DINAMIKA KRISTALNE

REETKE
r<r
o
sila nastoji poveati r
r>r
o
sila nastoji smanjiti r
r0- ravnotena vrijednost kad je sila =0
Smjer djelovanja sile suprotan je od
smjera pomaka.
Sila nastoji vratiti atome u ravnotene
poloaje i zove se povratna (restitucijska)
sila.
Pod djelovanjem ove sile atomi titraju oko svojih ravnotenih poloaja.
Kao da su atomi meusobno vezani elastinim oprugama (postoje
elastine/povratne sile)
U kristalnoj reetki pomak svakog atoma utie pobuuje i njegovu okolinu-
vezano titranje.
U tom titraju je uskladitena unutranja energija kristala koju tijelo ima na
konanoj temperaturi
Intenzitet titranja se smanjuje sa temperaturom
Titranje postoji i na temperaturi apsolutne nule zbog Heisenbergovih relacija
neodreenosti
h q p
Atomski pomaci iz ravnotenog poloaja daju talas koji se prostire kroz
reetku i koji moe da se okarakterie sa:
brzinom prostiranja v
talasnom duinom ili talasnim brojem k = 2/
frekvencijom ili ugaonom frekvencijom = 2 = kv.
Moemo izvesti jednainu kretanja za bilo koji pomak, tj. nai tzv.
DISPERZIONU RELACIJU koja povezuje frekvencije i talasne duine, tj.
ugaone frekvencije i talasni broj (vektor) = f(k).
OSCILOVANJE ATOMA U JEDNODIMENZIONALNOJ
KRISTALNOJ REETCI
Funkcionalna zavisnost frekvencije od talasnog vektora (k) naziva se
DISPERZIONA RELACIJA.
Odrediemo disperzionu relaciju u najjednostavnijem modelu reetke u
jednodimenzionalnoj reetki i to u dva sluaja :
lanac sa atomima iste vrste i
lanac dva tipa atoma .
LANAC ISTOVRSNIH ATOMA
Neka svaka elementalna elija sadri samo jedan atom mase M i neka su
atomi meusobno vezani silom jaine.
Neka se u ravnotenom stanju atomi nalaze u voritima reetke na
meusobno jednakom rastojanju a.
Neka svaki atom meudjeluje samo sa svoja prva dva susjeda i neka se
pomak odvija samo u pravcu lanca.
Lanac istovrsnih atoma
Usljed titranja amplitudom u
l
, trenutni poloaji atoma su x=la+u
l
pa se
prema tome mijenjaju i meusobni razmaci
Lanac istovrsnih atoma
Pretpostavke:
1. Atomi titraju oko ravnotenih poloaja x
l
=la
2. Meuatomska sila je kratkog dosega i meudjeluju samo prvi
susjedi, a amplitude titranja su male u usporedbi sa a tj. a>> u
2 pretpostavka nam omoguava primjenu tzv. harmonijske
aproksimacije => potencijalna energija je kvadratna funkcija
atomskih pomaka iz ravnotenih poloaja
Za cijeli linearni niz atoma/harmonijskih oscilatora
( ) ( ) ( ) [ ] ( )
2
1
2
1
2
3 2
2
2 1
2
...
2
a l l
N
l
N N
u u u u u u u u U
+
=

= + + + =


Lanac istovrsnih atoma
Ovdje je - konstanta elastinosti tj. konstanta meuatomskog
djelovanja koja odreuje jainu meuatomske veze
l =1,2,...N je broj elementarnih elija i u naem sluaju broj atoma u
kristalu (jedan atom po elementarnoj eliji- uvedeno na poetku)
Pogledajmo detaljnije titranje l-tog atoma u lancu
Sila na l-ti atom (koja je jednaka negativnoj derivaciji potencijalne
energije) potie od njemu prvih susjeda, lijevog i desnog tj. (l-1)-og i
(l+1)-og i proporcionalna je pomaku tog atoma iz ravnotenog
poloaja , pa je jednaina kretanja l-tog atoma:
Aproksimacija elastinog kontinuuma
(priblino rjeenje)
Pretpostaviemo da je meuatomski razmak a toliko malen da kristalnu reetku
moemo aproksimirati kontinuiranim elastinim sredstvom
Pomak iz ravnotenog poloaja l-tog atoma oznaiemo sa u(x,t), a pomake
susjednih atoma razviti u red po malom parametru a u kvadratnoj aproksimaciji:
( )
( ) ( )
2
2
1
2
, ,
,
2
l
u x t u x t
a
u u x t a
x x

