasn yapt ve siyasal haklar
talebini hayaller peinde komak olarak niteledi. Bylece 1927de,
Birinci Dalga cumhuriyeti feminizm, hkmetin bu darbesiyle sona
erdi.
Senem: Kadnlarn Halk Frkas Nizamnamesinin Trke evrisi var m?
Yaprak: Btn bu anlattklarm belgeleri ile kitabmda mevcut.
Ayegl: Kadn dilinin, kadn sesinin olumas konusunda bir ey
soracam. Ben bunu daha ziyade romanlar balamnda ele alyorum ama
siz zellikle daha serbest metinlerle buna baktnz iin grnz
merak ediyorum. Sizce kadn syleminin, erkek syleminden ayrlan
tarafar var m ve varsa neler? nk bugn de edebiyat alannda kadn
diline bakan, Halide Edib, Fatma Aliye zerine birok tez yazlyor.
rnein Halide Edibin romanlar zerine birbiriyle tezat tezler ne
srlyor, bir ksm erkek egemen sylemi yeniden reten, kadnln
iini boaltan metinler olduunu ileri srerken tam aksini syleyenler de
var. Peki, sizin incelediiniz serbest metinlerde kadn ve erkek yazarlarn
ayrt edici zellikleri var myd?
Yaprak: Ben yle dnyorum, kadn yazmnn bir zgn sesi vard.
Bu, ilk bahsettiimiz isimsiz mektuplardan balayan bir sesti ve bu ses
dorudand. Ama tabii ki kadnlar bazen erkek literatrne zenmilerdi;
nk ancak onlar gibi yazdklar zaman yazar olacaklarn dnmler.
Dolaysyla bu eilimi dikkate alarak dnmek ve konumak gerekiyor.
Nezihe Muhiddinin btn romanlarn yayna hazrladm, ayn ekilde
kfe Nihalin eserlerini de. zellikle Nezihe Muhiddinin eserlerinin
tmn okuduunuzda bir kadn sesi olduunu gryorsunuz. Tek tek
okuduunuzda gremeyebilirsiniz ama hepsini okuduunuzda burada
51
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
bir kadn konuuyor diyebiliyorsunuz.
O dnemin kadn dergilerinde takma kadn adyla yazan erkeklerin
yazlarna baktmda ayn eyi grebiliyorum, yani yazy bir erkek
mi yoksa kadn m yazm anlalyor. rnein dilin yabanclndan
anlayabiliyorsunuz, biz kadnlar deil de siz diyen, alttan alta varolan,
ama st dzeyden konuan dilden anlayabiliyorsunuz. Bunun bir erkek
dili; yani bilen, hkim, st bir dil olduunu ayrt edebiliyorsunuz. Oysa
kadnlar sorunlar dile getirirken hep soru soruyorlar, yani ne yapacaz
imdi, bunu nasl zebiliriz gibi baka bir dilden konuuyorlar.
Erkeklerse zaten o sorularn cevaplarn bildikleri iin ahkm kesen
yazlar yazyorlar.
Senem: Bahsettiiniz imzasz kadn mektuplarnn ierii ne? Neden
bahsediyor bu mektuplar?
Yaprak: O mektuplarn hepsi kadn sorunlarn dile getiriyor. Kendi
yaamlarn anlatyorlar. Dertlerini anlatyorlar, ikyet ediyorlar, neden
sokaa kamyorlar, neden okuyamyorlar, meslek edinemiyorlar, evde
nasl eziliyorlar, ev ileri yknn altndan nasl kalkamyorlar, erkekler
onlara nasl kt davranyor Tm bunlar yazyorlar. rnein dnemin
ok nemli sosyalist fgrlerinden Sabiha Sertel, anlarn yazd Roman
Gibide Annemi hatrlarm, akamst kapda elinde pekir ve hazr ol
durumunda beklerken babam gelir. Pekir hazr, su hazr. Annem bir
eliyle suyu dker bir eliyle de suyun akt kab tutar, diye anlatr. te
kadnlar da bu mektuplarda tm bunlar, ne yaadklarn anlatyorlar.
Gerekten ok nemli bu mektuplar. Gne: Peki bamsz bir kadn
dergisi, sadece kadnlarn yazd bir dergi de kt m o dnemde?
Yaprak: Tabii, var. Aslnda giriimciler genellikle erkek, matbuatn
(basn) yayn ynetimi erkeklerin elinde olduu iin yaynlar yine
erkekler karyor ama kadnlar yazyorlar. Mesela kadnlar bu yaynlara
mektuplar yazyorlar.
Esen: Konumann banda, Ben esas olarak Mslman-Trk kadnlar
altm, dedin. Peki, bu kadnlarn gayrimslim kadn hareketiyle
ilikilenmelerine dair bir eye rastladn m?
Yaprak: te Lerna da (Ekmekiolu) bana bunu soruyor. Yok, ben bir
iliki grmedim, ama tabii bu yok demek deil, sadece benim okuduum
eylerde gremedim demek. Aslnda bence beraberlerdi, benim
hissiyatm bu ynde.
Esen: lerinde gayrimslimlerin olmamas nasl mmkn ki?
Yaprak: Tabii bence de. Mesela Nezihe Muhiddin politik anlamda bir
liberal demokrat olarak tanmlanabilir, hatta o dneme gre radikal
reformcu bir kadn. Sosyalizme kar bir kadn, sosyalizmi hi sevmiyor
hatta alay ediyor. Bunu aka bir yerde yazmyor ama bir konumasnda
alay eden bir cmlesi geiyor, ona dayanarak sylyorum. Yaar Nezihe
ise komnist bir kadn air, ama tutukland zaman bir tek Nezihe
Muhiddin gidiyor ve arkadan ieriden kartyor, ona para veriyor,
nk Yaar Nezihe ok yoksul bir yaam sryor. Bir gecekonduda
ocukla sefl bir hayat yayor, ekmek, yiyecek bulamyor. O
vaziyetteyken Nezihe Muhiddin onu destekliyor ve ona yardm ediyor.
Ayn ekilde Hayganu Mark, dneminin Ermeni kadn feministi, bence
ikisi gryorlard.
Bitirmeden bir ey daha sylemek istiyorum. Nezihe Muhiddinin
milliyetilii konusundan ksaca bahsedeyim, kitabmda bunun ok
52

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ayrntl bir incelemesi var. Nezihe Muhiddin de tpk Halide Edib gibi
Trk akmdan etkilenmi bir kadn ama onunki rk bir sylem
deil de, kltrel bir Trklk bana kalrsa. Metinlerinde kafatas bir
milliyetilik yoktur ama bir Trk ulusu, ulus inas yaratma program
tabii ki vardr. 1912-1913 yllarnda gayrimslimlere kar bir Mslman
boykotaj rgtlenmiti ttihat Terakki tarafndan. Mslmanlar
gayrimslimlerden mal satn almamaya arlyordu. Bylece
gayrimslimler ifas edecekti.
Bu boykotla ilgili okuduum o ar milliyeti ifadelerle dolu
bildirileri bence Nezihe Muhiddin yazd. Btn yazlarn evirdiim iin
cmleleri ve slubunda benzerlikler grdm. Ama tabii bu kantlanm
bir iddia deil. yle dnyorum sadece. Yani yer yer arla da
kaabiliyordu, siyasal ortamdan etkilenip
Sanem: O dnem Mslman ve gayrimslim olarak bir ayrm olduu
iin herhalde Mslman kadnlar derken btn etnisiteden kadnlar
kapsyordu, yani Kadn Birliinde muhtemelen Mslman olup da
erkez, Krt, Laz vs. kadnlar da vard, deil mi?
Yaprak: Hi bilmiyoruz. Mesela, Krt kadnlar var myd, bilemiyoruz.
Sanem: Ve ite onlar varsalar, Nezihe Muhiddinin bu tarz Trk bir
tavr olmasna dair grleri neydi acaba?
Yaprak: Ayrm etnisite zerinden deildi. Mslmanlk Avrupayla,
Hristiyan lemi ile aralarndaki fark belirten bir eydi. Avrupa her
zaman onlar iin bugnk Amerika gibi emperyalist basklar yapan,
Osmanly ezmeye alan devletler demekti. Irk bir yaklamla
ttihatlar lkedeki Hristiyanlar da onlarn, Avrupann uzants saylan
yabanclar olarak gryorlard.
Osmanl Kadn Hareketi tanmlamasn eletirdim ama bir
konuya deinmeden kesinlikle gemeyelim. Klelik resmi olarak daha
ncesinde kaldrlm olsa da filen 4 Mart 1924te Saray boaltlmtr
ve o gne kadar klecilik hkm srmtr. Gcnden yararlanlmak
istenen erkek kleler ar ilerde altrlmak zere Afrikadan getirilirdi,
ama kadnlar Kafasyadan getirilir ve iki trl kullanlrlard. Birincisi
seks klesi olarak yani odalklar, cariyeler; ikincisiyse evdeki hizmetkr
kadnlar olarak. rnein Fatma Aliye dediimiz zaman, klesi olan bir
kadndan sz ediyoruz, ama slama gre kleyi azat etmek sevaptr ve o
da kle alp azat edermi, yazl kaynaklarda byle eyler de var. Ve yle
bir sahne anlatld: 4-5 Mart 1924 gecesi Saray ve harem boaltlyor ve
bu kadnlarn gidecek yerleri yok. Bunlar meydanda toplanrlar, alar
ve hibir eyleri yok ellerinde. Byle ackl bir sahne anlatr bir yazar,
ama dayanmac bir toplum olduu iin aileler ortada kalan o kadnlar
yanlarna alr.
Esen: Anlattn dnemde muazzam bir kadn rgtlenmesi var, 609 say
kabilen bir yayn sreklilii var. u anda Trkiyedeki kadn hareketi
tarihinden bahsedilirken Osmanl kadn hareketi artk grmezden
gelinemiyor, yani biliyoruz ki o dnemde gl bir kadn hareketi vard.
Ama feminist hareketin tarihini esas olarak 80lerden balatyoruz. Biz
bugnden bakp, feminist sylemi olan kadnlar vardr, diyebiliyoruz
ama acaba o dnem kendisine feminist diyen kadnlar var m?
Yaprak: Mesela Nezihe Muhiddinin yazlarnda feminist laf gemiyor,
feminizm de gemiyor ama alttan akan bir sylem olarak var. Saldrlara
karlk olarak sonunda Biz sfrajet deiliz, diyor ama aslnda sfrajet.
53
O
s
m
a
n
l

K
a
d

n

H
a
r
e
k
e
t
i
Tabii byle sylemesinin ardnda biraz da Batnn kltrel normlaryla
yerel normlarn ok fazla rtmedii dncesi yatyor. Bir kimlik
meselesi de var. Ama mesela Fatma Aliyenin bir yazs var. Bablulardan
rnek alalm. Bablu, mavi orapllar; Batdaki eylemci feminist kadnlar,
onlardan rnek alalm, diye yaz yazyor. Bunun dnda kendisine
feminist demesine gerek yok ki. Feministleri rnek almalyz diyor!
ehri: Bir de galiba anti-feministler diye tanmlanan bir kart grup var.
Anti-feministler varsa feministler de vardr demektir, deil mi?
Yaprak: Tabii, bugn de olduu gibi feminist olan yerde anti-feminist de
vardr. Dolaysyla onlara mthi kar bir akm da var.
Esen: u andaki feminist rgtlenmelere yneltilen en byk
eletirilerden birisi udur: Bir avu kadna hitap ediyorsunuz,
sylediklerinizi bir avu kadn anlyor. Gnmzde bambaka
bir rgtlenme olarak faaliyet gsteriyor, ama hl Trkiyenin en
yaygn kadn rgtlenmelerinden birisi olan Trk Kadnlar Birlii ilk
rgtlenmeye baladnda nasl bu kadar kitleleebildi, bunun iin ne
tr yntemler kullandlar?
Yaprak: Bizden ok farkl deiller, onlar da yatay rgtlenerek bunu
baardlar. Erkeklerin aklna gelen tek rgtlenme biimi dikey,
hiyerarik rgtlenmelerdir. Toplum hep bu biimde rgtlenmi,
kapitalizm de sosyalizm de dikey rgtlenmeler... Bunun iin de biz
kadnlarn yatay rgtlenmemizi anlamyorlar ve bunlar rgt deil,
diyorlar. Bu kadar sylesem yeter mi acaba? Yatay bir rgtlenmeden
bahsediyoruz, yani evlerin iine, erkek ve kadn arasndaki ilikiye dahil
olan bir rgtlenme. Bu sylemin yaygnlamas iin dikey, hiyerarik
bir rgt gerekmiyor aslnda, kadnlarn kendi yaamlarn deitirdii
bir baka dnce ve eylemden sz ediyoruz, yani birilerinin bir ey
syledii deil, kadnlarn kendi kendilerini deitirdii bir yap ya
da yapszlk. Bence sosyalist erkekler kapitalist modeli rnek aldlar.
Kapitalizmdeki rgtlenme modelleri nedir? Genel mdr, yardmclar,
ynetim kurulu, alttaki amirler vs. piramit biimiyle devam eder ve onlar
da bu rgtlenme modelini hi eletirmeden benimsediler.
Gne: Dnyada bu modellerin ok alternatiferi kt. Kadn-erkek
karma rgtlenmeler var, sadece LGBTT hareketi deil, ayn zamanda
Attack Hareketi var.
Yaprak: Tabii anaristler de var. Ama bize eletiri getirenler solcu erkekler,
anaristler deil. Anaristler bizim rgtlenme tarzmz onaylarlar
nk biz anarizan bir rgtlenmeyi savunuyoruz. Kadnlarn kendi
kendilerini rgtlemesi; yerel, yerinden ynetim, yerinde rgtlenmedir.
yeriyse i yeri, evse ev, mahalleyse mahalle, okulsa okulda rgtlenilir.
Kimseye unu yap denmiyor, kadnlarn kendini rgtlemesi ve
glenmeleri iin alyoruz, ortamlar ve olanaklar gelitiriyoruz.
Biz feministler olarak tam da bunu yapyoruz, bu tr bir rgtlenmeyi
savunduumuz iin bu denli yaygn feminist hareket ve bu da hiyerarik
rgtlenmelerdekilerin anlamadklar bir ey!
Senem: Sizin anlattnz Nezihe Muhiddinin bana gelen bu
komplodan sonra, bu kadar gl bir hareket varken, bu kadar eylemci
kadn varken nasl oluyor da bir anda bir sessizlie gmlyorlar? Belki
1929da kestiiniz iin devamn anlatmadnz ama 1930dan 1980e kadar
sren elli yllk bir sessizlikten bahsediyoruz, buna ok aryorum
ve nasl bu kadar baskc bir devlet gc olduunu ve buna hi ses
54

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
karlmadn anlamakta zorlanyorum.
Yaprak: Ben 1929 sonrasna da baktm tabii ki. 1980e kadar olan btn
dneme ait belgeleri taradm, bulduklarm ayrca letiim Yaynlardan
kan Modern Trkiyede Siyasi Dnce serisinin, Dnemler ve
Zihniyetlerin, 9. cildinde yazdm. Tarihimizi iyi bilmediimiz iin
o dnemin ne denli ar bir tek parti dnemi olduunu anlamakta
zorlanyor olabiliriz. Takrir-i Skn dnemi 1920lerin ortalar, o dnem
liberaller, demokratlar, muhalifer byk basklar gryorlar, haliyle
kadnlar da bastrlyor. Yani tek parti dnemini iyi okumak gerekiyor.
Cemil Koak bu okumay ok iyi yapyor imdi. Cemil Koak okumanz
neririm, o zaman Nezihe Muhiddini daha iyi anlayabiliriz.
55
8

M
a
r
t
56
Filiz Karaku
1980 ncesi Kurtulu Grubunun Demokratik Kadn
rgtlenmesinde alt. 1985den beri feminist hareket ierisinde
mcadele ediyor. 2008den bu yana Sosyalist Feminist Kolektifte yer
alan Filizin, Kolektifin yayn organ olan Feminist Politikada, bianet
haber sitesinde ve eitli sitelerde yazlar mevcut.
Glfer Akkaya
.. Edebiyat Fakltesi Sosyal Antropoloji Blm mezunu. Halen
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyoloji Blmnde
Yksek Lisans yapyor. Kadnlara Mahsus Pazartesi Dergisinde
gnll olarak alt. Dzenli olarak eitli gazete, dergi ve web
portallarnda yazyor. 2008 ylnda Unutulmasn diye Demokratik
Kadn Dernei adl kitab kt.
57
8

M
a
r
t
Getiimiz 8 Martn hemen ardndan
bu 110 yllk srece bir gz atalm istedik.
Ancak yalnz bu deil elbette, attmz
bakta bugn de mercek altna
alalm, 2011in 8 Martnda neredeyiz
bir grelim arzusundayz. Bunun iin
farkl rgtlerden kadn gruplarnn bir
araya geldii ilk platformdan ekilen bir
fotoraf alacaz elimize, 1989un 8 Mart
mitingi fotorafn ve bakacaz iki on
ylda kimler gelmi, kimler gemi diye...
uvaldz kendimize...
Filiz: Merhaba arkadalar. Bugn 8 Martn tarihesini ve biz feministler
iin 8 Martn ne ifade ettii zerine konuacaz.
8 Mart dediimizde karmza bir dnya kadnlar gn, bir de
emeki kadnlar gn adlandrmas kyor. Sadece adlandrma farkll
gibi grnen bu ayrma 8 Martn tarihiyle ok yakndan ilgili. Yani
neden bir grup dnya kadnlar gn derken baka bir grup uluslararas
emeki kadnlar gn diyor? Bu farkll anlamak iin tarihe bakmamz
gerekiyor. Aslnda tarihi ile ilgili de elikili fkirler, yazlar var ama byle
hep ezberlediimiz bir ey vardr: 1857 ylnda 40.000 tane dokuma iisi
kadn alma saatlerinin ksaltlmas, insanca yaam koullar, daha iyi
cret iin grev ve bir direnie giriyorlar ve sonrasnda da bu kadnlara
polis saldryor. Saldr srasnda yangn ktna ve 129 kiinin ldne
ilikin elikili bilgiler var. Aslnda 140tan fazla kadnn ld yangn,
1911 ylnda meydana geliyor. 1911 ylnda Amerikada Triangle adnda
tekstil fabrikasnda yangn kyor. Yangn, atlyelerin olduu 8. ve
10. katlarda kyor, patron iilerin zerine kapy kilitleyip gittii
iin ve yangn kaps da olmadndan iiler olduklar katta skp
58

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kalyorlar ve sonu 146 l.
1
ounluu 13-16 yandaki Yahudi ve talyan
gmen kadn iiler ya da ocuk iiler o yangn srasnda hayatlarn
kaybediyor. Bunun zerine yz binlerce ii sokaa dklp bir direni
gerekletiriyorlar. Yine 8 Martn ortaya k tarihi yle anlatlr; 1910
ylnda Clara Zetkin Uluslararas Sosyalist Kadnlar Konferansnda 8
Martn Uluslararas Kadnlar Gn olmas iin bir nerge vermi ve bu
nerge kabul edilmi. Aslnda bu da tam byle deil. 1910 ylnda verilen
nerge Mart aynn bir gnnn kadnlar gn olarak kutlanlmas
zerine ve o yzden de mesela bu 1911 ylnda yangn 25 Martta meydana
geliyor ve o sene Amerikadaki kadnlar gn kutlamalar 19 Martta
gerekleiyor.
O dnemde kadn hareketinde sadece alma koullarnn
dzeltilmesi iin deil, oy hakk iin de byk direniler var ve genellikle
Amerikada sosyalist kadnlarn nerisiyle kadnlar gn kutlanrken
sadece ii kadnlarnn sorunlarna deinilmiyor, ayn zamanda
kadnlarn siyasal yaamda eit yer alma talepleri, oy hakk talebi de
gndeme geliyor. Clara Zetkin de 1910 ylnda bunu nerirken ayn
zamanda kadnlarn siyasal haklarn, sendikal haklarn da gndeme
getiriyor. Sonra 1914e kadar kadnlar gn hep 19 Martta kutlanrken
1917de St. Petersburgda Birinci Dnya Savann ykm var ve iki milyon
Rus askeri lm vaziyette. Bunun zerine yz binlerce kii sokaa
dklyor; Kahrolsun sava, kahrolsun otokrasi ve ekmek sloganyla...
Ve bu aslnda Sovyetler Birliindeki ya da Rusyadaki ubat Devrimini de
alevleyen bir eylem gerekleiyor ve bu da 8 Martta yaanyor. Bugnden
sonra aslnda 8 Mart, zellikle Sovyetik gelenekten gelen, onu kabul
eden sosyalist lkelerde Uluslararas Emeki Kadnlar Gn olarak
kutlanmaya balyor ve 1921 ylnda Enternasyonal Kadn Sekreterlii de
8 Mart Uluslararas Emeki Kadnlar Gn ya da Uluslararas Kadnlar
Gn olarak ilan ediyor.
1920den 70lere kadar olan zaman diliminde 8 Mart kutlayanlar
esas olarak emeki kadnlar gn diye adlandryorlar. nk aslnda
bu 8 Mart talebinde yle bir ey var: 8 Marttaki kadnlara ilikin
taleplerin sendikal ve siyasal rgtlenmelerin talepleriyle yani ii
sendikalarnn, komnist partilerin ve sosyalist partilerin talepleri
ile uyumlu hale getirilmesi diye bir ilke de var. Bu noktada da aslnda
1921den sonraki srete btn dnyada 8 Martlar esas olarak sosyalist
rgtler tarafndan, snf ve kitle sendikalar tarafndan kutlanyor.
Trkiyede de ilk olarak 8 Mart 1921 ylnda Komnist Frkas tarafndan
kutlanyor ve benzer bir ekilde aslnda komnist parti propagandasyla
birlikte gerekleiyor. Sonrasnda 1970lere kadar gelen dnemde 8 Mart
kutlamas pek sz konusu deil. 1975 sonras harekette ise Devrimci
i Sendikalar Konfederasyonu (DSK), o dnemki Trkiye Komnist
Partisinin etkin olduu DSKe bal Maden- ve yine TKP geleneinden
gelen kadnlarn oluturduu lerici Kadnlar Dernei, 1975 sonras ilk 8
Mart kutlayan grup oluyor. Onlar da bu 8 Mart Uluslararas Emeki
1
Triange yangnyla ilgili veriler birbirinden hayli farkl olmakla birlikte genel kabuln 146 l olarak belirlendiini
gryoruz. Detayl ngilizce bilgi ve kaynaklar iin baknz: http://www.csun.edu/~ghy7463/mw2.html;
59
8

M
a
r
t
Kadnlar Gn olarak kutlayp 8 Mart talebi olarak da; her i yerine kre,
eit ie eit cret taleplerini ne karyorlar. Yani bu 8 Martlarda bir
patriarka sorgulamas falan asla sz konusu deil. O dnemde kre gibi
kadnlara zgn kimi talepler sz konusu ama bu talepler erkek egemen
sistemi sorgulayan bir yerden dillendirilmiyor.
Ayn dnemler dnyada ise kinci Dalga Feminizmin ykseldii
yllar. Aslnda kadn haklar, kadnlarn kurtuluu mcadelesinin
gndeme geldii yllar ve 1975 ylnda Birlemi Milletler (BM) 1975-
1985 arasn kadnlarn 10 yl olarak ilan ediyor. 1977 ylnda ise BM 8
Mart Bar ve Uluslararas Kadn Haklar Gn ilan ediyor yani dnya
kadnlar gn deil ve bunun gerekesini de ne 1857 ylndaki greve ne
de 1910lu yllarn ii kadnlarn mcadelesine hi deinmeden ilan
ediyor. O dnemde feminist hareketin ciddi bir ykselii sz konusu
olduu iin BM de 8 Martn ilan edilmesi ve -bu benim yorumum-
feminist hareketin kadrolarnn ounun da ayn zamanda sosyalizme,
sola bulam kadnlardan oluuyor olmas dolaysyla 8 Mart ok rahat
bir ekilde herkes tarafndan benimseniyor ve bylece 8 Mart Dnya
Kadnlar Gn olarak her kesimce kutlanlmaya balanyor. Burada tabii
yle bir yan var: Aslnda BMnin mcadeleyle kazanlm eitli gnleri
kendi gndemine alrken, kendi tarihine not ederken ayn zamanda
onun iini boaltmak gibi bir perspektif ve ilevi de var. Mesela 25 Kasm
Kadna Ynelik iddete Kar Uluslararas Dayanma ve Mcadele Gn
de bunlardan biridir. 25 Kasmda Dominik Cumhuriyetinde Mirabel
kardelerin askeri diktatrle ve devlet iddetine kar mcadele
ettikleri iin ldrldkleri gndr ama u anda 25 Kasm sanki aile ii
iddetle mcadele gnym gibi anlyor. Oysa aslnda bu gn erkek
devlet iddeti boyutu da olan bir gndr. 8 Mart da ii kadnlarn
sokaklara dklp, kendi canlaryla dedikleri bir gn. Bu nedenle
bizlerin 8 Martta kadnlarn bugnk ezilmesine dikkat ekerek bu
gn kutlarken, anlamn buna gre biimlendirirken bu kutlamalar
8 Martn tarihini de unutmayan bir yerden kurmamz nemli diye
dnyorum.
Tabii byle baktmz zaman da bugn 8 Mart Emeki Kadnlar
Gn diye kabul eden ve bu ekilde kutlayan arkadalarmzla esastan
bir itirazla tartmann ok yerinde olmadn dnyorum ben, nk
tartmann esas; bugnn emeki kadnlar gn m, dnya kadnlar
gn m olduu deil aslnda bunun iini nasl dolduracamzdr.
Mesela ben bu tartmada taraf olmadan ortalama bir adlandrma
yapmay tercih ediyorum. Uluslararas Kadnlar Gn diyorum. Yani
ne Emeki Kadnlar Gn ne de Dnya Kadnlar Gn diyorum. nk
bana bu ifade kadnlarn mcadelesine daha ok iaret eden ve tarihine
sahip kan bir ifade gibi geliyor ve byle kullanmay tercih ediyorum.
8 Mart kutlamalarnn 1980 sonras yani 75lerde KD ile
baladn sylemitik. 1980 ncesi sol geleneklerde TKP geleneine,
yani Sovyetik gelenei sosyalizm d/kart olarak gren gruplar vard.
Onlar iin o tarihi sahiplenmek sz konusu deildi zaten. Dier gruplar
da birbirinde ayr ayr da olsa 8 Mart kutlamay nemsiyorlard. 1980
sonras aslnda bu 1977 BMnin de 8 Mart kabul etmesi dolaysyla 8
Mart sadece sosyalist lkelerde deil feminist kadnlarn ya da kadn
kurtulu mcadelesinde de var olan kadnlarn da, bu gn kendi
60

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
gndemlerine uygun kutlamalarna neden oldu.
Buraya kadar anlattm 8 Martn tarihsel gemiiydi. Bugn 8
Martn tarihsel gemiiyle ba kurmak bir yana bu gnn bir anneler
gn, bir sevgililer gn tadnda kutlanyor olmas tarihsel balantlarn
da dndmzde ok sorunlu. Bizim amzdan 8 Mart nemli
bir gn. Mesela Trkiyede 80 sonras feminist hareketinde Somut
Dergisinden sonra ilk admlarn atan Kadn evresinin kuruluu 8 Mart
1984e rastlar. Sonrasnda da para para 8 Mart kutlamalar var. Ama
ben sz 8 Mart mitinglerine getirip oradan devam etmek istiyorum.
nk 8 Mart mitingleri bu konudaki farkl eilimlerin ve Trkiyedeki
kadn hareketinin, feminist hareketin, sosyalist kadn hareketinin, Krt
kadn hareketinin kendi iindeki ayrmlarn 8 Mart dolaysyla nasl
ortaya ktna ilikin bize bir fotoraf sunuyor diye dnyorum.
1990lar: 8 Mart Hangi Kadnlarn Gn?

lk defa 1989 8 Martnda biz sadece feministler deil baka kadn
gruplaryla birlikte miting yapmaya giritik. Bu kutlamada feminist
grup olarak; Kakts Dergisi, Feminist Dergisi, Ayrmcla Kar Kadn
Dernei vard ve bunun dndaki gruplar da; hemire kadnlarn
oluturduu Nabz Dergisi, Demokratik Kadn Dernei, nsan Haklar
Dernei Kadn Komisyonu idi ve Demokratik Kadn Derneinde 3 ya
da 4 sosyalist gruptan arkadalar beraber alyorlard. 1989 ylnn 8
Martnda beraberce Balarbanda 8 Mart mitingini dzenledik. Bu
mitingde baya sorunlar kt nk mitingde erkekler arkadan gelmeye
baladlar. Erkekler gelince polis kadn mitingi diye bu erkekleri ieri
almamaya alt. Bunun zerine alanda epey bir sosyalist kadn olduu
iin birden kadn erkek el ele zgr gnlere mcadele slogan atlmaya
baland. Aslnda bu slogan feministlere tepki iin atlmamt, ok net
olarak oradaki polise bir tepkiydi. 80li yllarn polis basksn, ikenceleri
dndnzde polisin mdahalesine kar bir anda kadn erkek el ele
kenetlenmek sz konusu oldu. 1989 ylnn 8 Mart yry, katlan
feministlerin belleklerinde iyi hatrlanmaz. nk feminist mcadele
asndan sz konusu olan polis saldrs bile olsa 8 Mart mitinginde
kadn erkek el ele zgr gnlere slogannn nlamas ve mitinge
egemen olmas kabul edilebilir bir ey deildi.
Ardndan 1989 ylndan sonra feministlerle sosyalist gruplar
beraber 8 Mart pek rgtleyemediler ve o dnemlerde tartmann kilit
noktas uydu: Bu gne emeki kadnlar gn m yoksa dnya kadnlar
gn m diyorsun? Bu tartmann ortasndan bir yerden konumak
mmkn deildi o dnemde. Ve buradan tartmaya baladn zaman
anlyordun ki Emeki Kadnlar Gn diyen arkadalarmz, en iyi ifadeyle
Kadnlarn kurtuluu ii snfnn kurtuluuna baldr, demek istiyor
ve kadnlarn kurtuluunu kendi bamsz mcadeleleriyle mmkn
olmadn dnen bir bak asna sahipler. Benim de iinde olduum,
Dnya Kadnlar Gn diyenler ise; her snftan, her ulustan, her rktan
kadnlarn ezildiini en temel olann da kadnlarn bu ezilmilii
olduunu syleyenlerdi. Ve zaten masaya oturduumuz zaman ilk
tartma ne diyorsunla balyordu, emeki mi dnya m ona gre haydi
61
8

M
a
r
t
hoa kal! Ve zaten 1989 ylndan sonra feministlerle sosyalist gruplar bir
daha ortak 8 Mart rgtleyemediler.
1995 ylnda DPnin kurulu srecine girdik. ki rgtl
sosyalist grup birleti. Bunlar; iinde devrimci yol kanadnn olduu
Geleceimizi Birlikte Kuruyoruz (GBK) platformu ile TKP, TSP, TP ve
bizim gibi 3. kanattan oluan Birleik Sosyalist Parti (BSP)ydi. Bunun
dnda bu iki rgtlenme iinde de yer almayan ok sayda rgtl ve
rgtsz sosyalist de DP iinde birleti.
1995 yl 8 Martnda DP henz kurulmamt. GKB ve BSP
grubundan kadnlar beraberce Kadkyde etkinlikler dzenlediler,
standlar atlar, feministler orada pek yoktu. Aslnda Pazartesi
Dergisi o dnemde yeni kyordu. Pazartesinin bir stand vard ama
Pazartesi dergisi kt zaman kendini kadn hareketinde, kadn
kurtulu hareketinde, feminist harekette bir rgtlenme greviyle
tanmlamadndan oraya gelmesi sadece stant amak ile snrlyd.
1996 ylnda DP kuruldu. DP kurulduktan sonra ortalk
hareketlendi. 1997 ylnn 8 Mart, yllar sonra Trkiyedeki sosyalistlerin,
Krt kadn hareketinin, feministlerin bulutuu ilk 8 Martt ve bu
yl ayn zamanda Trkiyedeki feministlerin yeni bir bakla eylem
birlii yapt bir 8 Mart oldu diye dnyorum. nk 1990l yllara
kadar feministlerin verdii mcadelelerden bir tanesi de; feminist
rgtlenmenin bamsz kadn rgtlenmeleri araclyla olduuydu.
Siyasi partisinin st kimliiyle kadn siyaseti yapmann batan
bamszln snrlarn izmek anlamna geldiini dnyorduk. Ben
hl yle dnyorum. Feminist gruplarla sosyalist partilerden kadn
gruplarnn e dzlemde ele alnamayacana ilikin bir bak as
vard. Dolaysyla feministler kadn eylemlerini siyasi parti st kimliini
kullanmak isteyen kadn gruplaryla rgtlemekten imtina ederlerdi.
1989 ylnn 8 Martnda da siyasi partilerden kadnlar yoktu. Emek
grubundan ya da halkn yolundan kadnlar yoktu. Demokratik Kadn
Dernei, Kakts, Feminist Dergisi gibi kendini tamamen kadn hareketi
iinde konumlayan rgtlenmeler vard.
1997 Martna dnersem tekrar, 1997 Martnda Pazartesi Dergisi
rgtyd. Pazartesi ilk ary yapt ve bylece Pazartesi Dergisi ilk
kez karma gruplardan da kadnlar arp, bir 8 Mart rgtlenmesine
kalkt. O zaman Pazartesi Dergisinde bu rgtlenme ile uraan
arkadalarmz ayn zamanda DPde ok aktif olan arkadalard. Mesela
8 Mart rgtleme toplantlarna katlan Aye Dzkan parti meclisi
yesiydi, Filiz Koali stanbul l ynetim kurulu yesiydi. Yani Pazartesi
Dergisinin ounluu ayn zamanda DPde de politika yapyordu.
Yalnz bu arkadalar DP iinde sosyalist politika yapyorlar; kadn
politikas yapma adna grevli deillerdi. Ve bu noktada da 90da var
olan Kakts Dergisi, Feminist Dergisi,Ayrmcla Kar Kadn Dernei,
Kadn Kltr Evi gibi feminist rgtlenmelerin hepsinin snmlendii
ve Pazartesinin de dergi olarak bir rgtlenme bak asyla kmad
dnemde aslnda kalabalk bir miting yapmak o siyasi partilerden
kadnlarla birlikte olmaktan geiyordu. Bylece Pazartesi Dergisinden
bir grup kadn kendini aarak bu tr bir miting rgtlenmesine giritiler.
Ve o miting rgtlenmesi baarya ulat ve miting ok kalabalk bir
ekilde gerekleti. Mitingde en nde feminist gruplar ve bamsz
62

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
feministler, onun arkasnda DPli kadnlar 2 ya da 3 bin kiiydi,
Hadepli kadnlar 2 ila 3 bin kiiydi, DSKli kadnlar vard, KESKli
kadnlar vard. Pazartesinin artk rgtl ars zerine feministler
ve birbirinden farkl karma rgtlenmelerden kadnlar bir araya geldi.
Ben o zaman Pazartesi Dergisinin yeni bir yola girerek karma
rgtlerden kadnlarla kadn kurtulu rgtlenmesini kastederek artk
rgtl miting yapmasn ve 89daki prensiplerimizin bizzat feministler
tarafndan deitirilmesini doru bulmuyordum. Endielerim vard,
imdi de byle dnyorum. nk bir sr ok gzel slogan hep
birlikte atlyordu ama o kalabaln bizi biraz da sarho ettiini
dnyorum. Bunun yan sra feminizmin etkisi her kesimde zellikle
de solda yaylmaya balam olmakla birlikte, biz hepimiz o zaman
DPdeydik ve esas olarak feminist siyaset yapmyorduk. Sosyalist siyaset
yapyorduk ama bunu feministliimizi de kap dnda brakmadan
yapyorduk. Asl aidiyetimiz sosyalist siyaset zerinden olumutu ve bu
noktada bamsz i yapmak daha zor olaca iin feminizmin arln
kabul eden siyasi partilerden kadnlarn ounlukta olduu bu kalabalk
bizi bir anda etkiledi diye dnyorum akas.
1997 ylnn 8 Martnda Krt meselesinden dolay birtakm
tartmalar kt ve Hadepli kadnlar bu sene dzenlenen 8 Marttan
pek mutlu ayrlmadlar. nk o zaman Hadepli kadnlar yeni
yeni bu kadar kalabalk bir ekilde sokaa kyorlard ve byk bir
ksmn mitinge kocalar, babalar, akrabalar, parti yeleri arabalarla
getirmiti. Miting kenarnda onlar bekleyen kocaman bir erkek
grubu vard. Mitingler erkekli mi erkesiz mi olsun diye tartlyordu,
ben o toplantlara katlamamtm ama erkeklerin yrye arkadan
katlmasnda ortaklalmt. Kadnlar nden yryor kadnlarn bittii
yerden bir zincir oluturuyoruz, zincirin arkasndan, en arkada da
erkekler yryor. Arkadan ve kenardan yryen Hadepli erkekler ok
baskndlar. Bu nedenle tartmalar kt ama aslnda biz hep beraber
bunu kabul etmitik. Bunun yan sra 97 ylnda yaplan 8 Martn
Krte olsun, olmasn, mor femina olsun, olmasn tartmalarnda
ezildiklerini dnyorlard. Dolaysyla 98 ylnn 8 Mart iin masaya
oturduklarnda, -masalar vardr ya- 97 ylnn da tepkisi ile Bizim
amzdan erkeksiz miting sz konusu deildir, dediler. Krt kadnlar ile
uzlamaya altk ama onlar bu fkirlerinde srar ettiler ve HADEPliler,
ESPliler Kazlemede erkeklerle birlikte 98de 8 Mart mitingi yapmak
iin bavuruda bulundular.
Bu srete biz de DP iinde bu olay tartyoruz. O zamanlar
DP iinde ok farkl gruplar var ve bu gruplarn hepsinin de Krt
meselesine dair lehte tutumlar yok ve Krt meselesine farkl farkl
yaklayorlar. Siyaseten Hadeple bir araya gelmeyi anlaml bulmayanlar
var. Dolaysyla parti iinde Krt kadnlarla yan yana gelelim diye bir
anlay da yok zaten. Bu yzden Krt meselesini dikkate almadan
tartma yrtyorlar onlarn erkekli miting yapmalarna tam cepheden
itiraz ediyorlar. O dnem bir de bir grup bamsz feministin kurduu
Bamsz Kadn nisiyatif var. Bu grupta Krt kadnlar da var. Ama
HADEPte deil de Kemal Burkaylara yakn partiden kadnlar da var.
Bamsz Kadn nisiyatifnden kadnlarn da yer ald grup, ayn saatte
miting yapma karar alyorlar. DP ounluu da bu karara evet diyor. O
63
8

M
a
r
t
dnemde DP iinden tartmalara katlan ben ve birka arkada daha
Ayr mitinge evet ama ayn saatte asla yaplmasn, demitik. Ama DP
ounluu bu neriye itibar etmeyerek miting saatini deitirmemekte
kararl davrandlar.
Krt kadnlarna miting iin Kazlemeye izin vermediler
Bamsz Kadn nisiyatif, DPnin iinde bulunduu gruba Abide-i
Hrriyette mitinge izin verdiler. Bunun zerine Krt kadn arkadalar
da Taksimde gsteri yapmaya karar verdiler. Bu iki kere iki drt, saldrya
urayacaklar demek. Ve biz bunun zerine tekrar DP iinde ayn saatte
yapmayalm, diye tartyoruz ama arkadalar ok kararl feminizmin
bamszlnn da altn izerek 8 Mart bamsz feministlerin
gndr, dediler ve ayn saatte miting kararnda srar ettiler. Biz iki
mitinge de katlmayp Diyarbakra gitmeyi tercih ettik. Mitingler ayn
saatte yapld ve arkadalar saldrya uradlar.
Bir de o dnemde Roza dergisi vard. Roza dergisi feminist Krt
kadn dergisi ve Hadepi de eletiren bir yerden politikasn kuruyor.
Roza dergisi evresinden Krt kadnlar Taksime gitti ve Taksime
ar yaparken rklk, milliyetilikle ilgili de bir metin yazd. Ve dedi
ki; Evet yanltr, erkekler arkadan yrsn demek ama bugn ayn
saatte miting yapmak da doru deildir. Bugn Krt gereini ve Krt
kadnlarn gereini grmeden feminist politika yapmak ile rklk ve
milliyetilik arasnda ince bir izgi var, buna gre davranmalyz. Bu
miting sonrasnda feministler ve Krt hareketinden kadnlar arasnda bir
yarlma oldu. Handan alayann kitabnda da belirtildii gibi 1997-98
yllar Krt Kadn Hareketinde bir paradigma deiimine denk der. Bu
yllardan sonra Krt Kadn Hareketi kadn kurtuluunu, kadn bamsz
hareketini dikkate alan bir yerden politika yapmaya zen gstererek
kendi programlarn kadnlardan yana gelitirmitir.
1998in arl hepimize kmt, hem iki ayr miting
yaplm olmas hem de polisin iddet uygulamas... Polis bizi de
Diyarbakra sokmad, Siverekten dndk. Hatta benim yle bir anm
var, onu aktarmak isterim: Siverek snrnda asker barikat karsnda
otobsten inip slogan atmtm. yle yapmtm, etrafmz asker dolu
ve Gelsin asker gelsin polis gelsin cop gelsin inadna isyan slogann
atmaya balamtm. Tabii benim sloganm askerlerce anlalmamt.
(Glmeler)
2000ler: Erkekli Mi Erkeksiz Mi?
2000 Dnya Kadn Yryne geldiimizde bu sefer iinde
feministlerin ve Hadepli kadnlarn da olduu ok sayda kadn grubu
Abide-i Hrriyette erkeksiz miting yapma konusunda uzlatk ama
erkekler arkadan yryecekler. Yry yaplan alan parkn iindeydi,
parka girdiimiz anda o arkadan yryen erkeklerin hepsi alana girdiler
ve alan bir anda erkeklerle doldu. Bunun zerine DPlilerin yars
bu miting erkeklidir diye alan terk ettiler, 2000de de byle bir sanc
yaadk. Sonuta aslnda 97-98deki tartmalar Dnya Kadnlar Gn
m, Emeki Kadnlar Gn m tartmas zerinde kilitlenirken 2000
ylndan sonra tartmann odakland yer erkekli-erkeksiz miting
64

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
oldu. 2005 ylna kadar da erkeklerin arkadan yrmesi zerine bir
konsenssmz vard. Bugn kendilerini devrimci olarak tanmlayan
sosyalist gruplarn yapt ikinci bir miting sz konusu deildi. 2005
ylnda bu tartma, devrimci ve reformcu tartmasyla da balantl
olarak, kadn erkek el ele diyen arkadalarmz kendi mitinglerini
rgtlemeye karar verdiler. Ve mesela EHPli arkadalar devrimci-
reformcu tartmasn da anlaml bulduklar iin nce devrimci kanadn
rgtledii mitinge gittiler daha sonra ise her iki mitinge de katlmaya
baladlar.
imdi 8 Mart mitingine karar veren gruplar arasnda geen
baka bir tartmadan sz edeceim. 8 Mart mitingini sadece kadnlarla
yapmay kabul eden gruplarn 8 Martn ana slogan, krsnn
kullanm ve okunacak ortak metin zerine yrttkleri tartmalar da
oluturulan birlikteliklerin zeminini ortaya koyuyor. Metinler zerine
yaplan tartma, herkesin kendi gndemine dair bir cmlenin ortak
metne girmesi eklinde sryor. nk bu toplantlara katlan kadn
gruplarnn gndemi birbirinden farkl olabiliyordu. Gruplarn nemli
bir ksmnn karma siyasi kimliiyle toplantya katlan kadnlar olmas
bu farklln artmasnda etkili oluyor. Mesela senin gndemin AKPnin
muhafazakrl, brnn gndemi MF, yoksulluk, brnn
gndemi F tipi cezaevi, bir dierinin KCK tutuklamalar ki en yaygn
gndem tabii sava oluyordu. Bu toplantlarda feministlerin grevi ise
u oluyordu; btn bu nerileri kimseyi dlamadan ama feminizme
de ters dmeden nasl formle edebiliriz? Diyelim ki savaa kar
mcadele eden ya da Krt ulusunun kurtuluunu merkezine alan bir
siyasi oluum aslnda yapt siyasetin kadnla ban kuramayabiliyordu
ama sen bir feminist olarak bunu o toplantlarda balantlandrmaya
alyorsun. Fakat feministlerle farkl siyasetten olan kadnlarn
temaslarnn sadece bu toplantlarda gerekleiyor olmas ve eylem
birlii ve tartmalarda derinleme devamlln olmamasndan dolay 8
Mart toplantlarnda daha temel tartmalar yerine ortaklaabileceimiz
konulara odaklanlyordu.
Bu yzden miting krslerinden okunacak ortak yazlan metinler
gayet ortalama metinler oluyordu. Zaten bu metinlerin yazl biimi
de yle oluyordu; 2003teki aklama iin 2002deki metni alyorsun,
gndeme ait bir eyler varsa ekliyorsun gerisi neredeyse aynen kalyordu
ve gerekten o be senenin metinlerine bakarsanz bir iki zel gndem
dnda ok fark gremezsiniz, bu metinlerin ou duruyordur bende
Bir noktadan sonra benim hissettiim; mitingdeki birlikteliin, alanda
beraber olmak iyi olsa da, bunun bir yllk mcadeleye yansmaddr
ve mitingdeki bu birliktelik szde kimi kadn politikalarn yanstsa bile
bamsz kadn hareketine, bamsz feminist harekete glendirici bir
etkisi olmadn dnyorum. nk bu ekilde derinlemeden, sonras
iin bir devamllk beklenmeden ortalama szler zerinden yaplan bir
eylem birliinin kalabalka bir yry organize etmek dnda kadn
kurutulu hareketine olumlu bir katksnn olup olmad tartlr.
Bu noktadan sonra bir feminist olarak o mitingdeki birlikteliklerin
anlamn sorgulamaya balyorsun. Yani bu seneki 2011 8 Mart mitingine
katlmama kararna gelinceye kadar feminist gruplar olarak zaten 8 Mart
mitinglerindeki durumumuzu her sene sorguluyorduk. nk ortak
65
8

M
a
r
t
pankartta anlasan bile sonuta gruplarn att sloganlarn feminist
hareketle ya da kadn kurtulu hareketi ile ok ilgisi olamadn
gryorsun. Krsnn dizaynndan, kimin konuacana, kimin
sunacana kadar her konuda tartmak zorundasn nk uzlatn
ortalama szler feministler asndan geriye dyor. Birok karma grup
asndan ise bir karl yok. Feministlerin metin oluturma ve miting
rgtleme srelerine katlmad durumlarda ise bir bakyorsun ortaya
bambaka bir tablo km. O zaman bu birlikteliin temeli salam deil.
Deil ki feministlerin rgtleyici olmad noktada sz bambaka yere
gelebiliyor.
O zaman ncelikle ama 8 Martlarda ortak alanlarda bir araya
gelmenin tesinde bir ey olmal. Bu arada biz 2003 ylnda Irak igali
srasnda yle bir karar almtk, bu ortaklk dnda ayr bir feminist
odak oluturmann nemli olduunu dnyorduk. 2003 ylnda hepsi
erkek tesadf m? bal altnda Saddamn, Bushun hatta Thatchern
fotorafarn koyup Taksimde bir yry yaptk. Bu yry savan,
igalin tamamna karyd ama bir yandan da savan erkek yzne dikkat
eken bir yryt. Feministlerin 8 Martlarda ayrca yaptklar Taksim
gece yrylerinin tarihi 2003 ylnda hepsi erkek mi tesadf m? diye
sokaa kmamzla balar. O yry sadece feministler rgtlemiti
ve sonrasnda biz o gece yrylerini aslnda patriarkaya kar feminist
szmz sylediimiz, feministlerin rgtledii yryler yapmaya
ve ayn zamanda 8 Mart gndz mitinglerine de katlmaya devam ettik.
8 Mart ortak mitingine katlmann herkes iin farkl anlamlar
var. Mesela benim iin en nemli anlamlarndan birisi; Krt kadnlaryla
bulumaktr. Her zaman iin sosyalist kadnlarn, sendikalardan
kadnlarn 8 Mart kendi gnleri gibi kutlamasn tarihsel durumundan
dolay meru grdm, anlaml grdm. 8 Martta sosyalist kadnlar,
Krt kadnlar, feminist kadnlarn bulumasn da anlaml grdm
ancak benim amdan Trkiyede bu kadar milliyetiliin, militarizmin
gelitii bir yerde, Krt kadnlarnn bu mcadeleyi yrttkleri yerde
Krt kadnlarla bir arada olmak ayrca nemlidir.
8 Martn Krt Kadn Hareketi iin zel bir anlam var. Ve
gerekten Krt kadnlar iin ok nemlidir. Genellikle 8 Mart ncesi
15 ubat komplosu yldnmyle balayan ve 21 Mart Newrozla
birletirilen mcadele srecinde 8 Mart nemli bir duraktr ve gndemi
olan bir bildiri yaynlarlar. Her 8 Marta bakn mutlaka bir gndemleri
vardr ve o gndemlerine bal olarak da bir aklamalar vardr yani.
Mesela o aklama bu sene diyelim ki Demokratik Anayasa iin ya da
Krt KCK tutuklularna olan baskya kar ise, 15 ubattan 21 Marta
kadar bir sre tarif ederler. Bu sre iinde verilen mcadelede
kadnlarn katlm byk ama feminist talepler kk yer kaplyor diye
dnyorum. Ama sonu olarak Krt kadnlarnn kadn kurtuluu iin
hakikaten kendi ilerinde, kendi yaplanmalarnda nemli mcadeleler
verdiini de dndmz iin hem milliyetilik ve militarizme kar
duru anlamnda ve Krt sorunu hepimizi ilgilendirdii iin hem de
Krt kadnlarnn bu mcadelesini saygyla karladmz iin onlarla
bir arada olmann zel nemi vardr.
66

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
2011e Gelince...
Biraz nce de deindiim gibi bir an nce 8 Mart ortak yapalm,
krsy kuralm acelesiyle ortalama metinlerle bir araya gelmek bir
yanyla feminizmin tabiatna aykr oluyor diye dnyorum. Erkek
egemenliini pekitirmemesi ve anticinsiyeti bir miting olmas
koulunda oraya bir demokratik mcadele alan olarak gidersin,
zorlamazsn ok, kendi szn yazdn pankartn aarsn, bu alanda
olmak anlamldr dersin. Yani 8 Mart miting alann, sadece feminizmin
sesini ykselteceimiz yerler olarak alglamazsan, yle katlabilirsin
ama biz bu alan hi byle tarif etmedik. Her zaman, rgtl, rgtsz
btn kadnlarla buluacamz, hayatmz ve erkek egemen dnyay
deitirebileceimiz, dntrebileceimiz bir yer olarak tarif ettik.
Ama bu tarifmize ramen hayat bize bunun byle olmadn gsterdi.
Her zaman kritik noktalarda karma rgtlerden kadn arkadalarmzn,
feminizmin esaslarna ilikin tartmalar sz konusu olduunda
karma rgtlerdeki yaplanmalar ok daha dikkate aldklarn grdk.
Mesela bizim amzdan Sosyalist Demokrasi Partisi (SDP)ndeki taciz
dnemindeki tartmalar yeterince ders vericiydi. Biz feministler olarak o
dnemde tacize kar ortak mcadele etmek iin gerekten ok uratk
ama bu taciz olayn gndemlerine bile almadlar. 8 Mart toplantsna
gidip, -o zaman, Mor at, Amargi, bir de SFK vard- SDPnin rgtleyici
olduu noktada mitinge katlmayacamz, syledik ve katlmadk. Ama
bunu sylediimiz toplantda karma gruplardan arkadalar SDPdeki
tacizin bu toplantda gndem olmas gerekmediini, sylediler.
Yani brakn bu tacize kar dayanmay, taciz gndem yaplsn, bile
demediler. Gerekten ok zorlandk.
SDP iinde yaanan taciz olaynda biz feministler taciz gren
arkadalarn yannda olaya mdahil olduk. SDP merkezinin tacizciye
sahip kt bu dnemde feministler dier bileenlerin bu tartmay
8 Marta tamaya yanamamas ve yok sayarak yrme iradesinde
olmalar dolaysyla rgtlenmeden ekilip sadece yrye katlmtk.
2011 ylnn 8 Mart toplantlar KESKte yaanan taciz olaynn aa
kmas ve KESK ynetiminin tacizciye sahip kmas ve sorunun
stn rtmesi sonras balad. KESKteki taciz olayna mdahil olan
biz feministler konuyu 8 Mart toplantlarna tadk. Bu toplantda
taciz vardr diyemiyoruz diye aklama yaparak tacizin stn rtmeye
alan arkadalar Krt Kadn Hareketinden arkadalard.
Burada mdahillik meselesine ilikin bir not dersem;
mdahillik meselesi kark bir mesele Trkiyede tabii birok feminist
grup var. Herkes kendi yolunu iziyor hani her ne kadar kimi feminist
gruplar arasnda, mesela stanbul Feminist Kolektifi oluturan Mor
at, Amargi, KADAV, SFK ve bamsz feministler arasnda srekli bir
iletiim olmakla birlikte tabii ki Trkiyedeki btn feminist gruplara
ulaamyoruz. O yzden bizim kendi bilgilerimizi, mcadelemizi
birbirimize aktarabilme ansmz var ama her taraftan gelen bilgileri
de alamyoruz. Bu KESKteki taciz meselesini biz SFKdan bir grup
kadn, tacize urayan kadn arkadala bizzat grerek, olayn
gereklemesinden be ay sonra renebildik. Gren arkadalarmz
arasnda iki tane avukat arkadamz vard. Bir tane de Mor atdan
67
8

M
a
r
t
arkada vard. Bu grmede olayn btn ayrntlarn kadn arkadatan
bizzat dinledik. Bu noktada kadnn beyan esastr meselesine yle
bakyoruz: Kadnn beyan esastr demek, erkek aksini ispat edene kadar
kadnn sylediini doru kabul etmek demektir. Yani biz kadn arkada
dinledikten sonra kadnn beyan esastr deyip hemen ardndan bu
yaanan tacizdir demedik. nce kadn arkadamzla konutuk, sreci
rendik. Srecin doru olduuna ilikin bilgileri, o karma rgtlerdeki
eitli gruplar da zaten teyit ettiler.
Biz bu noktadan sonra erkek aksini ispat edene kadar kadn
arkadan beyanna gre bu yaanann taciz olduunu kabul ettik.
Bu noktadan sonra da tacize urayan kadn arkada deyimini
kullanmaktan imtina etmedik. Bundan imtina etmemeyi de kendi
feminist duruumuz asndan nemli gryoruz. Ayn dnemde kadn
arkada Ankara Feministbizdeki arkadalarla da grm. Ankaradaki
Feministbiz oluumu, Ankaradaki btn feministlerin iinde olduu
bir rgtlenme ve Feministbizde olan ve birok taciz, tecavz davasna
bakan avukat arkadamz Evren (Paydak) bizzat davasn stleneceini
sylemi, birka kez bunun iin giriimde bulunmu. Evrenin desteiyle
tacize urayan arkada ikayet dilekesini savcla verdi. Ancak sonra
rica yollu tehditle dilekesini geri ekmek zorunda kald. Sonra da
dilekesi basna servis edildi. Bu gelimelerden sonra tacize urayan
kadn arkadatan, rgtte bu srece komplo dendiini duyduk. Fakat
biz umut ettik ki bunu demekten vazgeerler ve bu sreci tamir ederler,
kadn arkadamz da madur olmaktan kurtulur, kurtarlr. Kadn
arkada bu dnemde hibir tazminat verilmeden iten karld. Srf
kadn arkada karlmad ayn zamanda KESKte alan avukat arkada
da iten tazminatsz olarak karld
Btn bunlar olurken KESK ynetiminden Emir Ali imek, yani
taciz yapan kii, KESK kadn sekreteri Songl Morsmbl imzasyla
taciz iddiasnn bir komplo olduuna ilikin aklama yapt ve kadn
sekreteri de yapt bir aklamada kimi kadn rgtlerinin kastl
olarak bu ii yaptn syledi. Biz bu olaya ilikin ilk metnimizi on
dokuz imzayla yollamtk, bunu Feministbiz rgtlemiti. kinci metin
stanbul Feminist Kolektiften kt krktan fazla imzayla ve aslnda
Trkiyedeki Demokratik zgr Kadn Hareketi (DKH) izgisindeki
kadn gruplar dnda btn bamsz kadn gruplarnn imzasn alan,
durumumuzu tarif eden bir metin yaynladk Ama bu tarife ramen
bu komplo aklamasnda srar edildi. Bu arada KESK bakan Sami
Evren ve KESK ynetiminde olan Adnan Glpunar istifa ettiler ama
biz bu istifalar da tacizin stn rtmek olarak tanmlyoruz. nk
sadece taciz iddialarn komplo olarak nitelendirenleri deil bu sreci
masa balarnda halletmeye alan KESK ynetimini de, o KESK
ynetimindeki arkadalarn arkasndaki siyasi oluumlar da bu srecin
sorumlusu olarak dnyoruz.
Feministler olarak hazrladmz ikinci metni basna deil
KESK ubelerine ve kadn sekreterlerine yolladk nk bu olay KESK
yelerinden gizleniyordu. DKHden arkadalar byle bir taciz olay
olduunu bizden duydular. Biz 25 Kasm rgtlenme almalar srasnda
Bakn byle bir durum var, dedik. Onlar da Gerekten bilmiyoruz,
dediler. Yani bu olay Demokratik zgr Kadn Hareketinden, KESK
68

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
yesi kadnlardan ve erkeklerden, herkesten saklanarak tepede
zlmeye, muhtemelen eitli pazarlklar araclyla kapatlmaya
allmt. Sonu olarak bir oumuz Sami Evrenin birdenbire, biz
bu metini yolladktan sonra istifa etmesini, olaydan sahne alarak, yine
kadn arkadan tacizini grmezden gelerek politika yapmaya almas
olarak dnyoruz.
Bu sreten sonra olay yeni renen DKHl arkadalardan
beklentimiz; komplo olduu iddia edilen bu sreci tacize urayan kadn
arkada asndan olumlu bir yne evirecek ekilde mdahil olmalaryd.
Toplantda DKHden arkadalar bize ok olumlu mesajlar verdiler
Bizim amzdan bu tabii ki olacaktr ama imdi toplant yapyoruz,
dediler ve biz de buna baya ikna olduk. Bu arada KESK kongresi
gndemde ve KESK kongresinden kamuoyuna komplo diye yansyan bu
konuya ilikin bir aklama yaplmasn bekliyoruz. Ama sadece Emir
Ali imeki ve Songl Morsmbl grevden ekerek KESK kongresini
bitirdiler. imdi, bizim amzdan tacizci adamn geri ekilmesi evet,
iyidir, ama yetmez. KESK kongresinde bu konuyu gndeme dahi
almadan, arka planlarda ynetim pazarlklar yapp bu konudan da,
skntl malum konu diye sz edip gemek feminizm asndan kabul
edilebilir bir ey deildir. O yzden biz o KESK kongresini taciz meselesi
balamnda yok hkmnde sayyoruz. Bu durumda tabii ki DKHden
arkadalardan ve KESKte komplo diye aklama yapan arkadalardan
artk bir aklama bekliyoruz.
Birinci aklama ne olmaldr: Bu komplo deildir; utanyoruz bu
aklamadan. Bunun iin ne bekliyorlar? Ne beklediklerini anlamyoruz.
Sonunda bu kadar zaman geti ve biz hep Bakn bu taciz olay bizim
kadnlar olarak beraber yrmemizin nnde engel olacaktr, dedik.
zmezin tacizine ne olursa olsun hayr diyeceksin; kadnn beyan esas
mdr, deil midir hi tartmayacaksn; yarg kararn bekleyelim ondan
sonra konualm gibi cmleler normalde kurmayacaksn, ama mevzu
KESKde taciz olunca btn bunlar ne sreceksin. Bu bak asna gre
zmez de yapt tacizi tpk Emir Ali gibi baka trl beyan ediyor. Yani
bu durumda Emir Alinin sylediklerini ok gvenilir klan ne, o solcu o
yzden mi? Bizim amzdan tacizcinin sacs solcusu yoktur. Trk,
Krd, Ermenisi yoktur. Yani bu, bu kadar nettir. Btn bu yaananlarn
arkasndan 8 Mart toplantlar baladnda, ok doal olarak birlikte
yrdmz kadn yoldalarmzn bu konuda ne dediine bakmak
istedik ve aslnda, metne KESKle ilgili bir blm girsin, nerimize
DKHl arkadalar itiraz etti ve sonu olarak arkadalar kendi yazl
aklamalarn yaptlar ve o yazl aklamada dediler ki Biz taciz var
mdr, yok mudur demiyoruz, bu yzden de kadnn taciz beyan bizi
balamaz. Buna karlk biz, tabii ki sadece bu senelik olmakla birlikte,
mitinge katlmamay, bu tutumumuzun ak edilmesi asndan anlaml
bulduk. Ve ne acdr ki, biz gittikten sonra, bizim anlatmz ortak
metinde yer alan, KESKin ad gemeden, bir sendikadaki taciz ibaresi
bile kaldrlm ve yerine bambaka bir ey gelmi. Krs dzeni de, tam
da bizim o feminizm asndan sorunlu bulduumuz bir ekilde, bir
cumartesi annesi, bir bar annesi, bir sendika direniisi, Karadeniz
syandadr Platformu olmu. Peki, bu mitingde feministler nerede?
Yoklar! Bu miting baka bir miting. Feministler olarak bizim bileeni
69
8

M
a
r
t
olmamzn ok da anlaml olmadn dndm bir miting.
Esen: Glfer, sen de bize Filizin anlatt sreleri nasl deneyimlediini,
bu srete neler grdn anlatabilir misin? Bu son yaadmz 8
Mart sreci dnda da, 8 Mart alannn genel olarak belli siyasetlerin
temsiliyetine dnm olmasn ve bu temsiliyet iinde feministlerin
konumunu nerede gryorsun? Ve tabii ki Filizin son anlatt KESK
srecine baktmzda, politika yapma tarzmzn kelimeler zerinden
2

bir pazarla dnm olmasn feminist politika asndan sen nasl
deerlendiriyorsun?
Hazal: Bir de belki feminist ve kadn ayrmndan ve buna bal
olarak 8 Martn feministler olarak bizim iin ne ifade ettiinden de
bahsedebilir misin?
Glfer: Biz taciz mevzusundan bahsederken, erkekli erkeksiz mitingden
bahsederken, bilinli bilinsizden bahsederken, mevzu kadnlarla ilgili
olduunda ok derin iki ideolojik ayrmdan bahsediyoruz. Bir tanesi,
hayaleti zerimizden hibir zaman kalkmayan, zaten kalkmasn da
istemiyorum, ama kadn kurtuluu konusunda alternatif olmaktan
kmas gereken, sosyalizmin kadnlar kurtaraca bilincinden
bahsediyoruz. kincisi, Trkiyeyi seksenden itibaren, dnyay
60larn ortasndan bugne etkileyen feminizmden bahsediyoruz.
Konutuumuz, iki ayr smr sisteminin (kapitalizm ve patriarka)
kurtulu mcadeleleridir, demek istiyorum. Belli zamanlarda farkl
ideolojik zemine dnen o ayrmlarn arka plann anlatmak istiyorum
nk Hazaln sorusu da belki buradan cevaplanabilir.
Emeksiz Kadn Olur Mu?

Benim feminist harekete katlmamla beraber karlatm en temel
ayrmlardan biri emeki kadn tanmlamas. Kadnlarn bir ksmna
emeki kadn deyince, dieri emeksiz mi oluyor? Ben emeki olmayan
kadn grmedim. Ne demek imdi bu? Kadnlar arasnda ayrm
yaratlp, krkleniyor. Kadnlar, ii snf ideolojisiyle ele alnyor.
Bunu da erkekler yapyor. Feminizme sempati duyamaya baladm
ilk zamanlarda, Trkiyedeki feminist eletirilere ilikin ilk okuduum
kitaplarda maalesef sosyalist erkeklerin bu zeminde ok ar dille
yazd makaleler ve kitaplar hl yaygnd. Ben 80deki o ilk feminist
ekip iinde olsaydm ne yapardm, diye dndmde kendimi bugn
bile iyi hissetmiyorum. Feministlere ilikin yaplan Eyllist eletirisi
ok ar bir eletiridir.
Filiz: Ahmet Altan...
Glfer: Byle bir laf denir mi? lk bata kim dediyse dedi nemli deil,
sonra herkes bunu sahiplendi. Ve bunu diyenler ayn zamanda bu
kadnlarla arkadalar. O sreci birebir yaayan birisi olarak Glnurun
(Savran) aslnda bugn burada olmas ok iyi oldu. 80lerde feminist
hareketin olumas iin yola kan kadnlarn hepsi deilse de byk
2
2011 8 Mart toplantlarnda KESKte yaanan tacizin 8 Mart metninde yer al biimi zerine yaplan tartmalarda,
feministler sendika adnn verilmesi taraftaryken, DKHten arkadalarn sendikann ad verilmeksizin bir sendi-
kada ifadesini nermelerine istinaden...
70

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
bir ksm zaten kendine sosyalist diyor ve ilerinde Kurtuluusu var,
Trokisti var, Dev-Yolcusu var. Demek ki kadnlar bir yerden sonra
bakmlar ki bu rgtlerde kadnlkla ilgili sorunlar zlmyor. Koskoca
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler var, ama devrimle de zlmyor. Orada
bir sorun gryorlar; okuyorlar ve bizim kadnlkla ilgili derdimizin
derman feminizmdir deyip feminist olmaya balyorlar. Ne zaman? 83
84 ylnda, 12 Eyll askeri darbesi yaplp sol rgtlerin erkekleri ieriye
alnnca ki o dnem aslnda ok sayda kadn da ieriye alnyor ama
saylarn bilmiyoruz.- Darbe darda kalanlar gizlenme gibi nedenlerle
ev ve gnlk hayata gnderince kadnlar da bu srete sorularn yksek
sesle sormaya baladlar. Sosyalist rgtlerdeki kadnlar 12 Eyllden
nce yaadklar cinsiyetilii sorgulamaya balamlard. Ama bu henz
kadnlarn tek tek sorgulamalarnn ve sosyalizmin tesine gemiyordu.
80lerde olan kadnlarn yaadklarnn bir kadnlk durumu olduu ve
bir ideolojisi olduu bilincine sramasyd.
Emeki, emeksiz ayrm meselesine tekrar dnecek olursak,
emeki kadn diye bahsettikleri kadn, kamusal alanda alan, yani
maa alan kadn. Emeki olmayan kadnsa evin iinde erkeklerin kars,
kzlar olan kadnlar. Evin erkekleri iin alan kadnlar. Bu durumda
patrona dman demek kolay, ama bunu derken evdeki kocann da
kadn smrdnn st rtlveriyor.
Bir yandan da feminizm belasndan kurtulmak iin emeki
kadn ayrm yaparak snf hareketinin iine dahil olan kadn daha
kutsal kldlar. nk solcu erkeklerin karsnda olduumuz zaman
snf dman kadn oluyoruz ama onlarla yan yana olduumuzda ne
hikmetse snfn yesi devrimci kadnlar oluyoruz. Yani onlar aslnda bize
unu sylyorlar; Kapitalizm kart, sosyalizmi savunan ii safarnda
beraberiz ve bu dnyadaki tek smr de ii snf smrsdr. Bu
mcadelede yan yana olduumuzda doru yoldasnz. Doru da biziz,
devrimci de biziz, emeki de biziz.
Bizi u sorgulamayla da ba baa braktlar: Bir ara ok nl bir
rnekti, Tansu iller kadn mdr? Kadndr. Dier tarafta bulunan
kadndr ama yine de kadndr; yani ii snf, kapitalizm smrs
erevesinde baktnda Tansu iller kar taraftadr, ama bu onun kadn
olduunu, erkekler tarafndan en azndan ezildiini gizlemez. Basn,
hibir babakan gnelenirken mayosuyla fotorafayp tehir etmedi.
Turgut zal kendisi zellikle denizde ortla poz veriyordu, ama Tansu
illerin iradesi dnda gazeteci erkekler duvarlara trmanp, onun
gnelenirken mayolu resmini ekti. Bizi bu kadar geri zemine ekip
her memesi olan kadn mdr? diye sorduklarnda, biz de serde daha
ok sosyalistlik olduundan, ne desek diye bir ara sustuk, ama sonra
konumaya baladk tabii ki...
Feministler olarak en ok sosyalist camia ile arptk, nk biz
ounlukla oradan gelmitik ve byk mcadeleden ayrlp kadnlarn
davasna katlmtk. Yani mcadeleyi blmtk. Bu yzden bize ilk
kar kanlar onlar oldu. Dinciler, saclar, liberaller ideolojik olarak
henz feminizmi tanyp, kendilerini feminizm hakknda donatp, ona
gre konumlanmamlard o yllarda. Bir de ayn zamanda sosyalistlerle
siyasi olarak ortak anaktan da besleniyoruz. Nedir o? Genel olarak
sosyalistler de, feministler de smrye kardr. Smry yok etmek
71
8

M
a
r
t
isterler. Yol, yntem farkl da olsa, kurtuluunu istedikleri toplumsal
gruplar farkl da olsa aralarnda byle bir ortaklk da var. Bize srekli
Emeki deilsiniz siz, smrye karyz, kapitalizme karyz
diyorsunuz ama antikapitalist mcadele vermiyorsunuz, dediler.
nk ideolojik olarak feminizmin bamszln kabul edemiyorlar.
Mesela ben antikapitalist mcadele vermediim iddia edildii iin
iinde olduum rgtten atldm. (Glmeler) Ben, radikal feministim
diyorum ve zaten bir ey demi oluyorum ama srekli sen kapitalizm
kart msn, deil misin, diye sorgulanp antikapitalist olmadma
karar verilerek ideolojik olarak dman gsterildim. (Glmeler)
Daha sonra ne oldu? Sevgili Glnur (Savran) kapitalizm iindeki
retim ilikilerinin ayn zamanda nasl cinsiyetilikle i ie olduunu
oturdu yazd, feministler kapitalizm ile cinsiyetilik arasndaki ilikileri
grnr klan birok alma yaptlar, bu konuda epey yol aldlar.
Ama retilen bu bilgi o kadar uzun srelerde, o kadar ge bir zaman
tnelinden kar tarafa geiyor ki... Ee hepi topu mcadele iinde 50-60
yl yayoruz, bunun da 20 yl 30 yl emeki-emeksiz kavgasyla geiyor.
(Glmeler)
Bir de peinden devrimci olmak, kutsal devrimci olmak durumu
gelir. Feminist olduun iin seni devrimci grmezler, sen de kendi
kendini Acaba devrimci deil miyim? diye sorgulamaya balarsn.
Sosyalist rgtlenmelerin iinde olup da bu duygu hallerini, bu siyasal
tartmalar yaamayan bir feminist olduunu sanmyorum. Tabii
herkesle konumadm, ben kendi dnyamdan ve yakn arkadalarmdan
yola karak sylyorum. Onlar bizi anlamamakta direndiler hlbuki
biz ok basit bir eyden bahsediyorduk: Kadn ve erkek arasnda
cinsel smr, ezilme, nasl tanmlarsak tanmlayalm eitsiz bir iliki
olduunu dnyoruz. Bu smrnn esas mekannn da ev ii
olduunu dnyoruz. Dolaysyla Kadnn ev ii emeini smren
evdeki erkektir, diyoruz; hepimiz evlerimizde Sabanc ile yaamyoruz
deil mi? Kocalar, erkek sevgililer, babalar, erkek akrabalarla yayoruz!
Biz bu fkri savunduumuz andan itibaren sosyalistlerle feministler
arasnda ak savalar balad. rgtlerden atlmalar balad, rgtler
iinde bunlar sosyalist deildir, liberaldir, reformcudur denerek kimi
zaman ahsmz, kimi zaman feminizm deersizletirilmeye baland.
Siyasi ierii boaltlmaya alld. Bylece esas tartmann zeri
rtld. Feminizmden korktular sosyalist erkekler. nk feminizm
onlarn kadnlar smrdklerinden bahsediyordu. Bu tehlikeliydi.
nk blcyd. Feminizm kartl hem dnyada hem Trkiyede
srekli bu mekanizma zerinden iletildi: Feminizm ideolojik bir ey
deildir, daha ziyade erkekler tarafndan beenilmeyen irkin kadnlarn
huzursuzluudur, denilerek feminizmi zerinde ykseldii cinsel ve
ekonomik zemininden ekip iini boaltmaya altlar. O ylarda biz
feministler, kendi bedenlerimizin retim aralarna dntrlmeye
alldn, nesneletirilmeye alldn sylyorduk ve bu smrye
dur demeye balamtk oktan.
Bunun en zor ksm, bunlar en yaknmzda olan insanlara
sylememizdi. Bunlarn bir ksm erkeklerdi, bir ksm da maalesef
kadnlard. Feminizm ve Marksizm arasndaki bu ekimeler, elimeler
bizi hem glendirdi hem de gsz kld, ama feminizmin ideolojik ve
72

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
politik olarak kabul 80li yllardan bu yana salanm durumda. Bize
en ok buradan feliydiler, nk kadnlarn kurtuluunu Marksizmin
deil feminizmin salayacan aslnda herkes kabul etti. Fakat bu
kabul etme noktasnda biraz daha, nasl diyeyim, bize kar nce sert
davrandlar, ama ondan sonra baktlar ki buradan geriye dn yok.
Geriye dn yok; bizi kabul etmeye baladlar. Bu feminizmin ideolojik-
politik zaferidir. 1980den 2010a geldiimizde, otuz yllk feminist
mcadelenin sonucunda, hepimizin kurtuluu sadece Marksizmde
diyebilmek artk imknsz.
Esen: Bir ey syleyebilir miyim, anlattklarn balamnda, erkekli
erkeksiz 8 Mart mitingi nereye denk der?
Glfer: Erkeklerle kadnlar kar karya geldiinde ok gzel bir politik
ortam douyor. nk bu kartlk feminist politika asndan esas
zemin, ama bu alanda karnza kadnlar koyduklarnda, ne yazk ki
hi istemediimiz bir durum ortaya kyor. Bizim, btn 8 Martlarda
yaadmz ey u; mesela Aye diyelim; Ayeyle ben ok iyi arkadaz,
harika anlayoruz, birlikte geziyoruz, ay iiyoruz, yllk tatile gidiyoruz
vs Ama Aye karma bir rgtten ben de feministim. 8 Mart geldiinde,
bahsettiimiz toplant masasnn bana oturduumuzda orada bir ey
oluyor, yle bir ey var; son bir iki yldr biraz daha farkl olsa da, onun
ncesinde, karma rgtteki kadn arkadalar beraber oturduumuz
masaya gelmeden nce rgt masalarnda oturuyorlard. 8 Mart
masasna geldiklerinde ise yle konuuyorlar: Bizim rgtmzn
kadna bak udur; ...Lenin byle dedi, Marks yle dedi; Clara Zetkin
unu dedi; 8 Martta bizim rengimiz alanda grlecek arkadalar
Karma rgtlerdeki bu kadn arkadalar yar aresiz yar da istiyor
gibiler. Bu durumda 8 Mart tartmalarnda birbirimizi tketmeyelim,
incitmeyelim, birlikte olalm izgisinden teye gidemiyorsunuz, burada
zarar gren feminist politika oluyor(!) nk 8 Martta bile szmzn
ii boalyor, etkisi azalyor ve radikallii trplenmi oluyor. Gerek
anlamda yapm olduumuz feminist politika deil de, 8 Mart
srecindeki politikamz bu oluyor. Dolaysyla biz artk erkekli-erkeksiz
miting meselesini tartmyoruz; mitingler erkeksiz yaplyor. Nihayet
bunu baardk.
Emeki kadn, emeki olmayan kadn meselesini ise sanrm
birbirimize yaklaarak, yaknlaarak hallettik. Fakat halledemediimiz
baka meseleler var ve bunlardan bir tanesi, hangi gruplarla birlikte
olacaz, hangi gruplara kar olacaz meselesi. Her zaman kar olmak
sorunu zmyor, bilmediiniz durumlar oluyor, Krt hareketiyle
olduu gibi ya da u ana kadar pek olmad, ama ecinsel harekette de ben
bu potansiyeli gryorum. Bu tr arada kaldnz durumlarda gerekten
eliniz ayanz balanyor ve hibir ey yapamyorsunuz.
Btn politik oluumlarn vazgeilmezleri oluyor ama 8 Martta
feministlerin yle ekstra bir vazgeilmezleri var: Biz feministler olarak
1 Maysta ne krsye mdahale ederiz, oray belirlemeye alrz, ne
de metni. Cinsiyeti bir metin ve kadnlardan bahsetmeyen bir metin
varsa, orada kendimizi grnr klarz, bunlar yapmak da gereklidir.
unu biliriz: 1 Mays ii snfnn uluslararas mcadele ve dayanma
gndr ve biz ona sayg duyarz. O metni feminist bir manifesto haline
getirmeyiz. Sonra da kendimizle vnmeyiz. Bu gnn anlam belli, tarihi
73
8

M
a
r
t
belli. Aslnda kendisine feminist demeyen gruplarn biraz da feministlere
dnp bakmas gerekiyor. Neden? nk feministlerin 1 Maysn esas
olarak ii bayram olduunu kabul ettikleri gibi dier siyasetlerin de 8
Martn kadnlarn gn olduunu kabul edip, tabii ki ideolojik adan
feminizmin iarnn ykseldii gn olmasn kabul etmeleri gerekir,
ilerine bunu sindirmeleri gerekir. Feminist olarak 8 Martta en u lafm
demeyeceksem ne zaman diyeceim? Nereye diyeceim? Kime diyeceim
ya da nasl diyeceim? Kadn hareketi elbette sadece feministlerden ibaret
deil, iinde sosyalistlerin, ecinsellerin, liberallerin, Mslmanlarn,
baka inanlardan kadnlarn, inanmayanlarn olduu bir hareket. Ama
kadn kurtulu hareketi kadnlarn kurtuluunun ancak feminizmle
mmkn olduunu syleyen harekettir. Dolaysyla ben de bir feminist
olarak kadn kurtulu mcadelesinin baat znesi olarak feministleri
gryorum. Nasl Newroz Krt halkn, 1 Mays ii snfn temsil
ediyorsa, 8 Mart da kadn kurtulu hareketini temsil ediyor.
Ben Newrozda Krt hareketiyle beraber uluslarn kaderlerini
tayin hakkn savunuyorum. 1 Maysta ii snfyla beraber devrim ve
sosyalizm istiyorum. Ayn politik kabulle feminizmin kadn kurtuluunun
temel ideolojisi olduunun 8 Martta herkese emeden, bkmeden
kabul edilmesini istiyorum. Burada dnp yine kendimizi eletiriyorum
nk biz de bu cretle ortaya kmyoruz. Biz feministler de kendi
aramzda, kadnlar kadnlarla tartyoruz. Bir zamanlar 1 Maysta byle
bir frsatmz olmutu, ama biz de ok fazla iimize kapalyz; sadece
evremizdeki kadnlarla bunlar konuuyoruz. Aslnda bizim politik bir
zne olarak daha cretkr, belki biraz daha az tevazu gstererek daha
ileri kmamz gerekiyor, aksi takdirde, biz ayr bir politik zne olarak
deil de, ya sosyalistlerin ya Krtlerin ya da baka birilerinin yanda
gibi grleceiz.
Esen: Anlatlanlardan yle bir ey kartyorum, yanlyorsam dzeltin:
Filiz 8 Martlarn aslnda biraz iinin boaldn syledi ve aslnda 8
Mart mitinglerini daha ziyade sorunsallatrarak szn kurdu. Buna
karlk Glfer 8 Mart alannda feministler olarak var olmay biraz daha
nemsiyor diye anladm ben, yanlyor muyum?
Filiz 8 Mart tarihini ok gzel anlatt. Peki, bu tarihsellii de yok
saymadan, bugn 8 Mart feministler iin tam olarak ne ifade ediyor? Ya
da bugn feministler iin nemliyse bile politik zneler olarak baka bir
varolu ekli mmkn mdr? Yani szmz syleyebileceimiz tek
eylem biimi sokakta miting midir mesela? Baka eylemlilik biimleri ne
olabilir, bunu tartabiliriz
Hazal: Filizin syledii gibi, 8 Martn ii feminist sz asndan
boalm olsa bile, yine de o gn o alanda Krt kadnlarla birlikte olmay
nemsemek durumu var. Bugn geldiimiz noktada, Krt kadnlarla
birlikte olmay onlarla beraberlik kurmak iin bile miting alannda
olmay nemserken, KESKteki taciz olaynda yaanlan srete olduu
gibi feminizmle ilgili bir eliki veya feminist olduumuz iin var
olamayacamz bir noktaya getirildiimizde, bu gibi eliik durumlarda
ne yapacaz, buradan k nasl bulacaz?
Glfer: ki eyi dzeltebilir miyim? Feminist ideolojinin bamszl
ve kadnlarn zgn smrsnden yola karak 8 Martn arka plann
grerek 8 Mart nasl ele almamz gerektiinden bahsettim. kincisi de;
74

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
imdiye kadar 8 Mart mitinglerine Krt hareketinden kadnlar orada
olduu iin gitmedik. Krt hareketinden kadnlarla dayanmak ne
haddimize! Ayrca aramzdaki ilikiyi dayanmak olarak tanmlamak
da sorunlu. Dayanmak deil, birlikte yan yana olmak. Biz Trkiyedeki
feministler, 8 Mart sreci yeterince feminist syleme sahip olamad iin
birtakm sorunlar yayoruz. Bunun Krt kadnlarla ya da baka politik
gruplarla alakas yok. Burada mesele dner dolanr biz feministlerin nne
gelir. Bu konuda ben dnp kimseye 8 Martlar biz niye daha feminist
yapamyoruz diye soramam. Ancak kendime ve feministlere sorabilirim.
Daha da nemlisi, bizim Taksimdeki 8 Mart gece yrymz nasl
oldu da ilk zamanlardaki o ykc feminist dilini ve duruunu imdi
biraz daha, nasl diyeyim, yumuak bir dile doru evriltti? Oturup biz
kendimize bakacaz; kendi yaptmz almalara bakacaz. Yani
u doru bir kavram deil: Krt kadnlaryla dayanmak iin mitinge
gitmek. Yok byle bir ey. Sevabna der gibi. Biz politik bir hareketiz.
Kendimizi dayanma zemininde, iddias zayf, politika retmeyen bir
grup, evre gibi lanse edemeyiz. Btn kadnlarn zgrl birbirine
bal olduu ve Krt hareketinden kadnlar da kadnlarn zgrl iin
mcadele ettiklerinden ayn yerlerde oluyoruz. 8 Mart, Newroz, 1 Mays
vb. yerlerde.
Suzan: Sosyalist hareketin iinde feminist mcadele yrten kadnlarn
deneyimlerini dnnce Trkiyedeki siyasetin inkr zerine
kurulmasnn ok benzerini o alanda da gryorum. Feminizmi yok
sayma sylem ve biiminin aslnda sol siyasetin iinde de olduu bu
deneyim zerinden ok net grlyor.
Bir de feminizmin dnyada ok ciddi deiimleri aran bir
tartma yarattn dnyorum. Hl da yaratyor. Bu anlamda
solun aslnda Marksizmi eletirmesinin paralelinde feminizmden de
ok beslenerek ilerlemi bir tartma var dnyada, ama mesela neden
bu tr bir tartma Trkiyede olamam? Yani belki sol gelenek iinde
feminizmi tartrken solu da tartmaya amak ok kanlmaz bir ey
oluyor. Feminizmin, bu tartmalar aarak, solun kendini tartmasna
bir patika aacan dnyorum ve aslnda bu metinlerin de yl, be
yl kendini tekrar etmesinin, Trkiyedeki feminist hareketin soldan bu
radikal kopuu yaayamamasna da balyorum. Bahsedilen o masada
oturamamann gl, yani orada net tavr retememek, ciddi bir
kopu gerektirecek belki. Bu koputan neden kayoruz acaba? Sokakta
olmak sadece o miting alannda olmak demek deil, bu kopu belki de
baka bir sokak algs yaratacak. Acaba bu algy yaratmak zor olduu
iin mi feministler olarak orada olmaya devam ediyoruz? Sol deneyimin
iinden geldiiniz iin merak ediyorum bu konuda siz ne dyorsunuz?
Glfer: Sosyalist rgtler feminizmi 90l yllarn ortalarna kadar
kendilerine kar grdler. Ama ondan sonraki tutumlar baka bir hal
ald. Kendilerine kar grme eski bir tutum oldu, geride kald. Bence
imdi mevcut iki tutum var: lk gruptakiler feminizmi kabul ediyorlar,
ama herkesin bir feminizmi var! Kendi rgtlerini glendirecek uysal bir
feminizm, kendisinin tanmlad, izdii bir feminizm var. Mesela benim
kendi rgt deneyimimde; sosyalist aabeyler bize bir zemin izip Bakn
feminist alan buras, sen kendin bunun dnda bir ey dersen olmaz,
dediler. Biz gsterilenin dnda ve tesini syledik, olmad. kincisi ise,
75
8

M
a
r
t
feminizmin kimi sylemlerini alp kendisinin buluuymu gibi yaparak,
baka biimde kavramsallatrarak, kendilerinin savunabilecei bir
kvama getirerek, ama aslen hl feminizme kar olanlar. Fakat bunlar
isteseler de aktan feminizm dmanl yapamyorlar. Zaman deiti!
Artk hibir rgt feminizmi yok sayamyor. Hl sindiremeyip etrafnda
dolanan ok. Bu durum feministlerle, karma rgtler ierisinde kendine
feminist demeyen kadnlar arasnda mesafeler koysa da bu mesafeler,
biz kadnlar eitli yerlerde bulutuka, yan yana geldike azalyor. Bu
bakmdan kadnlarn yan yana gelmesi ok nemli.
Suzan: Ama snrlar izerken benim biraz kafam karyor. Yani,
feminizm zaten srekli kendini tartan bir ideoloji, diye gryorum
akas ve bu yzden de eitleri olan bir ey. Yani, snr izmek de
feminizmle elimiyor mu?
Glfer: Snr yle iziyorlar: O rgtte Marksizme, sosyalizme,
rgtlenmeye zarar getirmeyecek bir ekilde var olacaksn. Yani sosyalizm
olmadan feminizm olmaz mant zerine bir feminizm tanmlarsn ki
hl byle diyen ok. Az nce dedim ya kar karya olsak kolay. Ama
byle yan yanaymz gibi olunca ayramyorsun. inde her ey olan bir
feminizm ortaya kyor! Bizim hep beraber oturup dnmemiz gereken
ey u: Ya bu feminizm neydi? Mesela, feminizmle yeni tanan kadnlar
kinci Dalga Feminizmden besleniyorlar m? Biz bu iaret etmeyi
yapabiliyor muyuz? Bizim feminist okullarmz (akademilerimiz) var
m? Biz Kate Milletdan, Christine Delphyden, kinci Dalga Feminizmi
temsil eden dier kadnlardan bahsediyor muyuz? Yoksa yeni kuak
feministler, 90lardaki feminizmle mi (nc Dalga Feminizm
dediler, bir dalgasn da grmedik) feminist oluyorlar? Bunlar oturup
konumamz gerek. Evet, feminizm ykc bir ideoloji olabilir, ama
feminizme 90lardan bu yana devrimci-ykc bir tanm getiren ka kii!
Bir de siyaset dediin hem teorik hem pratik hem de rgtsel
bir ey. Biz feministler, teorik olarak da epey suskunuz. Dnya nereye
gidiyor? Halimiz nedir? Bunlar ok bilmiyoruz diye dnyorum.
Bunlarn hepsinin olmas gerekiyor ki kar tarafa cevap verebilesin.
Bunu yapmadn zaman ideolojin zayfyor. Zayf ideolojiyle mcadele
edemezsin. Hakl olmak yetmiyor. Kar taraf gleniyor. Haklln
gstermen, ikna edici olman lazm.
Esen: Suzan feminizmin soldan tam anlamyla radikal bir kopu
gerekletiremediini syledi. Bu kopuun gerekleememi olmas ayn
ekilde politika yapma tarzmza nasl yansyor? Az nce bahsettiin
pazarlklar ya da krsler vs Bu meseleleri nasl gryorsun? Yani o
politika yapma tarznn kendisinin, son 8 Mart srecinde olduu gibi
tkanklklar yaamamzda etkisi var m sence?
Filiz: Kesinlikle! Yani, bir kere feminist hareketin nemli bir blm
solla temas halinde ya da herhangi bir ekilde soldan kopmu. Yani bazen
cinsiyetilik yznden kopmu, bazen baka gerekeyle kopmu; hepsi
Buralar erkek egemen yerler, buradan kurtulalm, diye kopmamlar.
Cinsiyetilik dnda baka nedenlerle sol rgtlerden kopan bir sr
kadn var ve doal olarak aslnda siyaset ok birbirine benzer bir tarzla
yaplyor ve de bunun dnda nasl siyaset yapacamz pek bilemiyoruz.
Bir yol aramaya, beraberce yol aramaya alyoruz; ama ne zaman ki
eitli gruplar bir araya geliyoruz ve maalesef o zaman baka bir siyaset
76

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
yapma biimi ilemiyor.
Mesela 8 Mart platformlar tam da aslnda erkek siyasetinden
devraldmz ekilde iliyor. Neden? Bir kere temsilcilikle yrtlen
bir alma var. Yani burada feminist bir yntem yok aslnda. Mesela
Mor ne Kampanyasn yrttmz zaman kampanyaya gelen
elli kadn bir arada yryorduk ama her birimiz zne olarak kendi
derdimizi kendi sloganmz bulmaya alyorduk. Bu toplantlarda ise
gelen kadn arkadalar, feminist grup da dahil olmak zere bir grubun
temsiliyeti ile geliyor. Geldii gruptaki konuulanlar yanstmaya
alyor. Karsndakinin arkasnda getirdii rgtlenmeyi de dikkate
alyor. Bu zaten uzlamaya dayal bir siyaset demek. Bu yzden 8
Mart Mitinglerinin kuruluu da bu uzla siyasetine gre ve biz de
bu yaplanmay bilerek gidiyoruz. Ben mesela 8 Mart mitinginde
sosyalistlerin, feministlerin, ii, emeki kadnlarn, DSK, KESK gibi
sendikalardan gelen kadnlarn ve Krt kadnlarnn birlikte bir alanda
bulunmasn anlaml bulanlardanm. Bu mitingde, evet, feminist
hareketin zel bir yeri vardr, ama o mitingden byk feminist hayaller
beklemeden orada olmaktan yanaym. Onlarla dayanmak falan iin
deil, bir arada alanda olmak iin, herkesin kendi durduu yerden sesini
ykseltmesi iin bu byle olmaldr. Bu, 8 Martn tarihiyle de ilgili. Yani,
8 Martn tarihinde, eer ii emeki kadnlarn mcadelesi varsa, biz
8 Martta bu tarihi yok sayarak KESKde, DSKde olan kadnlara, Siz
yeterince feminist deilsiniz, diyemeyiz; bu ekilde onlarla bir arada
alanda bulumay reddetmenin kt bir ey olduunu dnyorum.
Militarizm ve milliyetilik meselesinin ok nemli olduunu ve Krt
meselesinin nemli bir mesele olduunu ve bu yzden de Krt kadnlarla
bulumann feminist hareket asndan politik bir anlam olduunu
dnyorum. Bununla da onlarla dayanmay kastetmiyorum; o
sorunu, o mcadeleyi kendi nne koyma anlamnda orada olmay
nemli buluyorum.
Ama hakikaten bizim bu 8 Marta ok byk anlamlar ykleme
iinden vazgememiz gerekir. 8 Mart, tarihini anlattm gibi, byle bir
gn. 8 Mart sosyalistler ortaya atm, sonra BM, sevgililer gnyle,
kadn haklar tadnda bir eye evirmi. Bugn Tayyip Erdoandan
bilmem kime kadar herkes 8 Mart kadnlar gnmz kutluyor. Biz
bu atmosferde olaanst feminist, devrimci feminist diye bir ey
karamayz. Bu durumda biz ne yapabiliriz? 8 Martta btn bu
renkliliin yannda kadn kurtuluuna ilikin kendi feminist szmz
syleyecek alanlar bulmaya abalamalyz. Bunlardan birisi 8 Mart gece
yrydr. Srf gece yry deil tabii ki baka etkinlikler de olabilir.
Hakikaten ne diyoruz; Tek bir gn deil bir dnyay istiyoruz. Senede
bir gn deil her gn istediimize ilikin bir politika yapmak lazm. O
yzden, o 8 Mart mitinglerinin varoluunu da grmeliyiz:
Glferin dedii gibi, feminizmin kadn hareketindeki, kadn
kurtuluunun temsilcisi olarak ya da belirleyici izgisi olarak yeri
nemlidir ama o yer de 8 Martta bize ncelik verin denecek bir
ey deildir. 8 Mart ylda bir kez olan bir kutlama; hakikaten kopu
gerekiyor. Artk her sol grubun kendi feministi var. Bugn feminist mail
grubunun 648 tane yesi var arkadalar. Bizim eylemlere gelenlerin says
maksimum elli kii. (Glmeler) Bu u anlama geliyor; bu gruptaki
77
8

M
a
r
t
birok kii sadece gzlemci demektir. Bunlar feministlerle ya da feminist
olarak eylem rgtlemiyorlar. Kendi siyasetlerini n plana karacak
eylemler yapyorlar. Yani diyorlar ki, ben kadn cinayetlerini sadece
bir kadn ya da feminist olarak deil o siyasetten birisi olarak protesto
ediyorum. Burada da kendi partisinin, siyasetinin bayrann grnr
olmas onun iin nemli; ancak, bu da, feminist szn siliklemesine
neden oluyor.
Zehra: Peki, sol rgtlenmelerin kadn sorunu zerinden bir ekilde
sokaa kyor olmas iyi bir ey deil mi? Glferin sylediinden yola
karsam, feminizmin sonuta toplumu dntrmek gibi bir derdi var,
kadnn toplumdaki yeriyle problemi var. Dolaysyla, sokaa karken
feministlerin de kendini duyurmak gibi bir derdi yok mu? Feministlerin
seslerinin daha ok kmas farkl ideolojiler iindeki dier kadnlar
glendiren bir ey deil mi? nk ben iyi biliyorum ki, on-on be yl
nce Mor ne Kampanyasnda insanlar sokaa kmak istemiyorlard;
insanlar iddet iin bile sokaa kmak istemiyorlard. imdi kadn
cinayetlerini, tacizi, tecavz gndemlerine alp sokaa kyorlarsa
bu iyi bir ey deil mi? Yani feminizmi baltalamyor, tam tersine katk
sunmuyor mu?
Filiz: Baltalamyor ama katk da sunmuyor.
Zehra: Katk sunmuyor olabilir ama kadn sorunun gndemlemesini
salayarak kadn farkndal da yaratmyor mu?
Glfer: Bu rgtler daha nce sahiplendikleri birok eyi sylemiyorlar
artk, bu feminizmin etkisidir. Bu kurumlar arasnda feminist sylemlerde
bulunanlar da var, ama hl feministlerin ne dediine bakp, o taleplerle
yola kp, feminizmden imtina edenler de. Buras benim iin ok
sorunlu. Ama feminizm bunlar da etkileyecek. Yoksa bu rgtlenmeler
olsun tabii ki; zaten feminizm sadece bizim deil nihayetinde. Feminizm
tm kadnlar iin.
Glnur: Feminizm etkisini nasl yapar? Kadnlarla ya da sol gruplarla
tek tek iletiim iinde mi yapar, yoksa kendi radikal tavrn politik olarak
ortaya koymakla m daha boyutlu bir etkide bulunur? Bugn eer Zehra,
solda senin sylediin anlamda pozitif bir gelime olduysa bu byk
lde feministlerin dnsz szlerini ortaya koyabilmeleriyle olmutur.
Tek tek feministlerin sol gruplarla srekli i ie olduu ve onlarla
ortak i yapt dnemde ki DPnin ilk dnemi bunun bir rneidir,
feminizmin sz geriledi. Ondan sonra biraz geliti ama ne zaman?
stanbul Feminist Kolektif ortaya kp bir eyler sylemeye balaynca;
Mor ne yeniden gndeme getirilince; dayaa kar kampanya yeniden
gndeme getirilince.
Dediin gibi, feminizmin sol rgtler iinde bu etkisi olsun; ok
gzel, olsun bu etki, peki, ama sonra ne oluyor? Biz tekrardan ortaya
kp bu yaanan iddetin adn erkek iddeti diye koymadka dediin
farkndalk yaygnlamyor. Erkek iddetinden sz edilmiyordu; koca
dayandan, aile ii iddetten sz ediliyordu. Btn gelimelerin nasl
olduuna bakmak lazm; biz feministler olarak szmzn arln,
radikalliini, sivri uluunu koruduumuz lde bu oldu.
Bugne ve 8 Martlara geldiimizde de, ben yle dnyorum:
Tamam o alan hakikaten eitli birliktelikler iin bir imkn, ama
btn bu sz massetmek radikalliini yuvarlama vs. hikayesinden de
78

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
bamsz bir ey deil. Dolaysyla yle dnyorum: imdi yle bir
dnemden geiyoruz ki, btn sol gruplar, sosyalist gruplar hakikaten
feminizmin bayran kendilerince ykseltmi durumdalar; kendilerince
ok radikaller bu konuda, hatta bir ksmna kalrsa bizden de daha
radikaller, fakat bu radikallikleri antikapitalizmde tkanp kalyor. Byle
bir dnemde, bizim u iinden getiimiz dnemi doru tahlil edip, ne
oluyor ve 8 Martlar neyin ifadesi diye bakp daha uzun vadeli bir feminist
duruu tartmamz gerekiyor diye dnyorum, bunu sadece bu
seneye mahsus bir durum olarak grmyorum.
Zehra: Ben bizim ihtiyacmzn dnp kendimize bakmaktan da
getiini dnyorum. Gemi birlikteliklerimizi deerlendirmenin de
bu anlamda ok nemli olduunu dnyorum.
Mor ve Dier Renkler...
8 Martlar ylda bir gn m, anlaml m tartmasna gelecek olursam;
8 Mart bana gre giderek anlamn yitiriyor. nk 8 Mart, insanlar
iin artk bir indirim gn, insanlar artk maillerinden hangi markada
indirim var, onu takip ediyorlar. Ya da Babakan bile kp,8 Martta ben
bu krsden kadn sorunlarn gndeme getirmek istemiyorum, kadnlar
kendi sorunlarn kendileri gndeme getirmeli, diyebiliyorsa bana
gre 8 Martta kaybolan bir ey var demektir. Feminist harekette kadn
kurtuluu mcadelesini yrten rgtler olarak, iine kendimizi, Krt
kadn hareketini de koyuyorum, 8 Mart bu noktaya kadar biz getirdik.
Bugn kadnlar gn toplumda bir ey ifade ediyor artk. nk on yl
nce sokaa kldnda birok noktada iddetle yz yze kalyorduk.
Ama bence artk 8 Marta anlam verebilecek baka bir ey gerekiyor. Bu
feminist ideolojinin tartlmas ile mi olur, yoksa daha radikal, daha
farkl bir eylerin yaplmasyla m olur, bilemiyorum; ama bir farklla
ve yeni bir tartma srecine ihtiyacmz var diye dnyorum.
Byle bir srete tabii ki feminist tartmalar ok nemli ama
Glnurun syledii gibi herkesin ben feministim dedii bir noktada
baka trl bir tartma yntemi bulmalyz. nk sene nce 8 Martta
mor rengi problem yapan bir rgtlenmenin bugn tm bayraklar mor
renkte; ya da drt yl nce ana pankartta feminann olup olmamas
en ciddi tartmalardan birisiydi bugn neredeyse btn kadn
rgtlenmeleri feminay kullanyor. imdi 1 Mays alannda greceiz,
birok rgt ierisindeki kadnlar mor bayra ve feminay tayacaklardr
eminim. Mor ok popler bir renk oldu; partilerin amblem rengi oldu.
Dolaysyla da mor femina bir zamanlar kabul edilmesi gereken bir simge
iken imdi olduka yaygn bir simgeye dnt.
2011 8 Martna gelince: KESK meselesindeki tkanmay biz
tartyoruz. Ben aslnda kalben ve ruhen ok kt buluyorum ve
olmamas da gerekir, diye dnyorum. DKH ve Krt hareketi olarak
bu hl bizim iimizde de birok noktada eletiri konusu. deolojik
anlamda da politik anlamda da Krt hareketi ile feministler arasnda
ortaklamay engelleyecek bir durum yokken, bylesi bir srecin
yaanm olmasn kendi cephemiz asndan da kt buluyorum.
ok rahat buluabileceimiz bir noktada bu olay baznda maalesef ki
79
8

M
a
r
t
buluamadk. Filizin bahsettii, toplantlardaki temsilciler meselesinin
de bu srecin tkanmasnda etkisi var, diye dnyorum. Biz
birbirimize dokunuyoruz, birbirimizi daha ok tanyoruz; dolaysyla
birbirimizin hassasiyetlerini daha iyi bilip daha iyi szler kurabiliyoruz,
ama i temsilciler meselesine girdii zaman, rgtsel karlar, rgtsel
hassasiyetler gibi meselelere girdii zaman problemler, atmalar ortaya
kyor ve tatmin edici ortaklklar kurabilmek biraz daha zorlaabiliyor.
Bu yzden de bence bir dahaki 8 Marta giderken bir eyleri tartarak
gidelim. 8 Marta bir ay kala bir araya gelmeyelim; daha nce toplanmaya
balayalm. Bana gre artk bu ekilde 8 Mart rgtlemesi tkenmi;
bu sene daha nceki senelere ait elimde olan metinlere baktm, sizlerin
de dedii gibi hep ayn eyleri sylemiiz. Bu metinleri hazrlayan grup
ierisinde feministler de var, Krt kadn hareketi de var, sol sosyalist
rgtler de var vs Ama demek ki biz olaylara kendimizi aacak, kadnn
pratik yaamn deitirecek bir yerden bakmyoruz.
8 Mart bizim iin de sadece bir miting gn olmaya balad, ama
8 Martn pratikte her yerde farkl bir anlam vardr. Krt corafyasna
baktnzda bu gnn anlam farkldr. Mesela rnakta kadnlarn
kocalarn, ocuklarn evde brakp o gn sadece bir kadn mitingine
gitmek iin sokaa kmalar ok anlaml, ok devrimci, ok feminist
bir ktr. Ama bugn stanbuldaki kadnlar iin bu byle deil.
stanbul iin Krt kadn hareketi cephesinden baktmzda da yllardr
bu mitinglere katlyoruz. Dolaysyla bizim cephemizden de yeni bir
eyler bulmamz lazm; bu aradmz yeniliin de teoriden ziyade
pratikte yryen tartmalar iinde bulunabileceini dnyorum.
Mesela burada Birinci Dalga, kinci Dalga tartmalar yapld, ama bu
tartmalar Trkiyeye tam olarak oturan teorik tartmalar deil, bu
corafyann kendine has ayr bir dinamii var. Ben 8 Mart mitinginde
vardm, miting yamura ramen ok kalabalkt ama bugn buras o
kadar kalabalk deil. Demek ki bir ey var; artk baka bir ey yapmalyz!
Senem: ncelikle gerekten konuanlara kendi adma teekkr etmek
istiyorum; benim iin ok ac oldu. Ben de yeni tartmalara, daha
radikal bir ekilde szmz retmeye ve birlikte tartmaya ihtiyacmz
olduunu dnyorum. Bu yzden de stanbul Feminist Kolektifi
ok nemli bir platform olarak gryorum ve son dnemde, kolektifn
yrtt kadn cinayetleri kampanyasnda olduu gibi, daha radikal
bir feminist sz kurma abasnn artmas gerektiini dnyorum.
8 Mart mitingine gelince herkes ayn eyi ifade etti; bu mitingleri
organize etmek iin ok ge toplanmaya balyoruz. O zaman bugn
bir balang olabilir ve bundan sonra daha dzenli bir ekilde bununla
ilgili bir alma yapabiliriz. Bir araya gelme hedefmiz sadece 8 Mart
mitingi olmamal, hem pratik hem teorik szmze dair bir eyler
kartabileceimiz geni bir platform rgtlenmesi olabilir mi mesela?
Bunu Amargi olarak en son kendi toplantmzda konutuumuzda
bu konuda zeletirimiz oldu ve toplantdan kan sonu, bundan
sonra alternatif bir rgtlenme iin bu srete aktif olarak yer almak
istediimizdi. Fakat bunun yan sra 8 Marta ilikin Filizin ilk bata
anlatt emeki-emeksiz kadn ayrm, erkekli-erkeksiz miting gibi
tartmalar da var. 2003teki miting hazrlk tartmalarndan, mor renk-
krmz renk tartmalarn hatrlyorum, fakat gnmzde artk bu
80

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
tartmalar daha da renklendi diye dnyorum; anaristlerin siyah
rengi var ya da ecinsellerin gkkua var. Gece yrynde slogan
attryordum; bir sr lezbiyen kadn ya da translar gelip lezbiyenler
vardr ya da translar vardr diye slogan attrmam istediler. Byle bir
renklenme ve eitlilik var. Dediiniz gibi sosyalist rgtlerin hepsinin
kendine gre bir feminizmi var ama bunun dnda da o alanda farkl
feminizmler var.
Mesela gece yrynde ben feminizmin en ok trans olann
sevdim gibi bir pankart vard; ben ahsen ok beenmitim o pankart.
Daha nceden radikal feminizm, sosyalist feminizm ayrmlarna trans
feminizm de eklendi. Tabii trans feminizm diye bir feminizm akmnn
teorik alt yaps tartlabilinir, fakat bu bir tartma olarak u an var
ve devam ediyor. Byle bir eitlenme ve renklenme konusunda siz ne
dnyorsunuz?
Glfer: Az nce de dediim gibi feminizm eskiden istenmiyordu; o
zamanlar gzel zamanlarm! Glnur da anlatt, imdi feminizm herkes
tarafndan ok seviliyor, simgeleri olan mor renk ve femina da buna
dahil. Daha nce mor grdklerinde tyleri diken diken olan neden
krmz deil diye soranlarn hepsi imdi mora baylyorlar. 1 Maysta
karma rgtlerin kortejlerinde bir sr mor bayrak var. Bu durumda da
haliyle ne oluyor? diye dnyorsun, anlatabiliyor muyum? Bu renk
tartmalar da daha nce bahsettiimiz ideolojik arka planlaryla ele
alnmaldr; eer mor rengi kabul ettilerse bu mcadeleyle mmkn
oldu. imdi onlar da moru kullanyor diye biz mordan vazgeecek deiliz
tabii ki, mor feminizmin rengidir!
Bizim bundan sonrasna ilikin kendi rgtlenmemizi, kendi
szmz, kendi politikamz glendirmemiz lazm ve bunun iin
teori art. Teori, pratikten kar yoksa ryaya yatp kartmayacaz!
(Glmeler)
Bir de daha nce de syledim bu tartmalar yaparken, benim
amdan kinci Dalga Feminizme dnp bakmak, oradan yol almak, o
zemini kabul etmek olmazsa olmazdr.
Filiz: Trkiyede aslnda feminizmin heteroseksizmle hesaplamasnda
zayf kaldn dnyorum. Son yllarda gelien LGBTT hareketinin
ise feministler olarak bizim heteroseksizmle hesaplamamz anlamnda
nemli katklar olduunu dnyorum. Mesela 2004 ylnn 8 Martyd
galiba, arkadalar lezbiyenler vardr slogann atmak istediklerinde biz
nce bir tereddt etmitik. Kadnlar vardr tamam ama lezbiyenler
vardr diye cinsel ynelime ilikin bir slogan atmak doru mu, diye
dnmtk. Ama bu tartma daha alana yansmadan bitirilmi ve
gece yrynde lezbiyenler vardr slogan atlmt.
Renk tartmas ise baka bir eydir: Anarizmin rengi siyah,
sosyalizmin rengi krmzdr ve bunlar feminizm d aidiyetlerdir;
feminizmin rengi ise mor. Baka siyasal oluumlarla ittifak yapacaksak
o zaman, anaristler, sosyalistler, yeiller ve dier hepsi ile birlikte
yaparz, bu durumda da 8 Mart baka bir ey olur. Bu yzden 8 Mart
gece yryne baka siyasetlere ait bayraklarla gelen arkadalar doru
yapmamlardr. Umarm nmzdeki sene bunu tekrarlamazlar.
Erkekli-erkeksiz miting meselesine gelince, erkeksiz miting
bizim iin hakikaten ok nemlidir nk bu ideolojik olarak erkek
81
8

M
a
r
t
egemenliinden kopuu ifade etmektedir. Feminizm erkeklerden
bamsz rgtlenir, erkek egemen sistemden bir koputur ve kadnlara
iddeti uygulayan, tacizi tecavz gerekletiren erkekler olduu
iin biz sadece kadnlar olarak eylem yapmay zellikle nemsiyoruz,
politik olarak da bunu tercih ediyoruz. Yrye sevgilileriyle, erkek
arkadalaryla gelen kadn arkadalar da yanl yapmtr. (Glmeler)
Miting alanndan o erkekleri tek tek karmak ise bal bana
bir mcadele. Yani 8 Mart anneler gn, sevgililer gn gibi bir gne
dnt deniliyor ya, birileri de hakikaten, hani, sevgilimle yrye
gideyim, yaasn 8 Mart, yaasn kadn dayanmas diye baraym,
hani enlikli, gzel de bir yry, arkada gzel bir ritim grubu da var
gibi alglayanlar da var. (Glmeler) Ama bunlarn hakikaten mitingin
politik eksenini saptran eyler olduunu dnyorum.
Trans arkadalar meselesinde ise biz SFK olarak da tartyoruz ve
gerekten renmeye, anlamaya alyoruz. Feminist hareketi kadnlara
ak diye dndmz iin, aslnda trans erkek arkadalarn bu
yrylerde desteki olmas gerektiini dnenlerimiz var, ben bunu 8
Mart toplantsnda da syledim. Ama bu konu hassas tartmalara neden
oluyor, hemen transfobik, homofobik olmakla itham edilebiliyorsunuz!
Bu yzden sen hem bunu sylerken zorlanyorsun hem de karndaki
sana transfobik dediinde haliyle rahat tartamyorsun. Mesela bu
Krt meselesinde de byledir, kar taraf sana sen milliyetisin dedii
anda ya yanl bir ey mi syledim? diye geri adm atyorsun ya da
kendini savunmaya geiyorsun, dolaysyla rahat tartamyorsun. Ama
ben mitingde trans arkadalarla yaanan tartmalarn ayr bir toplant
konusu olduunu ve izgiye ilikin bir tartma olduunu dnyorum.
Ben feminizmin en ok trans olann sevdim dvizine mdahale
edilmesi gerektiini ve mdahale edilmemesi gerektiini savunanlar var
ya da dvizin indirilmesi iin yaplan mdahale o alanda m olmalyd,
yoksa daha sonraki deerlendirme toplantlarnda m sylenmeliydi,
diye de farkl grler var. Bunlar ayrca konuuruz, ama ben bu dvizin
o alanda olmamas gerektiini dnenlerdenim ve bu slogann ben
feministin radikal olann severim, ben feministin sosyalist olann
severim demekten farkl olmadn dnyorum. Ayn ekilde trans
feministler burada yazl dvizin de 8 Mart gece yrynn formatna
uygun olmadn dnyorum. Ya da trans kadn bir arkada sakalma
asla dvizi tayordu.
Yasemin: O arkada trans erkekti sanrm, benim de iyice kafam kart.
(Glmeler)
Filiz: O miting kadn mitingi olduu iin trans kadn diyorum; yani,
oraya trans kadn olarak geldi ve sakalma asla diyor. Ben kadnm
ama sakalmla olacam, diyor. imdi bu durumda pankart tutan erkek
olunca ben gidip dvizi tayan erkek mi trans m diye sordum. Bu
durum karsnda arkada da birdenbire ne soruyor bu? diye ard.
Yani aslnda bizim kimi eylere almamz lazm, renmemiz lazm
Ama buradan alan yolda bir karklk da douyor, bunu da grmek
lazm. Gece yrynde ok sayda erkek olmas ve bizim aslnda
mdahaleden kanmamzn bir nedeni de arkadalar trans m yoksa
erkek mi tam olarak bilemememiz... 25 Martta bir kere mdahale
ettiimizde, bu mdahale iddet olarak algland iin onlarn hepsini
82

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
trans kadn olarak varsaydm. (Glmeler)
Yasemin: Yryte hem trans kadnlar hem de trans erkekler vard.
Filiz: Tamam ama ben yle dnyorum; 8 Mart kadn yryne
translarn rgtleyici; trans erkeklerin desteki olarak gelmelerinin daha
iyi olacan dnyorum. Yani o yry translarla feministlerin ortak
yry deil diye dnyorum, tabii bunlar zamanla tartacaz,
feminist mcadele uzun bir mcadele
Biz feminist kolektif olarak kadn cinayetleri iin kampanya
yapyoruz, tecavz davalarn takip ediyoruz, tacize kar yry
yapyoruz vs imdi trans arkadalar istisnalar dnda bu mcadele
alanlarnn hibir yerinde yoklar ve birdenbire yryte trans
feministler vardr diye ortaya kyorlar. Bir sene boyunca sren
eylemlilikler var ve bu bir sene boyunca feminist mcadele her yerde
sryor, 8 Marta gelip trans feministler burada demek yetmiyor. Bu
nmzdeki bir sene bizim aynamz olacak aslnda, beraber ne kadar
yol yryoruz, ne kadar temas ediliyor greceiz. Bir sene boyunca hi
temas etmezsek ve 8 Marta katlan trans says artyorken temasmzda/
temasszlmzda bir deiiklik olmazsa/olamazsa ortada bir sorun
olduunu hep birlikte tespit etmemiz gerekir.
Esra: 90larla beraber zellikle sosyalist hareket ierisinde ya da
muhalif hareket ierisinde feminizm artk grmezden gelinemiyor, bunu
kabul etmek zorunda kalyorlar, her partinin bir tane kadn kolu oluyor,
dediniz. Peki, dediiniz gibi feminizm artk grmezden gelinemiyor olsa
bile bu yaplar feminizmi bir alma yntemi olarak gerekten ne kadar
benimsiyorlar? Bir parti mor renk kullanyor ya da alana mor bayraklarla
geliyor, bunlar ok ekilci eyler olarak gryorum. Bunun iin
feminizmi bir rgtlenme yntemi olarak gryorlar m, buna bakmak
lazm: Kendi ilerinde, kadnlarn kadn olduklarndan dolay yaadklar
sorunlar temelinde rgtlenebilecekleri bir zemin kurabiliyorlar m,
karma yaplar ierisinde bir sorun ktnda, SDP ya da KESK srecinde
olduunun aksine, bu sorunu feminist yntemlerle zmeye alp,
bamsz bir kadn iradesi tevik ediliyor mu, biraz buralara bakmak
lazm diye dnyorum. Mesela bu SDP tartmalarnda da, KESK
tartmalarnda da bu rgtlenmeler tzklerine geirebildikleri birka
tane feminist cmle ile vnyorlard ama her iki rgtlenmedeki
yaanlan taciz srelerinde grdk ki feminizm bu yaplarda bir yntem
olarak ilememekte, dolaysyla bu kabullenmeler bana ok ekilci
geliyor.
Karma rgtlenmelerde yaanan bu tr vakalarda kadn
haklarndan yana bir iradenin kt rnek bir olay biliyorsanz syleyin,
ben bilmiyorum. Bunun yan sra bu vakalar feministlerin gndemine
girdiinde, kamusallayor ve tehir ediliyor. Feministler bu olaylarn
peine dmese yaanan tacizler tehir de edilmeyecek, bilinmeyecek
de; gizli kalacak. Ama biz de bunu grdmzde zme ynelik
bir ey yapabiliyor muyuz? Bu noktada biraz eksik kalyormuuz
gibi geliyor. Mesela SDPdeki taciz olay hl bir trl zlemedi
KESKteki mevzunun ne olduu belli deil. KESK mevzusu rnek
bir vaka; kaynayan bir kazan gibi. KESK bu taciz olayn tehir ettiler
diye feministlere saldrd. Senin gremediin sorunu gznn nne
koymular, buna dair politika ret o zaman! Gnlk Gazetesine
83
8

