Trk Ktphanecilii 27, 1 (2013), 201-213

Kitabn Tarihi
History of the Book
mer Dalkran
*
z
Uygarln geliiminde en temel unsur kukusuz bilgidir. Bu balamda bir bilgi kayna olarak kitabn
nemi aktr. Kitap ilk alardan bugne dek farkl geliim dzeyleri gstermitir. Kitabn ortaya k
ve geliimi eitli kltrel, siyasi, ekonomik ve corafk etkenlerle ekillenmitir. Gnmzde de bas-
l ve elektronik biimde varln srdren kitap, temel bilgi kayna olma niteliini korumaktadr.
Kitabn yani bilginin tarihini bilmek, gelecek deerlendirmelerine k tutacaktr. Bu erevede gerek-
letirilen bu almann amac, tarihsel srete basl kitabn oluumu ve geliimini genel hatlaryla
ortaya koymaktr.
Anahtar Szckler: kitap, kitabn tarihi, papirs, parmen, kil tablet, kt, matbaa
Abstract
Undoubtedly the most basic element is information in the development of civilization. In this context it
is obvious the importance of the book as a information source. The book showed different levels of deve-
lopment early ages up to this day. The emergence and development of the book shaped various cultural,
political, economic, and geographic factors. Today, the book been in existence in both print and electro-
nic formats and continues to be the main information source. To know the history of the book will shed
light on future assessments. In this context, the aim of this study to present an overview the formation
and development of the printed book in the historical process.
Keywords: book, history of the book, papyrus, pergament, clay tablets, paper, printing press
Giri
nsanlk, bugnk bilimsel, teknolojik ve kltrel gelimilik dzeyine bir gnde ulamamtr.
Bu durum temelde, asrlar boyu nesilden nesile aktarlan sistemli bilgi ynlarnn yani bilimin
sonucudur. Dnya zerinde ortaya kan ilk insanlarn, dier insanlarla salkl iletiim kura-
bilmesi konuma yeteneini gelitirmesiyle mmkn olabilmitir. Bu andan itibaren insanlar
arasnda dorudan bilgi aktarm gereklemitir. Kalcl olmayan szl iletiim ise bilgilerin
ve dncelerin sonraki nesillere aktarmn olumsuz etkilemitir. nsanlk tarihinin belki de en
nemli bulularndan birisi olan yaznn icad ile bilginin kayt altna alnabilmesi ve kalcl
mmkn olabilmitir. Dier bir deyile, insanlarn tecrbeleri, bilgileri, dnce ve fkirleri
kayt edilerek gelecek nesillere salkl biimde ulatrlabilmesinin n almtr. nsanlar,
iinde bulunduklar coraf koullara gre ekillenen eitli yaz malzemeleri kullanarak yaz
yazmlar, yani bilgi kaynaklar retmilerdir. Kitap bu bilgi kaynaklarnn banda gelmek-
tedir. Kukusuz kitap, en ilkel biiminden gnmzde kullanlan biimine ulancaya kadar
byk deiimler geirmitir. Ancak temelde kitap her devirde ve hangi biimde olursa olsun
bilgi kayna olma zelliini korumutur.
* Ar. Gr., Hacettepe niversitesi, Bilgi ve Belge Ynetimi Blm, e-posta: omerdalkiran@hacettepe.edu.tr
202
Antikadan bugne dek insanln kltrel miras iin hayati bir ilev stlenen bir unsur ola-
gelen kitap bu zelliini daha uzun yllar koruyacaa benzemektedir. Bu erevede kitabn
ortaya kmasn salayan tarihsel, ekonomik, kltrel ve teknolojik unsurlarn ortaya konul-
mas, yani kitabn tarihinin incelenmesi nemli grlmektedir. nk gemii deerlendirmek,
bugnk durumu anlamada ve gelecekle ilgili karmlarda bulunmada yararl olacaktr. Ayrca,
ilk insanlardan bu gne insann yaamak iin ortaya koyduu tm maddi ve manevi unsurlar
oluturma sreci olarak tanmlanabilecek kltr ve uygarln (Ylmaz, 2008, s. 352) geliimin-
de bilginin, yani kitabn rol yadsnamaz. almann amac, gnmz modern kitabn tarihini
genel hatlaryla ortaya koymaktr. Konu, Antika ve Ortaa olarak iki temel balkta ele aln-
m ve Msr papirs rulosundan balayarak, basl kitabn ilk dnemlerine kadar geen sre
ile snrlandrlmtr. Bu erevede ncelikle kitabn kkenlerini oluturan unsurlar hakknda
ksaca bilgi verilmitir. Ayrca, kitabn ortaya kmasnda nemli etkileri olan kt ve matbaa
gibi bulular zerinde durulmutur. Son olarak matbaann dourduu sonulara deinilmitir.
Betimleme ynteminin kullanld almada veri toplamak amacyla belge analizi teknii kul-
lanlmtr.
Antika
Kitabn Kkenleri
Antikada ok eitli malzemeler zerine yaz yazld bilinmektedir. Bunlar u ekilde sra-
lanabilir: Aa kabuklar, aa yapraklar, levhalar, kil tablet, keramik vazo paralar, topraktan
yaplm kaplar, talar, eitli madenler, keten bezi, fldii, kemik, hayvan kabuklar ve organla-
r, baz bitki kabuklar, papirs, parmen ve kt (Yldz, 2000). Bu ok eitli yaz tayclar
kitabn temellerini oluturmutur.