= +

()
Aproksimacija elastinog kontinuuma
(priblino rjeenje)
Time jednadba kretanja postaje:
Ovo je poznata valna jednadba:
Pri emu je v
o
brzina irenja valova u sredstvu. Uporeivanjem
jednaina slijedi da je
Titranjem atoma prenose se zvuni valovi tj. v
0
je brzina zvuka
2 2 2
2 2
u a u
M t x

=

()
2 2
2
0
2 2
u u
v
t x

=

0
v a
M

=
Aproksimacija elastinog kontinuuma
(priblino rjeenje)
Rjeenja valne jednaine su ravni valovi:
u(x,t)=Ae
i(kx-t)
Valni broj je k=2/.
Veza izmeu krune frekvencije, valnog broja i fazne brzine ima oblik:
=v
0
k
Sad emo se opet vratiti na poetnu jednadbu kretanja i nai
rjeenja u obliku Blochovih funkcija (zbog translacione simetrije
kristala)
Uvrstimo li redom l=1,2,...N, dobivamo sistem od N diferencijalnij jednaina
ija rjeenja opisuju titranja N vezanih linearnih harmonijskih oscilacija atoma.
Meutim zbog translatorne simetrije u kristalu, funkcija pomaka u
l
, kao rjeenje
gornje jednaine je Blochova funkcija pa za l-ti atom ima oblik
gdje je r
l
=x
l
=la ravnoteni
poloaj l-tog atoma
(*)
Lanac istovrsnih atoma
Uvrtavanjem ovih izraza u jednainu kretanja, dobiva se jednaina
kretanja u k-prostoru
Djeljenjem sa faktorom e
ikla
slijedi jednaina kretanja u kojoj se gubi
ovisnost o indeksu l, odnosno o razmatranom atomu
Ovo je jednaina kretanja LHO
Rjeenja su:
( )
t i
k
Ae t u

=
Frekvencija titranja oscilatora je:
Frekvencija ima samo pozitivne vrijednosti:
Disperziona relacija sistema
Lanac istovrsnih atoma
Ona ima maksimalnu vrijednost
m
kada je sin(ka/2)=1, odnosno kada je
maksimalna vrijednost valnog vektora k
m
=/a
Ovo je granina vrijednost valnog vektora realnih titranja atoma lanca
Primijetiti da je u 1-D reetki iznos vektora recipronog prostora G
jednak n2 /a gdje je n proizvoljan cijeli broj
Lanac istovrsnih atoma
Podruje valnih vektora u kome su sve mogue vrijednosti
frekvencije jednoznano odreene je podruje prve
Brillouinove zone:
a
k
a