M
a
r
t
bakyorum bu taciz olayna hibir ekilde yer vermiyor. Peki, orada bu
konu magazinletirilmeden nasl verilebilir? nk taciz olaylar ya ok
magazinel bir ekilde veriliyor ya da hi verilmiyor ya da tarafar olarak
veriliyor ama bu taraf hi kadnlardan yana olmuyor. Buradan nasl bir
dil kuracaksn? O da ok belirsiz.
KESK bu sorunu zemedii iin 8 Mart platformuna geldi bu ve
oray tkad. Ayn ekilde SDP bu sorunu zemedii iin bu sorun kadn
platformuna geldi. 8 Mart illaki feministler rgtlesin demiyorum,
ama platformlarn belli ilkelerinin olmas gerekiyor, diye dyorum.
Yani, byle bir taciz vakas, ya da dayak gibi iddet olaylarn kendi
iinde zp, zm o platforma tayamyorsa mitingi rgtlememesi
gerekiyor. Bunu sylediin zaman da onlar dlyor oluyoruz ve bize
Kadn politikas birbirini dlamadan yaplr, diyorlar ama bence her
politik yapnn belli ilkelerinin olmas birilerinin dland anlamna
gelmiyor.
8 Mart birliktelikleri gittike neden azalyor diye baktmzda
ise; bu tr olaylara dair zm oluamaynca, yan yana durabildiklerinin
says haliyle azalyor. yle bir ey var: feminizm sonuta kendi iinde
deien, gelien bir ey. Nasl ilk bata eitliki bir taleple kyordu
kadnlar ve erkelerle eit koullarda oy hakk talep ediyorlard, sonra da
kinci Dalga zel olan politiktir diyerek onu bir adm yukarya getirdi
ya da daha sonralar, 90larda Krt Kadn Hareketinin bir k oldu
Burada kadn sorununun ok paral bir boyutu olduunu ve farkl farkl
feminizmlerin olduunu grebiliyoruz.
2000lere geldiimizde ise, LGBTT hareketiyle karlayoruz.
Bu, benim ok hakim olduum bir konu deil ama bu da feminizmden
beslenen bir mcadele alan, farkl bir kadnlk, farkl bir erkeklik tanm
yaplmaya alyor vs Hem bir entelektel olarak hem de feminist
mcadelenin iinde olan kiiler olarak daha fazla aratrmak gerekir;
daha fazla yazp izmek ve bu tartmalar feminizmi nereye gtryor
diye bakmak lazm.
Esen: Ben de hem 25 Kasmda hem de 8 Martta yaanan tartmalar
kendi adma heyecanla deneyimliyorum, bana gre u anda Trkiyedeki
feminist hareket asndan tarihi bir dnm noktas yaanyor. Filizin
aktard gibi nasl daha nce lezbiyenler vardr diye slogan atlmak
istendiinde bir atma yaanm ama imdi bu slogan hi sorunlu
gelmiyorsa benzer bir atma srecinin u anda Queer feminizm ya
da trans feminizm ile yaandn dnyorum. nk translar ya
da Queerler varlklar ile feminizmin dayand toplumsal cinsiyet
kategorisinin kendisini sorunsallatryorlar. Yani kadn ne, erkek ne?
diye sorular sordurtarak cinsiyet kategorilerine dair sahip olduumuz
ezberimizi bozuyorlar. Ama bu kategoriler belirsizletiinde de iddet
uygulayan erkektir diyemeyiz, yaanan iddete erkek iddeti
diyemeyiz. Peki, bu durumda hangi argmanlarla, hangi zeminde nasl
bir feminist politika yapacaz? Yaanan bu tartmalar bu soruya doru
evrilecek diye dnyorum...
Hazal: Ben de Queer feminizmin, feminizme dair baz kavramlar
aacan dnyorum, fakat Trkiyede, en azndan yaadmz
son sreteki sorunun ana noktas bence, Queer feminizm ya da trans
feminizm varsa sadece 8 Mart m bizim dayanacamz yer? Neden
84

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
baka platformlarda bir arada deiliz, neden hi gerekten baka
karlamalar yaamyoruz? Bu noktada Filizin dedii gibi ayr bir hat
rlyor bence de.
Esen: Evet, bence de Filizin dedii gibi bir yerde ayr bir mcadele
hatt rlyor ve sonra 8 Martta ya da baka ortak alanlarda bir atma
yaanyor.
Yasemin: Hi byle bir ey sylemeyecektim ama senin son dediin
zerinden u nemli bence: Sylediiniz bu atma stanbul
deneyimine zg bir ey. stanbulda Queer feminizmle dier feminist
rgtlerde yaplan feminizm, bir sr eylemi birlikte rgtleyip, ayn
platformlarda yer almadklar, birlikte yol alp, birbirlerini tanmadklar
iin yalnza 8 Martlarda temas ediyor. Ankarada da Eskiehirde de bu
yol alma birlikte yaand iin bugn bizim miting alannda yaadmz
skntlar oralarda yaanmyor. Buradaki deneyimi de herhalde bizim
glendirmemiz lazm; hem yan yana gelme isteimizi ve birlikte yol
alma isteimizi iletmeli hem de bunun iin iletiim kanallar amalyz.
Ayrca dier kadn rgtlerine kapal ilerleme deneyimi yalnzca
stanbula zg, nk dier illerde bir sr feminist rgt olmad iin
zaten dier kadnlarla birlikte toplanyorlar; Ankarada, Eskiehirde,
zmirde, Adanada bu byle. Bir tek stanbul farkl nk ok byk
ve kendi iine kapal rgtlenmenin yeterli olabildii tek il; o yzden
de burada daha farkl eyler yaanyor. Biz 8 Marttan 8 Marta, 8 Mart
rgtlemek iin yan yana geldiimiz srece, dier kadnlarla hibir politik
zeminde tartamadmz, onlarn kadn meselesine nasl baktklarn,
nasl yol aldklarn baka hibir gn tartmadmz srece, 8 Marttan
8 Marta yaptmz bu tartmalar ne kadar ilerleyici olabilir, emin
deilim. Bunu stanbul gibi bir ehirde gerekletirmek ok zor, bir sr
rgtten bir sr kadnla srekli temas halinde olabilmek... Ama baka
trls de nasl olur, kafamda canlanmyor. Kk ehirlerde mmkn
oluyor, oradaki kadnlarn bu kadar sekte vurur olmamasnn nedeni de
bu ki biz Ankara Kadn Platformu olarak ka yldr toplanyoruz, bu sene
orada bile tartmalar yaand.
Mesela benim gndelik hayatta kafamn kart zamanlar
oluyor, ya burada ne dnmek gerekir? diye sorduum zamanlar
oluyor. Bunlar aabilmenin tek yolu beraber tartabilmek, beraber
rgtlenebilmektir.
stanbul deneyimine genel olarak baktmda, o kadar eylemlere
odakl bir hareket gryorum ki, tartmaya, birbirimizi politik olarak
alglamaya vaktimiz yok. rnein, ben DP iinde kadnlarn kadn
dayanmas iin ne yaptklarn, nasl bir bak as sergilediklerini,
nereden beslendiklerini bilmiyorum ve bunu renebilmem iin DPye
gitmem gerekiyor, nk buradaki kadn hareketi deneyimi buna ak
deil; benim onlarla yan yana gelebileceim uygun bir zemin yok. Bu yan
yana gelileri artracak bir eyler yaplabilir diye dnyorum.
85
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
86
Nkhet Sirman
80li yllardan itibaren feminist hareketin iinde yer alyor, ilk yer
ald feminist grup Ankaradaki Perembe grubu. KA-DER (Kadn
Adaylar Destekleme Dernei)in ynetim kurulu yesiydi.Amargi
Feminist Teori ve Politika Dergisi yazarlarndan. Krsal kesimde hane
yaplar ve kk reticilik, akrabalk ilikileri, feminist hareket,
milliyetilik, ve duygu sosyolojisi alma konular arasnda yer
alyor. Birok dergi ve kitapta yazlar bulunan Nkhet Sirman halen
Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesi.
87
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
Geen hafta scayla gndemimize
aldmz 8 Mart tartmalar henz
hararetini korurken bu hafta da
milliyetilik ve toplumsal cinsiyet
ilikisini ele aldk. Ancak, tm
sorularmzn i ie getii bir noktada
bir tanesi havada asl kald imdilik:
Smrge sonras toplumlarda
uluslatrlan halklar modernle,
Batyla, iktidarla, ksacas smrenle
farkllklarn her daim kadnlar
zerinden kurarken, bu halklarn znesi
olan kadnlar sz konusu farklar
nasl okumal? Modern iktidarn
tuzaklarndan kz kardelie alan bir
yelpazede hem normalin iktidarn hem
de kendimizi kurcaladk...
Nkhet: Amargi olarak bu etkinlikler araclyla teori ve pratik
arasndaki ayrm tekrar dnecek, bir anlamda sorgulayacak bir
pratiin iine girmi olmanz ok sevindirici. Tabii ki Amarginin
zaten kurulu amac buydu, fakat son zamanlarda feministlerin kendi
ezberlerine taklma hallerinden ok bizarm. Btn bunlar yeniden
dnmemiz gerektii kansndaym. Bugn, Kadnlarn Milliyeti
makalesini, arzu ettiiniz zere, Pateman arlkl olarak tartacam.
Bir defa, Kadnlarn Milliyeti gibi bir makaleyi yazmann en nemli
adm, milliyetilii siyasi bir olgu olduu kadar kltrel bir olgu olarak
da grmektir. Yani milliyetiliin ayn zamanda kendi kltrel sylemini
rettiini dnmektir. Mesela, ben tam da yle bir yerden karak
diyorum ki, Trkiyede airet ve Krtlk zdeletirilip Krtler geri
Trkler ileri gibi bir syleme getiriliyor ve ben bunu Trk milliyetiliinin
bir paras olarak gryorum, nk orada kltrel bir sylem var. Kltr
savalar da denebilir buna. Yani, sava, bildiimiz ve grdmz zere
her dzeyde ve kltrde dahil olmak zere yaplan bir ey. imdi, peki
milliyetilii kltrel olarak dnmek derken ne kastediyoruz? Bir
defa, milliyetilii bir toplum hayali olarak grmek lazm. Milliyetilik,
nce ben kimim veya biz kimiz diyen bir ey. Dolaysyla bir bizlik
inas sz konusu. Bu inann yaplabilmesi iin nce hayal edilmesi
88

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
lazm. Dolaysyla Benedict Andersonun lafn kullanacak olursam,
milliyetilie tahayyl edilen bir ey olarak bakmak o anlamda nemli.
Ama Partha Chatterjee adl Hintli bir siyaset bilimcisinin Trkeye de
evrilen almas da bizim iin nemli: Ulus ve Paralar. Bizim iin
nemli o kitap, nk bir defa batdan bakmayan bir gz. Pateman
bize tamamen bat teorisini ele alarak bir eyler sylerken, Chatterjee,
smrge sonras denilen bir bak asyla bakyor olaylara. Bilmiyorum
ne kadar bu smrge sonras meselesini dndnz ama Trkiyeli
feministlerin bu konuda ok ey bilmediini Diyarbakrda grdm.
Smrge sonras, smrgeden sonra demek deil. Smrge sonras
demek, smrgeletirilmi olmann bilinci ile dnyaya bakmak demek;
bir bilin meselesi. Chatterjeenin yapt o madunlar bak asndan
beliren ve Hindistanda, Kalktada ortaya kan yaklama iaret etmek.
Kalkta ok nemli bir yer nk ok ciddi bir Marksist Leninist
ayaklanmann merkezi ve dolaysyla, Indra Gandhi ncesinden beri
ciddi bir basknn yaand yer. nsanlar maruz kaldklar bu basklar
Ne diye meru kldlar? diye dnebiliyor Chatterjee ve dierleri. Ve
bu ne diye derken de srekli olarak batya yknme meselesi var: Biz
modern bir devlet olacaz, fabrikalarmzdan dumanlar ykselecek,
asri, ada, muasr medeniyet seviyesini yakalayacaz gibi... Bu ne
demek? Orada bir yerde muasr var, bir de biz varz. Arada da ok byk
bir uurum var, yani eitsizlik var. Ve biz lgn gibi oraya koup yetimeye
alyoruz. Ama te yandan, eer oraya yetieceksek, niye biz onlarn
smrgesi olmay kabul etmiyoruz? Kabul etmiyoruz, nk biz farklyz.
Trkiye smrge olmad gibi lafar sylense de Trk milliyetiliinin
de byle olduunu dnyorum. Evet, belki Trkiye idari olarak bir
mandann altna girmedi ama bunun iin zel bir aba sarf edildi, aman
girmesin! diye ok urald. Dolaysyla o bilin dzeyinde tam da
Chatterjeenin anlatt eyler yaand aslnda. Eer muasr medeniyet
seviyesini yakalamak istiyorsak o zaman manda olalm, onlar bize
naslsa retirden neden kyordu, neden byle demiyorlard? nk
biz diyorlard, farklyz. Chatterjee de diyor ki, Biz farklyz, nk biz
ahlaklyz; biz farklyz, nk bizim maneviyatmz var, hlbuki Bat
ok daha makine gibi bir yer. Bilmiyorum, bir eyler hatrlatyor mu
bu size? Yani, Ziya Gkalpin sylediklerine doru yaklayoruz Veya
Halide Edipin romanlar yine bu sylemlerle dopdolu. Halide Edip tabii
ok ortada bir fgr. Bir yandan, Atatrk sevmiyorum, smet nny
daha ok seviyorum, diyor hatratnda. Trke baslmad bunlar,
ngilizce olarak bulunabilir: memoirs.
Gne: Hi eviren olmad m peki?
Nkhet: Hayr, olmad. ok ilgin deil mi? Neden bilmiyorum ama hi
kimse onu evirmedi. ki cilt hatrat var. Orada, Atatrk sevmediini,
nk Atatrkn ok Batl gibi olduunu sylyor; Batl demir yumruk.
Hlbuki nny, daha yumuak, daha Doulu ve daha buralara uygun
bir adam olarak gryor. Dolaysyla onlar ve biz var; Hintliler de ayn eyi
diyorlar. Peki, bu bizim maneviyatmz, kltrmz nerede? Kadnlarda.
Ziya Gkalp de diyor ki, Trk harsn (milli kltr) nerede grebilirsiniz?
Kadnlarn ilemelerinde, yani el iinde grebilirsiniz. Nedir btn
bunlar? zellikle modern bir toplum ina etmeye ynelirken, o toplum
ayn zamanda kendini dierlerinden farkl, yani tekil bir ey, ei benzeri
olmayan bir ey olarak gstermek derdinde. Ve bunu gsterirken de ne
89
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
ilgintir ki her zaman kadnlar zerinden bu i kotarlyor. Bu modern
olarak hayal edilecek olan, eskiden de farkl olacak Avrupadan da farkl
olacak; yani smrgeciden de farkl olacak, eskisinden de. Peki, nasl
olacak? Trk milliyetiliine baktnz zaman, nasl farkl olacak?
hikayesinin Tanzimat ile baladn gryoruz. Nasl farkl olacann
denemeleri de romanlarda yaplyor, diyorum. Bunun ilk rnei Vatan
Yahut Silistre, ama ondan evvel Zafer Hanm diye bir kadnn roman
var; yle mi olsun byle mi olsun diye romanlar birbirine konuuyor
ve o zamann gazetelerindeki makalelerde de bunlar tartlyor Fatma
Aliye Hanm, Namk Kemale nasl cevap veririm diye dnyor...
Ahmet Mithat Efendi romanlarnda cevap veriyor, Felatun Beyle Rakm
Efendi bu cevabn roman mesela... emsettin Saminin Taaku-i Talat
ve Fitnat var... Bunlarn hibirisi roman deil; aslnda her biri bu yeni
toplum nasl olabilir zerine birer hayal kurma denemesi. Ve hepsi
de ak hikayesi. Niye ak hikayesi? nk kadn ak zerinden bu
romanlarn iine yerletiriyorlar. Sizlere okuma nerisi olarak verdiim
Kadnlarn Milliyeti makalesi de bu bahsettiim ak romanlarnn bir
okumasn yapmaya alyor.
***
Modern toplumun Fransz Devriminden balayarak saiki var:
eitlik, zgrlk ve kardelik. imdi, Trkiyede eitlik var, kardelik
de var, ama zgrlk yerine adalet var. Yani ttihat ve Terakki, Fransz
Devrimini buraya getirirken zgrlk yerine adaleti koyuyor. Bu tabii
baka bir toplum hayali olduunu gsteriyor, nk burada Mslman
bak asnn gc var. Aslnda erif Mardin Gen Osmanllar kitabnda
bunu ok ayrntl bir ekilde anlatyor. Gen Osmanllarn, Jn Trklerin
kulland adalet kavramnda zgrlk yok deil, ama belirli bir fltreden
geerek anlalan bir zgrlk kavram var. zgrlk istediini yapmak
demek deil; Tanr seni zgr brakyor ki sen Onun yolunu bulasn.
Dolaysyla sen zgr iradenle Tanrnn yolunu buluyorsun. Peki, bu
ulus tahayylnn iinde kadnlar nasl hayal ediliyor? Bu noktada,
Patemann problemlerini ve benim Pateman nasl kullandm
anlatmak yerinde olacak. Pateman feminist bir siyaset felsefecisi.
Aydnlanma ve aydnlanma sonrasnn klasik teorisyenlerini okuyor,
Hobbes, Locke, Rousseau gibi. Bu klasik liberal politika teorilerindeki
toplumsal kontrat, sosyal kontrat kavramn merkeze alyor almasnda.
Bu teorilerde, toplumsal kontrat dediimiz ey vatandal kuran bir
varsaym olarak i yapyor. Basite, ben zgrln doadan alan, zgr
domu bir birey olarak, kendi rzamla, zgr bir ekilde bir kontrata
imza atyorum, ama bu gerekten bir imza atmak deil elbette.
Hayali bir szleme bu. Hobbes, bu szlemesi sonucunda
insanlarn kendi zgrlklerinin bir ksmndan vazgemeyi kabul
ederek, bunun karlnda gvenli ve dzenli bir yaama talip olduklarn
sylyor. Dolaysyla bu toplumsal kontratn vatandal kuran bir
varsaym olarak i grdn btn bu teorilerde gryorsunuz.
Bugnn anayasa tartmalarn dnn. Herkes bu noktadan hareket
ediyor; yani herkes diyor ki, Anayasa aslnda toplumsal bir kontrattr.
Ve diyorlar ki, eer byle bir kontrat olursa toplumun tm kesimlerini
kapsamas gerekir. Dolaysyla, bu szleme varsaym bugn hl
90

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Trkiyedeki siyaset zerinde etkili bir kavram.
Hukukular var m aramzda bilmiyorum ama hukuka, zellikle
ticaret kanununa baktnz zaman sadece bu kontratlar anlatan bir
metin olduunu grrsnz. imdi bu kontrat tartmalar Patemana
gre, zellikle zel-kamusal ayrm zerine kurulu. Bu ayrmda kamusal
devlet, zeli ise sivil toplum temsil ediyor. Sivil toplum ile kastettii
ey, ekonomik ilikiler, pazar mekanizmas, aile; devletse dier tarafta.
Yani devlet-sivil toplum iki ayr kutup olarak kuruluyor. Sivil toplum
zgrlk alan olarak dnlyor. nk bu zgrlk alannda sen ne
yapyorsun? Bireysel karlarnn peinden koabiliyorsun rahat rahat.
Devlet ise nasl ortaya kyor? Senin zgr iradenle girdiin kontrat
sonucu bu zgrlklerinin bir ksmndan vazgemenle ortaya kyor.
Dolaysyla, Pateman diyor ki, Bu ne biim zgrlktr ki sadece
vazgeebilesin diye var! Yani, bu nasl bir hayaldir diyor, anlatabiliyor
muyum? Bu, zel-kamusal ayrmnn nasl ilediini ve toplumsal
kontratn ne olduunu anlatmak iin Patemann kulland bir argman.
Ama ayn zamanda ikinci bir noktaya daha parmak basyor ve bu nokta
da bence ok nemli: Sivil toplum- devlet ayrm, sivil toplum alannn
politika dnda bir alan olarak grlmesine neden oluyor. rnein,
benim ne kadar cret karlnda niversitede alacam politikann
konusu deilmi gibi kabul ediliyor. Anlatabiliyor muyum? Yani bu
aslnda politik olan dlamann bir yolu. Bugn Trkiyede ben bunun
ok ciddi izleklerini gryorum. zellikle de, hangi konu konuulursa
konuulsun bu ancak parlamentoda konuulduunda politikann
konusuymu gibi alglanyor ve deniyor ki politika parlamentoda yaplr.
rnein kadnlara ynelik iddet artyor mu eksiliyor mu, sorusuna
dair Babakan ne dedi? Artmyor, eksiliyor ama bunu syleyenler
bizim iktidarmza kar olduklar iin byle sylyorlar. Hakl. Bizim
okuldan, Boazii niversitesinden yaymlanan bir rapor var; kadn
istihdamnn nasl dtn anlatyor ve bu d muhafazakrla
balamaya alyor. Oysa hibir ba yok. Muhafazakrlkla genel olarak
kendi verilerinin ba yoktur demiyorum, gerekte belki vardr, ama
ben o metinde byle bir ba gremedim mesela. Peki, bu ne demek?
AKP iktidarna kar muhalefet edelim de nasl edersek edelim. Bu ise
politika yapma asndan iki sonu douruyor: Bir, feminist politika
alanlar -ki biz bunu trnaklarmzla nasl atk kazya kazya senelerdir
biliyoruz- birdenbire parlamentonun iine tanm oluyor. Yani aslnda
parlamentonun dnda bir politik alana izin verilmemi oluyor. ki,
kadn meselesi AKP ile muhaliferi arasndaki bir meseleye dnt ki
bu felaket bir ey.
Cinsel Szleme..
Mesela, brahim Tatlsesi illaki PKKye balamak istiyorlar. Nedir bu?
Yaanan bu olay parlamento politikasna ekmektir. Nedir parlamento
politikas? Siyaseti parlamentonun iine hapsetmek. te yandan AKP
kendi yapt her trl faaliyete hizmet diyor ki bunlar hizmet olarak
tanmlamak da politikann dna atmann baka bir yolu. Amarginin
8. saysnda hizmet kavramnn bir sr eyi depolitize ettiine dair
bir yaz yazmtm, ilgilenenler bakabilir. 12 Eyllden beri Trkiye
91
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
Cumhuriyetinin derdi zaten politikann alann ksmak. eitli yollar
var bu iin. 12 Eyllden sonra bu, genlii depolitize etmek (bunun
ne anlama geldiini hibir zaman anlamadm geri) gibi bir sre
yaand. imdi ise AKP bence bu depolitize etmenin ok daha akll
bir yntemini uyguluyor ve hepimiz bu tuzaklara dyoruz. Hepimiz
diye dnyorum, onun iin Patemandan hareketle nedir bu politika-
ii politika-d, nasl grlyor, diye sorarken kendi dertlerimden de
bahsediyorum, nk Pateman bu ekilde okuyorum.
imdi, sivil toplum nasl bir alan? Cinsiyetin grlmedii bir
yer mi? Sivil toplum, cinsiyetsiz bireyin alan m? diye soru soruyor
Pateman. Ve tabii ki, Bu everensel birey denen eyin altnda aslnda
ok ciddi cinsiyet farkllklar yatyor, diyor. zel alan kadna, kamusal
alan erkee veriliyor. Dolaysyla sivil toplum denen yap aslnda en
bandan itibaren felsefeciler tarafndan da zaten ataerkil bir yap olarak
hayal ediliyor. nk nasl ki doal toplumda birey varsa ve zgrse,
doal toplumda ayn zamanda kadn da var ve douruyor. Dolaysyla
felsefeciler kadnn zel alanda olmasn yine bu doallk varsaymyla
aklyorlar ve bu doallatrma sayesinde de kadnlarn zel alana
hapsolmalar mmkn klnyor. Fakat imdi burada da ilgin bir ey
oluyor: Sivil toplum perspektifnden baktnz zaman, Marxn da
bakt yerden bakarsak, bir yanda devlet var, bir yanda sivil toplum var.
Devlet, btn bu g aygtlarn elinde tutarken, sivil toplum da aileden
oluuyor. Sivil topluma baktnz zamansa, sivil toplum ikiye ayrlyor:
Bir kamusal var, bir zeli var. Yani, sivil toplum da homojen bir ey deil.
Ve orada da kamusal ve zeli olduu iin bir tarafta devlet ve ekonomi
var, onlar kamusal; bir de zel hayat, aile vs, onlar da zel. Yani sivil
toplum bak asndan baktnzda, snf perspektifnden veya felsefe
perspektifnden baktnzdan farkl bir ey kyor ortaya. Pateman,
Bu sivil toplumun kendi iinde de aslnda bir kontrat var, diyor. Ve bu
kontrat, erkeklerin kadnlara stnln salayan cinsel kontrattr.
Kitabnn ad Sexual Contract, 1988de baslyor. Pateman daha ok
80lerde yazm bir kadn. Klasik liberal teoriler ise sivil toplum denen
alanda da aslnda bir kontrat yaplm olduunu gizliyor, saklyor, stn
rtyor, doal diyor, bu alann kendisini hi konumuyor. Dolaysyla
bu zel-kamusal ayrmnn sivil toplumu oluturmasna cinsel kontrat
diyor Pateman. Fakat ataerkillik de bu yzden zel alana skm deil
Patemana gre. Yani ataerkillik zaten bu ayrm mmkn klan ey.
imdi burada da kk bir parantez aacam. 1989daki ilk
byk feminist buluma olan, Birinci Feminist Haftasonunda sosyalist
feministlerle sosyalist olmayan feministler arasnda nce eziliyoruz
mu yazacaz, nce smrlyoruz mu yazacaz? diye ok ciddi bir
tartma kt.
imdi o tartmalardan nce Aksu, ben birka kii daha kendimize
akrobatik feminist demeye balamtk ve Pnar onu Amarginin (Mart
2010) 16. saysnda yazd, hatrlayacaksnz. Sedef (ztrk) bir toplantda
dedi ki, gzmn nnde hl, Bir ev dnn iki kaps var; buradan
sosyalistler girecek, buradan feministler girecek. Yani kapitalizmse o
ev, aslnda feminizmin teorisi Marksizme demiyor, sosyalizmin teorisi
de feminizime demiyor... Byle bir yer hayal ediliyor. Sonradan Aye
Saktanber buna pilav st kuru dedi. Eletirmek iin syledi tabii
ki. Biz o zamanlar bu ekilde tartyorduk. Peki, imdi feminizm nasl
92

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
tartlyor? Herkesin aznda rk, snf, cinsiyet kavramlar var. Ve buna
da akademide yava yava inter-sectionality gibi inanlmaz brokratik,
inanlmaz mekanik bir isim takld. Hlbuki bu, ilk kez, siyah
feministlerin beyaz feministleri eletirmelerinden sonra ortaya kan bir
bakt. Ve bu bak diyordu ki, nsanlar snf, rk ve cinsiyet zerinden
eziliyor ama bunlar i ie geerek bu ezilmeyi gerekletiriyorlar; yani
bunlar hibir zaman tek bana var olmuyorlar ve bu i ie geii bizim
anlamamz lazm. Ondan sonra feminist hareket geliti femokrasi kt
ortaya. Duydunuz mu bu laf? Femokrasi, yani brokrasinin feminist
olan taraf... Mesela, imdi bakanlklar kuruluyor, onun tepesine bir sr
feminist geliyor ve onlar da feminist olduunu syledikleri bir brokrasi
kuruyorlar. Ve ona da femokrasi diyorlar. Bir sr yerde var bu.
Katlmc (a): Espri olsun diye mi bir isim yoksa...
Nkhet: Hayr, eletiri olsun diye... Mesela Mor at gibi yerler
kendilerinin de byle bir yere evrilebileceklerinin korkusunu yayorlar.
nk pratik bir iteler ve rnein bir snak nasl iletilir diye pratik
iler dnyorlar. Oradan, Femokrat m oluyoruz? diye kendi
kendilerini eletiriyorlar. Bu bir yandan da ok iyi bir ey. Femokrasi,
feminizmin bir ekilde i grme faaliyeti de. Mesela, kadn istihdamn
arttrmak iin ne yapacaksn? Veyahut yoksulluu nlerken kadnlara
m destek olacaksn, aileye mi destek olacaksn, erkeklere mi destek
olacaksn? Btn bunlarn kararlarn kadn bak asndan vermeye
alyorlar aslnda. Ama brokrasi bir iktidar makinesidir ve bir sr
feminist kendini ne yaptn sorgularken buldu. nk bir yandan
dnyay deitirelim diyorlar bir yandan da deitirmek iin tabii ki
iktidara ihtiya duyuyorlar. Femokrasiyi, kadn bak asyla iktidara
gelenlerin kendilerini bulduklar yerler, diye de dnebilirsiniz. Ve ite
feminizm bu ekilde bir anlamda brokrasiletirilirken, bu rk, snf,
cinsiyet meselesi de inter-sectionalitye dntrld. Section, para,
yani paralar aras.
Hazal: Arasclk!
Nkhet: Evet, kesinlikle. Arasclk! almanzda ne kadar arasclk
yaptnz, bir lt olabiliyor; u kadar rk, iki para brnden
koyarsan iyi bir arasclk oluyor, yoksa iyi bir alma olmuyor
Filiz: iecilik deil yani...
Nkhet: iecilik deil, arasclk. Inter nk.
Nilgn: Sonuta vard yer i ama...
Nkhet: Hayr, vard yer deil, kt yer. Ezme-ezilme ilikisinin i
ie getii varsaymndan yola kyor. Bunu aklamak iin de btn
paralar gz nnde bulunduraym diyor. Mor atnn bir konferans
olmutu ve orada konumaclardan biri, Trkiyedeki feminist
hareket ok arasc bir hareket, dedi. O gnden beri byle mi diye
dnyorum, bir rnek bulamadm. Mesela, ev ii emek konusuna
bakalm, bu konuda konuulmayan ne var: Yoksul kadnlarn veya ii
kadnlarn ev ii emek sarf etme biimleri orta snf kadnlarnkinden
ne kadar farkl? Bu soru Trkiyede feminist hareket tarafndan soruldu
mu? Veyahut bir ii snf veya alt snf kadnn cinselliini yaamas
acaba orta snf kadnnn cinsellii yaamasndan ne kadar farkldr?
Nilgn: Bence orta snf kadnlar da kendi cinselliini nasl yaadklar
zerine konumad...
Nkhet: Ama biz konutuk. Feministler olarak, konutuk. Hatta ve
93
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
hatta cinsellik hi konuulmuyor stne de ok konutuk. Ama aramzda
cinselliin snfar arasnda farkl yaanabilecei fkri domad bile. Ne
yapld? Denildi ki feminizm bize akn ne demek olduunu, cinselliin
ne demek olduunu, kadn bedeninin ne demek olduunu anlatacak.
Ondan sonra biz, bu sosyalist teorilerle emein vesairenin ne olduunu
anlayacaz. Yani yine pilav st kuru kaldk demeye getiriyorum!
Gerek bir arasclk yapmadk, yapamyoruz. Ataerkilliin yaanma
biimlerinin snfa, rka ve cinsiyete gre farkl farkl olabileceini
grebilmeliyiz. Cinsellii yahut ak feminizmden alp da bunu ii
kadnlara ya da Krt kadnlarna yaptrrsak bugnk durumlar ortaya
kar demek istiyorum...
***
Tekrar Patemana balayacak olursam, ona gre ataerkillik sadece
zel alana skm deil, kamudaki bireysel haklar ve mesela siyasetteki
eitlik nosyonlar aslnda zel alanda erkeklerin kadnlar zerinde
hak iddia etme haklaryla i ie gemi vaziyette. Erkein kamusal
alanda ne gibi haklar olduu aslnda zel alanda kadna hkmetme
hakkyla balantl. Erkekliin, kadnlarn kontrol edilmesi zerinden
tanmlandn ve erkeklerin kamusal alandaki konumlarn da kadnlara
bask uygulama zerinden elde ettiklerini sylyor. O halde denebilir
ki liberal teorinin eit erkek vatanda var, peki ya kadnlar? Pateman
baka bir makalesinde Kadnlar nasl vatanda oluyorlar, erkekler nasl
vatanda oluyorlar? diye soruyor. Erkekler vatan uruna lerek vatanda
olurken, kadnlar vatan uruna ocuk dourarak vatanda oluyorlar.
Dolaysyla kamusal alanda da bu farklar var, sadece zel alanda deil.
Kadnn vatandal ile erkein vatandal ayn ey deil. Toplumsal
kontratla cinsel kontrat toplumun btnnde i ie iliyor. Birey, aslnda
eril birey olarak tanmlanyor, dii birey ise farkn ad oluyor. Bu bireyin
kendisiyse bal bana bir bela! nk klasik liberal teoride birey
mlkiyet sahibi birisi: bir sahip. Liberal sylem, bu mlkiyet hakkn
hangi alanlarda kuruyor? Topran mlkiyeti ama ayn zamanda da
emein mlkiyeti, cinselliin mlkiyeti, cinsiyetin mlkiyeti... Liberal
szleme teorileri bu mlkiyetlerden bahsetmiyor. Pateman da bunun
iin liberal teoriyi eletiriyor. Ve diyor ki, Liberal toplum, bu mlkiyet
sahibi, zgrlkleri olan bireyin, kendisi gibi dier bir bireyle giritii
deiim ilikilerinden oluur. Ben mlkm, hakkm sana veririm, sen
bana verirsin. Dolaysyla eit ilikiler gerektirir; yani mlkiyet sahibi
birey mlkiyet sahibi bireyle ilikiye girer
Senem: Doal olarak zaten bireyin bu mlkiyetlere sahip olduu
varsaylyor.
Nkhet: Evet, varsayyor. Marx ise tam da emek mlkiyetinin nasl byle
ilemediini anlatyor. Sen kiinin emeini satn alrken bedenini de satn
alyorsun. O zaman iinin kendi bedeni zerinde ne kadar mlkiyet
hakk var? gibi bir soru soruluyor. Keza kadnlar iin Pateman soruyor:
Levi-Strausstan itibaren gelien antropoloji teorisine gre, btn
toplumlarda kadnlar, erkekler arasnda hep deiim arac olmulardr.
Bir erkek kendi kz kardeinden vazgeer, bakasnn kz kardeini alr,
kendi kz kardeini de ona verir. Bylece kz kardeleri deitirerek onlar
kaynbirader olurlar. Kaynbiraderler de ittifak yapar ve bylece toplum
94

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
olur. Levi-Straussa gre toplum, erkeklerin birbirlerini kaynbirader
yapmas zerinden kuruluyor. Peki, nedir bu? Erkekler kadnlar
deitirebilecek mlkiyet sahibi insanlardr, demektir. Yani Levi-
Straussun teorisi de sonu olarak bu liberal teorinin bir yansmasdr.
Dolaysyla beden zerindeki mlkiyet haklarn konumayarak, iinin
bedeni ve kadnn bedeni zerinde mlkiyet hakkna kim sahip olabilir,
kim kimi dei tokua sokabilir sorularn sormayarak liberal teorinin
ataerkilliin stn rttn iddia ediyor, Pateman.
Fakat Patemana gre ki ben bunu makalemde ok kullandm,
modern toplumun bu daha eski toplumlara gre getirdii yenilik, hakkn
babalarn stnden kocalarn stne gemesi. 1926 Medeni Kanununu
bu ekilde yorumluyorum. Ailenin reisi erkektir cmlesiyle, eskiden
sadece paalar reis olurken, her koca reis oldu. Btn bunlar erif
Mardin, Namk Kemal okuyarak da syleyebiliyoruz. Medeni Kanun, her
evli erkei birbirine eit klar; imtiyazsz, snfsz toplumu aile reisi olarak
erkekleri eitleyerek kurar. Snf stnden deil, baka bir ey stnden
deil, ama koca olarak hepsi eit; hepsinin nihayetinde kars var. 1926
Medeni Kanununun gerekten de yapt ey bu: kanunen erkekleri aile
reisi yapmak. Bylece o erkekleri babalarnn basksndan kurtard. Yani
bir anlamda gen erkekleri aile reisi yapt.
***
Peki, Patemann btnne nasl bakabiliriz? Liberal teoriler
birey evrenseldir diyor. Pateman da, Bu nasl evrensel bir ey ki sadece
eril! diyor. Soruyu da yle soruyor: Acaba, birey tanm icab m eril?
Yani, bireyin eril olmas mantk bir ey mi, yoksa evrensel bir ey mi?
Bireyin iini biz farkl doldurabilir miyiz? Reformlarla birey tanmn,
vatandalk tanmn daha eitliki bir hale getirebilir miyiz? Farkll
ieren bir vatandalk tanm hayal edebilir miyiz? Feminizm bunun
peinde mi komal? Trkiyede bunu biliyorsunuz KA-DER yapyor.
Liberal feminizm yapyor ve bunun iin de btn feministler tarafndan
eletiriliyor.
Gne: Anlamadm, KA-DERin amac bireyi daha eit klma abas m?
Nkhet: KA-DER daha ok kadn parlamentoya sokmaya alyor.
Diyor ki, Biz parlamentoya daha ok kadn sokarsak o zaman kanunlar
etkileriz ve vatandal kadnlarn lehine daha eit biimde pratik edebilir
hale geliriz. Patemann vatandala ilikin sorusu u: Vatandaln
eril bir ey olmas tarihin, sosyal ilikilerin mi bir sonucu? Vatandaln
kadnlar lehine daha eit bir biimde pratik edilmesi imkansz m?
Nilgn: Yani ne kadar irademizin iinde ya da ne kadar irademizin
dndayz.
Nkhet: rade deil tarih, toplumsal ilikiler...
Gne: ...Bir de yntem.
Nkhet: Yntem de tartlabilir. KA-DERin amac nedir? Kadnlar
daha eit vatanda yapmak, ideali bu. Kadnn vatandala, haklara,
kontrata hi dahil edilmemesi, veyahut, dahil edilse bile mulak bir
biimde, hatta erkekletirilerek dahil edilmesi bir gerek, bir art mdr,
yoksa bu, tarihin, konjonktrn, balamn getirdii tarihsel bir sonu
mudur? Soru bu. Bu soruyu Mitchell Dean soruyor Patemana. Pateman
da cevap olarak, Kadn eer fabrikada alyorsa erkekletirilerek
95
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
altrlabiliyor ya da parlamentoya giderse erkein takm elbisesinin
farkl versiyonunu giyiyor, diyor. Yani O haklardan faydalansa bile
bunu kadnln mulaklatrarak yapyor.
Patemann dedii gibi Hobbesun, Lockeun, Rousseaunun
teorileri patriarkay grnmez klyor. Ama Dean, Pateman toplumsal
ilikileri sylemler zerinden okumakla eletiriyor. Hlbuki, diyor Dean,
tarih, konjonktr, balamn ne olduunu, vatandaln iinin nasl
dolacan bir ekilde belirliyorsa, o zaman ben niye vatandal illaki
Hobbesun, Lockeun sylemi zerinden okuyaym? Ataerkil sylemin
getirdii kadn zeldir-erkek kamusaldr denklemi vatandaln
olmazsa olmaz paras mdr? Bu vatandaln farkl bir potansiyel
yaratma ans var m, yok mu? Vatandaln hi mi zgrletirici bir
potansiyeli yok? Eer zgrletici bir potansiyeli yoksa biz niye anayasa
diye tutturalm?
Gne: Bu ekilde sadece vatandaln dndaki bir alan zgrlk alan
olarak kullanlyor...
Nkhet: Evet.
Nilgn: mkan tayor mu tamyor mu, krek ekecek miyiz
ekmeyecek miyiz?
Nkhet: Dean diyor ki, Yok, byle kapatlm bir alan olamaz. Tarih,
toplumsal ilikiler, mcadeleler vatandaln iini dolduran eylerdir ve
bunu sylemin kapatmasna izin veremeyiz.
Esen: Yani vatandalk Hobbesun dedii trden bir vatandalk
olmayabilir...
Nkhet: Aynen ve belki de olmad zaten.
Nilgn: Olmad da zaten.
Nkhet: Belki de oldu ngilterede.
Gne: Ben onun da kendi iinde bir performatifik olduunu
dnyorum. Ne kadar sylem veri alnsa da sylem tabii ki bir sr
toplumsal savalar tarafndan kurgulanan ve gereklik kazanan bir ey,
performatif olarak kurgulanyor. O yzden aslnda ne, nereden kt
sorusu ile biraz milat oluturulmaya allyor ve milat oluturmak da
ok zor.
Nkhet: ...ama ite Dean, Pateman tam da bunu yapmakla eletiriyor;
Milat kurmakla, sylemi sabit almakla. Bir anlamda onu, bu konuya
zc yaklamakla eletiriyor. Dolaysyla Cinsiyet farkllklar ok
deikendir, diyor Dean. 18. yzyldaki kadn erkek farkll algs
ile 20. yzyldaki deiti. Bunu bu kadar zsel almayabiliriz. Ve bu
deikenliin, tarihselliin hesaba katlmas lazm. Patemann bak
asnn hibir k kaps brakmadn ve bu byle kurulmutur,
batan da byleydi, sonuna kadar da byle olacak gibi insan aresiz
braktn sylyor. Ben de, problemleri bilerek, ama Deanin de bu
dediklerini dikkate alarak, kadnlarn vatandala dahil ediliinin
zamanda ve zeminde deierek gerekletiini dndm.
Balangta konutuumuz Chatterjee, smrge sonras
toplumlarda kadnlarn vatandala ayn ekilde dahil edilmediini
gzler nne seriyor zaten. Pateman ise sadece Avrupa bak asyla
bakyor ve baka yerlerde baka eyler olabileceini gz ard ediyor.
Bunu derken basit bir kltralist bak asndan konumuyorum.
Ama smrge hali yaam olmak ve o mcadeleler insanlara farkl
bir perspektif veriyor ve o perspektife bir toplumu hayal ederken
96

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Hobbestan ve Locketan farkl hayal ediyorlar. Farkl bir sylem var
ve o sylemin ortaya kt toplumsal koullara, toplumsal ilikilere
bakmak lazm. Mesela liberal toplumsal szleme kavram Trkiyedeki
modern toplumun kuruluunda ne kadar rol oynam bir kavramdr?
Biz bugne kadar devletle olan ilikimizi gerekten bu szleme
zerinden mi dndk? Byle bir meruiyet verdi mi szleme? Yoksa
devletle aramzdaki iliki, yce li devletimiz ve biz ona biat etmeliyiz,
eklinde mi? Bizim bambaka bir ilikimiz var. Dolaysyla, btn bu
sivil toplum-devlet ilikisini daha farkl dnmemiz gerekiyor. Liberal
teorinin terimlerini alp buna gre Trkiyeyi dnmemiz mmkn
deil. O zaman tabii ki Trkiyenin vatandalk hayali de farkl olacaktr.
Pateman artk bizi bu noktada brakyor.
Normal Olann Dokunulmazl
Trkiye erevesini dnecek olursak, makalemde, Trkiyedeki
modernliin bir orta snf ve ekirdek aile stnden kurulduunu
anlatmaya altm. Orta snflk ok ilgimi eken bir ey. nk orta
olmak, bunu da Chatterjee sylyor zaten, iki ekstrem olmamak: Ne
osun, ne busun. Bunu daha ileriye gtrecek olursak, orta snf bir
normallik olarak, yani zerinde konuulmaya dahi gerek olmayan bir
kategori gibi alglamak... Kim zerine konuulur? Farkl olan. Farkl olan
neyi varsayar? Normal olan. Ve normal olann en nemli zellii kendi
zerine konuturtmamasdr. Toplumun haritasn yaparken kendini
o toplumun iine koymaz. Orada Krtler var, orada yoksullar var,
orada feministler var der ama kendini yok farzeder. Normal varsaylan
bu orta snflk ise ekirdek aile stnden kuruldu ve bu kurulum
gerekleirken onlar geri dendi. Onlar kim? Geleneksel aileler, airetler
vs Gerilik, orta snfn kendisini oradan kurtarmak istemesi zerinden
tanmland. Gerilik olarak tanmlanan bir sr ey var: Kumalk,
grc usul evlilik, akraba evlilii vs. Evlilik ile ilgili bir sr byle
ey var. unu sylemeye alyorum, kendi zerine konuturtmayan,
o normal olan, iktidar oluyor zaten. Niye konutursun ki? ktidar her
zaman, kendi iktidarnn altndaki boluu saklamak ister. imdi de biz
orta snfarn iktidar fantezisi kurduu bir yerde yayoruz. Orta snf
insanlar iktidarda oluyor. Ve dier orta snftan insanlar da diyorlar ki,
biz iktidardayz! Bir anlamda kendilerini de kandryorlar. Ve insanlar
bu, zerine konuulmama konumunu arzu ediyorlar. Bir sr insan,
mesela, maddi anlamda orta snf olmasa bile o konumu arzu ediyor ve o
konuma talip oluyor. Talip olmann da bir yolu zaten bu orta snf evlilik,
ak, aile biimlerini sahiplenmek ve byle yayormu gibi yapmak
-m gibi yapmak dedim, nk bakyorsunuz, Trkiyede ka bin
kuma var? 5.439.000 kadnn ocuk yata evlendii ve 2 milyon kadndan
balk paras istendii yazyor gazeteler. 186.782 kadnn kumas varm.
Kumaln en yaygn olduu blgeler dou, orta, kuzey, gney ve bat
blgeleri... Ne kald geriye? (Glmeler)
Gne: statistikleri nereden aldnz?
Nkhet: Bunu niversite Haber adl bir sitede buldum: Hacettepe
Nfus Ettleri Enstitsnden lknur Yksel Kaptanolu ve Banu
Ergmen, Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizliinin Kadnlar
97
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
zerinde Oluturduu Basklara rnekler: Erken Evlilik, Balk Paras ve
Erkek ocuk Tercihi adl aratrmalarn, TBMM frsat eitlii komisyonu
bnyesinde geleneksel evlilikleri aratrmak amacyla oluturulan alt
komisyona sundular, diye bir haber yaplm, oradan aldm.
***
Trkiyede kadn, vatandala nasl dahil ediliyor, nasl
tanmlanyor, kadnlar bu dahil olma halini nasl stleniyor, akn
bunlardaki rol ne? Kadnlarn Milliyeti makalem bunlarla urayor.
Bu, orta snf olma haline bakyor. ekirdek aileyi, orta snf modern bir
normalite, modern bir zerine konuulamamak, farkl olmama hali, yok
olma hali olarak kurdum. Ondan sonra da diyorum ki, yz ksur bin
kuma, bilmem ne kadar akraba evlilii, bilmem ne kadar grc usul
evlilik, bunlar kadnlarn hayatndaki sr olarak kalyor. Aile aratrmas
yapyorsun, diyorlar ki sana nce, Ne o, niye aratryorsun, aile
srlarmz m istiyorsun? Amma mhim srlarnz var yani(!) Herkes
byle, aile srlar diye bir ey var...
Peki, bunlar niye sr? Sr nedir? nk bunlar orta snf iktidarn
stlenebilmek iin olmamas gereken eyler. nk bu insanlar tam da
bu iktidar arzu ediyorlar. Ve akraba evlilii, grc usul evlilik gibi
pratikler sr oluyor, nk iddia ettikleri modernliin dnda kalyor. Bir
tane kadn var galiba Tv8de kyor, haftasonlar gazete haberleri okuyor.
Bu sabah bir haberi okurken, ne biim insanlar bunlar diye; kumalar,
grc usul ile evlenenleri, akraba evlilii yapm olanlar, brakn orta
snfktan atmay, neredeyse insanlktan da atyordu. ki hafta nce
de yaptm bir konumay Geleneksellik kt mdr? diye bitirdim ve
inanlmaz tepki aldm. Geleneksel ve modern meselesini duygusallktan
ve kendi modernliimizden kurtararak hl konuamyoruz. Bir avukat
arkada diyor ki Devletin kanununun gitmedii yerde fili kanun ortaya
kar. Fiili kanun ne? Doa kanunu mu, geleneksellik mi? Anlamyorum
ki!
Tek bilinen ey, bu fili kanunlarn kadnlarn aleyhine iledii
ve eer devletin kanunu yoksa orada ileyen kurallarn mutlaka kadnn
aleyhine olduu. Bu ne kadar cumhuriyeti bir bak. Ben de mehire
ne oldu? diye sordum. Kadn ok daha fazla koruyordu. Boanan
kadn para alabiliyordu. imdi boanan kadn srnyor. Hele 2002den
evvel, evlilik sresince edinilen mallarn eit blm olmadan
nce, boandnda hibir ey almadan gidiyordu. Hibir ey kadn
korumuyordu. Ve de airet denen eyin kadnlar koruduunu anlattn
zaman sen gerici oluyorsun. Tabii ki aireti savunmuyorum, ama bu
kendi yaptmz bu kadar eletirmemek
Nilgn: Airet kadnlar koruyor ama ayn zamanda da ldryor.
Nkhet: Tabii ki ldryor. Ama kadnlar yapsal mekanizmalar
asndan bugnk toplumda olduu kadar korumasz olmadlar. Buna
biz de dahiliz.
Katlmc (a): Bir taraftan kadnlar zgrleiyor gibi grnse de bu
zgrl yapsal olarak mmkn klacak sosyal devlet yok, kadnlarn
zerinden ocuk bakmn alacak kre mekanizmas yok mesela.
Nkhet: Ya da Patemann dedii gibi, peki ya bunlar patriarkal olarak
dnlm mekanizmalarsa
98

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Katlmc (a): Sosyal devletin patriarkal olduuna dair bir eletiri
var zaten ama en azndan sosyal devlet kadnlarn daha az ezilmesini
salayan bir subap ilevi gryor. rnein, airetin bakt kadna
sosyal devlet de bakabilir. Bylece en azndan kadn airet snrlar iinde
kalmak zorunda kalmaz.
Nkhet: Trkiyede sosyal devlet gl aile balar zerine kuruldu.
Anayasa aile iin toplumun temeli diyor. Devlet bir taraftan belirli aile
trlerini yok etmeye alrken dier yandan da bu aile trlerinin kurucu
unsurlar olan namus, dayanma gibi baz kavramlar alp yeni kurmak
istedii ekirdek aileye adapte etti. Hem adapte etti hem de bir yandan
dedi ki aile anne, baba ve ocuklardan oluur.
Ama devlet bir taraftan da insanlarn ok daha geni aile balar
ierisinde yaadn varsayarak hibir sosyal refah subab gelitirmedi.
Ne yallk paras verdi ne hastalk paras verdi. Ben airetin patriarkal
bir ey olmadn sylemiyorum. Zaten tanm icab patriarkal. Ama
onun da ne tarafar glyd diye bakmamz lazm diyorum. Mademki
biz baka trl bir toplum hayal edeceiz, o zaman artk baka bireyler
hayal etmemiz lazm. ncelikle unu sylemek istiyorum ki, ben burada
gelenei yceltmiyorum, ama bugnn gelenei bu kadar dlayarak
kurulmasna itiraz ediyorum. Ve bu gelenein bu kadar dlanmasnn
tam da bugn kurmak iin art olduunu sylyorum. Bugnn,
kendisini gelenei dlayarak varettiini sylemeye alyorum. te
yandan geleneksiz de bir yaammz yok zaten. Gelenek hayatmzn her
tarafnda. Bir sr geleneimizi unutuyoruz ama yenilerini yaratyoruz.
Gelenek kt bir laf deil ki...
Esen: Bir soru sorabilir miyim? Ezilen uluslarn milliyetilii aslnda ilerici
bir ey de olabilir diyenler var, peki, sizce bu tr bir milliyetilik kimlik
kazanmak iin nemli midir? Bunun yan sra, Krt milliyetiliinin
kurulmasnda Krt kadnlarna nasl bir rol atfedildi? Cumhuriyetin
kuruluunda kadnlarn ulus devletin taycs olduklarn sylyoruz.
Trk milliyetiliinin bu tr kodlar Krt milliyetiliine nasl yansd?
Ve bu Krt kadn hareketi asndan neye denk dyor?
Nkhet: Krt kadn hareketine feministlerin kt yaklatn
dnyorum. Krt kadn hareketindeki kadnlara kk bir kz
karde muamelesi yapyorlar. Bizden sonra geldiniz deniliyor... Krt
feministlere devaml, nce feminist misin yoksa Krt msn, karar
ver, deniliyor. Dolaysyla Krt kadnlarnn tarihiyle, Trk kadnlarnn
tarihine baktmz zaman gerekten de milliyetiliklerin kadnlara
eitli alanlar atn grrz; ama bu alanlar mulaktr, ne tarafa
gidecei belli olmaz. Trkiyede milliyetilik kadnlara bu alan at, ama
bu alan aarken aslnda annda da kapatt. 1924te Nezihe Muhiddin
ve arkadalar kadn partisi kurmak isterken, Kadnlar Birliini
kurmu oldular, parti kurmalarna izin verilmedi. Bu da bence Trk
milliyetiliinin kadnn zerinden kurulduunu gsteriyor. Mesela
Handan alayann kitabnda grdnz ey, neolitik dnemde
balarda tanralar ve anatanralar vard, anaerkil dnem vard...
Diyarbakrda btn kadnlarla bu konuda kavga edebilirsiniz. Ne
demek anaerkillik yok! diye itiraz ediyorlar. Engelsin argmanna
inanyorlar. Birisi Engelsin yanlabileceini anlatabilse rahatlarz diye
dnyorum. (Glmeler)
Handann kitabndan hareketle, bir bakyoruz, bu ana
99
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
tanralardan yola karak kadnlar daa kyor. O kadnlar daa knca
baka bir ey oluyor. Trk milliyetiliine benzermi gibi balasa da
sonra ok deitiini gryoruz. Krt kadnlar Trk kadnlarna nazaran
ok daha fazla mcadele ettiler ve bu sreleri ok daha uzun srd...
Milliyetilik ok ilgin bir ey. Milliyetilik ayn zamanda, Patemann da
dedii gibi, kadnn farkl bir ekilde birey olduunu da gsteriyor. Yani,
hem kadn birey yapyor hem de o bireyi farkl bir ey olarak kuruyor.
Esen: Vatandalk ilikisini birey olarak deil, kadn olarak kuruyorlar.
Nkhet: Evet, kadn olarak kuruyorlar. O mcadelenin yaand yer
oluyor milliyetilik. En azndan 20. yzylda byle oldu. 21. yzylda nasl
olur bilmiyorum. Mesela Msra ok dikkatle bakmak lazm. Orada ok
ciddi kadn rgtleri var. Msrdaki kadn rgtlerinin mcadelesine
hl milliyetilik mi diyeceiz? Ulus-devlet kurulduktan sonraki dneme
biz milliyetilik diyecek miyiz, demeyecek miyiz? Mesela, Trkiyede
milliyetiliin ulus devlet kurulma anyla kurulduktan sonraki zamanda
ilevinin nerelerde olduuna bakmamz gerek. Bu dnemlerin farkl
olduunu dnmek lazm bence.
Gne: Irklaan bir milliyetilikten de sz edilebilir, devleti kamusalc
bir milliyetilik de var, ezilenlerin milliyetilii de var... Kolonileme
zerine bir ey sormak istiyorum: Milliyetilik ve kolonyalizm zerine
bir ba kurdunuz. Krt feminizmi koloniletirilme sylemini nasl
kuruyor? Kendine koloniletirilmi kimlik olarak da bakyor mu?
Nkhet: Bakyor tabii. Yani ben brlerini eletirdiim kadar onlar da
eletiriyorum aslnda. Nasl? Ben, buraya nasl arldysam, Diyarbakra
da Gel u konuda konu, u konuda bilgi ver, diye arlyorum. Oraya
gittiim zaman anaerkillik yok dediimde ok ciddi itiraz ediyorlar.
Smrge sonras toplum ne demek? Byle eylerle tabii ki karlayorum.
Ama benim konumum bu. Ben bir anlamda galiba eytann avukatln
yapyorum; oralara buralara sorular soruyorum. Kendi yazdklarmda da
ayn zamanda sorular sormaya alyorum, kimsenin verili formlleriyle
kendini rahat etmesini istemiyorum. Nedir Krt kadnlarnn ezberleri?
O lafarn ardna snp, onlarn stnden konuuyorlar. Ama gndelik
hayattan, deneyim zerinden konuursan baka eyler kyor. Ve
bunlar gndeme getirecek mecralarn olmay... Mesela unu hi
unutmuyorum: Kk bir altayda namus anlatyorum ve Bir eye
namussuz demek iktidar yapmak demektir, diyorum. Yani Bir eyin
namuslu ve namussuz olduuna karar vermek aslnda iktidarn yapt
bir eydir, diyorum btn kadnlara. Kadnn bir tanesi Ya nasl byle
bir ey syleyebilirsiniz? diyor. Bu kuruma bir kadn gelmi, kzlk
zarm merdivenden dtm iin yrtld, diktirmek istiyorum, siz
bana yardm eder misiniz? demi. Ondan sonra kefetmiler ki bu olay
merdivenden derek olmam, bu kadn ablasnn kocasyla isteyerek
gayrimeru bir iliki yaam. Ve bu kadn kurumu da kadna, Nasl
byle bir namussuzluk yaptn sen! demi. Ben de, Bunu diyemezsiniz,
siz iktidar yapyorsunuz, dediim zaman, Sen ne diyorsun, serbest ak
m savunuyorsun! diyorlar; Engels savunuyordu ama! diyorum. ok
ilgin.
Gne: Trkiyede kolonyalleme ve milliyet kavramn Krt hareketi
zerinden okuyan feminist akademik almalar var m?
Nkhet: Yok, tabii ki.
Gne: Post-kolonyal almalarn referans alnd feminist bir balam
100

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Trkiyede hi kurulmad m?
Nkhet: Yava yava byle bir eilim balad. Ben de yazmaya alyorum.
Byle kk kk paralarm var, daha ok beni dndrmeye alan
paralar yazdm... Mesela, namus meselesinin post-kolonyal kavram
ierisinde nasl ele alnabileceini tarttm Namusun Yeni Yz
diye bir bir konuma metnim var. Yine, Dicle (Koacolu) ile Feminist
Kadn evresinde yaptmz konumalar, Diclenin Tradition Efect
makalesi, Handan alayann Analar, Yoldalar Tanralar kitabna
yazd bir nszm var. Hepsi para para. Hepsini birletirip de bir ey
karamadm henz.
Hazal: ok teekkr ederiz katldnz iin.
101
K
a
d

n
l
a
r

n

M
i
l
l
i
y
e
t
i
102
Milen: Emma goldmann aksine biyografsini yazmaktan
holanmayan, yaad iin yaayp sonra yaadklarndan
bahsetmeye gerek grmeyen, anarist bir gelenekten gelmektedir.
ngiltere ve spanyada igal evlerinde bym insan olmu ve
ardndan evi stanbula dnmtr. LGBT ve feminist hareketlerin
kendine uygun bulduu dallarnda yaamaya devam etmektedir.
evre ve alternatif tketim politikalaryla, haz ve zgrleme
deneyleri yapan bir oyuncu, sanat ve politikann iyiletirici buluma
noktalarna hayran, emma ile ryalarndan tanan kar maskeli bir
terzidir.
Glkan: anarizm ile 90l yllarda tanm ve ayn yllarda
feminizmin ihtiyacn gndelik yaamnda hissetmi bir erdiidir.
Anarizm, anarka feminizm, antimilitarizm ve son olarak da
LGBT ve queer, aktivizm alanlarn belirleyen metodolojilerdir.
Biraraya gelmenin ve karlamann yaratc olaslklar arttrdna
olan inancyla 4 farkl anarist mekan projesinde olmu, sreli
yaynlarda, fanzinlerde, dijital forumlarda yazm, atlyeler, paneller
ve forumlarda kolektif dnmeyi deneyimlemi, otonomi ve a
tipi varolularn olduu deneyimlerden gemi ve gemektedir.
inde bulunduu sosyal hareketlerde dier hereyle birlikte inatla
fokusland konular zgr ak, zgr cinsellik, poliamori, arzu
politikalar, beden meseleleri, queer ebeveynlik ve dier post
yapsalc ilkilenme denemeleridir. Son yllarda BDSM, fetiizm
ve feminizm balantlar zerine dnmeye devam etmektedir.
Kavramlar dnyasnda drag halde bir yabanidir.

Ebeveynlik deneyiminde Yamurun yol arkadalarndan biri ve ifah
olmaz bir aktr. Kadkyde kabilesiyle mekana zorunlu olmayan,
balarn rmeye devam ettii bir kolektif hayat yaamaktadr.

Milen ile Glkann kadnlk deneyiminden gelmek, pratik anarizm
ve arzu halleri zerinden karlamas kendisi de zgr bir feminist
olu olan illet*de gereklemitir. Emmadan birlikte bahsetmekten
kendilerini alamamlar ve bundan byk keyif almlardr.
103
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
Milliyetilik, toplumsal cinsiyet ve
modernite ekseninde tartmaya
devam edeceiz, ancak imdi, bir sre
teorik tartmalar bir kenara brakp
hayatlaryla bize ilham kayna olmu
kadnlardan deneyimlerini anlatmalarn
isteyeceiz. lk elden ilgimizi eken, 20.
yzyla geerken parlayan bir anarist
kadn karakter oldu; Amerikann en
tehlikeli kadnlarndan birini biz de
merak ettik. Emmann hayatn kadnlk
tarihine engelledii yeniliklerle okuduk.
Krtaj hakkndan beden politikalarna
uzanan bir yelpazede Emmay
konuurken, onun gyabnda feminist
hareket tarihinin iinden yle bir getik,
yer yer dnp kyya vuran dalgalara
baktk, sonra bu sularda almaya devam
ettik...
Glkan: Ho geldiniz. ncelikle unu syleyelim, kukusuz hepimizin
hayatnda iyi giden ve kt giden eyler, iniler klar vardr, biraz sonra
aktaracamz Emmann hayatnda da ayn eyi greceiz.
Emma Goldmandan, onun hayatndan ve onun dncesi olan
Anarist Feminizmden bahsedeceksek Trkiyede aslnda anarist
feminizmin ilk szn sylemi aktivist birka kadna da selam vermeyi
boynumuzun borcu olarak gryoruz. Nezahat Altan Trkiyenin ilk
anarist feministiydi. 80li yllarda Trkiyede feminist hareketin o ilk
radikal kndaki znelerden biriydi ve ok uzun yllar boyunca hem
feminist hem anarist harekete, hem de anti-militarist harekete anarist
feminist bir perspektiften olduka byk katks oldu. Nezahat 2007de
kalp krizi sonucu aramzdan ayrld. Anarist ve feminist perspektifyle
verdii ilham asndan adn anmay nemli buluyorum. Bir dier
kadndan da ok ksaca bahsetmeliyiz: Emine zkaya. Emine zkaya da
yine 80li yllardan bu yana anarist feminizmin szn kuran, pratiiyle
davranan bir kadn. Emmayla benzer bir kader ortakl var. 80 darbesiyle
birlikte yurtdna frar etmek zorunda kalm, uzun yllardr yurtdnda
yaayan bir kadn ve Goldmann Kaos Yaynlarndan kan Hayatm
Yaarken adl kitabn Trkeye eviren kiidir.
104

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Milen: Emmann Trkeye yegne iyi evirisi!
Glkan: Evet Hatta Facebookta ararsanz rnein, Eminenin alter-
egosu Emmadr ve Emma Goldman diye kar. Emineye de bir selam
gndermi olalm imdi nasl bir aka sahip olacamz ksaca
aklayp sz Milene devredeceim. ncelikle Emma Goldmann ok
skc olmayacan dndm hayat hikayesinden bahsedeceiz, bu
arada baz noktalarda kk parantezler ap birka kelime edeceiz.
Daha sonra da onun feminizminde ve onun dncesinde bizim iin
hem deerli hem de tartmaya ak duran konulardan bahsedeceiz; bu
konular zerinde birlikte tartmay umut ediyoruz.
Milen: Merhaba. Emma Goldman, 1879da Litvanyada douyor. Baskc
bir babas var. Ayn zamanda ufak tefek hikayelerinden rnekler vermek
gerekirse; ok zeki bir renci ve bir zel okulun bursunu kazanyor
ancak, ahlak hocasnn kendisine geer not vermemesinden dolay
asla o zel okula gidemiyor. 1885te ABDye New York dnda bir ehre,
Rochestera, g ediyorlar. Sonra 1886da Emmann hayatn etkileyen
nemli olaylardan bir tanesi, Haymarket bombalamas oluyor. Sekiz
saatlik alma gn mcadelesi srasnda atlan bir bomba sonucunda
tutuklanan be anarist idam ediliyor. Emmann btn politik
perspektifni etkileyen bu olay anarizmi kendine yakn bulduu noktay
kefetmesini salayan olaylardan bir tanesi. 1887de evleniyor ve ayn
sene mutsuz evlilii dolaysyla boanyor. Sonra kendisi 1889da New
Yorka tanyor. New Yorka tand zaman elinde bir diki makinesi,
drt dolar ve bir anarist derginin adresi vardr sadece. Oraya gittii
zaman bir kafede ilk akyla tanyor: Alexander Berkman. Ve bu srada
tant baka insanlar sayesinde bir ekilde konuma yapabildiini,
aslnda hitap edebildiini ve insanlar dnceleriyle etkileyebildiini
kefediyor. Sanrm henz yirmi bir yandayken ilk konferans turuna
kyor. Sonra 1892 ylnda hayatnda nemli yer tutan yle bir olay
oluyor: Bir elik fabrikasnda Berkmann da katld bir grev srasnda
ok sert arpmalar yaanyor, elik frmasnn sahibinin tuttuu
zel polis kuvvetleriyle yaanan arpmalar srasnda 10 kii lyor.
Sonuta Berkman Emmayla birlikte buna kar bir tepki olarak suikast
dzenlemeye karar veriyor. Berkman, kendisi nde olmak ve hareketi
ynlendirmek, Emma da ona yardm etmek istiyor. lk bata bir bomba
yapmay deniyorlar ama baarsz olunca silah kullanmaya karar veriyorlar.
Yakndan ate edilecei iin adamn bulunduu salona girebilmek gerek
ve bunun iin de iyi bir takm elbiseye ve bir silaha ihtiya var. htiyalar
olan paray toplamak iin Emma fahielik yapmaya karar veriyor. Ve
argman ise Dostoyevskinin Su ve Cezasndaki Sonya, kardelerine
destek olmak iin fahielik yapabiliyorsa ben neden yapamayaym? Bir
gece kp normalde fahielerin bulunduu bir sokakta bir adam gzne
kestiriyor, onunla bir bara gidiyor, barda adam ona iki smarlyor ve Sen
yenisin herhalde buralarda, bence hi balama, diyor. On dolar vererek
Emmay gnderiyor. Emmann byk bir hayal krkldr bu, zlyor
gerekten. Hayat hikayesinde anlatt ilgin noktalardan bir tanesidir;
nk hem bu paray salamak istiyor hem de sanrm hayat deneyimi
olarak farkl hallere duyduu ilginin bir rnei bu. Sonra kz kardeinden
ald para sayesinde bu suikast gerekleiyor ve Berkman tutuklanp 24
yl hapse mahkum oluyor. Bu srada Goldmanla Berkmann hayatlar bu
suikast sayesinde bir kilitlenme yayor ve artk bir ekilde lene kadar
105
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
birlikteler.
Goldman, 1983te, Amerikada isizliin en youn olduu
dnemde, yaklak 3000 kiinin katld New York Union Squaredaki
isizlerin gsterisi srasndaki konumasnda yle bir cmle kullanyor:
Gidin zenginlerden i isteyin, eer size i vermezlerse ekmek isteyin, eer
size ekmek de vermezlerse ekmei aln. Bu konumayla bir isyana yol
amas sebebiyle tutuklanyor ve Blackwell Hapishanesinde bir yl hapis
cezasna arptrlyor.
Glkan: Bu, aslnda lke apnda Emmann tehlikeli bir kadn olarak
grlmesine neden olan konumadr
Milen: Evet, savc kendisini hem anarist hem de ateist olmakla yarglyor.
Onun iin, Tanrsz bir kadn ve Amerikann en tehlikeli kadnlarndan
bir tanesi diyor. Hapishanede bir yl boyunca hemirelik yapyor.
Hapishaneden ktktan sonra, kadn salyla ilgili almaya karar
veriyor. Masaj ve ebelik renmek istiyor ancak Amerikadaki hemirelik
okullarnda bu eitimler verilmedii iin ve kendisi de Avrupaya gitmek
istediinden 1895te resmi hemirelik eitimi almak zere Viyanaya
gidiyor. Bu srada gittii okulda Freud dersler veriyor. Freudun derslerine
katlmak iin cinsellikle ilgili alan baka bir profesrn, John Bruhlun
derslerini almas gerekiyor. Hayatm Yaamak kitabndan yle ksa bir
alnt yapacam: Prof. Brown zayf sesli, yal bir adamd. alt
konular benim iin hayret uyandrcyd. Ecinsellerden bahsediyordu
ve lezbiyenler gibi garip meselelerden. Dinleyicileri de garipti: feminen
grnml koket tavrl erkekler, zellikle erkeksi ve derin sesli kadnlar.
Kesinlikle kendilerine zg bir gruptular. Bu konular ve tavrlar zerine
fkrim zaman iinde netleti. Freudu dinlediimde, onun sadelii,
samimiyeti ve zekasnn parlakl bir araya geldiinde, insan karanlk
bir mahzenden gn na km gibi oluyordu. lk kez cinsel bask ve
bastrlmln insan dncesi ve hareketi stndeki etkisini anladm.
Bana kendimi anlamamda yardmc oldu, kendi ihtiyalarm ve cinselliin
insan zerindeki etkisinin nemini.
Bu deneyimden sonra Amerikaya dnyor ve bu srada yine
Avrupada tant insanlarla, anaristlerle birlikte 1900 ylnda
Uluslararas Anarizm Bulumasn dzenliyorlar. Bu toplantda zgr
ak ve cinselliin de tartlmasn da neriyor. Ve tabii ki ciddi yoldalar
tarafndan, ok sama konular, ne alakas var diye reddediliyor. Bu
arada konuma turlar devam ediyor; ok tannan ve bilinen bir kadna
dnyor zaman iinde. Ve Polonyal bir anarist, yani anarist olma
yoluna yeni girmi birisi -ki daha nceden cumhuriyeti olduu biliniyor-
bakan McKinleye bir suikast dzenliyor ve gsnden kurunlayarak
ldryor onu. Bu kiinin savunma olarak syledii ey Ben Emmann
mridiyim, Goldmann szleri beni atelendirdi, oluyor. Bu yzden
Emma sorgulama altna alnyor, herhangi bir balant bulunamad
iin serbest braklyor fakat bu basknn zerine Emma artk yeraltna
inmeye ve adn deitirmeye ve baka bir isimle hemirelik yaparak bir
sre zaman geirmeye karar veriyor. Konumalarn durduruyor ve iki
sene kadar E. G. Smith ismiyle hemirelik yapyor. 1903 ylnda bu yeralt
macerasndan sonra Serbest Fikir Birliini kuruyorlar. Tekrar harekete
geiyor ve serbest dnce-ifade zgrl ile ilgili konuma turlar
dzenlemeye balyor.
1906dan 1917ye kadar yaymlanacak olan Mother Earth dergisini
106

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
karmaya balyorlar. Mother Earth, bize Emmaya dair pek ok bilgi
veren bir dergi. Sadece Emma Goldmann da deil, gerekten zamann
neredeyse btn edebiyatlarnn, anaristlerinin bir ekilde dedii
bir dergi. Anarizmle temas olan, sosyal bilimlere ve edebiyata dair
aylk bir dergi. Goldman, modern Avrupa dramas, kadnlarn eitlii
ve bamszl, cinsellik ve zgr ak, ocuk geliimi ve eitimi, dini
kktencilik gibi konumalar yaparken ayn zamanda bunlarla ilgili
makaleler de yazyor.
Glkan: Kk bir ekleme, hem o dnemin 19. yzyl anarizmi
hem gncel anarizmler ve belki Trkiyedeki anarizm de buna dahil
edilebilir, ne kadar zgrlk olsalar da olduka erkek egemen ortamlar.
Bu konularn radikal bir biimde ele alnmas, 19. yzylda Emma
Goldman dahi olsanz haffe alnyor. Bu anlamyla, Mother Earthn
aslnda dnyadaki anarizm tarihi ierisinde ok radikal bir yeri var.
nk sanatla, yaratclkla ve birok farkl alanla birleen hem siyasi
bir dergi hem de o dnemin genel izgisinin ok dnda. Ve zellikle
Kropotkin, yine bu konular baka bir dergi olan Free Societyde ele
almaya altnda, daha yaratc daha sanatsal dillerin tercih edilmesini
haffsiyor ki Kropotkin anarist harekette dier anarist dnrlere
nazaran grece kadnlara daha az ayrmclkta bulunan yazarlardan
biridir.
Milen: Tam buna bir gnderme olarak Goldmann u szn sylemek
istiyorum: inde bulunduum safardan bir knama geldi. Mother Earth
yeterince devrimci olmamakla sulanyordu. Kukusuz bunun nedeni
dergide anarizmin bir dogma olarak deil zgrletirici bir ideal olarak
ele alnmasyd. Bu syledii o zaman iin gerekten ok allmadk
bir ey. Dergide anarizmi bir sre ve tavr olarak, metodoloji olarak
kullanyor, bir hedef olarak deil. Ama tabii ayn zamanda provokatif
diliyle ok dikkat ekici, anarizmin metodoloji olarak kullanlmasnn
etkisi midir bilmiyoruz ama lk saysnn son paragrafn yle bir
okumak istiyorum ainalmz olsun diye: Toprak Ana kamusal ve
bireysel yaam haklarnn gasp edilmesine kar olanlar bir araya
getirmek iin, daha yksek bir geree ulama abasnda olanlara,
sradanlktan bkmlara, yaanan tkankln geliimin ve dnmn
esnek ve gl admlarnn stndeki basksn hissedenlere, ancak
snrszlkta zgrce nefes alabilenlere, zenginlik dalarnn karsnda
istemekten ve alktan duyulan korkudan zgrlemek iin, insanln
yeni afann glgesinin nazikliinin hasretini ekenlere, zgr dnya,
zgr birey iin zellikle o zaman binlerce insana hitap eden bir kadn
olarak Emmann kadnlarn gerekten ciddiye alnmad bir dnemde
Amerikann en tehlikeli kadn saylabilecek noktaya gelmesini salayan
sunumlarn da yaparken kulland bu dilidir.
Bu srete Berkman on drt sene sonra hapisten kyor ve
Mother Earthde Emmayla birlikte almaya balyorlar. Bu arada
Emma Goldman eitli konumalar nedeniyle ksa tutuklanma
sreleri yayor. Artk Amerikada anti-anarist yasas kmak zere ve
bunun iin aratrmalar yaplyor, bu srada baslan ofslerden birisi de
Mother Earthn ofsi. Bir de ayrca yle bir yorumu var Emmann, yine
Mother Earthn sanatla ilikisi zerinden: Mother Earthn knn
birinci yldnmn kutlama hazrlklarna giritik. Geen 12 ayn
glklerine ve engellerine ramen derginin dzenli kabilmi olmas
107
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
adeta bir mucizeydi. New Yorklu aydnlarn verdikleri sz tutmayarak
dergiye katkda bulunmamalar yavrumun rahatszlna yol aan hrn
rzgarlardan sadece biriydi. Balangta pek heveslenmilerdi, ancak
Mother Earthn zgrl ve hayatn zenginliini sanatn temeli olarak
savunduunu fark edince bundan holanmamlard. ouna gre sanat
gereklerden ka anlamna geliyordu, yle olunca aka hayat savunan
bir yayna destek olmalar nasl beklenebilirdi ki? Yeni domu bebei
kendi haline terk ediverdiler bu yzden. Ne var ki braktklar boluk ok
gemeden aralarnda Leonard Abbott, Hartmann ve Sanborn gibi hayat
ve sanat bakaldry besleyen ikiz kaynaklar olarak tanmlayan yiit ve
zgr sanatlarca dolduruldu.
Buradaki bak as gerekten benim iin ok etkileyici, yani
sanatla ilikilenme biimi. Sanat hayatn zn besleyen ve hayatn
z tarafndan beslenen bir ey olarak tanmlyor. O dnemde sanatn
gndelik hayattan yabanclatrlmas, hem sanatlar tarafndan
hem de dnemin aktristleri tarafndan ok dikkatle ve zenle yaplan
bir ey. ounluk bir ekilde birbirlerini asla besleyemeyeceklerine
inanyor, tabii burada Goldmann da bahsettii aznlktakiler de var.
Emma Goldmann bu perspektifnin o zamann anaristlerinin de
ok fazla tanmlayamad, ok grnr olmayan bir tarafa dediini
dnyorum. Yani hayatn oluu, kaosun kendisi, zaten doal varoluun
iindeki renkler, eitlilik ve organik byme halinin hayatta ihtiyacmz
olan tek sistem olduunu savunmas, bunun yaratclkla ve dou,
reme zerinden tanmlanmasn ok anlaml klyor. Ve sanatn da tam
olarak bu noktada devreye girdiini anlamak ok zor deil. Bununla ilgili
senin (Glkan) eklemek istediin bir ey var m?
Glkan: lk planda kulland dil kinci Dalga zc bir feminizmin
tnlarym gibi duruyor, isim seimi olan Mother Earth de yle
tnlyor. lerde hakikaten kinci Dalga Feminizmi ve onun dili zc bir
feminizme mi iaret ediyor diye tekrar konuuruz ama ocuk kavram
zerine dncelerine yle ksaca bir deinirsek; aslnda burada
anarist bir yaratm, dergiyi bir ocuk, bebek gibi tarif etmesinin
altnda yatan son derece patriarkal bir ortamdaki provokatif dili
grebiliriz. Gerekten o dnemin eril ve rasyonel siyasetinin ierisinde
dergisinden bebeim diye bahsedebilmesi ok provokatif bir ey.
Aslnda Emmann dneminde ounlukla politik, ekonomik, askeri,
siyasi vs. gibi dnceler ve analizlerde ocuklar henz olmam
ham yetikinler olarak ele alnyor; btn Bat felsefe tarihinde ele
aln biimleri yetikinler zerinden bir okuma. Ancak, Emmann
dncesinde ocuklar byle varlklar deil; kendi haklarna sahip, tam
ve btn birer birey olarak ele alnyorlar. Kadnlarn erkekler zerinden,
ocuklarn da yetikinler zerinden tarif edildii bir dnyaya radikal
bir eletirisi var. ocuklar zerine dorudan bir kampanya yapm
deil ama yapt her kampanyada anti-militarizm olsun, seks iilii
olsun veya kadnlarn cinsel zgrlemesi, doum kontrol, krtaj vs.
ocuklarn sosyal organizasyon ierisindeki yeri onun politikasnn ok
merkezinde bir yerde duruyor. zel olarak ocuklarla ilgili odakland
ey, iinde bydkleri toplumun, devletin o ocuklardan ne bekledii
deil, ocuklarn zgr bireyler olarak yetiebilmesi iin o toplumun ne
tr zgr biraradalk modelleri oluturacayla ilgili. Yine ayn ekilde
ailelerin, ebeveynlerin ocuklardan bekledikleri devlerle ilgilenmiyor;
108

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ocuklarn birey olularn ktrmletirmeyecek bir biraradalk nasl
olur diye bakyor. Bylece dncesinin merkezinde ocuk zerinden bir
bak gelitiriyor.
Emma Goldmanda Olu...
Tekrar kendi metinlerindeki bu ocuk olua geri dnelim Yetikin
dnyasnda sama olduu ifade edilen eyler ocuksu olarak nitelendirilir
ya, mesela buna ciddi anlamda kafay takm biri Goldman. zellikle
provokatif anlamda kulland bir ey bu. Ona gre ocuk olu, rasyonel
olarak karar srecine henz hakim olamam veya ahlaki sreci henz
gelimemi bir varlk deil, ocuk aslnda belki de henz toplumun
iktidar yaplarn iselletirmedii iin bunlardan daha zgr bir varlk.
Aslnda btn bireyler arasnda bir ocuk olu olduundan bahsediyor.
Devletlerin, iktidarlarn, iktidar ieren btn kurumlarnsa bireylerin
ierisindeki bu ocuk oluu maniple ederek kitleleri harekete geirdiini
veya onlar etkisiz hale getirdiini sylyor: Eer iktidar bireylerdeki
bu ocuk oluu harekete geiriyorsa neden biz daha zgrlk bir yere
doru bireylerin ierisindeki bu ocuk oluu kkrtmayalm? Dolaysyla
yapt ey de, konumalarnda ve yazlarnda yaratt provokasyon da
srekli bu ocuk olu, kadn olu vs. diye onun o zamanki daarcnda
kadn doa, ocuk doa olarak kulland ama bizim bugn olu
diye tercme ettiimiz ey
ki ey bizi cezbetti ve ok arpc geldi. Emma 19. yzyl anarizmi
iin bile ok radikal bir ey sylyor. Anarizmi bir ideoloji, byk bir
anlat, bizi devrime ve devrimden sonra zgrle ulatracak byk bir
anlat gibi grmyor. Her ne kadar o dilin ierisinden konusa ve o dilin
tm handikaplarn tasa bile, anarizmi bir sre olarak tanmlyor.
Daha sonra bu sre ve metodoloji ksm 60lar ve 70lerdeki feminist
hareketin ve pratik anarizmin yeni afanda tekrar deerlendiriliyor.
Belki Queer teorinin bahsettii olu kavramyla Emmann anarizmi
bir sre olarak, akan giden bir ey olarak ve yolda gidenlerin akc
bir toplam olarak grme hali arasnda bir akrabalk olduunu da
syleyebiliriz. Tabii bunlar bizim yorumlarmz, yani Milenle Glkann
okumalar.
Bir dier akrabalk da u ki; performatif olan Emmada ok
nemli duruyor. lk bakta fahielik ksmnda hemen insan irkilten bir
yan var; Emma aslnda orada dorudan bir performansn iine girmek
istiyor ve o deneyimin tam olarak nasl bir ey olduunu merak ediyor. Ve
bundan gnl aklyla daha sonraki yazlarnda bahsediyor. Evet, yani
bir kadn seks iilii yaparken, o kyafetleri giydiinde ve o ilikilenme
halinde, o pratik deneyimin ierisinde nasl hisseder, nasl yaantlar
bunu? Bunun zerine, bu deneyim zerine sz retirken bundan ok
yararlanabileceini dnyor. Ancak ne yazk ki hevesi kursanda
kalyor. Bir de o zaman tabii bilgiye ulamn koullar yaadmz
anki gibi deil; hem ak alanlarda hem de toplant salonlarnda
hitabet sanat ok nemli ve orada tepeden trnaa performatif bir olu
ierisine giriyor Emma Goldman.
Ve ilk bakta, o performatif halinin ierisinde, siyaseten
baktmzda yanl bulabileceimiz ok fazla ey varken aslnda o
retorie odakland iin performansn kardaki kiide yarataca
109
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
etkinin kendisiyle daha fazla ilgileniyor. Konumasndan sonra belki
birtakm eletiriler geldiinde bunlar yer yer kabul edecek bir noktaya
da varyor, ama onu orda cezbeden ey kitlelerin performatif olan
tarafndan nasl etkilenecei.
Milen: Tam bu noktada aslnda biz bu tercmeyi yapmaya ihtiya
duyuyoruz nk dil kullanm olarak kinci Dalga Feminizme, zc
dile ok denk dyor. Ama metinleri okuduktan sonra kardmz
anlamn ayn yere denk dmediini fark ettik. Kelime kullanm ve tavr
zerinden aslnda biraz daha varolusal ve deneyimsel bir yerden bunu
tanmladn, yani olu kelimesini kadnlk deil de kadnslktan,
ocukluk deil de ocuksuluktan bahsettiini grdmz iin zellikle
kullanyoruz.
Mother Earthn ofsinin datlmasndan devam edeceim..
Derginin kapatlmasnn asl sebebi, biraz nce gzden karmm ama
o srada Birinci Dnya Savana girmek zere olan Amerikada zorunlu
askerlie kar yazl bir kampanya balatan tek yaynn Mother Earth
olmas. Bu kampanya dolaysyla derginin ofsinde arama yaplyor. Bu
arada Berkmanla Mother Earthn yeterince anarist olmadna dair
ufak tartmalar yayorlar. Berkman, Emmann Mother Earth istedii
gibi karmas gerektiini ama kendisinin daha farkl bir perspektiften
gitmek istediini ne srerek The Blast diye bir gazete karmaya
balyor ve yine birlikte ayn ofsi paylayorlar. Bir basknda, The Blast
ve Mother Earth zerinden kaytl olan btn anaristlerin ve derginin
ulat herkesin isimlerini alyor devlet yetkilileri, ellerine on bine yakn
isim geiyor. Sonuta, 1917de Goldman ve Berkmann snrd edilmesi
btn bu bilgilere dayanarak yaplyor.
Aklar, aklar zgr ak, kskanlk
Goldmann birok a oluyor ama ad hafzalarda kalan ve Goldmann
asla bahsetmekten vazgemedii iki kii var: 1908de Ben Reitmanla
tanyorlar. Reitman ayn zamanda konferans turlarnn da dzenleyicisi
olarak Goldmann hayatnda nemli bir yer tayor. Bu arada yaadklar
akn zgrl ve ilikilerinin akl, zgr ak, kskanlk zerine
Ben Reitmanla birliktelii sresinde birok metin yazm olmasna
ramen aslnda Reitman okeliyken Goldman en monogam (tekeli)
zamann yayor. Emma iin yle bir yorum var zaten: Kskanln
yrein zgrlne olan inancyla yenmeye alm olsa da bu onun
iin zor olmutu. Kskanlk zerine yazm olduu btn makalelerde,
zgr olmak iin kskanmamaktan ve birey olmaktan her bahsediinde,
kendi hissinin tkand noktaya geliyor; iki bireyin bir araya geldii o
samimiyetin, yaknln, paylamn ihtiyacn en ok tanmlayabildii
nokta bu. Bu arada bir dipnot daha dmek istiyorum. Ben Reitman
kendisinden on ya kk. Bu yzden, metinlerinde ak ve ilikilere
ya hiyerarisi zerinden dokunduu oka yer var. Bu da sanrm Ben
Reitman, Goldmann perspektifne yerletiren bir baka nokta; Emma
krk yandayken Ben otuz yandayd.
Glkan: Hakikaten imdi bile ya byk adamlarn gen kadnlarla
birlikte olmas toplum tarafndan ok kabul grrken aksi anarist camia
ierisinde bile ok olay yaratabilecek bir durum. Emmann kendinden
hayli gen bir a var ve stelik Reitman hakknda u eletiri de var:
110

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Yeterince anarist deil ki bu adam; Emmann a ite, etrafnda
dolayor. Hlbuki Emma memnun nk hem ona yoldalk edecek,
hem birlikte inand ii yapacak, hem de o ihtiya duyduu yaknl
ona sunacak bir iliki yayor.
Milen: Ayn zamanda Ben Reitmanla birlikte olmadan hemen nce
hapisten yeni km olan Berkman da krmz gllerle karlyor
Goldman, yeniden birlikte olmay deniyorlar ama olmuyor. Bunun
olmamas zerinden Emma gerekten hem yolda hem a olabilecek
birisiyle net bir yaknlk yaamaya olan ihtiyacndan ok bahsediyor,
zellikle Hayatm Yaarkende. Ben Reitmanla tantktan sonra ise
yaad iliki zerine gerekten ak pornografk tasvirlerin olduu,
kitaptaki en tutkulu blmleri yazyor. 1910da, Goldmann Anarizm ve
Dier Makaleler ve 1415te Modern Dramann Toplumsal nemi kitaplar
yaymlanyor. Bu srada doum kontrol kavramnn kurucusu olan
Margaret Sanger ile tanyor ve Reitman ile birlikte Sangerin doum
kontrolyle ilgili bilgilendirme brorlerini datmaya balyorlar. Why
the fool should not have children? (Aptallar neden ocuk yapmamal?)
diye bir eyi var ki ok houmuza gitti Dilde provokasyon biimi ok
ilgin, aslnda gerekten ocuk yapmamallar gibi bir argman hi yok.
Bu arada bir baka ilgin nokta, Birinci Dalga Feminizme daha
yakn duran biri olarak Sangerin doum kontrolnden bahsederken
Goldman, bunu kendi yorumuyla yani, Akn ve cinselliin
birlikteliinin bir ocukla sonulanmasna gerek yok, zaten ocuk
btn snf kavgasnda nmze kan en byk engellerden bir tanesi,
ayrca kadn olarak gndelik hayatmzdaki engellerden birisi, bunu bu
ekilde yaamamza gerek yok, argmanyla turlar dzenliyor. Bu srada
1873 Comstock Yasas ki kamusal alanda cinsellik zerine konumay
yasaklayan bir yasa bu, dahilinde defalarca ceza alyorlar. lkinde
Goldman para cezasn demeyi reddederek iki hafta hapiste kalyor,
bundan -drt ay sonra da Reitman, tarihte bu yasa dolaysyla verilen
en uzun hapis cezasn alarak alt ay hapis yatyor.
1917de ABDnin 1. Dnya Savana girmesiyle Zorunlu askerlie
hayr birlii kuruluyor ve bu birliin paras olan Goldman ve Berkman
ikier yl hapis cezasna arptrlyorlar. Ardndan, Goldman Jeferson
Hapishanesine, Berkman ise Atlantaya gnderiliyor. 1918de, yllardr
kartlmaya allan anti-anarist yasa sonunda kyor ve rgtl
devletleri tanmayan ya da buna kar kan kimselerin veyahut bunu
ngren rgtlere ye olanlarn ABDye girmesi yasaklanyor. Bunu
yapabilmek iin Goldman ve ABD vatanda olan eini vatandalktan
karyorlar. Bylece, Goldman ile Berkman dier 247 radikalle birlikte 21
Aralk 1919da snrd ediliyor. Bu arada Ben ile neredeyse on sene sren
ilikileri bitmi durumda nk Ben daha gen ve ocuk yapmak isteyen
bir kadnla birlikte olmak istediini sylyor. zlediimiz gerekten
ok kt bir TV belgeselinde Emma ok zlyor yani yaad krize
inanamazsnz
Glkan: Yani byk bir sakinlikle anlyorum diyor, srtn svazlyor,
kapy kapatyor ve evi ykyor. Kamusal alanda faay bozmayp ierde
(Glmeler)
Milen: Bu arada 1920de ABDde kadnlara oy hakk geliyor, fakat bu srada
Goldman snrd edilmi durumda ve zaten Birinci Dalga Feministlerle
bir atma halinde. Snrd edildikten sonra Rusyaya gidiyorlar. Tabii
111
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
bu arada Bolevik Devrimi de gereklemi. Goldman, Mother Earthde
bu devrimi destekleyen birok yaz yazyor son yllarnda ve bunun
gerekten hayal ettikleri devrim olabileceini dnyor. Ama daha
sonra Rusyaya gittiklerinde ve Leninle de tantnda yaadklar birok
ey var Leninle tanmas sadece sembolik bir anlam tayor, orada
ok grnr olan bir ey var: Goldmann en byk kavgalarndan biri
zgr ifade zerine olduu iin, Lenin, susturulan ve ldrlen birok
dmandan bahsederken Goldman ve Berkman peki, ya zgr ifade?
diye soruyorlar. Lenin ise karsnda iki tane yeniyetme varmasna
Savatayz, hangi zgr ifadeden bahsediyorsunuz? Burada devrim
yapyoruz, ne zgr ifadesi! gibi bir tepki veriyor. O zaman Goldman
gerekten o gnde kadar Bolevik Devrimini desteklemekle byk bir
hata yaptn fark ediyor ve bir senelik Rusya maceralarndan sonra
Londraya vardnda yazd ilk kitap Rusyadaki Hayal Krklm.
Glkan: Goldman kendi hayatn anlatt Hayatm Yaarken kitabnda
Kollontayn evine yapt ziyareti de uzun uzun anlatyor. Alexandra
Kollontaydan ve onun Bolevik Devrimindeki payndan ok etkileniyor
ve byle bir devrimin ierisinde kadn ve feminist bir zne olarak onunla
karlamaktan heyecan duyuyor. Evini uzun uzun anlatyor, evinin
ne kadar gzel olduunu, masann zerindeki iekleri ok byk
bir hayranlkla anlatyor. Devrimden dnte aklnda kalan ender iyi
hissettii eylerden biri olduu iin de ho.
Milen: Tam bu noktada evin gzelliiyle ilgili kendinden gemesine
dair ufak bir alnt: zgrlk istiyorum, ifade zgrl istiyorum ve
herkesin gzel ve parlak eylere sahip olma hakkn Yani gerekten
gzel ve parlak eyler onun iin nemli bir noktada duruyor, bunu sert
anarist varoluun iinde bu kadar rahat dile getirebiliyor olmasna ok
hayranm
Glkan: Evet, devrimin solgun, ask suratl, sert olmak zorunda
olmadna ilikin
Milen: Bu dans etme meselesine hi deinmiyor olmamzn sebebi
Dans edemezsem benim devrimim deildir ifadesinin ok fazla
referans olarak kullanlmas. Yani Goldmana tm kulak ainalmz bu
cmleden zaten. Ama bu cmleyi tam olarak bu ekilde sylemedii,
sonradan reklam dili ierisinde ekillendii biliniyor
Rusyadaki Hayal Krklm yaymladktan sonra, nce Torontoya
gidiyor sonra tekrar Avrupaya gidiyor, Berlinde yayor, ngiltereye
gidiyor Bu arada kitabn yazyor ve 1931de Hayatm Yaarken
yaymlanyor. 1934te ilk defa doksan gnlk bir konferans iin ABDden
vize alyor ve sadece bir kereliine tekrar dnyor. Goldman bundan
sonra spanyol Devrimini, yani 1936daki aylk anarist gereklii
deneyimliyor. Oradaki zgr Kadnlarla birlikte spanyada alyor ve
devrimin baarszlnn ardndan Londraya yerleip, bu kez spanyadan
kaan, o srete zorluklar yaayan kadnlar ve ocuklar iin para toplayp
onlarn Avrupadaki hareketine destek verecek bir ofs ayor. Ayn sene
Berkman intihar ediyor. Bunun zerine, Kanadaya dnen Goldman,
dostlaryla neeli bir akamda kart oynarken kalp krizinden lyor.
Bu da sevdiimiz bir alnts: Neden sonra fark ettim ki ben ok farkl
iplerden rlmm, birbiriyle elien biim ve dokulardaki. Hayatmn
son gnlerine yaklarken ihtimal odur ki kendim iin yaadm bir
hayatn zlemiyle dnceme kendimi tmyle adama ihtiyac arasnda
112

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
gidip geleceim.
Glkan: u mthitir, en son Kanadada yaad yer bir komn evi.
Kolektif bir hayat paylaan gen anaristlerin, zgrlk bireylerin
yaad bir komn evinde, hayatnn son dneminde onlarla birlikte
yaamay seiyor ve hakikaten iyi bir akam yemeinden sonra kat
oynarken tak diye lyor Yani Emma Goldmann hayatna yakr bir
lm, ok etkileyici.
Dalgalar aan feminizmi!

imdi, Emma Goldmann dncesinde, anarizminde ve (biz yle
demeyi ok seviyoruz) dalgalar aan feminizminde evlilik, ak, cinsellik
ve onun kadnslk gibi kavramlar zerine bir eyler syleyeceim,
sonra tartrz diye dnyorum. Milenin de syledii gibi 1.Dnya
Sava, zgr ifade, militarizm gibi birok konuda aktif siyaset yaparken
en az bunlar kadar nem verdii baka konular olduunu da gryoruz,
bunlar zellikle zgr ak, doum kontrol, cinsellik gibi konular. O
dnem iin de, sonraki dnemler iin de, hatta baktmzda bugnk
Trkiyede de, feminizmin dile getiri biiminde, emek srelerinin, snf
atmalarnn ve dier konularn, kadnn zgrlemesi meselesinde
cinsel zgrl ok darda braktn gryoruz.
Milen: Bedenin zgrlemesi meselesini, sadece cinsel zgrleme
deil, kendi saln takip edebilme olarak da gryor.
Glkan: Evet. Bunu 19. yzyln koullarnda bu kadar nemseyip dier
konular kadar buna emek harcamas ok arpc. Emmann hayatn
feminist bir okuma iin ilgin klan ey evlilik, cinsellik, ak, kadnn
zgrl ve kadnslk kavram zerine yazd makalelerle hayatn
yaama biimi arasndaki dorudan balant, yani burada mthi bir
abas var onun. Sadece konular zerine sylem retmek deil, dorudan
kendi hayatn byle yaama abas var. Bu gl pratiklerle bir ekilde
kadnlara ulamaya alrken bir tr rol model olma abas da var.
Emma Goldmann anarist feminizminin tam kalbinde aslnda
evlilik kurumu ve ekirdek aileye ilikin radikal bir red var. Emma, ak
ve zgr her trl cinsel davurumun ifade zgrl erevesinde ok
nemli olduunu sylyor. O dnem iin kimsenin zikretmedii bir ey
sylyor: Uzlamsal olmayan, allmadk cinsel pratiklerin varlndan
ve bunlarn kendilerini ifade etme hakkndan bahsediyor. Yani 19.
yzylda normatif olmayan cinsellikten sz ediyor.
Milen: 70li yllara kadar konuulmas ok zor eyler bunlar.
Glkan: Evet. Herhangi bir kimlik zerinden deil, normatif olmayan
ve iktidar tarafndan kabul edilmeyen her trl cinsel pratiin ifade
edilmesi zerinden sz retiyor mesela, bu ok arpc. Ve bunlar
dorudan eylem kampanyalaryla birletiriyor. Mesela hemirelik eitimi
alyor, nk ceza evinde ok farkl kadnlklarla karlayor. Kadnn
kendi bedenine ilikin hem salk hem cinsellik asndan bilgi sahibi
olmasnn ok nemli olduunu fark ediyor ve hemirelik bilgisini daha
sonra kampanyalarnda dorudan kullanyor. Kadnlarn nasl doum
kontrol yntemleri uygulayabileceini anlatyor onlara, el altndan gizli
sakl krtaj yapyor mesela
Milen: Krtaj kampanyas asla yapabilecei bir ey deil, o dnemde
konuulmas bile mmkn olmayan bir ey. Ebelik renmesinin en
113
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
nemli sebeplerinden biri el altndan krtaj yapmak.
Glkan: Evet, yani Emmann feminizminde en arpc gelen noktalardan
biri bu; ateli sylemlerin yannda o sylemleriyle ok rten pratikleri
var. Bu, sadece kendisiyle ilgili deil, ulaabildii her kadnn bilgiye ve
bir takm imkanlara eriimi noktasnda abas sz konusu. Hangi bilgi
eksikse onu salamaya alyor, zellikle doum kontrol, cinsel salk
gibi konulara kilitlenmi durumda. Kadnn bedensel zgrlemesi ve
cinsel zgrlemesi zerine sz retirken bu konularn bir ihtiya olarak
durduunun ok farknda.
Milen: Bizim pratik anarizmi derken referans verdiimiz nokta sanrm
tam burasyd. Feminizm hareketlerinde de anarizmde de, devrimin
kendisi olmaktan bahsediyor ve oluyor. Her ihtiyac, her boluu, her
renilmesi ve paylalmas gereken bilgiyi, bir ideali yaayarak o
devrimselliin mmkn olduuna inanyor. Pratik anarizmi dediim
zaman hi anarizmle kstlandn hissetmiyorum. Genel olarak
anarko-feminizmde de ortak olan bir ey, anarizm, yani kaosun doal
ak, zaten feminizmdir. Buna denk dtn hissediyorum Emma
Goldmann.
Glkan: Evet yani bir anarist devrim olacak ve kadnlar zgrleecek
demiyor, hemen orada, bu konuda ne yapabileceiyle ilgili kendisi bilgiye
ulamak ve bakalarnn da buna ulamn salamak iin dorudan
eyleme geiyor. O dnemin dier feminist kz kardelerinin aksine
romantik ak ne reddediyor ne de knyor. Bu ok nemli bir ey ve
bunu da ok radikal ekilde sylemlerinde kullanyor. Diyor ki: Kiinin
dierleriyle kurduu intim [samimi ] balantlar, hayatnn ve politikann
merkezindedir ve bu bireyin zgrlemesi iin kurduu yaknlklar vardr,
bu yaknlklarn bu rntlerin ne kadar anti-otoriter olduuna dnp
bakmalyz. Bu anlamda zellikle evlilik kurumuyla ak arasnda,
zoraki-zorunlu, seilmemi annelikle, kendisinin annelik igds
dedii, ama Nezahatin sonradan annelik deneyimi diye kullanmay
tercih ettii, ey arasnda da fark koyuyor. Kurumlar tarafndan organize
edilmi otoriter aklar ve kurumlam durumlarla, yaantnn anti-
otoriter ak arasnda ayrm yapyor. Dolaysyla topyekn reddetmiyor
bunlar, yani ak bizi kleletirir, tamamen aktan uzak duralm
diyen bir feminizmi yok; zgr bir ak mmkn olabilir diyor. Kendi
ifadesiyle diil igd denen bir eyden bahsediyor ki bunlar da
yine tartmaya ak. Bu diil igd eer tam ve eksiksiz yaanrsa
kurumlarn basklarna meydan okuyup ortaya kacak olan ey eksiksiz
bir zgrlk olacaktr, diyor.
Devletten oy hakk talep eden ve bunu savunan dier
feministlerinin aksine kadnlarn kendilerini zgrletirmek iin o
igdlerinin zincirlerini krmas gerektiini sylyor. rnein bebek
yapmann knand bir feminizm var, o ise Acaba bebek yapmak m
sorun, yoksa o bebein bize nasl yaptrld, o yaantlanan konunun
nasl olutuu mu? diye soruyor. Bu arada bir yandan Birinci Dalga
oy hakk savunucusu feministlerle polemik halinde tartrken bir
yandan da dnemin dier anarist fgrleriyle urayor, nk onlar
da anarist politika ierisinde bu konularn bu kadar ne kmasndan
hazzetmiyorlar.
Emma, en azndan u konuda netti; kadnlarn ak ve cinsellik
yaadklar kiiler ve eitim seviyelerinde kkl bir devrim olmad
114

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
srece kadnlar iin gerek bir zgrlk olmayacakt ve bu fkri de
yaam deneyiminden alyordu. likilerdeki eitsizlie ilikin inatla bir
odaklanma var burada. Mesela Birinci Dalga Feminizme bir eletirisi
var; diyor ki, Kadnlara oy hakkn savunan bu feministlerin tarif ettii
yeni ve modern bir kadn var. Ancak, modern kadnlarn o zamana kadar
erkeklerce biimlendirilmi toplum tarafndan dikkate alnmalar iin
profesyonel kiiler olmalar gerekiyor, yani kamusal alanda yaptklar
herhangi bir ii son derece profesyonel ve mkemmel yapmak
zorundalar ki erkekler kadar ciddiye alnsnlar. Bu nosyonu kabul
etmekse aslnda bal bana problemlidir. Yani, aslnda, Otoritenin
belirledii bu nosyonu iselletirmek ve ciddiye alnmak iin onlara
benzemek sorunludur, diyor. zetle Amerikan oy hakk savunucularnn
zgrlemek iin (Emmann kendi ifadesiyle) kadn kadn yapan
ne varsa bunlardan kurtularak zgrleme syleminde olduklarn
dnyor ve bu yzden onlar eletiriyor. Birinci Dalga Feminizmin
kadnsl, cinsellii ve birok eyi brakmak zorunda olduunu
kadnlara vaaz ettiini dnyor. Burada o dnemin feministlerine
bakan muhafazakr baklarn arkasnda o baka bir ey sylyor, yine
provokatif bir dille diyor ki, zgrlemek iin diil zelliklerden kurtulun
diyen kadn zgrlklerinden zgrlein! Ona gre: Kamusal alanda
oy hakk hangi efendinin size hkmedeceini semekten baka bir ey
deildir; bu, kadn zgrletirmez, burada sadece ksmi ya da yzeysel
bir zgrleme sz konusu olur. Ve yar zgrlemi modern kadn yapay
bir varla dnr. Ortaya kan bu yeni modern kadn zorunlu olarak
namuslu olmak, ciddiye alnmak iin kadns tm zelliklerinden
uzak durup son derece ayr bir varolu ierisinde olmak zorundadr. Kii
hayatn yaarken, hem byleyici hazlar hem bizi biz yapan baz kederler
vardr ve aslnda bu modern kadn kendini bunlardan mahrum eder. O
profesyonel bir endstriyelleme sonucu ilerlemenin ve ilerlemeci erkek
egemen zihniyetin yeni bir neferi haline gelir ve bu, kadn zgrletirmez,
daha donuk bir varlk haline getirir. Akn ardn, akn vahice
gsnde arptn ve bu sesin duyulmaya ve tatmin olmaya ihtiyacn
kabul etmez bu kadnlar, nk cesur deildirler. Tm o profesyonellii
kertebilecek kadar ykc bir etkidir bu; ak ykc bir duygudur ve
kurumlar da bertaraf edecek dinamiklerden biridir zgr ak. Ksacas
yasalar kadn zgrletirmez, ayn anda yeni zincirler ekler ona, gndelik
hayatta hibir eye dntrmez, zgr olduu illzyonunu yaratr
sadece. Olduka yksek perdeden, radikal bir sylemdir bu.
Daha sonra Emma Goldmana dair yle bir soru soran yakn
dnem feministler var: Neden bir kadn uzlamsal olmayan bir hayat
yaamak istesin ki? nk Emmann bu syledii ey btn o caziplii,
provokasyonuyla ok ho ama bir yandan da ok sert bir ey. Yasalar var,
toplum, kamu ahlak gibi meseleler var. O mehur lafnda unu sylyor:
Kadn, kendi davran ve eylemlerinde toplumun ne dneceinden
zgrlemek zorunda Peki, ama neden bir kadn bunu istesin?
Uzlamsal ve ksm zgrleme modelleri dnda ok mu rol model var
bizi cesaretlendirecek? Emmann hayatnda bize bu konularda ilham
verecek bir eyler var, ama en nihayetinde hayal krklklar da var. Kendi
hayat, cinsel deneyimleri, zlemleri, arzular, tutkulu ak ilikileri var
ve hayatn anlatrken ok samimi bir ekilde ayor bunlar. Mesela
Gerek zgrlk zor fedalar ve komplike elikileri de beraberinde
115
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
getirir, diyor. Aslnda ne yasalar ne erkekler, kadnlar zgrletirecek
olan tek ey kadnlarn kendi ilerinden gelen zgrleme arzusudur.
Bir de, Cinsel eitlilik bir kiinin duygusal arzularn tatmin
edebilir mi? sorusuna geliyoruz. Bir yandan ateli bir ekilde bunun
savunuculuunu yapyor, ama u da aa kyor: Bir kadn zgrleirken
kendi bedeniyle, cinselliiyle, arzularyla vaaz ettii o eyi yaparken
bir yandan da bir srdala ve istikrarl bir aa olan ihtiyac nasl
karlanr? Emmann dilei zgr bir kadn olarak bir komnde kolektif
hayatlar yaamak ve orada karlkl olarak destekleyici balara sahip
olmak. Yani, orada bahsettii ak monogam deil ve o ok eletirdii
evlilii kendi i dinamikleriyle yeniden retecek ekilde yaamyor. O,
kolektivite iinde kadnn kendi yaratmn nemsiyor. Kadnn birok
ey yapmasn olanakl klacak kolektif anlamda desteklenen birden
ok ban olmasn arzu ediyor. Ama tabii ki kendi yaam deneyiminde,
19. yzylda bu szleri syleyebilmi olsa da yle bir deneyime olanak
salayacak bir komnal yaam pek yok. 68 ve sonrasnda yaanp yer yer
baarya, yer yer baarszla urayan durumlar var ama
Gne: Bir de spanya deneyimi var deil mi?
Glkan: Evet Ama ite o zaman baya yalanmt (Glmeler)
Milen: zgr ak derken tabii ki ikili ve cinsellik ieren bir eyden
bahsetmek zorunda deiliz, ama onun o komn gereklii iinde
yaanmas gerekten 60 sonrasna denk geliyor. Yani pratik olarak
okelilik yaanyor olsa bile
Glkan: Evet yani birden fazla partnerle uzun sreli yakn balar ieren,
daha sonra oklu ak olarak tarif edebileceimiz pratikler yok. Ve yanl
bilmiyorsam spanyadaki komnler daha ok ekonomik bir kolektifik
var ama ak ilikilerinde bir kolektifik yok.
Milen: Geleneksel aileyi ok n plana karyor? Aslnda spanyadaki
durum, komn yaamnn iinde yine alt gruplar olarak aileleri
tanmlyorlar.
Glkan: Felsef ve siyasi dnceleriyle uyumlu ekilde kadnlarn
duygusal olarak tatmin olduklar ve ayn zamanda zgr olduklar
biraradalklar dlyor. Onun pratiinde yer yer tkanma noktas da bu:
Dnceler ok zgr akyor, vaat edilen eyler ok iyi. Ama bunlar kendi
hayatnda deneyimleyecek imkanlar Emmann zgr dncesinden
daha fazlasna ihtiya duyuyor. Yani, uzun sreli desteklendiimiz yakn
ballklar oluturduumuzda bu bizim zgrlmz kstlayan bir
deneyime dnyor ou zaman, ama Gzel bir fkrim var! diyor
Emma, bu byle olmak zorunda deil Biraz iyimser bir gzel fkir bu:
Kurumlar olduu srece birisinin kars ve annesi olmak kle ve ast
olmakla eanlamldr. Buna radikal bir saldr yapmad srece kadnlar
zgrleemez.
***
zgr annelik deneyimi iin eitli politik yntemlere
bavuruyor. Bkmadan on yllar boyunca doum kontrol kampanyalar
dzenliyor; eer kendi remenize hakim olursanz, bunun kararn siz
verebilirseniz, kendi arzuladnz zaman, arzuladnz biimde, daha
zgrce biraradalklar ierisinde annelik deneyimini yaayabilirsiniz
ve bu kt bir ey olmaz, diyor. Yani, annelik deneyimini lanetlemiyor,
116

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
bunun yeni bir hapishaneye dnmek zorunda olmayabileceine dair
bir cesaret veriyor. Tekrar ayn soruya dnyoruz: ocuklarn ve klarn
kadnlarn hayatnda kapladklar yer onun iin felsef anlamda da dikenli
bir konu. Kendi hayatnda da stesinden gelmeye alt ve bakalarna
vaat etmek istedii, ama kendisi de dahil olmak zere belki hibirimizin
stesinden gelemedii bir konu bu Her ne kadar zgrce seilmi olsa
da annelik ve karlkl ak bir kadn gerekten bireysel olarak tam bir
zgrlk ierisinde yaayabilir mi? Bir bakasyla duygusal anlamda
i ie gemiken ve birbirimizi beslerken ayn zamanda zgr olabilir
miyiz? Baka bir canlnn yaamsal sorumluluunu stlendiimizde ayn
zamanda kendi zgr yaratmlarmz iin alan aabilir miyiz?
Emmann karlkl balanma ve genel olarak karlkllk
sorunlar baki kald. Bunlar, onun o gzel fkrinin hayata gemesinde
bir arada olduu yoldalar ve aklar tarafndan pratikte yer yer
yaanabildi ama ou zaman baarszlkla sonuland. Duygusal ve
politik olan arasndaki gergin sava onun hayatnda hep var oldu. Srekli
bunu yaad ama yine de bak sen daha ciddi meseleler zerine yaz gibi
szlere ramen inatla zgr aktan bahsetmeye devam etti.
Bir rnek var, Edward Brady diye bir sevgilisi var, Ben Reitmandan
nce galiba Emma, yaratmlaryla, kendine iyi gelen birok eyle
ok gl bir hayat yaarken bu a oluyor. Ve bir sre sonra a
Emmann kendini fkrine vermesini ve bu yaratm halini kibir, alk,
ihtiam ve sahne na ihtiyatan baka bir ey olarak grmyor. Bu,
biroumuzun belki bir yerlerden aina olduu, erklenen kadna,
yaratmda bulunan kadna sevgili hasedi olarak tanmlayabileceimiz
ey, Emma da olsanz banza geliyor. nk sizin orada onu brakp
bsbtn kendinizi sevgiliye feda etmeniz allageldik ey. O dokular
ve akn, biraradalklarn daha nce rlm iktidar dolu doasndan
edinilen bilgilerle, siz kendinizi gerekletirdiinizde kibirli varlklara
dnyorsunuz ve sevgiliniz byk bir haset ierisinde hayatnz
baltalamaya alyor, Emma da bundan payn alyor. Ben Reitmanla
bunu biraz ayor, en azndan hayatnn belirli bir sresince, birlikte
doum kontrol kampanyalarna falan katlyorlar. ok yksek duygular
yayor Emma, diyor ki, iimdeki kadna k olan ama ayn zamanda
yaptm ie sayg duyan ve benimle birlikte o ie gnln veren bir
partnerim oldu sonunda. Ve bundan mthi bir haz duyuyor. Fakat
daha sonra mektuplardan birinde bunla ilgili duyduu elikiyi Ben
Reitmann kendisine anlatyor: Sen hayatmda yaadm en yksek, en
mutlu anlarm borlu olduum insansn Bunu anlatrken ok erotik bir
dili de var. Ama diyor ki, Kafam karyor, o kadar mutlu hissediyorum ve
paylatklarmzdan dolay o kadar mutluyum ki yaptm her ey bununla
birlikte ok anlamlanyor, seni kardmdaysa btn bu konumalar ve
btn bunlar anlamsz kalacak ve ite orada ben tkanyorum, nk
eer senden aldm sevgi ve haz iin senin ayaklarna kapanacak denli
sana ihtiya duyuyorsam ortada bana ait bir ruh kalmamtr, yleyse ben
ruhu olmayan bir kadn olarak baka kadnlarn ruhlarn ykseltmelerine
nasl ilham vereceim? O arzuyla, balanmayla ve kendini beslemeyle
zgrleme arasndaki gerilimi bylece ok ak yreklilikle paylayor.
Sevi: Bir taraftan da yanl hatrlamyorsam undan bahsetmiyor mu? ki
ey ok nemli bamsz bir kadn iin, bir tanesi kendini adayabilecei
bir erkek, dieri ise zgr annelik.
117
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
Glkan: Yok
Milen: Yok. Bu eviri sorunsal yani gerekten ok mmkn byle bir
ekilde evrilmi olmas ama kendini adayaca bir erkek gibi bir eyi asla
sylemiyor Goldman. Birey olmann nemli tarafarndan biri gerekten
ak yaamak, ak yaamaktan dn veren birinin zgr bir birey
olamayacana inanyor ve bunu derken gerekten feminist argman da
karsna alyor. Ama tekini asla tanmlamyor, akn hedefni bir kii
olarak bile asla tanmlamyor. zgr annelik ve zgr ak kesinlikle ok
gerekli eyler olarak grmyor, sadece mmkn olduklarn belirtiyor,
yle bir nerisi var. Kendisi zaten anne deil ve Goldmann hayatna
baktmzda stne basarak nerdii her eyi yaamak iin elinden
geleni yapm bir kadn olduunu gryoruz. O ideali olmaktan daha
byk bir emeli yok hayatta. Zaten ABDden snrd edildikten sonra
syledii eylerden biri de u: Hayal ettiim hayat yaama noktasna
geldim ve ondan sonra, yaadm dten sonra dnp soruyorum, bu
hayat yaamaya deer miydi? diye. Bir hayal krklyla, ABDde sahip
olduu kitleden uzaklatktan sonra yaadklaryla, acaba gerekten o
ideali yaayabildim mi, diye soruyor kendine
Glkan: Yani zgr olmak iin bu deneyimleri reddetmekten deil,
o deneyimlerin iktidar ve patriarkal rntsn skp baka trl
yaarsak ne olur diye sormaktan bahsediyor 19. yzylda olduumuzu
da srekli hatrlataym bu arada Emma bu elikileri kukusuz
yaayacakt, tanr deil sonuta, ama bunlar aka paylamas ok
deerli. Elbette allmadk ve uzlamsal olmayan cinsel pratiklere bu
kadar odaklanrken bir insanla kurulan yakn ban ve o muhabbetin
ihtiyacnn bu kadar byk olmas ne demek, diye bir soru da geliyor
akla ister istemez Tabii bu dnemin, Emma dahil anarist bireyleri
gndelik hayatta uzlamsal toplumun snrlarnn ok dnda yayorlar.
Bir yandan anarist olmasna ramen son derece eril notalarla rl bir
topluluk ierisinde ve kadnlardan beklenen ne varsa bunlara meydan
okurken, Emma, ayn zamanda duygusal tamamlanma iin ihtiya
duyduu eyi bulamyor. Orada daha gncel bir feministin yle bir laf
var: Paralanm znelliklerimiz alternatif manalar ve somut destekler
ieren sayszca muhalif biraradala ihtiya duyar. Yani kukusuz
paralanm znelliklerimiz var ve gerekten inandm bu alternatif
manalar retebileceimiz ve bunu pratik olarak kendimiz, baka
kadnlar, otoriter olmayan erkekler ile birlikte deneyimleyebileceimiz
alternatif alanlara ihtiyacmz var. Emma bundan byk oranda
yoksundu, bunu unutmamak gerekiyor. Sadece Emma deil, zamann
kadnlar iin de farkl biraradalklar, farkl yaknlk biimleri, farkl
aileler gibi formlar tartmak bir yere kadar mmkn olsa da bunlar
yeniden tanmlamak ve deneyimlemeye kalkmak zordu.
Emmayla Queer Teoriyi Sorgulamak
Emmann diil ya da kadns arzu diye tanmlad bir ey var, kadnlk
diye bir ey var ve annelik igds diye bir ey var, bunlar nasl
yorumlamalyz? Aslnda Emmann sylevlerinde u ok belirgin bir
biimde durmuyor: Kadn ve erkek arasna koyduu fark tam olarak
nereye denk geliyor? Biyolojik bir farktan m, psikolojik bir farktan m,
118