(Resim 1): Gney Hindistanda bulunmu zerinde Kambaramayanan destan yazl katlanabilir bambu levhalar-
dan oluan kitap paras (Jean, 2006, s. 67).
Msr Papirs Rulosu
Papirs bitkisinden retilen bir tr kt olan papirs, Antikada kullanlan en nemli yaz
malzemesidir. lk defa Eski Msrda M.. 3300l yllarda elde edilen ve kullanlmaya bala-
yan papirs zamanla dier Akdeniz lkelerine yaylm ve M.S. 11. yzyla kadar en kullanl
yaz malzemesi olmutur (Atlgan, 2006, ss. 293-311). Papirs bitkisi Nil delta ve vadisinde
bolca yetien bir bitkidir. Eski Msrllar, papirs bitkisinin saplarndan kt elde ederek yaz
dnyas iin bir devrim gerekletirmitir (Bloom, 2003, s. 38; Jean, 2006, s. 40). Belirli i-
lemlerden geirilerek papirs bitkisinin znden elde edilen papirs ktlarn yaz yazmaya
elverili olanlarndan kitap yaplmtr. Papirs kitap, genellikle rulo (volumen) biimliydi.
Yazlar papirs kt zerine stunlar halinde yazlyordu. Son stunun altna eserin ad, yaprak
says, stun ve satr says gibi bilgiler kaydediliyordu. Temelde Papirs kitap, bkl olarak
saklanan ve alarak okunan uzun papirs rulosuydu (cal, 1971, ss. 67-68). Papirs rulosu
biimli kitap, dnemin temel bilgi kayna olmu ve nemini uzun yllar korumutur.
Grler / Opinion Papers


mer Dalkran
203
(Resim 2): Bir yznde mali bir hesap, dier yznde bir zgemi bulunan papirs tabaka. Msr, M.S. 9. yy
Nasr D. Halili slam Sanat Koleksiyonu, Londra [PPS 411] (Bloom, 2003, s. 48)
(Resim 3): Eski Yunan ktphanelerinde duvar oyuklarna yerletirilmi rulo eklinde papirs kitaplar (cal,
1971, s. 69).
Kitabn Tarihi
History of the Book
204
En Eski in Kitaplar
Nil vadisinde papirs kdnn temel yaz malzemesi olarak kullanld sralarda inde kitap
sanatnn geliimi balamtr. Bu erevede inde ortaya kan kitap biimleri aa kitaplar
ve ipek kitaplardr. inde yaz yazmak iin balarda kemik, tosbaa baas (kabuk), yarlm
bambu kam sonralar ise aa plakalar kullanlmtr. Aa kitaplar zerine yazlar stil ad
verilen bir tr ine ile haff izgi izilerek yazlyordu. inde edebiyatn gelimesine paralel
olarak aa plakalar yetersiz kalnca yaz malzemesi olarak ipek ne kt. pek zerine yaz
yazmak iin, zamk, is, vernik ve in mrekkebi ile deve tynden yaplm bir fra veya bam-
bu kullanlmaktayd. Papirse benzer parlaklk ve bklgenlik gsteren ipein fyat olduka
yksekti (Dahl, 1999, s. 7). Aa malzemeler ve ipekten retilen bu kitaplar, Eski inde uy-
garln geliimini gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
(Resim 4): Dunhuangda Bin Buda Maarasnda bulunan Elmas Sutras metninin bask n sayfas ve metnin
balangc, M.S. 868 British Library, Londra (Bloom, 2003, s. 59).
Kk Asyada (Anadolu) Kil Tabletler
Gnmzdeki kitabn en eski dayanaklarndan birisi de kildir. Kil, ilk olarak M.. 3. yzylda
kullanlmtr. Yumuak ve nemli olan kil tabletler zerine harfer izilmek suretiyle yaz yaz-
lyordu. Bu nedenle Asurlular ve Smerlerin yazs iviyi andrmaktadr. Tabletler, zerlerine
yaz yazldktan sonra sertlemeleri iin piiriliyordu. Gnmzde, o zamanlardan kalma kil
tabletler mevcuttur. Bu tabletler, Asur krallarnn ktphanelerini ve arivlerini oluturmutur.
Ayrca, Asurlular, Babilliler ve Smerlerde bunlardan baka nemli ktphaneler de bulunu-
yordu. Buralarda sistemli bir biimde kitap retimi yaplyordu. Ninova ve Babil tapnaklarnda
kitap oaltma atlyeleri bulunduu bilinmektedir (Labarre, t. y., s. 8). ivi yazs tabletlerin
bir ksm da Kk Asyann (Anadolu) baz gelimi uygarlklarnda bulunmutur. M 1900-
1200 yllar arasnda en parlak dnemini yaayan Hitit uygarlnn bakenti Boazkyde
15.000 byk boyutlu tablet elde edilmitir. Bununla birlikte; her eseri, ierdii tablet saysn
ve balklarn gsteren kataloglar ortaya karlmtr. Hititler dneminden kalan dier tabletler
ise dnemin nemli alveri merkezlerinden olan Kuzey Suriyede Ras-Shambrada kartl-
mtr (Dahl, 1999, s. 10). Bu erevede Anadolu uygarlnn olumasnda Hititlerin rol de
ortaya kmaktadr.