1. B. zona u 1D
2. Valni vektori iz 1. B. zone zovu se redukovani valni vektori
Lanac istovrsnih atoma
Prema (*) titranje atoma oko vorita se prenosi kroz kristal u vidu
ravnih valova:
Minimalna valna duina odreena je maksimalnom vrijednou
valnog vektora:
Vidimo da je istog reda veliine kao meuatomsko rastojanje a10
-10
m
Lanac istovrsnih atoma
U disperzionoj relaciji za frekvenciju nestala je zavisnost od l koju
ima poetna jednaina kretanja
rj
Zato rjeenja opisuju titranja atoma pri emu svakom stanju valnog
vektora k, odgovara odreena vrijednost frekvencije.
Ovakve meusobno nezavisne oscilacije nazivaju se normalne
oscilacije
Lanac istovrsnih atoma
Broj normalnih oscilacija odreen je graninim uslovom
periodinosti koji mora zadovoljavati funkciju pomaka, a koji
zahtijeva da je pomak invarijantan prema prostornoj translaciji za
duinu L:
Ovaj uslov zahtijeva da poetni i krajnji N-ti atom titraju u fazi (kao
da je lanac atoma u obliku prstena atoma)
x = sa x = (s+N)a
L = Na
s
s+N-1
s+1
s+2
Lanac istovrsnih atoma (broj
reduciranih valnih vektora)
Grafiki prikaz disperzione relacije u 1.
B. zoni
1. Brillouinova zona u recipronom prostoru
Sjetimo se disperzione relacije za 1-D monoatomsku reetku koja se ponavlja
sa periodom (u k-prostoru) : a / 2
1st Brillouin Zone (BZ)
k

a
2
a

a
2

0
4
M

a
3
a
4
a
3

a
4

2nd Brillouin Zone

3rd Brillouin Zone
Svaka BZ sadri
identine informacije o
reetki
1. BZ
G k k

+ =
1
k

a
2
a

a
2

0
4
M

a
3
a
4
a
3

a
4

1
k

1. BZ je dio recipronog prostora koji sadri sve informacije o vibracijama reetke

u vrstom tijelu. Samo vrijednosti k iz 1. BZ odgovaraju jedinstvenim vibracionim
modovima.
Svaki k izvan 1. BZ je matematiki ekvivalentan vrijednosti k
1
unutar 1. BZ. Ovo se
moe izraziti preko vektora translacije recipronog prostora:
Izgled BZ
Dugovalna aproksimacija
to je vea valna duina, to e manje biti izraena diskretnost kristalne
strukture, a to znai da kristal moemo aproksimirati elastinom sredinom.
Dugovalna aproksimacija (ka<<1 tj. >>a)
Uslov da je k je karakteristika prostiranja zvunih valova u
neprekidnoj elastinoj sredini
Dugovalna aproksimacija
Faktor proporcionalnosti predstavlja brzinu irenja zvuka v kroz tu
sredinu
Ovi rezultati se podudaraju sa rezultatima koje smo izveli u modelu elastinog
kontinuuma. Uvaavajui definiciju valnog broja k=2 / to znai da kristal
moemo aproksimirati elastinim kontinuumom ako je ka<<1 tj. >>a to je i
razumljivo jer to je vea valna duina to e manje biti izraene osobine
kristalne strukture
U ovom podruju fazna brzina v=/k i grupna brzina v=d/dk su meusobno
jednake i imaju stalnu vrijednost, jednaku brzini prostiranja zvunih valova kroz
elastinu sredinu.
To znai da u ovom podruju nema disperzije valova
Titranja reetke ovog tipa nazivaju se akustika titranja.
U podruju velikih k
U podruju velikih vrijednosti valnog vektora k brzina valova ne
ostaje konstantna. Fazna i grupna brzina su tad
Iz ovog rezultata se vidi da dolazi do disperzije valova u kristalu. Za
k = /a ( na granicama 1. Brillouinove zone) tj kada je talasna
duina = 2a, disperziona kriva postaje ravna (tj. grupna brzina
pada na nulu).
Grupna brzina
Ima maksimalnu vrijednost za male k, a pada na nulu na granicam 1. B. zone (k=/a)
Grupna brzina opisuje kretanje
valnog paketa koji se sastoji od
vie valova razliitih valnih duina
Granice 1 B. zone
Rjeenje
na granicama 1. B. Zone ne predstavlja vie progresivni val, ve
stojei val (to smo mogli zakljuiti i iz injenice da je grupna brzina
na granicama zone =0, nema propagacije energije)
Ovo je funkcija stojeeg vala. Kod ovakvog vala atomi titraju u protufazi
(cosl=1) u zavisnosti da li je l paran ili neparan broj.
Ovo je ekvivalentno Braggovoj refleksiji progresivnih valova na
kristalografskim ravnima:
n=2dsin
To znai da je pri refleksiji valova na kristalografskim ravnima
meusobno udaljenim za d =a, ugao refleksije = 90, odakle se
vidi da se to deava za =2a/n tj. za k=n/a uvijek na granicama
Brillouinove zone.
LANAC DVA TIPA ATOMA
Razmotrimo sada jednodimenzionalni model reetke koju ine dva tipa
atoma M
1
i M
2
, rasporeenih naizmjenino na meusobno jednakim
rastojanjima a.
Uzeemo da je M
2
>M
1
Neka su atomi vezani elastinom silom.
Sada svaka elementarna elija sadri dva atoma, pa je linearna dimenzija
elije b=2a. Neka su atomi mase M
1
na parnim, a M
2
na neparnim
pozicijama u kristalu
Rjeenja su Blochove funkcije pri emu postoji razlika u amplitudi titranja za
atome M
1
i M
2
Moemo postaviti dvije jednaine kretanja za atome mase M
1
i mase M
2:
0
2 cos 2
cos 2 2
2
2
2
1
=
+