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
sosyal, politik hiyerariler anlamnda bir farktan m bahsediyor, yoksa
sembolik organizasyonlardan m bahsediyor? Bunlar bulank kalyor.
Fark daha ziyade retoriksel. nk unu biliyoruz, tm snfardan ve her
eit kadnlk deneyiminden tand kadnlar var. Btn bu eitliliin
ok farknda, onlarla birlikte eiliyor, onlarla deneyimlerin ierisinden
geiyor Bir yandan kadnlarn cinsel zgrl iin urarken,
dnemin orta snf kadnlar kadar fahieleriyle, ecinselleriyle ve
onlarn haklaryla da urayor. Radikalinden liberaline hemen her trl
kadna salk, hemirelik, gizli krtaj bilgisi veriyor. Bu eitlilik bilgisine
ramen kadn tek bir kategori olarak gren, yer yer kulamza olduka
zc tnlayan kadn doasna dair burada kulland eyin tamamen
propagandist bir dilden kaynaklanabileceine ilikin dnceler var.
Milen: Bilmiyorum, propaganda olarak bile grmyorum ben onu
Sanki tam olarak nereye oturtup onu anlatabileceini bilmiyor, yani kendi
dilinin snrlar ierisinde o kelimeleri kullanarak te bir ifade yaratmaya
alyor, gibi hissediyorum, bu kadns erkeklerden, koket adamlardan
bahsettii zaman. zellikle ecinseller zerine belli bir zamandan sonra
ok konumaya balyor ve o dnemde gerekten herhangi bir kamusal
alanda konuulmas ok zor eyler bunlar.
Glkan: Yani bir kadnslktan ve kadn doasndan bahsediyor
sylevlerinde, ama una odaklanyor dnp baktmzda, toplumsal
cinsiyet eitsizliine dayal tm yaplarn eletirisini nne koyuyor.
Devlet, aile gibi yaplar toplumsal eitsizlii kurar diyor, odak noktas bu.
Sosyal tarihsel ekonomik anlamda bask grm ve erkek egemen iktidar
tarafndan biimlendirilmi bu kadnsl sorguluyor. Bu anlamyla
kurulmu, tanmlanm toplumsal cinsiyet eletirisinin baskn olduu
bir dil var ortada ve aslnda nceden sabitlenmi, evrensel, tm kadnlk
deneyimlerini kapsayan sabit bir zden asla bahsetmiyor. Her ne kadar
kadn doas diye bir kavram kullansa da kinci Dalga zc feminizmiyle
ayn yere oturmayan birtakm eyler var sylemlerinde. Gerekten
tm sylevini bu yaplarn toplumsal cinsiyet eitsizliini sorgulamak
zerine kurmu. Dinleyicilerle temas kurarken hep knndan km
radikalizmi kkrtmay ve siyasi bilinci teatral ve performatif olanla
sarsmay n planda tutar Goldman. Sosyal honutsuzluu kkrtmak
iin kalbe ve akla ayn anda temas edebilmeyi mhim bulur ve tm
bunlar iin ilham olarak da rasyonel, erkek egemen, ilerlemeci, souk,
solgun vs. btn o rntnn yerine ykc diil bir arzuyu kkrtr.
Tm toplumun kurtuluunu cinsiyet kimlii ne olursa olsun o diil doa
diye tanmlad eyde bulur. Bu belki daha sonra Guattarinin Queer
teoride kadn olu diye tarif ettii eyle balantl olabilir. nk
tm insanln kurtuluunu bu gzel fkire balyor; iteki o arzu
dolu ve iktidar olmayan fkre Feminist anarist bir gelecek tahayyl
udur Emmann: zgrce var olup, yaratp, alabildikleri ve zgrce
sevebildikleri bir hayat. Onun gzel fkri bu.
Milen: Kadn olua dair ufak tefek birka cmleyi alntlayalm dedik:
Btn g formasyonlarnda mevcut fallik
1
ilenimlerden kendini
koparan bir erkek, muhtelif ekillerde bylesi bir kadn olua girecektir.
1
Latince, ereksiyon halindeki penis anlamnda fallus kelimesinden gelen fallik tanm Freudyen psikolojide bebein,
arzusunu (libido) cinsel organ zerinde younlatrd 3-6 ya arasna denk gelen dnem olarak tanmlanm,
feminist literatrde erkein cinsel organ merkezli dnya algsna iaret eden bir balamda sorunsallatrlmtr.
119
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
stelik ancak bu artla hayvan, kozmos, harf, renk ya da mzik olu
gerekleebilir.
Biraz nce Glkann da syledii anarist idealde full
performans bir birey olmann ancak kadn, hayvan, kozmos, harf,
renk ya da mzik oluun ne demek olduunu amakla mmkn olduu
balantsn kurduk biz. Kurulu dzenden ayrlan her ey ecinsellie,
hayvan olua ya da bir kadn olua ilikindir. Bu yzden bence hangi
yazarlarn ecinsel olduunu sormamalyz. Daha ziyade kendisi
heteroseksel olsa dahi byk bir yazarda ecinsel ya da kadn olan eyin
ne olduuyla ilgilenmeliyiz. Burada toplumsal cinsiyetin dnda bir
kadndan, bir halden bahsedildiini gryoruz. Queer teoriyle balantl
olarak Emmay nasl anlayabiliriz, noktasnda ben bir alm yayorum.
Toplumsal dzeni tanmlad zaman ocuklarn zgr bir hayat var
edebilmeleri iin ebeveynler nasl davranmaldr? Tm insanlarn ocuk
olmas zerinden hareket etmesi ok Queer bir yerde duruyor bence,
feminizmi kadn snrlar iinde ya da anarizmi emek-hayat standartlar
iinde deerlendirmiyor, ok daha bamsz bir yerden gidiyor
Glkan: Bu arada Guattari, bu metnin sonunda, yzyln banda
anarist dnrler bize bu konuda ok ilham vermilerdir deyip bir
cmle kuruyor: Herhalde o dnemlerde Emmadan baka ok fazla
insan yoktu!
Ecinsellikle ilgili ksma ksaca deinelim ve bitirelim. Her ne
kadar Emma kendini heteroseksel olarak tanmladysa ve ballk
ve istikrar konularnda yer yer normatif olann alanna girip ktysa
da dnceleri, arzular ne olursa olsun bireylerin arzularn yaama
biimlerini, cinsel pratiklerini ifade etme biimlerini hep savundu ve
bunun kampanyalarn yapt. Eminim gelecekte bir zamanda yeni
iliki biimleri icat edecek insanlar, diyor yazsnda. Bu arada, lezbiyen
ak yaama fkriyle srekli frt ettii dnlyor Emmann. Ve
muhtemelen de yaamtr.
Milen: Hepimiz inanyoruz buna. (Glmeler)
Glkan: Hatta bir kadn var Almeda Sperry diye, anarist bir yolda
Milen: Yaktrdk biz onlar (Glmeler)
Glkan: Almedann Emmaya birtakm mektuplar var son derece
romantik, romantiin de tesinde son derece erotik.
Milen: Ama Emma yorum yapmyor o yzden belki holanmamtr
kendisinden
Glkan: Yani deniyor ki, Emma muhtemelen yaamtr bunu, ama
yaad toplumun ierisinde zgrl savunurken de olsa ben de bunu
yayorum diyecek gc bulamamtr. Ama unu da unutmayalm ki, o
dnemde btn ABDde dolap ecinsellik diye bir eyden bahseden tek
kadnd
Son olarak tekrar vurgulamal ki, kadnlarn zgrlemesi iin
ak feda etmenin zorunlu olmadn sylyor Emma, nemli olan akn
esaret biiminde yaanmasna neden olan kurumlarn datlmasdr,
diyor. Cinsel ifade eitlerinde son derece srarcdr. Erkeklerin
tanmlad ve eitliin snrlarn ve lsn devletin belirledii
bir feminizm mmkn olamaz, olmamal, kadnlarn zgrlemesi
kendilerinden kaynakl olacaktr, diyor.
Milen: sterseniz sorulara geelim, aklnza taklan, temalatrmak
istediiniz, tartmak istediiniz sorular var m?
120

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Senem: Benim akla ilgili var. Burada hep insan ilikilerindeki aktan
bahsettiniz, kendini zgrce yaratmak ve zgrce almak gibi eylerden
de bahsedildi, akn sanata ya da baka bir eye de olabilecei konusu da
var
Milen: Onu hi temalatrmyor, ama Emmann baka okumalarna
bakldnda gerekten ilahi aka da rastlyoruz, ateizmine ramen
ok inanl bir kadn. O, inancn btn her eyle arasnda kurduu
ak ilikisi zerinden yayor. Ben anarizmin znde de byle bir ey
gryorum hep Yani doal ak; doal olan kaotik halin kendini zaten
ilerleten, zaten yaatan bir ey olmasn salayan o eyler arasndaki
aktr. O yzden sanrm zgr aktan bundan ok da bamsz olarak
bahsetmek mmkn deil. Ben Emma Goldman tamamen byle
okuyorum.
Sevi: Benim de bu noktadan bir sorum var, dalgalar aan feminizm
tanmn kullanyorsunuz ya Sanki o zgrlemenin sosyal haklarla oy
hakkndan ziyade kadnn ruhunda balamas meselesi ve onun stnden
aka yapt vurguyla kinci Dalgay balatan, balama evrelerine tekabl
eden bir ekilde de okuyabilir miyiz Emma Goldman?
Milen: Yani bir noktada tekabl ediyor ve deiyorlar birbirlerine, ama
arada yle ciddi bir fark var. Emma kiisel zgrlk zerinden oraya
varacana anarizm zerinden bunu temalatryor, feminizm zerinden
deil. Yani kadnn zgrlemesinin kendi isel zgrlemesi sayesinde
olacan sylyor ve toplumsal gzden kendini zgrletirmesinden
bahsediyor. Bunlar kinci Dalgaya denk den eylerdir ama kinci
Dalgayla ok net ekilde ayrld yer daha nce Glkann da syledii
o zclk. Seks-pozitif bir perspektif bu kadar net, yzyln banda
ieren bir feminist sylemle karlatmzda kinci Dalgadan ziyade
nc Dalgaya denk den bir yerde gryorum ben onu. Her dalgaya
dokunuyor hepsiyle paralel giden bir eyi var, o yzden dalgalar atn
sylyoruz ki kadnn zgrlemesi iin kiisel feminizmini kurma
srecinde de btn o dalgalardan gemesi gerekiyor kiinin bence. Bunu
u anda baktmz yerden grebiliyoruz ama Emma bunu o zaman
sylyor.
Birinci Dalga Feminizmi kendini haklar ve i eitlii zerinden
tanmlyor, kinci Dalga kadnn kendini fark etmesi ve kadn
kavramn toplumsal cinsiyet balam iinde yceltmesi ile kadnn
doas dediimiz ortak noktasnda cinsel ve bedensel zgrlemeyi
savunmasndan sonra, artk nc Dalgada bunun da tesine geip
bir kadn olma halinden ve kadnslktan bahsediyoruz. Yani bunun
toplumsal cinsiyetle ilikilenmedii, ama oradan da okunabilecei,
bask zerinden retilmi bir kadn rolnden bahsediyoruz ve Emma
Goldman bunlar syledii iin hepsine deip geiyor bence.
Senem: Ben o zaman bu isel zgrlemeyle ilgili bir eyler syleyeyim.
Akas bu bana da biraz zclk gibi geliyor, yanlsam dzeltin, ama
yle bir not almm: Kadnlar zgrletirecek ey kendi ilerinden
gelen zgrleme tutkusudur. Yani, nasl bir hayat tahayyl ierisinde
byle bir isel zgrleme olabilir? nk bizler bir ekilde yaadmz
toplumdan ayr varlklar deiliz, bu toplumla birlikte ekilleniyoruz. O
yzden zgrlk tahayyllerimiz de yle ekilleniyor. Tabii ki bunlarn
dna da klyor, farkl tahayyller sz konusu olabiliyor ve bu
pratikleiyor ki u an 19. yzyldan ok daha farkl bir noktada olmamz
121
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
salyor bu. Byle durumlar da var, ama yine de bu bana biraz zc bir
yaklam gibi geliyor, iten gelecek bir zgrleme yaklam ve kadnlar
onu kendileri bulacaklar demek
Glden: Ben de onu urada dndm: Performatif olan, teatral, daha
canl yaama biiminden bir ey oluturmaya alyor kendi hayatnda.
Dilinde ve yazd eylerde de anarizmi bir sre olarak koymas kendi
bana biraz her bireyin kendi deneyimleriyle yaayaca bir ey olduu
izlenimini uyandryor.
Milen: Sanrm zcl sorgularken, nce z derken neden
bahsediyoruz sorusuna cevap vermemiz gerekiyor. Ben o z meselesinin
tanmlanmasna biraz taklyorum, yani, sanrm z dediimizde
herkeste baka armlar uyanyor ve orada tkanyoruz bence.
Glkan: Ben yle dnyorum, kesinlikle tam olarak cevabn
bulamayan sorular orada baki ama benim kinci Dalgadan anladm,
bir z var, ieride, evrensel ve sabit Yani snf, rk ne olursa olsun
Hlbuki bunlarn her biri o kadnlk deneyiminin nasl yaandn
tepeden trnaa deitirebilecek eyler ve onun iten gelen ey, kadn
doa gibi tanmlarnn tam olarak ayn kavramlar kullanmasna
ramen ben ayn ey olduunu dnmyorum. u da var aslnda: 19.
yzyl anarizminde, btn o dnemin aydnlanmac, bat teolojilerinde
olduu gibi, devrimden sonra ulalacak am bir gereklik ve bu
mcadelede ayn fkrin yansmas olarak am zneler, o iten geleni
hissedip halletmi, am zneler gibi bir tn var. Bir yandan Emmann
dil dzlemi tam olarak byle bir siyasi corafyaya ait, insann kafasn
bulandran da bu, ama te taraftan byle bakan anarist yoldalarndan
ayrt bir nokta var: Toplumun nce dntrlmesi, devrim yaplmas
ve btn bu kurumlarn devrimle birlikte lavedilmesini vadeden
anarizmden farkl olarak unu savunuyor: O iten gelenin serpilip
geliebilmesi iin zgr aklara ve kk biraradalklara ve bunlarn
hayata getii kk komnlere, otonomlara ihtiya var. kinci Dalga
Feminizminden ayrt nokta olarak da bunu gryorum, pratikte bu
imkna sahip olup olmad ayr bir konu ama
Milen: Bir de bu aknlk meselesine dair yle bir eyi de var
Hayatm Yaarkenin nsznde, aklmda kald kadarn aktaraym:
Yalandka o zgr dnceye, o aydnlanmaya varacama ve her
eyin netleeceine dair bir inancm vard, oysa yalandka bunamaya
baladm fark ediyorum, dolaysyla hayatm hemen yazmam
gerekiyor, diyor. Gerekten aydnlanmac bir zgrl pratik
edersek, onu yaamaya abalarsak, aydnlanacaz ve aydnlandka
zgrleeceiz gibi bir inanc var, ama hayatnn sonlarna doru aslnda
byle bir aydnlanmadan bahsedemediimiz ancak zgrl pratik
anlamda yaayabileceimiz netleiyor.
zle ilgili olarak da, galiba bir anarist z var bir de feminist
z var, bu ikisi arasnda kalyoruz. Emma Goldmann zc tavr
galiba biraz daha insann zne dair yle bir alnts var: Bir iein
tamamnda hayran olduumuz btnlk organik bymenin yaratt
renk ve ekil eitliliinin uyumudur. Benzer olarak zgr bireylerin
dayanma ruhuyla donatlm organize bir hareketin sonucu ideal sosyal
uyumdur. Ki bunu da anarizm ve yalnzca anarizmin otorite kart
bir organizasyonu, bireyler ve snfar aras mevcut dmanl ortadan
kaldrarak mmkn klar. Burada organik bymenin yaratt renk
122

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ve ekil eitliliinin uyumu derken bahsettii o doal uyum, kiinin
kendi iine bakt zaman grd eyde Kii kendini tandka ve
zgrletirdike ortaya kacak eyin zne bir gveni var, evet, ama bu
bir kadn z deil. Yani, kadn ve erkek ikilii gereinin iindeki bir
zden bahsetmiyor. kinci Dalgadaki zcle denk den kadnn z,
kendini fark etmesi dediimiz eyde benim de sorunlu bulduum ey
kadnlarn tmnn ortak bir z olduuna inanmamzn beklenmesi.
Emma bunu kullanyor ve kadn doas da diyor buna, ama bahsettii
daha ok bu anarizan z bence.
Esen: Ama u da var, yanl m hatrlyorum Diil olan tanmlamas,
eril ve diili veya iktidarn tersi olarak kadn ya da diili tanmlyor
olmas, erkekler savayor, kadnlar barl gibi bir ey deil mi, orda
zc bir ey yok mu?
Glkan: Emma, Nietzcheden ok etkileniyor. Ve aslnda bahsettii
ey; iyinin ve ktnn, kadnn ve erkein tesinde bir kadn olu fakat
o dnemin ierisinde dil snrlar ok dar. Ama diil olarak tanmlad
ak; yani erkein, kadnn ve tm cinsel pratiklerin ve her eyin
kurtuluunun belki en nihayetinde biz bunu yaktryoruz ama- kadn
olu olarak tarifediimiz bir tr ak halinde cereyan etmesi, sabit
bir ze balanmayan bir halden bahsediyor aslnda. Ama dil snrlar
dar o yzden biz btn bu kavramlar ok sonrasndan araklayarak
konuabiliyoruz
Milen: Zaten diil oluu ok net kullanyor ama bize en ok deen
bu ksm olduu iin orada yanl anlama olduuna inanmaya devam
ediyoruz O yzden ben bunu tekrar etmek istiyorum: Btn g
formasyonlarnda mevcut fallik ilenimlerden kendini koparan bir erkek
(adam, man, insan olarak da okuyabiliriz bunu), muhtelif ekillerde
bylesi bir kadn olua girecektir. stelik ancak bu artla hayvan, kozmos,
harf, renk ya da mzik olu gerekleebilir. Yani o kadn olu, diil olu
diye bahsettii eyin gerekten bir kadnlk deneyimi, pratik anlamda
kadn doup kadn bymekten daha te bir kadnlk olduunu
okuyorum ben.
Esen: Evet ama sanrm Glkann dedii gibi sorun dilin snrlar
ierisinde eril olann ve diil olann neden yle tanmlandyla alakal
ama ite o dili arpyor insan.
Glkan: Ben ona tarihsel bir aklama olarak unu gryorum: Orada
bir taktik yapyor; aydnlanmaclk, rasyonellik, ilerleme, sanayi devrimi,
her ey soluklayor, betonlayor, sertleiyor, kadn zgrlkleri bile
o sertliin, ilerlemenin bir paras haline geliyor ama Emma parlak ve
gzel eylerden bahsediyor. Hani biz bir eyi aalamak iin bazen
iek bcek deriz ya, tam orda bir dakika diyor ve iek-bcei
provokatif anlamda kullanyor, diil olu, kadnslk vs. diyerek. Orada
bir provokasyon yarattn dnyorum ve bu provokasyon bugn iin
anlamsz ve zc tnlarken o gnn gerekliinde olduka radikal bir ey
olabilir.
Ama tabii yer yer benim de sorularm var: Mesela ocuksu doa,
ocuk doa dedii bir ey var, bizim ocuk olu dediimiz. Orada da
benzer bir ey var, nasl buluyor bu ocuk doay? Tatl, hisli, sade ve
cmert. Hadi canm! Benim ocuum var. Hem tatl hem beter, hem
hisli hem bencil, hem sade hem ok karmak, hem cmert hem bencil
Yani aslnda belki o noktada eletiri getirilebilir. O dnemin kapitalizmi
123
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
insan doasnn rekabeti olduunu sylyor, anaristler de o dnemin
fazla iyimserliiyle, hayr canm, insan doas byle deildir, diyorlar.
O da bu arada bir yol bulmaya alyor, Nietzcheden etkilenerek yer
yer iyinin ve ktnn tesinde gzel bir bahar var, diyor. O gzel fkri
tarif edecek dili yok, nk aslnda byle bir dil yok! Ve onu kullanrken
de hep o dildeki metaforlarla bunu ifade etmeye alyor Dergisinden
bebeim diye bahsediyor, iekli, parlak, gz alc doadan bahsediyor,
nk ikilik zerinde kurulan o dilin tesinde baka bir ey yok.
Milen: Ben bu balamda bir de una dikkat ekmek istiyorum. iddetle
olan ilikisi hibir zaman ok netlemiyor; yani bu iek, bcek, parlak ve
gzel eylerin yannda bir de iddetle olan bir ilikisi var. Teorik anlamda
iddet kart olduunu dile getirmesine ramen aslnda hibir zaman
net olarak iddet kartym demiyor. iddet ieren birok durumda,
kendisinin de hikayesinin balad suikast zerinden deerlendirirsek,
hep o durumu yaratan artlara bakmak gerektiini dnyor. O
yzden yine provokatif olarak iee bcee dndn oradan da
hissedebiliyoruz.
Glden: Bitmeyecek bir ey olarak tarif ediyor
Glkan: Evet, akc bir ey olarak ve ona kar direni de byle. Yani tekrar
Nietsche, Foucault, Deleuze ile sonradan oluacak dnce noktasnda
yer yer temasta olup iktidar ve onun iddeti var olduu srece direni de
her daim var olacak, diyor. O direnii de bir elimde bomba bir elimde
iek ile yaparm, gibi dnen biri Emma Goldman.
Senem: Ben z konusunda, zn ne olduundan ziyade, una da
taklmtm galiba: Kadnn zgrlemesi kendinden kar gibi bir
sylemin ok fazla kadnn kendi zyle alakal olmas anlamnda deilse
de byle bir ilikiden ktna nk zgrlemenin herhangi bir ahs
ya da varlktan deil de daha ok bir etkileim ve ilikiden kabilecek
olduuna inandm iin, burada o anlamda bir z m koyuyor acaba,
diye sormutum. Siz de anlattnz geri ama kastettiimin o olduunu
tekrar vurgulamak istedim, nk byle denince -tabii ki burada dilsel
kstlamalar da var ama- sanki byle tek tek bireyler var ve bunlar da
gzel gzel zgrlesin, herkes kendi kendine yolunu bulsun demek
gibi oluyor, ama aslnda zaten komnn mant da bu deil, yle bir
atmosfer ve yle bir iliki olmadka zgrleme de sz konusu olamaz
gibi geliyor bana.
Esen: Anladm kadaryla ilikilerden bahsediyor, yani kendini ve nasl
zgrleebileceini kefetmenin yolu bir ortaklktan geiyor gibi...
Glkan: Ama sanki ilk eii atlamak iin bir cesaret gerekiyor
Milen: Evet, bir itki olmak zorunda, kendi deneyimim zerinden
de sadece onu okuyabiliyorum. Emmaya da baktmz zaman unu
gryorum. Babas tarafndan on be yanda evlendirilmeye allyor
ve reddediyor evlenmeyi. 18 yanda evlenerek bir yl evli kalyor ve
boanyor. Yani 1898de evlenip boanyor. ok aksz bir evlilik, Ben
byle bir ey istemiyorum, deyip pat diye kyor oradan, cebinde drt
dolar, elinde diki makinesi ve baka hibir eyi yok. Yani, o kiisel
zgrlemenin insann iinden gelecei konusunda kendin o itkiyi
salamak zorundasn, sonra tabii ki arpmalarla ykselir, deneyimler
zerinden alr ve orda zgrln salamasn yaparz ve yaptka
zgrleiriz. Yine, cesaret ve iktidarn dayatt aile kavram olsun,
kocann dayatt ocuk veya babann dayatt evlilik veya patronun
124

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
dayatt i Bunlarn hepsinde ilk k insann kendisinin atmas
gerektiini dnyor bence.
Aye: Peki bu iki adamla ilikisi nasl olmu? Yani biraz bahsettiniz
ama Bu zamanda bile erkekler bu kadar aydnlanamam iken ben
merak ettim o devirde bu kadnla ilikilenmi iki adam nasl insanlard
diye
Glkan: Yani dzinelerce sevgilisi ve dzinelerce yatak arkada var
Milen: Berkmann anarizm ierisindeki kadnlarla ilgili ilk bata yle
yorumlar var: Kadnlar sadece toplantlara erkek bulmaya gelirler,
hatta bir tek bunun iin geldikleri ve bir ie yaramadklar yetmezmi
gibi yoldalarmz da alr ve giderler.
Glkan: Mcadeleden koparrlar
Milen: Kendisi zaten ok fedakr bir anarist olduu ve o suikast
zerinden kendisini feda ederek btn politik varln kurduu iin
ve genel olarak Emmann perspektifni yetersiz bulduu, onu yeteri
kadar anarist olmamakla, net olmamakla vs. eletirdii iin benim
Berkmanla ilgili okuduum ey hdk bir adam olduu aslnda
(Glmeler) Ama ayn zamanda anarizmin zn tarttklarnda,
Berkmanla mektuplamalarnda benim grdm ey u, Emma onun
iinde o anlam yaratyor ama bir adan da Berkmanda taklp kalyor.
Yani aslnda ak iin veya o zgr ak birlikte yaayabildikleri iin
btn hayatn Berkmanla geirmiyor, o suikast yznden geiriyor
nk Berkman tm suu kendi stne alyor. Emma gidip suikastte
ona katlmak istiyor, ama Berkman buna izin vermiyor ve diyor ki
Ben ieri girdiim zaman sen dardaki insanlara neden bunu
yaptm anlatacaksn. O yzden Emma kendisini darda braklm
hissediyor ama Berkman btn suu tek bana stlendii iin de ona
bir vicdan borcu hissederek onu hayatnda tutmaya alyor. Tabii ki
sadece bu deil, iinde bu cesarete duyduu bir ak da var Belli bir
sre sonra kendisi hapse girdikten ve o kadn gerekliini yaadktan
sonra -o zamana kadar etrafnda ounlukla erkekler var ama hapse
girip kmasyla bu iin kadnsallna yneliyor ve ben onu gerekten
ok net ekilde feminizminin alm olarak gryorum. O noktadan
sonra, yine feminizm ncesindeki Berkmanla netlemi anarizmiyle
elele yrmeye devam ediyor, nk Berkmana baml bir ekilde, o
suikastin borcunu demek zorunda hissediyor kendini.
Glkan: Ben biraz Simone De Beuvoir ile Sartren ilikisine
benzetiyorum, yani ne uzuyor ne ksalyor, ne kopabiliyorlar ne
ayrlabiliyorlar, ne de tam ak yaayabiliyorlar Birbirinin bana kalmak
dediimiz durum yani.
Milen: Bir de Berkmanla ilgili ufak bir detay daha, Berkman kanser
olduunu rendikten sonra intihar ediyor ve o ldkten sonra Emmann
biraz akln kard ve Fransada yaad sahil kasabasndaki bahede
Sasha (Berkmann takma ad) neredesin? diye gezindiine dair
aktarmlar var. Yani onlarn ilikisine dair ak, dostluk, yoldalk tesi bir
btnlkten bahsediyorlar. Bu arada btn anlatmlarda Berkmandan
Berkman, Reitmandan Ben diye bahsedilmesinin, Berkmann daha
ciddi, daha anarist bir adam, Reitmann ise daha gen olmasndan
kaynaklandn dnyorum. Reitmanla olan ilikisi ok daha kiisel
ve gerekten yeteri kadar anarist olmamasna ramen ve hatta birok
kii tarafndan ciddiye alnmamasna ramen Emma ona olan aknn
125
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
gerekliini her zaman ok savunuyor. nk orada gerekten o yaknlk
ihtiyacn gideriyor ve onu kavgada kendisine yoldalk edecek olan kii
olarak gryor
Glkan: Yani ne gzel kstek olmayan biri var Ama sadece bir
sreliine, hibir bahar uzun srmyor
Gne: Bir de o dnem sanrm Kollontay, Rosa Luxemburg onlarn da
okelilii var.
Milen: ok elilik zaten var, ok akllk sz konusu biraz.
Glkan: htiya duyduu ey uzun sreli ama basklayc olmayan bir
yaknlk.
Aye: Benim merak ettiim ey bu adamlar kendileri o dnemin
ataerkilliini aabilmi insanlar myd gerekten?
Glkan: Kim bilir Mesela Edward aamam Benim bu ama lafyla
da sorunum var geri Yani Emma Goldmann sevgilisi olmak zor
herhalde Kendi varoluunu ak olduu adam zerinden kurmayan bir
insan ve akas genelde bu tr durumlarda erklenen kadn karsnda
ar bir komplekse giriyor partner, ister kadn olsun ister erkek, yani
lezbiyen ilikilerde de durum fark etmiyor akas ok rahat cinsellik
yayor fakat ayn zamanda uzun sren bir iliki, bir ak istiyor. Ballk,
istikrar, ruhunu besleyecek bir eyler istiyor, ama bu sz konusu olunca
genelde iktidar reten ve onu basklayan, hasetlenen durumlar oluuyor.
Bene kadar bir tutuyor bir tutmuyor ama Bende uzun sre boyunca
tutuyor bu denge.
Milen: Ama Ben de zaten bir aile kurmak ve biriyle evlenip ocuk sahibi
olmak iin Emmay terk ediyor. zgr aktan bu kadar bahsedip bunu
pratik olarak on sene yaadktan sonra yine tercih ettii ey evlilik
oluyor
Glkan: ok ahaneydi, grrz deniliyor. (Glmeler)
Milen: Evet seninle tanmak ok efsaneviydi ama artk ocuk lazm.
Miray: Tabii Benle ilikisinden sz ederken belki kendi hayatm
yaamakla dncelerimi yaamak arasnda gidip gelmek dediini
hatrlamak lazm, yani bir yandan balanmak istiyor ama sonra onun
getirilerini gryor, sevgililik kurumu, tekelilik vs. konusunda
dnceleri var ortada Yani bana yle geliyor ki iki arada gidip gelmi,
kendini brakmak zgrlk m yoksa rasyonel olan yapmak m diye
Milen: Bence bu ikisi arasnda gidip gelmekten bahsettii noktada,
ikisini de tutturamadm, ikisinden de tatmin olamadm gibi bir histen
bahsediyor, hatta dnp Acaba bu hayat yaamaya deer miydi? diye
bile sorguluyor, ama ben Emmay okuduum zaman, gerekten bu ikilik
olmazsa olmaz, o btn zgrlkten bahsedemez gibi geliyor bana. Yani,
eer akn iinde kendini kaybederse veya bu emeinin, kavgasnn, o
gzel fkrinin iinde kendisini kaybederse ikisinde de o zgrlemeyi
kaybetmi olacak, ama o aslnda zgrln kavgasn verdii iin ikisini
de ayn anda yayor Bu da ona olamam hissi veriyor ama pratikte
baktmzda olmu diyoruz, geri ancak, 70lerden sonra olmu
diyoruz. Arada Emma Goldmann unutulduu bir dnem var ki o tam da
o olmaml onaylayan bir dnem zellikle Rusyadaki hayal krkl
ile birlikte politikasnn tutarl olduu gz nnde bulundurulamyor, ta
ki 1968e kadar
Glkan: Bu 68de cinsel devrim, cinsel zgrleme meselesinde de
tam onun takld, krlganlat, biroumuzun da deneyiminde
126

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
krlganlaan bu nokta var Yani 60larn sonu 70lerin banda bu konuda
birok deneyim yaanyor ama bir de baklyor ki bir sr iyi deneyimin
yannda bir sr de berbat deneyim var, grlyor ki bir grup insan bu
zgrleme deneyiminden biraz suistimal edilerek, biraz hrpalanarak
km. Tabii ki bu tip kategorizasyonlar yanltr ama bir tarihi-pratik
bilgi olarak daha ok kadnlar, heteroseksel olmayan erkekler, farkl
cinsel pratiklere sahip insanlar bu zgrleme srecinin sonunda baz
deneyimlerde olduka suistimal ediliyorlar ve bu yine ayn soruya denk
geliyor: zgr cinsel deneyimler yaamak aslnda zgr biraradalklar
iin yeterli midir? ki veya birden fazla insann birbiriyle sevimesinden
baka, ayn zamanda biraradal ieren formlar mmkn mdr? Bu
tartmalardan evrile evrile de nce monogami kart daha sonra da
oklu ak diye adlandrlan tartmalar, gruplar, komiteler vs. oluuyor
oklu ak savunanlar ev ii emein, ocuk bakmnn, ortak iliklerin,
bahenin vs.nin herkes tarafndan eite ve rotasyonla paylald ve ak
aklarnn da hi kimsenin tekelinde olmad bir eit komniteden,
krallarn ve kralielerin olmad ve herkesin bundan eite nasiplendii
deneyimlerden bahsediyorlar Emmann szleri tam da bu eit bir
deneyime iaret ediyor, ama ne yazk ki o deneyimi yaantlayacak
tarihsel koullara sahip deil.
Katlmc (a): Neyse ki yalandnda keke evlenseydim, ocuum
olsayd flan demiyor. (Glmeler)
Milen: Ama zaten yalnz kalmyor gerekten de
Glkan: Bir sr ocuu var
Milen: Evet, gerekten birok eyden ocuum diye bahsediyor ve
Emmann deneyimine baknca yaratclkla kurduu ilikide beni tam
bu noktada tatmin ediyor, nk dostlaryla ve yarattklaryla birlikte
yalanyor
Esen: Peki, o dnemin konjonktrnde yani aslnda Birinci Dalga
yaanrken kinci, nc Dalgalar da sorunsallatran biri olarak da
kadnlar arasnda ilgi gryor mu, baka anarist kadn yoldalar var m?
Milen: Evet, hi bahsetmedik.
Glkan: Bu arada dnemin Birinci Dalga feministlerinin bazlaryla
iletiim halinde. Mary Wollstonecrafttan ok etkileniyor ve onunla
ok fazla kiisel yazmas var, hatta ondan Mary diye bahsediyor
ve Marynin syleminden, zor yaam deneyimlerinden, bana kalan
ocuklar nedeniyle ok kederleniyor. Margaret Sangerden de bahsettik,
yani farkl feministlerle srekli paslayor. Anarist hareketin ierisinde
Voltairine de Cleyre, Louise Michel gibi anarist feministler ile de
paslayor. Bu arada bunlar dnda kendi srekli biraradalklarnda
onunla birlikte yol yryen kadnlar oluyor zaten.
Milen: Bir de yle deneyimleri var. Gittii ehirlerde konferans yapt
yerlerdeki kadnlarla temasa geiyor Bu arada ben snf meselesinden
de bahsetmek istiyordum ama unuttum, bu noktada tekrar ortaya
kyor. lk hapis deneyimine kadar sadece ii snf iin kavga verirken
bir sre sonra burjuvazi ile de ilikilenmeye balyor ve sonra birok
yerde erkekler kulb gibi yerlere gidip konuma yapyor. Daha
nce kadnlarn alnmad baz yerlere, zellikle tek bana konuma
yapmas iin davet ediliyor. Emma ise kadnlarn hi alnmad bir yere,
tek bana gelmek istemediini, ancak kadn arkadalaryla birlikte
gelebileceini syleyerek tartmalar yaratyor Ve tek bana erkek veya
127
E
m
m
a

G
O
L
D
M
A
N
kadn gruplarnn ne kadar skc gereklikler olduu noktasna getiriyor
sz. Kadnlarn zgrlemek iin bakalarndan destek almalarna
kar deil ama bir erkek kulbnn anlamszln yrtan neeli bir
konferansa dntryor bunu. Kadnlar almak istemeyen erkeklerle
Emmayla birlikte olacaklarsa gelsinler diyen erkekleri kendi iinde
atmaya dryor. Byle deneyimler var ama ok yksek derecede en
yakn dostlar olan kadnlar aslnda ok fazla hikayesinde anlatlmyor
Katlmc (b): Peki, hi erkeksi bir yn var m?
Milen: Tabii fotorafar grmedin mi? Baya yakkl bir kadn kendisi.
(Glmeler)
Glkan: ok sert olduu biliniyor. Bir dedikodu daha o zaman, Johann
Mosta ok hayran, harekete ilk girdiinde, ayrca ilk aklarndan biri.
Ama Johann Most biraz daha hareketin babas konumunda biri,
Berkman suikasti gerekletirince o arazi oluyor. Bu arada Emma bir
sre boyunca hem Mostla hem Berkmanla frt ediyor ve zellikle
cinsel rekabet asndan bir gerilim de var bu iki adam arasnda ama
anarist harekette kapladklar yer anlamnda da bir rekabet var. Johann
Most konuma yapt salonlarda frsattan istifade arada Berkmana
ykleniyor. Emma Goldman diyor ki Yapma, devlet ona yklenmi
durumda ve o senin yoldan, bunu yapman hi ho deil ve seni buna
iten motivasyonun ne olduunu da biliyorum, yapma. Ama Most
dinlemiyor bunu, inatla ykleniyor ve yine bir gn bir salonda konuma
yaparken Emma giriyor salona, merdivenleri hzla kyor, sana yapma
demitim diyor ve Mosta tokat atyor, o srada Most tanr gibi bir ey
stelik harekette. Tarihe Mostu tokatlayan kadn olarak da geiyor yani
Goldman. (Glmeler)
Katlmc (c): Peki btn bu onun dnd eylerde kskanlk,
sahiplenme gibi eyler yine bu otoritenin, toplumun bize rettii
eylerin ortaya k m, yoksa iten gelen bir ey mi? O kendisi bu
kskanlk gibi duygularn ykn hi hissetmi mi?
Milen: Tabii ki ok hissetmi.
Katlmc (c): yleyse bu duygu onun iin dman gibi bir ey deil mi?
Milen: Dman m ok emin deilim ben ama
Glkan: Evet, ben yle dyorum Kskanlk yeil gzl canavar
adl yazsn okurken kahkahalar attm ben ak syleyeyim, nk
hakikaten bir dman olarak bellemi ve diyor ki, mlkiyet ilikilerinin
temelinde bu vardr, bu hakikaten asla sahip olunmamas gereken bir
eydir. Ama bu ayn zamanda onun deli gibi kskand bir dnem ve bu
durumu amak iin bunu yazyor
Milen: Evet, ite ben o yzden dman olarak grmediini dnyorum.
Metinlerinde ve yazlarnda yle da vuruyor, ama bir taraftan da onu
srekli yayor ve iselletiriyor, tekiletirmiyor.
Katlmc (c): Herkesin zgrlemesi kendi ierisinden gelecek, kendi
ierisinde bulduu yolla ortaya kacak gibi bir ey savunduunu
anladm. Ama iten gelen eyler arasnda kskanlk da var, yoksa acaba
biz bunu dardan, evremizi saran otoriteden mi rendik? Kskanlk
ve sahiplenme benim iin en iten gelen eylerden biri oysa.
Milen: Ben burada iki ayr ey sylemek istiyorum, nk iten gelenin
hangisi olduunu ben kendim, Emmadan farkl yorumluyorum. Emma
Goldman, gerekten zgr bir birey olmann, sahiplenmenin olmad
bir gerek iinde mmkn olduuna inanyor, o yzden kskand
128

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
noktada sevgilisinin zgr bir birey olduunu kendisine tekrar tekrar
hatrlatarak bu kskanl ama abasna giriyor, ama mlkiyet
edinmenin, sevgilinin senin olmaya balad gerekliin sebebinin aile
ve evlilik zerine kurulu toplumsal yap olduunu ve bunun renilmi
bir ihtiya olduunu dnyor. Anarist bir dnyada yaamadmz ve
yalnz kaldmz, komn hayat yaamadmz ve o yalnzln iinde
tekiyle bir olma noktasna dtmz iin bu dten k yolunun
komn hayatlar olduuna inanyor, byle bir nerisi var ve mantkl
geliyor okuduumuzda.
Ama ben kiisel olarak ununla birazck arpyorum, istediin
kadar komnal ve zgr bir birey olarak yaa, yine de -kapitalizmin de
kt nokta yle bir yer sonuta- sahiplenmenin, bir doadan bir zden
bahsediyorsak, oraya zgrlk kadar dedii bir nokta var bence. Biri
veya teki diye ayrmak ok mmkn deil sanrm bunu, yani otomatik
olarak dayatlan bir ift olma hali ve dolaysyla kskanyorum nk
benim o gibi bir yerden yaamak yerine, zgr olup kskanmak gibi
yaamay neriyor bence Emma. Yani o kskanmamak iin elinden geleni
yapm ve orada bocalam olsa da benim o aamada okuduum ey bu
oluyor. Ben de kskanyorum ama en azndan zgrm. Kskanlk bir
ekilde onun bir paras ve karmdaki de zgr, bu zgrlk yznden
daha ok am ve k olduka daha ok kskanyorum, bu birbirini
kovalayan bir gereklik
Glkan: Ne iten geliyor ne de gelmiyor dedik ya, onun yer yer zcle
kayan o bak asn Bana gre faizm de iten gelen ktln
rgtlenip maniple edilip da vurmu halidir, yani maniple edilebilen
birok iten gelen duygulanm var, kskanlk da byle. Bizim aktif ve
reaktif arzularmz var. Kskanlk reaktif bir arzudur bence, yani,
bastrlm, nasl yaantlanaca bilinmeyen ve bunun toplum tarafndan
belirlendii bir ey. Kskanlk, toplumun kurduu ve rettii bir ey
deil bence, ama onun nasl yaantlanaca farkl toplumlarda, farkl
zamanlarda, farkl biimlerde kurgulanm bir ekilde Ben de kendi
hayatmn bir ksmnda yle bocaladm: Yok canm kskanmyorum,
anarist kskanr m! Ama daha sonra byle olmadn, kskandm,
ama o kskanlm nasl yaantlayacam toplumun ve kltrn ok
fazla belirlediini grdm. Gerekten de o reaktif arzu faist bir yapdr
bana gre ve sosyal anlamda faizm de byle rgtlenir. Nietzscheci bir
yerden oradaki o kritik an grm ve direksiyonu biraz daha neeli,
gneli, iekli bir yere krmaya almtr Emma. Arzu skmak ya da
bastrlmaya meyletmek yerine yaratma aksn dursun. nk arzu akar,
durmaz. Ben de en fazla unu diyebilirim: Kskanlk en iyi afrodizyaktr,
birbirimizi ve aramzda gelitirme abasnda olduumuz zgr balar
ykacamza daha fazla sevielim olsun bitsin!
129
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
130
Melda Yaman ztrk
alma alan, neoliberalizm, kalknma iktisad ve kadn emeidir ve
bu konularda eitli dergi ve kitaplarda yazlar bulunmaktadr. Halen
Ondokuz Mays niversitesi ktisat Blmnde retim yesidir.
Glnur Elik
Muhafazakarlk, Beden, Krt meselesi ve cezaevlerialanlarnda
almalar yapan Glnur Elikin bu konular ile ilgili eitli dergi
ve kitaplara yazlar bulunmaktadr. Kadnlarla Dayanma Vakf
ve stanbul Feminist Kolektifin yesi olarak feminist siyasette
mcadelesine devam ediyor. Akademik almalarn ise Mimar Sinan
niversitesi Sosyoloji Blm Doktora Programnda devam ediyor.
eitli dergilerin okuyuculuunu, ktisat Dergisinin yayn kurulu
yeliini yapyor.
131
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
Geen hafta konutuklarmz, Emmann
bize anlattklar, dostlar, aklar,
kavgalar tarihte ne kadar az kadn
karakter tandmz ve aslnda onlarla
tanmann ne kadar zevkli olabileceini
hatrlatt. Ve biz de buna, bu hafta da
devam etmeye karar verdik. Emmann
ok etkilendii Alexandra Kollontayla
beraber, ayn dnemde yaayan Rosa ve
Claray da sohbetimize kattk bu kez.
20. yzyl balarnn mulak ve kaotik
atmosferinde ortaya kp entelektel ve
politik tavrlaryla aa yn vermi bu
drt kadn sahile vuran dalgalar gibi
dinledik, hem beraber hem ayr ayr kan
seslerini duyup anlamaya altk...
Melda: Merhaba arkadalar. Rosa Luxemburg zerine bir toplant
dzenlemeniz bence ok kymetli. nk Rosay genelde devrimci
kiiliiyle biliyoruz, iktisat yanyla biliyoruz ve bu nedenle Rosann
bu zellikleri daha ok solda konuuldu. Yani kadnlar olarak bildiim
kadaryla, biz imdiye dek Rosay hi konumadk. Rosay bir feminist
olarak tanmlayabilir miyiz? Ben bu konuda biraz ekinceliyim... Ama
feminist demesek bile en azndan feminist bir yannn olduunu;
kadnlarn bamszlna byk nem verdiini syleyebiliriz, diye
dnyorum. Rosa kadn mcadelesinin belli alanlarnda yer alm bir
kadn. Hatta zellikle hukuksal alanda, kadnlarn oy hakk iin hem
parti iinde hem kadn rgtlerinde mcadele etmi Rosa Luxemburg.
Rosa, Polonyal orta halli Yahudi bir aileden geliyor. Tek bana
Polonyadan svireye gidiyor ve orada okuyor. 1880lerin sonlarnda,
kadnlar kabul eden tek niversite olan Zrih niversitesine girmeyi
baarm bir kadn. Burada felsefe, tarih, politika, ekonomi ve matematik
renimi gryor. Oradan ok iyi bir doktora derecesi alyor. Daha
sonra Almanyaya geliyor; Berlinde Sosyal Demokrat Partiye giriyor
ve girmesiyle birlikte hemen kendini duyuruyor. Teorik tartmalarda
Leninle kar karya gelen, Marx en iyi yorumlam Marksistlerden biri
132

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Rosa Luxemburg. Bu aydn kimliinin yan sra devrimci de bir kadn;
hayatn devrime vakfetmi bir kadn. Bu zellikleriyle muazzam bir
yaam sunuyor bize; kadnlar olarak onu sahiplenmemiz, onunla biraz
daha tank olmamz gerektiini dnyorum.
imdi biraz Rosann yaantsna bakalm. Rosann yaamndan
birka dzeyden bahsedeceim ve genel bir ereve izmeye alacam.
nce, ona iktisat der miyiz demez miyiz, bilmiyorum ama Rosann
iktisat alannda neler sylediine bakalm. Daha sonra hem Sovyet
Devrimine dair grlerine hem de Almanyadaki devrim giriimine
bakalm. Sonra da feminizm zerinden Rosa Luxemburgu nereye
yerletirebiliriz, hep beraber dnelim istiyorum.
***
Rosa Luxemburg, Polonyal Yahudi bir ailenin kz. Polonyada
okullarn pek ouna Yahudiler kabul edilmiyor. Bu okullarda snfsal
farkllk hemen kendini belli ediyor. Ama Rosann babas kzlarn
okutmak istiyor. Rosay bir okula gnderiyor. Oradan iyi bir dereceyle
mezun oluyor. yle bir Polonya dnn; Rusa konuuluyor ama Lehe
konuulmuyor. Biz Trkiyede Krteden dolay byle bir ayrma alknz
ama Avrupa tarihinde ok dillilik yaygn. Lehler kendi okullarnda,
kendi aralarnda Lehe konuamyorlar; ancak br yandan, ok dilliler.
Rosa Luxemburg Rusay da ana dili gibi konuuyor, Leheyi de. Sonra
Almanca, Franszca, ardndan talyanca ve ngilizce reniyor.
Ardndan Zrihe gidiyor Rosa. nce niversiteye yazlmyor;
ktphaneye gidip almalarn srdryor. Bu arada orada Polonyal
birka devrimciyle birlikte eitli faaliyetlere balyorlar. Bir dergi
karyorlar, Rosa o dergide yazyor. Hatta hayatmn tek ak dedii
Leoyla orada tanyor. Politik mcadele srerken tabii ki en fazla feyz
aldklar yer Alman Sosyal Demokrat Partisi, SPD. Sonra niversiteye
balyor Rosa, doktora tezini ok iyi bir dereceyle veriyor. 1898 tarihinde
Polonyann Endstriyel Gelimesi balkl teziyle doktora diplomasn
alyor.
Bu arada belirtmek isterim; Leninin de en nemli almalarndan
biri Rusyada Kapitalizmin Gelimesi baln tayordu. Lenin Rusyann
bir yandan Avrupa lkelerinin yar smrgesi olduunu bir yandan da
sermayenin gelitii bir lke olduunu sylyordu. Polonya da Rusyann
altnda bir smrge biiminde yer alyor. Fakat o zaman iin toplumsal
meselelere merak duyan herkes iin temel bir olgu var: sanayileme.
Sanayilemenin gelimesine olumsuz bir bak sz konusu deil.
Devrimin de temelinin aslnda sanayilemeden, yani iilemeden
geecei dnlyor. Rusyann tarihine bakarsak, Narodnikler ile
Sosyal Demokratlar arasndaki tartma da bu konuda yryor: Yani
kyllkten mi bir devrim olacak, yoksa ii snf m devrim yapacak?
Daha Marksist cephede yer alanlar ii snfn nc olarak gryor ve
ii snf nerede? diye soruyorlar. i snfnn balantl olduu
yer neresidir; sanayileme. Bu ba kurmak asndan biraz ayrntl
anlattm. Rosa da Polonyadaki sanayileme sreci zerine bir tez yazyor.
Hatta tezi baslyor ve bu muazzam bir baar oluyor nk niversitede
zellikle sosyal bilimler zerine yaplan tezler baslmyor.
Tezini bitirdikten bir sre sonra Almanyaya geiyor. En byk
133
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
hedef Alman Sosyal Demokrat Parti ierisinde kendine bir yer bulmak
ve devrimci mcadeleye balamak. Doktor unvanyla gidiyor Almanyaya.
Tam o srada seimler var. Seimlerde aktif rol alyor. Taraya gidiyor.
Orada partinin savunuculuunu yapyor ve bununla birlikte isim de
yapyor. Bunun iki sonucu olduunu syleyebiliriz. Birincisi, Rosa bir
kadn olarak erkeklerin alan olan partide aktif bir ekilde yer alyor ve
Partinin gl erkek fgrlerine eit dzeydeki entelektel birikimiyle
onlarn karsna kyor. Birebir entelektel tartmalara giriyor. O
dnemde dnn kimler var; Kautsky var bir kere, Bernstein var, sonra
Bebel var. Bebel partinin banda zaten. Bir kadnn bu tr tartmalara
girmesi ok allm bir ey deil. Hatta Rosa bununla da kalmayp
nemli yerlerde aktif grev talep ediyor. Editr olmay talep ediyor
rnein ki bu grevin gerektirdii nitelie btnyle haiz bir kadn.
Dolaysyla derginin editrl Rosaya rahatlkla teslim ediliyor. Bu
srete edindii entelektel birikim, hem daha sonraki katklarnn hem
de feminizmle kurduu o ok gevek ilikinin zeminini yaratyor. Fakat
bu srete zorluklar da yayor. Partinin yayn organnda ba editrken
bir sre sonra grevini brakmak zorunda kalyor; nk erkekler
Rosann nn tkyor, hareket alann daraltyorlar.
Rosann nemli bir isim olmasnn ikinci sonucu ise sevgilisiyle
ilikisinde sorun olarak beliriyor: Sevgilisi Leo Polonya dneminde
Rosann retmeni olmu. Leoyu da yle tarif etmek gerek: Kimi
kaynaklara gre, o dnem (19. yzyl sonlar) Rusyadaki Sosyal Demokrat
Parti ierisinde neredeyse Lenin ayarnda rgt biri. O da btn
yaantsn devrime vakfetmi. Bununla birlikte Leo daha varlkl bir
aileden geliyor. Rosa pek ok eyi ondan renmi. Sonra Rosa tek bana
bir kadn olarak Almanyaya geliyor. Alman entelektelleri ve devrimcileri
arasnda Rosa olarak kendini var ettiinde bu sefer sevgilisiyle ilikisinde
przler belirmeye balyor. Yani, Leo bir erkek olarak, bir kadnn,
sevgilisinin baarsndan rahatszlk duymaya balyor. Mektuplamalar
bu minvalde geliiyor.
Dolaysyla Rosann erkeklerle yaad gerilimin iki aya var:
Birincisi, kadn olmas, ikincisi de, entelektel birikimi. Buradan uraya
sramak istiyorum. Rosann en byk yapt Sermaye Birikimi adl
kitabdr. Sermaye Birikimini ok ksa bir srede yazd syleniyor. Bu
kitap muazzam bir kitaptr ve bugn hl bavuru kaynaklarndan biridir.
Bu yapt iki adan ok nemlidir: Birincisi, Marxn, zellikle Kapitalin
ikinci cildinde yer alan yeniden retim emalarn operasyonel gzle
ele alan ilk Marksist yapttr. kincisi, Rosa bu emalar eletiriyor, yani
Marx hatal buluyor. Bu eletiriden kard sonula emperyalizm
teorisini gelitiriyor. O dnem iin Almanya, Fransa ve ngiltere gibi
lkelerin kapitalistlememi lkelerdeki smrge ilikilerini bu teoriyle
tarif ediyor. Nasl bir tarif bu? ok ksa, karmaklatrmadan anlatmaya
alacam: Marx, ikinci ciltteki yeniden retim emalarnda genel
hatlaryla u soruya yant aryor: Kapitalizm kendini nasl yeniden
retir? Kapitalist retim sreci kapitalistin, iiyi hammadde ile retim
aralaryla buluturma srecidir. i retim srecinde retim aralarn
kullanarak retim yapar ve art deer retir. Kapitalist bu retim
srecinde yaratlan art deeri realize eder ve retim srecini yeniden
balatmak iin kullanr. Yani daha fazla ii, daha fazla fabrika, daha fazla
retim arac, daha fazla hammaddeyi retime koar. Bu sre srekli
134

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
genileyen lekte byyerek sermaye birikimini geniletir. Sermaye
birikimi dediimiz srecin asl budur. Marx, bu emalarda ksaca bu
sreci anlatyor.
Marxn kapitalist yeniden retimin olanaklln gsterdii
geniletilmi yeniden-retim emalarn inceleyen Rosa Luxemburg,
geniletilmi yeniden-retimin ilemesinin mmkn olamayaca
sonucuna ulayor. Bunun nedenini yle aklyor: retimin gittike
genilemesi iin ek retim aralar, ek igc ve bu ek igc iin ek
tketim mal gereklidir. Fakat bunlar, genilemi yeniden retim iin
yeterli koul deildir. Metalar iin efektif talep de artmaldr. Marxn
emasnda yeniden retimin artan dzeyde gerekletirilmesinin
temelini oluturan ve devaml olarak artan talep nereden gelecektir?
Rosann dikkat ektii problem udur: retimi artrmak iin
gerekli talep hibir yerden gelmedii iin sermaye birikiminin kendini
yeniden retmesi olanakszdr. Peki, dnyaya baktmzda bu talep
nereden gelir? Gelimi/sanayilemi dediimiz lkeler retimlerini
giderek arttrdklar bir sermaye birikim sreci yayorlarsa, ortaya
kan fazla retimi, yani giderek artan art deerin katld ve giderek
byyen o kty satacaklar kapitalist olmayan blgeler olmas gerekir.
O zamann Osmanls, Hindistan, Afrika lkeleri vs. bunlarn hepsi
gelimi lkeler iin potansiyel pazar oluturuyordu. Gelimi lkeler,
az gelimi bu lkelere rnlerini satabilmek, pazar yaratabilmek iin
muhtalar. Rosa, Btn dnya kapitalistletiinde, sermaye birikiminin
yeniden retim itkisi kalmayacak, diyor.
zetle Rosa, kapitalist birikimin, kendisi iin pazar oluturacak
kapitalist olmayan alanlara ihtiya duyduunu, yani kapitalist ve kapitalist
olmayan blgeler aras ticaretin, kapitalizmin tarihsel varl iin birincil
bir gereklilik olduunu ileri sryor. Tm dnya kapitalistletiinde,
kapitalizmin varlk koulunun kalmayacan sylyor.
***
imdi politik tartmalara dnelim. Rosa Almanyaya geldiinde,
tam o srada Bernsteinn, (Revizyonist diye geer) revizyonizm zerine
tezleri tartlmaya balanm. Bunlar ok erken dnemler; 1880ler,
1890lardan bahsediyoruz. Kapitalizm nasl ortadan kaldrlacak?
sorusu tartlrken Bernstein diyor ki: Sermaye birikimi, kapitalizm
kendi rasyonellerini yaratyor. Kaotik retim srecindeki trstlerle,
tekellerle, yasal dzenlemelerle kapitalizm aslnda yumuuyor.
Kapitalizmin uzun alma saatleri, yoksullatrma, ar proleterleme
dediimiz sreleri, artk giderek daha yumuayan, daha lman, daha
gler yzl bir kapitalizme dnyor. Aslnda kapitalizmle mcadele
etmeye gerek yok, o kendi kendini iyiletiriyor.
Bernsteinn bu tezine ilk saldranlardan biri Rosa Luxemburg
oluyor. Bu tartmay salt bir politik tartma olarak deil, kuramsal
bir tartma olarak da srdryor ve Sermaye Birikimi kitabn da
sermaye birikim srecinin nasl ilediini anlatmak iin bu revizyonist
dncelere kar yazyor. Sermaye birikim srecini akladktan sonra
kitabn devamnda emperyalizmden bahsediyor. Luxemburg tezini, bir
emperyalizm teorisi olarak ortaya koyuyor ve Emperyalizm, sermaye
birikiminin, kendisine ak duran kapitalist-olmayan evre iin verdii
135
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
rekabeti mcadelenin siyasal ifadesidir, diyor.
Bu kitaptan bir iki cmle aktarmak istiyorum: Mesela Rosa
diyor ki; Bu gelimi lkeler, gelimemi dediimiz, -yani o zaman iin
kapitalistlememi dediimiz- lkelerdeki doal ekonomileri yktlar.
Bugn baktmzda bu tezin, teoride ve tarihsel srelerde desteklenmi
olduunu gryoruz. rnein, ngiltere uzunca bir dnem boyunca
Hindistandan kumalar ithal ederken, zaman iinde Hindistandaki
retim srelerini, retim atlyelerini ele geiriyor ve bir sre sonra da
bu lkede retimin geliimini ve hatta var olmasn engelliyor. yle bir
hale geliyor ki, Hindistandan hammaddeyi alyor, ngiltereye tayor,
ngilterede retiyor, rettiklerini Hindistana satyor. Benzer sre
Osmanl iin de geerli. Mesela 1860lara ve 1870lere kadar Ankara en byk
tekstil retim yerlerinden birisi. Bursa keza yle Yani Anadolunun pek
ok yerinde binlerce ufak tezgh varken, daha sonra ya oradaki atlyeleri
iletiyorlar ya da hammaddeyi Osmanldan alp, retimi ngilterede
yapyorlar. zellikle ABDdeki i savatan sonra pamuu Osmanldan
alyorlar, sonra ngilterede retip, tekrar Osmanlya satyorlar. Yani
Rosann emperyalizm teorisi ve kapitalizmin yaylma teorisi en azndan
Hindistan ve Osmanl rneinde dorulanmtr. Rosann teorisi ok
byk almlar sunan bir teori olarak karmza kyor. Bu almay
bu denli ayrntl anlatmamn nedeni, Rosa Luxemburgun gerekten ok
byk bir entelektel ve Marksizme ok byk katk salam bir kadn
olduunu dnmemdir.
Rosann bir de ktisat Nedir? balkl bir kitab var mesela, ok ince
bir kitaptr. Bu kitaba bakarsanz, bugnk iktisat eitiminden nefret
edersiniz. nk Rosann bu kitapta eletirdii o dnemin iktisatlar
bile, bizim u anda iktisat fakltelerinde anlattklarmzdan ok daha
makul eyler sylyorlar. Bugn iktisat fakltelerinde iktisadn tanm
nasl yaplyor: Sonsuz insan ihtiyalar karsnda ok snrl kaynaklar
var; ne yapsak da bu sonsuz ihtiyalar bu snrl kaynaklarla karlasak
Dahas, hibir iktisat dersinde bu ihtiyalar zerine konuulmuyor.
htiyacn kendisi sorunsallatrlmyor. Brakn snf analizini flan,
ihtiyacn basite ne olduunun bile konuulmad bir iktisat eitimi
var. Ama o kitaba baklrsa, Rosann kendi dneminde eletirdiklerinin
bugn bizim iin ne kadar ileri olduu grlecektir.
***
Bir de Rosann dilinden sz etmek gerek; dili ok gzel. Hangi
dilde yazyorsa o dilin btn zenginliklerini kullanyor. Edebi bir dili
var. Zaten Berline geldiinde ilk eletirdii eylerden biri kullanlan
dil. Bu sorunu sevgilisine de yazyor, arkadalarna da yazyor: O kadar
kuru bir dil var ki, hlbuki bizim byle iir syler, ark syler gibi
yazmamz gerekir, diyor, ki kendisi de byle yazyor. Sevgilisine yazd
mektuplardan, arkadalarna yazd mektuplara, makalelerinden
verdii sylevlere kadar ok iirsel, gzel bir dil kullanyor. Bunun yan
sra iyi bir hitabet yetenei olan, bu anlamda ok donanml bir kadn.
Bu arada Rosa Luxemburgdan bahsederken atlamamamz
gereken eylerden bir tanesi I. Dnya Savana kar ald tutumdur.
Daha nce sylediim gibi, Almanyaya geldiinde Sosyal Demokrat
Partiye giriyor ve parti iinde ok nemli bir yer ediniyor. Bu srete
136

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
I. Dnya Sava patlak veriyor. Bunun ncesinde, II. Enternasyonalde
alnan bir karar var; btn dnya iileri sava protesto edecek. nk
btn iilerin dayanmasnn sermayenin savandan ok daha
nemli olduu kabul ediliyor. Fakat tabii ki bu birlik paralanyor. Sava
btesine Sosyal Demokrat Partiden onay kyor. Rosa Luxemburg ve
birka kii iin ykm demek bu, korkun bir geri adm Rosann tek
gvendii Fransadaki bir yolda, bir enternasyonal toplantsnda bir
tek ondan destek alyor. O da toplant sonrasnda vuruluyor zaten. Rosa
partiden hemen ayrlyor. Birka kiiyle ufak bir hizip kuruyorlar, sonra
bu, Spartakistler ad altnda yeni bir rgte dnyor.
Sonra 1917 Devrimi oluyor, Rosa devrimi destekliyor, fakat
pek ok adan Sovyetleri ve Lenini eletiriyor. Onu da hemen ksaca
syleyeyim. Eletirilerinin temelinde, devrimin ilerleyen zamanlarnda
Leninin demokratiklememesi var. Hiziplere yer vermedii iin, ok
partili olmad iin, basn organlarna sansr uygulad iin Lenini
eletiriyor: Bu byle giderse Sovyetler ok baskc, totaliter bir yapya
dnecek ve hibirimiz de bunun hesabn veremeyeceiz, diyor ki
dedii de kyor.
Sonra 1918de, tam Rosa bir ekilde ieriye alnmken, Almanyada
Spartakistler bir ayaklanma balatyorlar. Fakat Rosa bunun ok erken
olduunu dnyor. Erken bulmasnn sebebi, bu ayaklanmann
kitlesel olmamas ki Rosa iin kitlesellik ok nemli. Kitlesel grev
diye tanmlad Rosann en vurgulu tezlerinden biri. Yani bir yanyla
kendiliindencilik vurgusu var. Fakat bunu yle anlamamak gerek:
Bir nc parti olmayacak, kendiliinden bir devrim olacak, demiyor,
aksine halk hareketinin ykselmesi gerektiini ve nc partinin de o
devrimi yrtmesi gerektiini sylyor. Dolaysyla Spartakistlerin
bu kn ok zamansz buluyor. Zaten bu ayaklanma, ayaklananlara
kar byk bir katliama dnyor, pek ok devrimci katlediliyor Bu
srete, Rosann en yakn arkada, yolda Liebknecht de katlediliyor.
Liebknechtin ldrlmesini Leo ortaya kartyor, aydnlatyor. Bunun
ardndan Rosa da ldrlyor. Rosann ldrlmesi, insanlk tarihindeki
en ac olaylardan biri.
Rosann literatrde ok konuulan, Leninle ters dt bir
konu daha vardr: uluslarn kendi kaderini tayin hakk. Bu gnmzde
de tartlmaya devam eden bir konudur. Rosa kendisi Polonyal
olduu ve Polonya iin mcadele vermi olduu halde, bandan beri
unu savunuyor: uluslarn kendi kaderini tayin hakk olamaz. nk
Marksizm, devrim, ulusu aan bir olgudur. O zaman dnn, bir
devrim a aslnda. Rusya yle, Polonya yle, Almanya yle, ngiltere
yle... Almanyada devrim bekleniyor zaten, Rusyada devrim olmu
Bizim devrim ufumuzun btn iileri birletiren enternasyonal
olduunu sylyor. Lenine kar da bunu iddia ediyor. Hatta Lenin,
Rosann yazd bu konudaki yazy, Rosann yazdn bilmeden
okuyor. Sonra Rosann yazdn reniyor ve ona ok kymet veriyor ve
hatta Rosaya kartal diyor.
Feminizme Nasl Yaklayorlar?
Rosann feminizmine dair de birka ey syleyeyim. Rosa Polonyadan
137
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
Almanyaya gelirken Leo, Rosaya diyor ki: Seni partiye bir kadn takdim
etsin, kadn dergilerinin editrlerinden birisiyle bu takdimi yapalm, ok
ho durur. Fakat Rosa bunu kabul etmiyor, nk o dnem iin, kadn
meselelerine diyelim, daha mesafeli duruyor. Zrihteyken birka kadn
toplantsna gitmi, fakat o kadar tartmac ve konukan bir kadn
olmasna karlk o toplantlarda hi sz almad syleniyor. Sonra
Berline geldiinde Clara Zetkin ok yakn arkadalarndan biri oluyor.
Clara ile ok yakn temaslar var, hatta Clarann dergisinde de yazyor.
O dnem Clara Zetkin Eitlik Dergisinin editr biliyorsunuz 8 Mart
Dnya Kadnlar Gnnn kutlanmasn ilk Clara Zetkin nermiti.
Rosann feminizmle her zaman ikircikli bir ba olmu. Oysa
daha nce bahsettiim gibi hem sevgilisiyle ilikisi hem de partide erkek
yoldalarnca maruz brakld ayrmclk Rosann feminist damarn
beslemesi gerekirken, tersine o hep geri durmu. Aslnda kadnlar iin
mcadele edilmesi gerektiini savunduunu birtakm syleilerinde,
szlerinde gryoruz. Fakat bir taraftan da hep undan ekiniyor;
kadnlar zerine bu tr bir vurgu yaplmas partinin, rgtn bir ekilde
paralanmasna sebep olabilir. Bu yzden kadn hareketine hep mesafeli
yaklam. Fakat 1912 ylnda Almanyann bir kentinde Kadnlarn
Oy Hakk ve Snf Mcadelesi balkl bir sunu yapyor. Sunuunda
kadnlar iin oy hakk talebini dillendiriyor; ok da gzel bir metindir
bu. Bu metinde iki temel ayrm tespit edebiliriz: bunlardan biri, proleter
ve burjuva kadn ayrm; bir dieri ise, cretli ve cretli olmayan emek
ayrm.
Proleter kadnlar retken kadnlar olarak tarif ederken burjuva
kadnlar, ne yazk ki, zlerek sylyorum, asalak kadnlar olarak
tanmlyor. Diyor ki: Proleter kadnlarn oy hakkn almas gerek nk
proleter kadnlar seim srecinde ok alyorlar. Ben sunuun banda
da sylemitim, Berline ilk geldiinde seim zamanyd ve Rosa en kk
yerlere kadar gitmi, partiye ok oy kazandrmt. Onun gibi yzlerce
kadn bu srete yer almt. Fakat bu mcadeleyi veren kadnlarn,
-seim srecinde fili olarak yer aldklar halde- seme ve seilme haklar
bulunmuyordu. kincisi Proleter kadnlar retiyorlar, diyor. cretli
emeki olduklar iin bu kapitalist dzende temel reticiler. Bu nedenle
de oy hakkn hak ediyorlar. Hatta diyor, sermaye asndan, burjuvazi
asndan onlarn seme seilme hakknn olmas da ileri bir ey. nk
emek nitelikli olduka retim de o denli artar, diyor. Bugn beeri
sermaye diye tanmlanan bir ey var ya, onu baka bir yerden sylyor.
Daha nitelikli bir emek iin burjuvazi proleter kadnlarn oy hakkn
kabul etmeli, diyor. Ama diyor, kabul etmemesinin sebebi tamamen
snfsaldr. Ve bunu kadnerkek eitsizlii zerine hi vurgu yapmadan
sylyor.- Proleter kadnlarn glenecek olmas (proleterlerin
neredeyse % 30u kadn) ve proleterlerin daha gl olarak karlarna
kacak olmas nedeniyle burjuvazi proleter kadnlarn oy hakkn
tanmyor. Oysa burjuva kadnlar oy hakk talebiyle gelselerdi, burjuvazi
iin bu ok rahatlkla verilebilecek bir hakt.
Sonu olarak bu metnin, Rosann kadnlar zerine grlerinin
yer ald en temel metin olduunu sylemek gerekir. Bunun dnda
kadnlara zellikle vurgu yapt bir metni bulunmuyor. Kadnlarn
soysal haklar bakmndan erkeklerle eit olmas gerektiini savunuyor
ama cinsler arasndaki eitsizlii kadnlarn snfsal pozisyonlaryla
138

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ilikilendiriyor.
unu da sylememiz gerek ki Rosa orta snf bir ailede bym,
orta snf alkanlklar olan bir kadn. rnein, Leo ile evlenmek istiyor;
evlenmek istemeyen Leo. Kendini devrime adad iin evlilii bir konfor
olarak gryor Leo. Hatta bu yzden ilikilerini hep gizli tutuyorlar.
Elbette ki birliktelikleri biliniyor, fakat ne Polonyada ne de Almanyada
parti iinde konuulmuyor. Rosa ocuk istiyor, Leo istemiyor. Rosa ile
Leonun aklarnn anlatld bir kitap var, orada da Rosann biyografk
flminde de grebilirsiniz, Rosa, Leoya yle diyor: Kk bir evimiz
olsun, gzel mobilyalarmz olsun, ylda birka kere tatile kalm
birlikte Bunu da yapabiliyorlar, nk Leonun epeyce paras var. Bir
orta snf yaantlar var.
***
Glnur: Melda hakikaten ok gzel bir sunum yapt, ben de zevkle
dinledim. Benim de altn izmek istediim bir sr eyin altn izerek
geti. Ben konuacam ama araya girmek isterseniz ltfen girin.
Bahsedeceimiz kadnlar okumu ya da bilmi olup olmamanz hi
nemli deil, konuyu gnmzle ilikilendirerek konumaya alacaz.
Baz kadnlarn politika yapma tarzndan, felsefe yapma
tarzndan onlarn kadn olduunu anlamak zor oluyor. Mesela baz
kadnlar sadece gnderdikleri mektuplardan anlayabiliyorsunuz. Rosa
Luxemburg bence bunun baat rneklerinden biri. Yani zel alanda
kadn olan, ama kamusal alanda flozof olan kadnlardan bir tanesidir.
Kadn politikaclar, felsefecileri, flozofar konuurken, feministler
olarak da zaman zaman dtmz ikircikli bir konum oluyor.
Biliyorsunuz, genellikle erkek flozofar cinsiyetsiz olarak tartlr ama
kadn flozofar tartrken, bu kadnlarn teorilerini bile konuurken
sevgililerini de konuuruz, yani cinsiyetsiz bir tartma yapamaz hale
geliriz. Ama ben istiyorum ki burada o cinsiyetli tartmay baka bir
biimde kuralm.
Melda da bu kadnlarn zel hayatlarn anlatarak konuya girdi.
nk bu kadnlar hakikaten yaamlarndan beslenen kadnlar. Rosa
Luxemburgun Polonyadaki sreci anlatma abas, orada bulunma ve
oray anlama abasyla ok ilintili. Kollontay zaten bence de bambaka
bir rnek. Bu kadnlar ierisinde akas benim de en fazla meylimin
olduu, dilini en ok sevdiim, okumaktan keyif aldm kadnlardan
bir tanesi. Belki tartmaya yle girmek doru olabilir: Nilgn Tokerin
Amargide bir yazs vard, Hannah Arendt Neden Feminist Olmad?
diye, bence ok gzel bir yazdr o. Orada yle bir tespitte bulunuluyor:
Hannah Arendt kadnlar yok sayan bir erkek zihniyetinden dolay deil;
kamusal alan, zel alan, sosyal alan zerine yapt deerlendirmelerden
dolay feminist deildir aslnda. Bunun ok nemli bir tespit olduunu
dnyorum. nk biz feminist olmamann karsna mtemadiyen
sadece mstakil bir erkek zihniyeti ile ilikilenmek gibi bir alan
koyuyoruz, ama feminist olmamann byle bir alan, byle bir amlamas
da olabiliyor.
Rosa Luxemburg yine benim bu alanda verebileceim rneklerden
bir tanesi. Bu kadnn, Luxemburg, Zetkin, Kollontayn, iki eserden
ok etkilendiklerini biliyoruz. Bir tanesi, Engelsin Ailenin, Devletin,
139
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
Mlkiyetin Kkeni ikincisi de, Bebelin Kadn ve Sosyalizm kitab. Bu
kitaplar, kendi yazlarnda olduka referans verdikleri ve konutuklar
kaynaklar. Engelsin kitabn geerek, daha arlk verdikleri Bebelle
ilgili birka ey syleyeceim size.
Kadn ve Sosyalizm, adnn bize artrdnn tesinde romantik
de bir kitaptr. Evlilikle ilgili tespitleri, cinsellikle ilgili tespitleri, kadnn
i hayatna girmesiyle ilgili tespitleri ilgintir. Bu kitapta Bebelin sosyalist
feminizmin de erevesini izen bir cmlesinin olduunu dnyorum.
Btn konuulanlar yani, bundan sonra konuacaklarmz ve bundan
nce konutuklarmz da bu erevede dnmemiz asndan yol ac
olabileceini dndm iin okuyaym. Bizim amacmz, burjuva
sfrajetlerinin istedii gibi bugnk dzen iinde kadn ve erkee eit
hak salamak deil, bundan daha ileriye giderek bir insan, dier bir
insana muhta yapan balardan kurtararak, her iki cinse de bamszlk
vermektir. Ben bunun ok basit, anlalr ve sosyalist feminizmi de
zetleyebilecek bir ifade olduunu dnyorum. Tabii amacm burada
sosyalist feminizmi tartmak deil. Fakat Bebelin bu metninde de,
Rosa Luxemburgun, Zetkinin metinlerinde de -Kollontay biraz daha
farkl- kadn doas vurgusunun o dnemde de var olduunu, analn o
dnemde de ne karldn gryoruz; analk yceltici bir vasf olarak
tarif ediliyor. Bunun yle bir sebebi var: Birincisi, burjuva kadnlarna
analk zerinden muhalefet ediliyor. nk bu kadnlar bakalarnn
emeini smren tembel kadnlar olarak grld iin ii kadn,
burjuva kadnndan farkllatran vasfardan biri olarak, kadnn
ocuunu iyi bir proleter olarak yetitirmesi vurgusu yaplyor.
Luxemburgla ilgili Melda ok gzel vurgular yapt. Ben ok
kk birka atfta bulunaym. Ben de Rosann Lenine muhalefetini
ok nemsiyorum. nk Lenin o dnemde dergilerin banda bulunan,
editrlk yapan kadnlarla ilgili srekli yorumlar yazyor. Bunun
editrln beenmedim, bundan editrlk buna geti, ama bunda
bu eksikti gibi raporlar yazyor. Bu dnemde, Lenine kar yrtlm,
stelik de merkeziyetilik zerinden yrtlm bir muhalefetin ok
nemli olduunu dnyorum ki sonrasnda Lenin Bir Adm leri
ki Adm Geride aslnda Rosa Luxemburga da cevap vermeye alr,
ama Rosann metni o kadar gldr ki, Leninin metni geri planda
kalr. Rosann orada yapt en nemli eletirilerden biri, Leninin
merkeziyetiliini proletarya diktatrl kavramna benzetmesidir ki
bu da ok nemli tartmalardan birisidir. nk o dnemde militarist
kanat ierisinde ok gl sosyalistler var. Kollontayda da bu ok gl.
Kollontay arla kar silahl ayaklanmay nerir. Bu yzden hakknda
bir sr dava alr ve ka sreci balar. Ama ondan farkl olarak
Rosa Luxemburg, militarizme ve diktatrlk vasfna en uzak duran
kadnlardan biri olarak tarif edilebilir, diye dnyorum.
Rosa Luxemburg, btn bu isim ierisinde, o dnemin tabiriyle
burjuva sfrajetleri diye adlandrlan kadnlara kar en net ve en sert
muhalefeti sergileyen kadndr bana gre. nk hem ok gereki
bulmaz bu tartmay; bunun ok teorik bir tartma olarak kaldn
dnr hem de burjuva kadnlarna, oy hakk ancak kendi emei ile
hayatn kazanan, yaamak iin bakasnn emeini smrmeyecek
insanlar iin geerli olabilir, siz byle deilsiniz ama diyerek kar kar.
Katlmc (a): ngilteredeki sfrajetlerin burjuva kadnlar olmasyla
140

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ilgili herhalde
Glnur: Almanyada da, ngilterede de yle aslnda
Katlmc (a): Onlar (burjuva kadnlar) asalak olarak gryor, onun
iin nemsemiyor.
Glnur: Tabii tabii yle. Burada btn bir tartma boyunca bence
en nemli sorulardan biri karmza kyor: Sosyalist kadnlar kendi
cinsiyle mi, yoksa kendi snfyla m bir zgrlk mcadelesi iinde
olacaklar? Bunun cevabn vereceimi sanyorsanz ok yanlyorsunuz.
(Glmeler)
Rosa Luxemburg, tanmlamalarnda esas sorunu kapitalist
devlet olarak tarif ediyor; insanlar btn bu zgrlk durumundan
alkoyan fail kapitalist devlettir diyor. Bunu zaman zaman burjuva
sfrajetlerine karlk yazmas nemlidir. Burjuva sfrajetleri erkekler
bize bunlar yapyor derken o, hayr, bir dakika, bu kapitalist devlettir,
diyor. unu da syleyeyim, dini snfa kar da ok ciddi bir muhalefet
yrtmtr Rosa Luxemburg ve dini snfa ilgili birka yazs vardr.
Orada, Din adamlar bizim kadnlardan olumu bir feminist hareket
olduumuzu syleyerek hata yapyorlar. Biz aslnda evlilie ahlaki bir
deer yklemekten de kanmayan kadnlarz, diyor ve Bu sadece bir
kadn hareketi deil, bu ayn zamanda bir ii snf hareketidir, diye de
ekliyor.
Bu kadnlarn feminizmle mesafelerine baktmzda, feminizmi
dorudan reddetmek istemediklerini gryoruz. zellikle Rosa
Luxemburg reddetmiyor, fakat feminist olarak adlandrlmay bir tr
yaftalama olarak alglyor. Buna genellikle tepki veriyor.
Nurcan: Partideki konumunu ikincilletireceini dnyor. Orada ok
sk mcadeleler var.
Glnur: Evet, ama ben yine de bunun ok belirleyici olmayacan
dnyorum. nk Kollontay da ok ciddi bir mcadele veriyor. Ama
Kollontayn da Benim bu yrttm mcadelede partidekiler benim
yandam olan kadnlar feminist olmakla suluyorlar gibi ifadeleri var.
Ama argmanlarna baktnz zaman, aslnda Rosa Luxemburg kadar
feminizme mesafeli durduunu sylemek mmkn deil.
Meryem: Peki, o dnemdeki feminist hareket sadece sfrajetlerden mi
ibaret?
Melda: Evet, sosyal haklar zerinden giden, zellikle seme-seilme,
eitim ve oy hakk zerinden giden bir hareket var. Bir ey syleyebilir
miyim, yani, sen bahsettin diye imdi aklma geldi. Engelsin Ailenin, zel
Mlkiyetin, Devletin Kkenindeki kimi tezler bugn pek ok bakmdan
yanlland ama bence kadn erkek ilikisine dair can alc notlar den
bir kitap. yle ki; bu kitap o zaman iin antropolog Morgann tezlerine
dayanyordu, daha sonraki buluntularla beraber, baka baka eyler
ortaya karld. Bu tezler lk bata evlilik nasld?, Anaerkil bir dnem
var myd? gibi sorulara verdii cevaplar bakmndan antropolojik olarak
yanlland. Fakat te yandan, bu, Marxn lmnn hemen ardndan
km bir kitap. ok nemli vurgular olan bir kitaptr. Aslnda sol
ierisinde Engels kadar ileri bir ey sylenmi deil bugne kadar diye
dnmeden edemiyorum. Tarihteki ilk ezme-ezilme ilikisi kadnla
erkek arasndaki ilikidir, diyor. Bizzat aileyi reddediyor. Proleter aile
ortadan kalkacak, diyor. Bu da bir yanyla ok talihsiz bir ngr bugn
iin. Yine de bu tezler ok kymetli; bugnse aile hl bizim hayatmzda,
141
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
kutsal olmasa bile nemli yer tutan bir kurum aslnda, ne yazk ki
Glnur: Bebelde de bu var aslnda.
Melda: Evet evet.
Glnur: Bebel de yksek snfarn evlilii ticari bir evliliktir, ii
snfarn, yoksul snfarn evlilii aka dayanr, diyor.
Melda: Bir sre sonra evlilie hi gerek duyulmayacaktr, diyor.
Meryem: Bunlar diyorlar ama kendi hayatlarnda nasllar?
Melda: Engels dnd gibi yayor. Bir ii kadnla iliki yayor.
Meryem: Kadnlarn azndan onlarn nasl olduklarn bilebilir miyiz?
Melda: Tabii tabii, unu syleyeceim, ok ilgin. Engels sevgilisini
Marxlarn evine gtremiyor. nk Marxn kars Jenny byle aa
bir snftan birini evine kabul etmiyor. Engels ok daha st bir snftan
geliyor, babas fabrikatr. Ayrca Engels gerekten yaam ve dncesiyle
ok daha btnlkl birisi. Ve sonra ilikisi olan o ii kadnn kardeiyle
de evleniyor.
Glnur: O dnem sanayilemeye ok byk bir nem veriliyor. Bence
en nemli handikaplardan bir tanesi, aile iindeki i yknn kadnlar
sanayide daha ok altrarak azaltlabileceini dnmek gibi bir
ikilem ierisinde kalnmas. Yani Aile ierisindeki kadn, i yaamna
daha ok girerek, sanayideki retime daha ok katlarak aile ierisindeki
yknden kurtulacaktr, deniyor. Bu genel olarak btn yazlarda
hakim.
Bu kadnlarn hayatnda, evlerine gelen ilk zel retmenleri ok
belirleyici olmu. Hepsi bir ekilde kendi hayatlarndaki retmenlerine
teekkrlerini iletiyorlar. O dnemde okullar iki saat zaten. Fakat mesela
Zetkini babas kz okuluna gndermek istiyor. O dnemde de kz okulu
olmad iin eve bir retmen geliyor, sonradan bir kz okuluna gidiyor.
Okulun mdiresiyle birlikte bir dergi kartyor. O dnemin mdirelerine
bakar msnz? (Glmeler) Zetkinin en bandan itibaren ok politik
bir kadn olduunu syleyebiliriz. Rosaya ve Kollontaya gre snfsal
olarak ii snfna daha yakn bir kadn. Fakat o dnemin havasn
zetlemek iin u bilgileri de vermek lazm: Kadnlar sadece dinleyici
olarak niversitelere gidebiliyorlar. Kadnlarn, 1908lere kadar brakn
bir politik rgte ye olmay, herhangi bir politik tartmaya katlmalar
bile yasak. Kadnlarn, rencilerin ve raklarn O zaman Alman
Feministler Dernei var, bu adla kurulmu. Fakat Alman Feministler
Dernei de yle aklamalar yapyor ki; Kadnn grevi olunu salkl
bir biimde yetitirmektir, kadnn grevi ev iinde ocuunu en iyi
ekilde eitmektir. II. William Dnemi ve adamn aklamalar berbat.
Tabii havay tahmin edebiliyorsunuz, o dnemde bir imparatorun
aklamalar, bugn Erdoann aklamalar kadar belirleyici oluyor!
Katlmc (b): Protestan ahlak? O da nemli, deil mi?
Glnur: Evet evet, ok nemli. Zaten Protestan ahlaka dayanarak
kadnlarn ne kmasnn, insan doasn arptmak olduunu,
kadnlarn yerinin ev olduunu sylyor William. Ayn ekilde,
Alman Emekiler Derneinde olan ve dnemin belirleyici fkir
adamlarndan bir tanesi olan Ferdinand Lasalle de kadnlarla ilgili
benzer aklamalarda bulunuyor. O dnemde herkes, kadnlarn ev
iinde konumlandrlmasn kadnn doas zerinden aklamaya,
bunun zerinden gerekelendirmeye alyor. Byle bir dnemde Clara
Zetkinin sosyalist kadnlar temsilcisi seilmesi, nc Enternasyonale
142

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
nderlik etmesi hakikaten ok nemli.
***
Clara Zetkin evlenmiyor. Sevgilisiyle birlikte o dnemde
Almanyada yayor. Belediye bakanna bir mektup yazarak, politik
sebeplerle evlilii kabul etmediini sylyor. Ama ifade ettii politik
sebep feminist bir k deil; sevgilisi Rus ve ocuklarnn Rus nfusuna
kaydolmasn istemedii iin bunu yapyor. Yani Ben politik sebeplerle
evlenmek istemiyorum, kocam da politik sebeplerle evlenmek istemiyor.
Biz ocuklarmzn Rus ktne kaydolmasn istemiyoruz, diyor.
Fakat her halkarda belediye bakanna bir mektup yazp bu tr bir
cesaret gstermesini nemli buluyorum. Zetkin, siyasi kimliinde
daha ok Staline olan muhalifiiyle bilinen bir kadn, ama hayatnn
son on, on be yl ok irdelenmemi olmasna ramen ok nemlidir.
nk bu dnemde Almanyada Alman Komnist Partisine kar da
merkeziyetilik zerinden ok ciddi bir mcadele vermitir. Kararlara
tek bir kiinin katlmas, merkezi komitenin btn kararlar belirlemesi
gibi birtakm ikayetlerde bulunur.
Zetkinin tane daha nemli zelliini syleyeyim, sonra
birlikte tamamlayalm. Beni etkileyen eylerden biri, yazdklarndan
hibir ekilde memnun olmamasdr. Kautskiyle mektuplamalarnda;
Kendimden o kadar memnuniyetsiz bir haldeyim ki, srekli yazyorum,
yazdklarm beenmiyorum, yeniden yazyorum, ondan sonra
postaneye gidiyorum, gnderiyorum, sonra yine piman oluyorum.
Yani elimde olsa o postaneye gidip onun gnderilmesini durduracam,
diyor. lk mektuplarnda acayip bir tedirginlik havas var, nk ok zor
bir yaant sryor. Rosa Luxemburga ve Kollontaya gre, onlara kyasla
ok daha zor ve gerekten yoksul bir hayat sryor. Bakmak zorunda
olduu iki ocuu var. Mesela size ben Kautskiye yazd bir alnty
okuyaym: Para pisliktir, ama ne yazk ki pislik para deildir. Terziyim,
aym, amarcym, stelik de bana bir an rahat vermeyen iki haar
olum var. Tam Luis Aragonun karakterini incelemeye balamtm ki,
bir numaralnn burnunu silmem gerekti. Ancak yerime oturmutum ki,
kalkp iki numaraly doyurmak zorunda kaldm. Ksacas yoksullukla
kark, bohem bir hayat sryorum, diyor.
kinci zellii ise kadnlarla kurduu youn ilikiler. Zetkinin hem
Luxemburgla hem de Marxn kk kz Elenorla ilikisi ok youn.
Bunu feminist olarak sylemiyor belki ama Rosa Luxemburg zerine
yazdklar, Elenorla ilikisi, daha nemlisi dou halklar diye tarif edilen
Grcistandaki, Kafasyadaki kadnlarla ilikisi hakikaten ok nemli.
Onlarla ok youn ilikide bulunmu ve hayatnn zellikle son on, on be
yln dou lkelerindeki Mslman kadnlarn zgrlemesine (bunu
onun ifadesiyle sylyorum) adam. Bu metinleri bence tartmasz bir
biimde son derece oryantalisttir. Beni grnce sosyalizmin bayrayla
balarndaki rtleri karp attlar, sosyalizmin zgrl onlarn
ruhlarn sarmt, artk kocalaryla devrim arasnda seim yapacaklard,
diye yazyor. Fakat bu yazlanlarn, oradaki evirmenlerin abartl
ifadelerinden dolay byle olduu da sylenir. Ama sonuta oradaki
atmosferi solumu oray gidip gzlemlemi, oradaki kadnlarla birlikte
olmu bir kadn.
143
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
Ayrca biz bu alntlar okuyoruz ama aslnda bunlar tabii bir
tarih skalas iinde okumak lazm. nk ben kadn iin de yle
bir ey sylenebileceini dnyorum: Kadn mcadelesini ok
nemsemedikleri bir yerden, kadn mcadelesini nceleyen bir yere
doru gittiklerini dnyorum. Mesela 1896da Gothadaki Sosyal
Demokrat Parti Kongresinde Clara unu sylyor: Proleter kadnn
kurtuluu, tm teki snfardan kadnlarn eseri olmayacaktr. Cinsiyet
ayrm olmakszn, Proletaryann eseri olacaktr. Ama bundan sonra
da mesela II. Enternasyonaldeki kadnlarn dahil ediliini, Onlarn
tavr biraz braknz yapsnlar, braknz gesinler, gibi bir tavrd. lk
defa III. Enternasyonalde kadnlarn katlmn ncelikli bir durum
olarak grmlerdir ve buna ihtiya duyduklarn belirtmilerdir, diyor.
Nitekim artk III. Enternasyonalden sonra, III. Enternasyonaldeki
merkezi organn bir hegemonya gelitirmesi zerine, Clara Zetkin
kadnlar iin karlan dergiyi alr ve onun editrln dier kadnlarla
birlikte srdrmeye karar verir.
***
imdi gelelim benim kadna, (Alexandra) Kollontaya
(Glmeler) Kollontay, hakikaten bence, zel ve kamusal elikisinin
en az olduu, kendi hayatn ok gereki bir biimde politikayla
ilikilendiren bir kadn. Kendi hayatn hem dier kadnlarn zel
hayatlaryla hem kamusal alann politikasyla ok gzel ilikilendirir.
zellikle zgr Bir Komnist Kadnn Biyografsini mutlaka okumanz
tavsiye ederim. Bence, kendini anlatrken nasl politikay anlattn
ve kendi hayatn politik bir durum olarak nasl nemsediini aka
hissedeceksiniz. Melda bahsetti, Kollontay resmen o dnemin sosyalist
grubu iinde ayplanm bir kadn. nk Kollontay zgr ak evlilie
ait bir ey olarak grr. Yani, insan k olduunda o evlilikle ilgili bir
meseldir. Ama ben zgr seksin peindeyim, der. Fakat bu aslnda srf
cinsellie dayanan bir seks deildir.
Kollontay, soylu bir aileden geliyor. Annesi bir kyl fakat babas
ok soylu bir asker; ok tutucu, muhafazakr bir aile deil. Bunu u
yzden nemsiyorum, o dneme baktmz zaman Kollontay neredeyse
st snftan saylabilinecek bir kadn. Kendisi de bunu zaten sylyor
yazdklarnda, ok mark yetitim, el bebek gl bebek yetitim. Hatta
bykleri dier ocuklarn eriemedii bir sr eye hi talep bile etmeden
eriebildiim iin eletirdim ve bunu sorgulayarak baladm, diyor. Bu
durum ise, gnmz asndan yle bir sorun tekil ediyor benim iin:
Bugn pek ok st snftan kadn ile ilikilenmek oumuz iin mevzu
bahis bile deil. O kadar byk bir mesafe var ki aramzda. Diyelim ki
bugn st snftan bir kadn gelse ve gerekten sosyalist bir hareketle
ilikilenmek istese, bunu belki de bir kiisel muhasebenin sonucu olarak
talep etse ben ciddi problemler yaayacan dnyorum akas...
Gne: Peki problemler yaam m?
Glnur: Bu sebeple herhangi bir problem yaadn sylemiyor
Kollontay. Bilakis kendisi, Ben bunu bir eitlik, adalet dncesi
asndan sorun ettim, diyor. Kollontayn ailesi onun soylu biriyle
evlenmesini istiyor. Hatta ablas on yedi yandayken, yetmi, seksen
yanda bir adamla evleniyor. Kollontay da Ben de bunun zerine dert
144

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ettim, ak olacam bir adamla evleneceim, diyor. Yirmi yanda
kuzeniyle evleniyor. Kuzeni gayet fakir denilebilinecek bir adam.
Ailenin desteiyle maddi durumlar iyileiyor. Fakat Evlilik benim iin
hep kafes gibiydi, diyor Kollontay. Bunu zaten sorgulamaya balyor,
srekli okumaya balyor. ok ksaca syleyeyim. Bir gn kocasnn
yneticilik yapaca bir fabrikay grmeye gidiyorlar. Orada benim iin
falar patlamt, diyor. Bir anda, nasl patronlar bu iileri eziyorsa,
erkeklerle kadnlar arasndaki iliki de bu, diye dndm. Ve bu
benim iin bir kopma noktas oluturdu, diyor. Onun zerine olunu
da kocasna brakarak, oradan ayrlyor. Annelii iin ise yle sylyor:
yi bir anne olmaya altm ama annelik hibir zaman benim hayatmn
arlk noktalarndan biri deildi, diyor. Bunu yazacak kadar da cesur.
nk o dnemde kadnlar iin en nemli eylerden biri anne olmak.
Senem: Kollontay hi tanmyorum da, ok merak ettim. Ne zaman
domu ve nerede yaam?
Glnur: O dnemin kadnlar her yerde yaam, demek mmkn.
1872de Sisilya diye bir yerde domu. Sisilya o zaman herhalde
Avusturya Macaristan snrnda bir yer. Ondan sonra Prusya,
Almanya, Rusya, sonra bir ara srgne gnderiliyor eli olarak. Yani, ok
geziyorlar, ok dil biliyorlar. Tabii bir taraftan da Kollontay okurken
o kadar etkileniyorsunuz, o kadar duygulanyorsunuz ki Mesela ey
diyor: Kocam o dnemde benim artk politik durularm, politik
mcadelelerimi kendisine kar bir duru olarak alglamt ve sorun
yaamaya balamtk, diyor ve ayrlyor. Bu ayrl tabii acayip bir ses
getiriyor, acayip bir sorun yaratyor o dnemde. Kollontay da o dnemde
mcadele veren sfrajetleri burjuva hareketi olarak gryor. nk
Bu kadnlar oy hakk kazansa ne olacak? Oy hakk kazanmalar evdeki
hayatlarnda bir kazanm salamayacak ki! diyor.
lk nce Boleviklere katlyor, fakat sonra Meneviklerle birlikte
oluyor. Bu ok nemli, nk sonrasnda, sosyalist yaznn ierisinde
Kollontay eyle ok lanetlenmi diyebilirim: Birincisi, bahsettiim
zgr seks meselesi. Meldann dedii gibi, bakanlk yapt dnemde
stelik. Bir tane adamla yetinsin diye haber gnderiyor Lenin.
(Glmeler) kincisi, Meneviklere katlm olmas ok eletiriliyor.
Bunu aacam birazdan. ncs de, Stalin tarafnda olmas.
Hakikaten Stalinle bir tr uzlama ierisine girdii, hatta Trokinin
gnderilmesi srasnda bundan yana bir tavr ald syleniyor.
Melda: ok enteresan bir ey var. Kollontayla Trokinin bir tartmas
var. Sovyet devriminin erken bir dneminde, Nasl bir fabrika ynetimi
olacak? diye tartyorlar. O zaman iin Troki fabrikadaki disiplinin
bir askeri disiplin olmas gerektiini sylyor. Yani, retim biiminin
byle olmas gerek, diyor. Kollontay ise Trokinin bu fkirlerine karlk
z ynetimden bahsediyor. Yani, iilerin daha merkezde duraca ve
reticilerin retim srecinde karar alc, belirleyici olaca demokratik
bir biimi savunuyor. Lenin ikisi arasnda kalyor. Yani Troki ve
Kollontay arasndaki husumet aslnda erken bir dnemde ekillenmi.
***
Glnur: Aslnda genel olarak ben bu kadnn yazdklarnda yle bir
elikiyi gryorum: lk bata bahsettiin bu sanayileme meselesiyle
145
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
ilintili olarak, tamam, bir taraftan z ynetimci olalm, ok disiplinli
olmayalm ama bir taraftan da yeni bir devrim kuruyoruz, kapitalizmle
mcadele ediyoruz, bu da kolay bir ey deil ve bunu baarabilmek iin
de belli bir disipline de uymamz lazm gibi bir eliki.
Bir de Kollontay ssl bir kadn. O dnem, burjuva kadnlar
gibi kocaman apkalar takyor. Bu yzden de ok eletiri alyor, sadece
yaad dnemde deil, ldkten sonra da bu yzden eletiriliyor.
Bir de size Meneviklerle ilgili meselesini syleyeyim; evet
Meneviklerle bir ittifak ierisine giriyor, fakat onlara katld ve
katlmad konular da sylyor: Meneviklerin, ii snfnn kurtuluu
iin, ii snfyla liberaller arasnda bir ittifak kurulmas gerektii fkrine
katlmyorum, diyor. Kendi ait olduu snfa ramen srekli, sadece ii
snfnn kendi ierisinde bir mcadele yrtmesi gerektiini sylyor.
Uzun uzun parti ierisinde kadn meselesini gndeme getirirken nasl
sorunlarla karlatn anlatr: Parti iinde, ben srekli kadnlarn ayr
bir rgtlenmeye gitmesi gerektiini sylediim zaman, resmen dlandm.
Hem o dnemin kadnlar tarafndan dlandm hem partidekiler
tarafndan dlandm. Onlar ikna etmem ok fazla zaman ald ve nihayet
bu zamandan sonra 1907de Kadn Derneini kurabildim, diyor. Bu ok
nemli, aslnda Kadn Derneini kuran kii o. Ondan sonra Zetkin
baa geiyor sonra Kollontayn birtakm etkileri oluyor. Kollontayn,
mcadelenin aktif olarak iinde olmasna ramen o dnemde bakanlk
yaptn, elilik yaptn unutmamak lazm. Zaten bunu anlarnda da
yle anlatyor: Benim bu dnemde, bu grdm muhalefete ramen
byle eyler yapm olmam aslnda btn kadnlarn bu hayatta kendi
hayatlarnda grdkleri muhalefete ramen neler baarabileceklerinin de
gstergesidir, diyor.
unu okuyarak bitireyim isterseniz: zel yaantm kendi
deerlerime gre srdrdm ve ak hayatm ancak bir erkein gizledii
kadar gizledim, diyor. Bu ok nemli. Yani, Ben hibir eyi gizlemedim,
beni bir eyi gizlemekle suluyorsanz, ben ancak bir erkein gizledii
kadar gizledim, diyor. Evlilikle ilgili olarak da: Kadnlar, en bata evlilik
zerindeki muhafazakr ve ahlaki yargya kar geldiklerinde gerek
anlamda bir ey kazanm olacaklardr. nk ben kanl pazardan ve
1905teki devrimin balangcndan sonra unu grdm; bir dnemde
coku ne kadar byk olursa olsun, mcadele amac ne kadar byk
olursa olsun, ben o dnemde ilk kez, bizim partimizin kadn sorununu ne
kadar geri planda braktn, yani her eyi yapabileceimize inandmz
bu dnemde bile, kadn mcadelesinden ne kadar katmz ilk kez bu
dnemde grdm, diyor.
Melda: Bu kadnlarn bir de u yanlarn grmek gerek, nk tarihi
yazanlar bunlarn da zerini rtyorlar. ubat devrimi olmu, Lenin o
srada Rusyada deil. Bu arada Menevikler ya da sosyal demokratlar
diyelim, ubattaki halk ayaklanmasn sahiplenmi durumdalar. Bolevik
Partinin Bolevik kanad, sosyal demokratlarn sol taraf diyelim, bu
srece ok fazla dahil olamam. Pravda Gazetesi kyor ve banda
Stalin var o dnem. Lenin geliyor Nisanda, nl Nisan tezlerini aklyor.
Nisan tezlerinin nemi u: Bu halk ayaklanmas bir sosyalist devrime
gidecek, biz bunu gtrmeliyiz, diyor Lenin. O dnem neredeyse hi
kimse Leninin szlerine destek kmyor. Lenin uzaktayd, u anki
koullar bilmiyor, deniyor. Lenini ilk destekleyen birka kiiden biri
146

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
de Kollontay. lk bata Leninin yannda duran ve o mcadeleyi o anda
sahiplenen kiinin Kollontay olmas ok enteresandr. Kolontay bu
bakmdan da ok nemli buluyorum.
Snf m Cinsiyet mi!
Glnur: Belki, kendi aramzda bir tartmaya uradan balayabiliriz:
Kendi snfmzdan erkeklerle ve kadnlarla birlikte mi yoksa kendi
cinsiyetimizden olanlarla birlikte mi mcadele etmeliyiz? Yani snf
m bir muhalefet izgisi olacak, yoksa cinsiyet mi? Bu ok nemli bir
tartma.
Asl: Bu biraz hedefediiniz eyle ilgili, yani kapitalizmi ykmak
istiyorsanz snf ekseninde rgtlenmek belki daha makul olabilir.
Ama patriarka ve kapitalizm diye iki ayr ey koyuyorsak ortaya ki
patriarkann da kapitalizmin iine u an eklemlendiini dnyorsak,
yani esas hedef kapitalizm mi olmal acaba? demeye balyor insan.
Mesela bir erkekkadn ilikisinin smr zellikleri kapitalizmdeki
smr ilikisinden daha farkl. Ama bir yandan da, u an yle bir dnya
var ki; bir yandan kadnlar olarak hepimiz evlerimizden kabiliyoruz,
alabiliyoruz, teorik anlamda btn haklara sahibiz; bir yandan da
yapsal olarak bir ksmmz hl ok yoksul, doururken lyor, salk ve
eitim hakkndan yararlanamyor.
Yani, sosyal haklarn daha yeni yeni kazanlmaya baland
dnemdeki argmanlarla, sosyal haklarn tamamen hukuki anlamda
hak olarak karmza kt ve de ok aktif bir ekilde kullanabilirsek
kazanm elde edebileceimiz imdiki durum birbirinden farkl. yle
zamanlar var ki, kadnlarn kadnlarla dayanmas gerekiyor, yle
zamanlar var ki snf dayanmas yapmak gerekiyor. Mesela Torba Yasas
gibi bir ey var. Bu yasaya karn kadn kadna dayansak ne olacak? Bir
sr ey olabilir elbette ama Torba Yasas dediiniz ey tamamen belli bir
snfa saldr. Kadnlar da iinde eriterek yaplan bir saldr...
Melda: Kadnlara zel saldrlar da var sanki
Asl: Onlar da deifre etmek gerekiyor elbette; esnek almayd, ev
iindeki almann dzenlenmesiydi... Geri bunlar ieren maddeler
gemedi ama... Yani bence politika retirken biraz o ann koullarna
dikkat etmek gerekiyor. Zaten politika byle bir eydir.
Melda: Tabii. Bir de yle bir ey var, senin sylediini tamamlamak
iin sylyorum, dedin ya Neye kar mcadele ediyorsanz, ittifakn
ona gre belirlenmesi gerekir, diye. Bence ok haklsn. Buna bir
de ne iin mcadele ediyoruz?u eklemeliyiz. Ne iin ve neye kar
mcadele? Kapitalizmle ve/veya ataerki ile mcadele eden farkl farkl
feminist gruplar, farkl farkl karma gruplar var. Mcadelenin sonrasnda
ulalacak nokta olarak neyi tarif edeceiz? Yani ufumuz grdmz
biimler mi olacak? Kbada bir eit sosyalizm gryoruz, Sovyet
Birliinde grdk, br biimleri de grdk Kadn olarak bu rnekler
benim ufumu kaplamyor. Bense ataerkil ilikilerin de ortadan kalkt,
kadnlarla erkeklerin her trl toplumsal kaynaa eit biimde ulaabilme
olana bulduu ve kendilerini gelitirebilecek btn olanaklara eit
biimde sahip olduklar bir toplum tasavvur ediyorum. Bu toplumu
kuracak yol kapitalizmle mcadeleden geiyor. Bir koul bu, nk bir
147
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
smr ilikisi tarif ediyor kapitalizm. Ama senin dediin gibi, kadnn
emeinin smrld bir baka ilikiler sistemi var, ite ataerkil sistem
dediimiz sistem byle bir sistem ki aslnda ataerkiyle kapitalist sistem,
senin de bahsettiin gibi, ok fazla birbiriyle dolaymlanm olduklar
halde kendilerine zg rasyonelleri var. rnein, u son dnem artan
iddet olaylarn nasl aklayacaz? Yoksullama ok yksek, evet,
isizlik ok yksek boyutlarda, iddet buradan besleniyor ama salt
bununla aklarsanz, o zaman kadnlarn konumunu, kadnlarn baka
srelerdeki ezilmesini nasl aklayacaksnz?
Asl: Bir yaz okudum geenlerde, yle bir ey sylyordu: Smr
ilikilerinin bir sonucu olarak ortaya tahakkm ilikileri kar.
Melda: Belki de beraber kurulur aslnda
Asl: O yazda yle diyordu ama beraber dnelim diye bunlar
sylyorum. Erkek ve kadn arasnda yaanan smr ilikisinde bizi
kstran eyin ite bu tahakkm olduunu dnyorum. nk bir
eyden sonra siz ne kadar devrimci bir kadn olsanz, ne kadar yaratc,
retken, dnyay deitirebilecek, hep beraber bir eyler retebilecek
birisi olsanz bile, o iddete dnen tahakkm ilikisine kitleniyorsunuz.
Yani bir sre sonra zaten en son noktada, ya o sizi yok ediyor ya da
siz kendinizi yok ediyorsunuz. Bu tahakkm ilikisi ile mcadelede
kadnlarla yan yana, dayanarak mcadele etmek kendi gvenini tekrar
kazandran ve ykselten bir ey.
Melda: Ben sana yant verirken, biraz da sesli dnyorum. Smr
ilikisi, eer Marksistseniz art deer smrs olarak tarif edersiniz.
Feministler Marksistler tarafndan hep u nedenle sulanmtr: Siz
bir kadnla erkek arasndaki ilikiyi bir smr ilikisi olarak tarif
edemezsiniz, nk ev iindeki emek sreci olsun, cinsellik olsun burada
bir smr ilikisi bulunmaz. nk ev iindeki bu ilikiler deer yaratm
sreci deildir. O halde bizim yle bir eye ihtiyacmz var: Biz, smr
ilikisini, kapitalist toplumdaki biimini de ierecek ekilde yeni batan
tarif etmek durumundayz. Bu, feminist alanda yeni almaya balayan
arkadalarn ii olsun. nk gerekten ok nemli bir konu. Smr
eer ki birisinin emeine, bedenine, zamanna el koymaksa, bu durumda
smr ilikisini pek ok biimde tarif edebilirsiniz. O nedenle, byle
baktmzda, tahakkm de smr ilikisinin her zaman yan banda
duran, yani smrye zamansal deil belki kavramsal bir ncelik vererek
tahakkm ilikisini tarif etmemiz gerekir.
Asl: Bir de btn bu konumalar esnasnda unu ok merak ettim, Leo
ve Rosann duygusal ilikilerinde ya da Clara Zetkinin eiyle ilikisinde,
bu kadnlarn beraber olduklar erkeklerle bir retmen-renci ilikisi
kurduklarn gryoruz. retmen renci ilikisi simetrik bir iliki
deildir ki Ben kendi adma, bu zgrlk ve eitlik sorununa dair
dnrken hep, nasl zgr ve eit olacaz, diye dnyorum. Mesela
Kollontay zgr cinsellik yayor, bu yzden eletiriliyor. Ama erkeklerin
%60-70 aras byle yayor zaten, ama onlara hi eletiri gelmiyor...
Glnur: Tabii onunla olan erkeklere bir ey olmuyor. Onlar da sonuta
sosyalist rgt iindeki erkekler.
Asl: Mesela erkekler o zgr cinsellik ilikisini kurarken kadnn
zekasn, emeini smryorlar ve bu smr sayesinde bir ekilde
kendilerini yeniden retiyorlar, bu art deer olabilir bence.
Melda: Besleniyorlar tabii
148

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Asl: O bir art deer deil midir? Art deer derken, sonuta tane
fazla yaz yazabiliyorsanz bile, bu art deerdir yani.
Glnur: Tabii tabi
Asl: Siz orada duygusal ilikinizin zdrabyla hibir ey yapamazken,
o adam eve dnnce tane yaz yazabiliyorsa, orada bir sknt var
demektir.
Glnur: ki not ileteyim, birincisi, mesela Kollontay yazdklarnda
yle bir ey sylyor: unun altn izeyim, bu kadar ilikim oldu da
bu adamlar benim hayatm m belirledi? Hayr, ben her zaman kendi
parti disiplinimi, kendi abalarm n palanda tuttum. Hatta unu da
itiraf etmek lazm, ben ounun hayatn belirledim. ounun fkri
ynlendiricisi bendim diyor. Ama burada u nemli, tabii Kollontay
istisna, mnferit bir rnek. Yani bundan yola karak, o dnemin
kadnlar tarihini okumak, byle olduunu sylemek zor. Bir de belki
bu tartmalar hep yle dnebiliriz: Kadnlar iin u gn de geerli
olan ey, kadnlarn erkeklerin sahip olduklar ya da elde ettikleri eylere
erimesinin ok daha fazla bir performans gerektirmesi. Mesela Eleanor,
Marxn kk kz, daha ok kk yanda bir sr iyi eviri yapyor,
Zetkinin yazlarn eletiriyor, ama biz hl onun ismini duymuyoruz.
Byle bir problem var.
Melda: Bununla ilgili bugne dair bir rnek vereceim: Geenlerde Ahu
Tubay grdm bir televizyon kanalnda, onunla bir sylei yapyorlar
ok etkiledi beni o sylei. Ahu Tuba, Filmlerde oynadm, nl
oldum; hayatma birok erkek girdi, dedi. Birka tane evlilik de yapm.
ok pimanm. Gzel gnlerim oldu, onlar ayr, fakat ben yaamm
o adamlara vakfetmiim, dedi. Etkilendim hakikaten. Kadnn kendisi
zerinden bir zeletiri yapmas ve buradaki sorunu tarif etmesi ilgin
geldi. Bir kadn olarak Ahu Tubayla bu balamda bir duygudalk
kurmamak mmkn deil diye dnyorum.
Hazal: Cinsimizle mi snfmzla m mcadele etmeliyiz, sorusuna
herhalde cevap verebilecek olan ok kii yok ama bana bu sorunun
teorik tartmas ayr, rgtllk tartmas ayr gibi geliyor. Teorik
dzeyde tartrken baka bir cevap verilebilinir. Daha ideal bir
muhalefet dnyasnda, karma bir snf mcadelesinden daha fazla
yana olabilirdim. Fakat kimlerle o mcadeleyi vereceime bir
rgtllk sorunu olarak baktmda, karma bir rgtn kendisinin
de kadnlar iin nasl bir smr dnyas olduunu grmek mmkn.
Yani, rgtteki erkeklerin erkeklikleriyle mcadele etmek zorunda
kalmayacam bir rgtlenme olabilseydi bu soruya baka bir yantm
olabilirdi. Fakat var olan rgtlenmelere baktmda gerekten byle
bir tahayylm yok ne yazk ki! Bir rgtte her azm atmda ya da
onlar her azn atnda onlarn erkeklikleriyle mcadele ederken, bir
yandan dier mcadeleye nasl bir enerjiyi saklayacam da pheli. Bu
durumda bahsettiimiz snf mcadelesi nasl gerekleecek? nk o
ortamlara az ok giren hemen hemen herkes bilir; bitmeyen, saatlerce
sren toplantlarda her konuan, ben de bu kadar [ok] biliyorum
diye bir erkeklik rekabeti ile konuur. Bu yzden byle saatler sren,
sonunda kimsenin ne konumaya, ne tartmaya enerjisinin kald o
ortamlarda her hangi bir mcadele verebileceimi ya da ondan kendi
adma bir baar karabileceimi dnmyorum. Tabii ki bir gn baka
bir rgtllk ortam olsa dnlebilir. Ama bizim kadar erkeklerin de
149
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
bu soruyu dnyor olmas lazm. Gerekten, cinsle mi, snfla m,
sorusuna cinsle diye cevap veren kadnlar varsa erkeklerin de, Neden,
biz ne yapyoruz ki bu kadnlar ayr rgtleniyor? sorusunu sormalar
lazm diye dnyorum.
Glnur: Sadece kadn dayanmasna dayanan bir rgtlenme biimi
hep yle merulatrlr; kadnlarn erkeklerin yannda konuamamas,
sz alamamas vs. Fakat ben btn bunlarn dnda byle koullar
olmadnda dahi, bazen kadn dayanmasna dayanan, sadece kadnlar
arasnda yaplan bir toplantnn, bir rgtlenmenin nemli olduunu
dnyorum. nk zetle kadn dayanmasna olan vurguyu
gstermesi asndan, kadnlarn hep birlikte bir konuyu tartabildiini
ve buna bir zm retebildiini gstermesi asndan bunun nemli
olduunu dnyorum. Biz en son Diyarbakra gittiimizde bir
hocann kocasnn toplantlara girmek istemesi zerine byle bir tartma
yaand, oradakiler de girmesin dedi. Tabii bence erkeklerin girebilecei
toplantlar da olmal. Mesela biz burada rnek tekil ediyoruz
1