Grler / Opinion Papers


mer Dalkran
205
(Resim 5): Mezopotamyadan iviyazl kil tablet, Uruk, yaklak M.. 1750. British Museum, Londra (Bloom,
2003, s. 35).
Grek Kitab: Papirs Rulosundan Parmen Kitaba
Eski Yunanda kitap balarda papirs rulosu olarak ekillenmitir. Ancak parmenin yaz
amal kullanlmaya balamasyla zamanla parmen kitap ortaya kmtr. Yunanllar papirs
rulosunu M.. VII. yzyldan itibaren kullanmaya balamtr. Bununla birlikte, bilinen en eski
Yunan papirs M.. IV. yzyldan kalmadr. Grekler dneminden gnmze hibir rulo ula-
amamtr. Ancak, Grek papirs rulolarnn 6-7 metre uzunlukta olduu tahmin edilmektedir.
Drl haldeki bir el yazmas rulo 5-6 cm apnda, elde kolaylkla tutulabilen silindir biimliy-
di. Baz rulolarn uzunluunun 6 metreyi getii belirtilmektedir. M.S. IV. yzyldan balayarak
papirs kullanm azalarak sona erme eilimine girmi ve parmen papirsn yerini almaya
balamtr. Bu duruma sebep olarak Msr Kralnn Bergama Ktphanesinin skenderiye K-
tphanesinin nne gemesini engellemek amacyla II. Yzyln banda papirs ihracatn
yasaklamas gsterilmektedir (Dahl, 1999, ss. 11-16). Bu durum kukusuz, corafyaya bal
olarak kitabn oluum srecinde siyasetin etkisini ortaya koymaktadr.
Hayvan derilerinin uygulanan zel bir ilemle elde edilen bir yaz malzemesi
olan parmen, M. . III. binden balayarak M. S. VI. ve VII. yzyllara kadar kullanlmtr.
Antikada ok deerli bir yaz malzemesi olarak ne kan parmen bu zelliini uzun yllar
korumutur. (Yldz, 2000, s. 159). Parmenin yaygnlamasnda ve tercih edilmesinde papi-
rse gre birok avantaja sahip olmas etkili olmutur. Papirs yalnzca Msrda elde edilebi-
liyorken, parmen hayvan bulunan herhangi bir yerde retilebilirdi. Papirse gre daha souk
ve nemli bir iklim isteyen parmen bu zelliiyle farkl iklimlerde salamln koruyarak kul-
lanlabilmitir. Ayrca parmenin katlandnda ypranma ve yrtlma sorunu bulunmamaktay-
d. (Bloom, 2003, ss. 46-47). Balarda parmenin de papirsteki gibi yalnzca bir yzne yaz
yazld ve rulo eklinde kitap yapld bilinmektedir. Ancak zamanla parmen iki yzne
de yaz yazlabilecek ekilde hazrlanm ve zamanla defter ekline sokulmutur (cal, 1971, s.
70). Bu deiim, gnmz kitabna ulaan srecin en nemli evresini oluturmutur.
Kitabn Tarihi
History of the Book
206
(Resim 6): Ahap bir ereve zerine gerilmi kei derisinden bir parmen (Wikipedia, 2012).
(Resim 7): Sefer Tevrat, geleneksel formu branice ncil, parmen bir kaydrma (Vikipedi, 2012).
Rulodan Kodekse Gei: Tahta Tabletler ve Parmen Kodeksler
Antik dnemde yatay rulo en yaygn kitap biimi olmasna ramen tahta tabletler ve parmen
kodekslerin kullanld da bilinmektedir. Yaz tableti, 1-10 adet tahta ya da fldii parasndan
oluan bir yaz tabletidir. Bu tabletler, mentee ya da toka ile birbirine tutturulmu ya da kenar-
larna alan deliklerden geirilen bir iple balanyordu. Tabletin zerine tebeir veya mrekkep
ile dorudan yaz yazlabiliyordu. Ancak genellikle tabletin ii haffe oyuluyor ve balmumu
dolduruluyordu. Bylelikle yaz bu tabakann zerine keli bir alet yardmyla yazlyordu.
Bu ekilde tabletler ok yaprakl biimde de retilebiliyordu. Roma mparatorluunun ilk d-
nemlerinde kitap yapmnda parmenden yararlanma ynteminde baz gelimeler yaanmtr.
Bunun sonucu olarak parmenden tablette kullanlan biimde kitap retimi gerekletirilmi-
tir. Bu yeni biime kodeks ad verilmitir. Bu terim, balarda ciltli takm balmumu kapl
tabletleri ifade etmek iin kullanlmaktayken, zamanla tek kenarlarndan birbirine tutturulmu,
parmen, papirs ve kt gibi bklgen malzemelerden yaplan kitap biimleri iin de kulla-
nlmaya balanmtr (Bloom, 2003, s. 42; Dahl, 1999, s. 17). Gelinen bu srele birlikte, kitap
biim deitirmi ve zamanla rulo kitap yerini kodeks kitaba brakmaya balamtr.
Grler / Opinion Papers


mer Dalkran
207
(Resim 8): ngilterenin kuzeyinde bir Roma snr karakolu olan Vindolandada bulunan tahta yaz tableti, M.S.