M ka
ka M
Dvije disperzione relacije
2
Dobivamo jednadbu:
2
4 2 2
1 2
1 2 1 2
4
2 sin 0
M M
ka
M M M M

+
+ =
ija rjeenja su:
Uvrtavanjem u jednadbe kretanja dobivamo:
Determinantu sistema
izjednaavamo sa nulom:
=>
Lanac dva tipa atoma
Valnom broju k pridruene su dvije frekvencije
+
(k) i
-
(k)
I opet je nestala zavisnost od l, to znai da su titranja nezavisna od
razmatranog atoma, odnosno to su normalne oscilacije
Frekvenicja titranja je periodina funkcija sa periodom 2/a, jer
translacija valnog broja za viekratnik 2/a ostavlja frekvenciju
nepromjenjenu (pokazati kao i ranije)
Podruje jednoznano odreenih vektora je podruje 1. B. zone:
a b
a
k
a
2 ;
2 2
=

Lanac dva tipa atoma
Pomou periodinosti rjeenja jednaina kvantiziramo valni broj
Postavljamo granini uslov periodinosti u
l+N
=u
l
Svaka elementarna elija sadri dva atoma tako da je broj atoma
N=2n, gdje je n broj elementarnih elija linearne dimenzije b=2a
Oznaimo sa L duinu lanca pa je L=nb=n2a
u
l+N
=u
l
- uslov periodinosti =>
( ) [ ] [ ]
,... 2 , 1 , 0 ,
2
2
2 ,
2
2
1
2
= =
= = =
= = = =
+
m m
a n
k
imamo na L je poto m
L
k m kL
e e e Ae Ae
ikL na ik ikNa t kla i t a N l k i

Lanac dva tipa atoma
Uvrtavanjem k u podruje reduciranih valnih vekotra dobivamo:
Ovo nam omoguava da prebrojima sva stanja u 1. B. Zoni
Broj valnih vektora u 1. B. Zoni jednak je broju elija u lancu tj.
m=n, odnosno broj normalnih oscilacija jednak je broju elija u
kristalu, a ne broju atoma N
2 2
n
m
n

Grafiki prikaz disperzionih relacija
Dvije grane disperzione relacije opisuju titranje atoma dvoatomnog lanca.
Frekventna ovisnost
-
(k) predstavlja se krivom koja se naziva akustina
grana, a funkcija
+
(k) se naziva optikom granom.
Lanac dva tipa atoma
Ako sa A
+
i B
+
oznaimo amplitude koje odgovaraju frekvenciji
+
(k), a
sa A
-
i B
-
amplitude koje odgovaraju frekvenciji
-
(k) dobijamo iz :
2
2
2
1
2
cos 2
cos 2
2