(Glmeler) Ama baz toplantlarn sadece kadnlar arasnda yaplmas,
zellikle bir eyi yeni yeni tartmaya ayorsan kadn kentlerine doru,
diye bir ey tartyorsun diyelim- bu toplantlarn kadn toplantlar
olmasn nemsiyorum. Bence bu ikisi, snf mcadelesi ve cins
mcadelesi, birinden birini tercih edebileceimiz kadar birbirinden
kopuk eyler deil. Burada bu tartmay zellikle istememin nedeni
uydu, biz mesela kadna ynelik iddet diye bir ey konuuyoruz. Ama
kadna ynelik iddeti ounlukla sadece kltr odakl bir cinsiyet
anlayndan yola karak, toplumun snfsal yapsndan bamsz, adeta
tarih st sabit bir durummu gibi konuuyoruz. Hlbuki cinsiyet; rk,
din ve snf gibi deikenlerle dolaymlanan bir ey.
Esen: Snf ve cinsiyet tartmasnda snf mcadelesinin kadn
konusundaki handikaplarna katlyorum, ama ayn ekilde snf
perspektif olmayan bir feminizmin de yine btn kadnlar
kapsamadn dnyorum. Bu snf mcadelesi biz kadnlar
kurtaracak demek deil, ama snf bak asnn olmad bir feminizmle
ile de kendi adma ortaklk kuramayacam dnyorum. nk
politika yapmann kendisi hem teorik planda hem pratikte, sorunu nerde
tanmladnz ve zmn nerde nerdiinizle alakal bir ey olduu
iin, siz nasl bir ey kurarsanz kurun politika yapmaya geldiinizde o
kadnlarla yollarnz ayrlacaktr. Dolaysyla snf perspektif olmayan
bir feminizmin de kadnlarn kurtuluunu ngren bir ey olduunu
dnmyorum.
Melda: Kesinlikle, nk kadnn karsna kan her trl ezme ilikisi,
her trl tahakkm ilikisi, her trl smr ilikisi, kapitalizmle
dolaymlanarak kuruluyor. Konutuumuz gibi bugnk iddetlenmi
kadna ynelik iddetin bir sr bileeninden bir tanesi de yoksullama
ve isizlik. Baka eyler de var ama. Ayn ekilde kadnn emeinin
kapitalizmde smrlmesi de aslnda ataerkil ilikilerin olanakl kld
o eitsiz konumlarla besleniyor. Kadnn toplumsal cinsiyet rollerince
itaatkr olmas, 70lerden 1997deki byk krize kadar Asyadaki
kadnlarn gnde neredeyse on sekiz saat altrlmasna sebep oldu.
1
Dinleyiciler arasnda 1 erkek dinleyici de var.
150

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Hatta krizden sonra Gney Korede bir sr tedbir alnyor ve kadnlara
yle bir ar yaplyor ki kadnlarn ou isiz kalm: Kadnlar unlar
unlar yapsnlar, bir de kocalarna duygusal moral destek versinler diye
devlet bltenler yaymlyor. Yine Bangkokda, yani Taylandda, lkenin
en byk gelir kayna seks turizmi olduundan 2000lerde bir tarihte,
dnemin bakanlarndan biri yle akla yapmt rnein: Bu sene
kzlarmz ok iyi alt. stelik seks iisi olanlar ounluunu 13-
15 yandaki ocuklar oluturuyor, yani bu durum bir yanyla da ocuk
istismar aslnda; ama dn ki, bakan byle bir aklama yapabiliyor.
Bunlar hakikat, byle de bir ey var. ok hakl buluyorum o sylediini.
Kadnn karsna kan btn engellemeler, btn ayrmclklar
kapitalist ilikilerden besleniyor.
Hazal: Hem mcadele hem analiz olarak, bir dneme kadar baz
sosyalistlerin yapt hata gibi, yani kapitalist sistem eletirisine kadn-
erkek arasndaki smr ilikisini dahil etmemeleri gibi, feminizmin
de debilecei hatalardan biri, ataerkil sistem eletirisini yaparken
bu iktidar biiminin dier iktidar ve smr biimleriyle olan ilikisini
kuramamak, kurmamak. Erkeklik iktidarnn kendisini ve bunun nasl
bir smr biimi olduunu anlamak iin bile dier iktidar biimlerini,
dier smr, ezme-ezilme ilikilerini grebilmek gerekiyor ki bu,
mcadele etmek iin de gerekli. nk tek bana bir iktidar, bir smr
biimi yok. Bir sr smr biimi var. Kadna ynelik iddet bence de
ok iyi bir rnei. Mesela geen hafta Mor atdaki bir toplantdan sonra
Nkhet Hoca da Amargide yazmt, gerekten kadna ynelik iddeti
u anda, Trkiye balamnda, otuz yllk yaanan savatan, buradaki
sava kltrnden, bu yoksullamadan bamsz olarak dnmek,
bamsz olarak anlamak ve bunlardan bamsz olarak mcadele etmek
ne kadar mmkn? O yzden bir eylerin adn koyarken de adn nasl
koyduumuz ok nemli.
Senem: Ben de dediklerinize katlyorum ama ayrm da koymak
gerekiyor herhalde. Benim o konuda kafam ok net deil. Kapitalizmle
balantlandrlmas aslnda daha ok kamusal alanda gerekleen bir
ey. Bir de zel alandaki patriarkal ilikileri ben o kadar da kapitalizmle
balantlandramyorum. Farkl farkl baka iktidar mekanizmalarnn
olduu kesin. Mesela militarist iktidar mekanizmalarndan bahsettin
ki kesinlikle katlyorum, yani onlarn eklenmesinin baka bir atmosfer
yarattn ben de dnyorum. O anlamda sadece kapitalizm ve
patriarkal ilikiler deil, daha birok iktidar mekanizmalarnn bir arada
eklemlendiini dnmek gerekiyor.
Esen: Ama onlar da birbirinden ayr deiller. Bir de dediin zel alan,
kamusal alan ayrmnn bizatihi kendisi kapitalizmle ok alakal.
Glnur: Ben de onu diyecektim
Senem: Anlamadm ne demek istediinizi
Esen: Yani yle, zel alan-kamusal alan diye bahsettiimiz ayrm
kapitalist ilikiler ile i ie.
Melda: O ayrmann kendisi kapitalizmin bir rn
Senem: Buna katlmyorum
Esen: zel alanda smrlen kadn emei kapitalizmin yeniden
retimindeki en nemli faktrdr. O yzden kapitalistler aileyi
kutsuyorlar ki bunu sosyalistler de yapt, kadnn alan igcne
harcad bakm emei, duygusal emek igcnn yeniden retimi iin
151
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
ok nemli.
Senem: Ama kapitalist ilikiler var olmadan nce de byle bir iliki
biimi vard yani
Esen: Tabii ki, hayr bu bunun sebebidir, demek deil bu zaten.
Senem: Yani evet, biraz yle anladm.
Esen: Hayr, kapitalizm tabii ki ataerkilliin, kamusal zel ayrmnn
sebebi deil. Ama bunlar birbirinden beslenen dinamikler. Dier iktidar
ilikileri de ayn ekilde, hepsi bir birine grift, kapitalizm, patriarka,
militarizm vs
Senem: Ama kamusal zel ayrm bence Antik Yunandan beri var
olan bir ayrm. Kapitalist ilikilerde, bu ayrm sayesinde kadnlar ok
daha fazla smrlmeye baland, desek dorudur, ona katlrm. Ama
kamusal zel ayrm kapitalist ilikilerin kard bir eydir, demek
kapitalist ilikilerden nceki tarihsel var oluu grmemek demek olur
diye dnyorum.
Melda: Evet, dediin doru. Tarihe baktmzda aslnda kadn iin
biilen alann ev ii olduunu gryoruz, ama yle de bir ey var;
kapitalizm belki de bunu ok vurgulu hale getirdi. Bir ikincisi de, belki
yle tarif edebiliriz diye dnyorum; bu ataerkil ilikilerin, evet,
kendine has dinamikleri var; fakat bunu tarih ierisinde dnmez
bir sistem olarak tarif etmemek gerekiyor. Ataerkil sistemin soyut
dinamikleri tarif edip, her yeni retim biimiyle eklemlenerek yeni,
baka biimler aldn syleyebiliriz. Ev iinde o senin zel dediin
srecin kamusal alandan ok fazla beslendiini Esen ok gzel aklad.
Kapitalizmin yeniden retiminde kadnlarn ev iindeki emeinin nasl
belirlendiini ok da gzel anlatt arkadalar; iddetin tam da en zel
alanda nasl younlatn, bunun da kapitalizmin ortaya kard
isizlikle balantl olduunu vs Yani o ayrmlar dndmz kadar
keskin ayrmlar olamayabilir, onu sylemeye alyorum yalnzca.
Senem: Ben buna katlyorum. Sadece kamusal zel ayrmnn
kapitalist ilikilerle ortaya kan bir ey olduuna katlmadm iin
itiraz ettim. ok daha fazla smrldne kesinlikle katlyorum bu
ayrm zerinden.
Esen: Ama Antik ada bahsettiimiz zel alanla u anda bahsettiimiz
ve bizim zerine konutuumuz zel alan da ayn ey deil, arasnda ciddi
bir fark var. zel alan kamusal alan ayrmnn sebebi tabii ki kapitalizm
deildir ama u anda bizim problematize ettiimiz, grnr klmaya
altmz kamusal alan zel alan ayrmnn kendisi; modernizasyon,
kapitalizm vs
Senem: Ama ite mesela ben Antik alarn da problematize edilmesi
gerektiini dnyorum.
Melda: ok haklsn
Senem: nk o zaman da kadnlar kle, insan kategorisinde bile
deiller, kamusal alana kma haklar dahi yok. O zaman da bu ok ciddi
bir problemdi, u anda da ok ciddi bir problem.
Melda: ok haklsn. nk yle bir romantik alglay da var:
Kapitalizm ncesindeki toplumlarda byle ayrmlar yoktu ve sanki
kadnlar ok rahatlarm gibi Yemei yapanlar genellikle kadnlar
olmu, ocuklara neredeyse hep kadnlar bakm. lksel toplumlarda bu
farkllk belki ok byk snfsal ya da baka bir ey ortaya kartmam
ama
152

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Glnur: Ben burada ok kk bir ey sylemek istiyorum. Biz snfsz
bir kadn mcadelesi ile ilgili eletirimizi yaptk, fakat dier taraftan,
snf nceleyen, snf bir zemin olarak dnen kadn mcadelesinin bir
blm ile ilgili de yle bir eletirim var; bu bir grup zerinden yryen
bir mcadeleye dnt diye dnyorum. Ben kadn mcadelesinin
snfsal bir zemini iermesini, diyelim ki kadn orta snftaysa onun kendi
snf ierisindeki dinamikleriyle, st snftaysa kendi snf ierisindeki
dinamikleriyle birlikte deerlendirilmesi gibi bir sreci anlyorum. Fakat
bugnn snfsal vizyonunda, sadece ii snf, yoksulluk, sendikalar
gibi konularn akla gelmesi snfn bir analiz birimi deil de bir konu
bal haline dnmesi mcadelenin de marjinallemesine sebep
oluyor. Mesela ben kendi almam rnek vereyim, beden zerine
alyorum, bu mesele srf balk itibariyle snf d bir mesele olarak
alglanyor. Bunun ok ciddi bir handikap olduunu dnyorum.
Bunun bu ayrm koyulatrdn dnyorum.
Nurcan: Biz de marjinalletiriyoruz baz eyleri
Glnur: Evet, yle geliyor
Esen: Ben kadnlara dneceim tekrar unu merak ediyorum; birin-
cisi, parti iinde ayr kadn rgtlenmesi kurmay nerirken bunu
hangi argmanla teklif ediyorlar ve nasl kabul ettiriyorlar? kincisi
de, yazdklar bu dergiler nasl, yani ne yazyorlar orada? ncs de,
sadece proleter kadnlara m sesleniyorlar? Proleter snfn kadnlaryla
aralarndaki ilikiler nasl? Kollontayn kadnlarla ilikisine dair
bir eyler syledin ama ii snfnn kadnlaryla, yani esas hedef
kitleleriyle ilikileri nasl?
Melda: imdi, sondan balayaym. Baktmzda, Rosann, hayat
daha ok Clara Zetkinle ve Kautskynin ei Luise ile beraber geiyor.
Daha ok kendi snfndan kadnlarla birlikte. Yardmcs olan bir
kadn var, onunla ok dayanyor, fakat baktmzda aslnda Rosa o
ii snfnn kadnlaryla ortaklam bir yaam ierisinde deil, yani
elit bir yaam srdryor. Ayr bir rgtlenme, ayr bir dergi karma
iine gelince, onlarn yle bir dayanaklar var ki bu ok nemlidir. Bir
kere Engels, Rosann ve Clara Zetkinin ilk dnemlerinde hl hayatta
ve Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni gibi bir kitap
yazm. Dolaysyla Engels onlara ok byk bir destek ve dayanak,
bu ok nemli. Bebel de ayn ekilde Kadn ve Sosyalizm kitabnn
yazar ve o da bir dayanak. Bebel de Engels de tabii ki kadn deiller ve
feminist deiller, fakat kadnn nasl kurtulaca zerine dnmler.
Biz bugn Bebeli de Engelsi de pek ok adan eletirebiliriz ama bu
kadnlara bu yolu aanlar onlar ayn zamanda, ciddi destek veriyorlar.
Clarann yle vurgular var, Nasl ki kapitalist toplumda sermaye ii
snfn smryorsa, -tam smr demese de- ayn ekilde erkek de
kadn zerinde bir tahakkm kuruyor, diyor. Ama vurgular genelde hep
proleter kadnlara yneliyor. Clara Zetkinde, br snftan kadnlara
ynelik de vurgular olabilir, o anlamda biraz daha ufu ak bir kadn.
Ama Rosa iin ok netlikle syleyebilirim ki seme-seilme hakkn
bile dorudan proleter kadnlar zerinden ve snf mcadelesinin bir
argman olarak tartyor ve yle anlyor.
Glnur: Sorular aslnda ok iyi oldu Esen. (Glmeler) Birincisi,
aslnda yle ilgin bir taraf var, kadn dergilerinin ekleri; ocuklar-
ocuklarmz, sonra analk ve proletarya vs. gibi ekler Fakat bunun
153
C
l
a
r
a

Z
E
T
K
I
N

-

R
o
s
A

L
U
X
E
M
B
U
R
G

-

A
l
e
k
s
a
n
d
r
a


K
O
L
L
O
N
T
A
Y
sebebi bazen bir yceltmeden ziyade, insanlarn bu deerlere ok bal
olduu dnld iin bunun zerinden bir politika yapma abas
aslnda. ok ilgin ekler ve almalar var. Zaten kadn doasnn ve
analn vurgulandn en bata sylemitim. Mesela Bebelin yle
bir sz var, diyor ki: Bilmem kim u ana kadar kadnlardan hi deha
kmad gerekesiyle kadnlarn fen bilimci olamadn sylyor.
Oysa deha yeerecek bir vaha arar. Yeerecek bir vaha olmadka,
kadnlar iin byle bir dehann olup olmadndan kim sz edebilir.
Dolaysyla baka mcadele alanlarnda da, parti rgtn kadnlar iin
ayr bir mcadeleye ikna edilirken de hep Bebelin bu sz kullanlyor.
1910da Sosyal Demokrat Partide, kadnlarn fedakar, gl muhalefeti
olmasayd kesinlikle hibir ey kazanamazd, deniyor. Bunu parti artk
kendisi kabul ediyor zaten. Deniliyor ki, kadnlar u dneme kadar
smrlmtr, ezilmitir, o yzden dehalarn kullanabilecekleri, parti
politikasna katkda bulunabilecekleri bir alandan yoksun kalmlardr,
biz bu kadnlar daha iyi rgtleyip, parti iin daha iyi bir mcadele
vermeye ikna edeceiz. Yani temel zemini ok rahat bir ekilde byle
zetlemek mmkn.
Genel olarak burjuva feministleriyle ayrrlar. Mesela ok gzel
bir yaz vardr, Trkesiyle sylyorum, Burjuva Feministlere Kar
Marksist Feministler diye. Bunu yazan iki Marksist Feminist ve sonunda
yle bir tespitte bulunuyorlar: ...btn bunlara karn, Marksist
Feministler burjuva hareketiyle bir araya gelmek istemese de, burjuva
feministler hep bir reform yanls olduklar iin her zaman Marksist
Feministlere el uzatm ve onlar politikaya dahil etmeye almlardr,
deniyor. Bu nemli. O yzden, mesela Kollontay bir yazsnda undan
bahseder: lk burjuva feministlerin dzenledii 1. Kongrede, ben her ne
kadar oraya gitmeyi ok gerekli bulmasam da, zaten onlarn syleyecei
eylerden ok da bir ey kacan dnmesem de, parti iindeki
kadnlar oraya gitmek iin ikna ettim, der. Yani davet gnderilmi,
bunun iin uralm.
Baka ilgin bir nokta ise, Leninle Clara bir uluslararas kadn
kongresi dzenlemeyi planlyorlar. Bu sonradan gerekleemiyor,
ama planlarken yle diyorlar: yle bir kongre olacak ki, en tembel,
ftr apkal bir leydi de, gne altnda tenini dinlendirmek isteyen bir
burjuva kadn da, en kat Katolik Hristiyan temsilcisi de bu kongreye
katk salasn... Byle bir ey de var ama daha sonradan bu kongre
gerekleemiyor. Daha baka enternasyonal kongrelerin gerekletiini
varsayarsak, bunun niyetlenilmi, ama zerine ok da istekte
bulunulmam bir ey olduunu karsamak mmkn. nk ondan
sonra bir sr uluslararas kongre falan yapld kadnlar arasnda. Baka
bir ey sormu muydun?
Esen: Proleter kadnlar ne diyor? Onlarn ilikilenmelerine dair bir ey
biliyor muyuz?
Glnur: Gzlemlerden aktaraym Mesela Zetkin douda katld
toplantlarda, etkinliklerde, orada kadnlarn sosyalist mar sylerken
nasl cokuyla dans ettiklerinden yle bahsediyor: yle ki arabam
nerdeyse el stnde tayacaklard, diyor. ok nl oralarda Zetkin.
Srekli yazlar baslyor, ok biliniyor. Kadnlar, o geldii zaman adeta
bir kahraman gelmi gibi karlyorlar onu. Ona srekli kranlarn
ilettiklerini sylyor. Yani Sizin sayenizde artk ev ve kamusal alan
154

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
arasnda, ev ve evin d arasnda parti bizim iin bir orta yol oldu,
bylelikle ikisinin de basksndan kurtulduk, diyorlarm. Ama tabii
dediim gibi bunun hayalperest evirmenlerin bir rn olabilecei de
syleniyor. (Glmeler)
Melda: Ama u var herhalde. Mesela, Rosa anlarnda, hem parti
almas iin hem de seim almas iin taraya gittiinde bir kadnn
varlnn aslnda kadnlar ok fazla ektiinden bahsediyor. Ama bir
feminist dayanma olarak deil, bir kadn duygudal olarak diyeyim,
kadnlar belki kendilerini daha rahat hissediyorlar. Bir kadn dinlemeye
geliyorlar, merak ediyorlar. Bir feminist politika olmad iin belki,
kadnlarla ilikisinde bir duygudaln olduunu dnebiliriz.
Glnur: Zetkin zaten son on, on be ylda dorudan kadn mcadelesi
yrtyor. Sadece kadnlarla politika yapyor. Ama dediim gibi, bunu
daha ok o kadnlarn kamusal alana klar iin yapyor, nk zel
alandan kn partiye daha ok katlmak, daha ok politika yapmak
olarak anlald bir dnem
Melda: Bu da ii snfnn, devrimci snfn bymesi demektir.
Glnur: Evet evet, yle bir ilikilenme var. Ama bir yandan da Zetkin ile
ilgili yle bir ey var: ki tane hayat kadnna tecavz ediliyor. Bunlara
iki tane siyahn tecavz ettii syleniyor. Clara Zetkin bu iki siyahn
salverilmesi iin kampanya balatyor. O kampanyay glendiriyor.
Arkadalar baka syleyecek bir eyi olan var m? Burada byle bir
tartma yrtmek ok iyi oldu Hepinize geldiiniz iin teekkrler.
155
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
156
nci Keresteciolu
lk feminist rgtlenme deneyimi, Anakaradaki bilin ykseltme
grubu olan Perembe grubunun toplantlaryd, o yllardan itibaren
de feminist hareketin iinde yer almaktadr. Yeni toplumsal
hareketler, feminizm ve kadn hareketi ve milliyetilik aratrma
konular arasnda yer alyor. Birok dergi ve kitapta makaleleri
bulunmaktadr, halen stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
retim yesidir.
157
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
ki hafta nce, modernite, milliyetilik ve
toplumsal cinsiyet rollerini birbiri iinden
okumaya altmz kadnlarn milliyeti
tartmasnda Pateman kamusal ve zel
alanlar mutlaklatrmakla eletirmitik.
Bu ise aslen ikiliklerden feyz alan
modernlik ideolojisiyle yorulmu
1970lerin feministlerinin genel bakyd.
Bu hafta bu bak biraz daha irdeleyecek
ve kinci Dalgaya doru feminist
szn temelini oluturan zel alan
politiktir iarnn hangi balamda
ortaya ktn anlamaya alacaz;
ikiliklerden kurtulabildiimiz baka bir
dnyaya doru kendi feminist szmz
kuraraken modernitenin ikilikleri iki
kulamzda kpe olup sallansn diye...
nci: Feminist Tartmalara ok istediim halde daha nce katlamadm
ne yazk ki; oyzden bugn burada olmaktan dolay gerekten ok
mutlu olduumu syleyeyim. Tartma baln siz nerdiniz; gzel bir
balk tabii, ama ok geni bir balk. Modernite o kadar geni bir konu ki
hani neresinden gireceiz, dneceiz Ayrca dualist (ikili) dnme
biimi de sadece moderniteyle gelen bir mesele deil; bu bir dnce
miras. Evrensel gibi konuuyoruz ama bu daha ok Bat kaynakl
dnce mirasdr ve bu miras zaten eitli ikilikler zerine kurulu. Yani
insanla doa ikilii, aklla duygu ikilii, doayla medeniyet ikilii...
Antik Yunandan itibaren alrsak, sz gelimi Aristoyu
dndmzde efendi ile kle arasndaki ikilik, zgrlkle
zorunluluk arasndaki ikilik, evrensellikle tikellik arasndaki ikilik
vs... Yani bunlarn bir ksm moderniteyle ortaya km ikilikler iken
bir ksm da ok daha eskiye dayanan ikilikler. zellikle kltr doa
ikiliinin ok eskiye dayanan bir tarihsellii var. Tabii bu ikilikler masum
deil, bunlar ayn zamanda ideolojik ve de hiyerarik ayrmlar. Yani
bir taraf egemen, baskn iken, br taraf tahakkm altna alnandr.
Mesela insan-doa ikilii dediimiz zaman doay insann kart
olarak tanmlamak ve tahakkm altna almak demek anlamna geliyor.
Dolaysyla, kltr-doa, akl-duygu, erkek-kadn, zihin-beden, efendi-
158

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kle, zgrlk-zorunluluk, evrensellik-tikellik, medeni-ilkel, kamusal
alan-zel alan vs. ikiliklerin hepsi ideolojik ve hiyerarik ayrmlar.
Bugn, zellikle feminizmle ilikisi bakmndan, kamusal alan-zel alan
ayrmnn zerinde duracam. nk her ne kadar bu kamusal-zel
ikilii moderniteyle balayan bir ey olmasa da moderniteyle birlikte
ok ciddi bir temellenme yaad muhakkak. Okuma nerisi olarak
Glnur Savrann kilikleri Aan Bir Feminizme Doru makalesini
verme nedenim buydu; nk biliyorsunuz, 70lerin feminizminin bak
asnda patriarkal sistemin temelinde kamusal alan ile zel alann
ayrmas, bir ikilik olarak ortaya konmas vard ve bunu evrensel bir
biimde gryorlard. Yani, sanki her zaman ve her yerde kamusal alan ile
zel alan ayrm vaziyetteydi ve kadnlarn ezilmesinin kaynanda da
bu ayrma var, deniliyordu. Dolaysyla, kadnlarn zel alan politiktir
kavramyla ifadesini bulan feminist politikayla da bu ayrmlarn ortadan
kaldrlmas hedefeniyordu. Glnur Savrann makalesi zel alan-
kamusal alan ayrmn ayrntlaryla inceliyor ve ben de bu zel-kamusal
alan ayrlnn evrensellii nerede? zerine konumak istiyorum. Bu
ayrmda bir devamllk var evet, ama ayn zamanda bu ayrmn ierii,
deneyimlenme biimleri deiiyor, farkllayor. Bu ayrm moderniteyle
birlikte ciddi bir farkllama yayor. zel olann kadna ait alan, kamusal
olann erkee ait bir alan olmas, keza akl-duygu ikiliinde kamusal
alana hkim olan ey akl iken zel alann daha ok duygularn alan gibi
grlmesi... Yani, saydm bu ikiliklerin pek ou aslnda ayn zamanda
cinsiyetli ikilikler. Cinsiyetli olmas iin kadn ya da erkek demek
gerekmiyor. Akln iinin nasl doldurulduuna baktmz zaman erkek
olduunu gryoruz ya da zihin-beden ikiliinde kadn bedendir, erkek
zihindir. Ama bu ikiliklere determinist bir bak asyla bakmamak
gerekir. Hangi ikilik dier ikilikleri yaratt, gibi bir perspektiften ziyade,
birbirlerini nasl beslediklerine ve nasl byttklerine bakmak bence
daha anlaml.
Siyaset Biliminin Dipnotu Kadnlar

Kamusal alann eril ve rasyonel birey zerinden kurulduunu grrz.
Kamusal alan evrensellik, zgrlk vs. zerinden tanmlanrken zel
alan zorunluluklarn, duygularn, tikelliin alan olarak tanmlanr.
Bahsettiim trdeki bu ayrmn en net eklini Aristonun Politikasn
okuduumuzda gryoruz, Antik Yunana ilikin ne okursak bunu
gryoruz. Antik Yunanda kamusal alan, polisi (ehri), en cokulu
yaayan, ok nemli bir alan temsil etmekteydi. Siyasetin kaybetmi
olduu prestiji geri almasna ilikin abalarda ki nemli abalardr
bunlar, hep Antik Yunan referans verilir. Mesela, Arendtte bunu ok
net grrz; Antik Yunann kamusal alann tekrar canlandrmak,
yle bir kamusal alan yaratabilmek abas vardr. Arendtte kamusal
alan, btn farkl fkirlerin zgrce kendisini ifade ettii, herkese ak
tartma arenalarnn olduu bir tiyatro sahnesi gibidir ve herkesin
yaad, lmszletii bir alandr. lmszlemekle unu sylemek
ister: nsanlar yeniden retim yoluyla, yani doarak kendi kendisini
yeniden reterek lmszlemezler, bunu hayvanlar da yapyor,
trn devamn salamak lmszlemek demek deildir. Birey olarak
159
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
lmszlemek; kamusal alanda eylemekle olan bir eydir. Ancak kendi
bireyselliimizin, kendi zel alanmzn dna kp bakalar iin bir
eyler yapmaya baladmz zaman kalc ve lmsz olabiliriz, diyor.
nsanlk Durumu kitabnda yer alan en nemli koul, kamusal alanda
var olmaktr. Arendtin bu fkri ise aslnda Antik Yunandan alnmadr.
Aristonun nl insan siyasal bir hayvandr szn hatrlayn. Aristo
bunu sylerken ne demek istiyor; bunu sylerken nce insan bir
hayvandr, diyor ama onu hayvanlardan ayran taraf siyasal olmasdr.
Siyasal alan dndaki btn tarafar insan sadece bir tr yapar, hayvan
yapar. Yeme, ime, doma, reme, bu hayatn srmesi iin zorunlu olan
edimlerdir; ama insann ayrt edici yan siyasal olmasdr. Mesela Antik
Yunanda siyasetle ilgilenmeyenlere idiot derler. Bugn biz idiotu
nasl kullanyoruz, dnn Ancak bu kadar nemli, insan insan
yapan bir alan olan siyaset kadnlara tamamen kapaldr, mlkszlere
kapaldr, klelere kapaldr. Siyaset bu bir avu erkein alandr. Ve bu
erkek mlkiyet sahibi, aile sahibi bir erkektir. Burada da Antik Yunanda
kadnlara ynelik hkim bakn nasl bir bak olduunu aka
gryoruz. Aristo kadnlar, insanlarla hayvanlar arasnda bir gei
kategorisi olarak gryor. Aristo kadnlarla ilgili korkun eyler yazm
birisi ve dnn ki Aristo, demokrasi teorisi dendiinde referans
yaptmz ilk isimlerden birisi! Antik Yunann bilgisi kukusuz pe
atlacak bir birikim deil, ancak sadece erkeklerle snrl bir birikimdir.
Btn siyaset bilimi literatrne baktnzda bu alanda kadnlarn
olmaynn sanki bir ayrntym gibi ele alndn, meselenin sadece
bir dipnot haline getirildiini grebilirsiniz.
Oysa bu, btn bir bak asn gsteren ve hiyerarik dnya
algsn ak eden bir eydir. Aristoda da grdmz esas bak ilevselci
baktr; herkesin ilevi vardr. Mesela, kadnn ilevleri; zel alandaki
ilevleri, yeniden retim ilevleri, klelerle birlikte yapt iler vs Ama
Aristo bu ilerin yaplmasna kadnn doas der ve kadn bu doasn
yaad zaman mutlu olur diye de devam eder. Bu ayrmclklar
o dnemde, gnmz demokrasilerinde sorunsallatrld gibi
sorunsallatrlmaz, doas odur ve doasn yaad zaman da mutlu
olur tezine kimse kar kmaz. Antik Yunanda kadna byle bir bak
sz konusu.
Antik Yunanda kamusal alann olduu yer, polis (kent devleti)
ok nemli bir deer. Polis, zgrln, kendi kaderini belirlemenin,
dnyay dntrmenin, etkinliin, eylemliliin yani insann zne haline
geliinin alan olarak karmza kyor. Buna karn polisin karsna
konulan ev, hane dediimiz oikos, zorunluluun, belirlenmiliin
alandr ve moderniteden farkl olarak, maddi retim, ekonomi de oikosa
aittir. Antik Yunanda ekonominin de retimin de hibir deeri yoktur;
daha dorusu retim zaten kleler ve kadnlar tarafndan yaplacaktr
gzyle baklmaktadr. Dolaysyla, oikos retimin ve yeniden retimin
olduu alan olarak karmza kyor. Ama tabii bu iki alan ok net
izgilerle ayrlm olmakla beraber aralarnda yle bir iliki vardr:
Poliste bir zne olabilmenin, kamusal hayata katlabilmenin koulu bir
kere aile reisi olarak, bir erkek olarak zel hayat alannda zerkliini
salam olmaktr. Yani orada o zorunluluklar yapacak bakalar olacak
ki, siz bir erkek, bir birey olarak kamusal alana ktnz zaman hibir
160

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
zorunluluu olmayan dolaysyla zgr, rasyonel ve zerk dnme
alanna sahip olabilesiniz. Anlatabiliyor muyum? Dolaysyla, poliste var
olabilmenin koulu oikosda byle zel bir alana sahip olmaktr, polisteki
demokratik srecin koulu oikos iindeki despotlua bal.
Antik Yunann iki nemli dnr olan Aristo ve Platona
baktmzda; Aristo ampirik dnen, yani daha ziyade anlatan, bir
srete gzlem yapan, siyasal sistem snfandrmalar yapan birisi iken
Platon olmas gerekeni syleyen, idealardan bahseden kiidir. Her ikisi
de Antik Yunann kriz zamanlarnn dnrleridir ve dolaysyla her
ikisinde de polisin nasl ynetileceine dair bir zm aray vardr.
Platonun ideal devlet dzeninde zel mlkiyetin ve aile kurumunun
ortadan kalktn grrz. Kadnlar Platonun devletinde kamusal
alanda vardr ama bu ancak ailenin ortadan kalkmasyla mmkndr.
Aristo olan syledii iin kadnlarla ilgili daha korkun ifadeleri vardr;
ama Platon da kadnlara hayvan demese de onlara ynetici snfn
iinde yer vermemitir. Daha dorusu kadnlar zel alanda yaptklar
ilerden dolay ynetici snfn iinde yer alamaz, diyor. Kadnlarn bu
ezilmiliini, tabii ki o buna ezilmilik demiyor, zel alandaki rollerini
grnr klmas asndan Platon ok nemlidir. Mesela annelik babalk
gibi kurumlar olmayacak, ocuklar toplumsal olarak yetitirilecek,
diyor ama bu ileri kadnlarn yapacan sylyor. Dolaysyla Antik
Yunanda da zel alan kamusal alan ayrm vardr; ama bu bugn
modern dnyada konutuumuz anlamdaki zel alan kamusal alan
ayrm gibi deil. Bunu ne iin vurguluyorum; feminist politikann,
baz safalarnda kadnn ezilmiliini kamusal-zel alan ayrmna
balayp bunu evrenselletirmesi sz konusu ki buna tamamen yanl
demiyorum; ama bu alanlardaki deiimleri gz ard etmemek gerekiyor.
Bu ikilik deitike dier ezilme biimleri de deiiyor. En nemli
nokta da modern toplumda zel alan, ekonomi ile toplumsal retimi
kapsamyorken Antik Yunanda bu iin tamamyla zel alanda yaplyor
olmasdr. Ortaaa geldiimizde bu ayrm daha problemli bir hal alyor.
Ortaada bu zel alan-kamusal alan ayrmn grmyoruz;
biraz birbirine karyorlar. Ortaadaki iktidar bir kere polis gibi ya da
modern zamanlardaki modern devletteki gibi merkez deil. Paral bir
iktidar sz konusu ve zel kategoriler var. Mesela hane dediimiz ey bir
iktidar alan; atolar, saraylar... Yani, zel alan olan yerler ayn zamanda
kamusal alann da olduu yerler. Kamusal iktidar erkeklerin elinde
ama hane bugn konutuumuz anlamda yuva deil de retim yeri ve
dolaysyla bir iktidar alan. Evet, erkekler iktidar oda olarak varlar ama
bu bir merkezi monari, padiah, sultan vs. gibi deil. Sz konusu olan
topraa dayal bir toplum ve byk toprak sahipleri ynetimi, yargy,
asker yetkileri, hepsini ellerinde tutuyorlar; farkl iktidar biimlerinin i
ie getiini gryoruz. Yani feodalitenin kurumlarnn hepsi ok ilevli
kurumlar, kamusal kurumlar arasnda bir ilev farkllamas yok. Mesela
kiliseye bakarsak, sadece din ileriyle ilgilenmiyor ya da Ortaada ok
nemli olan loncalar da benzer ekilde ok ilevli kurumlar; sadece ticari
ilerle ilgilenmiyorlar, yelerinin her trl sorunuyla da ilgileniyorlar.
Gerektiinde bir mahkeme gibi yeler aras sorunlar zyorlar,
gerektiinde onlara ev buluyorlar, eitim veriyorlar, elenceler
dzenliyorlar vs Yani yargnn, siyasetin, elencenin ayrt bir
161
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
yaam biimi sz konusu deil. Bu eitlenen alanlarda da tabii ki farkl
roller var, ama buradaki roller zel alann kamusal alanla ayrmndan
kaynaklanmyor, onu sylemek istiyorum. Buradaki ataerki farkl bir
ekilde iliyor; mesela, snfsallk daha n plana kyor. Daha byk
toprak sahiplerinin, soylularn tabii ki erkekleri kamusal erki kullanyor
ama bunlarn evleri ayn zamanda kamusal alan olduu iin onlarn
yokluunda kadnlarn da bu alana bir mdahalesi olabiliyor. Mesela,
askerlere silah datmak gibi erklere sahip olabiliyorlar. Bir de tabii
zellikle vurgulamamz gereken; Antik Yunanda zel alanda yaplan
ilerin neredeyse hepsi deersiz; Hristiyanlkla, slamiyetle, dinsel
dnceyle birlikte Ortaada zel alana bir saygnlk kazandrlyor.
zel alan, kiinin mahremiyetinin olduu bir alan olarak grlmeye
balanyor ve nem kazanyor. Siyaset Antik Yunanda olduu gibi hi yle
yceltilmiyor, aksine pis ve ok da uralmas gerekmeyen bir i olarak
grlyor. Bak asnda da farkllk var; sadece siyasal olan nemli
deil, doum nemli, lm nemli, ahlk nemli, ahlki sorumluluk
nemli vs. Dolaysyla burada sylemek istediim ey; Ortaada kadnlar
zerinde kurulan egemenlik onlarn kamusal alandan dlanmalar
zerinden olmuyor. imdi bu, 16. yzyldan itibaren, merkez devletin
gelimeye balamasyla beraber patriarkal aile yaps dediimiz aile
yaps ortaya kyor. Byk topraklar paralanmaya balyor, serferin
topraktan koparlmas, modernlemenin balamas, toprakszlarn
kentlere gelmesi balyor. Topraklar paralannca bamsz aile mlk
ortaya kyor ve mlkiyet hakk da nem kazanmaya balyor. Dolaysyla
lordun temsil ettii kamusal alann temsil gc patriarkal aile yapsyla
birlikte aile babasna geiyor.
Modern kamusal alanzel alan ikiliinin kuruluuna baktmzda
ilk greceimiz isim belki de, sekler dncenin de ilk ismi olarak
verilen, Machiavellidir. Amiyane tabir ile siyasete ahlkszl bulatran
adam olarak grlr ve mehur amaca giden her yol mubahtr szn
syleyendir. Bu szn, sylendii dnem iin nemini syleyeyim; cmle
aslnda ok laik, sekler bir dnceyi ifade etmektedir: Siyasetin
ahlktan, etikten, dinsel deerlerden soyutlanmas gerektiini ve ayr
bir mantnn olduunu ifade eder. Tabii bu mantk tamamen iktidar
odakldr. Mesela, yazd Prens eseri, prensin iktidarn salamlatrmak
iin yazd bir metindir. Machiavellinin dncesinde siyaset asndan
ahlkn ya da zel alann bir nemi yoktur ve zel alan bir taraftadr, btn
hesapszl ve acmaszlyla Prensin kamusal alan ayr bir taraftadr.
Machiavelli bu alanlarn ayrmasn ok acmasz bir yerden, iktidarn
ideologu olarak yapyor, toplum szlemesi teorisyenleri dediimiz
Locke, Rousseau, Hobbes gibi teorisyenler ise daha adil ortak bir
kamusal akl iin bu ayrmay gerekli gryorlar. Toplumsal szleme,
insanlarn kendi rzalaryla idarelerini yneticilere, iktidara devretmeleri
anlamna gelmekte. Bu devretme edimini Hobbes doal durum, sivil
toplum ayrm yaparak merulatrr: Doal duruma brakrsanz
toplum birbirini yer, bu durumda kaos olur, anari olur, insan insann
kurdudur dolaysyla bir toplum szlemesi yaplmas gerekir, toplumun
bir arada yaamas iin ynetilmeye ihtiyac vardr, der ve buradan
devletin varln merulatrr. Buna karn Locke byle demez. Locke,
Doal durumda eitlik, zgrlk vardr ve toplum szlemesi bunlar
162

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
yanstmaldr, der. Burada enterasan olan ey, Aristoyu okuduunuzda
kadnlarn ak ak aaladn grrsnz, demek ki burada daha
kurulamam bir iktidar var; ama toplumsal szleme kuramclar
bu ii biraz daha rtl yapyorlar. Yani, kadnlar bu szlemenin bir
taraf yapmamay, kadnlar diye bir kategoriye hi girmeden yapyorlar.
Ama bu szleme zel alann varl zerinden kuruluyor. Bu yzden
Carol Pateman toplumsal szlemenin ayn zamanda erkekler arasnda
bir cinsel szleme (Sexual Cantract) olduunu sylyor. Toplum
szlemesinde, doal durumundan sivil topluma geilirken toplum,
aile ve ev iinden de soyutlanyor. Sanki toplumda aile gibi birimler,
ev ii ilikileri yokmu gibi yaplyor. Yani bir tarafta annelik, aile, evi
ieren zel alan varken, dier tarafta da sivil toplum ve kamusal alan var.
Farkndaysanz zaten biz bu sivil toplum ve kamusal alan da genelde
birbirinin yerine kullanyoruz, ama bu ayrca amamz gereken bir
balk. Eitler aras toplumsal szleme dedikleri ey diyor Pateman,
erkek kardeler arasndaki bir szlemedir. Evli bir iftin i ilikileri o
doal durumundaki halinde braklmtr, szlemenin konusu deildir.
Bu ilikiler herhangi bir tartmann konusu olmadan, siyasallktan nce
belirlenmitir, bylelikle doallatrlm ve mutlaklatrlmtr.
Aye: Bu biraz nce Antik Yunanda bahsettiinizle ayn durum...
nci: Evet. Zaten bildiiniz gibi, modernitedeki kamusal alan fkri Antik
Yunana referansla savunuluyor. Fakat az nce sylediim gibi, Antik
Yunanda kadnlar kamusal alandan dlamann st hi rtlmyor,
zel alandaki ilevleri ve doa zerinden tanmlanarak bu dlama
ak bir ekilde yaplyor. Ama toplumsal szlemenin eitler aras bir
szleme olduu sylenirken bu eitlerin cinsi hi belirtilmiyor, insanlar
deniliyor. Ama bu eitsizlie itiraz eden kadnlarn bana gelenleri
biliyorsunuz. rnein, Fransz Devriminde Kadn ve Yurtta Haklar
Bildirgesini yaymlayan Olympe de Gouges giyotinle idam ediliyor,
yine devrimin nsan ve Yurtta Haklar Evrensel Bildirgesinin kadnlar
iermemesine itiraz eden birok kadn bahsedilen eitlik fkirlerine
ramen giyotinlerden geiriliyorlar. Bu ok enteresan; meru olan eitlik
ama kadnlar eit deil ve bunu talep ettiklerinde de cezalandrlyorlar.
Antik Yunanda eitlik meru deil zaten, toplumdaki hiyerari ok nettir.
levlere bal bir hiyerari vardr ve bu da ok merudur, tartlacak bir
ey deildir. Ama 19. yzylda yle meru olan eitlik, burjuva erkein
eitlii ve ayrmclk ok rahatsz edici bir ey. Hatta Tocqueville
modernitenin en byk sorununun bu eitlik tutkusu olduunu syler.
Bu yle bir tutkudur ki, insanlar eit olsunlar da isterse klelikte eit
olsunlar, yeter ki ayrcalk olmasn diye demokrasiden ve zgrlkten
uzaklaarak totaliter ynetimleri benimseyebilecek noktaya gelebilir. Bu
eitlik sylemi sonradan eitlenerek kime gre, neye gre eit meselesi
gndeme gelir. Ama bu kadar gl bir eitlik syleminin olduu yerde
kadnlar ok rahat bir ekilde yine yok saylyorlar. Mesela, Rousseaunun
toplum szlemesinde kadnlar hakknda syledikleri Aristodan ok
farkl deildir, tamamen ayn mantkla gider. Tpk Aristo gibi zel alan
politikann konusu deildir, o doal durumun bir parasdr, der. Byle
baktmz zaman biz ne yapyoruz falan oluyorum bazen. Yani binlerce
yllk bir miras ve yok saylma var; bu da slam ile aklanacak bir ey
deil. O kadar byk bir miras ki, bu mirasa ramen farkl bakabilmek
163
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
ve bu farkl bakla da ruh salmz koruyor olabilmek gerekten ok
zor, bunu yapabiliyorsak hakikaten ok iyiyiz demektir. (Glmeler)

Grnmeyen Emein Grnemezlii
Toplum szlemesinin temelinde tabii liberal dnce var. Liberalizm,
genel olarak, sivil toplumu aileden, ev iinden soyutlayarak
kavramsallatryor ve bylece ev ii yaam kamusal tartma alanndan
uzaklatryor. Buradaki ilikiler siyasal alann konusu deil. Tabii burada
zel-kamusal ikilii asndan Antik adan bir kopu var. Bir sreklilii
var bu ikiliin ama bu ikilik kkl bir farklla da dayanyor. nk
burada da retimin, yeniden retimin, almann, emein deien
rol ve yeri etrafnda bu alanlar ve alanlar arasndaki iliki farkllayor.
Liberalizmle ekonomik ilikiler de sivil toplum alannn paras haline
geliyor. Dolaysyla retimin yeri, piyasalar, pazarlar, baka yerler haline
gelince ev bir retim yeri olarak grlmyor ve bu da kadnn ev ii
emeinin grnmemesine neden oluyor. Antik Yunanda kadnn ev ii
emei grlyor mesela, ama o zaman toplumun btn retimi evden
yaplyor ve bunlar zaten yapaca iler olarak grlyor. zel-kamusal
ikiliinin modern biimine baktmzda ise, ev ii emek tamamen
doallatrlyor. Mesela, emek meselesine bu kadar kafa yoran Marxn
teorisinde ev ii emei hi grmemesi inanlr gibi gelmiyor bir taraftan.
Ev ii emek o kadar doallatrlm ki, harcanan bu emei retken
emek olarak grmyor; nk bu emein piyasada karl yok. Hlbuki
kapitalizmin ileyiini analiz eden birisinin bunu grmesi lazm; nk
kapitalizmin btn var oluu oradaki bedava emek zerinden gidiyor.
Oysa ev iinde harcanan emek sayesinde igc yeniden retiliyor.
Emein yeniden retimi kamu otoritesi ya da piyasann zmesi gereken
bir sorun olarak grlse, kapitalizmin devamll iin gerekli olan
sermaye birikimi ve kr maksimizasyonu ciddi darbe alr. Yani aslnda
kadnlarn harcad ev ii emek olmadan kapitalizmin srmesi mmkn
deildir. nk ev iinde yaplan i bir kere piyasadaki emein yeniden
retimidir, yani igc bu hane iinde douyor, besleniyor, baklyor,
piyasa iin yetitiriliyor. Kabaca sylersek iinin ertesi gn ie gidecek
hale getirilmesidir. Onun dinlenmesi, beslenmesi, temizlenmesi, ruh
salnn dzeltilmesi, istediklerinin yaplmas vs Yani tm bunlar
olmasa ertesi gn gidip nasl alacak? Ev ii emek ile piyasadaki retim
i ie gemi sreler. Bu harcanan emein ise piyasada bir karl
yok ve kapitalizm bunu kadnlar sayesinde bedavaya getiriyor, bunun
iin kadnlara herhangi bir cret denmiyor. Mesela, ben niversiteyi
bitirdiim zaman sanrm 89 ylyd, Noktaya bir haber yapmtm;
kadnlarn ev ii emeinin piyasa karl nedir, diye bakmtm. ki
ocuklu drt kiilik bir ailede kadnn emeini aylk olarak karmtm.
Gn iinde yapt ileri yemek, temizlik, t, organizatrlk, psikolojik
yardm vs. diye sraladktan sonra, bu ilere ka saat ayrdklarn ve
bunlarn piyasa karln bulup bir hesap karmtm. kan rakam
imdi hatrlamyorum, geri hatrlasam da bir manas yok nk
enfasyon ok yksek, ama sonu, o dnemki genel mdr maann bir
buuk kat civar bir rakam kmt. Yani herhangi bir genel mdrn
bile bu ileri piyasadaki fyatlar ile yaptrmaya gc yok! Tabii imdi ucuz
164

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
igc diye bir ey var ve 500-600 dolar verip eve aldklar yardmclara
bu ileri yaptrtabiliyorlar. Trkiyede de zellikler Sovyetler Birliinin
dalmasndan sonra yaanan gle gelen kadnlar kaak, gvencesiz
ve ucuz igc olarak evlerde paras olan kadnlarn ilerini yapyorlar.
Mesela ben bir sitede oturuyorum, hakikaten sabahlar aryorum;
bir fabrikada m oturuyoruz sitede mi oturuyoruz, size sabahlar akn
akn gelen kadnlar anlatamam ki bir de bunlarn yan sra ciddi sayda
yatl alan kadn var. Bu kadnlar ie aldklarnda pasaportlarn
ellerinden alyorlar, hepsinin sadece ay kalma haklar var ve snrd
etmekle tehdit ediliyorlar. imdi baktmzda bu mesele feminizmi
paralayan bir ey; kadnlar arasndaki dayanma deyip sonra kadnlarn
patron olduundaki hallerini grnce ve oradaki dili grnce tabii ok
irkiliyorsunuz. Yani hani kimse sadece kadn olduu iin kendiliinden
hakl olmuyor.
Katlmc (a): Bir kadn ke yazar bu acmaszl gayet rahat yazd,
elinden pasaportunu aln falan dedi.
nci: Evet, yazd. Bu gmen kadnlarn evde nasl smrleceine dair
teknikler nerdi. Hasan Blent Kahraman nasl yazd altrd kadn?
Katlmc (a): O kadar doal grlyor ki
nci: Evet, zel alanda harcanan emek, ev ii emek, doallatrlyor
ve de kadnlarn doas hep byleydi denilerek bu ileri yapmalar
evrenselletiriliyor. Dolaysyla ev iindeki ezilme biimleri de
doallatrlyor. Bu ezilme biimlerinin grnrlk kazanmas iin
kinci Dalga Feminist Hareketi beklemek gerekti. Yani bunun kabul
ettirilmesi iin o kadar uzun bir sre gerekti ki... Aile ii tecavz o kadar
ge konuulmaya baland ki... Erkek istedii zaman onunla beraber
olmak kadnn grevi olarak grlyordu. Ev iinde harcanan bakm
ve hizmet emei doallatrld gibi uygulanan bask ve iddet de
doallatrlyor. Bu yzden iddet gren kadnlar dahi kocamdr dver
de sever de diyebiliyor, bunlarn hepsi doal!
***
Modern zel alan ve kamusal alann olumasnda toplumsal
cinsiyet ok belirleyicidir. Yurttalk, haklar, mlkiyet tm bunlar cinsiyet
ykl iliki biimleri olarak oluuyorlar. Dolaysyla bu zel-kamusal
ikiliinin modern zamanlardaki haline baktmz zaman patriarkal bir
kalnt deil, bizatihi bu ikiliin kendisi patriarkay oluturuyor. Bir de
tabii bu ayrm besleyen, konumann banda deindiimiz, kalnt olan
ikilikler var. Modern zel alan-kamusal alan ikiliinin Antik Yunandan
fark u ki, artk kadnlarn ezilmesi kadnlarn kapatlmas zerinden
olmuyor. Tabii ilk bata kadnlarn kamusal alana klarna tepkiler var;
oy hakknn, eitim hakknn alnmas mcadele sonucunda oluyor; ama
sonuta liberalizm de, bu toplumsal szleme kuramlar da ilke olarak
buna ak olmak zorundalar. Antik Yunanda olduu gibi kadnlarn
kapatlmas merulatrlamaz ne de olsa herkes eit(!) Dolaysyla
modern kadnlarn ezilmesi meselesi, kadnlarn zel alandan kamusal
alana kma meselesi deil, esas mesele; kamusal alana kta yaanan
eitsizlik, erkekle kadn arasndaki asimetri. Yani modern dnemlerde
patriarka, kadn kamusal alandan dlayarak deil, kamusal alana dhil
165
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
ederek eziyor. Tabii bu tespiti de mutlaklatrmayalm nk bunlar
nihayetinde deiim sreleridir, birdenbire kesilip balayan sreler
deil. Bu tr mutlaklatrmalar yaparak modernleme kuramlarnn
yanllna dmeyelim. Baktmz zaman cumhuriyet modernlemesi
niye birok kadnn sahip kt bir sretir? nk tam da kadnlara
bu kamusal alana k kapsn at iin. stelik de bunu radikal ve
hzl bir ekilde gerekletirmitir. Dnsenize kadnlara seme seilme
hakkn Fransadan ve birok Avrupa lkesinden nce vermi olmakla
vnyoruz. lk parlamentodaki kadn milletvekili oran %4,5 idi, bu
oran ancak son seimlerdeki %9 oran ile alabildi. nk kadnlar
kamusal alana karlrken zel bir statyle karlyorlar. Feminist
hareketin 80lerde Kemalizmle hesaplamasnda da bu vardr. Bu
kadnlara bu haklar verdiler ama hangi kadna ve nasl? Kadnlar zne
olarak grerek mi bu haklar verildi, yoksa kadnlar arasallatrarak
m verdiler? Modernlemenin, kalknmann gstereni olarak m
kadnlarn kamusal alanda olmas nemli? Tabii kadnlarn bu ekilde
arasallatrlmas sadece Trkiyeye zg bir durum deil. Btn ulus
devlet kurma sreci yaayan lkelerde benzer sreler yaanmtr.
Kadnlar, modern devlette yurtta olarak kabul ediliyor, ama erkeklerden
farkl olarak, anne yurtta olarak. Yani haklar aslnda annelik kazand,
kadnlar deil.
Birinci Dalgada da, btn kadnlara seme ve seilme haklarnn
verilmesi syleminde, anne olma meselesi vardr. Neden? nk
onlar modern toplumun gerektirdii modern yurtta yetitirecek
annelerdir. O yzden eitimli olmalar gerekir. Bu yzden Mustafa
Kemalin annelik zerine ok veciz szleri vardr: Bugn annelerimizin
sorumluluklar herkesten ok daha byktr, der. Onlar herkesten
eitimli, her eyden haberdar olmaldrlar. Zorunluluktur bu; nk
onlar ulusun anneleridir. O projenin tayclardr. Kadnlarsa, en
azndan kentlerdeki kadnlarn belli bir kesimi, bu sylenenleri
hakikaten misyon duygusuyla benimsemilerdir. Ve imdi de, mesela,
laiklikle slamclk arasndaki en belirgin gerilimin kadn tezahr,
kadn bedeni olmas bununla ilgili bir ey. Kadnn nasl giyindii,
ban kapatyor mu ayor mu, bunlar bir projenin gstergesi.
slami hareketin trban meselesini maduriyet sylemi zerinden
kullandn ve bunun sayesinde de ok kitleselletiini sylyorlar.
Oysa ayn ekilde Kemalizm de modernlemesini gsterirken kadn
bedenini kulland. Mesela, Abdullah Gl cumhurbakan seildiinde,
onun cumhurbakan olmasyla kimsenin sorununun olmamas, ama
Hayrnnisa Gln trbanyla bir sorunlarnn olmas size anlalabilir
geliyor mu? Sorun, Abdullah Gln tad fkirler deil de bartl
bir kadnn cumhurbakannn kars olmas! zgrlk, modernlik o
kadar kadnn giyimi zerinden tanmlanyor ki... Yani, ideolojilerden
birisi kendisini kadnn bann kapal olmas zerinden tanmlarken bir
dieri de ak olmas zerinden tanmlyor. Trban iin de, tartamayz,
herkesin kendi seimidir demiyorum, bunlar tartabilmemiz lazm;
trbann neyi simgelediini, kadnlarn neden buna ihtiya duyduunu
kadnlar arasnda konumamz lazm. Ama tabii ki konuabilmemiz iin
de kimsenin madur olmamas lazm, bunu bir iktidar ilikisi iinde
konuamayz. Bu yzden trbann yaygnlamasn, onu tartabilmemiz
166

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
iin olumlu bir gelime olarak gryorum, ancak bu sayede trban
zerine sahici konumalar yapabiliriz diye dnyorum.
slamiyetten nce Kuzenler Cumhuriyeti
Dediim gibi kadnlar kamusal alana kyorlar ama zel bir statde
kyorlar; yani bu cinsel szleme ile kurulan ailenin bir yesi olan
anneler olarak kyorlar. Bu durumu Sylvia Walby, zel ataerkillikten
kamusal ataerkillie gei olarak tanmlyor. Trkiyede birok yazar
diyor ki, Osmanlda zel alan ile kamusal alann birbirinden tamamen
yaltld cinsiyetlerin ayrl rejimi vard ve kadnlarn kamusal alana
k yasakt, oysa Cumhuriyet ile beraber kadnlarn kamusal alana
klarnn nndeki yasal engeller ortadan kaldrld. Ama tabii
burada ite u sorun var: Bu yasalar tepeden inme, birdenbire geldi
diye gndelik hayat hemen buna uygun ilemeye balamyor. Medeni
kanun geldi, ok elilik kalkt, kadnlara eitim hakk geldi, seme
seilme hakk geldi, boanma hakk geldi ama bunlarn hayata gemesi,
kadnlarn bu haklarn kullanmas tabii ki bir sre meselesi. Bugn
baktmzda, Osmanldan Cumhuriyet rejimine geildi deniliyor ama
biz aslnda bu iki rejimin birbirine eklemlendiini gryoruz. Ama
tabii, eski rejimin cinsiyet ayrlna dayanma sebebini aklarken hangi
ilikiyi kullanacamz nemli. Burada en fazla kullanacamz argman
slamiyet herhalde: slamiyetin gelenei bunu zorunlu klyor, kadnla
erkek kamusal alanda bir araya gelemiyorlar vs Bunun ok indirgemeci
ve eksik bir yaklam olduunu dnyorum. rnein Germaine
Tillion Metisten kan Harem ve Kuzenler kitabnda rtnmenin dinle
deil toprakla ilikili bir ey olduunu anlatr. Tillion bu kitapta Akdeniz
lkelerinin tamamnda toprak mlkiyetiyle ilikili bir cinsiyet rejiminden
bahseder. Bunun da temel ayaklar kadnlarn rtnmesi, kapanmas ve
i evlilikler. Akrabalarla, kuzenlerle evliliklerin yaygn olmasndan dolay
Tillion bu toplumlara Kuzenler Cumhuriyeti diyor. Bu toplumlarda baba
tarafndan kuzenler birbiriyle evlendiriliyorlar ve bylece soyun saf
korunuyor ve daha nemlisi baba soyu dnda kimsenin toprak sahibi
olmamas salanyor. Yani baba soyunda gelmeyen baka birisinin
toprak sahibi olmas engellenmi oluyor. Bu bildiimiz gibi airet
dzeni. Dolaysyla cinsiyetler ayrl rejimi sadece slam ile ilgili bir
mesele deil btn Akdeniz toplumlarnda toprak mlkiyetinin nasl
paylalaca bu rejimi belirliyor. Kadnlarn ikincilletirildii bu cinsiyet
rejimi slamiyetten nce de Kuzenler Cumhuriyeti dediimiz dzende
de var. Hatta slamiyet sonuta kadnlara, erkeklerle eit ekilde olmasa
bile, miras hakk tanyor ve o dneme baktmz zaman miras hakknn
tanmas kadnlar asndan nemli bir kazanm. Dolaysyla Akdeniz
havzasndaki bu airet dzeninde baba soyundan baka kimseye
topran gememesi sz konusu iken slamiyetin bunu deitirmi
olmas sarsc bir ey. Tillion, i evlilii her eye ramen koruma
abasndan dolay rtnmenin baladn sylyor, bu airet sisteminin
zayfamasyla birlikte babalarn kzlarn rtmeye baladklarn ifade
ediyor. slamn airet toplumu zerindeki iktidar datc etkisiyle
birlikte; kan davalarnn, yabanc kana kar sert nlemlerin, ensestin,
kzlarn bekretine takntlln, kontrol etme mekanizmalarnn iyice
glendiini sylyor. Yani kadnlar kontrol altnda tutmak ve onlar
167
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
srekli denetleme mekanizmalar slamiyet ile balamyor ok daha
gerilere, mlkiyet ilikilerine dayanyor. Tillionun bu bak tabii nemli,
nk sadece din eksenli dnmememizin nne geiyor. Tabii ki bu
tr bir cinsiyet rejiminin olumasnda slamiyetin ya da dinin etkisi yok
demiyorum, ama bu durumu da sadece dinle anlatmak mmkn deil.
Baz sosyal bilimciler, bunlarn iinde feminist olanlar da var,
zel alan-kamusal alan ayrmnn aslnda ok batl bir ayrm olduunu
ve bunun doulu toplumlar anlatmadn savunuyorlar. rnein, Nira
Yuval Davis, Ortadou toplumlarna bakarken zel alan-kamusal alan
ayrmnn dnda bir eyle baklmas gerekir, nk bu toplumlarda
aile ve akrabalk ilikilerinin yaand, zel alan olarak adlandrlan
hanenin, zel alan deil baka bir kamusalln yaand bir alan
olduunu sylemektedir. Trkiyedeki yerel feminizm tartmalar da
benzer bir probleme iaret ediyor. Mesela, sizce mahalle nasl bir yerdir;
zel alan mdr, kamusal alan mdr? Ya da, kadnlar farkl evlerde
toplandklar zaman kamusal alana m km oluyorlar, yoksa zel alanda
m toplanyorlar? Toplanlan, ev sahibinin zel alan iken misafrlie
gelen kadnn kamusal alandr; yani bir kadnn zel alan olan mekn
dierinin kamusal alan olabiliyor. Gecekondululara baktnzda, o
mahalleye zel alan da diyemezsiniz kamusal alan da diyemezsiniz.
Mahalle, kadnlarn ok daha rahat hareket ettikleri ve onlar yabanclarn
olduu bir kent yaamndan koruyan bir alandr; dolaysyla mahalle,
geniletilmi bir zel alandr. Ksacas zel alan kamusal alan ayrm o
kadar keskin deildir aslnda. Burada tabii ok dikkatli olmak gerekiyor,
nk bu tartma kamusal alann ne olduu tartmas ile de ok
yakndan ilgili. Kamusal alan, Trkiyede daha ziyade meknsal olarak
konuuluyor, oysa kamusal alan dediimiz ey bir siyasal zne olmay da
getirir. Mesela camiye de kamusal alan diyorlar ve bu durumda camiye
giden kadnlarn kamusal alana ktn syleyebiliyorlar. Oysa bana
buralarda bir tuzak varm gibi geliyor. nk bu kadnlarn camiye
gidiyor olmalar, var olan cinsiyet ilikilerini dntren bir ey mi,
ona bakmak lazm. Kadnlarn camiye gidiyor olmalarndan hi kimse
rahatsz deil ki! Dolaysyla, kadnlarn kamusal alana k, meselenin
kendisinin politikletirilmesine ve toptan dntrlmesine yneliyor
mu, ona bakmak lazm.
Bir de, bugn baktmzda, kamusal alan sadece bir sylem
alan gibi tanmlanyor ve bununla balantl olarak kamusal alana
kmak ve kamusal alanda sz sylemek sanki sadece medya grnrl
olarak alglanlyor. Peki, gerekten bu mudur kamusal alan? Kamusal
alan tanmlamak iin aslnda ok somut dinamiklere bakmamz
lazm. Oysa kamusal alan tartmalarna bakn, bunu sadece feminizm
asndan sylemiyorum, btn politik tartmalar iin sylyorum, bu
tartmalarn iinde retim ilikileri yok, snf ilikileri yok; bu ilikiler
kamusal alanda nasl gerekleiyor, kimse buna bakmyor. Sanki btn
bu ekonomik ilikiler rasyonel kararlarm, ekonomik tercihler deilmi
gibi kabul edilip, verili deimez durumlarm gibi grlp, bunlarn
zerinden kamusal alanda farkllklarmzla nasl var olabiliriz gibi
eitliki sylemler kurulmaya allyor. Oysa bunun olmas mmkn
deil! Konumann banda rnek verdiim, Sovyet lkelerinden gelen
gmen kadnlarn ucuz igc sayesinde orta snf kadnlarn ev
ilerinden kurtulup zgrlemesini bir eitlik olarak tanmlamamz
168

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
mmkn m? Evet, bundan sonrasn beraber tartalm
Esen: Okuma nerisi olarak verdiiniz makalede Glnur Savran, siz
de bahsettiniz, kamusal-zel ayrmnn yapay bir ayrm olduunu ve
bizatihi bu ayrmn kendisinin ideolojik bir ilevi olduunu sylyor.
Siz bu konuda ne dnyorsunuz, bu ayrmn kefedilmesi ve
bunun zerinden feminist politika yaplmas nemli ama bu kadar
mutlaklatrlmasnn sakncas yok mu?
nci: Glnurun makalenin sonunda tartt ey nemli: Feministler
zel alan politiktir dediklerinde ne demek istediler? ncelikle bu
sz kinci Dalgaya ait bir slogan ve kinci Dalgann en byk politik
arac ise bilin ykseltme gruplar, yani bu sz o bilin ykseltme
gruplarnn deneyimlerinden kt. Ne oldu bilin ykseltme
gruplarnda? Politikann hi gndeminde olmayan konular kadnlar
kendi aralarnda konumaya baladlar. Bunlar zel alanlarna ait
konulard; babalaryla ilikileriydi, sevgilileriyle ilikileriydi, var
olu sorunlaryd vs Ben kendim de 80lerde renciyken yle bir
sreten getiim iin ok iyi biliyorum. Ben de Aksu Borann, Nkhet
Sirmann olduu Perembe Grubuna katlyordum zaman zaman ve
bu grupta babamzn otoritesini, sevgililerimizle yaadmz sorunlar
vs. paylayorduk. Bu yaadklarmz kiisel sorunlar gibi gryorduk
ama anlattka grdk ki herkesin hikyesi o kadar birbirine benziyor
ki bunun kiisel olmadn, toplumsal olduunu anlyorsun. Bu
yaadklarnla mcadelenin ynteminin de babanla kavga et, sevgilinle
kavga et eklinde zlemeyeceini, hep birlikte politika yaparak bunun
mmkn olduunu gryorsun ve ite o zaman zel olan politiktir
diyorsun. Bu keif ise zel alanda olan bir sr sorunu politikann
merkezine tad ve politik alann konularn eitlendirdi. Dolaysyla
zel olan politiktir sz bu adan ok nemlidir. Bir de, bu kamusal
alan-zel alan ayrmn, ev ii emei ve bu emek zerinden kapitalizmin
ileyiini grmeden anlayabilmemiz mmkn deil.
Dolaysyla zel alan-kamusal alan arasndaki ilikiler nasl
dntrlecek? dediimiz zaman, kadnlarn kamusal alana
kmas, bu ilikilerin dnmne katk salar. Bu alana kadn
olarak katlmalar, znel sorunlarn buraya tayabilmeleri elbette bu
ilikilerin dnmne katk salar. Fakat ev ii emein rgtlenmesine
odaklanmayan bir perspektifn, hibir ekilde, zel alanla kamusal
alan arasndaki balantlar ve Glnur Savrann bahsettii bu ikilii
aabilmenin yolunu, dnm grebilmesi mmkn deildir. Tabii
ki Glnur bu ikilikler kalksn derken, zel alan kamusal alan ayrm
tamamen kalksn, zel alandaki btn iler kamusallasn, demiyor.
Bu tr bir kamusal alan totaliter bir alan olacaktr, diyor. Yani zel
alana ya da mahrem alana izin vermeyen ve her eyin kamusallat
bir sistem, ancak totaliter bir sistem olabilir. Kamusal alann totaliter
bir alan olmamas iinse soyut bir eitlik yerine farkllklar iinde
barndran bir yer olmas gerekir. Tabii burada farkllk derken de sadece
renklerden bahsetmiyorum. Nancy Frasern ok sevdiim deyimiyle
farkl farkllklardan bahsediyorum. Baz farkllklar, almas gereken
farkllklardr nk bunlar hiyerari, eitsizlik retiyordur. Bir de kltrel
renklilik dediimiz, keyfni srdmz dil, mzik, dans gibi hiyerarik
olmayan ve eitsizlik retmeyen farkllklar vardr. Oysa modernite soyut
yurtta eitlik zerinden kurdu ve cinsiyet, din, dil, etnik kken, hibir
169
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
snf yokmu gibi herkesin eit olduunu varsayd. Geen bir toplantda
birisi, Biz Krtler her ey olduk bu memlekette, cumhurbakan da
olduk, milletvekili de olduk, bir tek Krt olamadk, dedi. Yani bir Krt
olarak haklara sahip olmak nemli ya da bir kadn olarak haklara sahip
olmak nemli, ama bu kadn olarak ve Krt olarak meselesinde bir
sorun var. nk bunlar sonuta bir iktidar ilikisi iinde tanmlanm
kimlikler, yani kamusal alana kadn olarak girmek ne demek? Kadnlk
zerine tanmlanan eyler var, bu zelliklerle mi girmek demek?
Ben LGBTT hareketini bu anlamda ok nemsiyorum, kadn olmak
ne demek, erkek olmak ne demek? Bunlar sorunsallatrd iin
kadn-erkek ayrmnn manaszl da bu sayede anlalabilecek diye
dnyorum. Yani kendimi kimlik politikasna yakn hissetmemekle
birlikte, kimlik politikalarnn iinden kn, ncelikle bu kimliklerin
varln sonuna kadar savunmaktan getiini dnyorum. Ama tabii
burada da kimliklere hapsolma tehlikesi var. nk o sahiplendiimiz
kimlik, srekli egemen zerinden tanmlanyor.
Feminizmin iinde de kimliklere hapsolma tehlikesi tayan
grler var. Mesela ok nemli bir feminist olan, Jean Bethke Elshtain
diyor ki, annelik ok nemlidir ve yurttalk tanmnn iine annelik
kimliini tarsak birok sorunu zeriz. Susan Sontag gibi ok radikal
bir feminist kadn da bu tr sylemleri benimseyebiliyor. Oysa radikal
feminizmden muhafazakrla giden yol ok uzun deil. Orada ciddi
tehlikeler var, deminden beri bahsettiim bu ikili dnme biiminden
kurtulamadnzda; yani, birisi stn birisi aa deyip bu ikilii tersine
evirdiiniz zaman o ikiliin stne km olmuyorsunuz ki! Kadna
ait zellikler diye tanmlanan deerler zaten nceden tanmlanm,
bize verilmi eyler. Mesela nereden biliyoruz duygusal olduumuzu?
Bunlar sylemek imdi bu konumada kolay, ama ben de biliyorum,
pratikte hep kadnlar ve erkekler diye konuuyoruz, hep bu ikilik iinde
konuuyoruz. Mesela, erkeklerin yapt ve ok rahatsz olduumuz bir
eylemle karlatmzda hemen, bu erkekliktir diye tepki veriyoruz.
Sonuta bu ikilii fark ediyoruz, vurguluyoruz. Tamam, ama bunu
amak iin bir sre sonra baka bir yerden bakmak lazm; bu da srekli
bu ikiliin reticisi olarak mmkn deildir.
Radikal feministlerin yapt gibi bu ikilii tersine evirmek
tabii ki nemlidir, ama rnein akl yerine kadnlarn sahip olduu
varsaylan duyguya deerlidir deyince de bu ikilii yeniden retmi
oluyorsun. Glnur da zel alan kamusal alan ayrmnda ayn tehlikeye
dikkat ekiyor. zel olan politiktir demek, kamusal alan kendimizi
tamamen tehir ettiimiz ve kendi duygularmz paylatmz kiisel
ilikiler kurduumuz bir alana dntrmek sadece bir ifa kltrn
besleyebilir. rnein medyada da bir sr kadn ke yazar ortaya kt.
Peki, bu kadnlar medyada nasl yer alyorlar? Kendi cinsel hayatlarn
anlatyorlarsa yer alyorlar, kedisini, kpeini, ocuunu anlatyorlarsa...
Yani, zel alandaki varln medya araclyla yanstnca sanki bu
dertleri kamusallatryormu gibi bir yanlsama ortaya kyor. Oysa bu
ekilde zel alann sadece izlenen, seyirlik bir eye dnmesi, zel alan
politikletirmedii gibi, tersine, onun apolitiklemesine neden oluyor.
O nedenle diyorum, zel alandaki retim ilikilerine odaklanmak
nemli. Bu tr bir seyirlik alanda, retim ilikilerine bal ezme-ezilme
ilikilerine hi dokunulmuyor, onlar olduu gibi kalyorlar.
170

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
***
80lerde, Trkiyedeki feminist hareket zel alanla ok urat,
cumhuriyet modernlemesinin, kadnlar kamusal alana karmasn ama
ev iine hi dokunmamasn sorunsallatrd. Tm bunlarla uramalyd
da, ama feminist hareketin zel alanla ura bu alana tkanp kalma
riskini de gerekten iinde barndryor. Mesela aile ii iddet sorunu
ok nemlidir, ama 80lerdeki feminist harekete bakyorsunuz, sadece
aile ii iddeti odana alm bir hareket gryorsunuz. Oysa yaanan
bu iddetin kaynanda ne tr iktidar ilikileri var, ona bakmalyz.
Aile iinde yaanan bu iddetle devlet iddeti, militarizm, kapitalizm
arasndaki ilikiler nelerdir? Feministler olarak bunu yapamazsak, bu
iddeti erkek olduu iin yapt demenin tesinde bir sz sylemezsek,
bu iddet olaylarn mnferit olarak gren resm sylemden pek farkmz
kalmaz, diye dnyorum. Bu yzden erkeklerin de bu meseleleri
dert edinmesini ok nemsiyorum; yani bu erkekler de artk biraz
almaya balasalar ok iyi olur. (Glmeler) niversitelerde, kadn
almalar diye balayan alandaki tezler ok fazla erkeklik almalarna
dnt ve bunu nemli bir srama olarak gryorum. O yzden,
ben kadn almalarndaki derslere baladmda, ilk okuttuum, bell
hooksun Feminizm Herkes indir kitabdr. hooksun perspektif ok
nemli bence. Toplumsal cinsiyet diyorsak erkeklikte de kurulu bir
ey var demektir; yani buna kazanan-kaybeden diye bakamayz. Bu
toplumsallk iinde kazananlar ve kaybedenler ok deiebiliyor nk
cinsiyet ayrmclnn yannda baka tahakkm ilikileri de devreye
giriyor. Burada hangi tahakkm ilikisi daha nemlidir diye bir tartma
yapamayz; bu yzden hooksun dedii gibi kiiyi feminist yapan her
trl ezilme biimine kar olmasdr diyorum ben de.
Meryem: Mslman feministler, feminist siyasette var olabilmek
iin baya aba harcyorlar... Mslman feministlerin varln
feminist politika asndan olumlu gryorum. Ama itiraf etmeliyim
ki bu konuda nceleri iime sinmeyen bir eyler vard. Burada sorun,
sanrm kendi feminizmimizi merkeze alp onlarn yapt feminizmi
tekiletiriyor olmamzd. Yani biz daha ndeyiz. Oysa onlardan da
bir eyler renebileceimizi her zaman gremiyoruz. Yani, kafamzda
hep hiyerarik ikilikler var ve onlardan ok kolay kurtulamyoruz, diye
dnyorum.
nci: Evet, katlyorum bu dediklerine. Mesela bu, Birbirimize Sahip
kyoruz gibi platformlar bu sorunu amaya ynelik politik oluumlardr
ve nemlidir ama ben hep bir tane bile bartl arkadam yok diye
dnmmdr. Yani kltrel olarak bizi aan bir engel var. Benim kii
olarak byle bartsne bir kartlm yok, ama sosyalletiim hibir
alanda bartllerle karlamyorum. Okurken karlamamamz
anlyorum, nk malum, niversitelerde yasakt, ama benim baka bir
sr sosyalliim oldu ve sadece benim deil evremdeki insanlarn da
bartl arkada yok.
Meryem: Ama baka farkllklar da var; yani, bartl arkadam yok
ama siyah arkadam da yok.
nci: Ama bu toplumda siyahlar o kadar yok. Oysa bu toplumda
kadnlarn yarsndan ou bartl ise...
Meryem: Ne bileyim, baka ikilikler de var
171
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
nci: Ama bence bartsne bal kutuplama ok grnr ve nemli
bir ey. Tabii ki bu kutuplama sadece Mslman feminist hareketin
dndaki feminist hareket ile trbanl kadnlar arasnda deil elbette,
ama beni ilgilendiren budur. nk cumhuriyeti kadnlar zaten
trbanl kadnlar dlyorlar; iliki kuruyorsa da eitmesi gereken bir
insan diye dnp iliki kuruyor. Ama burada bizi ilgilendiren esas
mesele, kadnlarn ezilmemesi iin mcadele eden feminizmin trban
ile nasl iliki kurduudur. Benzer ekilde, Krt kadnlarla kurulan
ilikide de sorunlar vard. Ama ben feminist hareketin bunlarla bir
hesaplama ierisinde olduunu dnyorum. zellikle Amargi,
Pazartesi falan bu hesaplamada farkl bak alar gelitirebildiler.
Tabii bunun ne kadar yaygnlap davrana dntn bilemiyorum.
Ama bu kutuplamalarda tersi bir durum da sz konusu oldu. slami
hareket ya da Krt hareketi kendi iindeki cinsiyetilikle mcadelede
ok nemli admlar atmken kimi durumlarda kol krlr yen iinde
kalr yaklamn benimseyebiliyor. nk hegemonik olan baka bir
sylem olutu bu arada. Dolaysyla, ilk dnemdeki o feministlerin o
zaman hegemonik olan modernlemeci bak alarnn yalpalamasn
belki bu hareketler de aynen geirecek. Ondan sonra m daha rahat
konuulacak, bilmiyorum.
Ama uramamz gereken ok ey var, onu biliyorum. Mesela u
noktaya hl gelemedik: Bir trbanl grdmz zaman bir trbanl
grm olmayalm; yani onun ad trbanl olmasn. Anlatabiliyor
muyum?
Senem: Onlar da kendilerini ayn ekilde hissediyordur herhalde, bana
baktklarnda bir trbanlya bakyor olmasnlar diyorlardr.
nci: Yani bu noktaya hl gelemedik. Trbanllarla diyalog,
iliki dediimiz ey trban sorununu konumak mdr? Oysa
konuabileceimiz baka bin trl meselemiz var ve bunlar doal olarak
konuuyor olmamz lazm. Trban zgrlk mdr, yoksa kadnlar
bask altna m alyordur, bunu mu konuacaz! Bunu konuabilmek
iin baka konular konumu olmamz lazm.
Meryem: Ben retmenim ve gzetmen olarak snavlara giriyorum.
Bildiiniz gibi snavlara trbanla giri artk pratik olarak serbest. Bu
serbestletiinden beri artk hangisi akm hangisi trbanlym
dnmyorum imdi
nci: te bu normallemenin olmas gerekiyor. Onu sadece ba kapal
olarak grmemeliyiz. Yani ba aklar diye tanmladmz kadnlar var
m? Byle bir ey var m mesela, ba aklar? Belki onlarn baknda
vardr, bilmiyorum.
Katlmc (b): Var. Nasl trbanllardan bahsederken trbanl deniyorsa,
onlar da kapal olan normal kabul edip dierlerine ba aklar
diyebiliyorlar.
nci: Ama unu sylemek istiyorum; birisi ba ak olunca benim
amdan bir kimlik edinmiyor, deil mi? Hepsi farkl diye dnyoruz,
yle deil mi?
Begm (zden): Ben de sizin gibi dnyorum. Bizim kendimizi
iktidar olarak grdmzn en nemli gstergelerinden birisi de
bence, sizi kabul ediyoruz diyerek bu normallemeyi engelleyen ar
hogr gsterme abamz.
nci: unu alglamak lazm, o zaman kimlik olmaktan kar: Nasl
172

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ba aklarn feministi var, muhafazakr var, sosyalisti var, liberali
var vs. Ayn eitlilik orada da var. Yani o eitlilii grp baka eyleri
konuabilmek lazm. Daha nce de sylediim gibi bartsnn
kendisini de tartmaya aabilmemiz gerekiyor, ben bir feminist olarak
samn neden ftne olarak tanmlandn, bir tehdit unsuru olarak
grldn tartmak istiyorum ki bunun arkasndaki ataerkil
ideolojiyi ancak bu ekilde tartarak aa karabiliriz. Fakat bunu
gerekletirebilmemiz iin de, yaanan maduriyetin ortadan kalkmas
gerekiyor. Dediim gibi, trbanl kadnlar da homojen tek bir kategori
deil; yani, bir kadn sadece kadn olduu iin hakl olamayaca gibi,
trbanl olduu iin de her zaman eziliyor demek deildir. Btn bu
iktidar ilikilerini, farkl maduriyetleri grerek konuabiliyor olmamz
lazm.
Hani demitim ya; radikal feminizmin muhafazakrla
kaymas ok kolaydr, diye... Yani bu ikilikleri, iktidar ilikilerini
tersine evirme ii de byle. Yani bu kadar kimliklere saplanm bir
feminist politikann, Krtler de olsun, ecinseller de olsun, trbanllar
da olsun eklinde ifadesini buluyor olmas problemli bence. Bizim
yaptmz feminist politikamz kendiliinden bu kimlikleri kapsyor
olabilmeli. Anlatabiliyor muyum? Bu ezilme biimlerinin ya da politik
alanlarn kltrel alan zerinden tanmlanmas tuzana dmemeliyiz.
Kreselleme denilen hikye ile birlikte 89 sonras snf siyaseti bitti
deniliyor ve siyasal atmann artk kltrel alanda kimlikler zerinden
gerekletii iddia ediliyor.
Katlmc (c): Bu da retim ilikilerine odaklanmamz engelleyen bir
ey haline dnyor
nci: Tabii tabii, bir de dnsenize, bu kltrel eitlilii ezme-
ezilme ilikilerini hi grmeden kullanan ve politik olarak yan yana
gelemeyeceimiz bir sr dnr de var. Bu durumda feministler olarak
bizim farkmz nerede olacak?
Meryem: Bana bu ikilikleri ok aamyormuuz gibi geliyor; bu ikili
sistemi beynimizden, kafamzdan, duygularmzdan karamyoruz...
Mesela geen gn sendikada bir toplant vard. Kadn toplantsyd ve
taciz meselesi konuuluyordu. Kadn toplants ama ortada kadn yok.
Belli bir sre sonra bakyorsun herkes erkeklemi, bir iki kadn kalm
gibi... Neyse sendika seimleri zerine konuuluyor ve yanmdaki bir
arkada baka birisiyle ilgili bakan olsa da kurtulsak ondan gibi bir
ey syledi. Ben de bakanl kaldrsak nasl olur? diye sordum. Yani,
o iktidardan, ynetimden kurtulmay dnemiyoruz bile; baz ikilikleri
gremiyoruz ya da grmemek iimize geliyor diye dnyorum.
nci: Bence biz zaten ikiliklerden kabilmi deiliz! Biz u anda ikiliin
ieriini tartyoruz, ikiliin kendisinden k yolu bulabilmi deiliz,
bunu bulabilseydik u an baka bir dnyada olurduk.
Katlmc (d): Bu ikiliklerle ilgili bir ey sylemek istiyorum: Bu ikiliklere
atfedilen anlamlarn deeri her zaman deiiyor bence. rnein kent-
ky ikiliinde, bir taraftan kent gelimenin ky geri kalmln simgesi
iken dier taraftan da ky birtakm deerlerin korunduu kent ise
yozlamann olduu alandr. Ya da kltr-doa ikiliinde kadn doaya,
kltr erkee atfediliyor ve doa zgrln alan iken kltr insan
bask altnda tutan bir alan vs... Yani bu tr ikiliklerin kendisi de,
kavramlarn ierii de deiebiliyor.
173
M
o
d
e
r
n
i
t
e
n
i
n

k
i
l
i
k
l
e
r
i
nci: Bu ikiliklerin anlamlarn ben gemiten gelen aydnlanmann
bak asna gre sylemitim. Gnmzde tabii farkl anlamlar
ierebiliyor ve bu yer deitirebilmeler ne kadar artarsa o kadar iyi.
Bence bu anlamda en ok da ekolojik hareket bu ikiliklere mdahale
edebildi. u an Trkiyede HESe kar yrtlen mcadeleyi ok nemli
buluyorum. Geenlerde HES ile ilgili bir belgesel izledim, HESe kar
mcadele edenlerden birisi HES iin orada yaayan halka da sorduk
diyen hkmete kar diyor ki Bize sorduklarn sylyorlar, bize
sormadlar biliyorum da, bir tek bize sormakla olmaz ki! Burada yaayan
kua, aaca, topraa sordular m? Onlarn da hayatn etkileyecekler. Bu
adamn syledikleri ne kadar farkl bir dnme biimini gerektiriyor,
deil mi?
Senem: Meryem dedi ki, bakanlk sistemi zaten var ve o baka trlsn
tahayyl edemiyor. Bahsettiimiz kimliklerin ve ikiliklerin bir iktidara
dntn syleyebiliyoruz ama galiba esas sorunumuz bunun
alternatifnin ne olacan syleyemiyor oluumuz. Yani eletirmek
kolay ama alternatif nedir? Bu da Amargideki tartmalardan geldi
aklma, Amargide bakanmz yok ama bu ekilde de ileri yrtmekte
zorlanyoruz, yani iktidardan kamaya alrken yaplmas gerekenler
yaplamayabiliyor...
nci: Bakn orada sivri bir kelime var: iktidardan kamak. Yatay
rgtlenmek, eit ilikiler kurmak vs. kadn rgtlerinin en nemli
tartmalarndan birisidir ve ok da nemlidir, ama iktidar da ok
kalacak bir ey deildir bence. Kadn rgtlerinde de daha nde olan
isimler ve bunlarn bir iktidar alan var, bunu da kabul etmeliyiz. Yani biz
birdenbire iktidarsz bir dnyaya geemiyoruz ki! Sonuta var olan farkl
iktidar ilikilerinin iinde yayoruz. Ayrca kadn rgtlerindeki iktidar
tartmalar ve iktidardan ka bir sr kadnn kendisini geri ekmesine
de yol amtr. ktidarn ne olduu kadn hareketinde zellikle ok
tartmamz gereken bir ey. nk mesela Arendtin olumlu bir iktidar
tanm vardr, onlara bakmak gerekir ktidar illa bir tahakkm ilikisi
anlamna gelmez. Birlikte yaplan bir ey anlamna da gelebilir. Yani
iktidar olmay da hedefemek gerekir. Anlatabiliyor muyum? Sylemeyi
de hedefemek gerekir. Yine o ikiliklere geliyoruz aslnda; tersine
eviriyoruz, iktidar olmayalm tartmasndan baka iktidarlarn olduu
bir tuzan iine dyoruz... Ayrca iktidar tartmalarnn rgtlenme
enerjisini yok edebilme ihtimaline de uyank olmak lazm.
Esen: Bu iktidar meselesi bizim de Amargi olarak en ok tarttmz
konulardan bir tanesi, Jo Freemann bahsettii yapszln tiranlna
da ayk olmamz gerekiyor. yapmak ve bunun zerinden emek hiyerarisi
yapldn grebildiimiz gibi i yapmamann bizatihi kendisinin de
iktidara dnyor olmasn grebilmeliyiz. Yani dediiniz gibi kadn
rgtleri iktidar oka tarttlar ve tartyoruz da, ama bence artk
bizim de ezber iktidar tanmlarmz var. Eitim durumu, daha gzel
ve etkileyici konuuyor olmas, daha ok konuuyor olmas, yksek ses
tonu, snfsal farkll, akademisyen olmas, daha ok ey biliyor olmas
gibi durumlarda ortaya kan iktidarn hemen adn koyabiliyoruz
ki sizin dediiniz gibi fazla ileri gidip bu insanlarn kendilerini geri
ekmelerine bile neden olabiliyor. Bu tr iktidar tanmlarna ayz ve
adn koyabiliyoruz, ama bence daha ayk olmamz gereken, rgtlenme
iindeki baka i yapma hallerinde, politik szlerdeki rtk iktidarlar
174

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
grebilmeliyiz; rnein, maduriyetin kendisinin iktidara dnyor
olmasn grebilmeliyiz.
nci: Benim mesela Ankara Perembe grubunda hi yaamadm ama
stanbula geldiimde grdm bir ey vard: Hareketin ablalar vard
ve bu beni ok itmiti. Feminist ilkeler konusunda herkes mutabk,
ama mesela birisi konuurken ne sylendii nemli deil de kimin
sylediinin nemli olduunu ok net gryorsunuz. Yani ayn sz
bir bakas sylediinde duyulmuyor da, o sylediinde duyuluyor, gibi
eyler beni ok rahatsz etmiti. Ve bence network iktidar ok nemli
bir iktidardr ve kadn rgtlerinde bu iktidarlarn nasl ilediine de
ayk olmalyz.
Esen: Ne demek istiyorsunuz?
nci: likiler ayla yani kim ne kadar yerde bulunup, ne kadar kiiyi
tanyorsa, grnyorsa bu duruma bal ortaya kan iktidar. Bu aslnda
serbest piyasann tarifedii iktidardr: doru zamanda doru insanlar
bulabilmek
Esen: ok gzel bir tespit ve tanmlama!
nci: Benim de imdi aklma geldi. (Glmeler)
175

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
176
Aye Dzkan
Feminist hareketin ilk ortaya kt yllardan itibaren hareketin
iinde yer almaktadr. 1989 Dayaa Kar Kampanyann
rgtleyicilerinden. u an yayn hayatna devam etmeyen Feminist
Dergisi ve Pazartesi Dergisi yazarlarndan. Feminizm ve feminist
hareket zerine birok dergi ve kitapta yazlar bulunmaktadr. u
anda Star Gazetesinde ke yazardr.
177

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
Geen hafta modernitenin ikiliklerinden
yola kmak bizi Antik Yunandan
gnmze, kapitalizmin grnmez
kld ev ii emekten kamusal alanda
trban tartmalarna, farkllklardan
kimlik politikalarna uzanan bir
yelpazede dnmeye yneltmi ve artk
kinci Dalgay konumamz gerekli
klmt. Feminist politika tarihini
dalgalarla kategoriletirmekten her ne
kadar imtina etsek de bu ayrtrmalar
bize bir hat iziyor, tartmamz
belli eksenlerde toparlayarak yeniden
dnmemizi salyor ve feminist
harekete tarihsel bir perspektife
karlatrmal olarak
bakmamz kolaylatryorlar. Bunun iin
ne dalgalarla ne de dalgalarsz oluyor

Aye: kinci Dalga Feminizme gemeden nce ksaca Birinci Dalga
Feminizmden bahsetmek isterim. Birinci Dalgada temel olarak, kadnlar
ve erkekler arasndaki farkn kanlmaz, varolusal, hibir ekilde
alamayan, toplumun temellerinden biri olduu varsaym vardr. Ama
bu temel savdan daha radikal eyler yazanlar da olmutu o dnemde.
rnein, Mary Wollstonecraft. Franketayn yazan Mary Shelleyin
annesi olan Wollstonecraft, ok ilerici eyler sylyordu ama o dnem
hareketin tamamnn yneldii ey oy hakk, mlkiyet ve sonra da cretli
ite alma hakkyd. Mesela sendikalar bile kadnlarn eve dnmesini
ve cretli ileri erkeklerin yapmasn savunuyordu. Birinci Dalga,
temel vatandalk haklaryla snrl kalsa da ok etkili bir harekettir. Bir
ayrnt olarak dnyada bir mcadele yntemi olarak lm orucunu ilk
uygulayanlar da sfrajetlerdir, yani Birinci Dalga Feministlerdir. Feminist
hareket, Birinci Dnya Savayla duraklasa da toplumda etkileri devam
etti.
Biz feministiz, amacmz sadece uzun vadede dnyay deitirecek
bir rgtlenmeyi oluturmak deil, ayn zamanda ve esasen toplumu
bugnden deitirmeye balamaktr. On sene feminizmle mcadele
eden bir grupsanz, bir kuaksanz ve toplumda hibir deiiklik
178

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
olmuyorsa baarszsnzdr, sizin hayatnzda bir deiiklik olmuyorsa
yine baarszsnzdr; yani feminizmle tanmadan yaadnz gibi
yayorsanz baarszsnzdr. Dolaysyla sfrajet hareket bu adan
baarl bir harekettir nk hem kendi hayatlarn deitirdiler hem de
toplumda kadnlara byk kazanmlar sundular.
kinci Dalgay mutulayan Simone De Beauvoirn kinci Cins
kitabdr. Fakat Simone de Beauvoirn kitabndan te, kiiliiyle ilgili
de biraz konumak istiyorum nk kitab yazdnda Simone feminist
deildi ve kitabn sonunda da zaten sosyalizmden bahseder. Bir ey
daha, kinci Cins okunmadan feminist olunmaz bence, daha temel
bir metin yok nk. De Beauvoir bu kitapta kadnlarn ezilmiliini,
smrlmln, felsef kklerine de inerek, o kadar derin ve ayrntl
bir ekilde tahlil etmitir ki, ondan sonra sylenen bir sr ey, hakikaten
onun syledikleri zerine konan talar olmutur. Kitabn yaymland
yla dikkat ederseniz daha 1949, kinci Dalga ise 60larda balyor.
Simone sadece kitabyla deil kendi zel hayatyla da ilham verici
bir kadn. Sartre ile olan ilikisi ok eletirilir, tartlr. Fakat yaadklar
iliki, hayat arkadal ile cinsel arzuyu ve ayn evi paylamay ayran bir
ilikidir. Biliyorsunuz mezar talar, beraber yaadklar ama hibir zaman
ayn odada yaamadklar otelin karsndadr; ikisi yan yana yatyor
orada. Bir sr eyde ok byk ilham kayna olmular birbirlerine.
Hayat arkadaydlar ama bakalar olmu hayatlarnda. Simone sadece
sava dneminde Sartre iin yemek yapm, aslnda ok beceriksizmi
ama yine de yapm. Hibir zaman hayatna ev ii sokmam bir kadn
diyebilirim; ok gerekmedike ev ii yapmam.
Onunla ilgili bir ey daha Daha sonraki yllarda, 1970lerde,
Simone De Beauvoir dnyann her yerinde tannan bir kadn oluyor.
Mesela Susan Sontag dnn, onun kadar nl ve kitaplar dnyann
her yerinde okunuyor. Byleyken bile harekette kk bir grup iinde,
hibir ayrcalk tamayan bir militan olarak gen kadnlarla alm. Bu
ynyle de rnek olduunu dnrm.
Fransada, Kltr Bakanl tarafndan kinci Cinsin
yaymlannn 50. ylnda bir konferans yapld. Benim de o konferans
izleme frsatm oldu. Orada Beauvoirla birlikte alm kadnlar da
vard ve onu anlatyorlard: Bizden biri gibiydi, diyorlard. Bunun
mthi bir ey olduunu dnyorum. Onda daha ziyade bir kadn
sevgisi var ve kitabnda da kadnlara ilgi duyduunu yazyor. Yani, kendi
yaanmlklaryla da daha nce konuulmayan, grece nemsiz saylan
konular, okelilii mesela, tartmas ve romanlarnda bunlar aka
yazmas ok nemli. Gerekten olduka ilham verici bir kadn.
Hazal: kinci Cins ngilizceye ne zaman evrildi, hemen evrilmi mi?
Aye: Fransada yaymlandktan birka yl sonra birok dile hatta
Japoncaya bile evriliyor. Japonyada gl bir feminist hareket var.
Kitap Filistinde ve Arap dnyasnda da etkili olmu; dnyann birbirine
benzediinin daha ok dnld zamanlar... Burada siz muhalifseniz,
ngilterede de, Msrda da inde de yoldalarnz var, byle hissedilen
bir dnem. imdi siyasette muhalif olanlarla konutuumuz zaman,
kolay kolay insanlar retim aralar zel mlkiyetten ksn demiyor. O
zaman herkes sosyalizmin hayata geeceine inanyor ve bu inantan
ilham alyordu. kinci Dnya Savandan sonra ise Avrupann nemli
bir blm sonu olarak sosyalizme gemiti. Artk bu lkelerde
179

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
burjuva yok, kadnlar alma hayatna girmi, ok byk kayplar
olduu gibi ok byk kazanmlar da var. Dnyann daha iyi bir yer
olabileceine inanld ve ezilenler olarak hepimiz kardeiz denilen
bir dnem... 60lara gelindiinde ise Vietnam Sava balyor. Herkes
Vietnam Savana kar. Avrupa ayakta, Asya daha da ayakta. Simone bu
dnemin etkin dnrleri arasnda. Yazdklar Vietnamda da, inde de
okunuyor. Dnemin havasn anlatmak iin bir rnek vereyim: O zaman
stanbulda, 70lerde mesela, Sri Lankadaki devrimde neler yaand ve
sonra da neler olup bittiiyle ilgili yaymlanan bir sr kitap vard. Oysa
imdi Sri Lanka ile ilgili doru dzgn bir bilgi edinmemiz pek mmkn
deil.
kinci Dalgann ortaya knda lkelere bal olarak birka farkl
kaynak var: Amerikada nsan Haklar Hareketi ve Siyah Eitlik Hareketi
en temel itici g iken, Fransada ise bu itici g, 68 Hareketi, daha
dorusu 68in yaratt hayal krkl oluyor. nk bu dnemde kadnlar
sosyalizmle kurtulamadklar gibi bilakis hayal krklna uruyorlar.
Bu rgtlenmeler iindeki kadnlar, biz burada da konuamyoruz,
burada da kahveyi biz yapyoruz demeye balamlar. Yani kinci Dalga,
sol hareketin iinden kyor. Almanya, biraz daha farkl, nk o dnem
Almanyada 68 Hareketinin toplum zerinde ok byk bir etkisi oluyor.
Ayrca gndelik hayat zerine de dnen bir akm var orada. Bu sene
Ulrike Meinhofun btn eserlerini, makalelerini okudum. Metinlerde
ok fazla feminist fkir vard. O kendine feminist demiyordu tabii ki, ama
feminizmden ok etkilenmi birisi. Kendisini byten kadn lezbiyen
olduundan EBT bireylerle ok yakn bym. O konuda ok ilgin bir
makalesi var. Dolaysyla kinci Dalgann Almanyada tam anlamyla sol
harekete kart olarak ortaya ktn dnmyorum.
Simone De Beauvoira geri dnelim. Simoneun bir sz kinci
Dalgann temelini oluturuyor, muhakkak duymusunuzdur: Kadn
doulmaz, kadn olunur. Bu tespit, kadnln ontolojik bir meseleden
ziyade epistemolojik bir mesele olduunu gsteriyor. Bundan nce biz
kadnln varolusal bir ey olduunu zannederdik oysa ki Simone,
kadnln renilen bir ey olduunu gsteriyor. Birinci Dalgada
sorgulanmayan neydi? Evin ii; ev ii, cinsellik, ak... kinci Dalga ise
evin iini sorgulamaya balad. Ak da ev iinin ve evliliin, ev iinin
bir paras addetmekten yanaym. Bunun birka farkl sebepten dolay
bu ekilde tanmlanmas gerektiini dnyorum: Cinsel arzu ve ak
sadece hizmet olarak sunulmaz. Fakat ounlukla gerek aile iinde ee,
gerek aile dnda parayla mterilere hizmet olarak sunulmaktadr. Bir
toplumda cinsel arzunun kadnlarla kadnlar arasnda, kadnlarla erkekler
arasnda, erkeklerle erkekler arasnda hizmet olmadn alglamamz
ok g. O epistemolojik sre ierisinde kadnlk renilirken cinsel
arzunun da hizmetin bir paras olduu fkri oluturuluyor. Kadnlk
nasl varolusal deilse, ayn ekilde erkeklik de varolusal deil,
epistemolojik bir sre, yani renilen bir ey. Erkekler de cinsellii
hizmet olarak almay rendiklerinden, maalesef ak byk lde ev
iiyle balantl ele almak durumunda kalyoruz.
kinci Dalgann farkl lkelerdeki tezahrlerinden de ksaca
bahsetmek gerekiyor. ABD feminizmine dair (Shulamith) Firestoneun
kitabn okumanz neririm. Marksist kalplar kadn-erkek ilikilerine
uyarlam olmasndan dolay ok ilham verici bir kitap. ok doru
180

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
tespitleri var. Kate Milletn kitab ise edebiyat anlamak iin ok nemli
bir kitap. Fakat daha nemli birisi var ki maalesef Trkede evirisi
olmayan Andrea Dworkin. Dworkin, bence yanl eyler dnr;
kadnlar ve erkekler arasndaki egemenlik ilikisini cinsellie balar. Bu
egemenlik ilikisinin kkenini cinsellikte arar. Bu tahlili bence yanl
olsa da toplumla ilgili ok nemli gzlemleri var, harekete ok byk
katks olmu bir kadn. Fransada ise nemli bir tartma yrtlmtr:
kinci Dalga Fransada nl ben de krtaj oldum hareketiyle balyor.
Simone da bu hareketin iinde yer alyor. Krtaj ve doum kontrol
talebi, kadnlarn bedenleri zerinde en azndan bakirelik meselesinin
almas, evlenmeden ilikiye girebilmesi asndan ok nemli ve ok
belirleyici oluyor. Yasal krtaj talebi ve doum kontrol haplar sayesinde
artk istediimiz gibi evlenme korkusu olmadan seviebiliyoruz. Geri
imdi evlenmeme korkusu olmadan seviemiyoruz, geriye dndk deil
mi? (Glmeler)
Bundan sonra nemli bir eylem oluyor. Fransann nl mehul
asker ant var, duymusunuzdur. Bu antn nnde yaklak 16 kadn
zerinde mehul askerden de mehul var: kars yazl bir pankart
ayorlar. Mehul Asker, Fransada ok nemli, dokunulmaz bir simge.
Ona karsnn hizmet ettiini hatrlatyorlar, dikkat edin milliyetilii
eletirmiyorlar, en yce Mehul Askerin de bir kars olduunu sylyorlar.
Yani bugn Atatrke bile kadnlar hizmet etmiti, Atatrkn bile
kadnlara ihtiyac vard, demek gibi bir ey. Dnyada nclk diye bir ey
varsa, hakikaten bu eylem ok iyi bir rneidir. Eylemden sonra Fransa
birbirine giriyor ve basn bu kadnlara ismi koyuyor: Kadn Kurtulu
Hareketi. Eylem yapan kadnlarn bu ekilde adlandrlmas dnemin
etkin olan politik hareketleri ile balantl. nk o dnemde Filistin
Halk Kurtulu Cephesi var, dnyann birok yerinde kurtulu hareketleri
var, liberasyon kelimesi ok popler ve eylem yapanlara Movement
Liberation Des Femmes deniliyor. Bu adlandrmann ardndan eylem
yapan kadnlar kendilerini birden bir hareketin iinde olarak buluyorlar.
Fransadaki ikinci nemli ey de tabii ki, erkeklerle mi
rgtlenelim, erkeksiz mi rgtlenelim tartmalar. Bu tartmalar
sonucunda erkeklerin elinden byk bir hak, kadn hareketinin
paras olma hakk alnyor. Kadn-erkek meselesiyle ilgili temel bir
yanlg var: Sanki biz, kadn-erkek meselesiyle ilk kez cinsellikle
tantmzda tanyormuuz gibi alglanyor. Kk bir kzken ve
byrken eer cinsellikle tanmamsak, tacize uramamsak, bunu
fark edemeyebiliyoruz. Olanlar dvyor ama kadn-erkek arasndaki
bu fark, gl bir ekilde fark edilmiyor. Ama cinsellikle birlikte ya da
cinsel bir varlk olmaya baladmz zaman -yani ergenlikle birlikte-,
kadn-erkek meselesini fark ediyoruz. nsann kafas ok bulanyor, sanki
kadnlar ve erkekler arasndaki mesele sadece aka ve cinsellie ilikin
bir meseleymi gibi. Hayr, deil! Aka ve cinsellie ilikin olan her ey,
kadnlar ve erkekler arasndaki iktidar ilikileri dolaymyla belirleniyor;
tam tersi sz konusu deil. O dnemde de kadn meselesi, cinsel
zgrlk meselesi gibi konular 68 zgrlk hareketi iinde tartlyor.
Fakat kinci Dalga emei de sorgulamaya balyor: Peki bulaklar kim
ykayacak, ocuklara kim bakacak? diye soruyorlar.
Bu noktada Questions Feministes dergisinde yaanan bir
tartmaya deinelim. Dergide lezbiyen kadnlar da var ve diyor ki, Biz
181

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
erkeklerle beraber olmadmz iin krtaj olmaya ihtiyacmz yok;
evlenmiyoruz, dolaysyla bunlara ilikin haklara da ihtiyacmz yok.
Kadn Kurtulu Hareketinin istedii pek ok ey bizim iin anlaml
deil, dolaysyla bizi ifade etmiyor bu hareket. Fakat Questions
Feministes diyor ki, Siz de sokakta tacize uruyorsunuz, sizin de
ocukken ev ii yapmanz, aileye erkek ocuklardan daha fazla itaat
etmeniz gerekiyor, siz de ie alnrken sorun yayorsunuz... Fakat
dergi iinde bir blnme yaanyor ve Questions Feministes devrimci
lezbiyen bir feminist grup olarak yola devam ederken kalan radikal
feministler Nouvelles Questions Feministes (Yeni Feminist Sorular)le
devam ediyorlar ki bu dergi Fransada hl kar. Nouvelles Questions
Feministesin bize kazandrd temel bir konu var: ev emei tartmas.
Ev emei tartmas esas olarak Marksistlerle yryor, Marksizmin
ok gl olduu bir dnem zaten. Marksizm temel olarak ne diyor?
Kadnn evde yapt i yeniden retim, yeniden retim iin harcanan
emei smren ise kocasnn patronu. lk okuduunda bu tespiti ok
mantkl zannediyorsun, fakat ne yazk ki bu yaklam kadnlarn snfn
aklamyor. Dnyada ok az kadn mlk sahibi ve ok az kadn cretli
alabiliyor. Dnyada milyonlarca kadn var ve bunlarn snfn kocalar
zerinden belirlemek zorunda kalyorsun. Kocas emekiyse kadn da
emeki saylyor, kocas kk burjuvaysa o da kk burjuva saylyor,
burjuvaysa burjuva Tam da bu noktada Christine Delphy Peki, kocas
kk burjuva kadnn kendisi emekiyse ne olacak? diye soruyor. Belli
deil, demek ki kapitalizm iinde kadnlarn kocalarndan farkl bir
snfar olmas lazm. Ama bu da ou kadnn durumunu anlatmyor
nk kadnlarn ou almyor ve evde kocalarna hizmet ediyorlar.
Bu durumda, ev bir retim alandr, ev emei de bir retimdir ve bu
retim ilikisinde de iki farkl snf vardr: kadnlar ve erkekler. Ev iinde
erkekler kadnlarn emeine el koyar. Bu, ok byk tartmalara yol
aan bir eydir. Daha ayrntl okumak isterseniz Delphynin kitab ve
makaleleri Trkede var. Benim de kendimi ait hissettiim gr olan
radikal feminizme, biz zaman zaman devrimci feminizm de diyoruz.
Her yerde kinci Dalga, radikal feminizmle balar ve feminizme dair
dier eilimler radikal feminizmden koparak ortaya kmtr. Trkiyede
ise tam tersi bir alg var; hepimiz solcu olduumuzdan, nce sosyalist
feminizm var, sonra da herkes radikal feminist olmu, sonra oradan da
farkl feminizmler ortaya km gibi dnlyor.
Algn: ngilterede bir de ayrlklar var.
Aye: Separatizm (ayrlklk) akm baka politik akmlarda da
karmza kan bir dnce ve ilham verici bir ey. Ayrlklkla ilgili
olarak hayatmdan znel bir ey anlatmak istiyorum. Hayatmda
ayrlk feminizm ile ilk defa bir barda barmenlik yaptm dnemde
tantm diyebilirim. Bir caz arkcs kz vard, ngilizdi, feministti ve
stanbula gelmi mzik yapyordu. Mekanda sohbet ediyoruz: Sen ne
okuyorsun son zamanlarda? diye sordu. Beat Kuandan bir erkek
yazar ismi syledim, okudun mu? diye sordum. Okumam ben onlar,
dedi. Nasl? dedim. Ben hi erkek kitab okumam, erkeklerin yazd
kitaplar okumam, dedi. Ben ancak o zaman ne demek istediini
anladm nk mrn boyunca okuyacan yz kitap varsa ya da bin,
bunlarn tamamn kadnlardan okumak farkl bir deneyim. Gruptaki
ocuklarla ilikisine baktm, sadece ekmek paras iin alyor onlarla.
182

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
(Glmeler) Mesela, otobs ofryle konualm m, konumayalm
m, diye tartyorlard. Baknca hakikaten mizah gibi grnyor ama
aslnda ok ilham veren ve insana unu hatrlatan bir ey: Senin bu
yataa girdiin, sohbet ettiin erkek dmann, seni ezen o, baka birisi
deil! Kadn kim eziyor? sorusuna, sistem diye cevap veriyorlar, oysa
bu dnyada sistem diye birisi yok. Birileri birilerini smryor ve bu
smr ilikisinden birilerinin kar var. Bu birileri ise sistem diye
birisi deil. Peki, kim bu birileri? diye sorulduunda, verilen bir cevap
da burjuva oluyor. Nasl burjuva olabilir ki? Ben erkee alyorum.
Emeimi smren kii hi ilikiye girmediim, tanmadm birisi deil
ki! Ayrlk dnce, smrenin kim olduunu somut olarak gsteriyor,
bu adan ok ilham verici, ama tabii ki zor. Erkeklerle konumamak
gibi karikatrize bir hale gelme olasl yksek. Gerek bir kararllkla
erkekleri hayatndan karmak, erkeklerle konumamak, erkek mzii
dinlememek... Bu ne kadar mmkn olabilir? Erkeklerin yapt mzik
dnyada o kadar ok kadn alann kaplyor ki, bunu tersine evirmenin
en doru yolunun bu olduunu sylemiyorum ama bu ekilde yaamaya
karar vermenin ilham verici bir deneyim olduunu dnyorum.
Bir de tabii sosyalist feminizm var bunu bir sosyalist feminist
anlatsayd daha iyiydi; kadnlarn kurtuluunun n koulu olarak
sosyalizmi ngrr, yani retim aralarnn zel mlkiyetten, kamu
mlkiyetine geirilmesi. Fakat sonu olarak kamu, devlet aslnda nedir?
Biz, egemenlerin sopas diyebiliriz, nk byle bir yan var ve sosyal
devletten uzaklatka da devletin anlam sadece buraya doru gidiyor.
Ancak bir yandan da devlet size eitim veren, salk hizmeti veren
kurumlar demektir. Bu hizmetleri elbette kamunun vermesi gerekiyor;
eitimi, ocuklarn belli bir yaa kadar bakmn, salk hizmetlerini,
yollarn yapmn... Dikkat ederseniz bu akmlarn ortaya kt dnem
sosyal devlet dnemidir. Dnyann her yerinde denekler var, sosyal
hizmetler var, eitim bedava imdiki dnem gibi deil. imdi devlet
neredeyse ki ABD ok iyi bir rnei bunun, sadece bask yapmak iin var.
Sosyalist devlet byle bir ey olmayacak. Niye? nk kamuyu temsil
edecek ve kamu adna vatandaa hizmetin organizasyonunu yapacak,
kabaca sylersek.
Algn: Ama kamu da erkek...
Aye: Yaa bir de o var. (Glmeler) Ama bu fkirlerin Avrupann
ounda sosyal devletin olduu, isizlik maalarnn olduu, salk
hizmetlerinin bedava olduu bir dnemde flizlendiini gz nnde
bulundurmal. O dnemde, iddete kar mcadelede snaklar,
sosyal hizmet kurumlar gibi dier nemli talepler de ortaya kyor ve
bunlarn ou, o dnemin sosyal devlet yaplanmasna gre biimlenmi
projeler. rnein skandinav lkeleri kinci Dalga ile birlikte ok byk
kazanmlar elde etti. Ama u anda sosyal devlet yok. Biz hl ayn
aralarla devam ettiimizde mali kaynamz yok ve burada bir gerilim
var bence, kinci Dalga Feminist Hareketin en nemli boluu bence
bu. Yani sosyal devletlere gre kurulmu taktiklerin yeni neoliberal
politikalar altndaki devlet biimine uygun modellerin bulunamamas.
te sosyalist feministler de devletin farkl bir devlet olmas gerektiini,
retim aralarnn kamunun mal olmas gerektiini, bunun kadnlarn
kurtuluunun n koulu olduunu dnyorlard. Ben komnizme
inanyorum, ama iki devrim arasnda, retim aralarnn zel
183

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
mlkiyetten kurtulmas ile kadnlarn kurtuluu arasnda nedensel bir
iliki olmadn dnyorum. nk imdiki komnizm ok farkl
akmlardan etkilenerek oluacaktr, sadece Marksizm-Leninizmden
deil. Fakat daha da nemlisi, kadnlarn kurtuluunun, Christine
Delphynin tanmyla bir haritay igal etmek, bir alan igal etmek
gibi olduunu dnyorum. Tabii igal edeceimiz alann haritasn
bilmediimiz iin ilk nce haritasn karacaz. Nerede eziliyoruz,
onu bulacaz. Tamam, hepsinin temelinde ev ii emek, patriarkal
retim ilikisi yatyor, ama ilk nce nerede eziliyoruz, onu greceiz, o
alan bulup haritay izeceiz, igal edeceiz ve sonra yolumuza devam
edeceiz.
Bir dier mesele, bizim amacmz kadn ve erkein yok olmasdr;
sadece biyolojik olarak deil tabii ki biyoloji ok nemsiz bir farkllk.
Kadn ve erkek arasndaki biyolojik farkllk, bu kadar farkl giyinmesek,
farkl konumasak ok fark edilecek bir ey deil aslnda. Dolaysyla,
biyolojik farkllklardan bahsetmiyoruz. Bahsettiimiz, bu farkl
ilevlerin, farkl duygu hallerinin, cinsiyet meselesinin, toplumsal cinsiyet
meselesinin ortadan kalkmas. Kadnlarn kurtuluu ancak toplumsal
cinsiyet ortadan kalkt zaman olacaktr. Bir srprizim var: O zaman
tabii cinsel ynelim de ortadan kalkacak! Yani karnzda grdnz
birisinin kadn m erkek mi olduunu ilk bakta ok fark etmiyorsanz
yneliminin ne olduu da nemli olmaz. Mesela, bir transsekselle
yataa girdiinizde penisle karlap karlamayacanzdan emin
misiniz? Deilsiniz. Demek ki cinsiyet nemini yitirdiinde sevimek
herkes iin byle bir deneyim olabilir. Binlerce erkek transseksellerle
yataa giriyor ve kendilerini heteroseksel zannediyorlar. imdi burada
karmda kadnlar gryorum ama birkanzn penisi var belki, bunu
bilemem. Yani cinsel ynelim de cinsiyetle birlikte ortadan kalkacak bir
eydir.
kinci Dalgadan kan drt be temel akm ele aldk. Onun
dnda yine bu dnemden Hollandal yazar Anja Meulenbeltin Utan
Bitti kitabn da bilirsiniz. Benim ilk feminist olduum yllarda bu kitap
Kadn evresinde ncil gibiydi. ok etkileyici ve herkesin hayatn
dntrecek bir kitaptr, acaba memelerim sarkk m? ya da orgazm
oluyor muyum? gibi sorularn feminizmin bir paras olduunu
ok iyi anlatr. imdi nedense bu konular feministler arasnda hi
konuulmuyor...
Hazal: Peki, kinci Dalga iindeki bu farkl akmlarn birbiriyle
ilikilenmesi var myd?
Aye: ok fazla, her an srekli birlikteler... Mesela, herhangi bir konuda
bir kampanya rgtlendiinde herkes bir araya geliyor. Bir ey daha var,
Alice Schwarzerin Simone de Beauvoirla rportajlarn, okuma nerisi
olarak vermitim. Alice Schwarzer o dnem Almanyann en nemli
feministlerinden birisi ve Emma diye feminist bir dergi karyor o
zamanlar. Emma dergisi Almanyada radikal feminizm iinde ok etkili.
Ayrca, Almanyadaki teori eski sosyalist lkeleri dalma dneminde
ok etkiledi. Yugoslavyada gl bir feminist hareket var. Polonyada ek
Cumhuriyetinde de ayn ekilde gl bir feminizm var, fakat ne yazk
ki buralardaki feminist yaynlar Trkeye pek evrilmiyor. Ben kiisel
olarak Amerikan feminizmine hep pheyle bakmmdr. ABDde her
ey naslsa feminizmin de yle ii boaltlm olduunu dnyorum,
184

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
teorik temel bir zemin gremiyorum, ama toplumla ilgili gzlemleri
ok gl yazarlar kt Amerikada. Betty Friedann kurduu NOW,
National Organization for Woman (Ulusal Kadn rgt) adl bir
rgt var rnein. NOW ile birlikte Amerikada ulusal bir kadn haklar
hareketi oluuyor, fakat bu oluumun iinde de lezbiyenlere ynelik cad
av yapld, gerilimler yaand.
Algn: Amerikan ve ngiliz feminizminin ok i ie getiini de
vurgulamak gerek, oysa Trkiyede daha ok Avrupadaki feminizm
okundu ve biliniyor.
Aye: nk Trkiyede herkes Marksistti.
Algn: Evet, Amerika ve ngilteredekiler ok fazla Marksist deiller.
Amerikadaki hareket senin ok doru aktardn ekilde siyah hareketin
iinden kt, yani Avrupadaki gibi sosyalizmin iinden kmad. Zaten
hem ngilterede hem de zellikle Amerikada bir sosyalizm gemiinden
bahsetmek ok zor. ngilterede de kinci Dalga biraz byle her eyin
iine sinmi vaziyette kt ortaya. Fakat buradaki en nemli eylerden
biri edebiyata, zellikle sosyolojiye, antropolojiye, bilimlere yansyan
feminist dnce oldu bence. imdi belki biraz kiisel ynelimim
dolaysyla, yani kendim sosyal antropolog olduum iin, daha iyi
grebiliyorum, feminizm bu lkelerde sosyal antropolojide ok byk
yank buldu. ok ilgin aratrmalar yapld ve btn bu almalar da
zellikle Amerikadan balayp ngiltereye uzanan almalar oldu.
nk o zamana kadar Afrikadaki kabilelerle ilgili yazlm bir sr
kitabn, erkek antropologlar tarafndan yazldn ve topluluun sadece
erkek bireylerin yaamn anlattn feminizm grnr kld.
Aye: Marilyn Frenchin de Kadnlara Kar Sava diye byle bir kitab
var, deil mi? ngiltere her zaman emek hareketinin, ii hareketinin
gl olduu bir toplum. Mesela o dnemde nemli madenci grevleri
oluyor feministler oraya gidip grevcileri destekliyorlar.
Algn: Bir de nkleer kart feminist hareket var.
Aye: Evet, bize yakndan tandn Greenham Common anlatmak
istemez misin?
Algn: lgin bir deneyimdi. Greenham Common diye bir Amerikan
ss var ngileterede. 80lerin banda bu sse nkleer silahlar
konulandrlmak istendi ve bunun zerine ngilterede bir dizi kadn,
silahlarn ieri girmemesi iin kendilerini tren yoluna ve bu sse
zincirlediler ve sonra buradan senelerce ayrlmadlar. Orada kamp
kurdular ve birlikte yaadlar. Bazen birbirlerinden nbeti devraldlar,
bazlar orada ocuklar dourdu, ocuklar bytt ve on yl gibi ok uzun
bir sre orada yaadlar. ok hareketli bir dnemdi ve bence ilgin de bir
dnemdi nk ayn zamanda ngiltereye bal Kuzey rlandada Boby
Sandsin hareketiyle de birlikte IRAnn giderek kzan hak talepleriyle
gittike younlaan bir atma ortamna denk dyordu. Bu hareketin
en atlak ve kt taraf uydu ki, kadnlar nkleer savaa karydlar fakat
ngilterenin Kuzey rlandada yrtt sava hibir zaman grmediler.
Aye: Ama o dnem bence savala ilgili bir eyler syleyen rlandal
feministler ok zayft. IRA dnyann en mao hareketi; hem kadrolar
ok erkek hem de sylemi ok erkek.
Hazal: Aslnda Trkiyedeki sol hareketle benzerlikleri var gibi.
Aye: Yok, hayr, rlandalyz, Bu vatan bizim gibi sylemleri var;
temelde bir zgrlk fkir yok yani. Hatta o dnemin zgrlk,
185

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
enternasyonal ve emperyalizm kart olmayan tek hareketi IRAyd
diyebilirim.
Algn: Tam deil, yani orada da bir dizi kadn var. rlanda Cumhuriyetinde
IRAyla birlikte alan ve o dnem Londrada bir hapishanede olan IRAl
kadn tutuklular ile o arada Greenham Common eylemini gerekletiren
kadnlar arasnda kk de olsa bir balant kurulmutu. Hareketin
sonuna doru da yine Londrada bir hapishanede bulunan IRAl ok
sayda kadn tutukluyla bir balant kurulmutu. Yani byle birtakm
kk kk farkl sesler de vard. Greenham Commonda kadn hareketi
ok glendi ve ayrlk feminizm orada ok konuuldu.
Aye: Asker ssnn etrafnda dikenli teller var, bu tellerin stnde
de styen, klot, ocuk amar, ocuk bezi... amarlar ykamlar
ve tellere asp kurutuyorlar. Dnsenize, nkleer kampn tellerinde
amarlar asl, o kadar heyecan ve ilham verici bir ey ki bu... O dnem
biz buradan bu sreci gryoruz ve bizde de byle bir ey olsa da yaasak
diye dnyoruz.
Algn: Fakat Greenham Common eyleminde yer alan kadnlar bata
feminist deillerdi bence, o eylem srecinde giderek feministletiler ve
sonra ngilteredeki feminist hareketin iine girdiler.
***
Aye: kinci Dalgada bir nemli mesele de, zel hayatn politik bir
alan olmas. zel hayat hareketin iinde ne kadar sorgulanrsa, zel
hayatla politik hareket ne kadar i ie geerse o zaman yeni iliki
kurma biimleri ortaya kyor. Bu sre elbette ok kolay olmuyor, ama
kadnlar erkeklerle iliki kurmaya devam etseler bile o iliki iinde daha
gl oluyorlar. zel alann politikasn yapmak demek, yalnz deilsin
senin arkanda kadn hareketi var; ite de var, sevgilinle ilikinde de var,
yani arkanda kadnlar var, demektir. Bunun yaratt deneyimin farkl
olduunu dnyorum.
kinci Dalgann ortaya kma koullarnn olutuu bu dnemle
ilgili sosyal devlet meselesini konutuk ama buna bir de Birlemi
Milletleri eklemek gerekiyor. Sosyalist devletlerin de kulland ok
nemli bir alan bu. BMde grevli kadnlarn feministlerden etkilenmeye
balamasyla feminizm BM diplomasisinin iine de girmeye balad. Bu
dnemde BMnin alan olarak kullanlmasnn nemli bir getirisi uydu:
Kadnlar lehine herhangi bir konuda bir yasa karmak istediinizde bu
talebi BMye tayp BM karar haline getirilmesini saladnz zaman
btn dnyadaki devletler bu yasay uygulamak zorundayd. Bu tabii
nemli bir kazanm oluyor. BM bnyesindeki mcadele 1979da kadna
ynelik ayrmcla kar temel bir referans metni olan Kadna Kar
Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW, Committee
on the Elimination of Discrimination against Women) ile son buldu.
kinci Dalga Feminist Hareketin mcadelesi sonucu CEDAWn
BM tarafndan kabul edilmesinin iki nemli getirisi oldu: Birincisi,
devletlere bu szlemeyi imzalamas iin bask yapabilmek; ikincisi ise,
BM iindeki ye devletlerin kadn temsilcilerinin de arkalarnda erkekler
olmadan konumalarna destek olabilmek. Peki, imdi isterseniz sizin
sorularnzla devam edelim.
Katlmc (b): Az nce cinsiyet farkllklarnn ortadan kalkmas ile
cinsel ynelimin de ortadan kalkacan sylediniz, bunu biraz daha
186

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
aar msnz?
Aye: Benim kiisel deneyimim cinsel ynelimin mutlak olmad ve
deiken olduu ynnde. Hem Avrupadaki feministlerde hem de
baka yerlerde bunun mutlak olmadn gzlemledim. Biz ilk feminist
olduumuzda ounluumuz heteroseksel kadnlardk, aramzda ok
az lezbiyen vard. Ama sonra heteroseksel olan kadnlarn ou birbirine
k oldu, fakat heteroseksel hayatlarn srdrmeye de devam ettiler.
Avrupada feminist rgtlenmelerde ocuu var ama yannda kadn
sevgilisi var, yani ocuk yapacak kadar heteroseksel deneyimi olmu
bir kadnn yannda kadn sevgilisini grrsnz. Yani cinsel ynelimin
nihai bir karar olmadn ve deiebilen bir ey olduunu dnyorum,
zaten politik lezbiyenlik diye bir akm var. Politik lezbiyenlerin bir ksm
byk ihtimalle politik olmadan nce de kendilerini lezbiyen hissetmi
kadnlar, politik lezbiyenler asndan esas ayrt edici olanlar bunu tercih
edenler.
Algn: Bu arada, lezbiyen feministler var ve bir de feminist lezbiyenler
var, nasl sosyalist feministler varsa yle...
Aye: Jill Johnstonn Lesbian Nation: The Feminist Solution (Lezbiyen
Ulus: Feminist zm) adl kitabnda olduu gibi kadn ve erkek
arasndaki ezme-ezilme ilikisinin ortadan kalkmas iin erkeklerin
tamamen dlanmas gerektiini savunanlar da var ki ben erkek ve
kadnn ortadan kalkmamasna ynelik bu tr bir fkri savunmuyorum.
ki cinsiyetin, kadn ve erkein altn izecek hibir zmn, zm
olmadn dnyorum ama bir taraftan da bu fkirler hayatmz
annemiz gibi srdrelim, yaammz hibir ekilde deitirmeyelim,
ondan sonra da miting falan rgtleriz bu i zlr gibi bir bak
asndan daha mantkl grnyor bana.
Hazal: Peki, erkek ve kadnn altn izmeyeceksek, bugn gndemde
olan nc Dalga ve Queer tartmalar ile birlikte dndmzde
feminizmin znesi kim, erkekler de feminist olabilir mi?
Aye: Bu soruya benim cevabm ok net, ama bu tartmann bununla
bir ilgisi olmadn dnyorum, nk ezen erkek; yani cinsiyetleri
silmek demek ezenlerin erkek olduunu unutmak anlamna gelmiyor.
Ben maddeciyim, dolaysyla ezenin kim olduuna somut olarak iaret
etmek gerektiini savunuyorum. Bu, u demek oluyor: Maddi ilikiler
bizim pratiimizi belirler ve ezen-ezilme ilikilerini de maddi ilikiler
belirler. rnein gaylerin ben de sizin gibi erkeklerle yataa giriyorum,
benim fkirlerim deiti demeleri ezen-ezilen ilikisindeki rollerde
ciddi bir deiime neden olmaz. nk bir erkek srf erkeklerle yataa
girdii iin, dier erkeklerden daha iyi fkirlere sahip olduu iin ezen
kimlik rolnden kmaz, yine o eziyor. Bu sadece kadnlar daha farkl
bir deneyim yaad iin deil, sonuta o sokakta benim kadar tacize
uramyor muhtemelen, ite daha farkl bir muamele gryor, byk
ihtimalle annesi ona hizmet ediyor ki ou yle. Dolaysyla ezen
olmaktan kmak, senin ideolojinle, kiminle yattnla, yatakta ne
yaptnla ilgili deil ki yatan bizzat kendisi sorgulanabilir bir eyken.
kinci Dalgann en nemli tartmalarndan birisi de bence budur:
stiyorum yleyse dorudur diye bir ey yoktur; hazzn kendisi, neden
haz aldmz, nasl haz aldmz sorgulanabilir eylerdir. Mesela bu
durumda sado-mazo ilikilere nasl bakmalyz? Bu kadar egemenlie
dayanan bir iliki biimine sadece haz almak diye bakabilir miyiz? Biz
187

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
cinsel zgrlk hareketi olsak deriz ki, sokaklarda serbeste krbacmzla
gezmek istiyoruz ki bir sr insan bunu yapt. Marquis de Sade bunu
yapt, deil mi? Ama biz baka bir toplum yaratmaya alyoruz; biz o
haz almak adna kurulan egemenlik ilikisinin kendisini de sorgularz.
Tabii ki cinsellikte isteyen istediini yapsn, o kadar ok kadn ve erkek
istemedii eyleri yapmak zorunda ki... Ama sadece fantezi boyutunda
da olsa egemenlik ilikisi sorgulanmal. Neden bundan haz alnd
sorgulama d deil.
Algn: steyen istediini yapsn derken herhalde birok eyi bunun
dnda braktn dnyorum, mesela ocuklara ynelik...
Aye: Tabii tabii.
Algn: Ama bunu sylemek lazm.
Aye: Hayr undan bahsediyorum rza dahilinde, karlkl rza
dahilinde..
Algn: Kimsenin kimseyi incitmeyecei, actmayaca..
Aye: Ama bunu sylerken rzann oluturulma srelerini de hesaba
katarak sylyorum. ki insan egemenlik oyunu kurmaktan haz alyorsa
bu sorgulanabilir bir eydir; bizim sorgulayacamz bir alana giriyor.
Canm ekiyor demek onu sorgulanmaz klmaz. Tekrar erkeklere
dnersek; erkekler de feminist harekete girsin mi girmesin mi, erkekler
de feminist olabilirler mi gibi tartmalar bugne kadar verilen mcadele
sonucunda gelinen noktadan geriye giditir diye dnyorum.
Feminizmin znesi patriarkann madurlar yani kadnlardr. Bu
tartma anlaml bile deil.
te yandan baka bir tartma daha var. Delphy, Pazartesi iin
yaptmz syleide Bir devrimci admla dier devrimci adm arasnda
reformist admlar vardr, demiti. Resim sanatndan rnek verelim:
Bir resme baktmzda resmin kadn ya da erkek tarafndan yaplp
yaplmadnn nemli olmad, bunun belli olmad bir dnya istiyoruz.
Ama kadnlar resim yapamaz denen bir dnyada yayoruz. yleyse
bunun gerekleebilmesi iin nce kadn ressamlarn grnrlnn
salanmas lazm. Kadnlar resim yapmyor ki! diyenlere u kadn
ressam, bak resim yapyor! diyeceiz. Bunun yan sra, kadnlarn resim
yapmalarnn koullarn arttracaz. Bu admlardan sonra da resimleri
erkeklerin mi kadnlarn m yaptnn nemli olmad bir aamaya
gelinecek.
sterseniz neden nc Dalga iinde yer almadm ve nc
Dalgann bence problemli tarafarn syleyeyim. nc Dalgadaki
kimlik hareketinde benim amdan iki temel mesele var: Bir tanesi,
her kimlik uralacak bir ey deildir. Yeni bir dnya ezme-ezilme
ilikilerinin ortadan kalkmasyla kurulacak yleyse benim amdan
belirleyici olan ezilenlerin mcadelesidir, dolaysyla ezilenlerin kimlii
beni ilgilendiriyor. Bir kimlikle ezilme-ezme ilikisi kuruluyorsa ya
da ayrmclk ilikisi kuruluyorsa ilgilendiriyor beni. iman olmak
ayrmclk ilikisi kurduu iin bir kimlik, ama sska uzun bacakl
olmak bir kimlik deil, nk insanlar bu zelliklere sahip olduklar
iin toplumda ayrmcla uramyor. Birisi Mslman toplumda benim
kimliim Mslman diyorsa, bu benim ilgi alanma girmiyor. Mesela
DPde byle bir tartma olmutu. Kadnlarn partisi deniliyor diye
burada erkekler de var, erkeklerin de partisi olsun, diyenler oldu.
Erkekler egemen konumdayken nasl onlarn partisi diye adlandrabilinir
188

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ki, btn toplum erkeklerin zaten! Yani ben kadn kimliimle
konuuyorum dediim zaman, o da diyor ki, ben de erkek kimliimle
konuuyorum. Anlatabiliyor muyum? Farkl kimlikler arasnda bu
trden bir denklik sz konusu deil ve bunlarn zgrce ifade edilmesi
mutlaka zgrlk olmayabilir.
kinci problemli taraf ise, her kimliin grnr olmasnn nemli
olduu ynndeki genel savdr. Grnrlk tabii ki nemli bir ey
zellikle de aznlklar iin. Kadnlar iin grnr olmamalar ile ilgili bir
sorun yok. Kadnlar grnyorlar; grnmezlik, kadnlarn yaptklar
iler iin sz konusu. Dolaysyla kadnlar grnyor ya da grnmyor
demek, zerine dnlmesi gereken bir ey. Biz ezme, ezilme ilikilerini
zmlemeye alyoruz ve ezilmekle ayrmclk arasnda bir fark var.
Emekilerin burjuvazi tarafndan smrlmesi btn toplumu organize
eden bir sistem, kadnlarn alp erkeklerin almamas, yani patriarkal
retim ilikisi de bir sistem, ama Ermenilerin ayrmcla uramas bir
sistem deil, tarihsel, coraf yani konjonktrel bir ey, evrensel deil.
i-burjuva ve kadn-erkek arasndaki ezme-ezilme ilikisi ise evrensel,
tm dnyann dzeni bu ilikiler zerine kurulu, dolaysyla ayrmclk
ile smr ilikisi bir tutulamaz bana gre.