1. yy sonu veya 2. yy ba British Museum, Londra (Bloom, 2003, s. 43).
(Resim 9): Uluburun batnda bulunan bir ift fldii menteeli imir yaz tableti, M.. 14. yy. 8.9x12,5 cm.
Texas A&M niversitesi Deniz Arkeolojisi Ensitsnn izniyle [KW 4370] (Bloom, 2003, s. 43).
Parmen kodeks kitap biimi, kullanm olarak rulo kitaplara gre daha pratiktir. Ko-
deks zerinde aranlan bilgi kolaylkla bulunabilmektedir. Kodeks kitap biimi, gnmzde
kullanlan kitapla benzerlik gstermektedir (cal, 1971, s. 71). Dier bir deyile kodeksler
gnmz kitabnn gerek anlamdaki atasdr.
(Resim 10): Byk parmen tabakalar zerine Yunanca yazlm Sinaiticus Kodeksinden sayfalar, M.S. 4. yy.
sonlar. Her sayfa 37x32 cm boyutundadr. British Library, Londra (Bloom, 2003, s. 48).
inde Kdn Bulunuu
Roma mparatorluunda papirs rulosu ve parmen kodeksinin kullanld dnemde inde
de yazl uygarln gelimesinde r aacak bir bulu douyordu. Modern kitabn douunda
nemli bir unsur olan kt inde M.S. 1. Yzyl sonlarnda icat edilmitir. inlilerin kitap ya-
zmnda doal olarak pahal bir nesne olan ipekten yararlandklar bilinmektedir. nceleri kt
yapm iin paavra ve dier atk liferi kullanan inliler, zamanla aa lif, kenevir, jt, bambu
ve rami gibi bitkilerden elde edilen aas lifer kullanmaya balamtr. inliler, kd ok
eitli amalar iin kullanmlardr. Mendil, ambalaj, yazma ve resim amal ve tuvalet kd
olarak kullanlan kt ayn zamanda trensel adaklarda, giysilerde, ev eyalarnda, apkalarda
ve uurtmalarda da kullanlmtr. inde kdn en yeni ve en nemli kullanm kukusuz ba-
sm alan olmutur (Bloom, 2003, ss. 25-62; Dahl, 1999, s. 26). Gnmz uygarlnn temelini
oluturan kt, matbaa gibi pek ok nemli buluun inde ortaya kt ama in uygarlnn
geliim srecinde ok byk bir etki uyandrmad grlmektedir. Bunun aksine anlan bulu-
lar Avrupa ktasnda pek ok gelimeye itici g olmutur.
Kitabn Tarihi
History of the Book
208
(Resim 11): Gansu eyaletinde Tianui yaknlarndaki Fangmatanda bulunan, zerinde harita izleri olan kenevir
kat paras, yaklak M.. 150 (Bloom, 2003, s. 56).
Ortaa
El yazmas Kitap
Matbaann bulunduu 1450 ylna kadar kitaplar el yazmas biimindeydi. Kitaplar insan eliyle
yazlyor ve oaltlmalar tek tek yaplabiliyordu. Batda el yazmas kitaplarn ou kodeks
eklinde olmasna ramen rulo biimli kitaplar da mevcuttu. Kitap konusunda Yunanllarn et-
kisinde kalan Romallarda kitap oaltma ilerini zel yetimi kleler yrtmekteydi. Zamanla
kitap yazm, daha ok kilise grevi olarak grlmeye balanmtr. Genel olarak kitap oalt-
ma ii manastrlarn scriptorium ad verilen yaz atlyelerinde yaplmtr. Kilisenin el yaz-
mas kitap sanat zerine etkisi btn Ortaa boyunca devam etmitir. 7. yzyldan itibaren bu
elyazmalar, slam ktphaneleri tarafndan toplanmaya ve Arapaya evrilmeye balanmtr.
Ortaada kitap oaltm gene manastrlarda yaplmtr. 8. yzyln sonlarnda el yazmas
kitaplarda Roman sanat a etkili olmutur. Yaz sanatnda standart haline gelen Karolenj yaz
sistemi 11 ve 12 yzylda uzun, dar ve skk keli Gotik yaz biimini almtr. 13. yzyln
sonlarna doru niversitelerin kurulmasna bal olarak kitap oaltan meslek kurulular orta-
ya kmtr. 14. ve 15 yzylda kiliseye bal olmayan hattat, minyatrist ve kitap ssleyicileri
yetimi; kitap sanatnda, konularda ve ekillerde deiimler olmu; tarih ve roman gibi yazma
kitaplar ortaya kmtr. Ortaan sonlarna doru parmenin doal olarak da el yazmas
kitabn pahalanmas yaz malzemesi olarak parmenin yannda kdn da kullanlmaya ba-
lamasna neden olmutur. (cal, 1971, ss. 81-89). Dier bir deyile, kdn kitap yapmnda
kullanlmasnda ekonomik faktrler etkili olmutur.
Grler / Opinion Papers


mer Dalkran
209
(Resim 12): Brene Populi et compagnarum pisani Communis (1300-1308) adl kitabn ssl ilk sayfas Pisa
Devlet Arivi (cal, 1971).
Kdn Avrupada Yaylmas
Modern kitabn ortaya knda kukusuz inliler tarafndan bulunan kdn Avrupada ya-
ylmas nemli bir ke ta olmutur. inliler ile Mslmanlar arasnda 751 ylnda meydana
gelen Talas Sava sonucu Mslmanlar esir alnan 20.000 inli vastasyla kt yapmn
renmitir. Semerkand kd nasyaya ihra edilmekteyken, Mslman Araplar da kt
retimine balamlardr. Kt retimi Badat, am, Hama, Trablus ve Kahirede younla-
mtr. XII. yzylda Mslmanlar, kt retimini spanya ve Sicilyaya, XIII. yzylda da Hin-
distana iletmilerdir. spanyadaki kt retimi, 1492 ylndan sonra Mslmanlardan Hris-
tiyanlarn eline gemitir. Bylelikle kt yapm Avrupada yaygnlamtr (Yldz, 2000, s.
46). Kdn Avrupada yaylmas, basmclkta kdn kullanlabilmesine zemin hazrlam ve
kttan retilen kitaplarn ortaya kmasna neden olmutur.
Matbaa ve Basmclk
El yazmas kitaptan basl kitaba gei matbaann icadyla mmkn olmutur. Matbaann bili-
nen ilk rneinin en eski zamanlardan beri inde kullanld bilinmektedir. Tahta kalp bas-
ks denilen bu basm tr geleneksel in basmnn temel aracdr. inde tahta kalpla yaplan
basknn ilk rnei, dut aac kabuundan yaplm kaln kttan elde edilmi minyatr bir
tlsm tomardr. Bu tomar, 6 m X 60 cm llerinde olup zerinde 12 tahta kalp basks bulun-
durmaktadr. Dnyadaki en eski basl kitap, 868 ylna tarihlenen Elmas Sutrasnn ince e-
virisinin kda basl bir kopyasdr. inde hareketli harferin II. yzyl ortalarnda bulunmu
olmasna ramen tahta kalp basks nemini korumutur. Bu duruma neden olarak, incenin
zelliklerinden dolay hareketli harferin igcnde nemli bir tasarruf salamamas gsteril-
mektedir (Bloom, 2003, ss. 62-63). Bu nedenle, dil ve alfabe gibi kltrel unsurlarn, uygarlk
srecindeki olumlu ve olumsuz etkilerinin olabilecei saptamasn yapmak yanl olmayacak-
tr.

Kitabn Tarihi
History of the Book
210
Yzyllardan beri bilinen bask makinesi Gutenbergden nce, zm skma, kt par-
latma ve kumalar zerine bask yapmak iin de kullanlyordu. 15. yzyl banda, ahap kalp-
l harfer, ncilden sahneler ve aziz resimleri ile birlikte baslmtr. Ancak bu basklar, kdn
arka yznn tahtaya srtlmesiyle elde edilmiti. Gutenberg ise deiebilen harferle bask
yntemini (tipograf) gelitirmi, basky mekanikletirmi ve kdn nemini anlayarak ba-
smda kd kullanmtr (Jean, 2006, ss. 93-95). Bylelikle basl kitap ve ada basmcln
temelleri atlmtr.
(Resim 13): Gutenberg Kutsal Kitab (Vikipedi, 2012).
Matbaann Dourduu Sonular
Gutenbergin matbaasyla kitaplarn hzl biimde ve ok kopya olarak baslmas olanakl hale
gelmi, basmclk gelimi ve ksa srede Avrupada birok matbaa kurulmutur. 1500 ylna
kadar geen yaklak 50 yllk srede Avrupada 300 kentte faaliyet gsteren 1700den fazla
matbaa bulunduu belirtilmektedir (Johnson, 1973, s. 73). Bu durum, basmcln yeni bir i
kolu olarak ortaya kp ksa srede benimsendiini gstermesi bakmndan nemlidir.
Literatrde matbaann icad ve basmcln getirdii yeniliklere ve dourduu olumlu sonula-
ra eitli alardan geni olarak yer verilmitir. Bunlar; bilgiyi kayt altna almann kolaylama-
s, bilgi kaynaklarnn kopyalarnn ksa srede ve ok sayda retilebilmesi, bilgi kaynaklarnn
ucuzlamas, okuryazar saysnn art ve insanlarn eitim dzeyindeki ykselme olarak sra-
lanabilir (akn, 2004, s. 154). almann konusu asndan en nemli sonular ise; modern
kitabn ortaya karak ksa srede ok sayda baslabilmesi ve yaygnlamasdr. Matbaann
icadndan nce btn dnyada toplam 30.000 kadar kitap (el yazmas) olduu tahmin edil-
mektedir. Bunlar da, manastr ve kiliselerde, zel koleksiyonlarda ulalmas zor bir durumda
bulunuyordu. 1500 ylna gelinceye kadar ise yaklak 40.000 orijinal kitap 15.000.000 kopya
olarak baslmtr (Johnson, 1973, s. 73; Barutugil, 2002, s. 20). 20. yzyln balarnda kitap
saysnn 5.000.000u bulduu ve yalnzca 1982-1986 aras dnemde ise bu saynn 3.935.500
olduu belirtilmektedir (Labarre, t.y., s. 97). Kitap saysndaki bu hzl art kukusuz, insanl-
n yazl birikiminin daha geni alanlara daha hzl biimde aktarlabilmesinin nn am-
tr.