***
Queer tartmalarna gelirsek Mesela, baz insanlar zorlama
kadn deneyimi yayorlar ama aslnda erkek hissediyorlar kendilerini.
Peki, ama ben gnll olarak m kadnlk deneyimi yaadm? Eer
kadnlk bata konutuumuz gibi epistemolojik bir srese, retilen bir
eyse o halde gnll kadnlk deneyimi ne demek ki? Benim kadnlk
deneyimim diye hatrladm eylerin ou zorlama, istemeden
yaadm eyler. Kadnlk ne, erkeklik ne?
Btn erkek mankenlere bakn imdi, hepsinin gs adal,
zellikle batnn parfm reklamlarnda... Hibirinin gsnde kl yok.
Bitti mi erkek nesli, klsz m douyor artk? Deil tabii. Peki, bu kt
bir ey mi? Deil bence. (Glmeler) Toplum kllarn alan erkekleri
ibne diye aalyor, biz de diyoruz ki, bizdensin, EBT bireysin.
Oysa hayr, ecinsel ya da deil, ne nemi var? Cinsel yneliminin ne
olduunun bu kadar nemli olmas problem bence. Ama tabii ki bunu
EBTlerin grnrl nemli deildir anlamnda sylemiyorum. Ben
erkeim ve erkekle yataa giriyorum, kt bir insan deilim, yanl
bir ey yapmyorum ya da ayn ekilde, kadnm ve kadnlar seviyor
olmam kt bir ey deildir, diyebilmek elbette nemli. Ama esas
ama gerek cinsiyet gerek cinsel ynelim anlamnda kimliin altn
izmek deil, silinmesi. Biz kendisini kinci Dalgann iinde grenler
olarak sadece, onun da rzas varsa kiminle istiyorsan onunla yataa
girebilirsin, diyoruz. Ama EBT bireyler arasndaki ezme-ezilme ilikileri
de sorgulanabilir. rnein seks iilii; bunu bir smr ilikisi olarak
tanmlarken bu erkeklerle erkekler arasnda olduunda ne yapacaz,
kabul m edeceiz, sorgulamayacak myz, ecinsel iliki olduu iin ses
karmayacak myz?
Hazal: Ki fuhu ve seks iilii kavramlar da tartmal...
Aye: Fuhu o filin addr, nk o yaplan i istek d. Ama tabii ki
seks iilii herhangi bir i deil. Yani hemirelik, doktorluk, ev kadnl
189

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
gibi seks iilii de bir meslektir, diyemeyiz. Tabii ki bu kapitalist sistem
iinde yapt ite emeine yabanclamayan yok ama hayatn baka
alannda haz almak iin yaptn bir filin baka birisi tarafndan para ile
satn alnmas, bedenin kullanlmas herhangi bir i gibi olamaz. Ayrca
o kadar kriminalize bir alanda yaamak zorundalar ki... Biz evlilik de
ortadan kalksn istiyorken ve ev kadn olmayacaz diyorken aramzda
ev kadn olmak istiyorum diyen varsa o da sorgulanr. Dolaysyla ev
kadnln nasl sorguluyorsak seks iiliini de sorgulayabilmeliyiz.
nsan ev kadnl yapmak zorunda da kalabilir seks iilii yapmak
zorunda da. Ama ikisi iin de dier meslekler gibi bir meslektir,
diyemeyiz. Cinsellikle ilgili olarak, heteroseksel cinselliin bizim
btn cinselliimizi belirlediini dnyorum: Kadnlar mutlak nesne,
erkekler mutlak zne. Bir kadn kendini irkin hissediyorsa, kendini
nesne olmaya layk hissetmiyorsa yataa girmiyor; bir erkein hi byle
bir derdi yok, birini arzulayabiliyorsa yataa girebiliyor. Bu durum
kadnlarn ve erkeklerin cinsel ynelimlerinden bamsz bile olabiliyor.
Anoreksiya gibi yeme bozukluklarnn kadnlar ve ecinsel erkeklerde
grldn hatrlayalm mesela.
Hazal: Bizim Trkiyede algladmz ve yaadmz ekilde seks iilii
tartmasn da Queeri de ok kestirmeci ve kolayc yoldan bir alglama
olarak gryorum. Tabii bu benim kiisel gzlemim, ne kadar katlrsnz
bilmiyorum. Seks iilii artk kt bir ey deil gibi.
Aye: Ne zamandan beri kt bir ey deil?
Hazal: Yani, ite bence yle bir sorun var, biz, en azndan benim
gzlemlediim, kinci Dalgay okumadk hi.
Aye: nanamyorum bunu nasl yaparsnz? (Glmeler)
Hazal: Benim gzlemlediim kadaryla kinci Dalga tukaka, geride
kalm feminizm olarak kald ve yaasn nc Dalga, yaasn Queer ki
Queeri de ok bilerek deil.
Aye: Judith Butlern eskiden sosyalist feminist olduunu biliyorsunuz
deil mi? Queer sonu olarak EBT hareket iin anlaml bir tartma
olabilir. Fakat feminizm asndan EBT hareketten ok fazla teorik
beslenme olabileceini dnmyorum.
Shulamith Firestoneun ok nl bir sz vardr: Btn kadnlar
lezbiyendir, bazlar henz bunun farknda deildir. Bence bu argman
iki sebepten dolay doru. Birincisi, bir kadnn kendisini ezeni
seveceine, hemcinsini sevmesi ihtimali daha fazladr. kincisi, hakikaten
kadnlar, kendileri nesneletirildikleri iin kadnlar nesneletirmeye
daha yakndr. Kendini bir heteroseksel addeden kadnn baka bir
kadnn bedenini arzulamas, kendini hetero addeden bir erkein baka
bir erkek bedenini arzulamasndan daha kolaydr. nk erkek bedeni
nesneletirilmi bir ey deil. Hayatnda bir kadna dokunmayacak
kadnlar bile plak kadnlar erotik bulurlar. Dolaysyla bu provakatif
gibi grnen cmlenin doruluk pay var. Kadn hareketinin iinde
de git gide daha fazla kadnn bunu fark etmesi, kadnlar sevmeye,
arzulamaya balamas, lezbiyen olduklarn ak etmekte zorlukla
karlamamas ok gzel bir ey. Oradan bir politik eilim de kurulabilir.
Ama kadn hareketinde, iinde erkek olmayan bir pratikten beslenelim
diye dnyorum. Ve EBT hareketinin feminist teoriden beslenmesi de
gayet mantkl. Biz feministler olarak kendi teorik alt yapmz kuralm.
Queer kadn kurtuluu hareketi, kadnlarn neden ilgisini eksin ki?
190

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Zaten Queer teori de cinsel ynelimin mutlaklatrmasna kar bir ey,
bunun genel toplumu dntrc bir amac yok ki!
Katlmc (d): Peki, erkeklii andran bir yn de yok mu?
Aye: Hayr, ecinselliin bal bana erkeklii andran bir yn yok.
Katlmc (e): Ecinsellik deil de Queer...
Aye: Niye olsun?
Katlmc (e) : Ne bileyim, herkes daha feminenleiyor genelde.
Aye: Emin misin?
Katlmc (e) : Tersini grmyoruz ama...
Aye: Aa tam tersi...
Katlmc (f): Tam tersi mi?
Katlmc (e): Nasl yani?
Aye: Lezbiyen birok kadnn kendi aralarnda gay erkeklerin modeline
getiklerini, onlar taklit ettiklerini gzlemliyorum. Nasl erkeklii
andryorlar? Tam tersine bir sr kadn da erkekleiyor.
Algn: Bunlar biraz da toplumda baka rol modeli olmad iin oluyor.
Yani lezbiyenler kime bakarak kendilerini ekillendirecekler?
Aye: Ama ben baka bir ey sylyorum. Her lkenin kendi lezbiyen ve
ecinsel kltr vardr. Trkiyede lezbiyen kadnn bir kltr vardr.
Baka yerlerde de vardr. Yok mu?
Algn: Var tabii...
Katlmc (g): Ben bir ey sylemek istiyorum. Kt bir ey syleyeceim
ama... Ben mesela kiisel olarak erkekleri nesneletiriyorum, onu
syleyeyim. (Glmeler) imdi tam byle eitlikten, zgrlkten
konuurken kt olacak ama... Nasl syleyeceimi de bilemiyorum...
Yani minicik penisi olan ve uzun sre seviemeyen bir adamla ben
yatmak istemiyorum yani mesela!
Aye: Ee bunda ne var ki?
Katlmc (g): Ve beni tatmin etmeyen bir insanla. Yani bilinaltmda
bile, bir zaman geiyor, onunla daha fazla grmek istemiyorum.
Sonra sonra kendimle yzletim ve dedim ki esas sebebi buydu. Esas
sebebi, yani karlkl bir alverite deildik o konuda... Hormonlarm
bile mutsuzluk hormonuna dnt. (Glmeler) Sonra yava yava
kendimle yzletim ve dedim ki Evet, gayet bencil bir sebepten bu
adamla yatmak ho bir olay deildi benim iin ve bu yzden onunla
grmyorum. Yani, ne u yapt hareket, ne de bu yapt hareket
yanl.
Aye: Onun eit ve zgrlk aleyhine bir yan yok.
Katlmc (g): Hayr, unu demek istiyorum: Kadnlar nasl erkekler
tarafndan nesneletiriliyorlarsa, ben de fark ettim ki, onlar gayet
nesneletirerek hayatmdan karyorum.
Aye: Bunu feminist bilincine borlu olduunu dnyorum.
(Glmeler)
Katlmc (g): Evet, evet! Kesinlikle yle. Ama bunu sadece kendi rneimi
vermek iin sylemedim, sadece erkekler kadnlar nesneletirmiyor,
demek iin syledim. Kadnlar da erkekleri nesneletiriyor, sadece,
kadnlar bunlar aka konumadklar, konuamadklar iin daha
az duyuyoruz. Esasnda zel durumlarda kadnlar gayet erkekleri
nesneletiriyor. nk aralarnda dzgn bir cinsel iliki yoksa mesela,
o zaman kadnlar da erkekleri istemiyor.
Aye: Hayr, her zaman byle olmuyor, istiyorlar. Bu senin istememe
191

k
i
n
c
i

D
a
l
g
a

F
e
m
i
z
i
m
durumun demin dediim gibi feminist bir bilince sahip olduunun
gstergesi. ok yaygn bir ekilde hi byle bir ey yokmu gibi
davranmay tercih edebiliyorlar.
Esen: Peki, son olarak, sence feminist rgtlenme modeli nasl olmaldr?
Aye: Feminist bir rgtlenme ncelikle bilinlerde bir deiim
olabilmesi iin yakn temas kurulan bir rgtlenme olmaldr. Bu
yzden de kk gruplar olmaldr. Kk grubun baz kurallar var:
Az sayda olacak, srayla konuulacak, kimse bakasnn adna bir ey
sylemeyecek, kimse kimseyi yarglamayacak, deerlendirmeyecek.
Yarglamakla kastettiim yle bir ey: Gittim dn akam be adamla
arka arkaya yattm, diyen birine sen haff merepsin denmeyecek, ama
niye bunu yaptn? Bununla ilgili ne hissettin? Niye herkesten daha farkl
bir davran biimine girdin? diye sorulabilir. nsanlar birbirine ok sert
bile ksa, bu tartmay yapmadan sahici bir feminist politika yapmak
ok zor; nk bunu yapmadan kadnlarla barmak zor oluyor; nk
bize toplum birbirimizden nefret etmeyi retiyor; nk erkekler var
ve daha ziyade onlarn ilgisini istiyoruz. Sreklilii olan kk gruplarla
almak feminizm asndan bu yzden nemlidir; nk sistematik
bir ekilde konumayacaksn, ne kmayacaksn, ok baarl
olmayacaksn denilerek bask altna alnmaya allan, dnyann en
edilgenletirilmi topluluu ile urayorsun. En hrsllarnda bile bir
erkeklerle yaramama vardr. Eer yz kiilik bir toplulukta bir karar
vermeye alrsanz, burada sadece en aktif be kii konuur, kalan
edilgen kalr ve politize olmaz. Bu sadece feminist hareket iin deil
dier politik hareketler iin de geerlidir, ama kadnlar iin zellikle ok
nemlidir. Kadnlarn kk gruplar halinde politika yapmas, politika
konumas, politika tartmas gerekir ki edilgenlii aabilsinler. Bu
arada kk grup rgtlenme meselesi feminist hareketin kef de deil,
komnist hareketin de her mahallede hcre rgtlenmeleri vardr ve
bunlar en fazla on kiidir. On kii ile sen gndelik politikay konuursun
ve politik szn o grupta retebilirsin. On kii karlkl tartarak fkir
retirsin ve bu, gidip panelde bir anlatan dinlemekten ok daha politize
eder kiiyi.
Bunun dnda, benim kafamda bir kadn devrimi meselesi
var. Yani, kadnlar asndan da dnyada kopulu, sramal bir politik
dnm olabileceine inanyorum. Ama bir yandan da bir sr devrimci
dnmn de bugnden elde edilen eylerle olacan dnyorum.
imdi bunu hakikaten de deitirmenin bir yolu kampanya yapmak.
Trkiyede en bilinen iki tane kampanya var: Dayaa Kar Kampanya
ve Cinsel Tacize Kar Kampanya. Dnn ki ikisi de toplumda hi
unutulmayan imgeler brakt. Mor ine kampanyas da ayn ekilde
baarl bir kampanyadr bu kadar hafzasz bir topluma mor ine
dediiniz zaman u anda bile ne dediin anlalyor. nc Dalga ile
kinci Dalgay bu noktada biraz karlatracak olursak, mesela, Ermeni
kadnlar farkl yayor tacizi deriz ve oradan mor ine gibi bir kampanya
karamayz nk kadnlarn ortak noktalar zerinden hareket etmeyi
deil kadnlarn farkllklarn anlamay hedeferiz. nc Dalga ile
kinci Dalgann teorik alt yaplar farkl olduundan kanlmaz olarak
aralar da farkl oluyor. Mor ine kadnlk geleneiyle balantl, nk
bizim annelerimiz eskiden yakalarnda ine tard. Bu tr bir imge
bulabilmek ise ancak btn kadnlarn ortak deneyimini dnerek
192

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
olabilecek bir ey. imdi ise gerek bir kampanya, yani uzun vadeli,
zerine dnlen bir ey yaplmyor artk.
rgtlenme ile ilgili bir dier nemli nokta, biz feministlerin
kendi deneyimlerimizi paylamamz gerektiini unutmamamz. Biz
cinsel tacize ynelik bir kampanya yapmaya balarsak, ilk nce otururuz
kalabalk bir ekilde ya da kk gruplar halinde ve ben hi cinsel tacize
uradm m? Cinsel tacize uramak beni nasl duygulara sevk etti? Bunu
nasl yaadm? diye konuuruz. Oradan kan bilgiyle ortak bir politika
uygularz. Gruplarn brokratik, diplomatik tarzda yaplan grmeleri
ile feminist bilin oluturulamaz. Biz feminist politika yapyorsak sadece
toplumu deil, kendi bilincimizi de deitirelim diye yola karz.
imdi, mesela, cinayetlerle ilgili bir kampanya dnelim:
lk nce kk gruplar halinde bir araya geleceiz ve soracaz: Ben
ldrlmekten korkuyor muyum? Bu cinayet meselesini nasl yayorum?
Gazetede cinayet haberi grdmde ne hissediyorum? Kadn da sulu
diye hissettiimiz oluyor mu? Tm bunlar tartacaz. Kadn da
sulu diye hissedebiliriz: Kendini niye korumam? deriz; Niye gitmi
oraya? diyebiliriz; Ya hay Allah niye oradaym? Bunlar biz kendi
aramzda konuup halletmeden lke apnda bir cinayet kampanyasn
yrtemeyiz. Bu tr bir feminist kampanya yrtmenin yntemi belli ve
bu yntemler boa bulunmu eyler deil.
rgtlenmeye dair bir ey daha var. Gruplar daha ok i
zerinden oluur. Mesela biz imdi salkla ilgili bir alma yrtmek
zere bir araya gelmi bir grup kadnz, sen radikal feministsin, ben
sosyalist feministim. Yani, farkl feminist durularmz olabilir, ama biz
bir i zerinden bir araya geliriz ve bu iin gerektirdii ortak bir ama
etrafnda rgtlenebiliriz. Feministler olarak sol rgtlenmeler gibi
dergi evresinde rgtlenmeyiz. Dergi karmak iin rgtlenebiliriz,
ama dergi evresinde rgtlenmeyiz. rnein, Devrimci Duru Dergisi
vardr, bir de Devrimci Duru okurlar vardr ya, byle bir feminist
rgtlenme modeli yok. Mesela Pazartesi byle bir dergi deildi,
Pazartesi sadece dergi karyordu ama dergi etrafna rgtlenen bir
grup yoktu. rgtlenmenin bysne kaplmamak gerekiyor. ok gelen
olurdu Pazartesiye. Ama bunlarla bir rgtlenme olmaz. Siz grdnz
m dergi etrafnda rgtlenip baarl olan sol bir grup? Ben grmedim.
Dolaysyla, feminist rgtlenmede bu tr temel ilkeler var: zerinden
rgtlenilir ve kk, dar gruplar esastr. Kk gruplarn bir araya
geldii bir platform tipi rgtlenmeler ya da byk kampanyalar olabilir.
Ve tabii ki bu kampanyalar uzun vadeli, zerine uzun dnlm
kampanyalar olmaldr.
nc Dalgann kimlikleri n plana karan teorik erevesinin
feminist hareketteki gerilemede bir etkisi olduunu dnyorum,
fakat bu gerilemenin bir sebebi olduunu dnmyorum. Yeterli
emek vermemenin, herkesin krk tane iin iinde olmasnn, yapt ie
younlamamasnn ve ok fazla solun taklidi olmasnn hareketteki
gerilemenin sebebi olduunu dnyorum. stelik bu sol taklidi de
solun Trkiyedeki kt rneinin, solun baarsz, solun en geri olduu
dneminin taklidi...
193
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
194
Beril Eybolu
G.G. Marquez, J.M. Coetzee, W. Saroyan, Emma Goldman, Marilyn
French ve Kate Millettn kimi eserlerini Trkeye kazandran
feminist evirmen. Pazartesi Dergisinin yayn kolektifnde yer ald.
Pan Yaynclktan kan Hayatn Seyri adl kitab yayna hazrlad.
Ayegl Tatman
Feminizmle Simone de Beauvoirn Kadnlmn Hikayesini
okuyarak tanan ve bir gn okuduu niversitesinin imlerinde bir
feminist olarak kendi kadnlnn hikayesini yazabilmek iin yollar
Amargi dergisiyle kesien ve o gn bu gndr Amargi gnlls olan
Ayegl, sosyoloji eitimine Ege niversitesinde balamtr. Halen
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyoloji Blmnde
yksek lisansa devam etmekte ve almasn erkeklik zerine
yapmaktadr.
195
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
kinci Dalgann bize sorgulattklar
arasnda kadnln stlenilen belli
birtakm rollerle nasl iselletirildii
vard. Ezberlerimizden syrlp bu konuyu
biraz daha dnmemiz gerektiinde
hemfkir olduk ve Simone de Beauvoira
bavurduk; bizler kadn domuyorsak
nasl kadn oluyoruz? Bundan sonra ok
tartlacak Queer teorilerine girmeden
nce toplumsal cinsiyet kavramnn nasl
ortaya ktn anlamaya alacaz
imdi. Sosyalist feminizme geiimizin
temellerini oluturacak bu tartmalarda
erkek mcadelesinden bamsz bir
zgr kadn hayali kurmak mmkn m,
bakacaz. Ancak bunu yaparken ayn
dnemde birbirinin pei sra
sivrilmi iki kadn, Simone ile Katei
birlikte okumaya altk ve grdk ki,
feminist hareket tarihi kahramanlara
pek hrmet etmiyor; gnahlaryla
sevaplaryla kadn kadna bir sohbete
katveriyor onlar da.

Ayegl: ncelikle hepiniz ho geldiniz. kinci Dalga Feminizm ve kinci
Dalga Feminizmin temel meselesi zerine geen hafta baladmz
tartmaya bugn de devam edeceiz. Ben ok ksa bir ekilde Simone de
Beauvoirn temel meselesi neydi, temel derdi neydi ve feminist ideolojisi
nasld konularna feminizmin temel kitaplarndan olan kinici Cins
balamnda deineceim ve sonra sz Beril Eyboluna brakacam.
Simone de Beauvoir gerek kinci Cins kitabn yazmadan nce
gerekse kitabn yazma aamasnda, kendini hibir ekilde feminist
olarak adlandrmayan birisiydi. nk o sosyalizme ve devrime
inanan bir kadnd ve bir ekilde devrimle birlikte kadnlarn eitlik
kazanacana ve bununla birlikte zgr olabileceklerine inanyordu.
Oysa kinci Cins, o dnemdeki kadnlarla, onlarn tanklklarna,
deneyim aktarmna dayanan bir kitap olduundan, Beauvoir yazma
aamasnda zerk bir kadn mcadelesinin olmayacana inanrken,
daha sonra aslnda kadn zgrlnn kadnlarn birlikte, kolektif
mcadelesiyle kazanlabileceine inand ve ardndan bu kitapla birlikte
kendini feminist olarak adlandrd. Benim iin kadn olmak ne ifade
ediyordu, diye baladm aslnda bu kitab yazmaya, diyor. Anladm
196

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kadaryla Simone de Beauvoira gre kadn olmak; zgr olmaktan
ziyade bamsz olmak ve bu zgrlkten ok daha nemli. nk
ancak bamsz olduu zaman zgr olabileceine inanan bir kadn o.
Bamszlktan kastettii biraz da tartmal bir konu, nk Simone
de Beauvoirn, Jean Paul Sartre ile olan bir ilikisi var ve aslnda bence
burada Sartren konumu ok nemli; nk onun bamszl, kadn
olarak kendi ayaklar zerinde duran ve bir erkekle ilikim olsa bile ona
hibir ekilde baml olmamam gerekiyor, diyen bir bamszlk. Hatta
Simone yle der: zgrlme sahip ktm nk sorumluluumu
hibir zaman Sartrea yklemedim. Ve mesela ok ilgintir, otuz yl
akn bir birliktelikleri vardr ama hep ayr evi paylamlardr. Birlikte
hibir ekilde kalmazlar nk ayn evi paylat zaman bir kadnn
erkee baml olacan dnr. nk bir evde yayorsan eer,
yemek yapman gerekir ve bu sevdiin bir adam da olsa ona yemek
yaptn zaman bir ekilde onun himayesi altna girmi olacaksndr, der.
Ya da sabah kalktnda sen kahvalty hazrlarsn vs... Kadnlk rollerinin
aslnda bu ekilde yava yava farkna varyor ve kar kmaya balyor.
O dnemde bu farkllklar toplumsal cinsiyet olarak adlandrmyor ama
aslnda Simone de Beauvoirn toplumsal cinsiyet kavramnn temellerini
attn syleyebiliriz.
Simone de Beauvoir kitabnn ilk sayfalarnda, mevcut bak
asnn, ataerkil zihniyetin varoluu ahlak anlaynn topluma hakim
olduunu sylyor. Bu nedir? Varoluu ahlakta ne vardr? Pasifik
vardr, edilgenlik vardr. Senin ne yapman gerektii zaten nceden
bellidir; aslnda bir nevi kaderci anlay. Bu anlamda bir hareketsizlik
vardr ve senin rollerin nceden belirlenmitir. Simone de Beauvoira
gre aslnda bu varoluu ahlak dediimiz ey kadnn yapmak zorunda
olduu eydir. Yani bu ahlak kadnla edeer tutulur nk kadn
aslnda pasiftir, kadn edilgendir, kadnn ne yapmas gerektii bakas
tarafndan sylenir, erkek egemen bir dnya vardr ve bu dnya aslnda
kadnlara ne yapmas gerektiini syler. Kitabnda yle demi: Eer
kendimi tanmlamak istiyorsam, ilk olarak ben bir kadnm, bunu
sylemem gerekir. Ama hibir erkek kendini belli bir cinsiyetin yesi
olarak tanmlamakla balamaz herhangi bir ie, nk onun erkek oluu
kendiliindendir, nk o mutlak bir znedir ve vardr. Ama kadn o
mutlak znenin tekisi olandr, yani dieri olandr ve dedii ikinci
cinsiyet o kadndr. nk erkek kendi eyleminin klavuzunu kendinde
bulandr, hibir ekilde baka birisine ihtiya duymaz ama dediimiz
gibi kadn burada ynlendirilmek zorunda kalan, o egemen sistemin
ezdii ikinci bir cinsiyettir. Bu adan kinci Cins kitabnn ok devrimci
olduu sylenir.
Feryal: Yln sylemedik deil mi, pardon? 1949 diye biliyorum.
Ayegl: Evet, 1949da yaymlanyor. Kitapta tanklklardan bahseder,
grt kadnlarn deneyimlerini aktarr ve aslnda o dneme
baktnzda btn bunlar devrim niteliindedir, nk ok ciddi
sorular vardr. Kadnn cinselliinden bahsedilir, lezbiyen ilikilerden
bahsedilir ve bu kitap basldktan sonra Marksistlerden, Trokistlerden,
komnistlerden genel olarak herkesten ok byk tepkiler almtr;
nk her ne kadar kitabn sonunda sosyalizme olan inancndan
bahsetse de aslnda kadnn bamsz olarak, yani erkek mcadelesinden
bamsz olarak zgrleebileceine inanr ve ite, bu nedenle de ok
197
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
eletiri almtr.
Dediim gibi kinci Cins devrimci bir kitaptr ve onu devrimci
klan eyse zel bir kadnlk durumundan bahsetmesidir. Peki, bu zel
kadnlk durumu nedir? Kadnn ikinci cinsiyet olduu durumudur.
Gndelik hayatta kadnlara yklenmi birtakm roller vardr, der ve bu
bizim ok yakndan bildiimiz toplumsal cinsiyet kavramnn temellerini
oluturan eydir. Beauvoir, biyolojik cinsiyetten ziyade toplumsal bir
cinsiyetin olduunu kabul eder ama bunu toplumsal cinsiyet olarak
adlandrmaz. Nasl biz zellikle bu son dnemde bir erkeklik mitinden
bahsediyorsak, erkeklie yklenen deerler vs. gibi, o dnem Simone
da aslnda bir kadnlk mitinden bahseder. Tm bu toplumsal roller,
toplumsal kabuller, deerler, kadna atfedilen her ey, aslnda erkeklerin
yaratm olduu bir kadnlk mitidir. nk hepimiz farklyzdr,
hepimizin zellikleri vardr ama kadnlarn en temel zellii nedir?
Onlarn anne olmasdr, dourgan olmalardr, hamile kalmalardr.
Simone de Beauvoir zellikle kadn bedeni zerinde durur,
zaten kinci Dalga Feminizmin temel meselelerinden biri bedenin
zgrlemesi ise ve Simoneun da yava yava bunlarn temelini attn
dnrsek, kadn bedenine younlam olmas anlalabilir. Hakikaten
anne kavramna, annelie kar deildir ama anne olmann kadn
tamamyla baml klacan dnr, zaten Simoneun temel derdi de
bamsz olmaktr.
Yine ayn ekilde mesela krtaj... Krtaj yasasnn kabul
edilebilmesi iin o dnemde ciddi anlamda politik bir tutum sergilemitir
ve bu konuda da ok aktiftir. Kadnn zgr olabilmesi iin, mesela unu
der: Kapitalizm yok olduktan sonra devrimle birlikte evet, hepimiz
zgrleeceiz, hep beraber yaayabileceiz ama asl mesele ailedir. Aile
yapsnn tamamyla deimesi gerekir. Ancak aile yaps deitike,
daha dorusu atfedilen o kutsal annelik ortadan kalkt zaman
kadn bamszlaacaktr. Bir dier nemli ey de cinselliin zgrce
yaanabildii zaman kadnn aslnda bamszlaacadr.
lk dnemlerinde dediim gibi kendini feminist olarak
adlandrmyordu Simone de Beauvoir ama yle de bir ey vard
ki o da, kitab yazmaya baladnda, belli bir kadnlk durumu
zerine kitab yazd ama kendisini bu kadnlk durumu ierisinde
konumlandrmaddr; nk kendisi bir yazardr. Bunu daha sonra
kendisiyle yaplan rportajlardan okudum, o yzden onun dedii
ekliyle sylyorum. Kendisi bir yazar olduu iin kamusal alanda sz
syleyebildiini ve onu dinleyen birileri olduunu dolaysyla da kendisinin
herhangi bir iktidar tarafndan ok fazla kstlandn dnmyordu.
nk yazlarn yazabiliyordu ve bir ekilde sz syleyebiliyordu. Evli
deildi ve evlenmeyi tamamen reddetmiti. Bu yzden bamsz bir
kadnd aslnda. Cinselliini zgrce yaayabiliyordu, anne deildi vs.
Bu anlamda kendisini kabul edilmi kadnlk durumu ierisine ok fazla
koymuyordu; ama sanrm iki yl sren kitabn yazlma aamasnda,
kadnlar dinledike, onlarla birlikte almaya baladka, bu srede
yapt grmelerle ve kadnlarn tanklklaryla yzletike kitab
yazdktan sonra kendisini ne kadar bamsz, zgr olarak ifade etse de,
Bende kadn olarak bu sistem ierisinde eziliyorum, demeye balad.
Ve kitapta da grrsnz, ilk yazmaya baladnda, ben biraz da dil
altm iin kitapta diline ok dikkat ettim, kadndan bahsederken o,
198

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kadn ya da onlar hep nc kii kullanyor ama kitabn sonlarnda
ve bu kitaptan sonra yazm olduu dier metinlerde biz kadnlar
demeye balyor. Artk o da bir feminist ve kadn mcadelesinde dier
kadnlarla birlikte hareket etmeye balyor.
ok ksa bir ekilde kitaptan da bahsedeyim: Genel olarak
Beauvoirn kinci Cins kitab drt blmden oluuyor. lk iki blmnde
ocukluktan ve gen kzlk andan bahseder. ocukluk ve gen kzlk
a nedir? Cinsel organn yava yava kefedilmesi meselesi var, ama
aslnda burada cinsel organdan bahsedilen penistir. Kz ocuu da
aslnda doduunda kendisinin de bir penise sahip olduunu ama daha
sonra bir ekilde idi edilerek kendisinin cezalandrldn dnr.
Ve hatta ok ilgintir ki yapm olduu grmelerde yle demi
kadnlar: Tanrdan tek isteim bir erkek gibi ayakta ieyebilmek. Zaten
kendilerindeki bu biyolojik farkllklar, birisinin penisinin dierinin
vajinasnn olmasn yle anlamlar; kk kzlar oturarak iiyorlar
ve erkekler ayakta iedikleri iin ocuklar o zaman bu farkllklar
anlamaya balyorlarm. Ve kendileri ayakta ieyemedikleri, oturmak
zorunda olduklar iin kendilerinde eksiklik ve eksik yaratlmlk
hissine kaplyorlarm. Gen kzlk anda yaanan birtakm fziksel
deiimlerden bahsediyor. Kzlarn regl olmasndan ve bu regl olma hali
sanki onlarn suuymu gibi, utan verici bir durumun yaratlmasndan
sz ediyor. Ama erkek ocuklarn kulana srekli bir erkeklik
duygusunun, erkeklik gururunun fsldanndan, kz ocuklarnn
yetitiriliinde, zellikle cinsel organlarnn kapatlmak zorunda
kalnmasndan, ite kzlara uzun entarilerin o dnemde giydirilmeleri
ama erkeklerin gayet rahat bir ekilde fldr fldr, sokaklarda rl plak
dolaabilmelerinden bahsetmi. Dolaysyla, burada penis dediimiz
eye, aslnda o toplumsal fallusa o imtiyazl deeri veren de, kadnlarn
regl olmasn korkun bir hale getiren de toplumsal zn kendisidir. Ve
ite burada cinsiyeti belirleyen eyin, toplumsal kabuller, toplumsal,
kltrel roller ve deerler olduunu vurgulamtr.
nc blmde cinsel hayata giriten bahseder ve ona
gre kadnn zgrl iin nemli olan iki ey vardr. Birincisi
ekonomik bir zgrlnn olmas, ikincisi de cinsel hayatn zgrce
deneyimleyebilmesi. Ancak bu ekilde kadnn bamsz olacan
dnr ve bamsz olduu zaman da zgrleeceine inanr. Dolaysyla
zgr bir cinsellik yaayan kadn her zaman iin zgrdr. Hem kadn-
erkek ilikilerinden hem de kadnlarn lezbiyen ilikilerinden bahseder
ve bunun zgrce yaanmasna inanr.
Son blmnde de evli kadndan bahseder. Her zaman reddettii
evlenmek ve anne olma halinden bahseder. yle bir uyarda bulunur
kadnlara; evlenmekten ve ocuk dourmaktan kann. Bu cmlenin
srekli altn izer nk toplumun kadna sunduu bir kaderdir aslnda
evlenmek. nk kadn evlendii zaman aslnda bu toplumda var
olabiliyor, cinsel anlamda da ocuk sahibi olduu zaman bir kadndan
bahsedebiliyoruz, nk kadn dediin nedir? Annedir, anne kutsaldr
ve sen ancak anne isen toplumda var olabilirsin. Simone de Beauvoir
da tm bunlar eletiriyordu. Anne olma halini, evli olma halini, bir
erkee baml olma halini eletiriyordu. Genel olarak Simone de
Beauvoir kitabnda bunlardan bahsetmitir. ocukluumuzdan itibaren
bize bir ekilde atfedilen deerler var ve biz bu deerler erevesinde
199
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
yetitiriliyoruz, Kadn doulmaz kadn olunur sz de buradan geliyor.
Toplumsal cinsiyet kavramnn temellerini att halde toplumsal
cinsiyetten, genderdan hibir zaman bahsetmemitir. Genel olarak
Beauvoirn feminizmine baktmzda bamszlk zerine kurulan
bir ilikinin olduunu ve her zaman iin bamsz olmann zgrl
getirebileceine inandn gryoruz. te, bu yzden de mmkn
olduunca bamsz bir kadn olarak yaamay tercih etti. Mesela bir
evde yaamaz, srekli bir otel odasnda yaard ve yemeklerini de srekli
darda yermi, kendisi de yemek yapmazm hibir ekilde.
Katlmc (a): Peki bu ekilde yaamasn salayan paray nasl
kazanyor?
Ayegl: eitli niversiteler ve liselerde felsefe retmenlii yapm
ama yaz yazmaya karar verdii zaman retmenlii brakm. Aslnda
bamsz olduunu iddia ediyor ama belli bir dnem ekonomik olarak
Sartrea bal oluyor.
Esen: kinci Cinsi yazarken yleymi.
Hazal: Bir de o dnem otellerde yayor ama o kadar ok paras yok
aslnda. Herkes kt kanaat geiniyor ama bir yandan da otelde yaayp
srekli yemei darda yemesi, o hayat tarz...
Ayegl: Bir de yle bir ey var, madem paran yok o zaman ayn odada
kal, ama srekli ayr oda kiralamak, iki ayr oda paras... (Glmeler)
Gne: Otel derken bildiimiz oteller deil, bir ekilde pansiyon otel
diye bir kltr var, Fransada ok yaygn.
Beril: Derme atma yerlerde de kalyorlar.
Feryal: Bir de, de Les Termps Modernde yazyor o dnem Simone de
Beauvoir ve oradan iyi para kazanyor. Aslnda Jean Paul Sartre da ok
iyi para kazanyor. Simone de Beauvoir solcu olduu iin balangta
gerekten ok aalanyor 49da bu roman yaynlandnda. Histerik
diyorlar, lezbiyen, byle kt anlamda bir lezbiyen diyorlar, ite tatmin
olmam kadn... Solculuk onu tatmin etmedi ve onun iin byle bir yola
sapt, diyorlar. Benim 2002de bir kitap elime geti. Pariste Simone de
Beauvoirn 100. yldnm gibi bir etkinlik iin her yerde kutlamalar
yaplyor. Feministler bir kitap kartmlard. (Elizabeth) Badinter,
(Christine) Delphy... Simone de Beauvoirn onlar zerindeki etkisiyle
ilgili ve inanlmaz eyler vard orada; hepimizin annesiydi, feminist
annemiz Simone de Beauvoird ve dnce anlamnda ayrldmz
yerler, yollar olsa bile o olmasa biz bu durumda olmazdk, diye bir kitap.
ok ho tanklklar vard o kitapta.
Hazal: Kate Millett konutuktan sonra belki daha iyi anlayabiliriz
de, benim en ok Simone de Beauvoirla ilgili aklm kartran mesele,
70lerde de verdii rportajlarda Sartrela olan ilikisini baka bir yere
koyuyor, ama yine de o iliki ve yani o ilikinin de ne kadar cinsiyet
rollerine dayal bir iliki olup olmad Onun da bildiim kadaryla
bu iliki ok toz kondurmad bir ey. Simone, Ben cinsiyet rollerine
dayal bir iliki yaamadm, diyor ama baka okuduumuz kaynaklara
gre, Sartren ok daha curcunal bir hayat srdrrken Simoneun
dnem dnem ok depresif, ok zor, hatta yazmaktan, iinden gcnden
alkoyan bir iliki iinde olduunu gryoruz... Tabii bu tercih de
olabilir, ama ben zellikle Kate Millettn kendi yaamnda setii yolla
feminizmi yaam biimi olarak nasl yaadn ve Beauvoirn da bunu
nasl yaadn tartmak isterim, Milletttan sonra onlar da konualm.
200

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Beril: Peki, ok teekkrler beni ardnz iin. ar geldii zaman
hemen kabul ettim. Kabul etmemin nedeni ayamn tozuyla Katein
yanndan gelmi olmamd. Onun iin de bunu sizinle paylama frsat
olarak deerlendiriyorum. Katein selamlar var, devrimci selamlar var.
Ve diyor ki, Kurtulua kadar sava! ama nasl kurtulu, kime kar,
patriarkaya kar elbette. Kate 1934 doumlu ama hl mcadelesini
srdryor her alanda. Yapt resim ve heykelleriyle, yazd yazlarla
srdryor.
Kate ile tanmam 1998in Kasm aynda oldu. Zulm Politikalar
adl kitabn, daha dorusu Politics of Crueltyi evirmitim, Metisten
kt. Metis Yaynevi bu vesileyle Katei stanbul Kitap Fuarna
davet etti. nanlmaz bir eydi benim iin. Metisin Yayn Ynetmeni
Mge Skmenle onu karlamaya gittik. Nasl olduysa gecikmitik.
Kate havaalanndan kmt. Kalabaln ortasnda Alice Harikalar
Diyarndan bir karakter gibi akn akn etrafna baknyordu. Neyse,
tanklmz ite yle balad.
Kate stanbulda geirdii on gn zarfnda doal olarak medyann
ilgi oda oldu, kimi dergilerde ve gazetelerde rportajlar yaymland.
stanbul Kitap Fuarnda ve gr Psikiyatri Derneinde konumalar
yapt. Trkiyeli feministlerle tant. Pazartesi dergisinde kapsaml bir
rportaj yaymland
1
. Aye Dzkan, Glnur Savran ve Nesrin Turann
yapm olduu bu syleinin ok doyurucu olduunu belirtmeliyim. Bir
de Radikal 1de Tuna Erdemin rportaj kt. Daha genel insan haklar
zerinden feminizm ve ecinsel haklarna dair bir rportajdr.
imdi Katein hayatna dnecek olursam, 14 Eyll 1934te
Minnesotada dnyaya geliyor. rlandal Katolik bir ailenin ortanca kz,
kz kardeler. Evde iddet var, baba iddet uyguluyor. ocuklarnn
nn de kz olmas adam ileden kartyor resmen ve Kate kk
bir ocuk olarak babasnn yzndeki, feyi ve iddeti gryor. Zaten
Kate on drt yandayken baba evi terk edip gidiyor. Anne lise mezunu,
kzlarn doyurabilmek ve okutabilmek iin i bulmak zorunda. Patates
soyma aletinin tantm dahil eitli iler yaptktan sonra bir sigorta
irketinde almaya balyor. Zaman iinde kendi sigorta irketini
kuracak kadar yetenekli bir kadn.
Kate son derece baarl bir renci, ok erken yata niversiteyi
bitiriyor. Oxford niversitesi ngiliz Edebiyat blmnden mezun
oluyor. Bir sre New Yorkta i aryor, i iin bavurduu yerlerde kendisine
diploma yerine dakikada ka szck daktilo edebilecei soruluyor.
bulamaynca, ayn zamanda heykel ve resim yapmak gibi farkl becerileri
de olduundan, kalkp Japonyaya gidiyor. ki sene Japonyada kalyor.
Tokyoda sergi bile ayor ve o srada Fumio Yoshimurayla tanyor.
Fumio da heykeltra, birlikte New Yorka dnyorlar. Gmrk kapsnda
Fumioyu durduruyorlar. nk Japonyada yol iilerine sanat dersi
vermi ve Amerikada ad komniste km. Neyse o badireyi atlatyorlar
ve New Yorka yerleiyorlar. Birlikte yaamaya balyorlar ama baya sefl
bir hayatlar var, ok yoksullar. Bir sre sonra Fumionun oturma izni
bitiyor, zm evlenmekte buluyorlar. Fakat bu evlenme ii, Katein
feminist hayatnda, lezbiyen hayatnda tepkiler almasna neden oluyor
1
Pazartesi Dergisi, say 45, 1998 Aralk
201
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
ve uzun bir sre beraber yaadktan sonra ayrlyorlar. Ancak dostluklar
ve dayanmalar Fumionun 2002deki lmne kadar devam ediyor.
Kate onun hatrasna bir sergi ayor. Fumio ile birlikte yaadklar
zaman atlyeleri ayn binann farkl katlarnda. Katein eserlerinden
daha sonra bahsedeceim ama onunkiler daha ok aya yere basan
eyler, Fumionunkiler ise grece uuk eyler.
Altmlarn sonu ve yetmiler ABDde son derece hareketli
yllar. Hepinizin bildii gibi Vietnam Sava srerken sava kart
protestolar alm yrm. Siyahlarn vatandalk haklarnn yan sra,
yeni olumaya balayan kadn hareketi de giderek bymekte. Kate o
tarihlerde bir yandan Columbia niversitesinde doktora almasn
srdrrken te yandan Barnard Collegeda ngilizce dersleri veriyor ve
her akam bir toplantya katld gibi, pazarlar iki toplantya katlyor.
Kadn hareketiyle ilikisi de bu yoldan balyor. Yani temelde bir insan
haklar savas Kate, hl da yle ve hl kadn haklar iin mcadele
ediyor.
1966da Ulusal Kadnlar rgt (National Organization for
Women - NOW)nde etkin. 1968de doktora tezi olan Cinsel Politikay
ilk kez kadn gruplaryla tartp paylayor. Ayn yl Barnarddan atlyor.
rencilerden yana tutum ald ve faklte toplantlarnda gne
gzln karmad iin!
1970te Cinsel Politika (Sexual Politics) yaymlanyor. Feminist
bir manifesto olan Cinsel Politika, kadnlarla erkekler arasnda ezelden
beri sren savan politik bir zmlemesidir. yle bir alnt okumak
istiyorum Cinsel Politikadan: Toplumsal dzenimizde inceleme konusu
yaplmayan ve hatta farkna bile varlmayan (oysa kurumlam bir
nitelik tayan) zellik, erkeklerin kadnlar zerinde egemenliinin
doutan hak edilmi bir stnlk olarak kabul edilmesidir. Bu yolla son
derece eytani bir i smr sistemi hayata gemitir. Bu sistem her
trl rk ayrmclndan ve snfsal blnmeden daha kesin, daha kat ve
daha sreklidir. u srada zararszm gibi grnse de, cinsel egemenlik,
kltrmzn en yaygn ideolojisi olarak srmekte ve temel gllk
kavramn oluturmaktadr. Zira toplumumuz tm teki uygarlklar gibi
patriarkal bir toplumdur.
Cinsel Politikada zengin tarihi ve antropolojik bilginin yan
sra Freudun kuramlarnn kadn dmanlna dayandna ilikin
derinlemesine bir analiz de mevcut. lk kez feminist bir bakla edebi
bir eletiri yaplarak D.H. Lawrence, Henry Miller ve Norman Mailer
gibi erkek yazarlarn eserlerindeki kadnlar aalayc sluba dikkati
ekiyor. Cinsel Politika gnmzde de radikal feminist teorinin klasik
bildirisi durumundadr.
unu da belirtmeden gemeyeyim, Cinsel Politika Trkiyede
ok erken, 1970lerde kyor, henz feminist hareket ortada yokken
Payel Yaynevi ada kadn eserleri ad altnda bir dizi feminist kitap
yaymlyor. Hem Cinsel Politika hem de Sokak Kadnlar kyor pe pee.
Trkiyede feminist hareket balayp ykselirken bu kitaplarn ikinci
basklar yaplyor.
Az nce Pazartesideki syleiden bahsetmitim. Oradan Simone
de Beauvoir ile balant kuran ksa bir blm aktarmak istiyorum.
Pazartesiden arkadalar, kinci Cins ile Cinsel Politika arasndaki fark
nasl tanmlarsnz? diye soruyorlar. Kate, Bu iki kitap ok farkldr.
202

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Simone de Beauvoir, kitabmn ounu aldn diye benimle dalga geerdi.
Felsef olarak da Beauvoirn kitab ok bykt. inde dnya tarihi vard,
fkirler, kavramlar Kitap iki dnya sava arasnda kadn hareketinde
yaananlarn bir zetiydi. Arkadalar bunun zerine, Cinsel Politikann
daha politik bir kitap olduunu, politik bir teori gelitirdiini, o yzden
kinci Dalgann eilimlerini daha iyi yansttn ileri sryorlar. Kate,
Bu doru olabilir, diyor. Ben o srada bir sr grupla alyordum.
Srekli gsterilere katlyordum. Simone de Beauvoir kitabn yazdnda
tek bir gsteri bile yoktu. ok yalnzd bunu yazarken. Bu kitab yazd
iin lanetlendi, byk bir dlanmayla karlat, Ben bunlar yaamadm,
benim iin her ey daha kolayd. Etrafmda yoldalarm vard, srekli
teori tartyorduk. O yzden kendimi kuam adna yazyor gibi
hissediyordum. Hep sokaklardaydk, hep gsteri yapyorduk. Yasalar
deiebilirdi, baz yasalarn deitiini gryorduk. Daha nemlisi
yapsal bir deiiklik olabileceinin midi vard. Bunun ksa zamanda
olabilecei dncesi vard.
Tabii o tarihte, yani bunlar anlatt 1998 ylnda gemi zaman
kullanyordu Kate. Geen zaman zarfnda bir geri tepme olduunu bizler
de biliyoruz. Kitap yaymlandktan sonraki birka ay iinde 80.000 satyor.
Kate hi istemedii halde bir medya star oluyor. Her yerden davetler
alyor, burnuna mikrofonlar sokuluyor... Ondan sonra Time dergisi onu
kapak yapyor ve feministlerin Mao Tse-tungu olarak lanse ediyor. Ne
var ki Kate lider olma hevesinde deil. Bu zaten hiyerariye kar kan
hareketin ruhuna da aykrdr. Kadn hareketinin gelecei hakknda ne
syleyeceksiniz? diyorlar. Ne bileyim ben kadn hareketinin nereye
gittiini, ben ynetmiyorum ki, diyor.
Katlmc (b): Aslnda ynetiyor.
Beril: Ynlendirmi oluyor bizleri sonuta. Kendi izlenimlerime
dayanarak syleyebilirim ki, hibir ekilde buyurgan bir insan deil.
Kate, patriarkal bir dnyada kadnlarn hayatlarn nasl yaadklarna
odakland. 1970te dar bteli belgesel bir flm yapt. kadnn gndelik
hayatlarn feminist bak asyla ele ald. Kate ayn zamanda kadnlar
arasndaki farkllklar da gz ard etmemekten yanayd. Bu farkllklar
sahte bir kz kardelik maskesi altnda gizlemeye karyd. Millettn
daha sonraki almalarnn temelinde de insanlarn yaadklarn,
tecrbelerini anlama, kavrama arzusu yatar.
Ona atlamadan nce unu bitireyim. Bodrum Kat (Basement)
diye bir kitab var, Trkeye evrilmedi zannediyorum. 1960larn
banda, evinin iinde ikenceyle ldrlen Silvia Laykens adnda, on
alt yandaki bir kzn hikyesi. Yllarca bu dehet verici olay Katein
zihnini igal etmi, yapt bir dizi heykelin de ana temas olmu. Kate
patriarkal toplumlarda kadnlarn cinselliinden korkulduu ve bu
yzden sulandklar iin daima tecavz ve ldrlme riski altnda
olduklar dncesindedir ve Silviann bana gelenler, tm kadnlarn
bana gelebilir ki bu genelleme gnmzn de bir gerei ne yazk ki.
imdi bu Sokak Kadnlar
2
, okuyan var m iinizde acaba? Ben yle bir
gz attm tekrar. ok arpc bir kitaptr. Hatta Katein btn dncesini
de zetliyor bir yerde, nk Kate ok iyi gzlemleyen bir kadn. Bir de
2
Sokak Kadnlar (The Prostitution Papers, 1973) Payel Yaynlar, 1975; kinci bask, 1996
203
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
duyargalar ok hassas yani o hissiyat kavrayp anlatabiliyor insanlara.
Burada da, bunu yazdnda da diyor ki, kafamzda kapal kutular
var, biz o kapal kutulara bir yerde hi dokunmuyoruz ve hayatmz
baka trl kurguluyoruz. O kutular atka btn o artlanmalar, o
basklar... Hepsi hepsi ortaya kyor. Burada da, bu sokak kadnlaryla,
seks iileriyle ya da Katein deyiiyle fahielerle ilgili alma yapmaya
kalkt zaman birtakm nyarglar, birtakm istatistiksel bilgiler falan
var, onlarn hibirine tenezzl etmiyor. Kadnlarla bir araya gelmeye,
onlar konuturmaya alyor ama onun da yolu yordam yok. O yollar
kendisi buluyor sonu itibaryla ve ok ilgin eyler var. Okumanz
tavsiye ederim, beni ok etkiledi.
Bir keresinde, Harlem civarnda olmal, unuttum imdi, arabas
bozuluyor. Klstr bir arabas var. Orada kalyor ve o evredeki fahielerle
onlarn pezevenklerini gzlyor. Onlar giyimleriyle, kuamlaryla
tasvir ediyor. Sonra onlara Kara Panterlerin bir toplantsnda rastlyor,
dnebiliyor musunuz? Adam giyinmi, rozeti takm Kara Panterlerin
toplantsnda. Kara Panterlerle de temas var Katein, bir an onlara
uyarda bulunmak istiyor herhalde ama yapmyor, ekiniyor bundan.
zetle bu kitaptan Kate ile ilgili bir sr bilgi edinebiliyor insan.
Ayegl: Ben de bu kitapta Kate Millettn yntemini ok beenmitim
nk sokak kadnlarna dokunuyordu, onlarn hayatlarna giriyordu ve
onlarla birlikte konuuyordu. Srekli dlanan bir kesim olduu iin, hi
konuulmayan ve hor grlen kadnlard bunlar. Ben de geen sene bu
kitap ve Pnar Selekin Maskeler, Svariler, Gaclar kitab zerinden bir
karlatrma yapmtm. Pnarn yntemi gibi, travestilerin hayatlarna
dokunarak, onlarn sokaklarna girerek, onlarn diliyle konuarak... Kate
Millett o kadnlarn diliyle konuuyordu, stten bir bak yoktu.
Beril: Evet, Pnarn almasyla ok paralel gerekten; yle olmal
zaten, kt stnden falan olacak eyler deil bunlar.
Feryal: Seslerini duyurmay nemsiyor kitapta ve dedii ey ok
etkileyiciydi. Ben imdiye kadar hep akademideydim ve Cinsel
Politikay yazarken ok st, akademik bir dil kullandm ve ondan
dolay byle bir sululuk duygusu, bir rahatszlk duydum. nk ben
bir feministim, politika yapyorum ve bunun baka trl olduunu bu
kitapta size gstereceim, diyor ve yazarken srekli kitabn konusu olan
seks iilerinin seslerini tam olarak verip veremedii gibi bir sknts
var. nk tnlamalar var, kekelemeleri var, duraksamalar var... Ya onu
baaramazsam diye mthi bir derde dm. Sunuta uzun uzun onu
anlatyor ama kesinlikle, iyi de bir eviri bence. O sesleri biz de okuyucu
olarak evirmenin de ok byk katksyla duyuruyoruz bir ekilde. Yani
mthi bir ekilde korkular, tekrarlar var rnein. Duyuyorsun yani,
burada kadnn bir derdi var ve byle bir ey yaam.
Beril: Ben flmini grmeyi ok istedim ama gremedim. Filmde o sesleri
duyuyoruz herhalde... Sokak Kadnlarnn arka kapanda Kateten bir
alnt var. Birilerini sevmek, onlar tanmak istemektir. Birbirimizi renip
tandmz lde, bugne dein bizleri ayrmak iin kullanlm binlerce
ayrm alglayabilir, giderek kendi dsel yaammzla kaynatrabiliriz.
Bylelikle, drt bucaktaki kadnlarn deneyimi, hepimizin ortak mal
olur, hepimize aktarlan bir miras olur ve bu erkekler dnyasnda kadn
olmann ne demek olduunu iyice anlarz.
Sonra 1974te Umak yaymlyor. Umak da, Pencere Yaynlarndan
204

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
km ama tkenmi maalesef. ngilizcesi Flying, bu gerekten parmak
srtan bir itenlikle yazlm. Cinsel Politikann kmasyla hayatnn
bir anda hz kazanp nasl altst olduunu anlatyor. Bu otobiyografk
edebiyat tr iinde rneine az rastlanan bir itirafname niteliinde.
Onu ben vaktiyle okumutum, gerekten ok etkileyiciydi.
Feryal: O iyi bir eviri miydi peki Beril?
Beril: Onu ben ngilizce okumutum.
Hazal: Biz onu edebiyat atlyesinde okumutuk da eviriden pek
memnun kalmamtk.
Feryal: Ben de yle hatrlyorum, ok oldu okuyal.
Katlmc (b): Zor bir dili var diye hatrlyorum. ngilizcesinde de zor.
Beril: 1977de yaymlanan Sita ise gene hayatndan bir kesit olup hsranla
son bulan bir akn hikyesi. burkucu, mahrem bir otobiyograf.
Sita ateli, batan karc, zarif olduu kadar ehvetli, bandan
birka evlilik gemi ve yetikin ocuklar olan bir kadn. Kateden on
ya byk. Frtnal bir iliki. Kate onunla hayal bile edemedii bir
bahtiyarlk yaarken hep eksikliini duyduu emniyete de kavutuunu
hissediyor. Ne var ki ayrlyorlar sonunda ve iliki koptuktan birka yl
sonra Sita canna kyyor. Kate kolay kolay kaldramyor tabii bu acy.
Sitann intiharndan sonra derin bir acya gmlyor. Elegy for Sita,
bunu getirdim size bakarsnz diye. Sitaya At, onulmaz bir keder
iinde geen gnlerini Sitayla paylat bir monolog. Hayatta kalm
olmaktan dolay bedbaht olduu kadar, kendini brakp gittii iin de
kzgndr Sitaya. Bir katre klne bile sahip olamad iin hayfanp
durur. Yakyorlar Sitay. Birazck klnden almak istiyor ama olmuyor.
Katein el yazs ve desenleriyle bezeli olan kitap az sayda baslm olup
zel bir cildi var.
O srada, 1979da ran altst oluyor. Kate uzun yllar ABDde ahn
despotik ynetimine kar kan ranl politik gmenlerle alm.
ah lkeden kap da ran demokrasi ile eriat arasnda araftayken
randan acil bir ar gelir, oradaki feminist kadnlar tehdit altndaki
haklarn savunabilmek iin kz kardelerinden destek istemektedir.
Kate, Sophieyle beraber kalkp gider rana. Tahran niversitesinin
kampsnde ve her yerde kadnlar isyan halindeyken devrim muhafzlar
da onlarn peindedir. 8 Mart orada szm ona kutlarlar, fakat sonunda
ikisi de tutuklanr ve snrd edilir. Kate, randa geirdii ksa sre
iinde devrim idealinin trajik bir ekilde nasl ters yne saptn gzler.
Patriarkal din devleti yani eriat yrrlktedir artk. 1981de yaymlanan
Going to Iran Sophienin fotorafar ve Katein kalemiyle tarihe tanklk
eder.
1990da yaymlanan Tmarhane Yolculuu
3
kitabnda akl
hastalarn hapsederek gzlem altnda tutan sisteme kar ar bir
eletiri getirir. Okuyannz var m? Her zamanki gibi kiisel hikyesidir
bu. Yaad yedi yl sren kbusun hikyesi ama ayn zamanda da delilik
yaftas yaptrlarak istei dnda hcreye kapatlan, arkadan kilitlenen
kaplarn ardnda elektro oklarla saaltlmaya allan insanlarn
acl hikyesi. Gnmzn tabular arasnda olan psikiyatrik tedavi
yntemleri Katein nazarnda ikenceden farkszdr.
Birlemi Milletler tarihinde ilk kez 2000 ylnda akl sal ile
3
Tmarhane Yolculuu, Metis Yaynevi, 1995, Trkesi: Nesrin Kasap- Tkenmi (The Loony-Bin Trip)
205
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
ilgili dzenlemeler teki uluslararas insan haklar ihlalleriyle birlikte
BM nezdinde ele alnarak incelenecektir. Kate, 1993ten beri faaliyette
olan (uluslararas gnll yardm kuruluu) SCI (Support Coalition
International)
4
n szcsdr ve BMden bu rgtn toplumsal deiimi
savunan bir sivil toplum rgt olarak kabul edilmesi talebinde
bulunacaktr. Kate savunmasndan nce karn arlar eker, aynada
kendini beenmez, salar aarm, stndeki elbise de pek biimsizdir,
velhasl kayglar iindedir... Oturumun kapanmasna yarm saat kala ona
sz verilir. BM delegelerinin ou sorundan bihaberdir. Kendi lkesinin
temsilcisinden Amerikal diye sz eder. Amerikal hi sempatiyle
bakmaz ona, Ya azgn ve zapt edilmesi mmkn olmayan biri gelirse ne
yapacaz, yani salverecek miyiz onu, byle bir ey olabilir mi? diyerek
tepki gsterir. Bu hastalklarn ilala tedavi edilip edilemeyeceini ve her
trl ilaca kar olup olmadn da sorarlar. Kate de onlara, psikiyatrinin
giderek toplum zerindeki tahakkmn artrmasyla meydana gelen
olumsuzluklarn tartld, Berlindeki zgr niversite Foucault nsan
Haklar hlalleri Mahkemesindeki
5
tanklklar anlatr. Ve beklenmedik
ekilde olumlu bir netice elde edilir. SCI, Birlemi Milletlerce resmen
tannr. Oturumu izleyen Kanadal gay ve lezbiyen iki kii Katein
boynundaki knyeyi grnce armaktan kendilerini alamazlar, Aa,
siz Kate Millett msnz? diye sorarlar. Kimse onun kim olduunun
farknda deildir. Oradan ok mutlu ayrlr Kate. stanbulda, gr
Psikiyatri Derneinde bu mahkemeyi teatral bir slupla sca scana
anlatmt bizlere.
1995te Zulm Politikalar yaymlanr. Bu ok farkl bir kitaptr,
nk kendi i meselelerinden kalkarak yazlm olmayp bilimsel
bir aratrmaya dayanr.z Zulm Politikalarnda, dnyann belli bal
yerlerinde zulme uram insanlarn ektikleri dile getirilir. Dolaysyla
kitapta devlet eliyle uygulanan ikence yer almakta. Kitabn nsznde,
Elinizdeki kitap, her ikisi de iktidar ve hkmetme, zulm ve mahrum
brakma kadar, cesaret ve direnmeyi de inceleyen Cinsel Politika ve
Bodrum adl kitaplarmn mantna uygun ve doal sonucu olarak
ortaya kt. Yolculuk uzun ve asap bozucuydu. ou zaman baka
insanlarn katlanmak zorunda kaldklar eyleri okumak bile beni
umutsuzlua srkledi. Okurun benimle bu yolculua katlmasn
istememin nedeni, balangta beni harekete geiren drt, eer olanlar
bilirsek deitirilebilmeleri iin biraz umut beslenebilir. Eer umursarsak
ktle kar bir eyler yapma imkn doar, diyor. Bu kitap Trkiyede
98de yaymland. Zulm Politikalar ile ilgili olarak Tuna Erdem, Katee
unu soruyor ki ok doru bir soru bence de, diyor ki: Siz hi Amerikadan
bahsetmemisiniz bu kitapta. Hlbuki Amerikada da ikence olduunu
biliyoruz biz. Niye bahsetmediniz? Kate, Amerikada souk yntemler
srdrlyor. Hlbuki ben scak ikencelerden bahsettim. Amerika
her eyin arkasnda, yani Latin Amerikadaki ikencenin arkasnda da
4
Support Coalition International (Uluslararas Destek Koalisyonu) 11 lkeye yaylan 70 aktivist rgt araclyla
insan haklar ve zihinsel salk sistemlerinde alternatif yollar zerine almalar yrten, kr amac gtmeyen bir
sivil toplum rgtdr. 1970te balayan bu oluum, 1990da Uluslararas Destek Koalisyonu adn alr, 2005ten bu
yana ise Mind Freedom International (Uluslararas Akl zgrl) olarak almalarn srdrmektedir. (Ayrntl
bilgi iin bkz http://www.mindfreedom.org/)
5
The Foucault Tribunal, Free University Berlin. 1-2 Mays, 1998
206

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Amerikan politikas var. Amerikada adalet sistemi var, gvenlik sistemi
var, sulu var, birtakm mahkemeler var. Bunlar uygulayp gerekeni
yerine getiriyorlar. ok ciddi bir ikence yntemi bu da ama ikisi ayn ey
deil, diyor. Tabii o tarihte henz Guantanamo yok gndemde!
Bu saydklarmn dnda iki kitab daha var Kate Millettn. Birinde
annesini, tekinde de teyzesini anlatyor. Her iki kadn da yallklarnda
huzurevine gnderiliyor. Kate buna da ok kar, nk huzurevlerinin
de tpk hapishaneler ya da tmarhaneler gibi insanlar hapsedip, ilala
uyutarak toplumdan kopardn dnyor ve onun iin mcadele
ediyor. Sonunda, Annemi kurtarabildim ama teyzemi kurtaramadm.
Teyzem oradan kap gitmek istedike ila verdiler ve orada ld, diye
hayfanyor. Bu iki kitap da Trkiyede yaymlanmad.
Katein bir topyas vard, bu da bir kadn kolonisi kurmakt. Bu
hayalini gerekletirebildi hayatnda. Kitaplarndan kazand parayla
New Yorka iki buuk saat uzaklkta bir iftlik satn ald. O iftlik giderek
geliti ama ilk aldklarnda ar emek isteyen bir eydi. Ayn hayali
paylaan, ounluu sanat kadnlarla ie giriti. Topra bellemekte
ok zorlannca bir traktr kiralamlar. Oraya bina da yaplm. Kate ayn
zamanda sanatkr olduu iin heykeller de yapyor. Bir atlyeye ihtiyac
var. Btn bunlar byk bir evkle birka yl iinde tamamlyorlar.
Sonra gnn birinde Sophie, Biz bu ilere bu kadar zaman harcyoruz
ama kendimize hi zaman ayrmyoruz. Programlayalm bu ii, diyor.
Sabahlar tarm ileriyle urayorlar, leden sonralar da kendi
almalaryla, ister yaz yazyor, ister resim yapyorlar Akam olunca
da kafa ekiyorlar.
iftlikte am aac yetitiriyorlar, Noel iin. Noel ncesi aileler
gelip satn alyor, o evrede epey de sempati toplamlar. Ve bylece
kendini besleyen bir iletme haline geliyor iftlik. iftlie on be
gnlne gidilebiliyordu. nceden haber veriliyor, orada kalnyor,
yiyip iiliyor, eitli etkinliklere katlyordu kadnlar. O zamanlar btn
bunlar iin be yz dolar deniyordu. Ama imdi soracak olursanz
iftliin durumu pek iyi deil. Yarsn satmak zorunda kalm Kate.
O satt yerde de inaat balam. Bu inaatn sular am aalarnn
dibine geliyormu ama aalar kendi kendilerini bir ekilde rehabilite
ediyormu. Yani kendi de pek gidemiyor galiba iftlie. Ama hayalini
gerekletirdiini dnyor ki bu doru, nk ne zaman giriiyor bu
ie? 1980lerdeYani epey uzun bir sre kadnlar iftliin tadn karyor.
Heykellerin yan sra ipek kuma zerine bask yapyor Kate. Bu
da yazarlk kadar nemsedii bir i ve sanat evrelerince de nemseniyor.
Amerikada da baz mzelerde eserleri sergileniyor. Bu yapt heykeller
son derece politik, hibir ey kamyor gznden. Kimi zaman yazyla
kimi zaman, ne derler, elleriyle yaratt heykelleriyle kar kyor
muhafazakrla, iddete, kapitalizme. Bunlardan bir tanesi 1970te
yapt Amerikan Ryasdr. Onu Vietnam Savana kar yapyor. Bir
klozete taklm bayrak, Amerikan bayra. O zaman ok fazla tepki
grmese de sonradan bir retrospektif sergide birtakm emekli askerler
ihbarda bulunuyor. Ama bu 1990larda oluyor, baka eserler de var orada.
Sz konusu mzeyi kapatmakla tehdit ediyorlar ama sonunda bir ey
olmuyor.
Kate Trkiyeye geldikten bir ay sonra Amerikaya gittim. lk
gidiimdi ve birka gn onun evinde kaldm. ok ok gzeldi evi. Ondan
207
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
bahsedeceim size. Evinde baz heykelleri vard; rnein Amerikan
bayra resmedilmi penis, ucunda yldzlaryla.
Kate 2005e kadar Boweryde bir evde yaad, New Yorkun
dousunda bu semt. ok eski, tarihi bir yapyd, Sava zamannda
askerler barnrm. Zamannda olduka bakmszm. Sonra genelev
olarak iletilmi. O dnemde ok gaddar bir genelev patronu varm, ok
sayda kadn patronun zulmne dayanamayp intihar etmi. Sonra bu
binaya 60l yllarda sanatlar gelip yerlemi, binay onarmlar. Kate de
o zaman gelmi. Koskocaman ini sobalaryla ahane bir oturma odas
vard; st katnda da Fumionun atlyesi varm. Sonra tpk bizdeki gibi
mutenalatrma ad altnda Boweryyi ykmlar. Bu kez gittiimde, baka
bir yere tanmt Kate. Boweryde yaarken, intihar eden kadnlarn
ruhlarnn kendisini koruduunu sylyor ve oradan kmay hi aklna
getirmiyordu.
Katei bu sene bir ay kadar nce grdm, bir vesileyle New Yorka
gitmitim, onu hemen aradm. ok sevindi, nerede kalyorsun, gel
benimle kal, dedi. Trkiyeye geliinde Kate ile sadece on gn beraber
olmutuk. Sonra da arada srada yaztk ama o on gn onda ok iz
brakm anlalan. Msaitsen yarn gelebilirim, dedim. Ertesi sabah
gittim yeni evine. Teypte Mzeyyen Senarn sesi. Hatrladn m? dedi.
Buradayken onu gbek dans olan bir yere gtrmelerini ok istemiti.
Arkadalar da onu gtrmt, hatta ok eker bir resmi var o geceden.
Ama sen gelmedin, diye takld bana. Sonra, Sana sar laleler alacaktm
ama vaktim olmad, dedi. Bir an iin irkildim, niye sar laleler? Sonra
uyandm, Zulm Politikalarnn giriinde, Ben bu yazya balamak
iin bir eyden g almalydm. Bir toprak kap iinde sar laleler olsun
istedim, diye yazmt. Sar laleler oraya bir gndermeydi.
Sonra oturup kahve itik. Kahveler biter bitmez, Kalk gidiyoruz
imdi, dedi. Nereye? diye sordum. Bugn korkun bir faciann
yldnm. Bir dikimevinde yzyl nce km bir yangnda len
iileri anma gnym o gn. Triangle Fire diye biliniyor. Apar topar
kalkp gittik. ok eitli, her renkten, her cinsten, her yatan insan
vard orada. Kalabalkt ve gerekten son derece duyarl bir kalabalkt.
Yzyl nceki bina restore edilmiti tabii ki Binann en stteki
katnda, 7., 8. ve 9. katlardaki dikimevinde alan kadnlar yanarak
lm, kaplar kilitliymi, kaamamlar. Kimisi kendini pencereden
atm, kimi dumandan zehirlenerek, kimi de yanarak lm. Byk
bir ekran vard; sendika yneticilerinin, o srada grevde olan kimi
retmenlerin ve alma bakannn konumalarn bu ekrandan izledik.
Bir de upuzun kam ubuklarn ucuna kadn gmlekleri balamlard,
rzgrda dalgalanyordu bu bluzlar, ok etkileyiciydi, canlydlar
sanki. O dikimevinde bluz dikilirmi. ou gmen ve kaak 500 ii
alyormu. 126s bu kazada lm. O gmleklerin her birinde bir bant
vard ve zerlerinde isim ve yalar yazlyd. Daha ok talyan ve Yahudi
gmen iilermi. Yalar 16, 17, 21 civarndaym... Miting yaklak
iki buuk saat srd. Katein sal pek iyi deildi ama sonuna kadar
kald, hem de durmadan sigara tttrerek. Ben de ok etkilendim, orada
bulunanlarn acs ve fesi ok canlyd, byle bir ey hi beklemiyordum.
Hi bilmediim bir olayd. Kate sylemese nereden haberim olacakt,
sonra eve dndk. Benim hikyem bu kadar.
Ayegl: ok teekkr ederiz.
208

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Beril: Rica ederim.
Beril: Kate orada ey diyor, Feministler yalanmaz. Kendi stme de
alnyorum. (Glmeler)
Hazal: Bilmiyorum ama De Beauvoirn hayatna gre sanki Kate
Millettn u anda biraz daha ideal olarak dndmz bir yaam
varm gibi. Yeterli bilgim olmamasndan da kaynaklanyor olabilir ama
Beauvoirn Sartrela ilikisi bana sorunlu geliyor. Tabii biraz da kiisel
olan ve politik olan konutuumuz iin... nk 49da yazdktan sonra
76-77de sanrm krtaj eylemiyle beraber kadn hareketiyle ilgili bir
eyler yapmaya balyor ve ondan sonra, Ben, kinci Cinsi yazdmda
feminist deildim, kendime feminist demiyordum, bunu u anda
diyorum, diyebiliyor. O yzden Kate Millettnki daha deneysel bir yaam
gibi geliyor, hayatna gerekten bu politikalar nasl uyarlayabileceini
kiisel olarak da srekli denemi, yollarn yntemlerini aratrm birisi
gibi grnyor.
Beril: Evet tabii, dncelerine aykr bir hayat olmadn dnyorum
ben de inden geldii gibi yaayan bir insan olduu izlenimini
ediniyorsunuz. Kendisini ve hibir eyi byk grmyor. O Kate Millett,
biz onu ok nemsiyoruz ama o kendisini nemsemiyormu gibi...
Feryal: O Kate hatta deil mi? (Glmseme)
Beril: Evet, Kate. Ama biz onu farkl grebiliyoruz. yle bir ey de var
tabii ve ac bir ey; Kate artk bilinmiyor Amerikada, yeni kuaklar onu
tanmyor. Hatta bir makale okudum geenlerde, doktora rencisi bir
kadna profesr Kate Millett hakknda bir doktora almas yapmak
anlaml olabilir, diyor. O da kitabevlerini dolayor, bilgisayardan
bakyorlar, Hmm, Kate Millett... u var bu var, evet; ama gittiinde
kitap bilmiyor Kate Millett. Bu da zc elbette ama kendisi hl faal,
bir yerlere gidiyor, konuuyor, yazyor, ama kitap yazyor mu pek emin
deilim. Kate, patriarkaya tarihi bir perspektiften bakyor. Bu hareket
balayal 150 yl oldu, bilemediniz 200 yl, diyor. Ondan nce kadnlar
hibir eyin farknda deildi, hibir ey yapamyorlard. Yani iinde
bulunduklar duruma raz olmaktan ya da canlarna kymaktan baka
areleri yoktu, ama o zamandan beri ok adm atld. nk feminist
politikann ilkelerine dnya kadnlar, yle ya da byle, sahip kt. Biz
ne kadar zlyoruz, ac ekiyoruz kadn cinayetlerinden dolay ama
pek ok kadn, haklarna sahip kmak iin boanmak istiyor. Boanmak
istedii zaman bir ksr dngye giriyor. Adam, istemezse izin vermiyor
ve ldryor sonunda. ok korkun, ama o kadn, bir farkndalkla
hareket ediyor, bu evden kurtulmalym dncesiyle hareket ediyor.
Kate ne getirdi? Biz imdi biliyoruz, bu konularla ilgileniyoruz, ama
ou Amerikal kadn, kendi memleketinde bir sr hakka sahip olmu,
rahat, lay lay lom yayor. Ama yani nasl oldu bu? Bu haklar nasl elde
edildi, deil mi? Kolay bir ey deildi bu gerekten.
Gne: kisinin arasnda bir karlatrma yaparsak, u sylenebilir mi?
Simone de Beauvoir da Kate Millett da kinci Dalga Feminist kuramn
farkl ekilde paradigma yaratan insanlar. Ancak imdi kinci Dalga
Feminist Hareketin politik anlamda deil ama paradigmasn tartan
Queer teorilerinde unu gryoruz; her ne kadar genderdan bahsetmese
de, Beauvoir iki cins kuramn ortaya atyor ve bu iki cinsin bir ekilde
toplumsal cinsiyet teorisi zerinden kurulduunu sylyor. Gnmzde
Queer teorisinin eletirdii, cinslerin nihayetinde biyolojik ve toplumsal
209
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
olarak, ayn ekilde de zc bir ekilde ayrtrlmasn, De Beauvoir
her ne kadar altn izmese de bir ekilde bunu eletirmiyor. Biyolojik
cinsiyetin performatif olup olmamasn, yani tarihsel ve toplumsal
olarak kurgulanan bir ey olup olmadn hibir ekilde tartmyor.
Yani, orada aslnda varsayd cinsiyet toplumsal olsa da nihayetinde
biyolojik bir yan var, yani zc bir arka plan var. Biyolojik olan hibir
ekilde tartmyor. Dolaysyla De Beauvoir kinci Dalga Feminist
paradigmann ierisinde. Milletta baktmzda ise, teorik olarak her ne
kadar Beauvoirdan farkl bir feminist politika zerine sylem retse de
o da paradigmay aslnda amyor; yani cinsiyetin performatifiini o da
hibir ekilde sorgulamyor. Daha dorusu, biyolojik sex anlamndaki
cinsiyeti sorgulamyor. Bence belki ikisinin arasnda byle bir benzerlik
kurulabilir.
Yani meta teori dzeyinde... Bu tartmalara katldmdan
beri srekli bir biyograf, teori ile beraber tartlyor. Muhakkak ki
feminist politika iin insanlarn kendi hayatna bakarken nemli bir
ey olabilir, bir analoji kurma olabilir biyografleri anlama derdi, ama
teoriyle biyografnin birebir rtme noktalar ok olmasa gerek diye
dnyorum. nsanlarn yaam biimleri ok kiisel refeksiyon
dzeyleriyle alakal. Nihayetinde ok farkl teorik birtakm fkirler
ortaya atabilirsiniz ama bire bir btn o fkirlerin biyografk birtakm
rtmeleri olmak zorunda m? Byle bir sorgu, sorgulama bana meta
dzeyindeki bir eyi ok yere indirmeye almak, ok pratik faaliyetle
rttrmeye almak gibi... Teorik olarak bana biraz yanl bir yaklam
gibi geliyor.
Hazal: Belki o undan kaynaklanyor, biz bu etkinlikleri planlarken de,
benim kiisel olarak etkinlie gelirken de beklentim, srf teori dzeyinde
kalan bir teori tartmas yapmaktan ziyade gerekten bu hareketin,
u an yapmakta olduumuz bizim de bir paras olduumuz hareketin
tarihini anlamak. nk feminist hareket iinde tarttmz konular
da dahil birtakm eylerin kendi hayatmza uyarlanmasnda, yani bir
feminist olarak hayat yaamakla ilgili birtakm dertler var. Dolaysyla,
ben bu biyograflerin o yzden de nemli olduunu dnyorum,
nk bir de yle bir ey var: Trkiyede eer feministsen ve feminist
hareket ierisindeysen, ister istemez bir noktada, orada uzaktaki
bir kadn zerinden siyaset retiyormu gibi hissediyorsun kendini
zaman zaman. Dolaysyla dnp bir de kendine bakmak, yani bakn
kendine yneltmek ve btn bu teorik ve tarihsel arka planda feminist
hareketin hem bireysel hem toplumsal olarak kadnlarn hangi
mcadelelerden geerek ilerlediini grmek bana nemli grnyor.
nk mcadeleyle, feminist hareketin mcadelesiyle, o fkirlerin nasl
yava yava gelitiini, yani Queer teoriye gelinceye kadar o admlarn
nasl savamlarla atldn ve kazanldn grmemiz asndan nemli
olduunu dnyorum, ama Queer kavramn tartabilmek iin
btn bu tartmalara ihtiyacmz vard. nk biraz da yle bir ey
oluyor benim gzlemlemim; bugnlere ok kolay bir ekilde atlyoruz.
Queere geldik, Queeri benimsedik, mesela seks iiliini kavram olarak
benimsedik, tavr olarak da, ama yani bunlarn gerekte arka plan
neydi, nelerden geildi, hangi kadnlar, hangi mcadelelerden, neler
dnerek, hangi admlardan buralara kadar geldi? Onlar grmemiz
asndan ben iyi olduunu dnyorum.
210

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Feryal: Acaba ben mi yanl anladm. Kate Millett politikasn yaparken
ok net bir ekilde, patriarkadan ve cinsel politikadan anlad ey,
erkeklerin kadnlar zerindeki egemenlii. Yani erkek egemen sistem
yaps zerine bir eletirisi var ve u anda anlalan cinsel politikayla
benim anladm ve yakn olduum cinsel politika meselesi hl bu,
bence bunu koymak gerekiyor. Bir de rnein Queere gelmekle bir
aama kaydedildiini dnmyorum nk Kate Millettn da dedii
bu sistem, kadn erkek arasnda kurulan iktidar ilikisi ve o sistem yaps
kadnlar madur ediyor ve dier cinsel ynelimlerdeki insanlarnki
farkl bir ezilme biimi. Yani hl Kate Millett byle dnyordur,
ben de byle dnyorum. Dolaysyla Kate Millettn yapt ey
ya da yapmaya alt ey hl ok tartmamz gereken ve nedense
tartlmayan, grlmeyen bir konu.
Bir de u bana ok doru gelmiyor akas, Simone de Beauvoirn
yaad dnem, sre ve onun birikimiyle Millett eitleyerek
tartmak... Simone 50lerde yazyor ve varoluuluk gibi bir dnme
biiminin ierisinde Kadn flozof onun zerinden kadnlara bir eyler
sylyor. br ise ngiliz Dili ve Edebiyatn bitirmi. Lawrencedr,
Henry Millerdr btn o yazarlar biliyor. Yani ikisi de bildikleri ey
zerinden doktora tezlerini yapyorlar. Dolaysyla onlar hem dnem
hem sre hem de yaadklaryla farkl iki kadn... Simone de Beauvoir
gerekten r ac, patriarkay sylesin sylemesin. Kadn doulmaz
kadn olunur diyerek toplumsal bir saptama yapyor ve biz oradan hl
ok besleniyoruz. Kate Millettn da syledii en nemli ey, patriarka
ve ondan sonra da aslnda Delphy geliyor. Mesela Pazarteside bizim
tarttmz ey ya da beslendiimiz eyler hep bu patriarka meselesi
zerindendi ve hl bence o yzden de Kate Millett nemli.... Burada
da mesela ka kii tanyor ve biliyor? Sen Amerikay sylyorsun ama
ne kadar iyi oldu bu toplant, tekrar Kate Millett andk. Mesela Kate
Millettn yazd Sokak Kadnlar son derece devrimci bir kitap. Dolap
diyor, sen kutu dedin, kafamzdaki dolaplar...
Aslnda hepimiz kendimizle ilgili bir eyler yapyoruz. Bizim hep
sylediimiz bir ey var ya, biz feministler olarak kimseyi kurtarmyoruz,
nce kendimizi dntryoruz. Mesela, ben bir zamanlar altm, a
kaldm zamanlarda erkeklerle yattm, para kazandm ve seks iilii
yaptm. Ve oraya giderek, en iyi bildiim ey de bu olduu iin, bu
kadnlarn seslerini duyurmak istedim, diyor. almak meselesi deil,
diyor; bedenlerini etletirmekten dolay bu kadnlar eziliyorlar, yani
o ruh kyor, her bir ey kyor, beden et haline geliyor. Ve ite cinsel
politikann da z budur, diyor. Eer biz patriarkann ne olduunu
konuacaksak ite bu kadnlarn hayatlarna bakalm. Her noktada nasl
bir ey... O para a olsun, bedenleri olsun, emekleri olsun, yoklar yani.
Dolaysyla bence Kate Millett ve onun anlad ve benim de hl yle
anladm cinsel politika meselesi zerine ok konumaya ihtiyacmz
var diye hl dnyorum.
emsa: Bence biyografler ok nemli nk zaten feminizm aslnda
o demek deil mi? Yani ha Kate Millett baka kadnlarn sesi olmaya
alm, ha kendi sesi olmaya alm. Yani bu da bir biyograf. O
meta teoriyle alttaki biyografyi feminizm hibir zaman ayrmaz diye
dnyorum. Asl olan, ikisi birbirinin ierisindeyse feminizm olur
zaten. br, birileri feminist teori yapyor olur. Bu insanlar sadece
211
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
feminist teori yapan insanlar deil yani, ayn zamanda kendileri de
feminist. Hani feminist olmayp birisi feminist teori zerine yazyorsa
o zaman meta teori olur, altta da biyografsi olur. Baka trl bir ey.
kinci bir ey daha, Kate Millett birilerinin bilmiyor oluuna ben de ok
zlyorum, ama bilmedikleri halde bence Kate Millettn yaptklar eyi
kullanyorlar. Feministler arasnda da Kate Millett bilmeyen olabilir
ama onun syledii eyler zerinden okunuyor, yazlyor...
Beril: Bir sr haklar elde edildi zaten o mcadeleler sonunda.
emsa: Beauvoir da ayn ekilde, btn o yazan izen kadnlar bir
ekilde insanlarn kafasnn ierisine giriyorlar. Bu insanlar olmasayd
bence Queer teoriye de gelinemezdi. Yani iyi ki onlar var da buralara
kadar gelinme frsat olmu. Yaamlarnda da bence Queer teorinin ok
izleri var. Kendileri bunu byle Butlern dedii gibi performatif gibi
kelimelerle dile getirmemi olsalar da mesela zellikle Kate Millettn
yaamnda zaten bu var bence. Yani belki biri Kate Millettn yaamnn
biyografsini Queer teori asndan okusa ok ilgin eyler yakalayabilir.
Hazal: Umak zellikle.
emsa: Mesela Queer yaklamla Umak deerlendirmek ok ho bir
master tezi veya bir makale olur.
Gne: Ben kesinlikle biyograflere bakmayalm demiyorum, meta ve
yereli ayrtrmamn sebebi u: Bir zdelik aradmz zaman orada
otoriter bir dil kyor, yani kimlik sorunuyla da alakal bir ey. Bir eyi
zdeletirmeye baladmz zaman, orada yarglamaya balyoruz.
Beauvoir bir ekilde, her ne kadar kendisine feminist demese de, kinci
Cinsi yazyor ve belli bir ayrks yaam var, ama tam feminist gibi
yaamam dediimiz zaman ona bir yarg atfetmi oluyoruz...
emsa: Ama o idealize etmekten geiyor. Feminizmin bence zaten yle
bir idealize etme amac yok.
Gne: Evet, bence de olmamal. Ama zdeletirmeye alldnda
idealize etme durumu ortaya kyor herhalde. Ben onu vurgulamaya
altm, ama sizin sylediinize katlyorum. Yani Queer teori, amak
anlamna gelmiyor bence de, sadece farkl bir kuramsal yaklam. O
nedenle benim sylemeye altm ey sadece uydu: Queer teorinin
bir ekilde byle bir eletirisi var bu kuramsalla ama bu at anlamna
gelmiyor ya da bu paradigmann ierisine dierinin eletirisini bu ekilde
katamayz. Kendi iinde ok kapal bir sistem olarak grmyorum
zaten bunu sadece teorik bir tartma anekdotu olarak ortaya atmak
istemitim. Yani acaba kendi dilleri ierisinde de gerekten byle
bir alm salayabilir miyiz? Millettn her ne kadar bunun zerine
teorik bir almas olmasa da politik olarak, patriarkal sistem iinde
ecinsel kimliini sahiplenerek politik tavrn ortaya koymu bir insan
nihayetinde. Yani orada da teoriyle politikann ayrt bir nokta var
zannedersem.
emsa: Kate Millettn yaamyla ilgili sylemek istediim bir ey var.
O kadar zor yayor ki kadn, feministliini, lezbiyenliini... Berilden
dinlediklerim, benim de o ksa srede grdm, ben feministim ve
feministler byle yaar, biiminde deil; inanlmaz zor bir yaam var,
hepimizin yaam gibi. ok zor bir yaam srdryor ve bence hl
bir sr elikisi olan bir yaam. Beauvoir da byk olaslkla Sartrela
ilikisinde ayn ekilde zorluklar yayordu... Byle akp giden bir
ilikileri yok deil mi, srekli kopup tekrar birlemelerle devam eden bir
212

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ilikileri var...
Ayegl: Zaten Sartrela Beauvoirn l bir ilikisi var. Sartre ile
Beauvoir srekli bir iliki halindeler ama srekli bir nc kii var
hayatlarnda. Sartre iki yllna Japonyaya grevli gidiyor ve o iki yllk
sre ierisinde evet, mektuplamalar oluyor, ama ikisinin de hayatnda
baka birileri var. Sartre bata tek elilii savunmadn ve Simoneun
da tek elilii savunmamas gerektiini kendisine syleyen bir insan.
Ve zgrlnden hibir ekilde dn vermeyen, bamsz bir hayat
srmek isteyen bir adam.
Hazal: Simoneun kadnlardan bahsederken, o ve onlar diye
bahsettii noktayla biz demeye balad noktaya gelene kadar arada
bir ey var...
Beril: Bilin ykselmesi!
Esen: Ama o zamana kadar kendini kurtulmu kadn olarak gryor
Simone.
Hazal: Evet, oraya gelinceye kadar, o kadnlar diye bahsettii sre
iinde, kendini daha erkeklerin klasmannda bir kadn olarak gryor,
yani kafa olarak, nk zaten ka kadn var doktora yapyor gibi...
Dolaysyla onun, biz kadnlar demesi, hareketle birletii nokta, biraz
da o krtaj hareketiyle balyor...
Ayegl: Sartre zaten unu demi Simonela ilgili, ok enteresan,
Simone de Beauvoirda harika olan bir erkein zeksna ve bir kadnn
duygusallna sahip olmasdr. (Glmeler)
Beril: ltifat etmi deil mi?
Ayegl: Evet aslnda iltifat etmi.
Esen: Biyografler meselesiyle ilgili olarak bir feministin hayatna
feministler olarak bakmann dier btn o biyografk anlatmlardan
yle bir fark olduunu dnyorum: Bir idealize etme hali deil de
tam da onun feminist araynn ve mcadelesinin izi ile teorisinin izini
bir arada takip edebilmenin yolu olarak gryorum. Ama evet, onlar
yazma, birikim, retme ve mcadeleleriyle biraz daha farkl kadnlar.
Ama onlar bu hayat yukardaki ideal insanlar olarak yaamamlar.
Mesela geen hafta Aye Dzkan, Simonedan bahsederken unu diyordu,
Beauvoirla beraber alm kadnlarn syledii ok nemli bir ey var,
hi o flozof De Beavoir deildi, bizden biriydi. Bunun sylenebiliyor
olmas, bizden birisi gibi davranyor olmasnn art bir zellik olarak
tanmlanyor olmas bu kadnlarn biraz daha farkl olduunu gsteriyor.
Bunun illaki bir hiyerari meselesi ya da idealize etme durumu olduunu
dnmyorum ama u anda herhangi bir kadn deil de Kate Millett
konuuyor olmamzn da bir sebebi var nihayetinde. Bir st teori olarak
feminizme bakmadmz iin biyograflerin bu anlamda zellikle ok
nemli olduunu dnyorum. Kiisel olan politiktir syleminin
tam da buraya denk dtn dnyorum, onlarn hayatlarn
nasl ekillendirdikleri, teorilerinin beni etkileyip etkilememesi iin ok
nemli bir kriter. O yzden de, daha birok kadn var, keke hepsinin
feminizmine biyografleri araclyla bakabilsek.
Beril: Bir ey ilave edeyim. Bu sabah bakyordum, Katele ilgili ne
var baka diye, Angela Davise rastladm. 1970te Angela Davis, Kara
Panterler hareketine silah salad diye tutukland zaman Kate kalkp
durumasna, Kaliforniyaya gidiyor. Kate o zaman New Yorkta yayor.
Angela Davis hapisten kt zaman da bir kutlama yapyorlar, Kate
213
K
a
t
e

M
I
L
L
E
T
T

-

S
i
m
o
n
e

D
e

B
E
A
U
V
O
I
R
gene gidiyor ampanyasyla falan. Katele ilikisini anlatyor Angela, nasl
etkilendiini, onun kalkp oralara kadar gelmesini kisi de 70lerin
sava kart kadnlar, Angela Davis de ok nemli bir kadn o anlamda,
yani o da feminist hareket ierisinden gelmiyor, ama btn o hareket
ierisinde ok ok militan. Sonra bir ey buldum. 2008 ylnda galiba
Meksika snrda konumas var, dnyadaki kadnlarn mcadeleleriyle
beslenen bir konuma, ok hotu...
Hazal: Biz aslnda biraz, geen hafta Aye Dzkanla unu da konutuk:
u andaki gzlemim, kendi iinde bulunduumuz evreden de
bahsetmek gerekirse, kinci Dalgaya haff bir burun kvrma var ama
bu burun kvrmay yaparken de aslnda kinci Dalgann ana metinleri,
birincil metinleri okunmadan yaplyor. Yani Angela Davisleri, Kate
Millettleri ya dinlemi ya da bakalarndan doru onlara gitmiiz.
Feryal: Mary Wollstonecraft var, ilk metinler ve aslnda okumak lazm.
Hazal: Evet, biz bu etkinliklere balarken hep dalgalar amak diyorduk,
ama bir yandan da mesela birinci, ikinci dalga diye dnemselletirmenin
kendi iinde sorunlar var belki ama en azndan birden balayp o
kronolojiyi takip edebilmenin bir nemi de var. Yani hem o geliimi
takip edebilmek hem de rnein -kinci Dalga ierisinde kendimizi
konumlandrmayabiliriz ya da nc Dalga ya da herhangi bir dalga
ierisinde- ama gerekten Birinci Dalgadan bile hl alacamz ve
reneceimiz ok ey var ki buradaki Birinci Dalga etkinliklerinde
konutuumuzda sufrajetlerin dnem iinde ne kadar devrimci olduu
biraz ortaya konuldu.
Senem: Teorinin ve biyografnin ikisinin birlikte beslendii ve
birbirinden ok farkl olduklarn dnyorum ben de, ama Gnein
dediini biraz yle de anlyorum. Ben de kendi adma bu biyografk
yazlarda biraz daha eyi aryorum herhalde... Biyografk adan bakmak
aslnda teorik olmayan bilgilerin de hayatmza szabilmesini salyor.
Fakat bir yandan da toplumsal cinsiyet kavramnn ya da ikili cinsiyet
sisteminin o dnemde nasl alglandna dair u an benim kafamda
mesela sadece arka demek yeterli olmuyor gibi geliyor.
Gne: Teori ve biyografyi bir klla ayrmak gibi bir kavraym
zaten yok. Benim vurgulamak istediim zdelik ilkesinin totaliter bir
bak asna yol amas yani gerekten burada biraz Frankfurt Okulu
geleneinden bakyorum ve hatta onun, zel olan politiktir tanmnn
ierisinde dahi ben orada, her ne kadar Hannah Arendti feminist olarak
grmesek de, biraz Arendist bakyorum. Yani teoriyi ve biyografyi
ayr tartalm gibi bir derdim yok, ama biyograflere bakarken bire
bir her alanda zdelikle yapma aramayalm. Yani byle bir yapma
aradmz zaman insanlarn yaamlarn totaliterletiririz ve onlar
idealize etmi oluruz. Tabii ki de bu insanlar feminist teorisyenlerse ve
feminist politika yrtrlerken kendi hayatlarnda muhakkak mcadele
vermilerdir, ya da biz bunu da sorgulayabiliriz, verdiler mi vermediler
mi diye. Hatta kendimizi yarg gibi de grebiliriz istiyorsak, ama benim
sylemeye altm byle bir zdelik ararsak idealize edilmi olacak
ve ite o zaman totaliter bir iddiamz olur gibi genel bir ey sylemeye
altm aslnda.
emsa: Yani ben mesela alndm BMye gitmi, oradan mesut mutlu
km diye, yani BMye bel mi balam Kate Millett? Sonra kendimi ok
totaliter buldum. (Glmeler)
214

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Beril: O toplantda komik eyler de var. Bir delege de Trk, Kate ondan
mao bir Trk diye bahsediyor. Ecinsellerle ilgili bir madde oylanrken
negatif oy kullanyor mao Trk, diye yazyor.
topya iin bir ey syleyeyim, imdi kuaktan kuaa
devredilemiyor byle eyler maalesef grebildiim kadaryla, yani burada
da yle olmaz inallah ama Amargi sizlerle sryor. Sizden sonraki kuak
ne yapar onu bilemeyiz. iftlii srdrebilmek ise bambaka bir ey,
emek istiyor ite bir sr eyle didimek gerekiyor. nsanlar yalanyor,
artk baka birilerinin ilgilenmesi lazm, ya da politikalar deiiyor, oras
satlmak durumunda kalyor falan.
Esen: Peki, iftlik duruyor mu? Hibir faaliyeti yok mu?
Beril: Duruyor. Hayr, yle diyor Kate, Aalar kendi kendilerine idare
ediyor, Noelde de onlar satyoruz, diyor. (Glmeler)
Esen: Ama orada kimse yaamyor yani?
Beril: Bekisi var... Oras zaten yaz aylarnda kullanlyor, etkinlikler hep
yaz aylarnda oluyor. Yazn yaamaya elverili. Kate de kn New Yorkta
yayordu, yazn iftlikte. Uzun zaman yleydi. Zaten teori yapyoruz
diye kmyorlar ki ortaya, deil mi? Yeni bir dnce atyorlar ortaya,
sonra o teori oluyor. Patriarkay kefediyor Kate, bu dzen patriarkal bir
dzendir diyor, ondan sonra pek ok insan benimsiyor, stne bir sr
yorumlar yaplyor, kendisi yorumlar yapyor ve bylece gelitiriliyor.
Ayegl: O zaman hepinize geldiiniz iin ok teekkr ediyoruz.
215
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
216
Glnur Savran
1980li yllarda feminist hareketin ortaya kmasna katk
sunan kadnlardan biri, ilk feminist yaynevi Kadn evresinin
kurucularndan. Marksist felsefe, siyaset felsefesi ve feminist teori,
kadn emei balca alma alanlarndan. Birok kitap ve dergide
yazlar bulunan Glnur Savran yesi olduu Sosyalist Feminist
Kolektifin yayn olan Feminist Politika Dergisinin yazarlar
arasndadr.
217
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
Birka haftadr ev ii emein
grnmezliine gelip orada kalyoruz.
Ancak artk geldiimiz nokta
kapitalizmle patriarkann ilikisini
biraz daha grnr klmay gerektiriyor.
Bunu anlamaya almak sosyalist
feminizmi gndemimize tad lde
ona dair sorularmz da pei sra getirdi:
Sosyalist feminizm nedir, bunun iin
hem sosyalist hem feminist olmak
yeterli midir, Marksist feministlerle
ve dierleriyle kendini nasl ayrtrr,
bugnn konjonktrnde ve feminist
hareket tarihi iinde nereye oturur...?
Bunlar sorarken bir yandan da Simonela
kurmaya baladmz zgr kadn
hayalini biraz daha teye tayp bizi
ardklar kadn devrimi hayaline
daldk; her ne kadar zorluklar yakamz
hayallerde bile brakmasa da...
Glnur: Sosyalist feminizm nedir? diye sorduumuzda karmzda
ncelikli olarak iki temel sorun beliriyor. Birincisi, sosyalist feminizmin
ok farkl yorumlar var. kincisi ise, bugn sosyalist feminizm zerine
konumakta bir glk var, nk giderek daha az sayda sosyalist
feminist var dnyada ve bunun da nedeni tabii ki sosyalizmin itibar
yitirmesi. Bunun yan sra, feminizm de baka mecralara doru geliiyor.
Sosyalist feminizm bylesine zor bir konu aslnda; dolaysyla da ben
biraz kiisel bir yorumla anlatacam. SFK olarak balarken diye
mehur bir metnimiz var, orada dile gelen belli bir sosyalist feminizm
anlay var ve benim yzde yz katldm bu anlay. Kiisel yorum
derken, hem bu anlaytan bahsedeceim hem de bu anlaytan farkl
nanslarmdan. SFKnn iinde baz konularda farkl yorumlar olabilir,
nk SFK da sonu olarak her konuda imzamz atp biz byle
dnyoruz diyeceimiz bir rgtlenme deil. Bunun iin ben yer yer
arkadalarmla zaman iinde oluan bir tasavvurdan, yer yer de kendi
kiisel yorumlarmdan sz ediyor olacam.
Benim sosyalist feminizm anlaym kiisel olduu lde biraz
da eklektik aslnda. nk mesela patriarkal kapitalizm kavramna
218

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
getirilen eitli yorumlar var: Kimi feminist ve sosyalist feminist,
kapitalizm ile patriarkay iki ayr sistem, iki ayr retim tarz olarak
gryor ve bunlarn arasndaki ilikiye dair bir ey sylyor ve bu ilikiye
iaret eden patriarkal kapitalizm kavramn kullanyor. Demek ki, bir bu
szn ettiim iki sistemli tahliller var. Bir de, sosyalizm vurgusu ar
basan, erkek egemen sistemi esas olarak kapitalizmin rettiini syleyen
tek sistemli tahliller var. Dolaysyla, burada ben kendi yorumumu dile
getirmeye alacam. Bu yorumumun da mesela btn SFKllarca
paylalp paylalmadn da bilmiyorum. Syleyeceklerimin genel
erevesini imdiden byle belirleyeyim.
Sosyalist feminizm, sosyalizm ve feminizm arasnda, ikisinden
de bir eyler katarak oluturulmu bir duru deil. Biraz sosyalizm
biraz feminizm deil. Ya da sosyalist olduumuz iin, feminist olunca
kanlmaz olarak edindiimiz bir etiket deil. Feminizm iindeki bir
duru. Yani, sadece kadnlarn kurtuluu asndan bir tahlil, yoksa ben
zaten sosyalisttim ve imdi de feminist oldum, o zaman ben sosyalist
feminist oldum, gibi bir us yrtmeye dayanmyor. Bu, kadnlarn
kurtuluu iin gelitirilmi bir perspektif. Bir de yle bir ey syleyeyim:
Sosyalist feminist duru, politik bir duru ama bu politiklii sosyalizmin
bir alt bal olmasndan kaynaklanmyor tabii ki. Feminizm politik
olduu iin politik bir duru! nk kendilerine sosyalist feminist
diyen baz kadnlarn politik ayrlklar ya da politik bir tahlil dedikleri
zaman sadece sol politikaya dair bir eyler kast ettiklerine ben ok
rastlyorum. O yzden de bunu belirtme gerei duyuyorum.
imdi, nce erkek egemenlii tahliline dair, yani patriarkal
kapitalizmi nasl tahlil ettiimize dair bir eyler sylemeye alacam.
Bunu nce biraz teorik, genel bir dzlemde yapmaya alacam,
ondan sonra daha gncel meselelere -bugn ne oluyor ne bitiyor,
bugn patriarkal kapitalizm kendini nasl ortaya koyuyor gibi konulara-
deinmeye alacam. Daha sonra ise, sosyalist feminizmden genel bir
gelecek perspektif olarak ne anladm ve ardndan da Peki, bugnn
politikasnda sosyalist feminist olmak ne anlama gelir? gibi konulara
ksaca deinmeye alacam.
Patriarkal kapitalizm meselesine bir giri olarak yle bir eyden
sz edebiliriz: inde yaadmz toplumu ataerkil, kapitalist, modern,
patriarkal... Nasl nitelendireceksek nitelendirelim, bu toplumun emee
dair ok nemli bir zellii, insanlarn ihtiyalarn karlayacaklar
mallarn retilmesiyle insanlarn, insan soyunun retilmesi ve yeniden
retilmesi tmyle ayrm iki sre. Birincisi; yani mallarn retilmesi,
cretli emekle yaplyor, metalar retiliyor, bunlar piyasada mbadele
ediliyor ve ihtiya sahibi insanlara piyasa dolaymyla ulayor. kincisi;
yani insanlarn, soyun ve emek gcnn retimi ve yeniden retimi ise
baka bir retim sreciyle gerekleiyor. Bu zel retim sreci piyasada
cret karl almayla edinilmi mallar (ve emek gc) araclyla
gereklemiyor ve bu byk lde zel alanda yaplan bir retim. Yani
iki ayrm retim sreci, emek harcama sreci var; bir yanda toplumsal
retim, br yanda byk lde zel alanda gerekleen yeniden
retim.
Peki, bu yeniden retimde ne yaplyor? Mlk sahibi snfarda
insan soyu yeniden retiliyor; mlksz snfarda da emek gc yeniden
retiliyor yani, gelecein cretli emekileri retiliyor ve yeniden
219
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
retiliyor. Dolaysyla da gnmzde bu iki srecin sz konusu olduu
toplumsal yapda karmza cretli emek-cretsiz emek diye bir ikilik
kyor. Kadnlarn emeini de bu ikilik belirliyor. cretli emek, yani
piyasada cret karl sunulan emek, kazand para sayesinde kendi
ihtiyalarn karlayan mallar satn alrken; cretsiz emek insanlarn
retimi ve yeniden retimini salar ve harcanan bu emein bir karl
yoktur. Kadnlarn evde, aile iinde harcadklar emek cretsiz, karlksz
emektir. Kadn emeinin piyasadaki konumunu da bu ikilik belirliyor:
Kadnlar evde karlksz emek harcadklar iin piyasaya ktklarnda
zor, ucuz, gvencesiz ilerde alyorlar ve piyasada bu tr ilerde
altklar iin eve ve cretsiz emee mahkum oluyorlar; yani cretsiz
emek cretli emek ikilii kadnlar iin bir ksr dng oluturuyor.
Kadnlarn iddetten kurtulamamasn, aileden kurtulamamasn, oraya
mahkum olmasn ve btn yaamlarn bir biimde belirleyen kritik bir
nokta bu.
cretli emek-cretsiz emek meselesine biraz daha yakndan
bakacak olursak, neden toplumlarda bu ikilik var, diye sorabiliriz.
Aslnda zel alanda insanlarn yeniden retilmesi kapitalizmin yapsal bir
zellii, peki neden bu byle? nk kapitalizm zgr emee dayaldr;
yani, nceki retim tarzlarndan farkl olarak retici, patronuna ya da
efendisine sosyal, dinsel ve siyasal balarla bal deildir. zgr emek
sadece cret ilikisiyle baldr; cretini alr, alr, eve gider ve ondan
sonra kendi yaamn kendisi yeniden retir. Bunun nasl olacana
sermaye karmaz, bu lde zgrdr bu emek; ama sermaye bu
yeniden retimde sorumluluk da almaz. iye Sen git kendini benim
verdiim cretle besle, ihtiya duyduun mallar al ve kendini yeniden
ret, der. Ne var ki, iinin kendini yeniden retmesi iin o ihtiya
mallarnn tketilebilecek hale gelmesi gerekir ve bu retimi de evde,
karlksz emekle yapan, kadnlardr. Peki, bu yeniden retimi neden
kadnlar yapar? nk patriarka, kapitalizmden nce var olan bir
toplumsal sistemdir ve kapitalizm byle bir imkn tarihsel olarak hazr
bulmutur. Yani kapitalizmin cretli-cretsiz emek ikiliine kadnlarn
hapsolmasnn nedeni patriarkadr. Eer patriarka olmasayd, bu ok
farazi bir ey ama belki kapitalizm emek gcnn yeniden retimi
sorununu baka trl zmek zorunda kalacakt. Dolaysyla da, tarihsel
olarak kapitalizm aslnda patriarkal kapitalizm, nk patriarkann
zerine yerleiyor ve patriarka kapitalizmi srekli bir ekilde besliyor.
Nasl besliyor? Hazr emek gcyle, kadnlarn yeniden rettii emek
gc ile besliyor. Dolaysyla da, patriarka kapitalizm iin zorunlu bir
zemin. Bir anlamda kapitalizm patriarkaya baml; dediim gibi,
patriarka mevcut olduu iin kapitalizm bu ekliyle yerleti ve patriarka
kapitalizmi yer yer ekillendiriyor.
Kapitalizm ve patriarka arasndaki bu ilikinin tarihselliine
baktmzda; rnein Sanayi Devriminde, sermaye kadn emeine ucuz
emek gc olarak gzn dikiyor ve kadnlar kitleler halinde fabrikalara
giriyorlar. Bu dnemde kadn ve ocuk emei ok yaygn fakat bunun
sonucunda ne oluyor? Kadnlar evde igcn yeniden retecek
koullar salayamadklarnda erkek igc telef olmaya balyor. O
zaman kapitalizm kendi mantna daha uygun bir zm olarak aile
ideolojisine ihtiya duyuyor. rnein, kapitalizmin bu ihtiyacna denk
decek ekilde, ngilterede nl Viktoryen ideoloji geliiyor ve st
220

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
snfara ait olan aile ideolojisi btn topluma yaygnlatrlyor ki emek
gc salkl bir biimde yeniden retilebilsin. Bu anlamda, kapitalizm
aslnda balangcndan beri patriyarkann sunduu bu olanak zerinde
gelimi ve bu zemin de kapitalizmin yapsn belirlemitir. Yani,
kapitalizm en bandan beri patriarkal kapitalizmdir.
imdi, bir de patriarkal kapitalizm ve sistem kavramna deinmek
istiyorum. nceden sistem-d feminizm diye bir tanmlama
yapyorduk ve bu eitli feministlerce pek benimsenmiyordu. Bence
sistem-d feminizm kavramna tepki duyanlar hakl bir tepki
duyuyordu bir yanyla, nk sistemden kastedilen yaygn olarak
kapitalizmdi. Oysa bizim, feministler olarak, kadn kurtuluu asndan
sistem-d derken kastetmemiz gereken ey patriarkal kapitalizm olmal
ya da -burada daha kiisel yorumumu da katacam- kapitalist patriarka
olmal. Dolaysyla, sistem derken aslnda btn bu iki sistemin,
kapitalizmin ve patriarkann karlkl dinamiklerini de gz nne
almamz gerekiyor. Fakat baz feministler, en bata da Christine Delphy,
iki ayr retim tarzndan sz ediyorlar. Ben kiisel olarak patriarkay
bir retim tarz olarak grmyorum, bunu neden byle dndm
isterseniz tartmann ilerleyen ksmnda konuuruz, fakat yine de iki
ayr sistemden sz etmek gerektiini dnyorum. Yani, patriarkal
kapitalizm, iki ayr sistemin oluturduu bir btn diye dnyorum.
Peki, patriarka hem retim tarz deil, ama hem de bir sistem, derken
neyi kastediyorum? Patriarka, bireylerin znel iradelerinden bamsz
belli bir sistematii olan, sreklilii olan kurumsallam egemenlik
ilikilerinin btndr. Sistem derken bunu kast ediyorum. Bu ok
nemli, nk byle bir sistem ngrmezsek kapitalizm ile patriarkann
dinamiklerinin zaman zaman elitiini kavrayamayz. Oysa bu iki
sistem ou zaman birbirini destekler biimde iliyorken bazen de
atabiliyorlar.
***
Daha somut rnekler araclyla patriarkal kapitalizmin nasl
ilediine ya da gnmzde patriarkal kapitalizmin tezahrlerinin
nerelerde ortaya ktna bakacak olursak u rnei verebiliriz: 70lerde
bat dnyasnda sosyal devletin ok gelikin olduu dnemde kapitalizm
ve patriarkann dinamikleri eliiyor gibi grnd ya da kapitalizm
patriyarkay andryor gibi grnd. Neden byle grnd? nk
sosyal devlet kadnlarn ev emeini, zellikle bakm emeini byk lde
devralmt. Kadnlar ok byk saylarda cretli emee dahil oluyorlard
ve stelik bugnk gibi esnek ya da enformel alma biimlerine deil,
formel cretli igcne dahil oluyorlard. Bu sayede de aile kurumundan
grece zerkleebiliyorlard. sizlik denei ok yksekti. Ev emeinin,
ev aletlerinin metalamas ya da tketim mallar olarak yiyecek ve
giyecein metalamas bu dnemde ok hzla gerekleti. Sosyal devletin
etkin olduu dnemde genel olarak byle bir grnt ortaya kt. Ama
sosyal devletin etkisini yitirmeye balamas ile birlikte bunun geici
bir grnt olduu da anlalm oldu. Ayrca, sosyal devletin sunduu
hizmetlerle ve kadnlarn formel cretli ilere katlmyla bakm ileri
zerlerinden alnyor ve aileden grece zerkleiyor olsalar bile, u da
ortaya kt ki, patriarka sadece ev iinde deildi; cretli igc piyasas
221
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
da tamamen patriarkal ilkelere gre dzenlenmiti.
Sosyal devlet dneminden sonra gelen kreselleme dnemi
ile birlikte patriarka ve kapitalizmin dinamiklerinin birbirini nasl
besledii, kapitalizmin patriarkay nasl kulland ve tmyle
patriarkann zerinden gelitii daha ok ortaya kt. Kapitalizm kendi
kmazlarnn zm iin ok byk lde patriarkaya bavurdu. Bu
nasl oldu? Birincisi, esnek alma, kuralsz retim gibi bir sre var
karmzda ve bu sre kadn emei zerinden geliti. nk kadn
emei evdeki bakm yk yznden esnek almaya, kuralsz almaya
ok yatkn bir emek ve kadn emei modeli bu sefer btn igc
piyasasna genelletirilmeye baland -ki bugn artk erkekler de esnek
alyor. Tabii ki kadnlar daha ok esnek alyor, tabii ki esnek igc
kendi iinde toplumsal cinsiyet zellikleri gsteriyor, erkekler iin farkl
esnek iler var, kadnlar iin farkl esnek iler var. Ama sonu olarak
bu esnek almann ilham kayna ve maddi temeli kadn emeidir.
Demek ki, kapitalizm kmazlara girdii yerde patriarkadan ok gzel
yararlanabiliyor.
kincisi, birbiriyle balantl olan g ve fuhu var. Ev ii cretli
emek, g ve fuhu ok byk a oluturuyor bugnn kresel
dnyasnda ve kadn emei bu dnyada mthi bir akkanlkla dolayor.
Kapitalizmin ok kulland alar bunlar nk gmen emei ucuz ve
gvencesiz emek demek ve bu da g alan lkelerin sermayesinin de
devletinin de iine yaryor. G veren lkelerin devletlerinin de iine
yaryor, nk karlnda dviz ithal ediliyor.
Kapitalizmin ve patriarkann i ie gemiliine verilecek nc
bir kuralszlama biimi de, kadnn tamamen patriarkal ilikiler iinde
kalarak, bu ilikileri hibir ekilde zorlamadan igcne katlmn
salayan, aile ya da mahalle atlyelerinde almas ve ayn ekilde, byk
frmalara para ba retim yaptklar ev eksenli retim. Bu alma
dzeninde cretler ok dk, gvence yok vs. Kadnlarsa bu kska
iinde debelenmeye devam ediyorlar. Fakat daha nce dediim gibi,
kadn alma hayatna katlarak aileden grece zgrlese bile, mesela,
diyelim ki fuhu sektrnde alan bir kadn, aileden zgrlemi olsa
bile, bu sefer aile dnda mthi bir patriarkal iddet, bask, denetim
iinde. Tm bunlar hem patriarkann kapitalizmi nasl ekillendirdiini,
ona nasl zemin oluturduunu, nasl imknlar sunduunu gsteriyor
hem de kadnlarn kendi karlar asndan, sadece kadnlar sz konusu
olduunda dahi feminizmin antikapitalist olmasnn gereini ortaya
koyuyor. nk kapitalizm bu patriarkal biimlerle mthi bir sarmal
halinde.
Peki, antikapitalist olmak tamam ama neden sosyalist olmak
gerek, denilebilir? Denmeli de! Biz de bu soruyu kendimize yeniden
sormalyz, diye dnyorum. Hakikaten ok etreflli bir mesele.
Sosyalist feminizmi iki adan ele almak istiyorum: ncelikle genel
teorik bir perspektif olarak, sonrasnda da, bugn gncel politikada,
sosyalist feminist olmann anlamlar zerine konumak istiyorum.
Sosyalist Feminizmin Toplumsal Dnm Hayali
Sosyalist feminizme genel adan baktmzda ncelikle radikal
feminizmi tanmlamamz gerekiyor. Radikal feminizm derken, sistem-
222

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
d, gerekten kadn kurtuluunu hedefeyen, aileyle problemi
olan, heteroseksizmle problemi olan, toplumsal cinsiyet ve cinsellik
konusunda bugnk ufun ok tesine bakan bir feminizmi kast
ediyorum. Buraya kadar sosyalist feministleri de radikal feministlere
dahil ediyorum. Byle bir radikal feminizmin ufu nedir? Tabii ki bir
topyadan bahsetmiyorum, ama radikal feminizmin nasl bir dnya
tasavvuru vardr, iinde yaadmz dnyadan farkl olarak kadnlar
iin ne talep eder? ncelikle kadnlarn kendi bedenleri, emekleri,
cinsellikleri zerinde mutlak sz sahibi olmasn veya tersinden, hibir
kadnn psikolojik, ekonomik, fziksel, cinsel iddete maruz kalmamasn
ister. Radikal feminizmin dnya tasavvurunun ne olduuna baktmzda
drt nokta ok kritik diye dnyorum: Birincisi, kabaca, kadnlarn
karlksz emek harcamad, cretli emek-cretsiz emek ikiliinin bu
ekilde kadnlar iin kska oluturmad, yani hem kadnlarn hem
erkeklerin, hem ev iinde hem ev dnda bakm paylatklar ama
toplumsal retimin de kadnlar ve erkekler tarafndan eit bir biimde
gerekletirildii bir dnya; yani herkesin hem bakm emei hem mal
retimi iin emek harcad bir dnya. kincisi, toplumsal retimde
cinsiyeti i blmnn ortadan kalkt bir dnya; yani erkek ileri-
kadn ileri diye bir ayrmn, cinsiyete gre blnm ilerin olmad,
kadn ve erkek arasnda gelir asndan bir farklln olmad, retimde
ve alma hayatnda, alma alan ve alma konumu asndan tam bir
eitliin olduu bir dnya. ncs, btn kadnlarn cinselliklerini
istedikleri gibi, istedikleri kiilerle, istedikleri cinsiyetle yaadklar,
erkek cinselliine tabii ve reme hedefi olmayan bir cinselliin
kadnlar iin mmkn olduu, heteroseksizmin ortadan kalkt
bir dnya. Drdncs ise, kadnlarn, ocuklar baka kadnlar ve
erkeklerle birlikte bytt, biyolojik annelik -ve genel olarak annelik-
kutsamasnn ortadan kalkt bir dnya. Peki, byle bir tasavvura
ulamak iin ilk admlar nerelerde atmalyz? Toplumsal dnm
neresinden yakalamalyz?
Sosyalist feministlerin buna verdii cevaplardan birincisi u:
Hedef, toplumda kaynaklarn kr gdsne gre deil, insanlarn
ihtiyalarna gre paylald bir toplum kurmak olmal, nk btn
bu zgr pratiklerin geliebilmesi iin kaynaklar asndan insanlarn
ihtiyalarnn snrlanmam olmas gerekiyor. Neden byle olmaly
da uzun uzun konuabiliriz ama rnein, eitim, salk gibi en temel
hizmetlerin toplumda cretsiz ve yaygn olarak verilmesi gerekiyor.
Bunun da mmkn olmas iin, en azndan bu alanlarda kr iin retimin
olmamas gerekiyor. Ayrca yine bu zgr pratikler asndan, yeniden
retimin nasl rgtlendii, yani aile, evlilik ilikilerinin nasl olduu
nemli ve birlikte yaam biimi yasalarla sistemli ve ayrntl ekilde
belirlenmi olmamal. Fakat yasalar da mlkiyet ilikileri zerine kurulu
olduundan bu ancak retimin toplumsal ihtiyalara gre rgtlendii
bir toplumda mmkn. Bunun tesinde, kentsel yaam vb. konularda da
yine ihtiyalara gre bir dzenlemenin nemi ak.
Bir dier nemli nokta da u: Siyasal rgtlenmenin, insanlarn
btn karar mekanizmalarna katlabilecei bir rgtlenme biimi
olmas gerekiyor. Yani, toplumdan ayr, onun dnda, devlet biiminde
somutlam, ayrm bir siyasal rgtlenmedense, toplumun iinde
yaygnlam z rgtlenmelere dayal bir siyasal ynetim biimi
223
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
gerekiyor kadnlarn karlarnn kararlarda yansmas iin. Bu, undan
dolay ok nemli: Kiilerin kararlara soyut yurttalar olarak deil,
somut gereklikleri temelinde, toplumsal kolektivitelerin yeleri olarak
katlmalar iin z rgtlenmelere ihtiyalar vardr. Kadnlarn da
kadnlar olarak kendi ihtiyalarn dorudan doruya toplumun genel
kararlarna tayabilmeleri bu ekilde mmkn olur. Ancak zynetime
dayal bir rgtlenme kadnlarn bir siyasal zne olarak davranmalarn
mmkn klabilir.
Bu ilkeler demetinden sz ettiimde benim aklma gelen toplum
biimi sosyalist toplum. Bunun tesinde, sosyalizm planlamayla m
olur, piyasa sosyalizmi sz konusu mudur gibi sorular ayr tartmalar.
Bence, piyasa sosyalizmi eliik bir kavramdr ama elbette bakalar
bunu savunabilirler. Ve yine bence, SFKda piyasa sosyalizmini savunan
bir feminist gayet tabii var olabilir. Anarist bir toplum tasavvuru olan
da var olabilir. Sadece szn ettiim temel ilkelerde; ihtiyalarn
karlanmas, siyasal katlmn mekanizmalar, yeniden retimin ar
yasal kodifkasyona tabi olmamas gibi ilkelerde uzlalmas genel bir
perspektif asndan kritik nem tayor, diye dnyorum. Bunun
tesinde, bugn sosyalizm bu kadar zerinde tartlr bir hikayeyken,
gelecee dair bir sosyalizm perspektifni somutlatrmak ok da kolay
deil, diye dnyorum.
Burada bir gelecek perspektifnden sz ediyorum. imdi, bugne
baktmzda, bugn politika yaparken, iinde yaadmz gereklikten
tasavvur ettiimiz bu gelecee bir anda sramak mmkn deil. Bugn
iin politika yaparken ayamz bugnk ihtiyalarmzn beslendii
topraa basmamz gerekiyor. Bu toprakta ise karlksz ev emei var, ev
kadnl var, evlere hapsolmuluk var, kadnlarn ar yoksulluu, aileye
bamll, iddete tabi olmalar var... Bu gereklerin zerinden atlayarak
gelecee ynelik bir politika yapmak mmkn deil. Ama bugn bu
toprakta politika yaparken, gelecee dair benim drt temel ilke olarak
saydm ilkeleri de gz ard etmememiz gerekiyor. Savunduumuz
politikalarn bu drt temel konuda egemenlik ilikilerini pekitirmeyen,
bizi daha geriye gtrmeyen politikalar olmas gerekiyor. Bunu biraz
somutlatrmak iin zerinde en fazla uratm bakm emei ve sosyal
politika alanna bakacak olursak, bugn bu alanda politika yaparken
kadnlar iin pozitif ayrmcl savunmak, kadnlarn var olan hiyerarik
dnyada bir lde aray kapatmalarn, kadnlar ile erkekler arasndaki
hiyerarinin asnn kadnlar lehine azalmasn, kadnlarn bu alanda
glenip bu hiyerariyi krmaya ynelebilmelerini salar. Ancak pozitif
ayrmclk, bu hiyerarinin kendisinin, yani cretli emek-cretsiz emek
ikiliinin ve btn szn ettiim dier drt faktrn kendiliinden
hallolmasn getirmez. Fakat bugn radikal bir feminist bak as, pozitif
ayrmcln zerinden atlayarak politika da yapamaz bence. Bugn AB
politikalar pozitif ayrmcl tamamen reddedip sadece siyasette kotaya
odaklanm politikalar olduu lde, kadnlar arasndaki eitsizlikleri
pekitiren ve kadnlarn erkeklere gre belirlenmi olan konumunu
yeniden reten politikalar oluyor.
Dolaysyla kadnlarn yaadklar eitsizliklerin ortadan kalkmas
iin pozitif ayrmclk gereklidir, biz de SSGSSde bunu savunduk. Fakat
dediim gibi, bu hem esas olarak erkeklerin yaam rntlerini temel
alan bir yaklam; yani evde kadnn bakm emei harcad, esas olarak
224

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
erkeklerin toplumsal retimde yer ald ve toplumsal retimin de
cinsiyete gre blnd bir dnyay var sayyor, hem de sadece belirli
sayda baz ayrcalkl kadnlarn erkek alanlarna girmesine imkan
veriyor. Btn bunlar, toplumda var olan kadn erkek rollerinde tabii
ki bir anmaya neden oluyor ama bir yandan da kadnlar arasndaki
eitsizlii arttryor. Dolaysyla radikal bir feminist politika bu noktada
duramaz. Peki, bundan te ne yapmas gerekiyor? Pozitif ayrmcl
eitliki baka nlemlerle tamamlamas gerekiyor. Kadnlarn igcne
katlm iin pozitif ayrmclk talebini, kadnlarn ev iinden kmalarn
mmkn klacak politikalarla desteklemesi gerekiyor. Karlksz ev
emeini gren pozitif ayrmc politikalardan sz ederken ne demek
istiyoruz? Ev kadnlarna salk ve emeklilik hakk, 50 yana gelmi tam
zamanl ev kadnlarna emeklilik hakk, salk gvencesi, cretli alan
kadnlara ypranma pay gibi politikalar kast ediyoruz. Kadnlarn ev
emeine bal eitsiz durumlarn bir lde telaf edecek nlemlerden
sz ediyoruz.
Bunu destekleyecek ikinci trden nlemler ise, bu kez bakm
emeini kadnlarn zerinden alnmasn mmkn klan, kadnlarn
toplumsal retime katlmasnn nn aan nlemler: Bir yandan
kadnlara bedava bakm hizmeti sunulmas, bir yandan da retim
dnyasnda kotalar, pozitif ayrmclk...
Ama bu da yetmez. Bunlar nc bir ayakla tamamlamamz
gerekiyor: Bu sefer de, erkekleri bakm ilerine ynlendirecek, tevik
edecek, zorlayacak birtakm nlemler yaratmamz gerekiyor. Bunlar
u tarz nlemler olabilirler: cret kayb olmadan kadn-erkek btn
alanlarn alma gnnn ksaltlmas ki bu sayede evdeki bakm
ileri kadn erkek arasnda paylalabilsin... Erkekler ve kadnlar iin, ayr
ayr cretli hasta bakm ve doum izni nk bildiimiz gibi bu izinler
devredilemez olmadnda hep kadnlar tarafndan kullanlyor... ocuk
bakm merkezlerinde bedava bakm hizmeti karlnda babalarn
velilik grevlerini devralmalar, buralarda babalk kurslar grmeleri
zorunlu klnabilir... Ayrca, aile yasalarnda grevlerin yeniden
tanmlanmas gibi nlemlerle cinsiyeti i blmn dntrmenin
n alabilir. Ksacas ne pozitif ayrmc nlemler, ne eitliki nlemler,
ne de bugnn gereine tamamen yabanc kalan nlemler tek bana
yeterli olur. Yani bugnden gelecee ynelmek iin bu l politik bak
ayakta tutmak gerekir, diye dnyorum.
Politik zne Olmak...
stediimiz gibi bir dnya ina etmek iin saydmz kriterlerden birisi
de kadnlarn zne olarak politik kararlara katlabilmeleriydi. Peki,
bahsettiimiz bu politik zneyi bugnden kurmann yollar neler?
Hem bugn politik feminist mcadelemizi srdrrken hem de gelecek
tahayyllmzde, kadnlar olarak toplumda kararlara katlan politik
bir zne olabilmemiz iin nasl bir politika izlemeliyiz? Buna cevabm
ise, kadnlar arasndaki farkllklar bir kimlik politikas meselesi olarak
ele almamak; yani hedefmiz, bu farkl kadnlk durumlarn veri olarak
alp, farkllklar donduran oulculuk, ok kltrclk olmamal. Bu
farkl kadnlk konumlarnn patriarkayla ilikisini kuran, patriarka
225
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
karsnda farkl kadnlk konumlarnn nasl kurulduunu gsteren,
rnein fahielik ve ev kadnlnn nasl birbirini besleyen konumlar
olduunu ortaya koyan, dayanmac politikalar retmeliyiz. Yani farkl
kadnlk durumlarna kr kalmamann tesinde, o konumlarn hangi
iktidar ilikileri ile balantl olarak, neden ortaya ktn sorgulayan
ve bunu mmkn klan koullarn dnmn amalayan politikalar
yapmalyz. Yine fuha bakacak olursak; tabii ki seks iilerinin haklarn
savunmalyz, ama seks iilii ve ev kadnlnn erkeklerin karlarna
hizmet etmek zere nasl birbirini besleyen konumlar olduunu ortaya
koyacak, seks iiliinin basit bir cretli emek olmaktan te, patriarkayla
nasl ilikilendiini ortaya koyup onun dnmesini ya da ortadan
kalkmasn hedefeyecek, politikalar retmeliyiz diye dnyorum.
Burada sosyalist feminist olmann bir tezahr biimi, baz kadnlarn
bugnk konumunu dzeltirken kadnlar arasndaki uurumlar
derinletiren politikalara kar kmaktr. Bu ok kritik bir ey. Az nce
AB politikalarn bu noktadan eletirdim, nk bu politikalardaki
perspektif, kadnlarn sadece tek tek kadnlar olarak glenmeleri. Tabii
ki kadnlar bireysel olarak glensinler, ama bu baka kadnlarn daha
youn smrlmesine, daha baskc konumlara hapsolmasna neden
olacaksa burada bir tercih sz konusu olmal, diye dnyorum.
Sosyalist feminist politika ite burada kendini ortaya koyuyor.
Her eyden nce, sosyalist feminist olduumuz iin biz gzmz
ncelikli olarak ii kadnlara dneriz, diye bir ey yok; bizim iin tm
kadnlk konumlar nemli, nk bir btn olarak patriarkadan sz
ediyoruz. i kadnlarn konumlarnn baka kadnlarn konumlarn
nasl beslediinin tahlilini yapyoruz. Tek tek burjuva kadnlar bizim
hareketimizde yer almasa bile, burjuva kadnlarn kadnlk sorunlar
da ii kadnlarn sorunlar kadar nemli bizim iin. Ama somut
politikalarda farkl kadn kesimlerinin ne kadar gzetildii, kimilerinin
de ne kadar kt koullara mahkum edildii de dikkat gstermemiz
gereken bir konu. rnein, siyasette programsz kota byle bir politika
diye dnyorum. Tamam, kadnlarn siyasete girmesi iyidir, fakat
programsz bir biimde, baka pozitif ayrmc nlemler olmakszn,
yani kadnlara maddi olanaklar sunulmakszn, kadnlar iin birtakm
politik nlemler alnmakszn, kadnlarn siyasete kotayla girmelerinin
kadnlar aras farkllklar derinletirdiini dnyorum. Bu yzden
kadnlarn siyasete katlmndaki (programsz) kota meselesi ile ilgili
soru iaretlerim var, ancak bu, SFKda hepimizin paylat bir gr
deil.
Btn bu sylediklerime ramen ok itenlikle unu syleyebilirim
ki, bugn karma rgtlerdeki kadnlarn kendilerine sosyalist feminist
dedikleri, bambaka bir patriarkal kapitalizm tahlili ile sosyalist feminist
olmay birletirdikleri bir politik ortamda, gittike kendime daha zor
sosyalist feminist diyorum; bunu itiraf edeyim. Bu yzden konumamn
bandan beri kendi kiisel sosyalist feminizm tanmm, diyerek kendi
durduum yeri ayrmaya alyorum. nk hakikaten kapitalizm erkek
egemenliini retir ve yeniden retir diyerek karma bir rgtte feminist
politika yaparak kendine sosyalist feminist demek mmkn belli ki,
byle olunca da tabii bizim iimiz ok zorlayor.
Esen: Peki o ayrm biraz daha aabilir misin, karma rgtteki bir
sosyalist feministle bamsz bir sosyalist feministin arasndaki ayrm
226

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
tam olarak nedir?
Glnur: Btn ezme-ezilme biimlerinin kapitalizmin dolaymlar
olduunu savunan yani, kapitalizmin bunlar rettiini ve srekli
yeniden rettiini ve bunlarla beslendiini savunan bir genel sosyalizm
anlay var. Antikapitalist sol genel ad altnda, dnyada da sosyal
forumda yaygn olan anlay bu. Feminizme tamamen buradan, bu tahlil
ile bakarak kendine feminist diyen karma rgtler de var. Ben ayrm
noktasn uralarda gryorum: Bizim amzdan, erkekler patriarkadan
son derece somut karlar salarlar. Niyetleri ne olursa olsun, kendi
hayatnda ocuk baksa da, ev ilerini yapsa da, kendi ayrcalkl iini
reddetmedike, sokaktaki ayrcalkl konumunu reddetmedike,
patriarkann ona salad frsatlardan faydalanr. Peki, bunu nasl
reddeder, bu mmkn mdr? Bir erkek olarak gidip de kendini iddete
aamayacana ya da kendini taciz ettiremeyeceine gre, bu karlar
reddetmesi ok g aslnda. Bu yzden patriarkal toplumun, kadnlarn
ezilmesi sayesinde somut karlara sahip olan erkeklerinin bir yandan
da feminist olmas pek mmkn deil ve bu anlamda da bir karma
rgtn feminist olmas da ok zor diye dnyoruz. Karma rgtler
ve feminizm tartmas tabii ki sadece sol rgtlerle ilgili bir tartma
deil; translarn olduu karma rgtler de var ama bu tartmaya u an
girmiyorum; tartmamz sosyalist feminizm olduu iin u anda daha
ziyade solla tartmak istiyorum.
Karma rgtlerde tahlil dzeyinde feminizm mmkn deil,
diye dnyorum. Birincisi, ayr bir patriarka, ayr bir egemenlik
sistemi tahlili yapmak gerekli ve bu ok nemli ve bu ayr egemenlik
ilikisini kapitalizm aklayamaz. kincisi, karma rgtlerdeki feminist
kadnlar politika yaparken -bir lde kanlmaz olarak- kendilerini
belli bir karar srecine tabi klyorlar. Her kritik atma annda bunu
gryoruz; iinde olduklar o rgtn ncelikleri, mant feminist
kadnlarn mcadelelerini ikincil konuma itiyor. O rgtlerden gelip
kadnlar olarak politika yapmalarnda, feminizmin ilkelerine uymayan
bir yan var. nk byle bir durumda, feminizmin politikasn bir baka
merkezin, erkek bir merkezin belirlemesi sz konusu. Dolaysyla da
biz sosyalist feminizm derken, ne sosyalist bir rgt referansndan ne
de erkek egemenlii tahlilimizde kapitalizmi temel referans alan bir
yaklamdan bahsediyoruz. Karma rgtlerdeki sosyalist feministlerle
bu ayrmmz kritik diye dnyorum. Ama bir taraftan da, belirttiim
gibi, antikapitalist olmayan ve belli bir gelecek perspektif kurmayan
bir feminizmin liberalizme savrulmas da ok kolay diye dnyorum.
Bireysel glenmeyi tek l olarak alp bunu mutlaklatran bir
feminizm anlayna savrulmak ok kolay. Bu yzden, bir biimde,
sosyalist feminist perspektif radikal bir feminizme tutunmamzda
yardmc oluyor.
Esen: Peki, antikapitalist olduunu syleyen, baka iktidar ilikileri
ile feminizmin balantsn kuran farkl feminizmlerden sosyalist
feminizmi nasl ayrrz?
Glnur: Bu yzden soruyorum ben de. Bugnk dnyada kendine
sosyalist feminist demek illa ki art m? Bu kararllkla, bu duyarllkla,
bu iktidar ilikilerinin patriyarkayla ban kurduktan sonra bu fark
kesinlikle ok nemli deil. nk mesela, ben kendimi sosyalist feminist
olmayan Delphyye ya da Aye Dzkana, kendini sosyalist feminist olarak
227
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
adlandran baka kadnlardan daha yakn hissedebilirim. Bunlarla sol
rgtlerde rgtlenmi kadnlar kastetmiyorum; kastettiim, bugnn
bir Michele Barrett, bir Juliet Mitchell... -ki bunlar kendilerine sosyalist
feminist diyen kadnlar. te bu noktada hakikaten zorlanyorum ben
de, sosyalist feminist tanmlamas art mdr? Deildir belki de! Ama
yaptm tanmlamayla, sosyalist feminizmin benim iin anlam budur,
demek istiyorum.
Katlmc (a): Bugn karma rgtlerde verilen mcadelenin feminizmi
ya da kadn haklarn ikincil bir konuma attn syleyebiliyorsak nasl
bir sosyalist feminist tasavvurumuz olabilir? Bugn sosyalistler byle bir
ey yapabiliyorsa eer, byle bir sosyalist feminizmin temel pratii ne
olabilir? Temel felsefesi nedir? Sosyalistler bile ncelik olarak patriarkay
devam ettiriyorlarsa
Glnur: Tabii ki ettiriyorlar, nk dedim ya, erkek egemenlii farkl bir
kar sistemi ve sosyalist erkekler de erkek. Anlatabiliyor muyum? Bir de
byle bir ey var: Biz burada bir sosyalizm tasavvurundan sz ediyoruz
ve politika yaparken de sosyalizmin ilkelerinden sz ediyoruz ve bu ne
yazk ki erkek sosyalistlerin patriarkal konumundan soyutlanm bir
tasavvur. Dolaysyla bugn biz feministler olarak sosyalistlerle ayn
yerde politika yapmyoruz zaten; yapanlarmz var tabii de, SFK olarak
byle bir yerde durmay zinhar kabul etmiyoruz. (Glmeler)
Gelecein sosyalist toplumunda ben sosyalist feministlerin temel
grevinin denetleme ve eletiri olduunu dnyorum. Eer sosyalist
toplumun kurulma sreci bir iktidarszlama sreciyse, feministlerin bu
srete yapc aktrler olarak deil denetleyici ve eletirici aktrler olarak
yer almas gerektiini dnyorum. Gerilimli bir iliki hep olacaktr.
Filiz (Uuz): Feministlerin sosyalist toplumu kurma deil de denetleme
mekanizmas olmas gerektiini sylediniz ama bu da iinde baz sorular
barndrmaz m, burada bir elitleme olmaz m?
Glnur: Ben u anda demiyorum, gelecek toplum tasavvurumuzdaki
feministlerin rol bu olmal, diyorum. Siyasal yapnn katlmc olduu,
kararlarn toplum iinde yaygnlat, z ynetim rgtlenmeleriyle
kararlarn alnd bir gelecek toplum tasavvurundan sz ettim. Ve byle
bir toplumda, feministlerin esas ilevi, ounluun ald kararlarn
uygulaycs olmaktan ziyade, nk burada da erkekler lehine kararlar
baskn olacaktr, alnan bu kararlar kadnlar asndan denetlemek,
eletirmek ve ubuu hep kadn tarafna bkmek olmal. Bunu kast
ediyorum. Yani burada bir elitizm sz konusu deil! Sosyalist olsak da
politik ve sosyal bir srece katlrken o srecin feministe olmasnn
salanmasndan sz ediyorum...
Filiz (Karaku): Aslnda Glnur anlatt, sosyalist feminizm sosyalist
toplumun kadnlarn kurtuluu iin bir zemin oluturmas demek.
O yzden bir gelecekten sz ediyoruz. Greceksek o toplumu, zaten
o aamada bir sosyalist feminizm olmayacak, feministler olacak diye
dnyorum. Yani denetleme gibi grevler sosyalist feministlere deil,
politik bir grup olarak feministlere decek.
Biz aslnda sosyalist feminizm vurgusu yaparken kadnlarn
kurtuluuna ilikin bir ey sylyoruz. Antikapitalist olmann dnda
bir zeminden sz ediyoruz. Gelecee dair bir planlamann yapld,
yeniden retim biiminin deitii gibi, Glnurun anlatt eylerden
sz ediyoruz. O zaman geldiinde, devrim ncesinde feministler hep
228

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
beraber olacaz, sosyalist feminizmin bir nemi de kalmayacak.
Hasbiye: Sosyalizm gelse de erkeklerin iktidarn snrlandrmak
feministlere decek: Hl iktidar retiyorsun, hl kapitalist
zelliklerini brakmadn, bu bizim aleyhimize diye habire denetle dur,
iimiz bitmiyor yani. Mesela, spanya i savanda kadnlar savayorlar
ama sonuta sosyalistler kadnlara yine mutfaa dnn diye
baryorlar. te orada feminizmin eksik olduunu, sosyalist feminizmin
olmadn ok iyi grm olduk. Yani devrim olsa da, sosyalizm olsa da
Gidin, erkekleri batan karrsnz siz, mutfanza dnn, dediler.
Kadnlar orda direnmiti, Devrimi birlikte kazandk, dediler. Ama bu
kolay olmad tabii, biraz bu zorluu dnmek lazm.
Hazal: Bugn kullandmz her kavram biraz liberalizme doru gidiyor,
biraz daha liberalizm zerinden tanmlanyor, en ok da farkllk ve
farkllklar. Bu farkllklar zerinden tanmlanan kimlikler de ideoloji
d bir eymi gibi tanmlanyor. Sosyalist feminizm de farkllklar
gryor ve tanyor. Peki, sosyalist feminizmin tanmlad farkllklar ya
da kimliklerin liberalizmin tanmladklarndan fark ne?
Glnur: Bu noktada kadn dayanmas politikalarn ne karmak
istiyorum. Sosyalist feminizm, tanmlad farkllklar patriarkann
nasl kurduunu hep gz nnde tutar. Bir Krt kadnla Krt olmayan
lezbiyen bir kadnn neden birlikte mcadele edebileceklerini ortaya
koyup, politikay farklklar gren bir yerden aktmaya alr. Geri
bu sadece sosyalist feministlerin zellii deil bence, patriarkay
amaya alan radikal bir feminizmin bak bu ekilde olmal diye
dnyorum. Sadece lezbiyenlerin haklar dzeyinde bir politikayla
yetinmeyip lezbiyenlik, heteroseksellik gibi kimliklerin nasl
retildiini ortaya koyan, Krt ve kadn olmann farkl yanlarnn
nasl egemenlik politikalaryla beslendiini ortaya koyan bir politik
ereveden sz ediyorum. Farkllklar yok etmemek ama ayn zamanda
yceltmemek, fetiletirmemek gerek. Sadece farkllk savunusu
yapmamak, bu farkllklarn egemenlik ilikileriyle rl olduunu
ortaya koyup bu ilikileri deitirmeyi hedefeyen politikalar yapmalyz.
Yani, o da olsun, lezbiyenler de olsun, br de olsun, bir sirk gibi her
eitten biraz ierme iddias olan birok kltrclk yerine bu kimlikleri
sorunsallatran, bu kimliklerin kendisinin ne demek olduunu dert
edinen bir politika yapmalyz.
Dilah: Peki bu dediiniz politika yapma biimi pratikte biraz kstlayc
olabilir mi? Mesela sizin Nowamed direniindeki kadnlara yaptnz
dayanmay anlattnz
1
, Feminist Politikann 1. saysnda bir yaznz
1
Evindeki yardmcsnn 14 yandaki kzn taciz ettii gerekesiyle tutuklanan Hseyin zmezin serbest
braklmasn BSP (Birbirimize Sahip kyoruz Platformu) 6 Kasm 2008de protesto eden bir basn aklamas
yapmtr. Glnur Savran bu basn metnini, Feminist Politika Dergisinin 1. saysnda Kimlik Politikas, Kadn
Dayanmas, Toplumsal Cinsiyet balkl yazsnda BSPnin zmez protestosunu AKP ve muhafazakrlk
eletirisi yapmadan gerekletirmi olmasn sorunsallatryor. Bu eletirinin eksiklii zerinden de Bu ekilde ku-
rulan ortakln kadnlar arasnda yaanan farkllklarn, kimliklerin paranteze alnarak, dondurularak kurulduunu
ve bu anlamda dntrc olmayabileceini, sylyor. Ayrca NOVAMEDdeki ii kadnlar ile dayanmak
iin oluturulan platformu ise, ii kadnlar ve ii olmayan kadnlar patriarkal kapitalizm iindeki farkl
konumlar arasnda balantlar kurarak bask ve smrye kar direndikleri bir oluum olduu iin kadnlar aras
dayanmann olumlu rnei olduunu, sylyor. Glnur Savrann bu yazsna cevaben Glnur Elik de Amargi
Dergisinin 12. saysnda , zmezin muhafazakr evrelerde eletirilmesi tabu haline gelmiken BSP iinden kan
zmez protestosunun bizatihi kendisinin bal bana bir sorgulama olduunu sylyor ve bartl kadnlardan
devaml bir muhafazakrlk eletirisi beklemenin onlar durumun sorumlusu olarak grmeye/gstermeye yol
atn dnyor. (Tartmann ayrntlar iin bkz. Feminist Politika Dergisi s.1, K 2009 ve Amargi Feminist
Teori ve Politika Dergisi s.12 Bahar 2009)
229
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
vard ve Birbirimize Sahip kyoruz ile ilgili bir analiz yapmtnz.
Daha sonra Glnur Elik de o yazya Amargi Derginin 12. saysnda
cevap vermi ve demiti ki; Nowameddeki kadnlarn dindarl ya
da muhafazakrl dayanma yaparken ok fazla sorgulanmyor ama
Birbirimize Sahip kyoruzdan kan bir bildiri bir muhafazakrlk
eletirisi iermedii iin eksik bulunabiliyor. Bu durumda demek ki biz
o kadnlardan kimliklerinden yola karak bir ey bekliyoruz bu da bir
dayatma ve bir kimlik benimsemesi deil midir?
Glnur: Fakat orada yle bir ey vard: Birbirimize Sahip kyoruzun
o bildiri ile yapmaya alt ey, yneldii politika neydi? iddetti, deil
mi? Tam da o eylemi yaparken, kimlii yneldii hedefte bir kstllk
getiriyor. Yoksa ben genel olarak kimliinden vazgesin demedim, ama
o politikay yaparken o kimlik onu snrlyordu. O yzdendi benim
eletirim, anlatabildim mi?
Dilah: Kimliklerini bir anda amalarn beklemek doru bir yaklam
m, yoksa yine nce herkes kimliini ortaya koysun mu? slam ve Krt
kadnlarnn kadn hareketine girii zaten 90larda gerekleiyor. nce
kimlikleriyle bir var olsunlar, bu tartlsn ve ondan sonra kim neye
dnecek onun zerinden kimlik tartmas srdrlemez mi?
Glnur: Ben yle hatrlyorum; benim takldm nokta genel olarak
Birbirimize Sahip kyoruz oluumu deildi, o eylemdeki bildiriyi
eletirmitim...
Hazal: Kadn hareketinde son yllara baknca nce kimliini ortaya
koysun sonra tartalm yntemini biz denedik ve sonucunu da
grdk, diye dnyorum. Bence artk ikisini birden yapabilmeyi
becerebilmeliyiz, bartl bir kadnn barts takma hakkn
savunmakla beraber barts ve dinin eletirisini ayn anda ve ayn
zeminde yapabilmeyi becerebilmemiz gerekiyor.
Dilah: Bu biraz darya verilmeye allan grntyle ilgili... Kadnlar
kendi aralarnda tartsalar da, iinde olduklar muhafazakr cemaate
kar bakn feministler barts yasana kar kyor gibi bir
grntye sahip olmak kendi aralarndaki dayanmay biraz daha
merulatrmaya yaryor.
Filiz (Karaku): Birbirimize Sahip kyoruza benim en nemli
eletirim u ki, bartl olan kadnlarn yaadklar maduriyet ile
mini etek giydikleri iin taciz grmelerini, bir beden politikas olarak e
dzlemde ele almalar. Yani devletin barts takld iin bedenlere
bask gstermesi ile mini etek giyenlerin taciz edilmesi meselesini
ayn patriarkal basknn sonucu olarak grmesi. Bart hakkn hem
kamusal, hem eitim alannda tabii ki bandan itibaren yllardr
savunuyoruz ama byle bir feminist zeminden bu tr bir birleme baka
bir ey. Tabii ki bartl kadn arkadalarmzla tacize kar beraber
platformlarda olacaz. Tabii ki kota iin birlikte mcadele edeceiz ama
eer ki bu bir beden politikas olarak ele alnrsa, benim buna itirazm
var.
lkem: Barts meselesini nasl ele alyorsunuz?
Filiz (Karaku): te tam Hazaln dedii gibi biz bugn barty
bir hak olarak, hatta patriarkal baskyla birlemi bir hak ihlali olarak
gryoruz. nk bugn ayn gre sahip erkekler mecliste boy
gsterirken, hakim olurken kadnlar bart taktklar iin dini
inanlarndan tr kamusal alanda yer almyorlar ve bunun da sonuta
230

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
patriarkal bir bask olduunu dnyorum ama bu patriarkal bask
kadnlarn mini etek giydikleri iin, istedikleri gibi giyindikleri iin
sokakta taciz grmelerine neden olan patriarkal bask ile ayn deil.
Bu yzden de bart hakkn savunurken bir yandan da bartnn
kadnlarn zgrlnn, kadnlarn kurtuluunun nnde bir engel
olduunu sylemekten imtina etmeyecek bir politikadan sz ediyorum.
Glnur: Mesela bart kendi iinde unu varsayar ve ima eder:
Kadn cinselliini denetlemek gerekir nk erkek cinsellii azgn bir
cinselliktir. nk erkek cinsellii snr tanmazdr. Her dakika bunun
ok somut tezahrlerini, hakikaten snr tanmayan ve azgn bir erkek
cinselliini gryoruz toplumda. Dolaysyla bartsne buradan kar
kmak gerekiyor diye ben de Hazala ok katlyorum.
Esen: Ben bir ey daha sorabilir miyim? Marksist feminizm ve sosyalist
feminizm ayrm nedir, daha dorusu byle bir ayrm var mdr? Bu
ikisi genelde birbirlerinin yerine kullanlyor ama sen kendini Marksist
feminist olarak tanmlyorsun...
Glnur: Bu ayrmm biraz kiisel bir ey, SFKda kendine Marksist
feminist diyen baka kimse var m yok mu bilmiyorum bile. Ben
Marksist feminist demeyi ok nemsiyorum. Fakat Marksist feminist
tanmlamas genel olarak, kinci Dalga Feminizm ncesinde Marksist
politika iinde kadn haklar iin bir eyler yapan kadnlar, sonradan
geriye dnk bakla, feminist olarak nitelendirmek iin kullanld.
Bu yzden, kinci Dalgada kendilerini yine de bir ekilde sosyalizmle
ilintilendirmek isteyen feminist kadnlar Marksist feminizm kavramn
reddettiler. nk hakikaten Marksist feminist denilen o kadnlar
feminist deildi bence de. Fakat ben Marksist feminist tanmlamasn
ok nemsiyorum, bu ok felsef bir ey benim iin ve Delphyyle
farkmn da tamamen buradan kaynaklandn dnyorum. Neden
Marksist feminist diyorum kendime? Diyalektik yznden esas olarak.
Delphy de ben de maddeci diyoruz kendimize ama ben diyalektik bir
bak savunuyorum ve Delphyninkinin biraz dz maddeci bir bak
olduunu dnyorum. Bu ayrm iin kendime zellikle Marksist
feminist demek istiyorum. nk benim formasyonum da felsefe
olduu iin, Marksizmle ilikim diyalektik araclyla kurulan bir iliki
oldu hep ve dnyaya bakmda diyalektik benim iin ok nemli bir ey,
ama burada imdi o felsef tartmalara girmeyeceim.
Katlmc (b): Sosyalist devrimden sonra feministlerin rolnn aslnda
denetleyici ve eletirel bir konumda olduunu sylediniz. Bugn
baktmzda emeklilik hakk, sosyal gvence gibi birok talep var ve
bunlar sosyalist iktidarla birletirildii zaman bir mcadele biimi
olarak karmza kyor. Peki, bugn sosyalist feministler kendilerini
bu mcadele hattnn neresinde gryorlar ve hangi aralarla? Sosyalist
Feminist Kolektif araclyla m?
Glnur: Evet, Erkeklerden Alacaklyz diye bir kampanyamz var.
Bu kampanya, dier feministlerle birlikte, stanbul Feminist Kolektif
olarak yaptmz politikalardan farkl olarak SFK olarak bizim armz
zerine balayan bir kampanya. Erkeklerden alacaklyz derken, sosyal
politikalarn aslnda erkeklerin bize borcu olan eyi vermediini, bize
bundan tesinin gerektiini sylemi oluyoruz. Ama bir yandan da o
kampanyada gelitirdiimiz bir sr sosyal hak talebimiz var.
Katlmc (b): Sosyalist devrim sonras diye bahsettiinize gre bir
231
S
o
s
y
a
l
i
s
t

F
e
m
i
n
i
z
m
devrim tahayyl var; peki, bu devrimi kim yapacak?
Glnur: Devrim de ok zor bir laf aslnda. Kim yapacak devrimi?
Kafamza o kadar bir parti zne tahayyl ilenmi ki; devrim sreci,
devrimci parti, tek parti vs Tm bunlar aslnda bence almas gereken
yaklamlar. Devrim sreci denen ey bugnden o gne bir sre ve
burada tek parti sz konusu deil. Devrimci nderlik dediimiz ey de
deil bence; ok partili bir sre, ok zneli bir sre sz konusu burada.
Dolaysyla da siz o partiye giriyor musunuz girmiyor musunuz, gibi bir
ikilem yok bence, ama te yandan unu da sylemek isterim: Bugnden
nmzdeki srecin ne olacana dair kestirim yapmak ok zor. Bugn
bir devrimci sre yaanyor, nasl olacan biliyoruz ve bizim de bu
srecin neresinde olacamza dair bir fkrimiz var, dersem de yalan
sylemi olurum. Kim biliyor ki bugnden o srecin nasl gelieceini ve
bizim orada nasl yer alacamz? Bilmiyorum, arkadalarm biliyordur
belki. (Glmeler)
Filiz (Uuz): Radikal deiim politikalarmzla, kabul etmediimiz
politikalara kar toplumu radikal bir deiime, dnme zorlamak
ve bu deiimi de srekli klabilmek nemli diye dnyorum. Yoksa
byle gemite dediimiz gibi klasik anlamda devrimi yaptk, devleti,
erkekleri alaa ettik, ondan sonra kadnn iktidarn kurduk gibi eyler
yok. Artk byle bir eyden bahsetmiyoruz.
Glnur: Evet, deil ite byle bir eyden bahsetmiyoruz.
Zehra: Sosyalist feminizmin kadna bakn biliyoruz ama erkee
yaklam nasl? Erkei patriarkann bir paras olarak grmenin dnda
erkee ilikin sz nasl?
Glnur: Tam bilmiyorum ne demek gerektiini ama yle bir ey
diyebilirim sanrm: Ben mesela, ahsen bir erkek sevgilim olmasna
ramen kendimi neredeyse erkek dman diye nitelendiriyorum. Bir
feminist olarak erkeklerle iliki yaamak, inanlmaz kavgal, elikili bir
sre ve evet, ben kendimi erkek dman gibi hissediyorum.
Zehra: Sosyalist feminizmin, sosyalizm ksmnda erkek nereye deiyor
ya da feminizm ksmnda erkek nereye deiyor? Tamam, kavga, evet ama
genel olarak nereye deiyor?
Hazal: Sosyalist devrimi erkeklerle kadnlar birlikte yapacaklarsa, gibi
bir eyden mi bahsediyorsun?
Zehra: Evet. yle bir ey demek istiyorum: rnein, Krt Kadn
Hareketi erkein egemen olduu rollerden ayrlmas iin de ayr bir
mcadele izliyor, hatta kadnlar erkekleri eitime alyorlar vs. Sosyalist
feminizmin erkee dedii sz nedir? Mesela Erkeklerden Alacaklyz
deniyor ya da Erkeklerin sevgisi her gn 3 kadn ldryor deniliyor
tamam, bu tr bir erkeklii reddediyor ama karsna koyduu erkek
nasl birisi?
Glnur: Bir erkek ideali izmek sz konusu olamaz diye dnyorum
ama bugnk patriarkal ayrcalklarn reddeden, bunun iin kendi
iinde mcadele veren, istiyorsa baka erkek arkadalaryla grup
oluturan erkek, bizim iim makbul erkek modelidir, diye dnyorum.
(Glmeler)
Filiz (Karaku): Sosyalist feministler, kendilerini feminist zeminde
tanmladklar iin erkekleri veya dier demokratik rgtleri nasl
dntreceklerine ilikin bir ncelikleri yok, nk rgtlenmede
ncelik erkeklii ve patriarkay tehir etmektir. Tabii ki Krt hareketi
232

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
iin ya da Ezilenlerin Sosyalist Platformu iin baka bir ey sz
konusudur, nk cinsiyet zgrlk kadn-erkek idealini kendi
programlarna koyduklar iin bu ama ayn zamanda erkekleri
dntrme mcadelesini de beraberinde getiriyor. Kukusuz sosyalist
feministler iinde karma rgtlenmede alan kadn arkadalarmz
bu mcadelenin bir parasdrlar ki ok baarl bir mcadele olduu
sylenemez. (Glmeler) Ama biz de zamannda karma rgtlerde bu
mcadeleyi verdik. Ben 1986da feminist oldum. 2002 ylna kadar karma
rgtlerde bilfil alp bir yandan o rgtn politikalarn feminizmin
lehine deitirmek ve oradaki erkeklerin erkek egemenlikten arnmas
iin mcadele ederken bir yandan da feminist mcadeleyi srdrdk.
Biraz senin sorunla balantl olarak unu dnyorum: Biz bugn
aslnda politik bir hareket, grup olarak feminizmin mcadelesini
kurmaya alyoruz. Biz feminist politik hareket olarak ok zayfz,
bir ucumuz orada bir ucumuz burada, yani bir yandan feministiz, bir
yandan Krt hareketine gnl vermiiz, bir yandan meslek rgtlerimiz
var ve bu ok ynllk iinde feminizmi ek kimlikmi gibi hemen bir
kenara atp dier rgtlenmelere kayabiliyoruz. DP kurulduunda
feminist rgtlenmenin kapsn kapattk, ayr bir rgtlenme olarak bir
tek Pazartesi dergisi kald, oumuz DPde altk.
Hayatmz karma rgtlerde mcadeleyi srdrmeye almakla
geti, o yzden hakikaten bizim derdimiz bir politik hareket olarak
feminizmi kurmak. Eer byle olursa zaten, Krt hareketi iinde de
sosyalist hareket iinde de feminist mcadele devam edecek. Bu da,
feminizmi sadece feminist politik hareket yapacak demek deil elbette.
Aslnda sosyalist rgtlerde de hakikaten bamsz feminizmden
beslenen, feminizmin kadn kurtuluu iin ncelikli rgtlenme
olduunu gren bir yaklam hakim olursa, bu da feminist mcadele
iin ciddi bir kazantr. Nasl ki biz bugn Krt hareketini, Krt
ulusal kurtuluu iin esas zemin olarak gryorsak ve mesela feminist
rgtlenme iinde hibir zaman Krtleri kurtaracaz demiyorsak,
ayn ekilde, karma rgtlenmedeki feminist kadnlar da, feminist
rgtlenmenin aslnda bamsz feminist politikann gcyle olmas
gerektii konusunda bir inanca sahip olurlarsa olur, o zaman feminizm
her bir yere dalga dalga yaylabilir. (Glmeler)
Hasbiye: Var olan enerjiyi kadnlarn erkekleri eitmesine ayrmak
ok zor, zellikle de sol ok vaktimizi alyor. (Glmeler) Ne diyor
solcu erkekler: Ama sen yanl dnyorsun, diye balyorlar; solcu
ya kendisi benden iyi dnyor tabii. (Glmeler) Ama bak yle
yaparsan yanl olur, diyor. Bu tr bir yaklam karsnda bize de
doruluumuzu anlatmak zaman kayb gibi geliyor. Gerekten, bunun
iin baka bir yntem bulmalyz. Erkeklere patriarkal olduunu, o
konuma annda bile zerimde nasl bir bask oluturduunu anlatmak
gerekten ok yorucu ve geriye doru ittirtici. O yzden biz erkeklere,
senin yaptn psikolojik, ekonomik bask diye anlatrken canmz
kyor. Bir zahmet onlar da Ya ben nerede bir kadn iin iddet
oluturuyorum, diye sorgulamann yntemini kendileri bulsunlar.
Solcu, sosyalist erkekler yntem gelitirsinler ki iimiz daha kolaylasn
diyoruz. Bizi eletirmekten vazgeip kendilerini eletirmeye balarlarsa
birlikte mcadeleyi daha kolay veririz, diye dnyorum.
233

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
234
Didem Havliolu
Osmanl ve Trk dili ve kltr, Ortadou Kadn almalar,
feminist edebiyat kuramlar, karlatrmal metodolojiler ve
disiplinleraraslk ile metin zmlemeleri ilgi ve aratrma alanlar
arasnda yer alyor. ehir niversitesi Trk Dili ve Edebiyat
Blmnde retim yesi olarak almalarn srdryor.
235
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
Ya dier feminizmler? Kendi
corafyamzn dnda mcadele
eden kzkardelerimizin deneyimleri?
Bakalarnn tarihini nasl okuyabiliriz
ve biz bununla kendimizi nasl
ilikilendirebiliriz? Fransadan
Osmanlya veya Osmanldan Fransaya,
tesadfen klan bir yolda bu yolun
kadn yolcularnn bize syleyecek elbette
ok eyi var. kinci Dlagadan konuurken
uradmz Simone de Beauvoira geri
gidecek, ondan Kristevaya srayp,
onlarn corafyasnda neler olduuna, ve
dnyay nasl etkilediklerine bakacaz
imdi...
Didem: Herkese Merhaba! ncelikle burada olmaktan ne kadar mutlu
olduumu sylemek istiyorum. Amargi ok uzun sredir takip ettiim
bir grup ama Trkiyede olmadm iin sizlere katlamyordum. Bu
yzden imdi burada olmaktan ok mutluyum. Bunun iin Burcuya
beni davet ettii iin teekkr ederim.
Bugn uzun sredir ilgilendiim bir konuda konuacam ve
bunun sohbet halinde olmasn istiyorum. Tabii ki Fransz feminizmi
gibi geni bir konuda konumak iin birka saat ok az. Bu yzden kendi
aratrmamda ok kullandm Kristevaya odaklanarak Osmanl Trk
kadn meselesine yaklamma nasl faydas olduunu biraz anlataym.
Ondan sonra da Burcu araclyla size gnderdiimiz Kadnlarn
Zaman okumas hakknda birazck konuup Trkiyede neler oluyor,
Trkiyede kadn olmak nasl bir ey ve bu sorulara cevap verirken Fransz
feminizminin katklar olabilir mi gibi sorular erevesinde tartalm.
ok ilgin gelebilir ama Fransz feminizmi Osmanl divan
iiri alrken karlatm bir ekol. Doktora yeterlilik snavlarna
hazrlanrken kadn airler zerine alyordum ve bu meseleye nasl
236

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
yaklaacam kafamda kurmaya alrken Fransz feminizmini okumaya
baladm. Fransz feminizmi deyince ilk nce akla Simone de Beauvoir
geliyor. Sanrm hepimiz okumusuzdur kinci Cinsi. kinci Cins sadece
Fransz feminizmi deil btn dnya kadnlarnn kltr dnyasnn
nemli bir paras. 1949da baslan kitapta de Beauvoir feminist olmadn
ve kadn sorunun sosyalizmle zlebileceini syler. Fakat daha sonra,
sosyalist hareketin kadn sorununa bir zm getirememesi zerine
1970lere gelindiinde fkrini deitirir. Artk kadn meselesine daha
ciddi yaklalmas gerektiini syler. Fakat yapt nemli katklardan
bir tanesi ki Fransz feminizminin de en nemli vurgularndan biridir;
kiinin kadn olarak domad, sonradan olduu, bir kategori olarak
kadnn oluturulduu, ina edildii meselesidir. Bunu daha sonraki
yapsalclk sonras yaklamlarla zmleyen, sorgulayan ok kii oldu
ama Simone de Beauvoirn ilk adm atan kii olduunu syleyebiliriz.
Daha sonra Fransz feminizmi buradan ok farkl bir yne dnyor, daha
ok psikanalizden ve yapsalclk sonras akmdan etkileniyor. Simone
de Beauvoirin taraftarlar pek kalmyor nk kadn olmann ok daha
karmak bir ey olduu anlalyor.
Bu noktada teorik dzlemde Fransz feminizmi ile Amerikan
feminizmi arasndaki bir farka ksaca deinmek istiyorum. Fransz
feminizminde Biz kadnlar farklyz ve farkllmza sahip kmalyz,
diyerek kadnlarn farkllnn altn izen bir yaklam varken
Amerikan feminizminde daha ziyade Biz aynyz ve dolaysyla ayn
haklarla eit olmalyz, diyen pozitivist bir yaklam vardr. Bu farklln
olumasnda ise bana kalrsa psikanalizin pay byk. 1968 sonras kadn
gruplar arasnda tartlan birok ey varken Pariste ok ey deimiti.
Pariste yaam, dnen bir gen olmak herhalde Lacan ve Derrida gibi
dnrleri okumak demek oluyordu. Bu durum, bana kalrsa, bu iki
kta arasndaki ciddi bir kltrel farka iaret ediyor.
imdi psikanalizden etkilenen Fransz feministlerinden ok ksaca
bahsedip Kristevaya dnelim. Bu rneklerden biri olan Helene Cixous,
bat hmanist felsefesinin kadn-erkek doa-medeniyet, aktif-pasif gibi
kart ikili kavramalarnn altn izer ve unu der: Bu dnce sistemi
ierisinde kadnla ilikilendirilen her kavram negatiftir fakat biz buna
sahip karak deersiz olarak atfedilen eyi deerli klmaya alalm.
Kadn olmak sylendii gibi deersiz bir ey deildir, dedi ve kadn
hayatn iinde ve doann bir paras olan bir varlk olarak ona deerinin
geri verilmesi gibi bir yol izledi. Tabii ki burada yaplabilecek olan en
nemli eletiri Helene Cixousun zc (essentialist) olmasdr ve bunun
ne gibi bir sakncas olabilir diye baktmzda ise aslnda eletirdii
sistemin yaptn yapyor diyebiliriz. O da ayn ekilde ikili dnmeye
devam ediyor. Burada kadn deersiz deildir derken bu sefer erkek
deersizdir diyerek ayn sistemin iinden konumaya devam ederek
yeni bir ey sylememektedir, sadece biraz ters eviriyor o kadar. Bir de
Helene Cixousdan bahsederken mutlaka zerinde durmamz gereken bir
dier nokta ise kadn bedenine verdii nemdir. Bir kadn eletirisinin,
kadna z eletirinin sadece kadn vcudundan kabileceini sylyor
nk eer bu sistem erkekler tarafndan yaratlm bir sistem ise
onlarn bilmeyecei tek ey var: kadn bedeni. Mesela kadn orgazmn
237
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
asla bilemezler. Dolaysyla biz kendi bedenimize dayanarak yeni bilgi
retmeliyiz. Bu da yine kadnn zne, esasna dayanan bir ey olmal
diyerek, bana kalrsa, yine ayn kmaza giriyor. Helene Cixousu okurken
kendime ok yakn bulmamtm, evet ilgin, gzel ve iirsel ama birok
Fransz feminist yazn gibi okunmas ok zor ki bu yzden ok elitist
olduklar da syleniyor. Okuyucu ile kendileri aralarnda dil zerinden
bir bariyer kuruyorlar. ok kaygan ve uucu bir dil kullanyorlar.
Anlamak iin dilin tesinde de bir bilgi birikimi gerekiyor. Bu yzden
metinler bazen o kadar kendi iinde dnyor ki hah anladm derken
tekrar nereye gittiini fark edemiyorsun
Buket: Ama istedikleri de bu deil mi zaten
Didem: Evet, ilk bata Aman tanrm ben byle bir eyle neden vaktimi
harcyorum, diyorsun fakat demek istedikleri eyi aynen uyguluyorlar
ve sen okuyucu olarak o dngnn iine giriyorsun. Eer bir kadn
estetii, bir kadn tarzndan bahsedeceksek bunu lineer izgi, bir izelge
zerinde ilerleyen yaz ya da mantk biimiyle deil, yepyeni bir sistem
iinde yapmalyz. Erkek egemen sistemin dna kmak iin daha
yaratc olmalyz. Bu amala yola kp kendi iinde tekrar eden bir
yazma ve mantk biimi olacak
Buket: Dili de erkek buluyorlar galiba deil mi?
Didem: Tabii tabii aynen yle. Kendilerine ait bir estetik derken dil de
bunun bir paras Tamamyla deneysel ve kadnlar byle yazar der
gibi bir dilleri var. Aslnda bu sadece Fransz feminizminde olan bir
ey deil Virginia Woolf da yle yazyor, bu ok denenmi, grlm
bir biim. Birazdan Kristevadan bahsederken, Bir kadn yaznndan
bahsedebilir miyiz? ve eer byle bir ey varsa nasl olmal, erkeklerden
nasl farkl olmal , farkl mdr deil midir gibi sorular tekrar soracaz.
Fakat Helene Cixousnun syledii ey farkl, kendi yazn biimi de
syledii eyi kantlyor
Katlmc (a): Derridann yazd gibi yazyorlar ama deil mi?
Didem: Evet aynen yle deil mi? (Glmeler) Kesinlikle. Ama ben bu
kadnlar daha iirsel buluyorum.
Buket: Ama sanrm iddialar hakikaten de kadn dilini oluturmaya
almak, niteliimizle kendimizi var edebiliriz, kadn olarak var
olabiliriz
Didem: Derridadan bence fark daha metaforik ve iirsel olmalar.
Zaten roman da yazyorlar. Derrida gibi helezonik bir dzlemde ilerleyip
sonunda bir anlam oluturuyorlar. Fakat dediim gibi Helene Cixous
kendime ok yakn hissetmedim o yzden ok cazip de olsa zerinden
ksaca getim.
Kristevaya balamadan nce biraz Lacandan bahsedelim. nk
ondan bahsetmediimizde Kristevann teorilerini anlamaya imkn yok.
Okuduk mu, biliyor muyuz bilmiyorum ama ben ok ksaca zerinden
geeceim.
Buket: Okuyup okuyup dayak yediim metinlerdir, Lacannn metinleri.
Didem: (Glmeler) Benim iin hl yle! ok ksaca ana fkrinden
bahsedeceim. Lacan, Freudu yapsalclk sonras erevede
okumasndan dolay nemlidir ve bu yzden de feminist teoriye
ok faydas olmutur. Lacan unu syler: Bir hayal dnyas ve bir de
238

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
sembolik dzen vardr. ocuun hayal dnyasndan sembolik dnyaya
geii ok nemli bir admdr. Peki, bu ne zaman oluyor? Ne zaman ki
ocuk kendisini aynada gryor, o an kendisinin annesinden ve btn
varlklardan farkl bir ey olduunu fark ediyor.
Betl: Bir de ayna evresinden nce ya da sonra da olabilir, stten kesilme,
babann varln hani nc kiinin varln kefetmek ve annenin
kayp nesnesine dnmesiyle, dil sistemine, sembol sistemine girme
ihtiyacnn domasyla.
Didem: Hemen hemen ayn zamanlarda gerekleen bir ey. nk
anneden bedensel olarak farkl olduunu fark ettii dnemde, babay da
fark ediyor. Aynada kendisinin farkl bir beden olduunu alglyor. Oysa
orada grd sembolik bir hikaye. nk orada grd hem kendisi
hem tekisi. Bu yzden de ben ve teki ou zaman ayn ey. Ben
derken grd ey, yani dilin ifade ettii ey, aslnda aynadaki grnt.
Gerek deil. Bir nc kii. ocuun ben demesiyle var oluyor. O
zamana kadar bilinaltndayken, ben demesiyle bilinli bir ekilde
kurulmu bir varlk oluyor ve bu ekilde sistemin iine giriyor. Yani o
sistem ona benin kim olduunu, ne olduunu syleyiveriyor. nk
bu dil sisteminde kendisinden nce olan bir ben vard. ocuk ben
diyerek, benin nceden tanmlanm btn deerlerini de stleniyor
ve sisteme giriyor.
Lacann anlatt hikaye buna benzer bir ey. Yine ok nemli
argmanlarndan biri de bilinaltnn tpk dil gibi kurgulanm
olduudur. nk dil de bir iaret sistemidir ve hibir zaman sadece
bir anlam ifade etmez. Mesela ben size imdi iek diyeyim. Bunu
dediim anda hepinizin aklnda baka bir resim oluur. Senin aklna
bir gl gelebilir, senin aklna bir bahe gelebilir, senin aklna bir ieki
gelebilir, senin aklna yolda grdn ieki kz gelebilir vs. iek
kelimesi, sonu olmayan bir anlamlar zinciri oluturur. Tabii, Freudun
bize anlatt bilinalt, bastrlm arzularn bulunduu yer demek.
Bilinaltnda skp kalm arzularmz hibir zaman gerekletiremiyor
ve hibir zaman tam olarak tatmin olamyoruz. Tatmin olamadka yeni
bir arzular retiyoruz. Bu dng, tpk dil gibi iliyor. Dilde Derridann
difrence dedii, anlamn durmadan ertelenmesi, hibir zaman bir
sonu noktasnn olmamas, anlam dediimiz eyin akkan ve her an
deiebilen bir ey olduudur. te bilinalt da byle ileyen bir eydir.
Bilinalt arzularmzn basklanmasyla, dil de kelimelerle szdizimi
(syntax) basksyla iliyor. Lacannn syledii bu yzden ok nemli.
Eer dil ile ilgili alyorsanz ve okuduunuz eylere bir anlam
vermeye abalyorsanz, hibir zaman yegane bir anlam olmadn
kabullenmelisiniz. Bunu bugn kabul etmeyen bir aratrmac yok
herhalde.
Katlmc (a): Bir ben kaldm herhalde. (Kahkahalar)
Didem: Lacandan sonra hayat farkl... (Glmeler) Bir gn bir
rencim dedi ki Hocam ne olur bir ey okuduumda bir tane anlam
olsun. Ama yok byle bir ey. Sen bile ayn eyi on be gn sonra okusan
baka bir ey dneceksin.
Buket: O hep ayn eyi dnyor (Kahkahalar)
Didem: Vallahi hep ayn eyi dnmek gzel bir lks bence. Bunu
239
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
bylece aklnzda tutun, buraya geri dneceiz. imdi Kristevaya
geelim. Benim Kristeva ile bir ak ilikisi kurmam... (Kahkahalar)
Buket: Kolay olmad (Glmeler)
Didem: Yok yok, tam tersine ok kolay oldu ilk grte ak diyebilirim.
nk yle bir ey oldu. Ben onu okumaya baladmda Amerikada
doktora yapyordum ve Kristevann syledii ey uydu: Kendisinin ne
kadar yabanc olduu, bir dile yabanc olmak ve o yabanc olduun dilde
kendini ifade etmeye almak nasl bir eydir ve aslnda ok da kt bir
ey deildir, diyordu. Yabanc olmak aslnda bir ayrcalktr gibi
Buket: Kristeva yabanc m ki?
Didem: Evet, Bulgar ve doktorasn ikinci dili olan Franszcada yazyor ve
dolaysyla aramzda byle bir yaknlk mecburen olutu. (Glmeler).
Kristevann teorilerinde marjinal olan, kenarda olan her zaman aslnda
o pozisyonu kullanarak en gl olandr ve bu argman hakikaten
insann houna giden bir ey, bir g veriyor. te ben feminist teorinin
biraz byle olmas gerektiini dnyorum. Bir ekilde, elinden tutmak
gibi bir ey, neyse bu hikyenin romantik ksm....
Kristeva, Bulgar ve belli bir yata ailecek Parise tanyorlar, ok
parlak bir renci ve Roland Barthes gibi entelekteller ile birilikte
taklyor. 1970lerde Roland Barthes onu deerlendirirken yle demi:
Garip, ilgin, yabanc kadn... Bunu da herhalde sadece yabanc
olmasndan dolay sylememitir, ayn zamanda onun syledii her ey
ezber bozucu, syledii her ey tam kendimizi byle rahat hissettiimiz
anda tamam urasn anladk bundan sonra da dnmemiz gerekmiyor
bu konuyu dediimiz anda tekrar bir sarslp tekrar baa dnmemize
neden oluyor. O yzden de ilgin, garip ve yabanc... Ki kendisi de
yabanc olann marjinal olann iinin rahatsz etmek olduunu sylyor.
Mesela ben burada bir yabancysam bende bir rahatszlk oluur ama
sizde de benden dolay bir rahatszlk oluur ve Kristeva bu rahatszlk
duygusunun ok verimli bir ey olduunu dnyor ve bu yzden de
yabancln sahipleniyor. Aslnda btn derdi, yabancln sadece
sahiplenmekle kalmayp tersine evirerek kullanmak.
Kristeva deyince aklma bir sr ey geliyor tabii ki ama bugn
kulland iki temel kavramdan bahsedebiliriz: znellik (subjectivity) ve
konuan zne (speaking subject). Bu iki kavram ok nemli. znellii ilk
defa tabii ki Kristeva ile duymuyoruz, Hegel de Bir kiinin kendi bana
var olmadn, sylemitir ya da Nietzsche Rasyonel, ne sylediini
bilen, kendini bilen bir kiinin olmadn, sylemitir. Dolaysyla
Kristeva da bu gelenekten gelen bir insan. znellik onun dnd
ve bu dnyaya katmak istedii kavramlardan bir tanesi. Daha nce
bahsettiim Lacann teorisine gre ocuk aynada kendisini grp ben
demeye balad zaman ben oluyordu. Buradaki znellik de dil ile
konuan zne ile balantl bir znelliktir nk dil zneyi oluturuyor,
zne de dili oluturuyor, var olabilmek iin birbirlerine ihtiyalar var.
Bu bir sre, konuulurken zne oluuyor ayn zamanda da dil kendini
gsteriyor.
Betl: Hatta Lacannn yle bir cmlesi var Ben, ben diyendir.
Didem: Evet Ben, ben diyendir ve de eksik olandr. Ben dediin
eksik olandr, sylerken bastrdn btn duygular, annene kar
240

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
hissettiklerini, hepsini iinde barndryor yani bilinaltn da temsil
ediyor.
Kristevann bahsettii znellik de bat hmanizmasnn
bahsettii kiiden bu anlamda ok farkldr. Kristevada ben bilinalt
ile ok balantl bir ey, yani bir ben var bir ego var fakat ikisi de beni
oluturuyor ve daha nce sylediim gibi dil ile de ok alakal, dil ve ben
birbirlerini oluturuyorlar. Kristeva yle bir ey sylyor ki ben bunu da
ok ok beeniyorum, kendi aratrmamda da kullandm zaten: anlam
konumla alakal bir eydir. Ben dediin zaman bir zne pozisyonu sana
veriliyor, mesela ocuk kzsa ben dedii andan itibaren kadn oluyor
ve bylece kadn olmann getirdii her ey ona hemen ykleniyor deil
mi? Peki, bir kadnn erkek znesi olabilmesi mmkn mdr acaba?
Olabilir mi byle bir ey, yani ben erkek zne olarak konuabilir miyim?
En nemli eserlerinden bir tanesi olan iirsel Dil Devriminde
devrim, alternatif zne pozisyonlar almaktan geer, diyor. Yani
alternatif, senin olmayan bir zne pozisyonunu alabiliyorsan devrim
yapabilirsin ve asl devrim de dilde olan devrimdir diyor. Bu argman
ok gzel, ok etkileyici ama peki, nasl olacak diye soruyorsunuz
yle deil mi? Kristeva diyor ki, bu sadece iirde olabilecek bir eydir.
Bu yzden de avangard airleri inceliyor ve onlarn dil kullanmna
bakyor. Her taraf kayan ve hibir ekilde bir arada olamayan bir
cmle sadece modernist airlerde vardr ve ancak iirsel dilde kendini
gsterebilir, diyor. Peki neden? nk gramerin kurallarn ykmaya
alarak yazyorlar. rnein Trkede zne nce gelecek, yklem sonda
olacak, arada zarf falan olacak gibi biz konuurken bile bu kurallara
epey dikkat ediyoruz. Oysa biliyoruz ki dil ataerkil sitemin kurduu bir
sistem ve peki bunu krabilmek nasl mmkn olabilir? Avangard airler
bunu yapmaya alyorlar ve bunun ancak iirsel bir dil ile mmkn
olabileceini sylyorlar.
Dedim ya, o srada Divan Edebiyat okuyorum, Kristevann
bu yaklam bana ok yakn geldi ve benim btn derdim de Divan
Edebiyatndaki kadn airleri ortaya karmakt. nk kadn air
aslnda yoktu. Oysa ben 15. ve 16. yzylda yaam bir kadn air
okumaya, anlamaya alyordum. Osmanl Edebiyat okuma gelenei
bana bir kadn airi nasl okumam gerektiini anlatmyordu. nk
byle bir anlay yoktu.
imdi cinsiyet almalarnda, kadn ve erkek vardr, bunlar
dnda baka hibir cins yoktur diyenlere Hermafroditler var, onlar
ne olacak? diye soruyorlar. Hermafroditler bu sistemin kabul etmedii
bir cins, kategoride bile deiller. Yani bu u demek oluyor; var olan
kategorilere uymayan, yok demek deil. Sadece sistemin iinde yok
demektir. Ben de Divan Edebiyatndaki kadn airler iin ayn ekilde
dnyorum, kadn airler yok, ama bu yok demek deil, bu sistem
iinde yoklar. Ben nasl var edeceim onlar? Okurken hissediyorsun,
diyorsun ki bu farkl bir ey. Ben bunu nasl anlatacam derken o srada
Kristevann bana ok faydas oldu. nk dedim ki, Divan iiri bir dil
ve estetik sistemiyse, bu tamamyla erkeklere uygun olarak yaplm
bir sistem. air erkek olacak, sevgili erkek olacak. Her ey bu sitem
ierisinde ina edilmi, kelimeler ona gre seilmi, mazmunlar ona gre
241
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
seilmi, tam bir erkek dzeni. Bir kadn konutuu zaman, bir kadn
air pozisyonunu aldnda Kristevann syledii ey oluyor. Olmamas
gereken bir ey oluyor. nk oradaki air zne pozisyonu, bir erkek
pozisyonu ve bir kadn bu pozisyonu aldnda, sistemi kryor. Byle bir
ey syledim, henz kar kan olmad.
Katlmc (b): Kryor mu, yoksa birok eyde olduu gibi tekrar ediyor
mu o dzenei? Orada var olabilmek iin erkekleiyorlar m?
Didem: Bu da hep sylenen bir ey. Bana da soruluyor. Aslnda diyorlar
ki, hayr, erkek roln oynuyor sadece.
Katlmc (b): Gizleniyor mu yani onun arkasna?
Didem: Tam tersine kadn olduunu stne basa basa sylyor. Kendini
tanmlad kelimeler bambaka. ok belli kelimeler var airlerin
kendilerini tanmladklar. zellikle erkeklere mahsus zellikler. Onlar
deitiriyor. Kendisini kadn olarak sevgiliyi de erkek olarak gsterdii
iin ak dzeni de birden deiiyor. nk erkekler arasndaki bir ak
deil o artk. Ne yazk ki Trkiyede ok kabul edilemiyor ama Osmanl
iirinin temelinde erkekler aras bir ak var. Bunu krdnz zaman
basbaya heteroseksel bir ak dzeni ortaya kyor. Yani bana kalrsa
gerekten kryor. Srf kadn olduu iin yapyor bunu. Bir dzene girip
olmamas gereken bir yerde, konumamas gereken bir yerde konutuu
iin oluyor. Dolaysyla benim de bu ekilde iime yarad.
Katlmc (b): Kadnn ad nedir?
Didem: Mihri 16. yzylda kendi evresinde de birka tane kadn var.
Birbirlerine benzer eyler yapyorlar.
Katlmc (b): Kadn kadna ak var m orada?
Didem: Yok, en azndan ben tanmlayamadm.
Katlmc (c): Yazya geen bir ey gremiyorsunuzdur ama...
Didem: Yok diyemeyiz tabii ki, ama en azndan kantlanabilinecek bir
ey deil. Baz kadn airler iin kadnlar daha ok sever, diyorlar mesela
ve bu bahsedilen kadnlar hi evlenmemiler.
Katlmc (b): Mihri evlenmi mi?
Didem: O da evlenmemi ama erkek sevgilileri var. Tabii kadn sevgileri
de olabilir ama bunlarn hibirini bilmiyoruz.
Katlmc (c): Kadnlar iin bir ey yazdn dnyor musun?
Didem: Yazl kaynaklarda yok benim bildiim kadaryla. Kristevann
bu teorisi benim iime yaramt. Fakat bugn tekrar uygulanabilir
mi, bununla ilgili bir meselemiz var m? Bunu konuabiliriz. nk
benim en ok eletirildiim nokta, Bat teorisini Osmanl Edebiyatna
uygulayamazsn, uymaz, oturmaz diyorlar. Olabilir, dorudur, bu da
bir bak asdr. Fakat ben biraz Kristevac, biraz evrensel dnmeye
yatkn bir insanm, her eyin oturmadnn farkndaym. ok da
dikkatli olunmas gerektiini dnyorum gerekten. Yoksa hakikaten
sama sapan eyler kyor ama ben sonuta unu da yadsyamam,
benim eitimim, formasyonum bu. Ben bunlar okuyarak bir dnceye
vardm. Sonuta bu byle olutu. Bunu da saklamak bence samimi deil.
Kristevann bana faydas bu ekilde oldu. Daha ok dildeki teorilerini
kullandm. Fakat siz bugn tabii ki baka bir ey okudunuz Kadnlarn
zaman biraz bu makaleyi konuabiliriz.
Betl: Kristevann ncelikle ok fazla insandan okumalar yaparak bir
242

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
eyleri kuramsallatrdn dnyorum. Kkeninde Heidegger,
Lacan gibi okumalar var. Aslnda ben okuduktan sonra dii Lacan diye
dndm, Lacann diisi belki hi ekilmiyormu
Didem: Sevmedin yani?
Betl: Ben biraz sevmedim. Kendisine yneltilen eletirileri de okudum.
zc olduunu dnmler.
Buket: Bunun btn Fransz feministlere ok sk getirilen bir eletiri
olduunu dnyorum. Negatif olan zerine alp, ondan sonra tekrar
iini tanmlayp pozitif bir ey olarak sunmann bile zclk olduu gibi
bir eletiri var ki, burada tam tersine ilerlikte olduunu dnyorum.
Burada aslnda oluturulan kltrel bir eyin alnp yeniden tanmlanmas
sz konusu. Yani z deil, tam tersine, oluturulan kltre kar kmann
yolu olarak oradaki ikilii tersine evirme meselesi var. Ama zclk
meselesi galiba bedenle ok fazla alverileri olduu iin olabilir.
Betl: Ayn eletiriyi Lacana da getirmiler. nk Lacan gibi
psikanaliz zerinde alan insanlarn bir kuramlatrma metodu var
ve bu aslnda analoji kurularak yaplan bir ey. Bire bir ispatlanabilirlik
yok. Kristeva, Baba yasasn ya da penis kastrasyonunu Freud kuramsal
olarak sylemitir, der. Kristeva da Lacan da bunu yapyorlar aslnda. Bu
zaten politik bilim gibi alglanabilinecek bir ey deil. O yzden zclk
eletirisine o noktada ben de ok katlmadm.
Buket: Zaten semboller sisteminin ierisinde urayorsun
Didem: Eer byle bir derdimiz varsa hi bu ie kalkmamamz lazm.
Bizim yaptmz dnmek, kurmak. Pozitif bilimler farkl alyor.
Ama bu sylediin ok doru. zc olduu iin eletirildi.
Fakat ben Kristevay zc bulmuyorum. Mesela jenerasyon kadn
hareketini anlatyor, birincisinde eitlik talebi, ikincisinde ise farkllk
talebi var. nk anlald ki kadn bedeni farkldr, ihtiyalar farkldr.
Eitlikten yola karak cinsel zgrlmze ulamamz pek mmkn
deildir. O yzden de ikinci jenerasyon devreye giriyor. kinci jenerasyon
biz eitiz yerine biz ok farklyz, hatta biz kadnlar olarak daha
iyiyiz diyor. Kadn yceletirip, neredeyse Tanr katna kartyor.
Bu sefer yeni bir sistem oluturuluyor, bir taraftan yapy skeceksin,
eletireceksin, ondan sonra yenisini oluturacaksn. Dolaysyla Kristeva
ikinci jenerasyona denk dyor, btn Fransz feminizmi gibi
nc jenerasyon ise, kadn-erkek farkllna ok fazla paye
vermemek gerektiini bu ikili kategorinin dna kmak gerektiini,
erkekler suludur syleminin artk bizim iimize yaramadn, nk
herkesin sulu olduunu sylyor. Yani nc jenerasyon, bir gelecek
tahayyl kuruyor ve olmas gerekeni sylyor. Bu sistemin deimesi
iin de herkesin sorumluluk sahibi olmas gerektiini ileri sryor.
Baka ekillerde dnmemiz lazm ve bunun iin de psikanalize daha
iyi bakmamz, sembolik sistemi daha iyi anlamamz gerektiini sylyor.
Burada bence ilgin olan, sembolik sistemde var olan bu ikili
ztlklar; ben ve teki, siyah ve beyaz, benim lkemden olan-yabanc
olan, hepsini iselletirmemiz gerektiini sylemesi. nk bunlarn
hepsi bizde var, diyor. Bu ocuun ben demesi gibi Aslnda teki
yanlsama, asl burada gibi, aslnda birbirine bal eyler bunlar. kisi de
bizde var. lk nce onlar iselletirelim, bylelikle hem saldran, hem de
243
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
madur olan biz olalm, kendi iimizde nce bunu zelim, ondan sonra
yeni bir sistem oluturabiliriz, diyor. Bu ne kadar mmkndr, bilemem
tabii ki Ama syledii yaklak olarak bu.
nc jenerasyonda byle bir ey yapld m, bilmiyorum. Ama
herhalde feminist teorinin de geldii nokta biraz da bu, deil mi? Kadn
erkek arasndaki ayrmclk, stratejik olarak baz yerlerde gereklidir,
ama varmak istediimiz nokta aslnda kadnerkek ayrmcl deil
artk. Herkes, farkllklaryla kendi zel, bireysel istekleri/arzularyla var
olmas ve sadece bu iki kategori ierisinde deerlendirilmemesi lazm.
nk artk hibir cinsiyet tek bana dnlemez. Kadn erkekler ya
da hermafroditler olmadan dnebilir miyiz? Yok byle bir ey. Kristeva
da bunlara daha btncl bakmamz gerektiini sylyor. Belki ileride
olabilir diye bir umudu var gibi geliyor bana.
Betl: Yazda bir yerde Bana feminist misin diyorlar, ben de stoacym
diye cevaplyorum, diyor. yle demi, Hakikat genel fkirlerle deil,
hikyeden yola klarak ulalan fkirlerde bulunabilir. Bu dncesi
ok houma gitmiti. yle bir eletiri de getirilmi Kristevaya, ald
kaynaklar biraz balamdan kopuk bir ekilde ortaya koyuyor. Aslnda
kavram olarak ortaya koyduu eylerin nasl kavramsallatrldnn ok
bilincinde deil gibi bir eletiri gelmi. Byle acmasz eletiriler var.
Katlmc (a): Eer bu hakl bir eletiriyse ok ciddi bir eletiri
Buket: Bu haksz ve dlayc bir eletiri de olabilir. Kadn ve Bulgar birisi.
Gayet de gzel ana akmdan dlamaya dnk bir eletiri de olabilir.
Acmaszlk bazen bu boyutta olabilir bence
Didem: Ama Kristeva hi de ana akmdan da atlm biri deil.
Buket: Fazlasyla merkezde aslnda
Didem: Fazlasyla kabul grm bir kadn, bir dnr.
Betl: Evet, bence de yle
Buket: Ama yle bir parantez de amamz lazm, dnya apnda
kabul gren bir sr Fransz dnr, Foucault bata olmak zere,
Lacan arkasndan geliyor, btn bu dnrler aslnda Fransada ana
akm niversite krslerinden dlanmlardr. Amerikaya bizzat gidip
veya evirileri yoluyla gidip, ondan sonra prestijle tekrar Fransaya
dnmlerdir. Okuduunuz eletiriden bu anlamda bir dlama olabilir
diye dnyorum.
Didem: Yabanc olduu iin mi?
Buket: Yabanclk da deil. Foucault yabanc deildi, Lacan yabanc
deildi, ama var olan akademik sistemi zorlayc, snrlarn tamamen
alabora edici eyler yazdlar. rnleri hakikaten var olan btn
bilgi alanlarn, krsleri sorgulad. Foucault yllarca nerede tezini
savunacan bulamad. Fransada ok sert, gelenekselci bir akademik
gelenek vardr. Bu gelenee uymad iin dlanabilir, feministsiniz,
psikanalistsiniz, bakasnz gibi
Didem: Ama dediim gibi, btn feminist yazn antolojilerine yle bir
bakarsan, mutlaka Kristeva vardr. Dolaysyla bu biraz kendi kendine
yaplm bir eletiri olabilir.
Buket: Balam o olabilir diye dnyorum.
Betl: Bu eletiriyi neden syledim? eviride mi bir sorun var,
bilmiyorum ama toplumsal szleme kavramasallatrmasn ok sk
244

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kullanyor mesela ve btncl bir toplum algs var. Bu ok Rousseaucu
bir yaklam ama Kristevann Rousseaucu olmamas gerekiyor ya da
yani btncl bir toplum algsnn olmamas gerekiyor ki iddia ettii
farkllklar n plana karabilsin.
Buket: Bence Kristevann farkllklar n plana kartmas da ok
sorunlu. O kadar teki bizim iimizde diyen bir teori mademki, ben
de yle alglyorum okuduum zaman, fakat Kristeva Fransadaki
Mslman kadnn dlanmas meselesinde tamamyla dlayc bir
pozisyonda yer almt. Nasl hem gmen olup, hem gmenden doru
Avrupa ierisinde konuup, bir taraftan da kendisinden sonra gelen yeni
gmenleri bu kadar dlayc ve aydnlanma geleneine bal kalarak,
aydnlanmay hi sorunsallatrmadan bir tutum alabiliyor...
Didem: Akas, bunu ben de anlam deilim
Buket: Kendi iindeki bir paradoks gibi geliyor bana. Oysa gmenlere
kar alnan tutum hem Fransann kendi kolonyalist gemiiyle
hesaplamas asndan hem de u anki gmen sorununa yaklam
asndan nemli diye dnyorum. Bir Fransz iin Bulgaristan
gmeniyle Arap gmeni ayn ey deil. Yani sanki Kristeva, bana
bu konuda Franszdan daha fazla Fransz geliyor. Aydnlanmay
takdir ederken ve onun iinden konuurken, aslnda aydnlanmay
sorunsallatrmad iin Avrupa merkezci bir bak as var.
Betl: Metinde aydnlama ile ilgili olarak yle diyor: Bir ahlak
anlaynn sorgulanmas ve yeni bir etik ortaya konmas m bizim
yapmamz gereken? Bu noktada aydnlanma etiini savunanlar var.
Buket: Buna gre, kendisini o aydnlanmac gelenek iinde de grmyor.
Betl: Evet, orada da grmyor. Ama sonuta Yeni bir etik oluturula
da bilir, diyor.
Didem: En ok eletirilebilinecek noktas bu bence zaten.
Buket: Benim anlayamadm noktas bu. nk o teoriyi okurken,
mesela Korkunun Gl ktidarn ben de tam senin olduun gibi, te
buldum, ne gzel bak anlatyor, demitim. Ben slam ve modernlik
meselesi zerine alyorum. Ama hayr, o orada durmuyor. Benim
buldum zannettiim noktada, aslnda metnin yazar orada durmuyor.
Benimle ayn yerde deil.
Didem: Evet, ok ilgin bir ey bu. Hakikaten zmlemesi zor. Acaba
bunun dinle alakas var m, diye dnyor insan.
Buket: Yok, ben o kadar zc dnmyorum. Ben tam tersine Fransz
feminizminde enteresan bir atma noktas olduunu dnyorum
bunun. Fransada feminizmler arasnda da bir ayrmann, yani tam
da Trkiyedeki gibi aslnda bu meseleden ktn dnyorum:
Mslman kadna nasl bakacaz? Onu sahiplenecek miyiz, dlayacak
myz, ne yapacaz? Onun eitim hakk gibi bir sr ey giriyor devreye.
imdi Fransadaki son burka yasandan dolay ikiye ayrldklarn
gryorum. Bu anlamda Trkiyeye ok da benzetiyorum aslnda.
Didem: Bu anlamda Trkiyeye benzemesi ilgin aslnda. Okuma
nerisi olarak verdiim rportajda, Trkiyedeki durumu bilmiyorum,
diyor. Kristevaya yneltilen bir baka eletiri de, psikanalizi kullanmas.
Psikanaliz ataerkil sistemin yaratt bir bilim dal ve kurucusu da
malum Freud! Freudun kadn tanmlamas zaten ok problemli.
245
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
Oradan yola karak retilen teorinin ne kadar gvenilebilir olduunu
sorunsallatranlar da ok tabii ki
Betl: Psikanaliz bu kadar ok kullanlnca can actc oluyor biraz; anne
konusu, baba konusu falan... (Glmeler)
Bir de az nce bahsetmitiniz, kadnsalln mekanla
ilikilendirilmesi ve bu Tanralama durumu vard. Tanr olarak da
kadn yaznnda fgr oluturulmas. te bu anlamda kadnlara ait
olan tasarmsal dnme sistemiyle, daha erkeklere ait olan, lineer
dnmeden bahsediyor. Tasarmsal dnme dine benzeyen bir
dnme biimidir, diyor. te bu anlamda, bana ok arpc gelen bir
soru soruyor, Feminizm de bir dine dnmyor mu? diyor.
Didem: Bunu ikinci jenerasyon iin sylyor. Orada Kadn Tanr
pozisyonuna koymakla ayn eyi tekrarladklarn, sylyor. Bence
aslnda ok yerinde bir tespit. Hakikaten de ayn sistemi ters evirip
tekrar yaptnda deiiyor mu bir ey!
Betl: Evet, bir sistemi onun kavramlarn kullanarak kertmek
mmkn deil. Bu hep karmza kan bir sorun. Kadn sadece tasarmsal
dnyor ve bu din sistemi de byledir dediiniz zaman, kadn analitik
dnceden ya da pozitif bilimlerden bir ekilde soyutlam oluyorsun.
Bu tpk, iki hafta nce konumutuk, Sartren Simonea Sen bir erkek
gibi dnyorsun, demesi gibi bir ey (Glmeler)
Didem: Ama nc evrede, bu ikisinin bir araya gelmesi lazm, diyor.
Bir kadn hem kariyer yapp, hem de ocuk yapabilmeli diyor. Yani byle
bir hakk olmal ya da tek tek yapabilmeli, bunlarn hepsi birer seim
olabilmeli diyor. Yani hem lineer dnmeli hem tasarmsal dnmeli
ve Bu iki dnme biimini bir arada gerekletirebilecek olanlar da
zaten sadece kadnlar, diyor.
Katlmc (b): Bunun bu kadar basit bir noktaya gelmesi ackl deil mi?
Didem: Demeye alt ey, Feministler birinci devrede nasl annelie
kar ktlar, ikinci devrede annelii ycelttiler, ncsnde seim
yapmalar gerekmiyor, diyor. Her ikisi de olabilir, ikisi de olmayabilir,
birisi de olabilir. lk bataki iki evreyi eletiriyor.
Betl: Metinde yle diyor: Artk feministler unu anlad, biz ocuk
dourmamakta srar edersek, bir kuaktan kuaa feminist aktarm gibi
bir ey sz konusu olamayacak maalesef. nk bizim ocuklarmz ya
da bizim yaknlarmz.
Esen: Bu temelde mi sylyor gerekten?
Betl: Evet, Feminist aktarmlarn kuaktan kuaa gemesini
nemsediler. Daha sonra annelik deneyiminin sadece erkek
egemenliinin altnda yaanan bir deneyim deil de, daha znel bir
deneyim olacan ve annelikle farkl bir hazzn yaanabilineceini de
fark etti bir ksm, diyor.
Didem: Anne olduun zaman vazgemek zorunda kaldn eyler
varsa, mesela entelektel olarak kendini gelitirmeyi brakmak zorunda
kalrsan, kendine kar ilediin bir cinayet gibi bir sululuk duygusu
hissedebilirsin ki bunun erkek egemen sistemlerde olmamas mmkn
deil. Anneliin sululuk duygusundan arnm bir ekilde yaanabilmesi
iin bir insann anne de olsa entelektel gereksinimleri olduunu
Betl: Aslnda orada, her eyi yapabilen ideal feminist kadn iziyor.
246

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Didem: Evet her eyi yapan, yapabilen ve de bunun istenirse olas bir
seim olduu, izin verilen bir kadn iziyor ve Ancak byle bir ey olursa
yaratc bir annelik olabilir, diyor.
Katlmc (a) : Bu tarif liberal idealden hi de farkl deil.
Burcu: Bu kadar birey zerinden bir tariften sonra nasl bir toplumsal
harekete kanalize olabilecek ki bu kadnlar diye insan bir dnyor.
Sper kadn u anda zaten baya
Didem: Henz yok zaten byle bir kadn. (Glmeler)
Burcu: Zaten bu sper kadn imgesini, bizler sper kadnlar olamasak
da, u anki sistem epey kullanyor.
Buket: Hatta tam tersine hepimiz srekli eksikliklerimizle ne kadar
olamadmzla yzletiriliyoruz.
Esen: Bence psikanaliz feministlerin handikab eletirilerini,
eletirdikleri teorinin kategorileri ile yapyor olmalar ve bu zc
kategorileri aynen alarak zc bir yaklam benimsemeleridir. Lacann
syledii, esas iktidar olan baba deil babann addr demesi, biz,
feministler iin ok faydal bir analiz. Asl olan penis deil, fallustur ve
o iktidar ve erki simgeleyen bir eydir. Bunu aa karmas nemli bir
ey. Ya da birilerinin kp Freuda, Freudun kavramlar ile kar durmas
houma gitmiyor deil. Ama bence Freud ne kadar zcyse, psikanalist
feministler de o kadar zc. Dolaysyla ben bir feminist olarak, Kristeva
ya da dierleri bize ne sylyor diye baktmda Oh birileri de Freuda
laf sylemi ne gzel derim rahatlarm. (Glmeler) Ama bunun
dnda ben bir feminist olarak, bir aktivist olarak baktmda meseleye,
bana ne diyor?
Didem: Herhalde biraz alanla da alakal nk dilin ok nemli olduu
alanlarda, edebiyat, sanat gibi zne, yani birey ok nemli. Hlbuki ite
sosyal bilimlerde birazck daha farkl dertler var.
Esen: Ama yani Kristeva toplamda ne demi oluyor byle diyerek? Ben
onu anlamadm. Ne diyor yani feministlere, kadnlara?
Buket: Dedin ya, Freud ne kadar zc ise Kristeva da o kadar zc.
Bunun sebebi ayn zeminden konuuyor olmalar. O zemindesin. O
zeminin dnda bir baka eyi dnmyorsun. Sonuta bu diyalektik
dnme biiminin iinde gidip gidecei yer bir sentez. Burada
karlatrlamazlk, onun dnda baka bir alfabe, baka bir dil yok.
Aray da yok sanki
Didem: Olamazd zaten diyor.
Buket: Srekli diyalektiin iinde kalyor. Yani o zaman da onun tesi
var m ki? Belki dnce sisteminde hibir zaman yok.
Betl: O da sormu ayn soruyu. Ve yle diyor, Bu soruyu sorduk, bu
sorunun sorulmas cevaplanabilecei anlamna gelmiyor. (Glmeler)
Esen: Mesela bu konulara dair hibir fkri olmayan biri, Freudu da
okusa, Kristevay da okusa, hangisine ikna olacak, neye gre?
Buket: Kadn da olmasn, erkek de olmasn, uzaydan gelsin bu yaratk,
ikisini de okusun kime inanr. kisinin de aslnda birbirine kart ama
ayn zeminde duran eyleri var demek ki. Sorun orada belki de. Hep bir
ilerlemeye kar ama ayn zamanda ilerlemeci diyalektikle dnyor.
Dnce kendi iinde aslnda erkek egemen dnceyi yeniden
retmiyor mu bu anlamda?
247
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
Didem: Teorinin iinde dndn zaman birazck yle olmuyor mu
zaten? Farklsn yapabilmek mmkn m? Yani herkes iin aslnda
Yapabilen var m, o diyalektiin iine girmeden yeni bir ey retmen
mmkn m, bilmiyorum.
Buket: O zaman da Douda kadnlar byle diye rportaj veriyor.
Douyu doululatran arkiyatdan ne fark kalyor? Hakikaten o
sisteme bu kadar byle etinden, kemiinden bal kalrsan byle olur.
Didem: Ama galiba orada bir soruya cevap veriyor.
Katlmc (b): Rportaj yapan Trkiyedeki kadnlar diyor, o da hemen
Doudaki kadnlar diyor.
Burcu: in zerine de bir yazs var bu yazdan dolay da baya
eletirilmi
Esen: Ben unu anlamakta zorlanyorum, anlamn kayganl ya da bu
kadar grelilikle bir znellikten bahsediyorken, Trkiye dendiinde
ak diye Doulu kategorisine yerletiriyor. Kimin Dousu, neye gre
Dou! Bir grelilikten bahsediyorsa, Trkiyedeki kadnlar nasl
yayorlar bilmiyorum, desin. Bence bu ekilde tutarsz bir dnme
mekanizmasnn iinden kmas gerekir. O zaman hi de farkllklar
grmyor. Kategorisi gayet sabit, total ve oryantalist.
Katlmc (a): Sence Kristevann dncesinde anlam sonsuz bir
ekilde, hibir yere taklmadan kayan bir ey mi? Bana yle gelmiyor
mesela. Lacan da yle gelmiyor mesela.
Didem: Yok, deil aslnda. Anlamn kayganl meselesi herhalde
znenin belirlendii yerde birazck sabitleniyor gibi geliyor bana. Yani
orada zaten ilgilendii zne.
Esen: Gerillalar ile ilgili de bir eyler sylyor
Betl: Kadnlar iktidara gelirse ne olur ya da iktidar reddederlerse ve
fkir kulplerinde, burada yaptmz gibi ya da gidip Krt kadnlarnn
yapt gibi- bir araya girerlerse, komando haline gelirlerse ne olur? diye
soruyor. Statkonun muhafzlar haline dnerek, onlarn dilinden,
onlarn iinden konumaya balarlar, diyor. Yani bir erkekleme de
sz konusu, ona da vurgu yapyor. Reddedilen simgesel dzene yaplan
paranoyite bir kar yatrmdr bu, diyor. Otoriteyi reddediyorsun, ama
kendi rgtlenmende.
Didem: Kendi iinde tekrar bir otoriteye tabii oluyorsun, o rgtlenme
de aslnda bir statko kendi ierisinde. Dolaysyla bir ey deimiyor
demek istiyor. Kendi iinde tekrar bir iktidar yaratyorlar ve bunun da
sistemi deitirmediini, sylyor.
Betl: Ama ben byle dnmenin ok karamsarlk olduunu
dnyorum.
Buket: Hayr, belki de tam onun tersine unu demek istiyor Kristeva,
erisinde olduunuz politik rgtlenmelere kadnlar olarak
gvenmeyin, bamsz mcadelenizi oluturun.
Didem: Tpk renci hareketleri arasnda, kadnlarn kendi gruplarn
kurmas gibi. Yani sosyalizm zmeyecek sorunlarnz, kadnlar olarak
kendi sorunlarmz gndemletireceimiz ayr rgtlenmelerimiz
olmal.
Buket: zgrlk mcadelesi veren siyah hareketin ierisinde bir de
siyah kadn hareketi olmas gibi
248

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Esen: Ben Kristevann bu sylediinden sizin dediinizi anlamyorum.
Bence orada kadnlara bamsz z rgtlenmelerinizi oluturun
gibi bir mesaj vermiyor. Daha dorusu derdi kadnlarn rgtlenmesi
deil. rnein biz feministler olarak iktidara kar mcadele ederken
oluturduumuz rgtlenmeler de iktidar retebilir, ama biz bamsz
rgtlenmeliyiz deil mi?
Didem: Ama iktidar tekrar ediyorsun diyor.
Esen: Evet, meselesi iktidar. Kadn gerillalarn erkeklerin de iinde
olduu rgtlenmelerde yer almalar deil mesele bunu feministlere de
diyebilirdi. Ama tabii feministler iktidara gelmek iin rgtlenmiyorlar.
Peki, feminist hareket iktidar hedefeyen bir muhalefet biimini
benimsese ne olur, bizden nceki iktidarn ayns m oluruz? Her iktidar
biimini ayn kabul edebilir miyiz? ktidar her ne olursa olsun ktdr
ve dolaysyla bunlarn hepsi ayndr ne demektir? ok total bir yaklam
deil mi bu? Bir de feminist hareket iktidara muhalifiini, iktidar
retmeden nasl bir rgtlenme biimiyle daha etkin klar?
Didem: Evet, Hepsi birbirine benzerdir, diyor. Feminist hareket, yeni
iktidarlar oluturmadan eer yeni bir sistem yapabiliyorsa, o zaman
Esen: Mmkn m ama onu soruyorum.
Didem: Mmkn olduunu sylyor ama bunun da bir hayal olduunu
birazck hissediyorsunuz zaten. Olabileceini sylyor, henz
olmadn sylyor. Kadnlar kendi zlerinden yola karak byle bir
ey retecekler, diyor. Sonuta eer yeni bir iktidar kuruyorsan ayn eyi
yapyorsun, gerilla da olsan, devlet de, hkmet de olsan fark etmiyor
Betl: ktidarn kelime olarak yapsndan kaynaklanyor. O yzden
feministlerde iktidar olmak istememek yaygn eilim.
Didem: nk iktidar dediin ey mutlaka kendine bal zneler
gelitiriyor. Herhangi bir eyi kurarken bir alt-st dengesi varsa, ayn
eydir diyor. Ama tabii ki yine ayn noktaya geliyoruz, bunun kartn
bu dnya iinde nasl yaratabiliriz, bilemiyorum.
Betl: Gerilla kadnlar iin yle sylyor: Kadn kendisini bu iddetin
cin tutmu bir ajan haline getirebilir ve bu iddet demokrasiye,
liberalizme ynelir, totalitarizme deil, diyor. zellikle Doudaki
kadnlardan bahsediyor. Bu kadnlarda hi totalitarizme kar olan bir
duru yok. Onlar iin totaliter rejimle yetinmek sorun deil. Onlar iin
liberalizm, eitlik, demokrasi gibi yavaa geniletebilecek sistemler
sorundur, diyor. Yoksa totaliter olsa, komnist olsa bunlar sknt
duymazlar demi. Bu kadnlar uzaydan gelmi, deiik bir trler,
kromozomlar deiik alyor herhalde!
Esen: Bu kadar oryantalizm olmaz artk. (Glmeler) Kolektif ve
politik olana hibir vurgusu yok sanrm.
Didem: ine gittikten sonra, orada byk bir hayal krklna uradn
ve politik olandan vazgetiini sylyor.
Betl: Ben bir ey sorabilir miyim? imdi mesela bar savunmak ya
da bir feminist topyann iinde gerekten yayor olmak, bu fziksel
anlamda, gidersin bir kampta, ekolojik yaam srersin. Yani kendini
soyutlayp gerekten yle bir hayat yayor olmak psikotik midir?
(Glmeler)
Didem: Ama bu kt bir ey deildir. (Glmeler) Onu zaten pozitif
249
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
bir ey olarak gryorum ben. Oraya dnebilen ve oradan beslenebilendir
aslnda, Sanatta yaplan ey budur, diyor. zne ve nesne arasndaki,
darda kalml, marjinallii anlatan Abjection duygusunu
bastrabilmek ve biraz daha iyi hissetmenin yollarndan birisi sanattr,
diyor. nk bunu yaparken kendimizi iyi ediyoruz. lgn ve anlamsz
kabul edilen duygularmz hem ortaya koyabildiimiz hem de kendimizi
iyi edebildiimiz bir yerdir, diyor. Gerekten de ok ze dayal syledii
her ey. Ama Kristevann toplumsaldan umudunu kestii konusunda
sanrm bir fkir birliine vardk zaten. O zaten nerdii zmlerin
bireysel olduunu hi gizlemiyor. Sylediklerinin kitlelere bir faydas
olabilir, ama bu bireyden yola karak mmkn. lk nce kendimizi iyi
edelim, diyor.
Katlmc (d): Gayet liberal bir yaklam deil mi?
Didem: Zaten saklamyor.
Betl: Kadnlara Psikoterapiler iyi gelecek, diyor.
Didem: Kendisi de terapi yapyor. Ama terapiye ihtiyac olanlar negatif,
hastalkl bireyler olarak grmyor ki zaten. Bu kadnlarn bir anlam
peinde olduklarnn altn iziyor sadece. Bu durumun hl semiyotie
bal olmalarndan kaynaklandn sylyor. Mesela feminenlik
konusunu kadnlara ait bir ey diye anlatmyor, Eer devrim istiyorsak
zaten feminenliin peinden komalyz, diyor. nk feminen, erkek
egemen sistemde teki olandr, tpk oryantalist sylemde dounun
feminen kabul edilmesi gibi.
Betl: Hem kadnn iinde kadn-erkek, hem erkein iinde kadn-
erkek vardr, gibi bir ey sylyor.
Buket: Psikanaliz kadnl kefedebilmek iin bir yol olmu ve evet,
toplumsal harekete pek bir katks olmamas ya da glendirememesi
anlamnda biraz pheyle yaklayorsunuz, onu anlyorum ama, bir
taraftan da bana u da ok mantkl geliyor: Psikanalitik erevede
dndmz zaman, eer biz erkein sznn ve yasasnn hakim
olduu bir yerde soluk alp veriyorsak, kendi szmz ve yasamz
bulabilmemiz iin, kendi iimizin derinliklerini kefetmemiz gerekiyor.
O anlamda psikanaliz hakikaten de kadnln kefnde gerek bir ara
olabilir. Yani kendi kadnlnzn kefedilmesinin yolu ancak bu ataerkil
yasann giremedii noktalara girebilecek bir arala mmkn olabilir gibi
geliyor.
Didem: Zaten baka nerede olabilir ki? Hem zaten bunu nc
aama olarak neriyor. Yani birinci ve ikinci aamalarda kitlesel olarak
haklarmz kazanmamz konusunda diyecei hibir ey yok. Fakat
sonrasnda sistemi deitirebilmek iin zmze dnmemiz gerektiini
sylyor.
Buket: Evet, her tarafmza girmiler nk. Azm atm anda zaten
o terimlerle konuuyorum, o cmlelerle konuuyorum. Bu yntemle
toplumsal hareket olmaz belki...
Didem: Asl kurtuluun ya da srecin tamamlanmasnn, ancak
bireyselden yola karak olabileceini sylyor. Yani herkes, tek tek
bireyler
Katlmc (a): Tek tek bireyler kurtulunca toplum kurtulacak, deil mi?
yle bir ey sylyor.
250

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Buket: Esenin demin syledii o iktidar meselesi bizatihi iinde
halloluyor. nk Kristeva unu sylyor: Biz daha kadnlmz
kefedemedik, Neyden bahsettiimizi bilmiyoruz, peki o zaman biz ne
adna sokaklara kacaz, devrim yapacaz. nce bir ne olduumuzu
bilelim. Bu yzden de tabii ki nce bireysel olarak kendi kuyuma
ineceim, o kuyuya bir bakacam, dipte su var m, kuru mu, nedir
Didem: Psikanaliz de ona yardmc olacak
Buket: Ve orada iktidar meselesi zaten olmayacak aslnda.
Didem: ktidarn olmad tek yer oras.
Katlmc (a): Psikanaliz srecinde iktidar olmamas mmkn m?
Buket: Psikanaliz sreci birisinin sana yol gstermesi deil midir,
psikanaliz sreci kendi kuyuna inmen deil midir senin?
Esen: Ama ben bundan daha iktidar bir ey gremiyorum
Buket: Bir taraftan ilk ba yle, ama ondan sonra sen artk kendin
iniyorsun.
Katlmc (a): Neredeyse mutlak olarak analistin denetiminde giden bir
sretir.
Betl: Evet yle
Didem: Bence psikanaliz doru yapldnda, k noktas dananda
olmal. Yol gsterici deil, senin kendini bulmana yardmc bir sre
olmal. Bunun bu ekilde yapld yerler olduunu biliyorum.
Buket: Bu bence karndaki psikanalistin tarzyla, ekolyle alakal
olabilir.
Esen: Ama bence, psikanalist size dorular gsteren bir yol haritas
deil de dorular bulmanz salayan, kendinizin kefetmesini salayan
bir yol iziyor, deseniz dahi yine de bu sre onun denetiminde. Ve bu
iktidarn olmad deil basbaya iktidar ieren bir sretir. En mahrem
alannz atnz, hibir yerde konumadnz eyleri konutuunuz
bir iliki trnden bahsediyoruz. Bundan daha iktidar bir ey olabilir
mi yani?
Didem: Sanrm benim tecrbem yle oldu, kendi kendime konuup,
kendimi duyduum bir yerdi oras. Tabii aslnda hakikaten o karnzdaki
insana ok bal bir eydi O sre daha ziyade benim kontrolmdeydi.
Ama bir yerde doru sylyorsun nk Geen hafta bak yle bir ey
sylemitin, hatrlyor musun? diye sorular da sorup bana rehberlik
ediyordu.
Katlmc (f): Peki, kendimi dnyorum, sanatsal retim yaparken
bir ikinci kiiye ihtiyacm olmuyor. Ben kendi kendime yapyorum bunu.
O zaman ben kendi kendimin mi iktidar oluyorum? Yani bir ikinci kii
yok benim hayatmda bu psikanalitik analiz zmm yapan. Ben
bunu kendi kendime yapyorum. Kendimle urayorum srekli.
Didem: Hi beklemediin bir anda, senin bile farknda olmadn
zamanlarda bilinaltnn kt yerler olabilir ve bunu sadece sanatta
grebiliriz, diyor. Yani sanat, bunun aracsz olarak en iyi yaplabildii
yer.
Katlmc (f): Evet, mesela kendi adma, kadn olarak savatm en
byk ey sanat tarihi ve bana yklenen sanat dili. Sanatsal retim
yaparken ayn zamanda o dili ykmak iin de urayorum. nk bir
yandan feminist bilgilerle o dili de zmlemeye alyorum, erkek
251
F
r
a
n
s

z

F
e
m
i
n
i
z
m
i
basksnn kafamda oluturduu sembolleri zmeye urayorum.
nk ancak o zaman bir eyler karmaya balyorum ve bir eyler
retmeye balyorum. Daha ok bandaym ama benim sanatsal yaratm
srecim byle gerekleiyor.
Buket: Demek ki aslnda tamamen tek bana deilsin. Tam da kendi
sylediinle, aslnda baya bir kalabalkla berabersin sen. (Glmeler)
Katlmc (f): Hep sylyorum, boklar ayrtrmaya alan bok
bcekleri vardr ya, kendimi hayatta onlar gibi hissediyorum.
Didem: Peki bu konumalardan kafama taklan bir soru var. Her
kadnn kendine has ihtiyalar veya arzular ve kendine haz artlar
olabilir mi? Buna ne diyorsunuz? Her kadn kendini bir feminist gruba
ait hissetmeyebilir ya da abalasa bile hissedemeyebilir. O zaman ne
olacak?
Buket: Bu soru feminizmin ok eski bir sorusu gibi geliyor bana. nk
feminizm hibir zaman btn kadnlar temsil edemedi, siyah kadnlar
temsil edemedi, Trkiye rneinde Krt kadnn temsil edemedi ve
yava yava kendi iinde sanki blnerek oald.
Esen: Alt snfar temsil edemedi, orta snf ve orta st snf kald. Hl
da yle. (Glmeler) Peki, bu tr politik rgtlenmeler ya da szler
bireysellii kapsamyor mu diyorsun?
Didem: Evet, yani nk akta kalan bir eyler var. O ak nasl
kapatlr? Ve de toplumsal hareketin de nasl olmas lazm ki, birok
kadn gruplarn temsil edebilsin? Hangi toplumsal hareket bunu
yapacak?
Buket: Evet, haklsn bu sadece feminist hareket iin deil btn
toplumsal hareketler iin geerli. Bu hareketin paras olan bir bireyin bir
taraftan srtn dayanaca bir rgt olabilir ama bir taraftan da kendi
bireyselliini yok saymak zorunda kalyor. Ama feminizmin gndelik
hayat stratejileri var, feminizmin zaferi senin bireysel hayatnda da bir
zafer haline geliyor, diye dnyorum. Diyelim ki bir kadn, toplantlara
katlamyor yrylere katlamyor ama bir taraftan feminist hareketin
kazand her davann aslnda kanlmaz olarak onun zel hayatnda da
yansmalar oluyor. Anlatabiliyor muyum?
Katlmc (f): O davada hareket etmek de belki farkl bir ey. Yani
bildiimiz klasik anlamda rgtlenmek deil demek ki. Demek ki
kurulacak olan baka bir rgtlenme biimi olmal.
Evinde oturan, feminizmden haberi bile olmayan bir kadn da
gayet feminist olabiliyor. Bazen bu kadnlar yle bir laf sylyor ki,
Ben feminist olarak bunu dnemedim, diyorsun ve o tavr takdir
ediyorsun.
Buket: Evet tabii, hem kendisine feminist deyip kadnlara daha
fazla ayrmclk uygulayanlar da var. Mesela Fransz feministlerinin
son dnemde feminizm adna ok kt bir noktaya geldiklerini
dnyorum, zellikle bu Fransadaki burka yasa konusunda.
Mslman kadn ciddi bir tekiletirme var. Mslman kadn meselesini
sadece burka meselesine indirgeyen bir sylem var. Fransann smrgeci
tarihini sorunsallatrmayan, etnik ve kltrel farkllklar hibir ekilde
gzetmeyen bir yaklam var Fransada ve ne yazk ki feministler de bu
252