Matbaann icad ktphaneleri de olumlu etkilemitir. Basmcln gelimesiyle, k-
tphanelerin nemi ve bykl artmtr. Ktphaneler, ksa zamanda, el yazmas dnemin
en byk kitap koleksiyonlarnda bulunan kaynaklardan daha fazla sayda kaynaa sahip ol-
mulardr. Nitekim 1600 ylnda 10.000 cilt kadar kitab olan Viyanadaki imparatorluk ktp-
hanesi Hofbibliothekin kitap says 1680 ylnda 80.000e kmtr. Benzer biimde, 1786
Grler / Opinion Papers


mer Dalkran
211
ylnda Berlin Kraliyet Ktphanesinde 80.000 kitap bulunduu bilinmektedir (Burke, 2001,
ss. 69-70; Smith, 1993, s. 33). Dier bir deyile, dnya zerinde kitap saysnn artmasyla k-
tphane koleksiyonlarnn genilemesi arasnda paralellik bulunduu sylenebilir.
Genel olarak ifade etmek gerekirse, bask teknolojisinin 16. yzyldan bu yana geli-
mesi sonucu, dnya apnda kitap basmnda byk bir art grlmektedir. Kitaplar, hem konu
hem de tasarm olarak eitlilik kazanmtr. Grn olarak dikkat eken kitaplara minyatr
kitaplar, byk boy kitaplar, ipek ciltliler, karton kapakllar ve nadir basklar rnek olarak gs-
terilebilir. Gnmzde ok eitli konularda kitaplar yaynlanmaktadr. Kabaca bir ayrm yap-
mak gerekirse bu kitaplar romanlar ve roman olmayan kitaplar olarak snfanabilir. Dnyada
kitap yaymnda ABD, Rusya, Japonya, ngiltere, Almanya, Fransa gibi lkeler ilk sralarda
yer almaktadr. Teknolojideki gelimelere ramen Trkiyede gelimi lkelere gre yayn sa-
ysnda ciddi bir art bulunmamaktadr (nen ve Trkylmaz, 2011, ss. 2-3). Bununla birlikte,
bilgi teknolojisinin gelimesiyle birlikte ortaya kan e-kitaba ramen basl kitap yaymcl
varln srdrmeye devam etmektedir.
Modern Kitap ve Geliimi
Balangta matbaa, el yazsnn bir uzants olarak deerlendiriliyordu. Matbaacnn temel ama-
c, yazcyla rekabet edebilmek ve kaligrafli yaptlar gibi pahal basmlar hazrlamakt. Basl
sayfalar zerinde belirli alanlar tezhipinin sslemesi iin bo braklyor ve mmkn olduun-
ca el yazmas sayfann grnm korunuyordu (Jean, 2006, ss. 93). Balarda el yazmas kitap
biimiyle retilen basl kitaplar yaklak yz yllk bir evrim sonucunda 1530-1550 yllarnda
byk oranda gnmz kitabna benzer biimi almtr (Labarre, t. y. , s. 54). Basl kitaplarn
en eskileri ve 1500 ylna dek baslan kitaplar, Latincede beik anlamna gelen incunabulum
szcnden hareketle beik kitap adyla anlmaktadr. Bu adlandrmayla, anlan kitapla-
rn tmyle basmcln ilk dnemine gnderme yapt vurgulanmaktadr (Jean, 2006, s. 94;
Dahl, 1999, s. 112). Kukusuz beik kitaplar, basl kitaplarn ilk rnekleri olmas bakmndan
kitabn geliim izgisinde byk bir neme sahiptir.
Basma kitaplar, el yazmas kitaplardan ucuz olduklar iin, zarar gren ya da kaybolan kop-
ya yerine yenisini almak kolayd. Ayrca, kitaplar, okurlar iin aydn soylularn zenginliinin
simgesi ve aratrmalar iin temel kaynak olmutur. Bununla birlikte, ilk kez yzlerce okurun
ayn zamanda ayn kitabn e kopyalarna sahip olmutur. Kitaba okur tarafndan not yazlarak
kendi haline getirilmedii srece dnyann farkl ehirlerinde okunan kitaplar ayn oluyordu
(Manguel, 2001, s. 167). Bu erevede basl kitap, okurlar iin de tamamen yeni deneyimleri
mmkn klm ve okumann tarihi asndan da bir dnm noktas olmutur.