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
bak asndan azade deiller. San aan btn Mslman kadnlarn
modern olduklarn ve zgrletiklerini dnyorlar. Bu anlamda
Trkiye ile benzer bir bak as var ama tabii ki Trkiyedeki feministler
bu hakim bak asnn dndalar bence, en azndan bunun iin
abalyorlar.
Didem: Fransann Mslman kadna bak iin sylediin eyin ayns
Amerikada da var imdi.
Buket: Ve bunun dinsel farkllktan deil, Avrupa merkezci dnceden
kaynaklandn dnyorum. Bu slam kartlndan baka bir ey,
tabii ki slam kartl var ama bence bu bak as kolonyalizmle
balantl.
Katlmc (f): Hi kimsenin bir ey sylememesi ok enteresan geldi.
Buket: ...Irigaray, Kristeva gibi deil, o farkllk meselesine Kristevadan
farkl yaklayor. Mslman kadn meselesinde cinsiyet farkln ve
kltrel farkll bir arada grebiliyor. Mslman kadn hem kadn
olduu iin Avrupann tekisi hem de Mslman olduu iin.
Didem: Peki Fransann zellikle bu kolonyal gemiinden dolay m
byle olduunu dnyorsun?
Buket: Hesaplaamamaktan dolay olduunu dnyorum. Tarihiyle
hesaplaabilse insanlar, o hesaplamann yaand bir dnemden
halledilebilineceini dnyorum.
Didem: Fransay pek bilmiyorum ama byle bir hesaplama
Amerikadaki feministler arasnda ok ciddi derecede var. O halde bu
hesaplamay smrgeci bir gemile aklayamayz, deil mi?
Buket: Bence orada, u anda Amerikann Afganistanda falan yapt
tam da smrgecilik. Dolaysyla Amerika da u anda smrgeci bir
devlet ve Mslmanlara bakn bunda pay ok byk.
Didem: Evet doru, smrgeci bir gemii olmasa da Amerikann u
anda bir smrgeci olduunu syleyebiliriz.
Burcu: Malesef artk syleimizi bitirmek zorundayz; hepinize
geldiiniz iin ok teekkrler
253

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
254
Serpil akr
Feminizm, feminist yntem, kadn tarihi, szl tarih, toplumsal
hareketler, siyasal temsil, siyasal katlma aratrma alanlar arasnda
yer alyor. Osmanl Kadn Hareketi zerine yazd doktora tezini
1991de tamamlad ve Osmanl Kadn Hareketi adyla kitaplatrd.
stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler ve
Kadn Aratrmalarnda dersler vermektedir.
255
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

Son haftalara yaklarken, tm bu

konuulanlarn zerine feminist tarih
yazmn tartmak artt. Tarih bir kayt
tutmaysa eer kadnlarn bugnnn
kaydn nasl tutacaz? Dahas,
tuttuumuz bu kaytla reteceimiz
bilgi bizim ne iimize yarayacak?
Erkeklerce kurgulanan bir Tarihin onun
dnda tezahr eden tm tarihleri hor
grmesine inat, bugn tm o tarihlerin
Tarihi alaa edebilme potansiyelini
konuuyoruz. His-storynin (Tarihin)
iktidarn Her-stories (kadn tarihleri) ile
sarsmann yollarn aratryoruz.
Serpil: Kadn tarihi yazm ya da daha doru bir ifade ile feminist tarih
yazm, dnyada ve Trkiyede nasl ortaya kt? Hangi sorularla? Hangi
yntemi kullanarak geliti? Zenginleti? Konumamda bu konular
zerinde, rneklerle duracam. Bunu powerpoint sunumla yapacam.
Somut rnekleri grsel malzemeyi grme imkannz da olacak.
Konumam esnasnda sorularnz sorabilir, her trl katlm istediiniz
gibi yapabilirsiniz.
nce kadn tarihinin nasl ortaya ktna bakalm. Kadn tarihi
dediimizde iki eyi kastediyoruz: kadnlarn bask altna alnlarnn
tarihini ve onlarn bu baskya direnmenin tarihini. Yani sadece kadnlarn
tarihte madur olduu, ezildii gereini ortaya koymuyor, onlarn
direni mcadelesini ve rneklerini de aa karmaya alyoruz.
Demek ki, iki temel nokta var: Kadnlarn patriarkal bir toplumda
nasl yaadklarn, nasl ezildiklerini aa karmak ve ayn zamanda
kadnlarn bu basklara nasl direndiklerine ortaya koymak, direnme
yklerini ak etmek.
Peki, tarih nedir? Tarih, herhalde tarihle uramayanlarn bile
belli bir bilgisi olabildii, herkesin zerine konuabilecei bir disiplin.
Tarih, gemiten gelecee bugnn kaydn tutmaktr. Tarih bir kayt
tutma iidir. Kaydediyoruz, bilgi retiyoruz, bulduumuz, yazdmz
256

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
metinlerle, kullandmz kaynaklarla bir belge meydana getiriyoruz.
Bu belge ayn zamanda o toplumun bellei, gemii hakkndaki her eyi
ieriyor. Bunu yaparak ayn zamanda toplumsal bilincin olumasna
katkda bulunuyoruz, o bilgiyi, belgeyi, kayna okuyanlar bir bilin
ediniyorlar. Tabii bu da neyi belirliyor? deolojiyi. Tarih bu ideolojinin
bir parasdr. Tarih ideolojiyi belirleyen en nemli unsurlardan biridir.
Ayn zamanda adlandrma ve tanmlama aracdr. Dnemi ve gemii
hem adlandryoruz hem de tanmlyoruz. Tarih gelecek nesillere miras
olarak, belge olarak kalmas iin yazlrken, belli bir ama uruna
yazlyor, o anlamda ideolojiktir. Bu nedenle ona resmi tarih diyoruz ya
da resmi olmayan tarih diyoruz. Bu nedenle tarih ideolojik bir bilgidir,
metindir. lgili dnemin toplumu hakknda bize bilgi veren ideolojik bir
kaynaktr.
Tarihsel bilgi nasl retilir? Tabii ki olaylarn, durumlarn kaydn
tutarak. Hangi olayn kayd tutuluyor? Tm tarihsel olaylarn kaydn
tutuyor muyuz? Tabii ki hayr. Belli eyleri seiyoruz ve yorumluyoruz.
Kim yapyor bunu? Tarihiler. Var olan olaylar ve belgeleri seiyor,
kendi ideolojilerine gre yorumluyorlar. Tarih o adan nesnel bir ey de
deil. Olaya ve duruma tarihinin nasl baktyla ilikili. Hangi olay
ve konuyu daha nemli grdyle ilikili ok yakndan. Tarihi olaylar
nasl gryor, hangi kayna, hangi belgeyi kullanyor? Bu konular
tarihin, yani ortaya kan belgenin ieriini fazlasyla etkiler.
Kadn tarihi bir alt disiplin olarak ne zaman ortaya kt?
sorusunu sorsam yantnz ne olur acaba? Herhalde 70lerden sonra
dersiniz. Kadn hareketinin, zellikle kinci Dalga Kadn Hareketinin
ortaya kt dnemden sonra. nk kadn hareketi 70lerden sonra
ikinci kez ortaya ktnda farkl bir balamda, farkl sorularla gndeme
geldi. rnein, bilin ykseltme toplantlarnda tek tek kiilerin
paylatklar bireysel deneyimlerin aslnda nasl da kadnlarn ortak
sorunu olduu, ezilmenin ortak olduu ve kadnlarn ayr bir sosyal
grup olduklar, farkl etnik gruptan, sosyal snftan, dinsel tercihten,
cinsel ynelimden olsa da kadnlarn birtakm ortak noktalar olduu,
ezilmilik deneyiminin ortak olduu ve bu ortaklklar zerinden bir
politika yaplmas gereklilii kefedildi.
Bilimlerin kadn bak asyla sorgulanmas da bu dnemde
ortaya kt. O zamana kadar bilimler vard, ama kimin bilimiydi, kimin
bak asyla vard, kimin sorunlarn zyor, kimin sorunlar bilimin
konusu haline getiriliyordu? Bunlar tabii ki bilgiyi reten kiilerin
cinsiyetiyle balantldr. nk insan kendisinden yola karak retir,
sorunlarn problemin konusu haline getirir ve o problemler zerine bir
teori retir. O teori ayn zamanda politikann konusu haline getirilir.
Tm bunlar birbirleriyle ok balantl eylerdir. Bunlar kim belirledi
bugne dek? Erkekler!
70lerden sonra ise kadnlar artk kendi sorunlarn anlatmaya,
gndeme getirmeye, tartmaya, yazmaya ve bilim alanlarna girmeye
baladlar. nce tek tek bilgi retmeye, bilimsel projelerde yer almaya
baladlar. Kadnlarn sorunlarn projelerin konusu haline getirmenin
yolunu atlar. Bylece ne oldu? Bilimle ideoloji ve kurumlar arasnda iliki
kurulmaya baland. Bilimin aslnda bamsz olamayacan, ideolojinin
paras olduunu, ayn zamanda toplumun rettii kurumlarn da bir
paras olduunu, bunlar arasnda ok ynl bir iliki olduunu zellikle
257
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

1980 sonrasnda anlamaya balad kadnlar. Demin de bahsettiim gibi,

kadnlarn gnlk yaamnda karlarna kan sorunlarn aslnda kiiye
zel sorunlar olmad, aslnda tek tek Ayenin, Fatmann, Neclann,
Serpilin yaad sorunlar olmad, bunlarn toplumsal yapyla ilgili
sorunlar olduu, kadnlarn yaad toplumsal yapnn hem ideolojik,
hem yapsal, hem kltrel olarak kadnlar ezen bir yap olduu kt.
Peki, bu yapya ne diyoruz? Patriarka.
Patriarkann kendine zg birtakm aygtlarnn olduu anlald.
Bilim bu aygtlarn en nemlilerinden biridir. Bilimin retilme biimi
kadnlarn ezilmesine neden oluyor. Bu yzden geleneksel bilim ve
tarih nemli. Biz burada bugn tarihi konuuyoruz. Tarih kadnlarn
ezilmesinde kullanlan nemli bir bilimsel disiplin. ok masum gibi
grnyor ama gerektiinde kadnlarn ezilmesinde ok tehlikeli bir
ara olabilir.
Bilime tekrar bakalm; bilim nedir sorusunu sorarsak: Bilim,
erkeksi, eril ideolojinin yeniden retim mekanizmasdr. Ne demek eril
ideoloji? Erkeklerin karlar zerine temellenmi, onlarn karlarn
destekleyen, iktidarn kurumsallatran ve bu iktidar ayn zamanda
sylem dzeyine yerletiren bir yeniden retim mekanizmas En bildik
rnei verelim: Kadnlarn menopoz konusu bugne kadar en az allan
konulardan biri iken, penis sertlii, penisin bymesi ve ilevinin
arttrlmas tp biliminin zellikle son yllarda en nemli konularndan
biri oldu, oluyor. Oysa kadnlarda hormonal ve biyolojik deiime
yol aan, menopoz sreci zerinde ok az duruldu. Zaten kadnlarn
biyolojik retkenliini bitiren bu olay, reme temelli toplumun nasl
meselesi olabilirdi ki? Gerei yanstmayan deerlendirmeler, kadnlara
bu sreci rahat atlatmalarn salamak yerine, bu dnemde cinselliinin
bittii trnden safsatalarn da beslenmesine yardm etti. Ne de olsa,
ncelikle erkein hizmetine sunulan tp biliminin daha nemli ileri
vard! Ne zaman ki kadnlar tp alanna, salk alanna girmeye balad, o
zaman kadnlarn meseleleri daha derinden incelenmeye baland.
Tarih de byle ite, erkeklerin gemite ne kadar kahraman
olduklarnn, onlarn iinde bulunduklar kurumlar ne kadar iyi
ynettiklerinin hikyesi olarak anlalyor. Tarih dediimizde erkeklerin
deneyimlerinin olduu bir yky dinliyoruz.
zlem: Burada erkeksi ideoloji derken de aslnda btn erkeklerin
deil, batdaki orta snf beyaz erkein deneyimlerini gryoruz;
erkeklikler arasnda da bir seme yaplyor aslnda...
Serpil: Tabii. Erkekler arasnda hakim olan hangisi diye baktmzda,
beyaz, zengin ve Avrupal olan gryoruz. Burada snf, ten rengi ve
etnik zelliklerin hibiri yok. Siyah erkekler beyaz erkeklere nazaran
daha ge kavuuyorlar haklarna. Fakat siyah/beyaz arasndaki hiyerari
erkekler arasnda alsa da kadn erkek arasndaki uzun sre alamyor.
rnein, ABDdeki oy hakk mcadelesinde, siyah erkeklere 1866da oy
hakk verilirken bunun -siyah/beyaz- kadnlara verilmesi 1920yi buluyor.
Ayn ayrm snfsal olarak da kendini gsteriyor. rnein, ngilterede
artist (Chartist) hareketle
1
erkek iilere haklar 1848de tannyor. Yani
1
1839-1848 yllar arasnda ngilterede ortaya kan artist (Chartist: Szleme) Hareketi ii haklarna ynelik
ilk belirgin snf hareketi olarak kabul edilir. Szlemenin alt maddesinden ilki 21 yan zerindeki her erkee oy
kullanma hakknn verilmesidir.
258

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
erkekler arasnda haklarn alamayan son kesim olan erkek iiler, bu
haklar kadnlardan iki yz yl nce elde ediyor. 1918te belli kstlamalarla
30 yan stnde ve belli mal varlna sahip kadnlara bu hak tannyor.
Hep yle bir durum var: Tamam ezilen erkekler de var, ama eer
cinsiyetiniz kadnsa orada size Biraz daha bekle, diyorlar. Ya da Bu hak
iin mcadele et! Onu hak et! diyorlar. Ama hak mcadelesi krallara ya
da soylulara kar kadn ve erkekler tarafndan birlikte balatldnda,
sonuta ortaya kan siyasal projelerde bu hakkn niin erkekler
tarafndan kadnlara tannmad, niin sadece erkek cinsine tannd
konusunda bir aklama getirilemiyor. Bilimin elitist, sekinci, cinsiyeti
yaps tm bu srece dayanak oluturuyor. Kurumlaryla, kltryle bu
cinsiyeti yap yeniden retiliyor.
Katlmc (a): Tarih kelimesinin ngilizcesi history yani his story.
Serpil: Evet, erkein hikayesi, kadnn deil, her story deil his story.
Demek ki kadnlarn hikayesini grmezden gelen bir mekanizma var.
Fakat zellikle 70 sonras hareketle birlikte erkein kadn zerindeki
basksnn aklanmas ok nemli bir sorun olarak vurgulanyor ve
bilime de bu basknn kaldrlmasnda nemli bir grev atfediliyor.
Kadn almalar disiplininin ortaya kmas bu balamda nemli
katklar sunar bize. Bylece kadn hareketinin eylem ve sylemleriyle
somutlaan sorunlar, bilimin konusu haline getiriliyor. Dolaysyla
niversitelerde disiplinleraras bir bilim dal olan kadn almalar
disiplini, sosyal bilimlerde nemli bir krlma noktas olarak ortaya
kyor. Kadn almalar, var olan geleneksel bilim anlayna nemli
eletiriler yapyor, feminizmden beslenen nemli bir bilim dal olarak
karmza kyor.
Peki, kadn almalarnn beslendii feminist teori ne diyor?
Feminizm diyor ki; erkeklerle kadnlar arsndaki iliki bir kar ilikisidir
ve bu iliki, erkekler lehine olan bir iktidar zerinde temellenmitir.
Kadnlar ev alanlarna hapsedilmi, kamusal alana ktklarnda trl
bahanelerle engellenmi, eitim hakk istediklerinde eitim haklar
verilmemitir kendilerine... Yani, kadnlarn niversiteye gitmesi, eitim
hakkn kazanmas, oy hakkn kazanmas hi kolay olmamtr. nk
kadnlar onlar dlayan ok kkl bir gelenekle snrlanmlar, bunlarla
mcadele etmek zorunda kalmlardr. Antik adan itibaren hem tarih
hem de siyaset bilimi metinlerine baktmzda, insan haklar, zgrlk,
eitlik ideallerini vurgulayan metinleri yazanlarn, sz kadna geldii
zaman kadn grmezden geldiini grrz. Metin genel olarak insan
haklar diye yazlr ama o insan haklar dediimiz ey aslnda sadece
erkek haklardr. rnein, liberalizmin en nemli isimlerinden biri
olan J.J. Rousseau, toplum szlemesi, toplumla birey arasndaki iliki,
insanlarn zgrlemesi gibi bir sr eyden sz eder. Hep insan haklar
der, ama Emile adl eserinde kadn, ev iinde erkein keyf iin uraan,
onun rahatn salayan, ok fazla eitim almas gerekmeyen, sadece
okuma yazma bilmesi yeterli olan bir varlk olarak tarif eder. Kadna
bakn bu eserinde ok net ortaya koyar. Rousseaunun Emile adl
kitabnn bu adan okunmasn tavsiye ederim.
Cinsiyetilik yllar boyunca eitli metinlerle, zellikle siyaset
bilimi metinleri araclyla bugne kadar gelmitir. Bu metinlerde birey,
erkek bireydir, beden, erkek bedendir Demek ki ne oluyor? Erkeklerin
karlar kadnlarn roln belirliyor, varlklarn ekillendiriyor. Peki,
259
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

bunu nasl sarsabiliriz? Bu ancak kadnlarn, kendileri adna, kendileri

iin bilgi retmeleriyle ve kendi tarihlerini yazmalaryla, bunu ortaya
koyacak mekanizmalarn kurmalaryla, bunu hedefeyen yeni bir
disiplinle mmkn olabilir: yani kadn almalar disiplini ile. Kadn
almalar disiplininin ortaya kmas, kadnlar iin bir bilgi teorisi ve
feminist yntemin oluturulmas, u ana kadar bahsettiimiz, kadnlarn
ikincil konumunu ve grnmezliini deitirmek iin atlm, bence ok
devrimci, dnmc ve de radikal bir admdr. Bir baka nemli nokta
ise, bu disiplinin feminizmden, kadn hareketinden uzak olmamasdr.
Kadnlar zerinde aratrma yapanlarn kadn hareketi ile balarn
kaybetmemeleridir. nk eylem ve teori birbirini besleyen en nemli
iki faktrdr. Feminizm politik bir harekettir. Kadnlarn bask altna
alnan, denetlenen yaamlarnn deimesini, onlarn zgrlemesini
amalar. Bu nedenle hayatn btnyle ilikili olan tm alanlar kapsar.
Feminizmin temel ilkelerinden biri olan Kiisel olan siyasaldr ilkesinde
de grlecei gibi, hayatn her alan politikann konusudur. Kadnlarn
sorunlar, genel lke sorunlarndan bamsz deildir, bu sorunlarn
politikann konusu haline getirilmesi ve feminist bilincin olumasna
hizmet etmesi nemlidir.
Kadn almalarnda sre iinde, kadn aratrmas, feminist
aratrma ve toplumsal cinsiyet -gender- aratrmalar gibi farkl
alanlarda ekillenmitir. Kadn aratrmas nce kadnlara odaklanan,
kadnlarn deneyimini grnr klmaya alan bir alan olarak ortaya
kmtr. Sonra, feminist aratrmann yntemleri gelitirilmitir. Daha
sonra toplumsal cinsiyet buna eklenmitir. Kadn konusunda aratrma
yapan aratrmac erkek de olabilir, kadn da. Tarihe bakarak yzeysel,
sonuca ilikin bilgiler sralanabilir. Ama feminist aratrma yapyorsak
bu bilgilerin alt alta sralanmas yetmez. Kadn deneyimlerinden yola
karak elde edilen bilgileri kadnlar iin politik bir bilgi haline getirmek,
kadnlar iin ortak bir bilin yaratmak ve kadnlarn glenmesini
hedefemek zorundayz.
Geenlerde, bizim fakltede, ngiltereden gelmi bir erkek
akademisyenin sosyal politikalarda kadnn nasl yer aldna dair
Polonya ve Trkiye rneklerini karlatrd bir sunumu dinledik.
Sunumunu yaparken srekli Benim amacm zaten politika yapmak
deil, ben politikac deilim, diyordu. Bunun zerine renciler Peki,
kadn almas nedir, bu almay yapma amacnz nedir, bu almann
sonucunda neyi aa kardnz, bunu kimin yararna yaptnz?
diyerek, kadn almalarnda yntemin temel sorularn sordular. Bu
sorulara cevap veremedi tabii ki! O yzden diyorum: Kadn almak
baka bir eydir, almay feminist yntemle yapmak baka bir eydir.
Sonu olarak, temel meselemiz, almann odana, aratrmann
kadnlar lehine bir dnm gerekletirmek ve dolaysyla toplumu
dntrmek yerletirilmeli. Sizlerin almalarnz, tezlerinizi nasl
kurguladnz, sorularnz nasl sorduunuzu bilmiyorum. Ama
aratrmann, almann odana bu hedef konulmazsa, bu alma
kadn almas olmaz. Kadn alrsnz, ama o alma kadn almas
olmaz. Kadnlar asndan bilimin amac, sosyal gereklii ve kadn
gerekliini anlamak, kadnlarn ezilmesini, smrsn ortadan
kaldrmaktr. Bizim boa kaybedecek zamanmz yok; biz kadnlarn
ezilmesini, smrlmesini ortadan kaldrmak zorundayz. Tabii ki,
260

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Ben entelektel haz duyduum iin bunu yapabilirim, diyebilirsiniz
ama eer bu ie bulamsanz, bunun ayn zamanda belli kurallara bal
olarak, belli amalarla yaplmas gerektiini ve kadn zgrlemesini,
ayn zamanda da bir kadn olarak kendi zgrlememizi salamas
gerektiini de unutmamalyz. Ben, feminist bir akademisyen olarak
sadece kadnlar aratrmyorum, ayn zamanda btn yaptklarmn
bana ve tm kadnlara olumlu etkisi olacan da biliyorum. Bunu baka
hibir bilim dalyla uraan hissedemez, ama ben bunu hissediyorum.
Bu, ayn zamanda beni de gl klyor, yaptm ey bugnden bana
da yaryor. Bu ok nemli bir farkndalk ve hem toplumdaki hem de
kendimdeki bu dnm hissetmek de bir akademisyen olarak benim
iin ok nemli.
Bu yzden kadn almas kadnlarn ezilmiliklerini ortaya
karmak ve kadnlar lehine bir dnm salamak iin taraf bilgi
retir. Pozitif bilimlerin iddia ettii anlamda bir nesnel olma kaygs
ya da iddias tamaz, keza bu tr bir nesnelliin mmkn olmadn
syler. Tabii ki bunun anlam, nesnel bilgi yoktur ve buna ulamak
imknszdr deildir; tam tersine, nesnel bilgiye ulama abamz
hep srmelidir. Nesnel bilgiye ulamak nemlidir. Ama retmi
olduumuz nesnel bilgi, bizim bir aratrmac olarak sahip olduumuz
cinsiyetimizden, kimliklerimizden, deerlerimizden, karlarmzdan
ya da maddi yaammzdan bamsz deildir. Bunu Thomas Kuhn da
syler: Bilgi, bilgiyi retenin sosyal evresinden, dncelerinden,
deneyiminden, gemiinden bamsz olamaz. rettiim bilgi, bilimsel
bilgi, zaten nesneldir, demek baka bir ey, bu bilgin nesnel olmaya
almas demek baka bir ey. Ama Ben kadnlardan yana bilgi retme
derdi olan birisi olarak tarafszm, diyenler de taraf aslnda. Kadn
almalar, Bu ikiyzll grmek lazm, diyor. Bu balamda Trke
bir kaynak olarak bizim Necla Akgke ile derlediimiz Sel Yaynlarndan
1996 ylnda kan Kadn Aratrmalarnda Yntem kitabna baklabilir.
Kadnlardan yana olan bilginin retilmesinde eylem, teori ve
yntem arasndaki iliki, yani kadn hareketi ile kadn almalar
disiplini arasndaki iliki de ok nemlidir. Kadn hareketi sokakta eylemi
yaparken, politikann konularn belirlerken, ayn zamanda feminist
yntem, feminist teori bunu bilgiye dntrr. kisi birlikte iliyor, hi
kopuk deiller; ikisi birlikte hareket ediyor ve o yzden beraber, kolektif
bir kar k var, taraf olma hali var, bu ok nemli. Bilgi retirken
kullanlan yntem, aratrma srecini ve sonucunu etkiler. Kimin,
neye, nasl ve hangi aralar kullanarak bakt; hangi gereklie, hangi
kadn gerekliine bakt; bu gereklii kimin, nasl tanmlad ve bu
gerekliin bilgisinin kimin iin retildii ok nemlidir.
Kadn Aratrmasnn Nitelii Nasl Olmal?
Kadn aratrmasnn sahip olmas gereken nitelikleri ksaca
zetlersek: Amac, salt bilgiye ulamak deildir; edinilen bilgi feminist
eyleme dnmeli, kadnlarn yaamn deitirmeli ve kadnlarn
zgrlemesine katk salamaldr. Bu yzden kadnlarn tarihini yazmak
iin ncelikle geleneksel tarih anlayna meydan okumak gerekir.
nk geleneksel tarih erkeklerin deneyimlerini esas alr. Bu tarih iinde
kadnlarn ya kurbanlar ya da hrsl varlklar olarak dikotomik temsili
261
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

vardr ya da kadnlar hi yokturlar. Kadnlarn deneyimlerini grnr

klabilmek iin, kadn ve erkek arasndaki iktidar ilikisini sorgulayan
yeni bir yntem gerekiyor; bu yntem, feminist yntemdir.
Tarihsel bilgi niin, nasl, kim tarafndan ve kimin iin retiliyor?
Kimin dncelerini, kimin karlar dile getiriliyor? Bir kadn tarihi
bunu sorabilir. Hangi grubun bilinci ykseltiliyor, hangi grubun deneyimi
atlanyor, hangi grup marjinalletiriliyor? Bu sorular dier ezilenler ve
marjinalletirilenler iin de sorabilirsiniz. Tarih yazm kimin tekelinde?
Daha nce de sylediim gibi tarih yazm ok nemli ve ok hkmedici
bir ey, nk bir kere yazld zaman her eyi belirleyebiliyor. rnein
yirmi sene nce bu topraklarda herkes kadn hareketi tarihi yok derken,
bugn artk hi kimse Osmanlda kadn hareketi yoktur diyemiyor.
nk bu hareketin tarihi yazld artk. Bunlar yazlmadan nce ne
deniliyordu? Cumhuriyet kadnlara haklarn vermitir; kadnlar bu
haklar iin ncesinde hibir mcadele yrtmediklerinden bu haklarn
deerini bilmiyorlar; bizim kadnlarmz byle emeksiz kazandlar
haklarn trnden ifadelerle, kadnlarn gcn kmsyorlard.
Oysa bu mcadelenin ncesi vard ve hl da devam ediyor. Kadnlarn
Osmanl dneminde bir mcadelesi yoktu demek, kadnlarn gcn
grmezden gelmek ve onlar gsz klmak demektir. te bu yzden,
kadnlar glendirmek iin kadn mcadelesinin tarihini yazmak ok
nemli. Bu nedenle tarih yazmnn kimin tekelinde olduu, kadnlarn
bu alana nasl girdiklerine bakmak lazm...
Konumamda tarih yazma tekeline meydan okuyan drt kadn
rnek olarak vermek istiyorum: Christine de Pizan, Jane Austen, Fatma
Aliye ve Halide Edip Advar. Christine de Pizan 1364-1430 tarihleri
arasnda yaad.Tarihe hayatn yazarak kazanan, ilk profesyonel yazar
kadn olarak geti. Kadnlar ikinci snf olarak gren zihniyetle mcadele
eden kitaplar yazd. 1405te Kadnlar Kentinin Kitab adl topik eseri
yazd. Kocasndan boandktan sonra drt ocuuna yazd kitaplardan
kazand parayla tek bana bakt. Kadnlara ilikin nyarglar grd,
bunlar kabul etmedi.
Jane Austen, ngiliz edebiyatnn nemli romanclarndan,
kadnlarn tarihte yokluunu sorgulayan ilk kadnlardan biridir. Henz
16 yandayken, IV. Henriden Carln lmne Kadar ngiltere Tarihi adl
almasnda, kadnlarn tarihe niin ilgi duymadklarn irdeledi. Kitabn
giriinde taraf, nyargl ve cahil bir tarihi tarafnda yazlm tarih
diye kendinden bahsederek, bu konuya eilme gerekesini, kadnlarn
tarihte zne olarak alnmadklar noktasndan yle ifade eder: O tarih
kitaplarn okurken o kadar skldm ki, ruh yok. Bakyorum o kitaplara,
deniyor ki 1399 tarihinde IV. Henri sevinle tacn bana giyer... byk
ihtimalle kral evlidir. nk onun drt erkek evlada sahip olduunu
biliyoruz; karsnnsa kim olduunu, hatta baka ocuu var m yok mu
bilemeyiz, nk bunu yazmamlar, diyen Austen, O yzden ben bunu
ok skc buluyorum, niye kadn yok? diye sorgulamasn srdrr.
Bunu 16 yandayken yazyor, dnn! Peki, neyi sylyor aslnda?
Kadnlarn tarih kitaplarnda zne olarak yer almadn, marjinal
klndn, hi olmadn ve tarih yazmndaki kuruluu ve renksizliini
sylyor. Peki, Jane Austenn bunlar yazdn nereden biliyoruz? Tabii
ki kadn tarihilerin almalar sayesinde. Kadn tarihiler yeni belgeler
bulduklar gibi, var olan belgelere yeniden bakyorlar, kaynaklar tekrar
262

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
tekrar okuyarak, bu belgeleri yorumluyorlar. 1800lerde Jane Austen
kadn tarihini o zaman dillendirmi, biz aslnda yeni bir ey yapmyoruz,
tarihimize dnersek bulabiliriz, diyorlar ve buluyorlar da zaten.
Fatma Aliye de ayn eyi, kadn tarihi hakknda bilgi eksikliini
sylyor aslnda; 1896 ylnda bir inceleme yazs yazarken, slam
corafyasnda 13. yzylda erkeklere eitim veren yze yakn kadn
profesrn varln saptyor. Ayrca, Fatma Bint-i Abbasn eyhi
olduu bir tekkede erkekler tarafndan kt muameleye maruz kalan
kadnlarn barndrldn buluyor. Nasl oluyor da tarihimizden bu
denli habersiziz? diyerek aknln dile getiriyor.
Halide Edipte ise, 1913te, kadn tarihini gelecek kuaktan
kadnlarn yazacana ilikin inancn grrz. Bir konferansnda
konumasna yle balar Halide Edip: Her yerde kadnlarn uyanp
ilerlemeleri de baka hareketler gibi yava ve zincirleme bir hareket
olmutur. Osmanl kadnlarnn terakki yolundaki mesailerinin henz
bir tarihesi olmamas, onlarn da bir ey yapmam olmalar demek
deildir. Bilakis bugn byk ve umumi bir tiyatro salonundan kadnla
bu kadar mahrem bir mevzudan bahsetmek ve bu mevzuu dinlemek
iin bu tiyatroda Osmanl kadnlarndan mrekkep, muhterem ve
byk bir kitle bulmak. Bunlar iftihar edilecek eylerdir. Bugn bu saat,
ben size byle hitap ederken, siz beni dinlerken phesiz biz de tarih
yapyoruz, demektir. Bu tariheyi torunlarmz bir konferans dolduracak
kadar uzun ve iftiharla yaptklar zaman, elbet bizim aciz fakat hsn-i
niyet ve samimiyetle dolu bin mkiltla elde edilen mcadelemizden
de bahsedeceklerdir. Yani, bizim tarihimizin yazlmamas, bizim
haklarmz iin mcadele etmediimiz anlamna gelmemelidir, diyor
Halide Edip. Bu tariheyi yazma grevini ise, bize, biz kadn tarihilere
havale ediyor. Ben bu grevi stlenmi bir kadn tarihi olarak
konumalarma genellikle onun bu alntsyla balamay tercih ederim.
Anneannelerimin bir torunu olarak gururla ve onlar hissederek cokuyla
yerine getiririm bu grevimi.
imdi tekrar geleneksel tarih yazclna dnelim. Bu tarihte
daha nce belirttiim zere, zne erkek, kadn yok ya da ok az
sayda var. Erkeklerin yaam pratiklerinden kaynaklanan olaylar tarihe
geiyor. Fetihlerin, savalarn, siyasi kurumlarn, sendikalarn tarihi
yazlyor ve bununla balantl olarak, bu olaylarn getii yerler olan
kamusal alanlarn tarihi yazlyor. Kadnlar bu alanlara, bu alanlardaki
cinsiyeti yaplar yznden giremiyorlar; dolaysyla, tarihin iinde de
yer alamyorlar. Kadnlarn yer ald zel alan ve onlarn bu alandaki
deneyimleri, geleneksel tarih yazmnn ilgi alanna girmiyor. Kadnlar
kamusal alana giremedikleri gibi niversiteye de giremediler uzun sre...
Virginia Woolfun Kendine Ait Bir Oda kitabn okumusunuzdur. Orada
yazar ktphaneye gitmek ister, kapal olduunu grr, ok zlr,
niye byle der ve bunun eletirisini yapar. Kadnlar niversitede eitim
grme hakkn ok ge elde ettiler. niversiteye girmek istediklerinde bu
istekleri kabul edilmedi uzunca bir sre. Bunun zerine onlar da kendi
okullarn atlar. Para toplayp kz kolejlerini at kadnlar. niversite
eitimi alamadklarndan tarihilik mesleini de icra etmeleri ok
ge oldu kadnlarn. Tarih eitimi almak iin niversiteye gitseler bile
erkeklerle ayn salonda oturamadlar. rnein Almanyadaki uygulamada
erkeklerle aralarna tahta bir perde kondu. Kadnlar o tahta perdenin
263
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

arkasndan hocann sesini dinlemek zorunda brakldlar. Bunun

gerekesi ise, kadnlarn erkek rencilerin dikkatini databilecekleri
olarak akland. Ayrca erkekler aldklar eitimin ardndan direkt
diplomalarn alabilirlerken, kadnlar btn dersleri geseler bile mezun
olmak iin tekrar bir snavdan gemek zorunda brakldlar. Yeterince
zeki olduklarn ispatlamak zorundaydlar!
Eitim alanndaki bu ayrmclk ne anlama gelir? Kadnlarn
yazamamalar, kayt tutamamalar, belge oluturamamalar ve dolaysyla
tarihsel bilgi oluturamamalar anlamna gelir ve sonu olarak, tarih de
bu eitimi alan erkekler tarafndan yazlr. Bu eitimi alma ayrcal
ise aristokrat, orta snf erkeklere aittir. Burjuva eril tarihiliinin, onu
srdren erkeksi yurttalk hikayeleri etrafnda kurgulanan bir tarih
anlay vardr. Kadnlarn yurtta olmad, tarih dnda saylmalar
gerektii retilir erkeklere ve tabii kadnlara da
Tarihi erkeklerin yazyor olmas, kadnlarn tarih blmlerine
girip bu blmlerden mezun olmalarndan sonra da deimemitir.
Tarih blmnden mezun olan kadnlar ne yapmlar, mesleklerini icra
edebilmiler mi? Geen sene, 2010da iki dnem svete, Stockholm
niversitesindeydim. Ziyareti aratrmac olarak niversitenin Siyaset
Bilimi Blmnn katndaki koridorda bir kadnn portresi aslyd.
Kim olduunu merak ettim ve aratrdm. sve bize gre kadn
zgrl ve eitlii asndan daha ileri bir lke olsa da, kadnlar
akademideki cinsiyetilikten paylarn almaktan kurtulamamlard.
Fotoraftaki kadn, Ellen Fries, svete 1883te, ilk tarih doktorasn alan
kadnd. Ancak tarihilik mesleine girememi bir trl... niversitede
hoca olarak grev almas uygun grlmemi, ona ancak rencilere
danmanlk grevi verilmi. Tarihilii niversitede icra edemese de
dardan, kadnlarn tarihine ilikin popler kitaplar yazmaktan geri
kalmam...
Yazma edimi ok nemli bir iktidar arac, nemli bir g, o yzden
kadn bana oralara girmek ok kolay deil. Annales -sosyal tarih-
ekolnn kurucularndan Lucien Febvrenin kars Susan Dognonun,
tarih ve corafya doktoras vard. Kocasnn tm eserlerinde bir asistan
ve sekreter olarak alt. Benzer ekilde Feodal Toplum adl eseri
Trkeye evrilen Marc Blochun kars da onun tm kitaplarn editr ve
sekreteri oldu. rnekleri verilen ve verilmeyen tarihi kadnlarn hepsi
tm emeklerini kocalarnn eserlerine verdiler. Bu eserlerde isimleri
gemedii gibi bazen bir teekkr bile almadklar durumlar oldu.
Peki, kadnlar tamamen dlayan bu tarih anlatsnda krlma
ne zaman oldu? Annales Ekol dediimiz, sosyal tarih ekolnn ortaya
kyla. Sosyal tarih neye bakyor? nsanlarn yaamna, onlarn
nerede, nasl yaadklarna bakyor, ama tabii burada da kadnlara dair
ok eksiklik var. rnein E.P Thompson, ii snfnn tarihini iilerin
anlatlarna dayanarak yazd ngiliz i Snfnn Oluumu adl kitabnda
kadn rgtlerinden de bahsediyor, ama kadnlarn ezilmiliini aa
karmak gibi temel bir meselesi olmad ve aratrmann odana
kadnlarn ne yaptn yerletirmedii iin kadnlarn deneyimleri
iilerin eylemlerine eklemlenen bir ey haline geldiinden yine eksik
kalyor. Ancak sradan insana bakmay amalayan sosyal tarihin kadn
tarihine etkisi yine de olumlu oluyor.
Ardndan hem klasik metinlerde hem kutsal metinlerde, erkein
264

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
egemenlii ve bu egemenliin aslnda doal ve deimez olduu,
kadnlarn akllar eksik ve duygusal varlklar olduu trnden kadn
dmanln besleyen metinler kadn tarihiler tarafndan deifre
edilmeye baland. Kadn tarihinin en nemli amac, kadnlarn tarihsel
deneyimini grnr klmak ve onlar bask altna alan politikay
karmaktr. Bunu baaran, kadn tarihinin ilk rnekleri saylan birok
eser yaymland: Gerda Lernerin The Majority Finds Its Past: Placing
Women in History / ounluk Gemiini Aryor kitab, Gisela Bockun
Avrupa Tarihinde Kadnlar kitab, Joan Scottun Toplumsal Cinsiyet:
Faydal Bir Tarihsel Analiz Kategorisi adl makalesi. -Bu makale Agora
Yaynlarndan Trkede yaymland.-
rnein bu kadn tarihi almalarndan bazlaryla, Avrupada
cereyan eden engizisyon mahkemelerinde, cad avlarnn nasl kadn
cinsine kar katliama dntrld aa karld. Dinin nclk
ettii bu avlarda, binlerce kadna ikence edildi, yakld, ldrld.
Dinle siyasal otorite kol kola yaptlar bu ii. Sadece ocuk drmede
kadnlarn ilevi deil, profesyonel doktorlara alternatif olarak ifac
kadnlar tehlike olarak grlyordu. Peki, biz bunlar nereden biliyoruz?
Var olan belgeleri ya da daha nce nem verilmeyen kaynaklar, kadn
tarihilerin farkl sorularla yeniden incelemesiyle Bu konuda Pencere
Yaynlarndan kan Cadln Tarihi kitabn okumanz neririm.
On milyon dolaynda kadnn yakldn biliyoruz. ngilterede
Sussexte grmtm bir cad ikence aracn. 1996 ylnda Sussex
niversitesinde cadlara ikence yaplrken kullanlan aralar
sergilemilerdi. Bir tanesinde tahta sandalyeden mancna benzer bir
mekanizma yapmlar. Cad diye yakalanan kadn itiraf ettirmek iin,
bu sandalyeye oturtuyorlar, elleri ve ba skca balanyor. Bu sandalye
kadnla birlikte suya daldrlyor, tam boulmak zereyken dar
kartlyor. tiraf alana dek devam ediyor bu ikence. Sergide tm bu
ikence aletleri yer almt. Bu aletler bize kadnlara verilmek istenen
dersin boyutunu ok iyi gsteriyordu.
Kadnlarn tarihini yazmak, tarihsel gereklii sorgulamak
nemli. Bunun iin cadlara da bakabiliriz, baka eylere de Cinsiyet
rollerinin tarihsel evrelerdeki durumlarna bakabiliriz. Ama bunu
yaparken mutlaka kadn ve erkek arasndaki iktidar ilikisini aa
karmal ve sorgulamalyz. Kadn ve erkek arasndaki iliki bir iktidar
ilikisidir, baka hibir ey deil. Kadnlarn ve erkeklerin arasndaki
atma, kadnlar kendi hayatn kendi belirlemek istedii iin
kyor. rnein, ngilteredeki sfraj/oy hakk hareketinin ok youn
olduu dnemlerde kadnlar aalayan, dmanlatran inanlmaz
kartpostallar var. Kadnlar oy hakk kazanrsa ev pislik iinde kalacak,
yle olacak, byle olacak, diyen antisfraj bir hareket var. Niye? nk
bu bir kar meselesi de ondan. Hayatlarnn deieceini, belli yerlerde,
belli sorumluluklar stlenmek zorunda kalacaklarn biliyor erkekler.
Dmanln arkasnda korku da var, paylat, keyfni srd bir sr
eyi yitirmek de...
Bir rnek vereyim sizin iin, bir tarihi, bir airin evlerini
ihmal eden kadnlardan nefret ediyorum szn ok beendiini ve
benimsediini sylyor. Niye peki? nk bir tarihi olarak biliyor ki
evini ihmal eden bir kars olsa, o yazaca tarihsel metni retemeyecek
ya da bunu retmekte zorlanacak. Karsnn, evinde oturuyor
265
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

olmasndan ve onun ev ii ilerini onun yerine de stlenmesinden bizzat

kar var. Keza yukarda verdiim nl tarihilerin tarih doktoras
yapm karlaryla ilikilerine baktmzda bu kar ilikisini ok net
grebiliyoruz. Aratrmalarn asistanln yapmak, biteviye daktilo iini
stlenmek, bin trl vr zvrla uramak, kadnlara layk grlm her
zaman.
Kadnlarn Ortak Hafzas
Tarih yazma iine girimek, dorudan iktidar ilikisine dahil olmak
anlamna geliyor. Peki, ne yapyor feminist tarihilik? Toplumsal
hafzay kadnlarn lehine kazyor. Tabii ki olmayan bir eyi ortaya
karmyor. Var olan, ama st rtl olan bilginin stndeki al, rty
kaldryor. Bunun iin var olan belgeler bir kere de bu bakla okunuyor.
Kazmann yntemlerini bildiimizde bu belgelerden ok gzel
sonular karabilir yeni gereklere ulaabiliriz. Yeter ki, o belgelere,
kaynaklara ulaabilelim. O belgeleri bulabilirsek kadnlara ait ortak bir
hafza oluturabiliriz. Bu Trkiyedeki hafza da olabilir, ngilteredeki,
Amerikadaki, randaki de Bata dediim gibi, kadnlarn bir ezilmeye
maruz kalmas var, bir de buna direnme pratikleri var. Bunlarn hepsini
bulabiliriz. Benim Polonyadaki, Rusyadaki, randaki, Arjantin ya da
sveteki kadn hareketini, mcadelesini grmem, onlarn baarlarn,
direnlerini, direnme noktalarn grmem ayn zamanda benim ortak
kadnlk hafzam da oluturuyor. Bana g katyor, beni glendiriyor.
Bunun iin nasl bir yntem izleniyor? Kadnlarla ilgili tm kaynaklar,
yazl kaynaklar, kadnlarn eylemlerde datt brorler nemli. Her
nedense Trkiyede eylemlerde datlan bildirilerin zerinde tarih
yoktur, sanki herkes bugn hatrlayacakm gibi. rnein, diyelim ki
iddete ynelik bir eylem yaptk, kk, gri yaynlar dediimiz bildiriler,
brorler dattk. Ancak bunlarn zerine o gnn tarihini maalesef
atmayz. Tarihsizdir bu bildiriler. Ben hemen alr tarih atarm, zira
bunlar nemli belgeler, be sene, 20 sene hatta bir sene sonra bizim iin
nemli kaynaklar olacaklar. Bu belgeler bize, ceza kanununun, medeni
kanunun deimesi srasnda, iddet eylemleri srasnda kadnlarn
hangi konular, gndeme nasl tadklarn gsterir. Btn bu belgeleri
veya fotorafar bulabilir, almamda kullanabilirsem, kadnlarn
kararllklarn, neyi sorun ettiklerini, neyi nasl yaptklarn grebilirim.
Mesela birazdan size kadn hareketi hakknda gstereceim fotorafar,
dnemin ve eylemin ruhunu ve varln bize kantlayan nemli
belgelerdir. Bu yzden kadnlara dair olan btn belgelerin muhafaza
edildii Trkiyedeki Kadn Eserleri Ktphanesi veya ngilteredeki
Fawcett Ktphanesi gibi kadn ktphaneleri, kadn tarihi iin ok
nemlidir.
Kadn tarih yazmnda bir ey daha ok nemli: Bu tarihi
yazabilmek iin aslnda yeni kavramlar ve yeni dnemselletirmeler
gerekiyor. rnein Tanzimat Dnemi, Merutiyet Dnemi, II. Dnya
Sava sonras ya da ncesi gibi dnemselletirmeler, kadnlarn
deneyimleri dlanarak yapld iin o dnemlerde kadnlarn neler
yaadklarna, nasl yaadklarna, neler sylediklerine bakarak buna
gre yeni dnemselletirmeler yapmak gerekiyor. Politik proje ile cinsiyet
ilikileri modelleri arasndaki balanty kurmak gerekiyor. rnein 1908
266

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
genel seimi denir ve bu siyasi tarihte ok nemli bir dnemdir. Genel
dediimizde herkesin katld bir seim olmaldr, deil mi? Peki, herkes
katld m 1908 genel seimlerine, kadnlar var m? Yok! O kadar rahat
kullanyoruz ki bu kavram, hocalar o kadar rahat anlatyorlar ki 1908
genel seimleri diye... Fakat genel seim kimin genel seimi? Btn
erkeklerin katld bir seim, ama kadnlarn katlmad bir seim.
Bu yzden bu seimi anlatrken genel seim diyemeyiz, erkeklerin
katld bir seim deriz. Kavramalar nasl kullandmz ok nemli
bir konudur.
Kadn deneyimleri nasl yakalanabilir? Birok resmi kaynaa
baktmzda pek ok eyin nyargl olarak atlanm olduunu
gryoruz. Diplomatik yazmalar, belgeler, kronikler... Btn bunlar
erkeklerin yaamn grnr klar, oysa kadnlarn yaamna bakmak
gerekiyor, kadnlar kaytlarda aramak gerekiyor. Bu tr resmi kaynaklarn
yan sra sadece kadnlara ait olan kaynaklarmz da var: Kadnlarn
gnlkleri, mektuplar, hatratlar, fotorafar, biyografler, edebiyat
eserleri, kadn dergileri... Bunlar ok nemli. Burada kadnlarn direkt
kendi seslerini, grntlerini, yazlarn, kendi ifadelerini bulabiliyoruz.
Bunlarn yan sra, Osmanl kayt defterleri olan hesap, tereke, vilayet
ahkm defterlerine, nfus, miras, kad ve konsolosluk kaytlarna,
fermanlara, arzuhallere, fetvalara, mezar talarna da bakabiliriz.
Mezar talar da incelenebilir. Hi Osmanl dnemi kadn mezar ta
grdnz m? Kadn mezarlar ieklidir, zm taneleri vardr stnde,
her bir zm tanesi dourduu bir ocuu gsterir, dourduu ocuk
says kadar zm tanesi vardr. Onlar da bize bir ey anlatr. Resimler,
minyatrler, ine oyalar, giysiler, gzya ieleri, btn bunlar
kadnlarn yaanmlklarna dair bize birok ey sylerler
***
Yazl tarihte yer alamayan kadnlarn tarihini yazabilmek iin,
szl tarih yntemi nemli bir yntemdir. Szl tarih yntemiyle
yeni kaynak ve belgeler elde edebiliriz. Yeni bir belge yaratabiliriz. Bu
yntemle, kiilerin belleindeki bilgiye, tarihe onunla yaplacak bir
grmeyle eriilir. Bu, kiinin z anlatsdr. Trkiyede bu konuda epeyce
proje yapld imdiye dek. Tarih Vakfnda eitli projeler yrtld.
Kadn Eserleri Ktphanesinde kadn tarihi projesi yapld. Ben, stanbul
niversitesi Kadn Aratrmalar Merkezinde alrken, merkezin
istei zerine 95-96 ylnda Cumhuriyetin nc kadnlarn konu alan
bir szl tarih almas yrttm. Milletvekili Hasene Ilgazdan ses
sanats Safye Aylaya, yazar Cahit Uuka dek mesleklerine gre nc
ya da ilk olan yirmi be kadnla grld. Anlatmlar deifre edilerek
belgeye dntrld. u an grtm kadnlarn hepsi ld, hibiri
u anda yaamyor. Ayrca milletvekili kadnlarla, 1999, 2002 ve 2007de
parlamento yesi olmu kadnlarla bir szl tarih almas yaptm.
Kadnlarn vasf ii olmadklar sylenir ya, oysa kapitalizmin
ortaya k dnemlerinde kadnlarn terzilik, kuyumculuk, cilaclk,
dantelaclk, dadlk, stlk, ev hizmetilii gibi meslekler icra
ettiklerini grrz. Gisela Boch, ngilterede, tekstil sanayisinin yn
sektrnde alanlarn % 70inin kadn olduundan ve yine ipek-
dantela sanayisinde de kadnlarn varlndan bahsediyor. Bunun nedeni
sadece kadnlarn ucuz igc olmalar deil, ayn zamanda rgtl
alma deneyimine sahip olmalarndan kaynaklanyor. Ama bize bugn
267
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

ne syleniyor? Kadnlar sendikal rgtlenmelerde yer almamlardr.

Yukardaki bilgi, bunun gerekten byle olmadn dorulamyor mu?
Yine bir kadn tarihinin almas sayesinde kadnlarn ngilterede
neden sendika kaytlarnda yer almadn anlyoruz: 1847de, i Birlii
sendikas, ye olmak isteyen kadnlar ye etmiyormu. Yani, kadnlar
sendikada mcadele yrten erkekler tarafndan cinsiyetilie maruz
braklmlar. Bu yzden Kadnlar sendikal deillerdi, demek yerine;
Kadnlar sendikadaki erkeklerin uyguladklar ayrmclk yznden
sendikal olamamlardr, diyebiliriz. rnein, o dnemin sendikalar
dul ve yetimlerin almasn kstlyor, karsnn veya kznn almasna
izin veren veya onlara alet veren yeleri para cezasna arptrabiliyor.
Bu saptamalar, kadnlarn gemite ciddi olarak cinsiyeti ayrmcla
maruz kaldklarn gsteriyor. O zaman kadnlar yoktur yerine Kadnlar
niye yoktur? sorusunu sormak gerekiyor.
Osmanlya baktmzda 1872-1907 yllar arasnda Osmanl
mparatorluunda rgtlenen elli grevin dokuzunun kadnlarn
alt i kolunda yapldn gryoruz. Feshane grevinde elli kadnn
grevin rgtleyicisi, yrtcs olduunu belgelerle gryoruz.
Kadnlarn sadece kurban deil, tarihin yapmna katlan tarihsel
zneler olduunu anlyoruz. Kadn tarihi bunu ortaya koyuyor. Kadnlar
tarihsel znedir ve tarihin yaplmasna katkda bulunmulardr. Kadnlar
her ne kadar cinsiyeti ayrmcla urasalar da bir frsat bulduklar
zaman ortak yaltlmlklarn bir bakaldr ve hak arama hareketine
dntrmlerdir. Dnyann deiik corafyalarnda bu rnekleri
bulmak mmkndr. Bu bilinlenme tabii ki ok kolay deildir, feminist
bilince herkes sahip olamyor ama kadnlar ne olursa olsun bir ekilde
bu bilince eriyorlar. inde bulunduklar ikincil staty kavryorlar
ve erkeklerin basksna kar ba kaldryorlar. Feminist tarihiler
de bu bakaldrnn boyutlarn yazyorlar, onlar tarihe geiriyorlar.
Bahsettiimiz, eylemle teori arasndaki iliki, bylece gereklemi
oluyor.
Bir konuda da ek yapmak istiyorum. Kadnlar modernleme,
kalknma, uluslama, sosyalizm, insan haklar gibi kavramlarn iinde
eritmemek gerekiyor. Kadnlara bu kavramlar iinde bakarsak kadnlarla
ilgili asl olan kaybedebiliriz. Kadnlara bu kavramlardan bamsz
bakmak, kadn hareketini bamsz klmamz gerekiyor. rnein,
Osmanl Kadn Hareketinde milliyetilik vardr ama ben almam
yaparken Osmanl Kadn Hareketine milliyetilik iinden bakmadm.
nce, kadn hareketi bamsz myd, deil miydi? Gl myd? Kendi
hareketini nasl grnr klmt? Nasl mcadele etmiti? Ben bunlara
odaklandm. Sonra bunun iine deiik ideolojiler konabilir. Ama temel
amacmz feminizmin bu kavramlarn iinde eritilmemesi olmal.
Feminizmi dier ideolojilerden bamsz olarak grmek gerekiyor.
Kadnlarn gznden, onlarn tanmladklar deerlerle bakmak
gerekiyor.
imdi Trkiyede kadn tarih yazmndaki almalardan
baz rnekler vereceim. nce kendi kitabmdan, Osmanl Kadn
Hareketinden balayaym. Bu dnemde, kadnlar kendilerini birey
olarak ifade ettikleri dergiler karyorlar, sorunlarn dillendiriyorlar, bu
dergiler sayesinde ilk defa yaz yazmaya alyorlar, taleplerini iletiyorlar
ve seslerini duyuruyorlar. Ayn zamanda kadn dernekleriyle bu bireysel
268

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
taleplerini rgtl birlikteliklere dntryorlar, nerileri uygulamaya
koyuyorlar ve konferanslar dzenliyorlar, Beyaz Konferanslarda olduu
gibi... Bu dnem kan kadn dergilerinin bazlar yle: Terakki-i
Muhadderat, Kadnlara Mahsus Gazete, kfezar, Demet, Mahasin,
Selanikte ve stanbulda kan Kadn, Kadnlar Dnyas, Kadnlar Hayat,
Ss gibi Cumhuriyete kadar krka ulaan kadn dergileri var.
rnein bu dergilerden 1913-1921 tarihleri arasnda yaynlanm
Kadnlar Dnyasndan yapacam alnt, kadnlarn feminizmi
nasl anladklarn somut biimde gsteriyor. 19 ubat 1921de bizim
tarihimizde feminizm kavramn ilk defa kullanan Nimet Cemil,
kavram kullanmaktaki srarn yle aklyor: Birok mhim ey
vardr ki, her millette mevcut olduu halde, birok millette ismi hatta
tercmesi bile yoktur (telgraf, otomobil, vapur). Binaenalyh nisailik,
nisaiyun -kadnlk anlamna gelen Arapa kelimeler- tabirlerine hibir
ihtiya hissetmiyoruz. Feminizm kelimesini aynen kullanmay tercih
ederiz. Varsn lisanmza ecnebi bir kelime daha girmi olsun ne zarar
var. Yalnz feminizmin varl ve gereklilii inkr edilemez.
Kendi kitabmda olduu gibi, bu alandaki almalar genellikle ya
doktora ya da yksek lisans tezlerine konu edildi. Trk modernlemesinin
kadnlar asndan eletirisini Halide Edip zerinden Aye Durakbaa,
Trk Modernlemesi ve Feminizm adl eserle yapt. Yaprak Zihniolu,
Kadnsz nklap adl kitapta, Cumhuriyetin ilk yllarnda bir kadn
partisi kurmaya alm olan Nezihe Muhiddin ve onun bu konudaki
mcadelesine odakland. Fatmagl Berktayn Tarihin Cinsiyeti
kitab, yazarn Salem Cadlarndan edebiyat rnlerinde kadnlarn
temsiline dek kadn tarihine ilikin yazd makaleleri kapsyor. Bu
arada, kadnlarn eitim tarihlerine bakld. Elif Ekin Akit, Kzlarn
Sessizlii kitabnda kz enstitlerini inceledi. Trkiyedeki Krt Kadn
Hareketi Handan alayann Analar, Yoldalar, Tanralar kitabnda
ele alnd. Osmanl dnemindeki Ermeni kadn hareketindeki nemli
kadn simalardan Zabel Asadur, Hayganu Mark gibi kadnlarn yaam
ykleri, Melisa Bilal Grpnar ve Lerna Ekemekiolunun derledii
Bir Adalet Feryad Osmanldan Trkiyeye Be Feminist Yazar adl eserde
konu edildi. Bu arada pek allar, Latife Hanm ve Halide Edipi anlatan
biyografler yazd. Fatma Karabyk Barbarosolu, Fatma Aliyenin
hayatn Uzak lke adl eserde romanlatrd. Kadriye Kaymaz, Fatma
Aliyenin kz kardei Emine Semiyeyi Glgedeki Kalem adl eserde
aratrd. Leslie Piercen Harem-i Hmayun adl kitab, haremi anlamak
isteyenler iin iyi bir kaynak. Son dnemde TVdeki dizinin de etkisiyle,
harem en ok merak edilen kurum olma zelliini her zamankinden
daha fazla srdryor. Kadn tarih yazmnn yukardaki rneklerini
daha da artrmak mmkn. Ben burada sadece birka rnek eserden
bahsettim.
Btn anlattklarm u ekilde zetleyebilirim: Kadn tarihi,
kadnlarn gemiiyle bugn arasnda sreklilik kurar, bellek
kazandrr, kadnlarn kendi gemiiyle feminist hareket arasnda ba
kurar, patriarkal yapy sarsar, kadnlarn kendi hayatlarn deitirmede
kendilerine olan gvenini artrr, kadnlarn zgrlemesini salar. imdi
sorularnz varsa, onlar yantlayabilirim.
Katlmc (a): Aslnda kendi almamla ilgili bir soru sormak istiyorum.
Ben ynetmen Jane Campion ile ilgili bir yaz hazrlyorum. O, btn
269
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

almalarnda ve rportajlarnda unu sylyor: Ben feminist hislerle

flm yapyorum, kesinlikle feminist ideolojiyle flm yapmyorum, diyor.
Serpil: Hislerle?
Katlmc (a): Evet, hislerle nk, diyor ve yle devam ediyor:
1970lerden sonra feminist ideolojinin k benim yama gre erkendi
ve ben bu ideolojiyle ilgili hi kitap okumadm, hibir feminist almann
iinde yer almadm ama flmlerimin tmnde kadn kahramanlarn yer
almasna nem verdim, kadnlarla almak benim iin ok iyiydi. Birok
feminist kadn, feminist yazar Campionu feminist bir kadn ynetmen
olarak ele alr, kimi feministler de flmleri Hollywooddan etkilendii
iin, zellikle Piyano flminin sonundan dolay, onu klasik bir Hollywood
flm yapmcs olarak grr. Sadece bir kadn ynetmen olmas onu
feminist yapmaz iddiasndadrlar. Benim size sorum: Feminist hislerle
flm yapmak ile feminist ideolojiyle flm yapmak arasndaki fark nedir?
Serpil: Bunu hep beraber tartalm. Bana gre, kadn hareketi iinde bir
aktivist olarak yer almasanz da, feminizmin yaygn etkisi tm topluma
ve kltre szd, yayld iin feminist ideolojiden uzak kalmak
pek mmkn deildir. Bu bilginin iine girdiiniz an, bilinlenmeye
baladnz an bu durdurulamaz bir eydir. Campion ok mtevaz biri
bence. Ben de onu feminist bilince sahip bir ynetmen olarak grrm.
zleyici olarak baktmda, Piyanoda ya da baka flmlerinde kadnlar
asndan nemli bir konuyu aa karyor? Kadn cinselliine, bu
cinselliin bastrlmasna, kadnlarn denetim alnmasna kar eletiri
getiriyor. Engellenen bir kadnn rpnlar ve cinsellii kefetmesi
var Piyanoda. Tm flmlerinde gl kadn kahramanlara yer veriyor.
Feminist olmak iin teorik bilgi yannda, hareketin iinde yer almak da
nemli bence. Ben feminist bir akademisyenim. Bana sadece feminist
teori g vermiyor, ayn zamanda feminist eylemlerin iinde yer
almak da beni glendiriyor. Hisler de bilinsizce ya da bir ideolojiyi,
burada feminist ideolojiyi benimsemeden olamaz bence, hissettiren
ey bilintir aslnda. Eer kiide o hisler varsa bilin de vardr. Nasl
bir siyaseti kendine rahatlkla baz nedenler yznden feminist
diyemiyorsa, Campion da belki benzer sebeplerden dolay bu konuyu
ok net dillendiremiyordur. Sinema sektr biliyorsunuz ok acmasz
bir sektr. O sektrde yer alp da ben feminist ideolojiyle flm yapyorum
demek iin eyleri karnza almak gerekebilir belki. O yzden, daha
yumuatarak sylemitir diye dnyorum.
Gne: Trkiyedeki kadn aratrmalarn, epistemolojik adan
kendini objektif olarak tantmaya alan ama ataerkil bir normatifii
olan bilime kar, bilimsellie kar bir bakaldr, ayn zamanda bir
mcadele parametresi olarak sundunuz. Bildiim kadaryla Trkiyede
kadn hareketi 90l yllarda kurumsallayor. Batdaki kadn hareketinin
etkisiyle bir kurumsallama kesinlikle sz konusu, ama sadece o deil;
devletin AB sreciyle bir dnme uramas, gender tanmnn kabul
edilmesi, bilimde kadnlarn katettikleri yollar, hepsi i ie geen, tek
bir parametre olarak grlemeyecek eyler, bir birliktelik. Trkiyede
90l yllarda kadn hareketinin kurumsallamas, niversitelerin
yapsnn deimesi, ABye entegrasyon abas bir parametre mi sizce?
Dier parametre, gerekten kadn hareketinin kendisinin Trkiyede bir
ekilde bilimde, siyasette kendini daha fazla hissettirmesi, bir mcadele
sonucunda elde edilen bir kazanm m? Toparlayacak olursak, bu tek
270

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
taraf bir mcadele kazanm olarak grlebilir mi yoksa devletin
yapsnn deimesiyle mi alakal? Buna bir rnek vermek istiyorum:
Trkiyede zel niversitelerde gender studies derslerini erkeklerin
verdiini grdm. Bence sizin dediiniz gibi bu son derece nemli,
bir sava, yani toplumsal mcadele parametresi ayn zamanda. Bence
gender dersini cinsel kimlik olarak trans deilse bir erkein vermesi,
bilim retmede kendi kavramsal dzeyinden soyutlanmas anlamna
geliyor. Burada da ok liberal, hatta neo-liberal bir niversite kavray
mant olduunu dnyorum. Bildiim kadaryla bu Batda, Avrupa
ve Amerikada bir sava alandr. Masculinity dersi dnda, yani erkeklik
almalar dndaki gender derslerinin hibirini erkekler veremez,
nk kadnlar bunun mcadelesini vermitir. Trkiyedeki akademisyen
ve feminist hareketin iindeki kadnlarn bununla ilgili bir rahatszl ya
da mcadelesi var m?
Serpil: ncelikle ben ABye girme srecinin kadn hareketine ok fazla
etki yaptna inanmyorum. Trkiyede kadn hareketi, 1980 sonrasnda,
hem mcadelesiyle hem de akademideki almasyla bamszdr. AB
sonradan ortaya kan bir parametre. Trkiyedeki kadn hareketinin
hazrlanmasn ve rnlerini ABye kesinlikle eklemlemek istemem.
Ecevitin koalisyon hkmeti srasnda Medeni Kanunun deimesi iin
kadnlar AB srecini ara olarak kullandlar. Ama sadece ara olarak
kullandlar. ABye girme abas ile kadn hareketinin zenginlemesi
arasnda doru orantl bir iliki kuran almalar olduunu biliyorum.
Ama ben bu gre hi katlmyorum. Trkiyedeki kadn hareketi
Osmanl dneminden itibaren var olan, zellikle 80 sonrasnda
bamszlaan ve kendi parametreleri olan, kendi ilkeleri olan, kendi
yntemleri olan bir hareket.
Gne: Peki akademideki kurumsallamas
Serpil: Akademideki kurumsallama 90 sonrasnda ortaya kt. lk
Kadn Aratrma Merkezi stanbul niversitesinde 1989da kuruldu. Bu
merkeze uzman olarak doktora tezimi verdikten sonra 1991de ben girdim.
Son dnemlerde olduka sorunlu yllar yaasam da, hatta istifa srecine
giden bir deneyim yaasam da, o merkez benim hayatmda nemli bir
yer etti. Yksek lisans programna katlan rencileriyle ve dersleriyle
imdi de olduu gibi, her zaman en fazla keyif aldm bir program oldu.
Necla Arat, Trkan Saylan ve Aysel elikelin mcadelesi olmasayd o
merkez alamazd. Yani, niversite kendisi merkez ayorum demedi,
o kadnlar bir ekilde gittiler talep ettiler, bunun mcadelesini verdiler.
Dnem dnem kapatlmak istendi, kapatmadk. Yani, devlet at diye
oralar yaamyor. Deiik niversitelerde kadnlar bu merkezleri ak
tutmak iin srekli mcadele veriyor. Bunlar zorla kazanlm, dnem
dnem kadnlarn ellerinden alnmak istenen merkezler. Ben kendime
baktmda, bir kadn tarihiyim ve siyaset bilimi iinden tarihe bakan
bir kadn tarihiyim; daha geleneksel bir alma alanm olsayd, kadn
almalar disiplininden sosyal bilimlere bakmasaydm belki ok daha
erken profesr olurdum. Belki yaptm almalarla ok daha saygn
grlrdm. Ben doktora tezim olan Osmanl Kadn Hareketini
tamamladmda, hepinizin tand, nl bir erkek tarihiye gitmitim,
basmdan nce fkrini almak iin. Tezimde imdi kitapta olmayan
Osmanl Dn Akmlarnda Kadn blm de vard. almam
okuyan ve beenen nl tarihi, hibir ey demeden bana yle demiti:
271
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

Sana bir yk anlatacam: Padiahn birine bir adam gelmi, demi

ki, Padiahm ben ok maharetliyim, ok mahirim, elimden her ey
gelir. Ne yaparsn? diye sormu padiah. ne iinden ine sokarm,
demi adam. Yap bakalm, demi padiah. Adam ine iinden ine,
ine iinden ine, ine iinden ine sokuyor, sokuyor, sokuyor Bravo
diyor padiah. En ince ine iinden bile ine sokuyorsun. Sonunda,
Bu adama yz kese altn verin ve yz defa da falakaya yatrn, diyor
padiah. Adam panikle Niye padiahm, devletlm ne yaptm? diye
soruyor. Padiah cevap veriyor: Vallahi bu kadar emeini bu kadar bo
ie harcamsn. Bu hikyeyi bana anlatan tarihi ne demek istemiti
bana? alman iyi, ho ama sen de bu kadar emeini bo ie harcadn
Ben o zaman doktoras yeni bitmi gen bir aratrmacydm. Bu hikyeyi
anlatmas beni ok krmt. Bana ksaca Sen kadnlar zerine almakla
bo yere vakit harcamn, demeye getirmiti.

***
Kadn almas yapan bir aratrmac her alan bilmek zorundadr.
nk kadn meselesi her alana deiyor. ktisat, tarih, sosyoloji, siyaset
bilimi, baka hangi alan varsa okumak, bilmek zorundayz. Benim hi
bilmediim alan psikolojiydi. Onu bile okudum. Ben kendimi biliyorum,
eksiklerimi, artlarm biliyorum. Ama bildiim baka bir ey, bakalarnn
gznde kadnlar zerine alan biri olarak kmsendiimdir. Bu
alanda almak gerekten ok zor. Ama ben kendimi gl hissettim
her zaman. nk feminizme inanyorum, onun bilgisine, teorisine
sahibim, bu beni glendiriyor. Yaptm her eyin biz kadnlarn iine
yaradn, yarayacan biliyorum.
Derslerin erkekler tarafndan verilmesine gelince, bu beni ok
rahatsz ediyor. Kadnlar verse de feminist bilinle verilmediinde yine
beni rahatsz ediyor. Bu dersleri verenler ounlukla feminist yntemi
bilmiyorlar, feminizmi tam olarak sindirmemi olabiliyorlar. Oysa tersi
bir durum, yani feminist yntemin bilinmemesi, verilen bilginin kuru
bir bilgi olmann tesine gememesi anlamna gelebilir. Ama dediiniz
gibi, toplumsal cinsiyet dersi vermek baya popler oldu son gnlerde.
Bu gender meselesinin kyla ilgili bir ey daha sylemek
istiyorum. nce Kadn Aratrma Merkezleri sonra Feminist Aratrma
Merkezleri sonra da, Toplumsal Cinsiyet Aratrma Merkezleri kt. Bu
da beni rahatsz ediyor aslnda. nk bu merkezlere Toplumsal Cinsiyet
Merkezleri demek, bana kadn meselesinden uzaklamak gibi geliyor.
Ne olursa olsun ben biraz daha feminist olmaktan yanaym, zemini
kaydrmamaktan yanaym. Kadnlk ve erkeklik oluumlarn incelemek
de nemli ama merkez ismi olarak bu trden bir isimlendirmeye gitmenin
toplumda normal saylmak iin tercih edilmesinden kayglanyorum.
Kadnlara da bakyoruz, ama bakn erkeklere de bakyoruz demek,
gibi geliyor. Geen sene Danimarkal, yurttalk zerine alan nemli
de bir feminist akademisyenle, Birte Siimle tanmtm. Aratrma
merkezimizin ad feminist studies idi, imdi genler gender studies
istiyor, canm ok skkn, bunu yapmak istemiyorum, ama genler
dayatyorlar, demiti bana. Niye, ama bu geri adm atmak deil mi?
dedim. Evet, bence geri mevzi almak ama onlara gre yle yaparak daha
saygn oluyorsunuz; erkee de bakyorum sadece kadna deil, demi
oluyorsunuz, diye izah etmiti durumu ksaca.
272

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Esen: Daha bilimsel oluyorsunuz
Serpil: Evet, daha bilimsel oluyorsunuz, daha normal oluyorsunuz
nk tekinde bir yaftalanma durumunuz var.
Stella: Serpilin konumasn hakikaten ok sevdim, her eyden nce ok
kutlamak istiyorum. Biraz nce kadn mezarlarndan, mezar tandaki
zmlerin anlamndan bahsetti. ok ilginti. Ben de size yurtdnda
bir mzede grdm bir mezar tan aktarmak istiyorum. O mezar
tanda bir bak iziliydi. O bak o kadnlarn cinayete kurban gittiini
gsteriyormu, bu bana inanlmaz arpc gelmiti. Kadnlarn cinayete
kurban gitmesi cadlarla balad ve bizimkilerle sryor ve tarihimize
el konduka devam edecek diye dnyorum. Onun iin Serpilin son
szlerini, kadn tarihinin yani kadn asndan tarihin, feminist tarihin
gerekliliine olan vurgusunu ok nemsiyorum. Buradaki dinleyici
kitlesinin bu kadar gen olmas da, btn bunlar aktarlabiliyor diye bana
ok iyi geliyor. Btn bunlar ok gzel. Bir de Jane Campion meselesine
dair... O kendine feminist demiyor, feminist duygu ile flm yaptn
sylyor; dolaysyla, feminist midir, deil midir sorusuna sanyorum
yle bir kriter getirilebilir: Kadnlarn durumunu yanstyor mu, yani
bir erkekle bir kar elikisi olduunu, kadnn ezildiini yanstyor
mu? Bu, birinci kriter, ama yeterli deil. kinci kriter, ki bence kendi
bana bile olsa yeterli olan kadn dayanmas, bir flmde feminist bir
bakn iaretidir, nk kadn dayanmasz hareket olmaz, hareket
de dayanmasz olmaz, mmkn deil. Kadn dayanmas olmasayd
bugnlere gelemezdik. Kadn dayanmas olmasa ne sokaa kabilirdik,
ne dayak yiyenler kendini ifade ederdi, ne snaklar kurulurdu, ne de
baka bir ey... Bizim tek mcadele aracmz bu dayanmadr, onun iin,
o kadnn flminde kadnlk durumunu anlatyor olmas bence baka bir
kadnla dayanmaktr zaten. Kendine ne derse desin bu kadn orada
feminist bir i yapmtr.
Gne Koun syledii AB meselesi bana unu hatrlatt: Biz
85te bir dileke yazdk, Kadnlar Dilekesi. 12 Eyll zaman ortada
bir aydnlar dilekesi vard bir de bizimki. Kadnlara Kar Her Trl
Ayrmcln nlenmesi Szlemesine Trkiyenin koyduu birtakm
erhler, ekinceler vard; bu dileke onlarn karlmas iindi, bunun
uygulanmas iin hangi maddelerin ne ekilde deimesi gerektiine
ilikindi. ok sayda imza topland. Tabii biz bunu 85teyiz diye
yaptk, tabii ki bir durumdan yararlandk, ama biz biraraya gelmi
olmasak, biz yapacak bir ey aramyor olsak, biz kadnlar iin bir ey
yapmak istemiyor olsak o dilekeyi herhalde tutup da Nairobiciler ya
da Pekinciler yazmayacakt. Mmkn deil, bu bir smarlama deildi.
Sonra in toplants oldu, Pekin toplants oldu, Nairobi... AB 85ten
sonra para datmaya balad. ABnin para datmas ve Trkiyede
ABye girsek mi tartmalarnn balamas tabii ki kadnlar iin iyi
bir konjonktrd ve bundan yararlanan gruplar oldu. Srf bu yzden
oluan gruplar da oldu. Yani ABden para alrz diye dergi kt, nk
Avrupada para vard, vakfar kuruldu, para geldi. Mesela kadnn insan
haklar meselesi nereden kt? Bir anlamda sokaktan kt ama sokak
iin kmad, lobicilik iin kt. Byle bir damar da var, ok yanl bir
soru deil, ama Serpilin dedii gibi hareket bamszln savunmaya ve
bamsz kalmaya da ok dikkat etti. Hareket dediimiz, birazck sokak
diyeceim, nk bir ucu sokaksa bir ucu akademi teki ucu ise lobicilik.
273
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

Bunun eitli ayaklar var ve iyi ki var. Sanats var, kitaps var, yazar
var Bu genilik de bence ho bir ey.
Bir de Serpilin gsterdii slaytlar iinde feminizm ilk kez Nimet
Cemil tarafndan kullanld dendi. ddia etmiyorum ama o bir erkek
diye biliyorum. Ben bunu 1983te Trkiyede kan YAZKO- Somutta yer
alan irin Tekelinin yazsndan hatrlyorum. irin Tekeli o dergide Bir
feminist balkl yazy tpk basm olarak basmt.
Katlmc (b): Ben bir ey sylemek istiyorum. Merak ettim, Nimet
Cemil kadn m erkek mi, bu ok mu nemli bizim iin? Eim bile
bana soruyor: Bir feminist etkinlie ya da kadnlar gn yryne
ben de geleyim, diyor, tepkimi lyor. ok mu nemli? Sonuta ben
seninle birlikteyim, ben de sizin hakknz savunmaya gelmek istiyorum;
feminizm deyince neden bizi soyutluyorsunuz? diyor. Onun bana
eletirisi de bu. O yzden bu konu ilgimi ekti. Nimet Cemilin kadn m
erkek mi olduu ok mu nemli bizim iin, nemli olan orada feminizm
kavramnn kullanlm olmas deil mi?
Serpil: Bence baz toplantlar sadece kadnlara ak olmaldr. 20-25
yldr konuuruz bu konuyu. 8 Martlar, 25 Kasmlarda erkeklerin, Ama
biz sizin destekiniz, niin bizi istemiyorsunuz? eklinde itirazlar hep
oldu. Size bir rnek vermek istiyorum. u an burada diyelim ki yirmi
kadn var, iki erkek daha olsa onlar bu toplantya hakim olur, toplantnn
havasn tamamen bozabilirler. Ben bu trden durumlar ok yaadm. O
yzden ben bu tr bilin ykseltme toplantlarnn sadece kadnlara ak
olmasn istiyorum. Tabii ki unu syleyebilirsiniz: Kadnlar bilinlense
de erkekler bilinlenmedii zaman biz ne yapacaz? Biz kiminle
konuacaz? Ayn dili konumuyoruz nk bizim farkndalmz o
kadar geliiyor ki onlar hep geride kalyor. Doru, kadn dostu erkeklerin
de olmas lazm, ama feminist politikann kadnlar arasnda yaplmas
lazm.
Stellann Nimet Cemille ilgili saptamasna gelince,
aratrmamdan bildiim kadaryla Nimet Cemil bir kadn. Size onun
fotorafn da gsterdim. O fotorafn fotomontaj olup olmadn
bilmiyorum. Ama herhalde o dnemde fotomontaj bugnk gibi sk
bavurulan bir yntem deildi. Kadnlar Dnyas isimli, sadece kadnlarn
yazlarnn yaymlanacan ilke edinmi bir dergiye, Nimet Cemilin
fotoraf koyulmu, yazsyla birlikte. Benim inanmam salayan bir
durumdur bu. irinin yaynlad eviri, bence dneminde Osmanlcaya
evrilen bir eviri metin olmal. Zira o dnemde, Osmanl Trkesine,
feminizmle ilgili, Batl erkeklerin yazd baz yazlar evrilmiti. Bunu
bizdeki Bat yanls erkek yazarlar evirmiti. Ama burada bir kadn,
feminizm kelimesini ilk kez kullanmay tercih ediyor, ona hayatnda
yer etmeye alyor. Bu adan farkl... Cumhuriyet ncesi hatta bir sre
sonraki dnemde de, takma adla yazan erkekler ve kadnlar vard. Ama
bu iddia hep kadnlarn aleyhine yaplmtr. Ya da bu nc kadnlarn
ok az olduu, hareketin genelletirilemeyecei, bunun herkese mal
edilemeyecei trnden itirazlar gelmitir. Kitabm ktktan sonra ben
de benzer eletirilere maruz kaldm: Bu kadnlar bir avu kadn, sen
bunu bir kadn hareketi olarak addediyorsun, nasl yaparsn? demiti
bazlar. Ben de imdi de katldm u aklamay yapmtm: Btn
toplumsal hareketler zaten az sayda insann ve az sayda kentlinin n
ayak olduu hareketlerdir.
274

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Katlmc (c): Bir avu erkek olsa, o bir hareket olarak deerlendirilebilirdi
ama...
Serpil: Tabii. Btn toplumsal hareketlere bakn, genellikle bir avu
kentli, burjuva erkein karm olduu hareketlerdir bunlar. Eitimli
erkekler balatmtr ilk entelektl birikimi. rnein iilerin haklarn
ilk onlar savunmutur. Marx, Engels neydi? Tolstoy toprak sahibi bir
insand. nemli olan bu harekete nclk eden deildir. nemli olan
bu hareketin dedii, bilin kazandrd insanlardr, znelerdir. Onlar
bunu, bu grleri benimsiyorlar m? Yani, asl zneler buna cevap
veriyorlar m? Veriyorlar. bin tane nshas yaplan bir derginin bir
lkede, o dnemde okunmas nemli mi? Deil mi? Kadnlar Dnyas
dergisi byle bir dergi. 1913 ylnda, dergide yazan kadnlarn aslnda
kadn takma adyla yazan erkekler olduuna dair bir yaz geliyor dergiye.
Dergi yazarlar, Hayr yok yle bir ey. Niye erkeklerden ziyade erkek
oluyorsunuz? Bizim hareketimiz ok samimi, niye illa bizi blmek
istiyorsunuz? Niye kadn olarak siz de bu harekete zarar veriyorsunuz?
diyorlar. Bu yazya verilen cevap, dergi sayfalarndan onlarn erkeklerden
ziyade erkek olduklar ynnde oluyor ve bu ifade yaznn balnda yer
alyor.
Feminist Tarih Yazmnda Yntem
Esen: Sizin sylediiniz gibi Osmanl Kadn Hareketi ya da daha
bilinmeyen kadn hareketinin tarih yazmnda, bir grnmezlik
meselemiz var ve dolaysyla ilk amacmz kadnlar grnr klmak,
kadnlar vardr demek iken, kadnlarn daha grnr olduu gnmz
kadn hareketi tarihini nasl yazmalyz? Hangi yntemleri kullanrsak
bugnn tarihini geree daha yakn bir ekilde kefedebiliriz?
Serpil: Bu almay kim iin ve neden yapyoruz? Kadnlarn zgrl
iin mi, kadnlarn yararna m? Bu sorular aratrmamzn temeline
koymamz lazm. Bunu ister szl tarihle yapalm, ister derinlemesine
grmeyle, ister katlmc gzlemle, neyle yaparsak yapalm fark
etmez. Bunlar bilgi toplama teknikleridir. Aratrmanz kurgularken,
ta bandan net bir sorunuz olmal. Bu almay niye yapyorum?
Temel sorunlarn da hayatn iinden kmas gerekiyor. Grmeler ve
dier hepsi o soruyu aacak, o soruyu anlaml klacak, gerek amacna
kavuturacak teknikler olmal. imdi rnein, diyelim ki, bir iktisat
rencisi toplumsal cinsiyete duyarl bteleme ile ilgili bir alma
yapyor. Bunun iin belediyenin btesi nasl olumu? Kaynaklarn
kontrol kimin elinde? Kaynaklarn dalm nasl yaplyor? Kadnlar
kaynaklarn ne kadarndan faydalanabiliyor, gibi sorular sormal. nk
kaynaklarn dalm ok nemli. Devlet btesinden kadnlar iin ne
kadar pay ayrld, devletin kadna ilikin tutumuna dair ciddi bir
bilgidir. Bir belediyenin btesine baktnzda unu da grrsnz:
Futbol sahas m ayor btesiyle, yoksa bir snma evi mi? Diyor ki,
Efendim futbol kulbm var, ona veririm 10.000 liray ama snma evi
iin be kuru vermem. Bu tercih ok nemlidir. Kimin yararna politika
oluturuyorsunuz? Bu da siyasetin konusu aslnda... Bu kaynaklar nasl
kontrol edilecek? Ne kadar kadna gidecek, ne kadar erkee gidecek?
Bunlarn belirlenmesi ok nemlidir.
Dilah: Ben bu kadnlarn yarar meselesini sorunlu buluyorum
275
K
a
d

n

T
a
r
i
h

Y
a
z

akas. zellikle 80lerde Amerikada siyah kadnlarn, ngilterede ii

kadnlarn feminist harekete, beyaz ve orta snf olmasyla ilgili ciddi
eletirileri oldu ve 90larda slamc ve Krt kadnlarn da Trkiyede
kadn hareketi iine katlmasyla benzer sorgulamalar yaand. Bu
noktada yle metodolojik bir sorun var: Kadnlarn deneyimi ayr ayr
ok nemli, ama bir taraftan da feminizm btn bu kadnlarn kar
ortaklna indirgenecekse, geride ne kadar feminizm kalyor? O yzden
ben kendi aratrma konumu bir trl kuramyorum; tek tek kadnlarn
deneyimlerine ne kadar ncelik vermeliyim? Siz ne dnyorsunuz?
Serpil: Tabii ki kadnlar arasnda snfsal, etnik, cinsel ynelim gibi bir sr
ayrm olabilir ama bu kadnlarn ortak mcadele etmesini engellemez.
Bir konu gelir karnza, rnein iddet konusu, iddet konusunda btn
kadnlarn yaad ortaktr. Hibir kadnn bundan snf, etnik yaps,
dinsel inan yznden azade olduunu grdnz m? Krt kadn,
ii/memur kadn, Mslman kadn, kentli/krsal kadn ayn ekilde
tehdit altndadr. Sorunlarda kadnlar ortaklk yaarlar, ama kadnlar
arsndaki dayanma tabii ki her zaman gereklemiyor. Kadnlar
blen birtakm ideolojik unsurlar da var; Kemalist feministler, radikal
feministler, anarist feministler, slami feministler, lezbiyen feministler
gibi ayrmalar grlebilir toplumda. Hepsinin kendi ideolojilerinde
nemsedikleri farkl noktalar olabilir. Bence bu farkllklar hareketi
zenginletirir de. Btn bu farkllklarn ortak bulutuklar noktalar
da vardr. Trkiye kadn hareketi bu ortakln ok iyi rneklerini de
vermitir. Medeni Kanun ve Ceza Kanunu kampanyalar srasnda ok
baarl sonular elde edilmitir. Somut rnekler zerinden gidersek
belki, hangi dnemlerde aradaki farkllk alyor, hangi dnemlerde
kapanyor gibi sorular sorabiliriz. ki sene nce Bakent Kadn
Platformunun Konyada Kadnlar Buluuyor adl toplantlar vard, ben
de Hidayet Tuksaln vastasyla gitmitim oraya ve feminizm anlattm.
Tabii konuma yaptm kadnlardan bazlarnda feminizme kar byk
bir tepki vard; onlar kendi dinsel ideolojileri zerinden bakyorlard
meseleye. ok holanmasalar da ben feminizmi eitli rnekleriyle
ayrntsyla anlatmaktan saknmadm. Benimle ve anlattklarmla bir
tanklk yaadlar. Ben de onlarla tanklm ilerlettim. te kadnlar
arasnda bu tankln artmas gerekiyor, birlikte hareket etmenin
yollarn bulmak, birbirini tanmak ok nemli. Korkmak, birbirimizden
uzaklamak bizi zayfatr. Biz birbirimize dman deiliz, dertlerimiz,
sorunlarmz ortak, tabii ki farkllklarmz olabilir, ama sorunlarn
zmnde kullanacamz aralar, yntemi birlikte bulmalyz.

Stella: Biraz nceki soru ilginti. Niye sadece kadn? Ne kadar gerilere
gidiyoruz! 1980lerde Cihangirde BLSAK vard ve BLSAKda ilk defa
ak toplantlar oluyordu. Ben de orada alyordum, cretli elemandm
ve toplantlar rgtlyordum. Hakikaten ayn Serpilin dedii gibi
oluyordu, yz kii flan geliyordu, konumac konuuyor, konumann
bitmesinin ardndan erkek elleri hemencecik havada! Ben de bunun
zerine yle bir kural getirdim: Feminist toplantlarda yirmi dakika
boyunca susarak bekledim, ta ki bir kadnn eli kalkana kadar, sonra
balad kadn elleri kalkmaya, balad kadnlar sz almaya... Ondan
sonra erkeklere srayla sz verdim. Bu uygulama gelenekselleti, bir sr
yerde var artk. Baka trl ba edemezsiniz erkeklerle.
276

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
Serpil: ...rnein Kadnlar Dnyas dergisine yazlar geliyor, erkekler
yazmak istiyorlar. Kadnlarn hukuku genel hukuk olarak tannmadka
Kadnlar Dnyas sayfalarn erkeklere aamaz diyorlar. Bu bir ilke olarak
kabul edilmi. Gelen yazlar kusura bakmayn, diye geri eviriyorlar.
Hatta o dnemin entelekteli Abdullah Cevdet yazlar yazyor, Kusura
bakmayn, biz Abdullah Cevdet gibilerin hayallerine oyuncak olamayz
diyorlar. Buras bizim alanmz, burada biz tartacaz, diyorlar. nk
kadnlar henz ekingenler, rkekler. Dergiyi kadnlardaki ekingenlii
ortadan kaldrmak iin bir ara olarak gryorlar.
Stella: Pardon, kadnlarn erkeklerden ayr toplantlar dzenlemesinin
ya da ayr rgtlenmesinin bir nedeni daha var. Kadnlarla erkekler
arasnda bir kar elikisi vardr ve bu yzden de kadn ve erkei
ayrmalyz.
Serpil: Tabii.
Stella: Eer bunu kabul ediyorsanz nasl DSK gidip Boynerle
toplanmyorsa, ayryorsa safarn, DSKin ayr Boynerin ayr
rgtlenmesi varsa, o zaman kadnlarn da erkeklerin de ayr rgtlenmesi
olacak. Bu kadar basit. Erkekler Biz Erkek Deiliz (BED) diye ortaya
kp kendi erkekliklerini sorgulamak iin ayr rgtlenmelerini
yapabilirler tabii ki.
Serpil: yle yapyorlar. 8 Martta eylem yapmyor BED, 9 Martta
yapyor, bu ok anlaml bir tarz bence.
Stella: Bunlar yeni. Eskiden beraber olma ihtiyalar vard, toplantlar da
beraberdi... .
zlem: Herkese ok teekkr ediyoruz arkadalar bugn burada
olduunuz iin. Serpil hocaya da ok teekkrler.
Serpil: Ben ok teekkr ederim. Birlikte olduk, birlikte dndk ve
paylatk bilgi ve deneyimimizi
277

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
278
ule Ayta
Bilin ykseltme gruplarnda balayan feminizmle ilikisi, Somut
dergisi, Kadn evresi yaynevi ile devam etti. 1980li yllarda feminist
hareketin ortaya knn gstergesi olan 1989daki Dayaa Kar
Yryn rgtleyicileri arasnda yer ald. O yllardan itibaren de
feminizm zerine yazmaya ve konumaya devam ediyor.
Handan Ko
80li yllardan itibaren feminist hareketin iindedir. Feminist Dergisi
ve Yayn, Pazartesi Dergisi yazarlarndan. stanbul, Galatasarayda,
Tlay nenle birlikte Mektup isminde bir krtasiye dkkan
iletiyor
279

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
Geen hafta feminist tarih yazmn
tartrken ortaya kan, kadnlarn yalnz
maduriyetlerini deil direnilerini
ve mcadelelerini de ieren bir tarih
yazmnn gerekliliiydi. imdi, syan-
Nisvan belgeseline bakarken, ayn
zamanda byle bir maduriyet ve
direni hikayesinin Trkiyede nasl
deneyimlendiine de bakyor olacaz.
Ve hemen hepsi Trkiyedeki karma
sosyalist hareketlerden gelen kadnlarn
1980 askeri darbesinin ardndan nasl
ve neden bir tarih yazmaya giritiine
odaklanacaz. Bunun iin bizzat
ablalarmz ardk. Onlar, pek ok
kadnn emeiyle yazlan bir tarihi
bize yeniden aktarrken bugnk
sorumluluklarmza iaret etmeden de
gemediler...

Melek: Hepinize merhabalar. Ben bu tartmaya 80li yllar konuarak
deil de 2000li yllar konuarak ve bu zamann siyaseten neye denk
dtn dnerek balayalm istiyorum. Yani 80ler ile 2000ler
arasnda feminist politikada yaanan deiimin sadece kuak fark ile
aklanamayacan dnyorum. Hep bir acelemiz var rnein ve
muhtemelen bu etkinlii bitirip bir dierine yetieceiz, konutuumuz
hibir eyi derinlemesine, hak ettii ekilde konuamyoruz, diye
dnyorum. Bu farkll ve atmay ben de bu flmi ekerken
yaadm. Bitmesi ok uzun srd, ok yordular beni, ama tabii ki tm
bunlar dndren bir sre oldu benim amdan. Onlar konumaya
neresinden balar bilemiyorum ama ben 80li yllarn feminist pratii
ile 2000li yllarnki arasnda hemen bir kyas yaparak baladm. Erken
olmu olabilir ama bunlar konumamz, yaptmz feminist politika
asndan ok nemli diye dnyorum.
ule: Aslnda bizim o dneme dair syleyeceimiz birok ey flmde
vard. Bu yzden bence buraya gelenler meraklarn, renmek
istediklerini ya da gndeme tamak istediklerini aarlarsa ona gre
konumay ekillendirebiliriz. Melekin at konuyu konumamz
gerekir tabii, ama dorusu, yal kadnlarn genlere t vermesine
280

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
dnmesini asla istemem kendi adma. O yzden ltfen siz balatn,
siz talep edin, siz syleyin ben unu merak ediyorum, yle gryorum
meseleyi dediiniz bir konu varsa ya da bizden renmek istediiniz bir
eyler varsa, memnuniyetle. Doru deil mi? Bence yle olmal.
Melek: Tabii tabii. Btn gsterimlerde ksmen byle oluyor. Pera
Mzesi gsteriminde de ya ortalamas otuzun altndayd. Filmi byk
bir coku ve heyecanla izlediler. Gsterimden sonra da hep beraber
ne ahane eyler yapmlar diye ktk. Oysaki ilk yllar ok cokulu
yllar gerekten, ama bu yllar ve bu coku bizim deneyimimizde nereye
tekabl ediyor, bunu pek konuamadk. Bir trl buraya gelemiyoruz.
Esen: 80li yllardaki feminist hareket gerekten sadece ilk yllar olduu
iin mi cokuluydu? u andaki feminist harekette eer bir snmlenme
varsa ya da Melekin dedii gibi daha farkl bir yaplanma varsa sizce
aradaki bu fark sadece ilk yllar olmasyla m alakal?
ule: Bence deil, nk Stellann flmde ok sk vurgulad gibi, o
zaman biz bir yandan kefediyorduk; sizde o keif duygusu kalmad bir
anlamda.
Esen: Bu da yine ilk olmakla alakal deil mi?
ule: Tabii ilk olduu halde byle de olmayabilirdi. nk flmde
sylediimiz gibi oumuz bir sol hareket iinden gelen kadnlardk.
Sol hareket iinde kadnln durumu iin baz zm nerileri vard
ama bunlarn hepsi snfsal ve toplumsald. Dorudan kadna ya da
gnlk politikaya tekabl eden hibir ey yoktu. Bizim bunu kefedip
yeniden yaratmamz gerekiyordu ama bunu yaparken sanmayn ki biz
de bilgiliydik. Hayr, deildik! Yaayarak, bilin ykseltme toplantlar ile
ve okuyarak bunu kefedip ortaya kardk. Bence o dnemki hareketin
zgnl burada; biz bunu biliyoruz diye kmadk ortaya.
Handan: lkliin nemi ile ilgili ben tam olarak byle dnmyorum.
Bir kadnn ilk defa feminizme sempatisi olduunu hissettii ann
heyecanl bir an olduunu dnyorum. Yani heyecansz feminist
olunamaz bence. Ama tabii ki, hi kimse feminist deilken, biz
feministiz demenin yaratt heyecanla, feminizmin konuulduu bir
zaman diliminde o heyecan yaamak arasnda elbette bir fark var. Buna
ramen, biz ilktik o yzden ok heyecanlydk fkrine katlmyorum.
Bence her feminist olma deneyimi ok heyecanldr, nk feminist
olmak esas olarak kendinle ilgili bir eyi anlamaktr ve bu heyecansz
olmaz. Bence ilk olmak o zamana kadar sylenmeyeni aa kard
iin nemli olsa da 80li yllardaki cokunun ve heyecann temel sebebi
ilk olmak deildir bence.
Melek: Bu arada Cnn Arn burada. O da katkda bulunmak ister
belki...
Cnn: Bence farklardan bir tanesi u: Mesela, ben -her toplant veya
her konumada belirttiim gibi- erkeklerle eit olduunu zannederek
byyen bir kuaktanm. 1980lerde birdenbire iine girdiim kadn
hareketinde eit olmadm fark ettim. Geri bizim evimizde -iki tane
erkek kardeim var- i yapmak asndan erkek kardelerimle aramzda
ok fazla fark gdlmezdi, ama o zamanlar erkeklerle arkada olmak
daha nemliydi. Kadnlar modayd, yemekti gibi sama sapan, gereksiz
konular konuurlard; oysa erkekler Trkiyeyi kurtaryordu ve biz
de onlarla birlikte bu yolda ok byk iler yapyorduk. 80li yllarda
birdenbire kadnlar kefettim, muhteem bir dnyay kefettim; kadn
olduumu ve erkeklerle eit olmadm kefettim. imdi yeni kuaklarla
281

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
belki aramzdaki en nemli farklardan bir tanesi, onlarn erkeklerle eit
olmadklarn kefetmek gibi bir sorunlar yok, nk eit olmadklarn
biliyorlar. Bu bilgiyi okuyarak ediniyor ya da nlerinde hayr erkeklerle
eit deiliz diyen birtakm ablalarndan, teyzelerinden, ninelerinden
alyorlar. Oysa biz, birdenbire, gnlk hayatmzda eit olmadmz
gsteren ne kadar ok olay olduunu grmeye baladk. Bu yzden benim
iin feminist olmann en heyecan verici ksm, muhteem kadnlar
dnyasn kefetmek ve eit olmadm fark edip bugne kadar da
iddetin altnda yatan eitsizlikle mcadele etmeye devam etmek. Ama
bunun gerekleeceini, iddetin sonlanacan ben kendi hayatmda
greceimi zannetmiyorum. irinin syledii bir ey vardr: fe
ok byk bir enerji dourur. Benim byk enerjim de bu eitsizlie
duyduum dinmeyecek femden geliyor galiba.
ule: Filmde grdnz ilk buluan alt kadnn hepsinin gemiinde
bir sol mcadele var. Yani, Handann bahsettii sinerji nasl olutuya
bakarsak, herkesin gemiinde bir sol mcadele var. Hepimiz bir kere
bir eylere isyan etmi kadnlarz. Mesela benim kendi deneyimim nasl
balad? 70li yllarda Ankarada biz Tm ktisatlar Birlii diye bir
rgtlenme kurmutuk. Bunun amac uydu: Alternatif bilgi retmek.
Biz Devlet statistik Kurumunun ya da genel olarak resmi kurumlarn
Trkiye toplumu hakkndaki analizlerine katlmyoruz, gvenmiyoruz.
Peki, ne napacaz? Hepimiz iktisatyz, sosyolouz vs. O zaman biz
alternatif bilgi reteceiz, dedik. Tabii bu birlik kadnlarla erkeklerin
bir arada olduu bir kurulutu. Ben kadnlarn ayr rgtlenmesi
gerektiini bu srete kefettim. Size ok tipik bir rnek vereyim. Mesela
belli akamlar ya da cumartesi leden sonralar toplant dzenlemek
istediimizde birdenbire btn erkeklerden itiraz gelirdi. Sonra anlardk
ki mesela o gn bir ma varm. Yani, sol hareketin iinde bile erkeklerin
bu tr istekleri n plana geebiliyordu. Biz daha o zamanlar bunlarn ok
farknda deildik tabii.
Sosyolog olduum iin, biraz da mesleki bir merakla, Juliet
Mitchellin Kadnlk Durumu kitabn okumaya baladm. Okuduka
dedim ki biz ne yapyoruz ya? Yani, biz erkeklerle birlikte bir sol
hareketin iinde Trkiyeyi kurtarmaya alyoruz ama kadnlara
ilikin, kendi znel durumumuza ilikin hibir laf etmiyoruz! Kadn
sorunu ile ilgilenen bir alma grubu kurdum. ki tane erkek de vard
aramzda ve bunlar kendi alanlarnda iki nemli isimdi ama grubu ben
ynetiyordum. Bu alma grubu kck bir kitapk kard. imdi bu
kitap (Trkiyede Kadnn Sosyo-ekonomik Durumu; TB Yaynlar)
Kadn Eserleri Ktphanesinden bulup baksanz o kadar dikkatli bir dil
grrsnz ki, inanamazsnz. Aman sol grleri rktmeyelim, ok
isyanc bir ey sylemeyelim, ok bireysel bir ey sylemeyelim diye,
kadn kurtuluunun sadece bir devrimle olmayacan iddia eden
ksack bir kitapk hazrladk. Kolektif bir ey olarak hibirimizin ad
olmadan basld.
YAZKO (Yazarlar Kooperatif)nun irine olan arsyla, kadna
dair yazlm eserlerin Trkiyeye kazandrlmas projesi iin de davet
alnca ilk aklma gelen o kitap olmutu. Yani YAZKOdaki srecin bir
gemii vard. Aramzdaki dier kadnlara da tek tek bakarsak benzer bir
gemii grrz: Ferai Tn, Glseli nal, Yaprak Zihniolu benzer politik
oluumlarn iindeydiler ve sol rgt deneyimlerimiz zerine aramzda
konumaya balaynca aslnda znel olarak btn bu hareketlerin
282

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
iinde ne kadar ezildiimizi, Cnnn da syledii gibi aslnda hi
eit olmadmz, o rgtlerde bile ncelikle ay yapan, sekreterlik
hizmetleri yapan konumuna drldmz birlikte kefettik.
Belki ounuz o zamanlar pek bilmezsiniz, gecekondular rgtlemek
iin gecekondu mahallelerinde ev tutulurdu. Bu amala oraya giden
kadnlar da alvar giyer, oradaki kadnlar gibi yaarlard. rnein Ferai
anlatmt; onlardan biri olduunu kantlamak iin darya leen
koyup amar ykarm. Yaprakn yaadklar baka, Glseli naln
yaadklar baka... Glnur Savran byle bir rgtlenmenin iinde
deildi ama o da mesela o zaman devrimci bir sendikada, asistanlar
rgtleyen Tm Asistanlar Sendikas (TMAS)nda rgtlyd. irin
Tekeli de, Nakiye Boran da bu rgtlenmedeydiler. Ben u anda daha
ziyade Kadn evresinde olan ilk alt kadndan bahsediyorum, sonra
tabii birok kadn katld. Bu alt kadnn bir dier ortak zellii de
iyi eitimli olmalaryd; bilgi dzeyleri en az etrafarndaki erkekler
kadard, ama sz alma sras onlara geldiinde dizlerinin birbirine deer
derecesinde titrediklerini, seslerinin titrediini ve bunun korkusuyla bir
trl konuamadklarn fark ettiklerini anlatyorlard. Dolaysyla bizim
ilk bilin ykseltme toplantlarmz, insann kendi znel deneyiminde
farklln, ezilmiliini, ikincil olduunu ve bence daha da nemlisi,
btn bu deerlerin kendisi tarafndan iselletirilmi olduunu kef
srecidir. nk sen tek bana yaarken bunun sadece senin bana
geldiini dnyorsun, ama birlikte konumaya balaynca byle
olmadn gryorsun. iddet olaynda da bilinlenme sreci byle
yaanyor. Bir kadn konumaya balad zaman birdenbire u bilin
yaylyor, aa demek ki bir tek benim bama gelmiyormu. O halde,
bu kocamn ktlnden, benim psrklmdan ya da benim baka
bir zelliimden dolay deil, demek ki yaadm bu iddet sistematik
bir ey. Bu tr bir sre, kadn hem bilinlendiriyor hem glendiriyor.
Dolaysyla kitap evirmek iin bir araya gelen alt kadn olarak bu
birliktelii bilin ykseltme toplantlarna evirme kararmzn sebebi
unu fark etmemizdi: Tamam, biz Juliet Mitchellin Kadnlk Durumu
kitabn evireceiz, burada olan her eyi anladk, Trkeye iyi bir kitap
kazandrabiliriz; ama birincisi, erkek egemen olmayan bir kadn dili
gelitirmek gerekliydi. Mesela, erkek egemen lafn, o eviri srasnda
ilk biz kardk. kincisi, peki biz bunlar anlyoruz, ama erkekler gibi
kendimizi hi katmadan bir kitap m evirip koyacaz ortaya? Hayr,
biz ilk nce kendimizi kefedelim, dedik. Yani biz kadnlar olarak
neredeyiz, bilincimiz ne dzeyde, gcmz nedir, ne yapmak istiyoruz?
Buradan balaynca gerisi orap sk gibi geldi. Onun iin kitabn
basm biraz gecikti, ama bu srada muazzam bir hareket dodu.
Bu arada vurgulamak gerekir ki, biz o dnemde kendimize kar
da topluma kar da ok drsttk. yle ki, btn sol hareketler ya da
isyan eden, topluma isyan eden ve Trkiyeyi kurtarmaya alan btn
hareketler sanki atanmlar gibi politika yapyorlard. Sanki bu toplum o
gruplar gel bizi kurtar diye atam gibi... Ama yle bir ey yoktu; yle
olsayd, bu hareketlerin ardnda kitle destei olurdu. Maalesef ortada
byle kitlesel bir destek yoktu. Onun iin biz, kadn hareketinde bu
hatay yapmayalm, dedik. Yani biz orta snfn okumu, nispeten tuzu
kuru kadnlaryz, imknlar olan kadnlarz ve bir anlamda iktidarda
paymz var aslnda. Onun iin haddimizi bilelim, kyl kadn, ii
kadn kurtarmaya kalkmayalm, biz nce kendimizi kurtaralm. Bence
283

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
bu bizim gcmzd. O yzden de hibir fraksiyonun hegemonyas
altna girmedik ve inann, baz fraksiyonlarn kadnlar bunu denediler.
Bunlar karsnda ok gl durduk, durabildik, nk kendimize kar
da dnyaya kar da drsttk.
80den nce 80den Sonra...
Bu hareket nasl ve neden o dnem oldu? Her birimizin znel deneyimi
ve 80 sonrasnn koullar buna bir ortam yaratt. Baka hibir toplumsal
muhalefetin olmad bir yerde biz vardk. O ortamda bizim gemiten
tadmz deneyimlerle o kadnlarn kiilikleri, kimlikleri bir araya
geldii zaman orada yeni bir ey yeerttik. Onun iin, 2000li yllarn
ortam ile 2010lu yllarn ortam ve bunlarn sizde yaratt frsatlar farkl
farkl belki de... Yani, ben de biraz Cnn gibi dnyorum; sizler baz
eyleri antada keklik olarak gryorsunuz, yani baz haklarnz... Dayak
yememenin de bir hak olduu o kadar ok sylendi ki, sizlerin arasnda
acaba my dnecek kadn yoktur artk. Veyahut da sokaklar bizimdir,
deil mi? Dolaysyla sokaa kmak konusunda tereddd olan bir
kadn da yoktur. Bizler byle deildik. yle tipik bir rnek anlataym
size: irinle ben evii kadn emei ve bunun deerlendirilmesi zerine
bir konuma yapmak zere ktisatlar Derneine davet edilmitik. irin
de ben de evliydik ama hi yzk takmazdk. nk bu da bizim iin
isyanmzn bir gstergesiydi. Bu toplantya giderken irin yzn
takt. Bana sen de tak, dedi. Niye irin? diye sordum. Ya bu dnya byle
bir dnya, oraya gidiyoruz, ou erkek olacak, yz takalm, dedi. O
takt ama ben yine takmadm. Bunu herhangi bir ey iin anlatmyorum.
O zamanlar nelere bile dikkat etmek zorunda olduumuzu anlayn diye
bu rnei verdim. Bugn bunlar tabii ki sizin iin geerli deil, daha
dorusu byle olduunu umut ediyorum. En azndan yararlanabileceiniz
byle bir gemi kaynak var, diye dnyorum. Tabii ki bugnn sizin
zerinize ykledii baka ykler var, eminim. syannzla ve fenizle bu
olann normal olmadn syleyebilmek gerekten ok nemli. Bizim
Somuttaki yazlarla en sk yaptmz, toplumun bize ykledii kadnlk
durumuna isyan etmemizdi. Ama kadn ne demek ve nasl olmal
konusundaki deerleri iselletirdiimizi de fark ettik. Dolaysyla asl
krlmas gereken zincirler buradaki zincirler. Ben kadnm, glym,
farklym... Ee ne yapalm? Evet, farklym, bunun iin aa deilim,
kimseden daha kt deilim, zayf deilim, ezik deilim, olmak zorunda
da deilim. Kadnlar u anda gemie gre daha farkl meslek alanlarnda
daha ok sayda yer alabiliyorlar ama hl ok fazla ayrmcla uruyorlar.
Ayrca son dnem politikalar ile kadnlar maalesef ekonomik alandan
yine geri pskrtlmeye baland. irinin flmde syledii artk
geri dn yok bugnk duruma baknca beni zd nk evet, bir
anlamda tabii ki yok, ama bir taraftan da kazanmlarmz tekrar geri
almaya alyorlar. Byle rg rer gibi ilmek ilmek, fethettiimiz btn
kaleler kaybediliyor. Barts meselesinden dolay bizim fethettiimiz
btn kaleler yeniden fethediliyor. Ve ben bu yzden bartsne
karym. Dier feministler bana bu konuda kzarlar ama barts
sadece bireysel bir seim veya insann dini vecibelerini yerine getirmesi
iin takt bir ey deildir. Barts sadece ve sadece dinin kadn
zerindeki basksn grnr klan bir eydir. Bu yzden bartsne
284

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
sonuna kadar karym. Kemalistler gibi de dnmyorum tabii ki!
niversiteye girmesi engellensin anlamnda sylemiyorum, ama bir
diyalog asndan ve neden kar olduumu anlatma asndan bu tespiti
yapmak da nemli.
Cnn: Mahalle basks artyor ve bir erkein drt kadnla evlenmesi
lazm geldiini bir kadna syletiyorlar
ule: Hayr ama Cnncm, kadna syletiyorlar meselesi deil. O
konuda da hakikaten ok dikkatli olmalyz. Baz kadnlar buna
inanyorlar, iselletirilmi deerlerden sz ettim. nk bu toplumsal
bir kontrat. Evet, drt kadn kabul ediyor ama ondan sonra u kadar
bilezik istiyor, adna ev istiyor vs. Bu bir alveri. Siz eer doduunuz
ailede ocukluktan itibaren byle bir ideolojiyle bytlrseniz bu size
normal gelir. Andrea Dworkinin Sac Kadnlar diye bir kitab vardr,
harika bir kitaptr. Okumadysanz okuyun ltfen. Dworkin sac
kadn, kadnlk konumunu inkr eden kadn anlamnda kullanr. Biz
de o sac kadnlar durumuna dmeyelim, kendi aramzda bu ekilde
blnerek... Onlar bu hale getiren olaylar anlayp bir ekilde ulamaya
almak zorundayz gibi geliyor bana. Onun iin bugn sizin feminist
konularnz farkl farkl. Onlarn her biri birer frsat yaratyor ve bunlara
da heyecan duyulabilir.
Melek: Belki de, Kandiyotinin syledii ataerkil pazarlkta biz biraz
daha zm yemek isteyen, kk pazarlklar eden zamanlardayz. Bir
ey hatrladm, onu anlatmak istiyorum. lk deneyimlere ilikin ok
arpc bir rnek bence: lk 8 Mart ime eylemi gibi bir ey... irinle
Glnur 8 Martta kadn kadna imeye gitmeye karar veriyorlar. Ve bu
yaptklarn eylem diye anlatyorlar uzun uzun, hlbuki kadn 8
Martta bira imeye gidecekler. Ne var bunda? Oysa ok mhim, nk
ilk Hazrlanp Gazeteciler Cemiyetinin Lokaline kadn imeye
gidiyorlar. eri girdiklerinde, ok bilinmi erkek gazetecilerin olduu
masadan orospular geldi diye laf atyorlar. Sadece kadn kadna imeye
gittikleri iin, dnebiliyor musunuz? Bylece 8 Martlarda kadn
kadna bir eyler ime gelenei srer oldu sanrm.
ule: Buna ilave olarak bir ey syleyeyim: imdi YAZKO, Somut
deneyimini de biliyorsunuz deil mi? Somut, tabloid boyutlarda,
haftalk bir kltr dergisi. YAZKO o dnemin Trkiyesinin en nl, en
iyi kalemlerinin -ou erkek tabii ki ama kadnlar da var aralarnda- ve
evirmenlerinin kurduu bir dernek ve o dergide onlarn hepsi yazyor.
Gl bir dergi aslnda. Bize de bir sayfa vermiler ve tabii ki o sayfada
kan feminist yazlara bilin bakalm en ok kimden tepki geldi? Btn
o yazarizer takmndan! O kadar ki, sonunda bizi oradan atmay
baardlar, daha dorusu bizi orada tutan Mustafa Kemale ok bask
yaptlar. Biz de bunun sonucunda ayrldk oradan. 5 bin tiraj vard
bu derginin, biz yazmaya baladmzda 35 bine kt. 35 bin! Bugn
Trkiyede 35 bin satan tek bir dergi biliyor musunuz? Yok! 2-3 bin satar
en fazla. 35 bine kt; biz braktk yine be bine dt. Bizim gcmz o
kadar vard aslnda. Bu byle bir ey hakikaten, bir yere ta atarsnz onun
etkisi dalga dalga yaylr. Ama herkes feminist mi oldu? Hayr, ama en
azndan farkl alanlarda sz sahibi oldu ya da farkl dnmeye balad,
kendi hayatn dntrd bir lde. Nitekim biz irinin giriimiyle
KA-DERi kurmaya kalktmzda da ilk gnlerde telefonun banda
ou kez ben vardm, inann kilitleniyordu telefon. Bu hakikaten yalan
deil; kylerden kadnlar telefon edip biz yllardr bunu bekliyorduk,
285