lk basmclar, el yazmas eserlerde kullanlan harferi ve yaz trlerini aynen alarak
basl kitaplarn harferinin oluturulmasnda kullanmlardr. Ayrca, mstensihlerin zaman ve
yerden kazanmak amacyla el yazmalarnda kullandklar ksaltmalar ve birletirme balantlar
da ilk basmclar tarafndan kullanlmtr. lk matbaann metni genellikle iki stuna dizilmek-
teydi. Metin, el yazmalarndaki gibi ok sk olup, metni yalnzca baz ssl harfer ve satr
balarn gsteren iaretler kesmekteydi. Gnmz kitabnn biimi hala lka sonunda orta-
ya kan kodeks biimidir. Basl kitapta kt, Ortaadaki bir araya getirilmi parmen
yapraklarndan oluan kitap gibi kullanlmtr. El yazmalar gibi, ilk basl eserlerin de bal
yoktu. Bu nedenle basmcln ilk yllarndan kalan eserlerin basm tarihi ve yerin belirlenmesi
glemitir. Ancak, zaman iinde kitabn sonuna birka satrla, kitabn ve yazarn ad, basm-
cnn ad, tarih ve basmn yapld yer konulmaya baland. Bu ksma tamamlamak anlam-
na gelen Yunanca colophon denilmektedir. Yllar getike, kitapta illstrasyon, iaret ya da
damgann yannda yaynn yapld yer, kitab satan kitapnn adresi, yayn tarihi belirtilmeye
baland. 15. yzyldan itibaren kitaplarda tm eleriyle birlikte balk sayfas yaplmaya ba-
lanm ve bu uygulama 16. yzyln ikinci yarsnda yaygnlamtr. Bylece colophon kl-
m/ortadan kalkmtr. Gnmz kitaplarnda yer alan tarihinde de baslmtr ibaresi
colophonun yerini almtr (Labarre, t. y, ss. 54-58). Gelinen bu srete sonu olarak, modern
kitabn bir lt olan i kapak ortaya kmtr.
Basmcln ortaya kt ilk dnemlerde, basmclar genelde kitaplarn ciltleme ile-
mini de gerekletiriyorlard. Byk basmevlerinde kitaplar ounlukla ciltlenmi olarak sa-
tlyordu. Zamanla ciltilikte yeni gelimeler olmu ve eitli lkelere has ciltleme zellikleri
Kitabn Tarihi
History of the Book
212
ortaya kmtr (Dahl, 1999, s. 113). Bununla birlikte basmcln ilk gnlerinden gnmze
kitaplar, harferi, metinsel zellikleri deiim geirmitir. Ayrca, ssleme sanatndaki gelime-
ler de kitabn grsel zelliklerinde gelimeler meydana getirmitir.
Matbaacln yeni bir meslek olarak ortaya k, kitap ticareti, ciltilik, yaynclk gibi
kitapla ilgili alma alanlarnn otaya kmasna neden olurken, kitaplarla ilgili yasal dzenle-
melerin yaplmas gereini de ortaya karmtr. Bununla birlikte, yayncln Avrupa da ge-
liimi modern kitabn geliiminde nemli bir admdr. Sanayi Devrimiyle birlikte 19. yzylda
kdn retiminde ve bask tekniindeki gelimeler, kitap retiminde ok byk bir geliim
salamtr. Mizanpaj zerine yaplan aratrmalar ve illstrasyon yntemlerinin gelimesi de
kitabn geliiminde nemli rol oynamtr (Labarre, t.y., ss. 68-97). Gnmzde de modern
kitabn geliimi ve deiimi anlan unsurlarn etkisiyle ekillenmeye devam etmektedir. An-
cak, bilgi teknolojisindeki ba dndren gelimelerin e-kitap teknolojisini ortaya karmasyla
tamamen biim deitiren kitap, halen elektronik ve basl olarak varln srdrmeye devam
etmektedir.
Deerlendirme ve Sonu
Yaygn olarak kullanlan temel bilgi kaynaklarndan olan kitabn gnmzdeki biimini almas
ok uzun bir sre sonunda gereklemitir.
Yaznn icadndan sonra insanlar, coraf zelliklere bal olarak deien farkl yaz
malzemeleri kullanmlardr. Aa kabuklar, aa yapraklar, levhalar, kil tablet, keramik vazo
paralar, topraktan yaplm kaplar, talar, eitli madenler, keten bezi, fldii, kemik, hayvan
kabuklar ve organlar, baz bitki kabuklar, papirs, parmen ve kt gibi yaz malzemeleri
kitabn temellerini oluturmutur. Msrda papirs bitkisinden retilen bir eit kt olan pa-
pirsten yaplan rulo biimli kitaplar ilk kitap rneklerindendir. Asurlular, Babiller ve Smerler
ise Anadolu corafyasnda kilden rettikleri tabletler zerine yazdklar yazlarla kil tablet bi-
imli kitaplarn ortaya kmasn salamtr. Grek dnyasnda kullanlan Msr papirs rulosu
kitaplar yerini zamanla papirse gre birok avantaj bulunan parmen kitaplara brakmtr.
Hayvan derilerine uygulanan zel bir ilemle elde edilen parmenin bulunmasn Msr kra-
lnn papirs ihracatn yasaklamas tetiklemitir. Antik dnemde yatay rulo en yaygn kitap
biimi olmasna ramen yaz tahta tabletler ve parmen kodeksler de kullanlmtr. Tahta tab-
letlerin defter biimine benzer biimde retilmeye balayan parmen kitaplar yani kodeksler
ise gerek anlamda gnmz kitabnn atas olmutur. Bununla birlikte inde uzun yllardr
bilinen ve eitli amalar iin kullanlan kdn basmclkta kullanlmas da kitap tarihi iin
kilit bir gelimedir.