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
diyorlard. KA-DERe olan bu ilginin sebebi belki politik alann daha
ilgi ekici olmas ya da iktidara mdahale etme ansmzn daha fazla
grlmesi olabilir, bilemiyorum. Fakat maalesef biz o potansiyeli
deerlendiremedik, kendi gcmz yetmedi. KA-DER hl bir eyler
yapmaya alyor.
Melek: Belki Handan da kendi bakn anlatr...
Handan: Eyllizm lafn duyduunuz zaman sizdeki arm nedir?
Sende mesela?
Katlmc (a): 12 Eyll desteklemek anlamnda m?
Handan: Baka? Sende?
Katlmc (b): Frsatlk.
Handan: Evet, bence de Eyllizm bir frsatlk demek. Frsat yaratan
bir ey olarak da kullanlr, 12 Eyll sonras ideolojisi olarak da kullanlr.
Yaln Kk aibeli bir isim olan Eyllizm szn ilk retendir. Baka
yazarlara kar bu tanmlamay ok kullanmtr. Kk, 80 sonrasnn
patlama yapan yazarlarndan birisidir ve o dnemin en ok okunan
yazardr. Baz dnemlerde baz eyleri sylemenin nemi vardr. Mesela
benim terminolojimde Eyllizm hl canl bir tanmlamadr. nk
Eyllizm, 12 Eyll sonras ortaya kan sol-politik bolukla da balantl
bir eydir. Ve biz feministler 12 Eylln bu boluk ortamndan faydalanan
frsatlar, Eyllistlikler olarak sulandk. ulenin ok gzel anlatt
gibi, sosyalistlerle dayanmayan, sosyalizme ihanet eden, devrimci
ahlak terk eden, st kapal veya ak orospular denmeyi hak eden
mnasebetsizlikteki insanlardk. Yani, Eyllizm genelde hakaret olarak
kullanlr. 80 sonras sol yenildii ve solcu liderler ieride olduu iin,
bir politika alannn aldn ve feminizmin de buradan ktn kabul
etmek zorundayz, ama feminizm meclise giremedi. Eer feminizm, 12
Eylln yaratt ortam, Eyllizmi kullanan bir hareket olsayd, imdiye
meclisteydi. nk ulenin dedii gibi, hem Somut Dergisindeki tek
bir sayfa ile 35 bin tiraja ulaabiliniyordu hem de ruhsal bir uyan vard.
Yani zihinlerdeki ve kalpteki bu uyan hibir yerleik politika dili ile
tercme edemezsiniz. Ama bahsettiim bu uyan dinin yaratt gibi bir
ey deil elbette, nk feminizm uyuturucu deil, isyan edici ve ok
fazla soru sordurtan bir uyantr. Ama manevi bir yan vardr, feminist
olunca kendi benliin ile ilgili de bir ey bulursun ve zgrleirsin.
Ksaca biz Eyllizmden yararlanmadk ama Eyllizm yznden yle
bir imknmz oldu, nmze ok fazla alternatif gr kmad, nk
herkes ierideydi. 1990a kadar da hibir lider ortaya kmad. Aktif olan
kadnlarn hepsi sol rgtlerdendi. rnein Ferai, Yaprak, bu yryte
nde grdnz Fatma Yazc Aydnlklardand. Fatma Yazc, Dergi
Yaz leri Sorumlusu olmay gze alan ve bu yzden 12 yl ceza alan bir
kadn oldu. O dnem feministti, mitingde de en ndeydi. Sonra bu
ekip Ayrmcla Kar Kadn Derneini kurdu. Ne zaman ki ynetici
ekip 90larda ieriden kt o zaman feminizme kaym olan Aydnlk
kadnlarn bir ksmna hadi tekrar rgte, sizin burada ne iiniz var,
dediler.
nk hegemonya ve liderlik etkin bir ey ve etki gc de hem
dnemlerle hem de kiilerle balantl. imdi AKPden karn Tayyip
Erdoan geriye ne kalr? Belki erkeklerin bir ksm karlar yznden
yine AKPde kalrlar fakat bence Tayyipe hayran olan kadnlar
tutamazsnz. Kadnlk hayranla, tapmaya, liderlie, balanmaya ok
yatkn bir ey. Aktaki balantlarmz gibi ya da lezbiyen olduumuz
286

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
zaman lezbiyenlik kurumunu yceltmemiz gibi... Biz bu tr eylere,
idollere, toplu inanlara, bir tr aileye dayanmaya karlarmzn peinde
komaktan daha yatknz.
Bu belgeselin retiminde Meleklerin gsterdii enerjide de ayn
eyin olduunu dnyorum. Son derece karsz, samimi, paylam ve
cokuyu yaymaya ynelik bir alma. Eksiklikleri ve de bizim aklmzla
eletireceimiz yanlar olabilir ama duygusu ve ortaya kan flmin
olay rgs feminizanca. Bu flmi seyrediyoruz, birlikte alklyoruz,
birbiriyle kavga eden insanlar da olsak, lenimize zlyoruz... Tabii
bir de sol backgroundlarmzn bizi takip etmesi olay var. Melek, sen
Yenidenci olmu muydun?
Melek: Hayr hi olmadm...
Handan: Ben seni hep Yenidenci diye bir DP kuruluuna yesin diye
hatrlyorum.
Melek: Niye? Benim hibir sol rgtlenme ile ilikim olmad Handan,
hafzan siler misin? (Kahkahalar) Katiyen sizden deilim. (Kahkahalar)
nk ben Artvinliyim. Btn o Dev-Yolcularn arasnda bydm. Ve
btn sol hareketlere uzak durdum.
Handan: Gryorsunuz Melekin en nem verdii konu ben solcu
olmadm. (Glmeler) Ya ben oldum, ben soldan geliyorum, hl da
solculuu ok severim. Parti-cephe geleneinden geliyorum diyebilirim,
ulelerden bir sonraki kuaz biz ve daha aksiyoner bir kuaktk.
Feminizmle tantmz ilk zamanlar Aye (Dzkan) unu derdi:
Bir pankart tas olmadan m olacak bu i, yani bir pankart sopaya
balamayacak myz? (Glmeler) nk genelde akademisyen
kadnlar var, bizim gibi aksiyoner deiller. Ama gen, parlak bilim
kadnlarnn arasndaydk; bunun hl kendim iin de harekete giren
herkes iin de art olduunu dnrm.
Melek: Ama sizin ekibe dahil oluunuzla da o pankart sopaya
balanvermi. Hemen, pankarta sopa, dayaa kar yry...
Handan: unu da eklemek isterim, feminizm, sosyalizmle ok fazla
hesaplaan bir harekettir ama seksen sonras feminizm hibir zaman
anti-komnist olmamtr. Trkiye ve Krt feminizminin de hibir
zaman anti-komnist olmadn dnyorum; nk anti-komnizm
bir ekoldr ve szd yeri ele geirir.
ule: Ve sacdr tabii ki. Evet, arkadalar, siz bir eyler syleyin.
Gne: Benim merak ettiim bir ey var. Geen hafta Stella buradayd
ve yle dedi: Feminist hareket zorlu bir mcadele, ok zorlu bir yol;
biz ok uratk, ok enerji sarf ettik ve gerekten herkesin yapabilecei
bir i deil feminizm, ama bizim kuamz u anda evlerinde oturuyor.
Belki tam olarak bunu demedi ben kendi cmlelerimle aktaryorum.
ule: Evet, biraz yle...
Gne: Benim merak ettiim nokta u: Siz de sonuta bu, ilk kinci Dalga
Trkiye feminist hareketi olarak adlandrlan hareketten kadnlarsnz.
Bugn buraya gelmeniz dahi bir sreklilik zannedersem, ama kendi
gndelik hayatnzda toplumsal siyaset halkalarn nasl ryorsunuz?
ule: Evet, haklsnz tabii merak etmekte. Buna herkes znel cevap
verebilir, Cnn da var orada.
Gne: Bir de genel olarak o dnemki kadn yoldalarnza ilikin
gzlemleriniz ne? Yolda laf da ok solcu oldu ama
ule: Yoo, biz yoldaz da
Melek: Yol arkada
287

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
ule: Biz o zamanlar kz kardelerdik
Gne: Aa, evet, kz kardelik!
ule: Sisterhood da batdan, oradaki kz kardelerimizden alnmtr,
kabul etmek lazm. Kendi yorgunluumu anlatmak iin izin verirseniz
birazck bizim bilin ykseltme toplantlarnn niteliinden bahsedeyim.
Bilin ykseltme toplantlarnda her birimiz birey olarak dierlerinin
nnde rlplaktk. Yani, eimizle ilikilerimizi, yatak hikayelerini,
ailemizle olan ilikileri Her eyi aklkla konutuumuz toplantlard
ve bunlar sayesinde kendi ezilmiliimizin bilincine vardk. Yaadmz
iddeti aklkla konutuk. Takdir edersiniz ki bunu paylamak o kadar
kolay bir ey deil. Bu ancak psikolojik veya psikiyatrik seanslarda
yaplan bir ey ama biz orada adm adm yapmaya altk. Kendimizle
ve dier kadnlarn yaadklaryla yzleme sreci ok duygusal, ok
yorucu ve inann ayn zamanda ok tketici bir sretir. Sonunda
glenmi karsnz ama sreci yaarken ok zordur. kinci bir zorluk
da udur, hepimiz insanz ve byle bir toplumda bytlm olmaktan
dolay kskanlk, hrs, dierleri zerine hegemonya kurmak gibi bir
dolu problemli tarafmz var. Ama hegemonya bazen de kendiliinden
oluabilir. Mesela, bilgi kendiliinden bir hegemonya dourur, ya
bazen bir hegemonya dourur, liderlik vasf hegemonya dourur
Mesela en ok ben, ayrca irin, lider gibi davrandmz iin ok
dayak yedik kadnlardan. Dayak yemeyi mecazi olarak kullanyorum,
yanl anlamayn. ok alatldk, ok zldk; nk biz ayn zamanda
hegemonyasz bir kurulu nasl olur onu tartyorduk, lidersiz bir
oluum nasl oluur?
Stella yazlar yazyordu, bir yandan yapnn despotluu te yandan
yapszln despotluu... Bir yandan srekli bunlar tartyorduk,
ama sonra biri hemen sana parman uzatp ule ama sen lider gibi
davranyorsun, sen hegemonik davranyorsun, diyordu. Dolaysyla biz
srekli olarak kendimizi deitirmek ve dntrmek iin muazzam
bir bask altndaydk. Ama tabii bunun ok byk bir faydas oldu.
Sorunlar yayorduk elbette, ama her eye ramen, bunlarla birlikte
biz yine de birbirimizi seviyorduk, birbirimize kenetlenmitik ve
birlikte i yapyorduk, birlikte retim yapyorduk, birlikte yaratyorduk.
rnein, ben kendi adma, KA-DER deneyimimden sonra, feminizmin
bu retici srelerini yaamam kadnlarla i yaplmayacana ikna
oldum. KA-DERe politik hevesi olan bir sr kadn geldi ve aslnda biz
neye uradmz ardk. Birdenbire baka bir dnyayla tantk, hi
bizim gibi olmayan kadnlarla tantk ve ok rktcyd, inann bana.
Onun iin bilin ykseltme toplantlar, bahsettiim o plaklk hali,
kendini yeniden glenerek bulmak ok nemli bir sre bence. Bunu
yapabildiimiz iin de buradan ok fazla bebek dodu farkndaysanz;
Kadn evresinden Mor atya, Pazartesi Dergisinden Kadn Eserleri
Ktphanesine kadar...
Melek: Hepimiz...
Eve Dnmek...
ule: Evet, feminizm adna ortada olan herkes bir anlamda bizim
ocuklarmz ve torunlarmz. Hani belki herkesin znel hikayesi
farkldr ama ben 1984 ylnda her eyi braktm, ngiltereye gittim ve
1991in ortalarnda geri dndm. Ve dndmde tekrardan harekete
288

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
btnyle dahil olamadm bir trl. eitli nedenleri var bunun. Kendi
adma nasl devam ettim? Bir yerden arldysam gittim, benden bir
yaz istendiyse yazdm, ama onun dnda kendim aktif olarak hibir
ey yapmadm. Ne yapyorum? imdi kurululara eitim veriyorum, bir
de NLP diye bir teknikle bireysel terapi seanslar yapyorum. Btn o
gemiim, birikimim, mesela kanserli olanlar dahil kadnlara yardm
etmemi salyor. Yani ben artk baka biri olamam, anlatabiliyor muyum?
Ben her bulunduum yerde feministim ve o bak as ile yaklayorum
olaylara. Ben btn erkek yneticilerin oturduu eitim toplantlarnda,
yine o bilgimle, feminist bilincimle davranyorum ve hayatlarnda byle
bir insan grdkleri iin aknlkla bakyorlar bana. Ama rgtl hibir
ey yapmyorum. Bildiim kadar ile dier kadnlarn ou da rgtl
deiller artk. Bir ksm kitap yazd, bir ksm sadece makaleler yazd, bir
ksm tarih yazd- Yaprak mesela Melekler, sa olsunlar, bu belgeseli
yaptlar da en azndan tarihimiz kaybolmad.
Handan: Onunla ilgili bir ey de ben sylemek istiyorum. Aktivizm ve
aktivizm d feminizm diye bir ayrm yaplabilir. nsan srekli aktivist
olamaz bence ve feminizmimizin kesintiye urayp uramadnn da
kriteri bu deil. Ama feminist dncenizde kesinti olup olmamas
nemli bir eydir. Bu ilk ekipten dnsel olarak feminizmden kopan
kadnlarn kmadn dnyorum. rnein, Ferai Tn Hrriyet
gazetesinin d haberler blmnde yazyor, ama kadnlarla ilgili bir
ey olduunda hemen srece mdahil olur. nk Ferai, ulenin
anlatt ekilde bir feminist bilinlenme srecinden gemi bir kadn
ve buradan kolay kolay geriye dn mmkn deildir. Ama tabii ki
olabilir de, ok k olunup dnlebilir bir kere. nk ak hayatn ok
belirleyecek bir ekilde yayorsun ve geri dnn ok kolaylatrabilir.
Hepimiz k olabilmi yalardayz ve ne kadar nemli bir ey olduunu
biliyor insan. Tamam, hibir zaman adamn hani donunu ykamaktan
mutluyum gibi bir ak sersemlii olmaz belki ama beraber ayn diziyi
seyrettiimiz olur (Kahkahalar), deil mi yani, ne var bunda derken,
toplantlar kayar ya hani... Feminizmde kesinti, yani fkirsel cayma
ak dnda da olabilir. Bu, bir ekilde feminizmden vazgemediini
syleyerek de yaplabilecek bir eydir bence ve bu dedikoduculukla
karmza kyor. Bence feminizmin en byk dman dedikodudur.
Politik dedikodu sosyalizmi de bitirmi bir eydir. Politik hareketlerde,
topluma sirayet etme, toplumu etkileme gc azaldnda i basnlar
ok nem kazanyor.
Kendi znel deneyimime gelecek olursam, ok eitli zamanlarda
daha rgtl ve aktivist olduum dnemler oldu, hemen hemen kesintisiz
srelerin iinde olmuumdur. Aktivizmimi srdrmeme engel olacak
bir ey olmad hayatmda, rnein, ara vereceim bir mesleim yok. Ama
unun en nemli ey olduunu dnyorum: Bir krtasiyeciyim ben
ve ortam da feminist bir kadn. Tahtakale gibi ok erkek bir yerde iki
feminist kadn olarak toptanclarla i yapmaya alyoruz. Ve buralarda i
yaparken feminist herhangi bir kn yaratt etkinin nemli olduunu
da dnrm her zaman. Belki bazen bir bildiri datmaktan gnlk
gerek hayata bu bilgiyi, bu iddiay szdrmak ok daha nemli olabilir.
Bu, ben feministim, farknda msnz? demek deil ama yeri geldiinde
feminist szn esirgememek demek, Mehmet bey o yaptnz doru
deildi diyebilmek; nk onu diyebildiiniz zaman, adam da belki
gerekelendirilmi olan bu tezi anlayacak ve aa, doru ya ben de byle
289

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
yapmamalym, diyecek. Yani, hayatn iindeki birebir temas bazen
cebe bildiri koymaktan daha etkili olabilir. Feminist olarak yaptnz
her ey etkili olabilir; bir kitap nermek, bir sz sylemek... Dolaysyla
feminist mcadeleyi kesintisiz srdrmek mmkn ve yararldr diye
dnyorum.
ule: 80li yllarda toplum henz byle bir ey duymamt, feminizmden
haberdar bile deildi. imdi bugne geldiimizde, Handann tarif
ettii biimde, asla feministlikten ya da bulunduumuz her yerde
feminist olarak etkilenmekten vazgemeden hayata devam etmemiz
nemli. Ama ben bugn baka eylerin de artk feminizmin konular
iine alnmas gerektiini dnyorum. Kendi adma kefettiim
eylerden bir tanesi spritel (tinsel) alandr. Yani dnyada bu konuda
bilge kadnlarn syledii, mesela Kzlderili, Uzakdoulu kadnlarn
syledii muazzam eyler var. Bu alanla ilgilenmeye baladnz zaman
o kadar farkl eyler buluyorsunuz ki, alar boyu kadnlk ne demekmi,
kadnlk srlar neler, kadnn gc nereden kaynaklanyor, kadnla
topran ilikisi nasldr, kadnla dourganlk ilikisi... nann hi baka
kitaplarda olmayan, baka bilgi kaynaklarnda olmayan yepyeni bilgilerle
karlayorsunuz ve bence bunlar da ok nemli. Feministlerin bu
konuya el atmasn ok nemli buluyorum. Yoksa yine bu bilgi de baka
bir bak asndan, baka bir ideoloji ile birlikte toplumu etkilemeye
balayacak. Kefettiim bir dier konu da hamilelik ve ocuk geliimi
ile ilgili. Biz genelde hamilelik, ocuk dourmak, ocuk bytmek
meseleleri ile ok da fazla ilgilenmedik dorusu. Ancak ocuun ruhsal
ve zihinsel sal, hamilelikten itibaren kadnn durumu ile yakndan
ilgili ve bu konuda yaplabilecek ok ey var.
Melek: Ben de evlerimize dnmek meselesiyle ilgili bir eyler sylemek
istiyorum. Ben o dnem kadnlarnn feminist hareketle ya da feminizmle
kesintili bir ilikileri olduunu dnmyorum. Bu flmi daha geen
sene Pariste gsterdik. Gsterimde Stella, Yaprak ve irin vard. Ben
kimsede bir kesinti grmyorum. Benim, rgtlenme ile ilgili illa bir yap
olmal gibi bir fkrim yok. Amarginin iindeyim, Film Morun iindeyim
demek deil bence rgtllk. Yani, kendi hayatlarmzda herhangi bir
yapya bal olmadan feminizm adna yaptmz birok eyin feminist
rgtlenmeye dahil olduunu ve rgtllk olduunu dnyorum.
Ama feminist politika yapmak gerekten ok zor ve yorucu bir ey ve
insann zaman zaman bir araya gelmeye ihtiyac olabilir, bunun bir geri
ekilme olduunu dnmyorum.
ule: Ben burada, izninle topu Cnna atmak istiyorum.
Cnn: Bana gre Stella Trkiyedeki feminist hareketin en nemli
kilometre talarndan birisidir. Hi kimse onun kadar kesin, hi kimse
onun kadar keskin sz sylememitir. Ve o dnemdeki kadnlar,
sussalar da, geri dursalar da aslnda hep hareketin iindeler. rnein,
Aye Paal mahkemesini etkilemek iin Trkiyenin drt bir tarafnda
kadnlar 7/24 Nbetteyiz diye muhteem bir eylem yapt. Gece ge bir
saatte katlabildim. Bir baktm hoplaya zplaya Glnur geldi, boynuma
atlad, en ne oturdu, barmaya balad. Yani onun iindeki o enerji, o
fe, yle kolay kolay len bir ey deil, hl devam ediyor. Mesela o eve
girdi denilenlerden bir tanesi de belki benim, ama hi girmedim. Srekli
olarak sokaktaym, srekli olarak davalarn iindeyim, srekli olarak bir
eyler yapyorum. Ve gerekten ok yorucu, zellikle eer kadna ynelik
erkek iddeti ile urayorsanz, nefes almaya gcnz kalmyor. Mesela
290

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
10 yandaki bir kz ocuuna, 10 yandan 16 yana kadar tecavz eden
bir adamn hikayesini dinliyorsunuz...
Bu hikaye, kadnn hikayesi: bir anne ve iki kznn hikayesi...
Bu hikayeyi ancak drt gnde dinleyebildim, bir defada dinleyemedim,
nk dinlerken not alyorum ve dayanamyorum dinlemeye. Ondan
sonra bu iddeti, mevcut toplumda kadn bedeninin erkein koulsuz mal
olduu fkrini iyice besleyen, gittike muhafazakrlaan bir toplumun
yarg ve savclarna anlatmaya alyorsunuz. Yapamadnz zaman,
yeteri kadar anlatamadnz zaman onun zntsn yayorsunuz,
isyann yayorsunuz, bu acy iselletiriyorsunuz. Dolaysyla, gelmek
istediim nokta u: Biraz nce bir arkadan da syledii gibi ulenin
bugn buraya gelmesi evde oturmadn, kopmadn gsteriyor. Biz
kopamayz, feminizm yle bir ey ki, hakikaten ta iinizden sizi yakalayp
dntrm ve dntrmeye devam ediyor ve bunun iin ondan
kurtulmak, ondan kopmak, ondan bamsz olmak, olaylar ondan farkl
yorumlamak mmkn deil.
ule: Bugn hemen hemen Trkiyenin btn barolarnda, zellikle
Cnn gibi hukuku kadnlarn mcadelesi ile kurulmu bir kadn
komisyonu vardr. Bu vazgeilemez, grmezden gelinemez bir birimdir.
Ve oradaki kadn avukatlar veya bu ilere bakan erkek avukatlar da
feministler tarafndan eitilmilerdir genellikle, Cnnn yllarca yapt
gibi. Her ak oturumda feminist bir avukat olarak Cnn arlr ve bize
btn hukuki eyleri anlatr. Bunun iin zel olarak bilgilenmi kadnlar
vardr, ondan sonraki kuaklar vardr. Bir sreklilik olutuundan
bahsedilebilir, ama elbette u son sekiz yldr kazanlm kaleler bir bir
geri alnyor ki bu bizim iin ok nemli ve bunun iin bir eyler yapmak
zorundayz.
Cnn: Ben her konumamda unu sylerim: Bizim hareketimiz,
mitolojideki Sisifos Efsanesine benzer. Biz bir ta dan tepesine
kartyoruz, ertesi gn o ta tekrar dan eteinde, tekrar nefes nefese
onu kartmak zorunda kalyoruz. Kazanlm btn kaleleri yeniden
fethetmek durumunda kalyoruz. Birisi krtaj hakkn att ortaya, iyi
de krtaj zaten Trkiyede hak, ama d peine bir eyler syle. Emine
Erdoan zina su olsun dedi, bu sefer haydi onun peinde kouyoruz.
Zaten urada belirli konularda durmadan enerjisini tketen ok az kadn
var. Biz kendimiz gndem belirleyemiyoruz.
Glden: Bata konumutuk, ilk olmas dolaysyla geni ekilde yaylan
ve motive edici etkisi olan bir hareketti. Bence, bir eyin ilki olmak
gerekten bir hareketlilik yaratyor. Ben tiyatrocuyum, oyunculuktan
rnek verecek olursam, bir sahneyi ilk yarattnzda bir eyler
yaparsnz, oluur, ama onu tekrar tekrar uygulamaya alabilmek
iin btn olanaklarnz ve tekniinizi konuturmanz gerekir. O
anlamda, feminizme dair bu araylarn belirli bir ynteme oturmas
nemli bence. Aslnda biz feminist yntem araylarn hep tartyoruz.
Bunu tartrken, kendi tarihimizi bilmek de ok nemli, o anlamda
Filmmorun yapt ey ok kymetli. Tm bunlar, bizim aslnda bugn
hl arayn srdrdmz ynteme dair yol gsterici oluyor.
Feminist rgtlenmelerin srekliliinin olabilmesi iin bu yntemlerin,
tekniklerin aktarlmas gerekiyor. atarak, deneyimleyerek bu bilginin
akmas gerektiini dnyorum. Peki, siz bu akta feminist hareket
asndan bir kopukluk hissediyor musunuz? Feminist rgtlenme
ynteminin devamll ve sreklilii iin ne gibi bir teknie ihtiyacmz
291

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
var? Yani, rgtlenme ynteminizi merak ediyorum.
Filmde birbirimizi seviyorduk, iyi arkadatk, dediniz. yi
arkadalk ve kadn dayanmas feminist politika yaparken benim iin de
ok kymetli. Eli kalem tutan, eviri yapabilen ve birbirleriyle iyi arkada
olabilen, birbirleriyle birok eyi paylaan ve buradan bir alm yaratan
bir grupsunuz. Oysa u anda bizler iin -biz dedim ama hani daha gen
kuaklar asndan sylyorum- bir yerde toplamak bile mesele iken
yeteri kadar younlaamadmz iin bu toplamalardan derinlemesine
bir eylerin kmas da ok zor oluyor.
ule: Biraradalk tamam, ama bizim evlerde toplanmamz esasen
bir zorunluluktu, onu syleyeyim. nk iki kiiden fazla bir araya
geldiimiz zaman toplant yasana aykr hareket etmekten ieri
alnabilirdik. Dolaysyla biz bu yasa nasl saf d brakrz dedik ve
toplantlarmz zararsz bir kabul gn grnmnde yapmaya
baladk. Bunun iin de hepimiz pastalar, rekler yapp getiriyorduk.
Cnn: Bu arada, aslnda savclar bizim toplandmzn artk farkndalar,
polislere haberler geliyor, kadnlar toplanyormu diye. Sonra, aman
bo verin, kadnlar toplanp ne yapabilirler ki, diyorlar. Yani, haberleri
olmasna ramen ciddiye alnacak bir olay olmadn dndkleri iin
peimize ok dmediler.
Melek: Hl yle...
Feminist rgtlenme Yntemi
ule: Evet, sonra, iki eyden faydalandk: Bir tanesi, batl kz
kardelerimizin bu ilere daha nce balam olmalarndan dolay
deneyimlerinden. Yapnn despotluu-yapszln despotluu, lidersiz
hareket-liderli hareket vs. zerine batda ciddi literatr vard. Bizim o
zamanki en iyi bat ayamz Stellayd nk o dnem Fransada yayordu
ve bize habire bu tartmalar tayordu. Yani, daha nce o yolu yrm
kadnlarn bilgi ve deneyimlerinden yararlanyorduk. Bir de, organik
olarak geliiyor ve byyorduk. Mesela kendi aramzda yle hegemonik
bir oluumun olmaya baladn sezdiimiz anda, birileri buna da isyan
ediyordu ve o zaman birka toplanty srf buna ayryorduk. Dolaysyla,
feminist hareketten galiba benim kendi adma kardm teorik bir ey
u: Her zaman, her yerde, her kadn iin geerli olan bir tek biim yok.
Hareket, biimini kendisi yaratr ama bunun iin de bilin ykseltme
yapmak art, diye dnyorum.
Melek: Ayrca, ben feminist rgtlenmede kk grup meselesini
nemsiyorum.
Handan: Bence, genel itibariyle, bir atszlk ve ynelimsizlik sorunu
var. Eskiden bunun sebebi olarak sola benzememek iin denilirdi, oysa
solcular da artk atsz ve merkezsiz rgtlenmeye altklar bir dnemin
hezimetini yayorlar. Yani solcular da artk referans gsteremeyiz, sol
gibi rgtlenmek denemez, nk sol da kendini bu adan eletirdi,
sonra darmaduman oldu ve imdi ortada kaotik bir dnem var. Yani,
merkezi olarak rgtlenmeyi ve merkezi bir hiyerari iinde oalmay
programatik olarak hedefemeyen bir hareket olduumuz kesin, byle
olmamzn da imkn yok. Fakat geni bir koordinasyon iinde hareket
eden, ayn anda harekete geen feminist gruplar olabilir. Buna hibir
engel yok ve bence sra bu tr rgtlenmelere geldi.
Cnn da bahsetti, feministler devlet tarafndan bir PKKl ya da
292

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
komnist kadar tehlikeli grlmezler. Devletle cepheleme aty ihtiya
haline getirir; Beraberiz biz, birlikte olmalyz, biz birlikte olmazsak
bizi teslim alacaklar, dersin. Feminist rgtlenmeler iinde olan ya da
feminist eylemlere katlan kadnlarsa daha ziyade, yapabilecek miyiz,
kapris olacak m, kavga olacak m, gcmz toplayabilecek miyiz
gibi sorular dnr. Bence son on yln feminist rgtlenme konusu
budur. at meselesinde, KA-DER dnda, kadn kurultaylar da farkl
kadn kesimlerini bir araya getiren organizasyonlar. Bu kurultaylarda
da Trkiyenin gndemi ile balantl olarak ciddi tartmalar yaand.
Bir atda buluamamann hepimizin bir beceriksizlii olduunu
dnmek zorundayz. Ortada kolektif bir becerisizlik, yanllk ve
birbirimizle dayanmay baaramama var. Ve byk bir rgt olma,
daha dorusu byk siyaset yapma fobimizin olduunu dnyorum
ben. Bunun yan sra, seimler ncesi siyaset yapma fobimiz olduunu
da dnyorum; oysa bu ideolojik bir yanllktr. Seim siyaseti
feministlerin ii deildir, biz ancak kadn adaylar iin alrz, deniyor.
Bunun sebebi sivil toplumculuk olabilir, kimlikilik olabilir. Ama mesela,
feministlerin ayaa kalkabilecekleri ok nemli bir konu olan, kadn
bakanlnn kaldrlmas konusunda Atatrklerle ya da Krtlerle bir
araya gelemeyebilecek olan feministler var. Bu bir araya gelebilmeyi kim
ayarlayacak? Bu yzden bir araya gelmenin, ortaklamann yollarn hep
birlikte aramalyz.
Dilah: Makalelerden okuduum kadaryla 80ler dneminde radikal,
liberal ve sosyalist feminist ayrmlar olduunu gryorum. Bunu siz
nasl yaadnz? Herkes kendini bu etiketlerle tanmlyor muydu?
Yoksa bu, yapay bir ayrm myd? kinci sorumsa, u an hareket iindeki
ayrmlar yine bu teorik ayrmlar zerine mi kuruluyor, deilse ne tr
ayrmlar var?
ule: Birinciye cevap vereyim. Eer dier rgtlerle olan gbek bamz
kesmezsek, oradaki btn hastalklar da buraya tayacamzn farkna
vardk. nk daha nce bunun farkna varlm ve Juliet Mitchell de
kitabnda bunu yazmt. Biz bu konuda bilinliydik. Aksini yapsaydk
ayn hatalar tekrarlardk, ayn yapy tekrarlardk ve aramzda inann
solun btn renkleri vard...
Handan: Her ey vard.
ule: Her ey vard. Dolaysyla, biz dedik ki, burada feminist emsiye
altnda toplanyoruz. Baka almalarnzda gidip Trokistlerle ya da
Maocularla alabilirsiniz, ama siz buraya geldiiniz andan itibaren
kadnsnz; kadn olma durumuna isyannzdan dolay buradasnz ve
buna feministe bir zm bulmak zere buradasnz, hepimiz onun
iin buradayz, dedik. Bu o kadar gl bir emsiyeydi ki, hakikaten hi
kimse sz geiremedi. Ben 1991de dndmde bunun maalesef baya
ayrm olduunu, insanlarn eski ideoloji blgelerine geri dnm
olduunu grdm ve bu gerekten ok zd beni.
rgtlenme yntemine dair olarak da unu syleyebilirim, biz
neyi istediimizden ok emindik, bizi oraya gtrecek yol konusunda
habire fkir yrtyorduk, tartyorduk. Mesela 1988 ylnda alan,
kmsenen ev ilerini, grmezden gelinen kadn emeini, regl gibi
kadnlk hallerini grnr klan Geici Modern Kadn Mzesi
1
ne kadar
1
8 Mart 1988de Caalolunda alan Geici Modern Kadn Mzesi. Tarihsel arka plan ve detayl bilgi iin:
www.morcati.org.tr.
293

s
y
a
n

N
i
s
v
a
n
yaratc bir fkirdir. Bu yzden, bence hazr formller yok, ama onun
yerine ne istediinize bir sadakat var, bir ballk var. Bu dnemin
feminist hareketlerinin faydalanabilecekleri kaynak ok fazla bence,
ama ben derim ki, siz bugnn koullarnda neyi istiyorsunuz ona bakn
ve ilkeler erevesinde kendi yeni rgtlenme biimlerinizi yaratn.
Handan: ulenin syledikleri ok anlaml, iki soruyu birletiren
bir yan var aslnda. Feminizm d ideolojik kamplamalarn
feminizme yansmas diye bir konu var. Bir dnemde hangi politika-
ideoloji hegemonik ise o feminizmi bler. Biz o dnem sosyalizmin
hegemonyasna girmeden, onunla fkren ve ilikiler olarak da
hesaplamay gze alarak feministletiimiz iin, tek ortak ideolojimiz
feminizmdi. Daha sonraki dnemde ortaya kan feminizm ii
ayrmalara gelecek olursam, ben o zaman kendini radikal feminist diye
tanmlayan, Feminist Dergisini karan ekibin iindeydim -ki imdi de
kendime devrimci veya radikal feminist demeyi tercih ederim, nk
kadnla erkek arasnda evii retimden kaynaklanan elikiler olduunu
temel alan maddeci bir feminizm anlayn savunuyorum. Sosyalist
feminizm ile radikal feminizm arasndaki blnme Kadn evresinde
net bir ekilde yaanm bir blnmedir; Kakts ve Feminist diye iki
ayr derginin k ile somutlamtr. Fakat bu farkllamaya ramen,
bu iki derginin kt dnemle bu kampanyalarn olduu dnem ayn
dnemdir. Yani, bu fkir ayrl feminist hareketin iinde bir blnmeye
neden olmad. Feminist Dergi 1987 ylnda kt, 1989da Geici Modern
Kadn Mzesi ald ve 1990da Mor atnn kurulduu zamana kadar
her eylem, her kampanya hep beraber ortak coku ile rgtlendi. Yani,
ad konmu teorik ve ideolojik tartmalarn hareketi blmeyeceini,
tam tersine rgtlenmeyi glendireceini dnyorum; ki biz
bu ayrlklarmz ak bir ekilde tartyorduk. Kibarlk olsun diye
dayanyorum demenin bir anlam yok. Fikrin ayrdr, ama beraber
yryorsundur, nk feministsinizdir.
Dolaysyla, diyelim ki bartl ama feminizan arkadalarla
birlikte bir eyler yapmak problem deildir. nk o byk cepheye gelip
sana dayatmyorsa eer, yani ftraten erkekler byledir demiyorsa, bir
problem yoktur, yrrsn beraber. Ama hegemonya her zaman yle ad
konmu bir ekilde gelmiyor, o sinsi bir eydir. Mesela, feminizm post-
modernizmin etkinlii altnda, sivil toplumculuk gibi tartmalar iinde
eritilemeye allyor. ingeneler hareketi, Krt hareketi, engelliler
hareketi, bartller hareketi vs. olmadan feminizm dnlemez
oldu. Oysa ben yle dnmyorum. Feminizm tek bana bir eydir;
bir liste iinde bir ey deildir, aznlk hareketi deildir, rk hareketi,
dindarlarla dayanma hareketi deildir... Keke bunu ak ak tartan
dergiler olsa. Bunlar hi olmad demiyorum, ama u an byle bir dergi
yok bence. Bizden nce gelenlerin nemli bir yan, bu tr politika teorisi
tartmalar yapyor olmalar ve bunlardan besleniyor olmalardr. Bu
yzden, ulenin bahsettii ilk alt kadn, bu beslenme ile hem ipek
narinliinde hem de ok kuvvetli bir koza rebildiler, ki hl vardr.
Ve bizim rgtlenirken bence yararlanacamz eyler, onlarn da
devrald eylerdir. nemli olan, ana fkirden caymama, ana elikiden
kopmamadr.
Aslnda belki liberal feminizm ok byk bir ekol, ama hi teorize
etmedi kendini. Duygu Asena kendisine hibir zaman liberal demedi, biz
niye arkasndan liberal diyelim ki? Ama Kemalizmin eitliki fkriyat ile
294

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
atan, bu belgeselde de anlatlyor, kadn-erkek Cumhuriyetten sonra
artk eittir, bu mesele halloldu diyenlere kar hayr, hallolmad diyen
bir feminizm de, yani eitliki feminizm de vardr. Dolaysyla eitliki
feminizm, radikal feminizm, sosyalist feminizm ayrm dorudur.
Esen: Trkiyedeki feminist hareketin belli bal ke talar olan kadnlar
var ve bugn de ne gzel ki bir ksmyla buradayz. Daha nce, feminist
olanlar ile gen feministler diye tanmlanan, yeni feministleen kadnlar
arasndaki deneyim aktarmnda bir kopukluk olduunu syledik. Benim
gzlemim u ki, daha deneyimli olanlarla yeni yeni deneyim kazanan
gen feministlerin karlamalar, gen feministlerin szel anlamda
dayak yemesiyle sonulanabiliyor, her zaman ho karlamalar
yaanmyor ne yazk ki. Ben de bu tr karlamalar yaayan birisi olarak
sizin bu konuda ne dndnz merak ediyorum. Bunu sorarken
niyetim, aradaki deneyim farkn grmezden gelmek ya da deneyimin
kendisini deersizletirmek iin deil elbette...
ule: imdi hemen oradan yakalayaym. Mesela, buras bizim o
geniletilmi bilin ykseltme toplantlarmz olsayd, sen de byle bir
ey syleseydin, hemen o gn neden ho olmuyor? zerinde dururduk.
Yani, Ne hissediyorsun? Eksiklik mi hissediyorsun, sululuk mu
hissediyorsun, yapman gereken bir eyi yapmadn m yoksa byk
koca karlardan dayak yediini ve hakszla uradn m? syann
syle, ne dndn syle, ne yaadn syle? denilirdi. Gzel olan
buydu ite. Onun iin hani bugn de mesela, bize kzyorsan btn
bunlar sylediimiz iin, kzgnlna sahip k. O fe neyle ilgili?
fenin peini brakmazsan ancak o zaman bir yere ularsn. Kendinde
bir yere ularsn. Israrla sylemek istediim u arkadalar: Kendin
dnmeden hibir ey dnmyor. Sen sapasalam durabilen bir
feminist olursan o zaman korkularn ok azalyor. Annem (Mzeyyen
Ayta) dedi ya flmde kendimizi dalar devirecek gibi hissediyorduk!
Gerekten de yle hissediyorduk. Ne devlet umurumuzdayd, ne ordu,
ne polis, ne yolda erkeklerimiz, nk glydk. O gc de kendi
dnmmzden, feminizmimizden alyorduk. Acmaszlmz en
fazla kendimizeydi belki de.
Handan: Biz sayya da bakmazdk. rnein, dayaa kar dayanma
yrynn says hep abartlr. Oysa nemli olan, dncenizin topluma
ne kadar szabildii ve etkisinin ne olduudur. 100 bin kii yrtebilirsen
tabii ki o ahane bir eydir, ama bu bir devamllk salamayabilir ve bu
yzden esas nemli olan, savunduun fkri kadnlara hangi kanallarla,
nasl akttndr. Dnemin feminist hareketinin en byk sorununun,
bunun eksiklii olduunu dnyorum. imizde en doru ve tutarl
fkre ulasak bile bunu aktaramyorsak kendi kendimize kapal devre
tartmaya devam ederiz.
295
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
296
Meltem Ahska
Garbiyatlk, toplumsal hafza, toplumsal cinsiyet, ve
teknolojikonularndaki makaleleri eitli dergilerde ve derleme
kitaplar iinde yaymland. Akntya Kar, Zemin, Defter ve Pazartesi
dergilerinin kuruluunda ve yayn kolektiferinde yer ald. Halen
Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesidir.
Nkhet Sirman
80li yllardan itibaren feminist hareketin iinde yer alyor, ilk yer
ald feminist grup Ankaradaki Perembe grubu. KA-DER (Kadn
Adaylar Destekleme Dernei)in ynetim kurulu yesiydi. Amargi
Feminist Teori ve Politika Dergisi yazarlarndan. Krsal kesimde hane
yaplar ve kk reticilik, akrabalk ilikileri, feminist hareket,
milliyetilik, ve duygu sosyolojisi alma konular arasnda yer
alyor. Birok dergi ve kitapta yazlar bulunan Nkhet Sirman halen
Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesi.
Glnur Savran
1980li yllarda feminist hareketin ortaya kmasna katk
sunan kadnlardan biri, ilk feminist yaynevi Kadn evresinin
kurucularndan. Marksist felsefe, siyaset felsefesi ve feminist teori,
kadn emei balca alma alanlarndan. Birok kitap ve dergide
yazlar bulunan Glnur Savran yesi olduu Sosyalist Feminist
Kolektifin yayn olan Feminist Politika Dergisinin yazarlar
arasndadr.
297
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
Btn bu on be hafta boyunca,
yalnz dalgalar deil dalgalarla da
tartrken, aslen bugne dair bir soru
gelip bamza reklenmi, bizleri
bugn dnmeye zorluyor. Dahas
pratik de bir soru soruyor ve diyor
ki, eer rgtllk modeli olarak ok
merkezli, yapay yaplanmalardan
bahsediyorsak bu yaplar var edecek,
yrtecek, dntrecek olanlar nasl
ilikilenmeliler? Peki, hi olmazsa
Feminist Tartmalar boyunca
yollarmzn ksack da olsa kesitii
kadnlarla biz bir daha nerede, nasl ve
hangi artlarda yan yana duracaz,
bu yan yanal nasl ve ne ynde
ina edeceiz? Bunun iin bu son
oturumda etreflli bir soru attk ortaya:
Feminizmin znesi kim? Ve grdk ki,
konumaya ne ok ihtiyacmz varm...
Glnur (Elik): Tarihsel olarak kurulmu olduunu iddia ettiiniz bir
kategoriden yola karak kategorileri ykabilir miyiz ya da tam tersine,
yeniden retmi mi oluruz? Postmodernizmin etkisiyle artk zne
merkezli olmayan epistemolojilerde, politik haklara ynelimde, znenin
desantralizasyonundan, yani yaylarak oalmasndan da bahsediliyor.
Feminizm asndansa yle bir problem var: zne dediiniz zaman
o zneye siyasi bir temsil de kazandrm olunuyor ve bu nemli bir
grnrlk salyor. Fakat bu noktada hayali ve tarihsel bir kurgu
olarak kadn ile bir snf olarak kadnlar arasndaki fark nasl izeceiz?
Gndelik hayatta bu ikisi arasndaki hatt birbirinden ayrmak bu kadar
kolay m? Ya da bu hatlar zerinden devam ettiimiz zaman eitliki bir
feminizme mahkm olur muyuz? imdi isterseniz sunumlara buradan
balayalm. Bu tartmalar zaten sorularnzla aarz. lk konuumuz
Meltem Ahska. imdi sz ona brakaym.
Meltem: Herkese merhaba. Hem teorik hem de pratik olarak son derece
etreflli bir soru ile kar karyayz; feminizmin znesi kimdir? Bence
feminizmin znesi kimdir sorusuna salt teorik bir yant verilemez. nk
ne nceden olumu bir zne ne de hazr bekleyen, nceden olumu
bir feminizm olmadna gre; zne ancak feminizm iinde, feminizm
de ancak o zne ile ekillenecektir. Dolaysyla benim tartmaya amak
298

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
istediim nerme u: feminizmin znesi feministlemi kadnlardr.
Ancak bunu syleyerek hibir ey sylemediimin de farkndaym. Bu
haliyle totolojik ve anlamsz bir cmle. Yine de bu tartmann nemli
olduunu dnyorum.
nermenin iki ucuna da bakmak gerekiyor: Feminizmden ne
anlyoruz? Kadnlktan ne anlyoruz? te tam bu noktada aslnda
eletirel, teorik bir tartmaya ihtiyacmz var. Ayrca nermeyi
byle koyduumuzda meseleye tarihsel bir ekilde, bir olu hali
iinde bakabileceimizi dnyorum. Burada feminizmin znesi
feministlemi kadnlardr nermesine ilikin olarak iki nerme daha
syleyebilirim. Bu nermeler aslnda Glnurun (Elik) biraz nce
syledii eylerle de ok ilikili. kinci nerme; feminizmin hedef,
kadnlarn zgrlk ve eitlik mcadelesini srdrerek var olan haliyle
kadnl ortadan kaldrmaktr. nc bir nerme ise; btncl bir
iktidar eletirisine giremeyen, girimeyen bir feminizm dnlemez.
Bu da feminizmin kendi iinde her eyi iermesi ile deil, ancak ittifaklar
politikas iinde olabilir. Bu nerme etrafnda ksaca bir eyler
sylemeye alacam.
Homojen Bir Kategori Olarak Kadnlk
Birinci nermenin en zor yanndan, kadnlktan balayalm. Elbette
tarih boyunca kadnlar vard. Birbirlerinden ok farkl yerlerde ve
farkl konumlarda... Ayrca kadnlar ikincilletiren, ezen pratikler ve
kadnlarn bunlara kar mcadeleleri de vard. Ancak hibir dnemde,
17. ve 18. yzyldan itibaren Avrupada ekillenen ve kendini dnyann
birok yerinde hakim klan modern rejimlerde olduu gibi kadnlk bu
denli homojen bir kategori olarak olumad. Bu sre iinde, btnsel
bir iktidar dzenei erevesinde, bir grup olarak kadnlarn zsel olarak
ne yapabilecekleri ve ne yapamayacaklar, psikolojileri, cinsiyete dayal
i blm erevesinde konumlar ve ileri tanmland ve bu nitelemeler
esas olarak reme yetilerine ve bu yetilerden kaynakland dnlen
zaafarna balanarak gerekelendi. Kadnlarn aralarndaki farkllklar
nemsizletiren, kadnlar erkeklere sadece pratik olarak deil, ideolojik
olarak da baml klan sylemler olutu. Sylemler derken sadece ksmi
ideolojileri deil, koskoca bir bilimler haritasn, pratikleri de dahil
etmek gerekir. Normlarla, dille, dildeki benzetmelerle btnsel bir
kadnlk ideolojisi oluturuldu ve bu ideoloji birok kadn tarafndan
iselletirildi.
Kk bir rnek vermek istiyorum. Feminist tarihi Mary E.
Fissell 17. yzylda ngilterede kadnl tanmlayan sylemlerin nasl
byk bir deiime uradn tartrken arpc bir rnek verir: Bugn
tbbi bir terim olarak grlen, hatta kimilerimizin kibarlk olsun diye
cinsel organmz ifade etmek zere tercih ettiimiz vajina kelimesi,
ngilterede ilk kez 1682de kullanlmtr. Daha nce rahmin boynu
diye nitelenilen bu blgeye vajina denmesi son derece saldrgan ve kadn
cinselliini erkee baml klan bir ideolojinin semptomudur. nk
vajina klcn kn demektir. Latinceden alnan kelimeyi o dnemde
bir evirmen yle zetler: Vajina erkein klcn iine alr ve ona
bir klf olur. Bu yzden ona vajina denir, yani klcn kn. Amacm
299
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
tarihsel rneklerle tartmay gncelliinden uzaklatrmak deil.
Ancak feminizmin modern rejim iinde, yani kadnlar bir grup olarak
tanmlayan, niteleyen, konumlandran bir rejim iinde ortaya ktnn
altn izmektir. Tam da bu ekilde bir grup olarak tanmlanan kadnlar,
kendilerine bir yandan bir grup olarak vaatler sunan ama bir yandan
da onlar kstlayan, aalayan bu rejim iinde feminist oldular. Yani
feminizm bence bu tr bir modernliin elikilerinin ve atmasnn
rndr. Ve feministler bir grup olarak kadnlarn davas uruna
mcadele ettiler.
O zaman, feminizmin znesi tarihsel olarak ekillenmi ve
bu zeminde feministlemi kadnlardr diyorum. Fakat kadnlk,
ideolojinin vaaz ettii gibi btncl bir znellik deildir. Yani kadnlk
deyince de net ve tek bir kategoriye gnderme yapamyoruz. Kadnlar
bir yandan btn kadnlar bir sayan ve onlar bir grup olarak yneten
ve ezen bir rejimin ideolojisi iinde tanmlanmtr, bir yandan da buna
kar mcadele ettike, buna uymayan kendi deneyimlerini -ki farkl
toplumsal konumlara gre kadnlarn birok farkl deneyimleri vardr-
gndeme getirip politik talepler oluturmaya baladklarnda hlihazrda
kabul gren, bildiimiz kadnln snrlarn zorlamlardr. zel olan
politiktir nermesinde, slogannda da zaten buna ait bir politika vardr.
Ve kadnlar feminizm iinde yeniden baka trl bir politik btnlk
kurarlar ki bu da asla aynlk demek deildir bence.
Burada uzun uzun tartmaya gerek yok aslnda ama yeni zne
kuramlar bize ok ey syler. Nedense Trkiyedeki feminist pratikler
iinde zellikle post-yapsalc zne kuramlarna bir alerji olduunu
biliyorum ve bu kuram genellikle bir entelektellik, bo laf gibi
alglama eilimi de var. Ama ben postyapsalc zne kuramlarnn,
tam da demin anlatmaya altm kadnlarn blnml ile ilgili
olarak politikada nemli imknlar aabileceini de dnyorum.
Yani farkl bir zne tanm yapmak ve znelerin orada duran kadnlar
olmadn, belirli bir tarihsellik iinde yapldklarn, blnm
olduklarn, belirli snfsal karlar ve farkllklar olduunu, bunlardan
reyen arzularn ve korkularn iinde hareket ettiklerini grmek ok
nemli. O yzden parmanz uzatp ite burada, feminizmin znesi
kadnlardr diyemeyeceiniz bir kavramdr kadnlk. Politik olarak da
byle olmadn biliyoruz. Kadnlar doal olarak feminist olmuyorlar,
kadnlarn da kadn dmanl retebildikleri ve erkeklerle i birlii
yapabildikleri durumlarla ok sk karlayoruz. Erkek egemenliinin
toplumun tm dokularna nfuz ettii ve iselletirildii bir dnyada
feminist olmak hi de kolay deil. Dolaysyla kadnlar, kadnlk
ideolojisinin hem iindeler hem de dndalar. Bu elikiyle uraan
ve pratik kadnlk ideolojisinin snrlarn zorlayan kadnlara feminist
diyebiliriz ancak. Tabii ki bunu yapan kadnlarn dayanmas, birbirine
cesaret vermesi, rnek olmas kanlmaz bir n kouldur; baka trl de
feminist olunamaz gibi geliyor bana. Joan Scott da Eitlik Muammas adl
metninde benzer bir elikiden yola kar. Kadnlarn eitlik talebinin
bir paradoks tadn ama kanlmaz olduunu vurgular. Paradokstur;
nk bir birey olarak kadnn zgrlemesi iin, ayr bir grup olarak
tanmlanan kadnlardan yola kmak nemlidir. Aynen bir siyahn ya da
bir ecinselin bireysel olarak zgrlemesi iin grup kimliinden yola
kma paradoksu gibi. O zaman da, eitlik ve farkllk talebi birbirine
300

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
zt talepler deil, birbirini varsayan taleplerdir. Ama kadnlar biyolojik
olarak deil de tam tersine tarihsel olarak tanmlandklarna gre,
yani rnein dourganlklar da tarihsel olarak kadnlk tanmnn
merkezine alndna gre, sadece doutan vajinas ve rahimleri olanlar
m feministleebilir? Kadn doulmuyor kadn olunuyorsa, transgender
rneklerde grdmz gibi biyolojik olarak deil toplumsal olarak
kadn olduunu iddia edenler, kadnl baka trl icra edenler de
feminizmin znesi olabilir bence. nk kadnm diyerek kadnln
elikili alanna adm attklarnda cinsiyete dayal i blmnn, kadn
dmanlnn, yarglarn alanna adm atm olurlar ve btn bunlara
maruz kalan bir znellik pozisyonu edinirler, benzer ikilemlerin iine
skrlar. Bunun en iyi rnei herhalde Esmerayn Cadnn Bohas
adl oyunundaki anlatsdr. Kadn olduktan sonra kendisine dair
etrafndaki alglarn nasl deitiini ok arpc bir dille anlatr Esmeray.
Ama te yandan da transgender bireyler kadnlk ideolojisi iinde, belirli
bir norm iinde tekletirilen kadn grubunun iindeki farkllklar da
ortaya koyarlar, snrlar da ak ederler ve kadnln doal bir konum
olmadn gsterirler.
imdi, bataki soruya dnersek; feminizmin znesi kimdir?
Cevabna dair teorik olarak bir alan belirleyebiliriz ama pratik, politik
mcadele iinde birok baka soru da gndeme geliyor. rnein
Kadnlarla empati kurduunu, kadnlkla erkeklik snrlarn kendi
yaantlarnda kaldrdn iddia eden ecinsel, hatta heteroseksel
erkekler de feminist mcadeleye katlabilir mi, feminizmin znesi
olabilir mi? diye sorulabilir. Ben buna hayr denmesi gerektiini
dnyorum. Belki bu noktada Judith Butlerdan da bahsedilebilir,
nk Queer hareketi tam da kadnlk ve erkeklik tanmlamalarn,
var olan kimlikleri imha etmeye ynelik bir hareket. Ama Butlern
kendi konumalarnda yine de feminizme zel bir vurgu yaptn,
var olan kimlikleri reddetmek kadar, onlardan yola kp dnmenin
de nemini ortaya koyduunu biliyoruz. Dolaysyla kadnlk bir grup
olarak tmyle ortadan kalkana kadar erkek-kadn ztl ve bunlar
tanmlayan iktidar rejimi yok olana kadar feminizmin bir grup olarak
kadnlardan yola kmas kanlmazdr, diye dnyorum. Yoksa
feminizm kolaylkla birtakm bireysel davranlara indirgenip toplumsal
anlamn yitirebilir ve bu, feminizmin potansiyel kitlesini, yani bireysel
davranlarn ve deneyimlerin dnyasna yabanc olan kadnlar terk
etmek, yalnzlatrmak anlamna da gelebilir. Ama te yandan feminizmi
de mutlaklatrmaktan yana deilim. Feminizmin tarihsel olarak
ortaya km bir mcadele zemini olduunu syledim. Dolaysyla,
bir miad ve snr vardr. Bir btn olarak iktidar eletirisi yapmayan
ve kadnlkla birlikte kendi kendini de yok etmeye hazr olmayan bir
feminizm, kendini kemikletirerek yine anlamszlaacaktr. Kadncla
taklp iktidar ideolojisinin iine decektir. Bir btn olarak iktidar
mcadelesi yapmak deyince de feminizmin kadnlkla ilgili iktidar
rejiminin eletirisini yapmas kadar, kendi ezilme konumlarndan yola
karak politika yapan dier hareketlerle ittifak yapmasn ok nemli
buluyorum. Trkiyede buna Krtler, ecinseller, anti-militaristler, Queer
hareket ve baka birok hareket eklenebilir. Bunlar kendi iinde, rgt
iinde eritmek, deyim yerindeyse tek bir parti izgisi oluturmak yerine,
konjonktrel ittifaklarn ok ok nemli olduunu dnyorum.
301
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
nk ittifaklar dntrc admlardr. Kuramla pratiin birbirini
etkiledii, snad, dntrd zeminlerdir. imdi bu ereve iinde
birok gncel soruna baklabilir. Benim aklma gelen sorunlardan bir
tanesi, kadna ynelik iddet meselesini, mesela, bu erevede nasl
konuabiliriz? Ama isterseniz imdilik burada brakaym. Teekkr
ederim.
Glnur (Elik): imdi sz hemen kald yerden Glnur Savrana
veriyoruz....
Glnur (Savran): Teekkrler. Aslnda, Meltem benim yapacam
konumann kendi dilindeki versiyonunu yapt. Onun sylediklerinden
farkl hibir politik yargm olmayacak galiba. Benim de hareket noktam
feminizmin znesinin feministlemi kadnlar olduu sav oluturuyor.
Ben de feminizmin znesine dinamik bir sre olarak bakyorum. O
zaman, feminizmin znesinin kolektif politik bir zne olarak nasl
mmkn olduunu, bundan ne anladm aarak kendimi ayrtrmaya
alaym.
Feminizm balamnda kolektif, politik bir zneden ne
anlyorum? Bence feminist politik zne kavram ok eitli dzlemlere
gndermede bulunuyor. Bu dzlemlerden ilkinde ok basite yle
bir ey kast ediliyor: Feminizm kadn sorununu eitli biimlerde
zme abalarndan farkl bir eydir. Feminizm, karsnda bir sorun
alan grmez; feminizmin karsnda bir iktidar ilikisi, bir egemenlik
ilikisi ve bu egemenlik ilikisinin etrafnda olumu olan bir sistem
vardr. Dolaysyla da feminizm bu adan bir yzlemeyi, bir atmay
barndrr ve bu anlamda da feminizmin bir zneye ihtiyac vardr ya
da feminizm bir zneyi ima eder. Dolaysyla da, feminizm bal bana
bir politik harekettir ve feminist zne politik bir znedir; dier baka
politik znelerle e dzlemde yer alan politik bir znedir. Bununla unu
kast ediyorum; rnein, feminizm, kadn almalar ad altnda, baka
hibir politik faaliyetin bir alt bal olarak grlemez. Feminizmin
znesi baka politik znelere yedeklenemez, nk bu zne szn
ettiim yzlemede, atmada bir taraftr. Dolaysyla da feminizm
kadnlarn kendi adlarna verdikleri bir kurtulu mcadelesidir ve politik
zne de bu mcadelenin znesidir. Kadnlarn kendi adlarna kurtulu
mcadelesi veriyor olmalarnn bir baka uzants daha var: Kendi dnda
konumladklar, kendilerinden farkl eitli kimliklerle damgaladklar,
eitli sorunlar atfettikleri kadnlar kurtarmaya, eitmeye soyunan
her trl abadan farkldr feminizm. Feminizm, kadnlar iin politika
yaparken, kadnlar adna politika yapmaz. Feminist kadnlar kendi
adlarna, zneler olarak politika yaparlar. Dolaysyla da bir baka politik
hareketin bir alt bal olarak konumlandrlamayaca gibi, feminizm
her trl kadnlara yardm abasndan, her tr STK faaliyetinden bu
balamda ayrdr. Bu yzden de feminizmin znesi kavram feminizm
hakknda nemli bir ey anlatr bize. Feminist zne sorununa dinamik
bir sre olarak yaklamak zorundayz, diye dnyorum. nk
karmzda verili bir feminist zne yok. Ancak kadnlarn feminist
politika dolaymyla kolektif olarak znelemesi srecinden sz
edebiliriz. Feminist zne perspektif, giderek daha ok kadnn feminist
zneler haline gelmesini, kolektif zneleme srecini mmkn klacak
bir perspektif olmaldr. Peki, bu perspektif nasl mmkn olabilir?
Feminist znelemenin kolektif politik bir zne olarak kurulabilmesi
302

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
iin feminizmin kadnlar aras farkllklar ve blnmeler konusunda bir
perspektif olmas gerekiyor. Bu yzden, ben de kadn dayanmasnn
bu zneleme srecinin kanlmaz bir halkas olduunu dnyorum.
Fakat kadn dayanmas derken, zel olarak kadnlk durumlar
arasnda balantlar kurmaktan, farkl kadnlk durumlarnn patriarkal
iktidar karsnda nasl konumlandrldn, nasl kimlikler biiminde
sabitlendiini, birbirlerine kar oynandn ve hiyerariler iinde
konumlandn aa karmaktan ve bunun zerinden bir dayanma
kurulmasndan bahsediyorum. Zaten feminizmin znesinin kurulma
sreci de byle bir feti krma, mistifkasyonu ortadan kaldrma, perdeyi
aralama srecidir ve farkl kadnlk durumlar arasndaki bu karlkl,
besleyici, birbirini yeniden reten ilikiyi politik olarak ortaya koymak
sz konusudur. Btn bu blnmlkler iinde nasl bir zneleme
mmkn olur? Bu, ancak feminist politikann patriarkay odaa
almas ile mmkn olur. rnein seks iisinin vesikas ile evli kadnn
evlilik czdan arasndaki birbirini besleyen, birbirini yeniden reten
dinamikler ortaya karlabilirse feminist zne hem evli kadnlar hem
seks iilerini kapsayabilir ve ayn kolektif iinde aktif, etkin olarak yer
almalarn mmkn klabilir. Ya da lezbiyen annenin yadsnan vesayet
hakk ile nafakasn alamayan ev kadn arasndaki balantlar kurularak
bu kolektif zne kurulabilir. Zaten feminizmin de abas budur.
zne Olmak
Feminist znenin ikinci bir anlamda da dinamik bir karakteri olduunu
dnyorum: Bu noktada, feminist politik znenin, zne olarak
davrand uraklardan sz etmek gerek. Yani, feminist zne, sabit
duran belirli bir ey olmad gibi, her an, her daim, her koulda
zne olarak davranmaz. zne olarak davranmann rneklerini kendi
kampanyalarmzdan verebiliriz diye dnyorum. Gemite yaptmz
cinsel taciz kampanyamz, mor ine kampanyamz bunun rneiydi.
Taciz balamnda, tacize maruz kalma biimleri arasnda balant
kurulduu lde politik bir zne olutan sz edebiliriz. Yerel seimlere
katlmmzda byle bir politik zne olu iddiamz vard. Daha somut
bir rnei Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortasna (SSGSS) kar
yrtlen kampanya srecimizde bulabiliriz. Bu kampanyada, farkl
kadnlarn farkl gereksinimleri feminist politika dolaymyla ortak bir
sz olarak kurulabildi. Karlksz emek kavramndan hareket ederek
hem ev kadnlar iin hem cretli alan kadnlar iin somut talepler
ortaya konabildi. Bir feminist tahlil araclyla ok farkl gibi grnen
kadn kesimleri arasnda bu tr kprler kurup ortak ve somut talepler
gelitirebilmek bence ok nemli. kinci bir rnek de kadn cinayetlerine
kar verilen kampanya tabii ki. Kadn cinayetlerinde, Krt kadnlarnn
tre cinayeti kavram altnda bir kimlikle sabitletirilip damgalanmas
sz konusuydu. Bu konudaki feminist mcadelemiz bir adm evrildi
ve bu cinayetleri namus cinayetleri diye adlandrmaya baladk. Ama
nihayetinde kadn cinayetleri kavram gelitirildiinde artk belli
topluluk hedefenmiyordu, patriarka hedefeniyordu ve bu ucu ak bir
kavramd. Btn kadnlar potansiyel olarak ierebilecek bir kavramd.
Zaten, ite bu zne oluun dinamizmi u ki, bu znellik potansiyel olarak
303
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
btn kadnlk durumlarna ak ve feminist ideolojiyle, politikayla bu
zne olu salanabilir.
Erkekler meselesine geldiimizde, feminist zneyi nasl
tasarladmz aslnda toplumsal cinsiyete nasl baktmzla birebir
balantl. Eer toplumsal cinsiyeti nesnel karlar atan iki
toplumsal grup arasndaki iliki etrafnda yaplanm bir sisteme
dayal, patriarkann oluturduu bir dzen olarak grrsek, o zaman
kanlmaz olarak feminizmin znesini bu atan gruplardan ezilen
grubun, yani kadnlarn oluturduunu syleyebiliriz. zellikle de,
dediim gibi patriarkay nesnel srelere dayandrrsak, yani kadnlarn
bedenine ve emeine erkekler tarafndan nesnel olarak el konma
srelerini eksenimize alrsak, bu nesnellikte yer alan ezilmi grubun
zne olmasn dneceimiz aktr. Buna karlk, toplumsal cinsiyeti
bir dzenleyici ilke, bir norm olarak kabul edersek, bu norma kar
kan herkes feminist zne iinde yer alabilir ki o zaman da zaten zne
dalr, snrlar belirginlemi bir zneden sz etmek mmkn deildir.
O zaman her isteyen, etik olarak, siyasal olarak bu duruma kar kan
herkes, yani erkekler de bu znenin iinde yer alabilirler. Oysa demin
de sylediim gibi milliyetleri ne olursa olsun, abalar ne olursa olsun
nesnel bir konumlanlar sz konusudur erkeklerin.
Son bir sz de, trans, gey, Queer ve heteroseksizm balamnda
feminizmin kolektif znesinin dourduu tartmalara dair sylemek
isterim. Feminist politikay kadn-erkek kartl zerinden kurmak ve
feminist politikann znesini kadnlar olarak belirlemek heteroseksizmi
yeniden retir, deniyor. nk geylerin, biseksellerin, erkek translarn,
Queerlerin pratikleriyle ve var olularyla patriarkayla attklar,
patriarkann altn oyduklar ve feminizmin znesini kadnlarla
snrlandrmann biyolojik zclk olduu syleniyor. imdi, nesnel
olarak gey, biseksel, trans, Queer pratiklerin ve var oluun patriarka
ile att, elitii dorudur. Ancak toplumsal cinsiyet kartlnn
o kadar maddi temelleri var ki bu ikiliin almas ancak bu ikiliin
iinden geerek mmkn. Yani kadnlarn bu ikilii amalar ancak
zne olarak, erkeklere kar erkeklerin iktidarn zayfatacak somut
talepler gelitirebilmeleri ile mmkn. Dolaysyla da feminizmin hedef
kukusuz bu ikili kartl amak olsa bile bu ikili kartlk zerinden
politika yapmak feminizm asndan kanlmazdr. Teekkr ederim.
Glnur (Elik): Evet, imdi de sz Nkhet Sirmanda.
Nkhet: Son konumac olunca tabii daha nceki konumalara da
kendi bak anzla deinebiliyorsunuz. Meltem, Butlerdan da yola
karak dedi ki; Her ne kadar niyetimiz bunu amaksa veya bunu
paralamaksa da, kadnlar bir grup olarak ele almadan feminizm
yaplamaz. Son szleri ile Glnur (Savran) da ayn eyleri syledi.
imdi bunlar teorik olarak gzel duran lafar ama biz bunlar nasl
yaadk? Ben feminizmin znesi kim? sorusunu, sorunun cevabn
en sona brakarak, feminizmimizi sorgulamak adna konumak
istiyorum. Son zamanlarda, aslnda Glnur da Meltem de buna bir
ekilde deindiler, birka tane olay yaadk feministler olarak. Bunlarn
banda KESK meselesi geliyor. KESK meselesi derken Krt kadnlarla
Krt olmayan veya kendilerini ncelikle feminist olarak tanmlayan
kadnlarn birbirleriyle olan ilikisinin sorunlatrlmasnn bir st ad
olarak KESK meselesi diyorum. 8 Mart yrynn organize edildii
304

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
toplantlarda patlak veren KESK meselesinin aslnda daha ncesi de var.
Krt kadnlarnn tecavz kltr lafn ortaya atmalaryla balayan
bir sre var. Birincisi bu srece, ikincisi de, 8 Mart gece yry
erevesinde gndeme gelen trans veya LGBT bireyleriyle feministler
arasnda yaanan tartmalara ve bu olaydan yola karak, genel olarak
LGBT bireyleriyle feministler arasnda ilikiye deinmek istiyorum. Yani
ben buradaki herkesin bu olaylar ok iyi bildiini ve feministlerin bu
iki konuyu konutuunu dnerek, Bu olaylar nasl dnmeliyiz?
diye sormak istiyorum. En sonda syleyeceimi bata syleyeyim: Benim
korkum u ki, feminizmimiz sabitleiyor ve iten ie kendi kendimizi
bir ekilde kemirmeye baladk! Ve bir ekilde de farkllklara kendimizi
kapatarak teorik olarak rmeye balyoruz, diye dnyorum. Yani,
birazck belki sert oldu; korkuyorum da... (Glmeler)
Hangi Kadn?
imdi, bu sorulara cevap vermeden nce iki farkl bak asn gndeme
getirmek istiyorum: Birincisi; bell hooks diyor ki, Feminizm beyaz ve
orta snf deneyimlerden yola karak ortaya kt ve beyaz, orta snf
bir harekettir. Bu hareket tm kadnlarn sorunlarn dile getirdii
iddiasndadr, ama alt snfarn ve siyah kadnlarn deneyimlerine
gzlerini kapatt iin beyaz kalyor. Bu beyaz olma hali, feminist
teorinin de sadece beyazlar tarafndan yaplabilecei gibi bir inanc da
beraberinde getiriyor. nce, bu tecavz kltr laf zerine birazck
dnelim istiyorum. Demokratik zgr Kadn Hareketinin (DKH)
Tecavz kltrn aalm, zgr toplumu yaratalm kampanyasndaki
tecavz kltr lafna biz feministler nasl kar ktk, bunu beraber
dnelim istiyorum. Bence biz feministler bu meseleye yeteri kadar
dnmeden cevap verdik. Buna iki ekilde kar ktk: Birincisi,
tecavz kltr kavramsallatrmas kadnl hane gibi, doa gibi
srekli tecavz edilen bir nesne, bir beden haline getiriyor. Yani bu
bak as kadn bedenletiriyor ki patriarkal kltr de zaten bunu
yapyor, Biz de tecavz kltr diyerek bunu yeniden mi retelim? diye
kar ktk. kincisi de, dedik ki, bu kavram kadnlarn mcadelesinin
zgnln gz ard ediyor ve bir anlamda da baka bir mcadelenin,
Krtlk mcadelesinin paras haline getiriyor. Oysa bence bu bizim
siyaset yapma biimimizle alakal. Namus meselesinde de benzer bir ey
yaadk diye hatrlyorum.
Biz feministler olarak siyaset yaparken, patriarkal kltrn bize
dayatt bir eyi anlattmz zaman, bunu yeniden mi retiyoruz,
yoksa buna iaret mi etmi oluyoruz? Siyaset yaparken teorik bir
yerden dorular syleyerek deil de bu ekilde sorunu gstererek
siyaset yapmak nasl bir ey, diye sormak istiyorum. kincisi de,
kadnlarn mcadelesi tekil mi? Baka deneyimler yaam kadnlarn
bu deneyimlerinden yola karak teori yapmalar mmkn deil mi?
Bu iki soru etrafnda konumam srdrmek istiyorum. Ve bu noktada
ikinci feminist bir kadnn yazsn gndeme getirmek istiyorum. Bu
yaz imdi kacak olan Amargide Feride (Eralp) tarafndan evrilerek
basld. Makalenin ad Beyaz Kadnlar ve Dayanmann Ayrcal ve
yazarysa Houria Bouteldja. Cezayir kkenli olan Bouteldja, Fransada
305
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
bym bir feminist. Ona gre feminizm, anti-emperyalist olmadka
feminizm olamaz. Kendi tabiriyle, feminizm dekolonyal bir feminizm
olmal. Houriann kendisi de, Fransz Cumhuriyetinde yaarken,
hl smrge bireyler durumunda olan kadnlarn kurduklar bir
parti olan Cumhuriyetin Yerlileri (Les Indignes de la Republique)nin
yesi. Buradaki yerli tanmlamas smrge insan iin kullanlan bir
adlandrma. Yani her corafyann ve her iktidar ilikisinin szckleri de
farkllayor. Houria, bu yazsnda iki rnek veriyor; birincisini direkt
okuyorum:2007de Cumhuriyetin Yerlileri Hareketinden kadnlar,
kadnlarn mcadelelerine destek olarak senelik 8 Mart eylemine
katldlar. O dnemde Amerika rana kar kampanyasna balamt.
Biz de zerinde Anti-emperyalizm olmadan feminizm olmaz yazan bir
pankartn arkasnda yrmek karar verdik. Hepimiz Filistin poular
takyorduk ve Amerikallar tarafndan hapse atlm direnii Irakl
kadn destekleyen ilanlar datyorduk. Vardmzda resmi kortejin
organizatrleri ranl kadnlar destekleyen sloganlar atmaya baladlar.
O dnemde rana kar gdlen ideolojik saldr gz nne alndnda,
o atlan sloganlar inanlmaz derecede artc bulduk. Neden ranllar
ve Cezayirliler ama Filistinliler ve Irakllar deil? Bylesi seici bir
tutumun sebebi nedir? Bu sloganlara kar gelmek iin biz de nc
Dnyadan kadnlarla dayanmamz gstermek yerine, Batl kadnlarla
dayanmaya karar verdik. Ve sloganlarmza baladk. sveli kadnlarla
dayanyoruz. talyan kadnlarla dayanyoruz. Alman kadnlarla
dayanyoruz. ngiliz kadnlarla dayanyoruz. Fransz kadnlarla
dayanyoruz. Amerikal kadnlarla dayanyoruz. Bunun anlam
uydu: Neden dayanma ayrcal yalnzca siz beyaz kadnlara ait? Siz
de dayak yiyorsunuz, tecavze uruyorsunuz, erkek iddetine maruz
kalyorsunuz, dk cret alyorsunuz, aalanyorsunuz ve sizin
bedenleriniz de alet ediliyor. Bize sanki uzaktan gelmiiz gibi baktklarn
sylemem lazm. Sylediklerimiz onlara hayal edilemez derecede gerek
d grnd. Drdnc boyut gibiydi herhalde. Onlar artan onlara
batl kadnlar olarak durumlarn hatrlatm olmamzdan ok, Afrikal,
Arap-Mslman kadnlarn bir tahakkm ilikisini sembolik olarak altst
etmeye ve kendilerini hami konumuna koymaya cret etmi olmalaryd.
Houria Bouteldjann verdii ikinci rnee gemeden unu
sylemek istiyorum: ngiliz, Fransz, Amerikal vs. kadnlarla
dayanyoruz demek de bir anlamda bir gsterme, iaret etme siyaseti
bence; Bat feminizminin kendisini stn bir yerde konumlayarak
konutuuna iaret ediyor. kinci rnei de, Filistinden veriyor. Bu
biraz daha farkl: Kadnlar, Filistinli kadnlara Kadnlar, neden doum
kontrol kullanmyorsunuz? diye soruyorlar. Filistinli kadnlar ise soruyu
anlamyor. Yani Filistinli kadnlarla onlara bu soruyu soran kadnlarn ne
kadar farkl yerlerde olduklarn gryorsunuz. Evet, farkllk ok nemli
ve farkllktaki ortakl bulmak da gerekli belki ama insanlarn farkl
yerlerden baladn, kadnln salt kadnlk olarak yaanamayacan,
kadnln ok daha farkl kimliklerle i ie yaayabileceini, en nce
feministim, ondan sonra Krdm demekten ziyade, nce Krdm
sonra feministim demenin de mmkn olabileceini hayal etmemiz
lazm. Benim byle bir derdim var. Ve Filistinli kadnlar iin ok ocuk
yapmak etnik arndrma politikalarna kar bir direni biimi. ok
ocuk yapnca kadnlar ok daha fazla eziliyorlar ve smrlyorlar evet,
306

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
ama bu Filistinli kadnlar iin ikincil durumda. Sonu olarak, bu durum
Filistinli kadnlarn da feminist olmalarn dlar m?
Bouteldjann verdii bu iki rnekten yola karak, KESK meselesi
olarak tarttmz, temelde Krt feministlerle Krt olmayan ya da
kendilerini ncelikle feminist olarak tanmlayanlar arasnda cereyan eden
tartmaya bakmak istiyorum. 8 Mart toplantlarndaki tartmann kilit
noktas kadnn beyan esastr sznde bir uzla salanamamasyd,
yle deil mi? Evet, ben de kadnn beyan esastr, diyorum, ama
bir yandan da Bir dakika, belki orada baka eyler oluyor! diyorum.
Bunun sebebi kadn arkadan KESKte tacize uradn aklamasna
karlk bunun bir komplo olduunun sylenmesine nem vermem
deil. Sadece o bir dakikalk yeri amak istediim iin konuuyorum.
Bouteldja ne diyor? Kadnlar rklandrlmlardr! Irklandrlm
kadnlklarmz gzler nne seren iki rnek veriyor. Krt kadnlar
da tecavz kltr diyerek bir yandan toplumda yaanan kadnn
bedenletirilmesini gsteriyor, dier yandan da zgr konumunun
rklandrma, snfandrlma dnda yaanmadn ve bunlarn dnda
dnlemeyeceini gsteriyor. Acaba ayn eyi farkl cinsellikleri
sergilemek isteyenler iin de syleyebilir miyiz?
Feminizm sadece kadnlara zg olann altn izmiyor bence.
Hangi kadn? sorusunu sormadan feminizm olabilir mi? Eer feminizm
kadnn evdeki ezilmesini gndeme getiriyorsa, bu ezilme snfara gre
de farkllk gsteriyor. Glnur (Savran) bu farkllklara da dikkat ekerek
diyor ki; kadnlar olarak patriarkayla karlamamz ayn olmayabilir,
biz ortaklklar bulmak istiyoruz. Peki, bu ortaklklar bulamadmz
zaman ne olacak? Ayn ey LGBT bireyleri iin de sz konusu. Eer
biz bu ortaklklarn bulunamad yerde kendi feminizmimizi dnp
dnmezsek burada bir sorun yok mudur sizce de? Ortaklklar
kuramadmz noktada da, bizim burada grmediimiz, anlamadmz
ve feminizmle nasl badaacan dnmemizi salayacak olan ne vard,
diye soramaz myz? Bouteldja, Evrensel feminizm var m? sorusuna
cevap olarak Evet, evrensel olarak kadnlar eziliyor ama burada nemli
olan hiyerari yapmamak, benim ezilmem ortak ezilmenin gstergesidir,
dolaysyla benim szm bu ortak ezilmenin szdr, dememektir
diyor. Yani patriarkann bizi kadnlar olarak ezmesinde bulumak kadar,
belki rkln bizi nasl ezdiinde de buluabiliriz. Eer bir snf ve rk
farkllklarn gren bir feminizmi mmkn klamazsak, bu nasl bir
feminizm olur, bilemiyorum. Gerekten rk, snf ve kadnln gndelik
hayatta i ie nasl getiini ve bunlarn nasl ayrlmaz bir btnlk
olduunu grmediimiz takdirde, feminizm adna ne diyebiliriz?
Bouteldjann konuma balnn Beyaz Kadnlar ve Dayanmann
Ayrcal olduuna bir kez daha dikkat ekmek isterim.
Glnur (Savran) da Meltem de ittifaklardan sz etti. Bence
stratejik ittifaklardan sz etmememiz lazm. Mesela, KESK konusunda
ben ahsen bunun Krt kadnlar ilgilendirdiini, bizi zerre kadar
ilgilendirmediini dnyorum. 8 Marta feministler, feminist
pankartla katlmadlar, malum. Ben bir feminist olarak 8 Marta katldm
ve ilk bata Krt kadnlar ile yrmeye baladm. Fakat benim kendimi
hi ait hissetmeyeceim bir slogan atlmas zerine ben bu ittifakta
yokum dedim ve kortejden ktm. Ama dnp onlara o slogan
deitirin demedim! Ben de Krt meselesi ile feminist olduum iin
307
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
ilgilenmeye balamtm. Trk kadnlarna Krt kadnlar gsterilerek,
Bakn onlar gibi olabilirdiniz, Cumhuriyet sizi bu cehaletten kurtard
dendii iin Krt meselesi ile ilgilenmeye baladm anladm. Irk, snf,
kadnlk ve feminizm i ie gemi durumda. Dolaysyla feminizmin
znesi nedir? sorusunun cevabn bilmiyorum ama sanki feminizmin
znesinin ne olmamas gerektiini daha ok biliyorum.
***
Glnur (Elik): imdi isterseniz sorulara geelim, bu ekilde
tartmay daha ok aabiliriz. Konumalardan karmza iki temel
eilim, daha dorusu iki temel soru kt: Bir tanesi, kadnlar
ortaklatran deneyimler sadece dorudan doruya kadnla dayanan
deneyimler midir? Dolaysyla, gndelik hayatn pratiklerine kadnlarn
deneyimlerinden yaklaan bir feminizm hangi sz ne karr? kincisi
ise, ittifaklar meselesi ile balantl olarak, bir temsile kavumak iin
zne olarak tanmladmz kadnlarn nasl bir kategori olduunu nasl
netletirebiliriz?
Katlmc (a): Ben feminizmin ne ekilde kitleselletirilecei hakknda
genel olarak ne dndnz merak ediyorum.
Katlmc (b): Ben de Nkhet Sirmana bir soru sormak istiyorum.
KESKteki tacizin bizi ilgilendirmediini sylediniz, yanl anlamadysam.
Buradaki bizden kast nedir? Bir de neden bu bizi ilgilendirmiyor? Bunu
aklamanz rica edeceim.
Nilgn: Ben Nkhetin sylediklerine ilikin bir eyler sylemek
istiyorum. Krt kadnlar elbette kendi topraklar iin tecavz kltrn
aalm diyebilirler. Bu baka trl bir feminizmdir ve bu, benim bu sz
eletirmemin nn tkamaz ama o kampanya balamnda benim Krt
kadnlar ile birlikte davranmamn nn tkar. Yani bu kampanyaya
ilikin eletiri o nasl feminizmdir deildi. Krt arkadalarn, tm
feministlerin kampanyann iinde yer alnmas iin getirdikleri teklife
olumsuz cevap vermesiydi. KESK konusundaki taciz meselesine gelince...
Buradaki mesele sadece KESKte yaanan taciz olay deildir, gemiteki
ve gelecekteki btn tacizlerdir, tecavzlerdir Dolaysyla sadece Krt
kadnlarn ilgilendirmez, feministler olarak hepimizi ilgilendirir. Bu
arada bu konular tartmaya aarak ahane bir ey yaptnz, sa olun.
Glnur (Elik): Peki, isterseniz bir tur cevap alalm. Sonra yine
aklmza soru gelirse devam ederiz. lk sorumuz, Feminizm nasl
kitleselletirilebilir? idi.
Meltem: Kadnlk tabii ki dier kimliklerden, eer bunlara kimlik
diyeceksek, bamsz bir ey deil. Bu yeni bir durum deil, feminizmin
ta ilk bandan itibaren bu byleydi... Aslnda ben bunu sylemeye
altm. Kadnlk dediimiz ey snftan, rktan bamsz deildir.
lk feminizmlerin Avrupada ekillendiini varsayarsak, Avrupada rk
meselesi, snf meselesi her zaman ok nemliydi ve bunlardan bamsz
bir kadnlk olamazd elbette. Ama feminizm diye bir hareket kt
zaman btn bunlar kadnlk iinde birletirilmiti. Mesela, kadnlar
birletirilmi bir grup olarak vatandalktan dlandlar; kadnlar oy
kullanamaz, kadnlar anne olmaldr, kadnlar unu yapmaldr vs denildi.
Homojenletirici sylem bu ekilde olutuu zaman kadnlar buna,
Hayr biz kadnlar olarak sz sahibi olmak istiyoruz, diye ayn ekilde,
308

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
kadnlar olarak isyan ettiler. Feminizm de bu isyann rndr. Eer
biz feminizmi u anda toptan pe atmayacaksak, bu tarihsel mirasnn
zerine de dnmemiz gerekir. O yzden de Krt kadnlar nce Krt
sonra feminist deil, hem Krt hem feminist olabilirler. Ayn eyi slamc
kadnlar iin de sylemek mmkn. Bir kadn barts takabilir,
slami pratikler iinde olabilir ama ayn zamanda feminist olabilir. Ve
zaten o zaman belki kendi erkekleriyle, kendi cemaatinin birtakm
normlaryla da ok ciddi atmalara decektir ve feministletii lde
de ortak mcadeleler yaplabilir. Ben hibir zaman buna kltrel bir
engel olmamas gerektiini dnyorum. Yani buradaki ortaklatrc
politik stratejileri ok daha iyi dnmek gerek... ttifaklar derken
de baka hareketlerle balantl feministlerden bahsediyordum.
Yani bu anlamda Nkhetin syledii nce Krt, sonra feminist
sralamasna katlmyorum. Bence bir kadn hem Krt hem feminist
olabilir. Glnurun (Savran) syledii bir noktaya da tam katlmyorum;
Kadnlk-erkeklik kartln ancak feminist hareket zebilir, dedi.
Hayr, ancak feminist hareket zemez. Bence LGBT hareketi de bu
konuda nemli bir mcadele yapyor. O yzden ittifaklar meselesi ok
nemlidir. O yzden bu ittifaklar olmad zaman, feminizmin teki,
her ey benden sorulur, her eyi ben kendi bnyemde eritirim gibi bir
politikayla kemikleebileceini dnyorum.
Son olarak, aslnda konuma srasnda syleyemediim kadna
ynelik iddet meselesi ile ilgili bir iki ey sylemek istiyorum. Gsterme
politikas dedi Nkhet, gerekten nemlidir iaret etmek. Aslnda
kadna ynelik iddet konusunda yaplan ok nemli kampanyalarda
da bu gsterme vard. rnein Kadn Cinayetlerine Kar syandayz
Kampanyasnda Her gn 3 kadn ldrlyor deniyor. Bunun yan sra
cinayet, tecavz davalarna gidip bunlar sahiplenmenin de gerekten
ok nemli olduunu ama yetmediini dnyorum. Kadna ynelik
iddet tabii ki kadnlar madurlatran bir ey ama sadece madura
iaret etmek, bakn kadnlar ldrlyor demek yeterli deil bence.
Bunun bir adm tesine geebilmek gerekiyor ki bu gsterme politikas
birtakm insanlarda bir kaytszlk da yaratabiliyor. Gayet sinir bozucu bir
ekilde, Evet kadnlar ldrlyor, yani ne var bunda, biliyoruz, diyen
kesimler de var. O yzden de kadna ynelik iddetle mcadelede, iddet
gren kadnn yaad bu iddeti iselletirme biimleriyle, ocuklarna
ynelttikleri iddetle de uramak gerekiyor. Bu anlamda Mor at
deneyiminin nemli veriler sunduunu dnyorum. Mor atnn
btn pratii iinde, feminist bir politikann aslnda sadece kadnlara
destek olmay deil onlarn kendilerini dntrebilecekleri alanlar
yaratmay da mmkn kldn grebiliyoruz. Her kadn erkek iddetinin
potansiyel madurudur, diyorsak, kadnlarn kendilerini bu terimi de
ok sevmiyorum ama- glendirebilecekleri zeminleri yaratabilmemizin
ve kendi znelliklerini dntrebilecekleri, feministleebilecekleri
politik platformlar hayal edebilmemizin ayrca nemli olduunu
dnyorum. Belki bunu baarabildiimizde kitlesellemek bir lde
mmkn olabilir.
Glnur (Savran): nce Meltemin son syledikleri ile ilgili bir eyler
sylemek istiyorum. Ben kadn-erkek kartl meselesini sadece ve
ancak feminizm zer demedim. Feminizm ancak bu ikili kartlk
zerinden politika yapabilir, dedim. Yoksa feminizm kadn-erkek ikili
309
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
kartlnn almas hedefni, Queer hareketle, LGBT hareketle, kendini
nasl adlandrrsa adlandrsn, heteroseksizme kar, heteronormativitiye
kar aba gsteren btn hareketlerle paylar ve bu hedef iin birlikte
mcadele eder tabii ki. imdi, Nkhetin bahsettii beyaz olma meselesine
deinmek istiyorum. Hatrlayacaksnz, konumamda feminist zneyi
snrlandrrken ben undan sz ettim: Baka politik programlar altnda
bir alt balk olmamak, kadn sorunu ya da kadn almalar bal
altnda ikincilletirilmemek, yedeklenmemek Bu balamda feminist
pratiimiz iinde en az Krt kadnlarla kar karya geldiimiz kadar,
sol rgtlerde yer alan ve kendilerine feminist diyen kadnlarla da kar
karya geliyoruz. Burada bir beyazlk politikas deil, bir politik seim
sz konusu, diye dnyorum. Kar karya geldiimiz, sol rgtler
iinde yer alan kadnlarn birou da beyaz kadnlar. Buradan KESKte
yaanan taciz meselesine gelecek olursam, bu meselede Krt kadnlarna
politik seimleri ile ilgili olarak herhangi bir ncelik dayatmas sz
konusu deildi. Tam tersine, 8 Marttaki tartmada, Krt kadnlarnn
kendi politik seimlerini feminist hareketin geneline dayatmalar ve
feministlerin de buna kar durmalaryd sz konusu olan. Dolaysyla
zneleme srecini farkl kadnlk durumlar arasnda kprler kurarak
gelitirebilmek farkl bir ey, politik tercihler baka bir ey. Bence kadnlk
durumlar ile politik tercihleri ok fazla birbiri yerine kullanmak gibi bir
yanlgya debiliyoruz. rnein, kadn cinayetlerine kar yrttmz
kampanya balamnda, namus cinayetleri kavramsallatrmasndan
kadn cinayetleri kavramsallatrmasna gei benim amdan olumlu
bir eydi. Kadn cinayetleri tanmlamas ile birlikte farkl kadnlk
durumlar asndan bir genileme sz konusuydu. Ama Krt kadnlarla
ya da sol rgtlerdeki kadnlarla her kar karya geliimizin anlam,
farkl kadnlk durumlar arasnda ncelik saptamak, beyaz kadnlk
yapmak, beyazln stnln yapmak deil; bazen de feminist
hareketin nceliklerini politik baka dayatmalara kar savunmak.
Tabii ki hepsi byle deil, iaret ettiin zorluklarn tmn bununla
bertaraf ettiimi sylemiyorum ama byle bir yan olduunu da sylemek
istiyorum. Bir de ortak deneyimler lafn ben stlenmek istemiyorum.
Ben ortak deneyimler peinde deilim. Tam tersine patriarkann bu
deneyimleri nasl kimlikler halinde sabitletirdiini ortaya karan bir
feminist politika peindeyim. Dolaysyla, deneyimlerin ortaklamas
deil sz konusu olan, farkl deneyimleri ortak bir tahlil dolaymyla
ortak bir sze dntrebilmek. Verdiim rnekteki gibi, ev kadnlar ile
cretli alan kadnlarn farkl deneyimlerini, karlksz emek gibi bir
kavramsal ara dolaymyla ortak bir dzleme kartp ev kadnlar iin
emeklilik hakk istemek, cretli alan kadnlar iin de erken emeklilik
ve de ypranma pay istemek... Ama bu rnekteki ev kadn ve cretli
alan kadnn deneyimleri farkldr, deneyimlerin ortaklamas sz
konusu deildir.
Kitleselleme meselesine gelince, daha nce sylediklerime ilave
edecek bir eyim yok aslnda. Belirli kadn kimliklerini sabit almamak,
bu kimlikler arasndaki hiyerarileri srekli krmaya almak, kadnlk
durumlar arasnda balantlar kurarak politika yapmak bunun tek yolu
diye dnyorum. Teekkr ediyorum.
Nkhet: Peki, ben de nce KESKten balayaym. KESKteki taciz bizi
ilgilendirmiyor derken, oradaki biz kim? diye gzel bir soru geldi. Biz
310

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
derken bir anlamda kendini feminist olarak tanmlayan kadnlardan
sz ediyorum, feminizmin znesi kim? sorusunu soran kadnlardan
sz ediyorum. Meltem beni yanl anlad. Ben illaki kadnlar nce Krt
olsunlar, sonra feminist olsunlar veya nce feminist olsunlar sonra
Krt olsunlar, gibi bir ey sylemiyorum. Kadnlarn kendileri bilir ne
istiyorlar; ncelik koymak istiyorlar m istemiyorlar m, hem Krt olmak
hem feminist olmak m istiyorlar, hibirini mi istemiyorlar Bunlar,
onlarn verecekleri kararlardr, demek istiyorum. Glnurun (Savran) 8
Mart toplantsna dair sylediine ise tam katlmyorum. Dayatmann
bizim tarafmzdan da geldiini dnyorum. Burada biz derken,
Bar in Kadnlar olarak toplanan kadnlardan, feminizmin znesi
kim? sorusunu soran kadnlardan, 8 Mart Kadky yryne
gelmeyeceini syleyen kadnlardan oluan bizlerden sz ediyorum
Bu biz gruplar her zaman ayn alan kapsamayabilir, ama ok ciddi
kesimelerimiz var ve bu kesiimlerden de feminist bir ana akm ortaya
kyor, diye dnyorum ve kastettiim biz aslnda bu ana akm.
Peki, KESK meselesi niye bizi ilgilendirmiyor diyorum? Tabii ki
kadna ynelik taciz sadece KESKte olmuyor ve sadece KESKte st
rtlmyor, bir sr baka sendikada, politik partide de oldu ve bunlar
hep birlikte yaadk. Ama beni ilgilendirmeyen ksm u: Krt kadnlar,
DKH, taciz iddias m var diyor, taciz mi var diyor, buna ne karar
verecekleri beni ilgilendirmiyor; buna DKH karar verir. Der ki, Burada
ben taciz iddias var diyorum ve biz de karz Hayr efendim kadn
beyan esastr, o kadn taciz var diyorsa taciz vardr, diyebiliriz. Ondan
sonra da biz nerede, nasl, ne kadar ortaklaacamza bakabiliriz.
Deneyimin ortaklamas nemli deil diyor Glnur, mesele kavramlarn
ortaklamas. te ben tam da bunu kastediyordum Glnur, biz yeteri
kadar kavramlarn ortaklamas iin birlikte almyoruz, anlatabiliyor
muyum? Hepimiz birilerinin bize dayattn hissediyoruz. Krt
kadnlar bize dayatyor diye dnyoruz, solcu kadnlar bize dayatyor
diye dnyoruz ama bence biz de onlara dayatyoruz. Onlar da bizim
verdiimiz tepkiye dayatma diyorlar ve dolaysyla ncelikle bu kmaz
sokaktan nasl kurtulacamza bakmamz lazm. Konumay ok daha
ciddi bir biimde denememiz lazm ki kavramlatrma sreci ve bu sre
sonucunda ortaya kacak olan kavramlar sadece bizim bildiklerimizden
kmasn. Bakalaryla, baka deneyimlerle yeteri kadar konumuyoruz,
benim en ok altn izmek istediim konu bu. Kadnlarn politik
seimleri de duruma gre deiiyor, bunu biliyoruz. DKHl kadnlar
feministlerle toplantlarda baka trl konuurken baka bir konuyla
ilgili basn aklamas yaptklarnda baka bir sz kurabiliyorlar. Bunu
grmemiz lazm nk biz de ayn eyi yapyoruz, bunlarn hepsi siyasette
var. DKHn iinde bulunduu bu zor politik durum erevesinde bu
kadnlar srekli olarak doruya doru armamz bence her zaman
doru olmuyor.
Feminist hareket nasl kitleselleecek sorusunu da akas
ok anladm dnmyorum. nk dnyaya baktmz zaman
grdmz ey, feminizmin kitlesellemedii ama feminizmin
fkirlerinin kitleselletii. Yani hi kimse kendine feminist demek
istemiyor. Ne diyor? Feminist deilim ama... Yani, budur hikaye.
Dolaysyla, belki de, biz bu szleri nasl kitleselletirebiliriz
diye dnmeliyiz. Mesela, namus cinayeti-tre cinayeti ayrm
311
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
kadnlar bler fkrini nasl kitleselletireceiz, bence budur nemli
olan. Kitlesellemesini dndmz eyler nelerdir? Feminizm
kitleselleemez, ok komplike bir eydir. Belki de kitlesellemesinden
yana bile deilim...
Filiz (Karaku): Nkhetin son syledii, feminizmin fkirlerinin
kitlesellemesi ve feminizmin znesi meselesine dair benim kafam
biraz kark akas. Feminizmin znesini kadnlar olarak tanmlayp
feminizmi politik olarak kurmay, farkl kadnlk durumlar arasnda
kprler kurmak olarak tanmlyorum. Eer ki biz, feminizmin znesini
feministlemi kadnlar olarak tanmlarsak, ok dar bir grup olarak
kalmaya mahkumuz. Ama siyasetimizi farkl kadnlk durumlar
arasnda ya da farkl ezilmilikleri olan kadnlar arasnda kprler
kurmak zerinden belirlersek, o zaman feminizmin znesi kadnlar
olur ve feminizm de daha geni bir gruba seslenebilen politik bir hareket
olur. Mesela, feministler olarak kadn cinayetleri konusunda bir politika
retiyorsan, namus-tre arasndaki kpry kurarsn, savan kadnlar
zerindeki etkisini kurarsn, yoksulluk ve kadn cinayetleri arasnda
balanty kurarsn... Bu bir politika yapma biimidir ama bunun
mcadelesini yrtecek olan btn kadnlardr, diye dnyorum.
KESK meselesi ile balantl olarak konutuumuz Krt
hareketi ve feminist hareket balants da yle bir ey: Biz Krtlerle
ayn topraklarda yayoruz. O yzden bizim, verilen Filistin rneinde
olduu gibi, onlarn alandr, diyebilecek bir iliki biimimiz yok. Mesela
KESK hepimizin ortak sendikas, KESKte tacize urayan kadn Trk
kadn, KESKte tacize urayan kadnn derdini anlatt kadnlar Trk ve
Krt kadnlar, Trk ve Krt sosyalistleri vs Ve onun zerinden bizim
bu KESK taciz olaynda, onlarn kendi alandr, karamayz deme
hakkmz yok. Eer karamayz dersek, tacize uradn syleyen
kadnn beyann yok sayp zaten tacize urad iin zel hayatn
ortaya dkmek zorunda kalan, yok edilmeye allan kadna biz de
srt evirmi oluruz. Byle yaparsak da feminist politika yaptmz
syleyemeyiz, yle deil mi? Aslnda Krt hareketi ile ilgili ittifaktaki en
byk problemimizin u olduunu dnyorum: Krt kadn hareketini
mcadelenin znesi olarak koyup bir tarafa da Trk feminist hareketini
-ki bu Trk laf da ok sevimsiz- koyduumuzda bir atma balyor
ve o zaman beraber mcadele ettiimiz arkadalara soruyoruz: Tecavz
kltr dediin ey vatana tecavzle birebir ayn ey midir? Bunlar bu
kadar balantl mdr? Hani patriarka? Oysaki Krt feministleri kendi
mcadelelerini verse, kendi tanmlamalarn yapsa o zaman biz bu
kavramlarla bu kadar ok uramayz ve bu kavramlar bu kadar sorun
haline gelmez. Ama bizim beraber yrmek gibi bir derdimiz olunca o
zaman mesela 8 Martta yan yana olmak haliyle sorun oluyor. nk 8
Mart bizim Krt kadnlarla ya da Krt hareketi ile dayanma yerimiz
deil, oras bizim ortak alanmz. Ortak alanmz olunca, o ortak alanda
patriarkaya kar ortak sz syleme, en azndan tacize kar, tecavze
kar ortak tavr alma ihtiyac duyuyorsun. Dolaysyla, ortak alanmzda
birbirine kart tavrlar olduu zaman sorun oluyor. Bir de ortak politika
retmede Krt kadnlar ile yaanan en nemli sorun, Krt kadnlarnn
kadn olmaktan kaynaklanan sorunlarnn tesinde, kendileri siyasi bir
hareketin paras olduklar iin, tacizin olup olmad kararlar hareketin
iindeki hiyerariye bal ve bu da etnik kkenden dolay ayrmcl yok
312

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
saymann tesinde, tam da kadnlar blen bir ey.
Nkhetin aktard Filistin rneindekinin aynsn biz de 80li
yllarda Trkiyede Krt kadnlarna yaptk. O dnem Krtlere ynelik
soykrma giden bir ldrme, inkr ve imha politikas vard ve buna bal
olarak Krt hareketi Krt kadnlarna daha ok ocuk dourmalarn
sylyordu. Biz de kadnn kendi bedenine sahip kma meselesini, Krt
kadnlar zerine bir dayatma ile sen ite daha ok ocuk douruyorsun,
buna kar kyor musun? deyip bir eitleme yapmtk. Orada
hakikaten tepeden, beyaz diyebileceimiz bir bak as vard. Ama
bugn KESK meselesinin baka bir mesele olduunu dnyorum.
Eer biz bu noktada bu alanlar sizin i hiyerariniz deyip brakrsak,
birbirimizden etkilenme ansmz da ortadan kalkar. Oysa aslnda
feministlerin bir politik zne olarak kendilerini var etmesinin tam da bu
alanlarda olduunu dnyorum.
Sema/Semih: Ben birazck kadnlara ak kamusal alanlardan
bahsetmek istiyorum. zellikle son 8 Mart yrynde ve ncesinde
yaadm olaylardan dolay kadnlara ak bu alanlarda feminist
znenin zaten ekillendiini dnyorum. Ben kendimi trans olarak
tanmlyorum. Kadn ya da erkeim demiyorum u anda, nk drt-be
senedir kadnlk ve erkeklik deneyimini bir arada yayorum. Ve srekli
her ekilde bir feminist olma mcadelesi veriyorum, nk yllardr
feminist hareketin iinde mcadele vermi, feministlemi kadnlar bana
feminist olmadm ya da nasl feminist olmam gerektiini retmeye
kalkyorlar srekli. Bunlar sylemekten de korkuyorum. (Glmeler)
8 Mart gece yrynde ben ve benim gibi birok trans
arkadam, konutuumuzda ortaya kan en az sekiz on tane farkl iddet
olayna ya da tacize maruz kaldk. Ve biz bu yaadklarmz tartmaya
altk ve bir toplant yaptk ama bunun hibir geri dn olmad. Biz
patriarkay karmza alyoruz, feminist bir mcadele rgtlyoruz, bir
ekilde bir arada durmaya alyoruz ama kendi iimizdeki hiyerarileri,
tacizleri, iddeti hibir ekilde konumuyoruz. Bu dediim, kamusal
alanlarda zneleen kadnlar ise benim kafamda ok net u anda: Bana
Sen burada yryemezsin, bizim arkamzdan yr, diyen; Sen buraya
giremezsin nk erkek bedeninden vazgemiyorsun, diyen; Yeterince
feminist deilsin, feminist olamazsn, diyen kadnlar bu zneler.
Hepinize sormak istiyorum; kadnlara ak bir kamusal alana bir trans
geldiinde tepki olmal m? Ya da, trans feminizm, Queer feminizm
pankart aldnda ya da istemediimiz bir pankart aldnda, dviz
tandnda buna tepki ve dili ne olacak?
Baak: Bamsz feminist mcadeleden bahsederken, birden fazla
kimlii olan kadnlara, yani Krt olan, ayn zamanda sosyalist ve
feminist olan kadnlara ben de feminist taraftan bir dayatma olduunu
dnyorum. Taciz, tecavz bu kadar yaygnken, bizim o gruplarn
kendi dinamiklerini, oradaki mcadelelerini grmeden ya da o ba
yeterince kuramadan bir mdahalede bulunmamzn doru olduunu
dnmyorum. nk feminist hareket iinde evli olan kadnlar var,
ocuk douran kadnlar var, heteroseksizmle bir ekilde daha i ie
yaayanlar var Bunlar o kadar sorgulamyoruz. O zaman lezbiyen
bir kadnn heteroseksel bir kadna, Ben erkekleri hayatmdan
kardm, onlarla hibir ekilde pazarla girmiyorum, deme hakk
olur. Yani bu zel hayatlar arasndaki farkllklara bu tr mdahalelerde
313
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
bulunmuyorken bunu hangi alanda yapyoruz? Bir politik harekette
bir sorun olduu zaman o hareketin kadnlarna yanl yapyorsunuz
diyoruz. Oysa feminist hareketin kadnlar arasnda byle bir hiyerari
kuramayacan, ancak kpr kurmas gerektiini dnyorum. Biz-
siz ayrm nerde oluuyor, diye dnmeliyiz. Bu ayrmlar oluturan
sreleri ve dinamikleri de hesaba katmalyz.
Glnur (Elik): Teekkrler. Galiba bu birbirimizi anlama meselesi
bitmiyor, anlaynca daha ok anlasaydk falan diye devam ediyor. Ama
KESK meselesinde, bir tarafta KESK bir tarafta feministler gibi tarafar
yoktu. Uzun sredir dirsek temasnda olan ve birbirini bilen kadnlard
bunlar. Baka?
Katlmc (c): Ben senedir Msrda, Kahirede yayorum ve son Mays
ayn Kahirede geirdim. Devrim sonras Kahire hakikaten ok farklyd.
u anda devrimde kadnlarn rol neydi? konusu ok tartlyor.
Msrl kadnlar devrimin ne kadar znesidir, deildir tartmalar
ierisinde, 8 Martta kadnlar Tahrir Meydannda bu sefer kadn olarak
kendi devrimlerini yapmak iin tekrar bulutular. Ve ok ciddi, hem
szel hem fziksel olarak iddete uradlar. Evinize dnn, mutfanza
dnn, denilerek stlerine yrnd. 8 Martta Kahirede deildim ama
birok arkadam oradayd ve gerekten travma geirdiklerini sylediler.
Yalnz yle bir ey kt ortaya ki bu bugn burada konutuklarmzla
ok paralel grnyor bana: Orada olan yabanc kadnlarn, beyaz
kadnlarn varlnn bu saldry ok tetikledii sylendi. Ve saldr
sonras yaplan btn tartmalar, beyaz kadnn Msrl kadnla birlikte
Tahrirde olma hakk ya da zgrl zerinden gerekletirildi. Yani
btn bu tartmalar hak ve zgrlkler zerinden yaptlar ve bu
bana ok ilgin geldi. Yabanc arkadalarm, biz de ayn tacize maruz
kalyoruz, o zaman neden biz orada duramyoruz, neden Tahrire
Msrl kadnlarla kamyoruz? dediler, ama Msrl kadnlar biraz
da milliyeti bir bakla- ama sizin orada olmanz bizim devrimimizde
iddet grmemize neden oldu, dedi. Peki, bu tr farkl corafyalardaki
farkl deneyimlerin hepsini bir yerde nasl toplayabiliriz?
Hilal: Ben soru sormayacam ama Nkhetin syledii bir eyle ilgili
kk bir dzeltme yapmak istiyorum. 8 Marttan bahsederken LGBT
bireylerle feministler aras bir atmadan bahsetti. Oray, feministlerle
feministler arasnda olan bir atmadan diye dzeltmek istiyorum.
nk o atmann bir tarafnda yer alanlar LGBT bireyleri olmalarnn
yan sra feministtiler de.
Nurhayat: Ben hocamza da gayet teorik bir ey sormak istiyorum.
Postmodern teoriden teorik temellerini alan bir dncenin kitlesellemek
isteyecek kadar modern bir ekilde kendini rgtleyebilmesi mmkn
mdr? Bilginin tek olduunu iddia eden bir sistem var. Biz ne diyoruz
hepimizin tecrbeleri ayr ayr. Benim bilgim ayr, benim hakikatim
ayr, benim gerekliim ayr... Hepimiz ayr geree sahibiz. Krt olarak
ayrym, lezbiyen olarak ayrym vs Hakikatlerimiz farkl diyoruz,
sonra da kalkp modern bir dn biimi ile farkllk yok, hepimiz
biriz, tek bir ey yapalm, kitle olalm diyoruz. Bu byk bir paradoks
bence. Feminizm teorik anlamda postmodern dnceden gcn alp
da modernin iinde var olmaya alan bir hareket ki hepimiz buradayz,
modern olmaya almyor musunuz arkadalar? Ama bizim teorimiz
nereden geliyor? Postmodernizmden geliyor arkadalar ya! Her birimizin
314

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
yaad, bu kadar paradoksal bir ey.
Nilgn: ok uzun yllardr kullanlr ya; snfsal, ulusal, cinsel
dayanma denir. Ulusla ilgili bir dayanmaya yakn durmam ama
ok dert de etmem. Fakat snfsal dayanma meselesi benim iin hep
problemlidir. Yllardr da kyda kede kimi grsem tarttmz bir
eydir. Buradaki herkesin ya da -ana akm demekten ekinmiyorum ben
de iinde olduum iin- ana akm feminizmin politika yapma biimi
snfsal dayanmayla ve snfsal zgrlkle snrl mdr?
Glnur (Elik): ok sa olun. Ben hemen buradan kk bir ey
syleyebilir miyim? Gndelik hayattaki deneyimler ounlukla
kimlikler zerinden siyasete tanyor. Fakat Monique Wittigin nerisi,
kadn meselesini bu kimlikler zerinden ele alrken kadnlar bir snf
olarak dnmek. Eer biz kadnlar snf olarak dnrsek kadnlarn
ittifaknn snrlarn da aslnda orada belirlemi oluruz; ereveyi oradan
izeriz.
Bir de kafam netlemedii iin Nkhete ok kk bir ey
sormak istiyorum, belki ben kardm. Liberalizmin feminist harekete
getirdii en nemli eletirilerden biri udur: Kadnlar birtakm seimler
yapar -rnein dokuz ocuk douracam derse- siz kadnlarn
seimleri zerine sz syleme hakkna sahip deilsiniz. Buna karlk
olarak biz feministler ise, Toplumu snfsz, cinsiyetsiz bir yap olarak
dnemezsiniz, kadnn iinde bulunduu cemaatteki g dengelerini
grmezden geldiinizde, onun sz hakkn aslnda onun yerine konuan
bir erkee tanm olma riskini beslemi oluyorsunuz, diyoruz. KESK
iin de yine byle bir erevede dnmemiz gerekmez mi? Yani orada
o meselenin feministleri ilgilendirmediini iddia ettiimizde, oradaki
hiyerariyi de grmezden gelmi olmuyor muyuz?
Bu arada iki tane sorumuz geldi: Bir tanesi, feministlerle bir arada
bulunma zerine yneltilen soruydu. Belki bunu znenin belirleniminde
beden ne kadar belirleyicidir, zerinden ekillendirebiliriz. Dieri de,
eer dayanmayacaksa beyaz kadn nasl bir ortak mcadeleye dahil
olabilir?
Nkhet: Filiz diyor ki, 8 Mart alan ya da KESK iin, Oras onlarn
alandr diyemeyiz, diyor. Ben KESK onlarn alandr, diyelim
demiyorum, ama Krt kadn hareketi, DKH, onlarn alandr, onlar ne
sylemek isterlerse sylerler. Biz de ona gre konumlanrz, diyorum.
Filiz: Zaten yle yaptk.
Nkhet: Ama yle yaptk, 8 Marta gitmedik.
Filiz: Onlarn sylediklerine karlk yle konumlandk
Nkhet: Oysa ben, kar karm ama 8 Marta da giderim. Feministler
gelmeyince 8 Mart nasl oldu biliyor musunuz? Emeki kadnlarn
gn oldu. Feminist kadnlar iin emeki kadnlarn gnnn dnda
da baka bir anlam var 8 Martn ve o anlam gitmi oldu. Herkes kendi
sendikasnn, sol partisinin arkasnda yrd. Peki, byle olmas ok
mu iyi oldu? Sonu itibari ile orasn ortak alan olarak belirlediiniz
zaman, o alan Krtler ile ortaklamamak adna baka bir eye evirmi
oldunuz. Bir tarafta Krt kadnlar Krt hareketinin sloganlarn attlar,
dier taraftan da 8 Mart emeki kadnlarn gn oldu.
Ayrca neyin ortak alan olup olmad da byle kendinden
menkul bir ekilde belli deil ki, alan dediin ey zaten son derece siyasi
bir eydir ve onun snrlarnn belirlenmesi de ok ciddi bir meseledir. Bu
315
F
e
m
i
n
i
z
m

z
n
e
s
i

K
i
m
d
i
r
?
tabii Msr rneine getirdi beni. Beyaz kadnlar ne yapmallar? Bence
cevab ok basit. Msrda, Msrl kadnlar ne istiyorlarsa onu yapmallar!
nk orada alan kimin belli ve eer beyaz kadnlar orada alana biz
de gireceiz diye tutturuyorlarsa, bunu tamamen kuzeyin gneye olan
iktidar, beyaz feminist szn iktidar balamnda yapabildiklerini
grebiliyoruz. Yani, kuzeyle gney arasnda da bir iktidar ilikisi var,
Krtlerle Trkler arasnda da iktidar ilikisi var. Bunu gz ard ederek
ko-nu-a-ma-yz. Yani Glnur (Savran) ok hakl, dedi ki; kadnla erkek
arasnda iktidar ilikisi olduunu dnenlerdir feministler. Kesinlikle
ayn fkirdeyim, benim iin de feministler bunlardr. Ama tek iktidar
ilikisi kadnlarla erkekler arasndaki deildir. Dolaysyla, snfsal olduu
gibi, kuzey ve gney arasnda da var bu iliki, rklar arasnda da var
Meltem: Buradan u anlalyor ki Feminizmin znesi kimdir? gibi
genel sorular yerine, daha somut meseleler zerine ve olan olaylar
zerine konumaya ihtiya var; ittifaklar meselesi zerine konumaya
ihtiya var. Belki de, herkesin ayn fkirde olmad ama birlikte i
yapabildii ortamlar yaratabilmenin koullar nedir, diye de bol bol
dnmekte fayda var. Ama unu sylemeden edemeyeceim, ben una
katlmyorum: Gerek Msrllar ve onun karsnda beyaz kadnlar...
Beyaz kadnlar iktidar ilikisi ierisinde eletiriliyor, ama Msrl kadnlar
kim ya da Krt kadnlar kim? Yani bunlar da o kadar kolay, kendinden
menkul eyler deil ki. Galiba bu eletirel baklar bizzat somut konular
etrafnda daha fazla tartmaya ihtiya var.
Glnur (Savran): Bir tek Sema/Semihin sorusuna cevap vereceim,
nk Msr ve beyazlk konusunda Meltemin sylediklerine
katlyorum. Msr niye onlarn alan, neresi bizim alanmz, gibi bir soru
da var aklmda bununla ilgili.
Ben trans kadnlarla toplantlar yapana kadar onlarn feminist
znenin organik bir paras olduunu dnyordum, ama sadece trans
kadnlarn. Byle bir belirleme vard. Biz trans arkadalarla SFKda bir
iki toplant yaptk ve o toplant srecinin sonunda, Nkhetin istedii
biimde, pratiin evriltmesiyle kadn-erkek nitelemesi yapmadan
translarn kadnlara ak kamusal alanlara katlabilecekleri grne
geldik. Kendi adma byle bir evrim geirdim. 8 Mart gecesi olanlarn
dorudan tan deilim. Benim ahsen translarn 8 Mart gece yry
alannda olmalar ile ilgili herhangi bir sorunum yoktu, bence tanan
slogan yanlt, ama ona mdahale biimi de yanlt Senin sorduun
sorularda benim amdan nemli bir ey var; ben kim feminist olabilir,
kim olamaz, diye bir soru sormak istemiyorum. Feminist zne meselesini
sadece ve sadece kolektif politik zne olarak konumak istiyorum.
Dolaysyla da her isteyen kendine istediini syleyebilir ama feminist
politik znenin anlam farkl benim amdan. Nurhayatn syledii
feminizmin g kaynann postmodernizm olduu savna ise hi ama
hi katlmyorum. Farkl dnyoruz demek ki.
lke: Feminist zne olmak, ortaklamak, ittifak alan aramak, ortak
alanla ilgili tartmalara girmek Snaklar Kurultaylarn aklma getirdi.
Kurultaylara bildiiniz gibi Trkiyenin farkl ehirlerinden, bambaka
hayatlardan kadnlar geliyorlar. Feminist zne olma meselesini
dndmzde, nasl feminist zne olunduuyla ilgili ok ciddi
deneyim farklar var ve bu farklar tabii ki politika yapma biimine
birebir yansyor. Kurultay, kadnlarn politik zneler olarak, yani
316

s
t
a
n
b
u
l
,

A
m
a
r
g
i

F
e
m
i
n
i
z
m

T
a
r
t

m
a
l
a
r

3
feministler olarak geldikleri bir mecra olduu iin oradaki atmalar
aslnda ok daha sert oluyor. Ve aslnda feminist znelerin de politik
atmas burada yryor. Ortaklalyor mu? Adanada ortaklalamad
mesela. Daha nce de ortaklalamad yerler var, ama bu yl on
drdncs dzenleniyor ve on drt yldr da kadnlar o platformda
buluuyorlar, ortaklaabildikleri oranda devam ediyorlar. Bu anlamyla
btn atmalara ramen ortaklalabilen yerlerden gitmek iyi bir
ey bence. Son dnemlerde bu eitlik ve farkllk meselesi zerine ok
dnyorum. yle byk deneyim farkllklarndan geliyoruz ki
eitlik kurabilmemiz mmkn deil... Bugn Krt kadnlarnn da hem
Krdm hem feministim demediini iyi grmek gerekiyor. Byle diyen
Krt kadnlar olabilir ama
Meltem: Ben diyorlar demedim, diyebilirler dedim...
lke: Evet, ama u andaki politik ortamda bu byle deil. Trkiyede
bir kadn hareketi var, bunun paras olan Krt hareketinden kadnlar
da politik zne olarak oradalar, ama nce Krdz diyorlar. Buralarda
konumamz gereken ok ey var. Transgenderlar da biz feminist zneyiz
diyorlar... Trkiyedeki feministlerin baz noktalarda, Nkhet kadar
sert syleyemem keza yle dnmyorum, ciddi muhafazakrlklar
gsterdiini dnyorum. Bunlar da kendimizle konumalyz...
Glnur (Elik): Arkadalar forumu artk bitirmeliyiz. Geldiiniz iin
hepinize teekkrler.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3