Ortaada matbaann bulunduu 1450 ylna kadar geen srete doal olarak kitaplar
el yazmas biimindeydi. Kitap yazm ve oaltm genellikle kilise gdmndeydi. Manastr-
larda bulunun yaz atlyeleri yaygn olarak kitap retim merkezleri olmutur. Zamanla kilise-
den bamsz kitap ssleme sanatlar ve kitap trleri ortaya kmtr. Parmendeki pahalln
el yazmas kitabn fyatlarna olumsuz olarak yansmasyla kitap yazmnda kt kullanlmaya
balanmtr. Dier bir deyile, inliler tarafndan uzun yllardr kullanlmakta olan kdn Av-
rupada yaylmas kitap yapmnda ok nemli bir ilev stlenmitir. te yandan, Gutenbergin
uzun yllardr eitli amalar iin kullanlmakta olan devingen harferle bask tekniini geli-
tirmesi basmcl ve modern kitab dourmutur. nsanlk tarihi iin en nemli bululardan
birisi olan matbaa, kitaplarn hzl biimde ve ok kopya olarak baslmasna mmkn klmtr.
Kitabn yaylmas da, okuryazar saysnn artmas ve insanlarn eitim seviyesinin ykselmesi
gibi olumlu sonular dourmutur.
Matbaann ilk dnemlerinde baslan kitaplar doal olarak el yazmas kitap biimini ko-
rumutur. Yaklak yz yl sonra ise kitap byk oranda gnmz kitabna benzer hale gelmitir.
Bununla birlikte, basmcln ilk gnlerinden bugne dek kitaplar, harferi, metinsel zellikleri,
cilt yaplarnda ve ssleme sanatlarnda eitli gelimeler meydana getirmitir.
Tarihsel srete, kitabn oluumunda eitli coraf, ekonomik ve kltrel faktrler etki-
li olduu grlmektedir. rnein, Msrda papirs bitkisinin yetime olana bulmas papirs
kdndan kitap retmeyi gerektirirken; papirs ihracatnn yasaklanmas Grek dnyasnda
hayvan derisinden elde edilen parmenden kitap yapmn dourmutur. Benzer biimde, par-
Grler / Opinion Papers


mer Dalkran
213
menin fyatndaki art kitap retiminde kda ynelmeyi salamtr. Bununla birlikte kitap,
tarihin hangi dneminde, hangi corafyada hangi biimde olursa olsun bilgi kayna olma ni-
teliini korumutur. Bilginin, bilimin ve kltrn korunmasnda ve yaylmasnda hayati ileve
sahip olan kitaplar, bugnden sonrada belki farkl biimlerde de olsa nemini koruyacaktr.
Kukusuz, tarihte kitab ortaya karan sreleri ve koullar tanmak yani kitabn tarihini bil-
mek, bu konuda deerlendirmede bulunmay kolaylatracaktr.
Kaynaka
Atlgan, M. (2006). Antik an en nemli yaz malzemesi: Papirs. Bilgi Dnyas, 7 (2), 293-312.
Barutugil, . (2002). Bilgi ynetimi. stanbul: Kariyer Yaynclk.
Bloom, J. M. (2003). Kda ilenen uygarlk: Kdn tarihi ve slam dnyasna etkisi. (Z. Kl, ev.). stanbul:
Kitap Yaynevi.
Burke, P. (2001). Gutenbergden Diderotya bilginin toplumsal tarihi. (M. Tunay, ev.). stanbul: Tarih Vakf
Yurt Yaynlar.
akn, . (2004). Mteferrika Matbaasnn dndrdkleri ve Avrupada basmcln etkileri: Gelecek iin ge-
mii anlamak. Bilgi Dnyas, 5 (2), 153-167.
Dahl, S. (1999). Antikadan gnmze her ynyle kitabn tarihi (M. Dndar, ev.). Ankara: Mill Ktphane
Bakanl.
Jean, G. (2006). Yaz: nsanln bellei. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Johnson, E. D. (1973). Communication: An introduction to the history of writing, printing, books and libraries.
New Jersey: Scarecrow Press.
Labarre, A. (t. y.). Kitabn tarihi. (G. stn, ev.). stanbul: letiim Yaynlar.
Manguel, A. (2002). Okumann tarihi: nceleme. (F. Eliolu, ev.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
cal, O. (1971). Kitabn evrimi. Ankara: Trkiye Bankas.
nen, B. Z. ve Trkylmaz, M. (Yay. Haz.). (2011). VEKAM gemiten gelecee kitabn serveni: 44. Ktphane
Haftas, 4 Nisan 2008, Ankara: Bildiriler. (T. Berkes, Ed.). Ankara: Vehbi Ko ve Ankara Aratrmalar
Merkezi.
Smith, E. (1993). Ktphaneci, bilim adam ve aratrma ktphanesinin gelecei. Ankara: NAK.
Vikipedi. (2012). Johannes Gutenberg. 14 Aralk 2012 tarihinde http://tr.wikipedia.org/wiki/Johannes_Gutenberg
adresinden eriildi.
Vikipedi. (2012). Parmen. 14 Aralk 2012 tarihinde http://tr.wikipedia.org/wiki/Par%C5%9F%C3%B6men ad-
resinden eriildi.
Wikipedia. (2012). Pergament. 14 Aralk 2012 tarihinde http://de.wikipedia.org/wiki/Pergament adresinden eri-
ildi.
Yldz, N. (2000). Eskiada yaz malzemeleri ve kitabn oluumu. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Ylmaz, B. (2008). lka Anadolu uygarlklarnda sosyo-ekonomik ve kltrel yap balamnda ktphane/ariv
kurumu. Trk Ktphanecilii, 22 (3), 351-376.
Kitabn Tarihi
History of the Book