M
ka
ka
M
A
B
( ) 0 cos 2 2
2
1
= ka B A M
( ) 0 2 cos 2
2
2
= B M ka A
=>
Napravimo analizu rjeenja
-
(k) i
+
(k) i odnosa amplituda titranja u dva granina
podruja valnih vektora: u sreditu (k=0) i na granici B. zone (k=/2a)
a) U dugovalnom podruju je ka<<1 tj. sinka ka.
Za akustiku granu se dobija ( razvojem u red drugog lana donje relacije)
Razvojem u red ( )
2 2 2
1
sin ; 1 1 ...
2
ka k a x x = +
Brzina irenja vala zvunih valova
u kristalu
Za k=0 dobija se:
Atomi titraju u fazi (slika b)
sa istom amplitudom
=>
Dugovalna aproksimacija
Linearna zavisnost izmeu frekvencije i valnog vektora pokazuje da se radi
o prenosu titranja akustikim valovima kroz elastinu neprekidnu sredinu.
Zato se frekvencija
-
(k) zove akustika frekvencija.
Ako su mase atoma u lancu jednake tj. M
1
=M
2
=M, za brzinu akustikih
valova se dobiva:
( )
0
1 2
2 2
2 4
v a a a
M M M M

= = =
+
to je ekvivalentno izrazu koji smo dobili kod monoatomnog lanca
Dugovalna aproksimacija
Za optiku granu u blizini k=0 se iz
( )

+
+
2 1
1 1
2 0
M M

Grupna i fazna brzina su tada:
0 =

=
k
v
g
( )
=
+
k
v
f
0
2
1
M
M
A
B
=

+
Atomi titraju u protufazi (slika a)
dobija
Dugovalna aproksimacija
Usljed ovoga titranja u protufazi se kod jonskih kristala koji sadre
atome razliitog tipa sa elektrinim naboj suprotnog znaka,
pojavljuje optiki aktivan dipolni momenat (moe se pobuditi EM
poljem)
Oscilacije ovog elektrinog dipola odgovaraju frekvencijama iz optikog
dijela spektra pa se ove frekvencije zato nazivaju optikim.
b) Podruje na granicu Brilloinove zone k
max
=/2a; sin ka= 1
Za akustiku granu
Ovo znai da samo atomi mase M
2
titraju, dok atomi mase M
1
miruju.
Za optiku granu
2
2
2 M a

=

A
B
to znai da samo atomi mase M
1
titraju dok atomi mase M
2
miruju.
irine akustike i optike grane je:
irina procjepa
2
2
2
irina procjepa
irina procjepa zavisi od konstante elastinosti i obje mase, a
iezava za M
1
=M
2
.
Odnos masa M
1
/M
2
odreuje irinu zabranjenog frekventnog
podruja i irinu optike grane.
Kad se mase previe ne razlikuju procjep je uzak, dok u sluaju
M
2
>>M
1
procjep je irok, a irina optike grane postaje uska
Iz ovog razmatranja smo vidjeli da u lancu istih atoma postoji samo
jedan tip titranja atoma i to akustiki.
To je ono titranje pri kome se svi atomi pomiu u fazi.
U lancu sa dva tipa atoma imamo dva tipa titranja, akustiki i optiki.
Kad bi porastao broj atoma u elementarnoj eliji, tada bi i broj
optikih oscilacija postao vei.
Kad bi u lancu bilo n razliitih atoma u eliji javljalo bi se n tipova
titranja reetke.
Slian rezultat dobiva se i za trodimenzionalni kristal s tom razlikom
to je sad broj moguih titranja trostruko vei, dakle 3n. Na osnovu
ovoga moemo zakljuiti koliki je broj akustikih i optikih titranja u
optoj trodimenzionalnoj reetki ija elementarna elija sadri n
atoma. Tada postoji 3n razliitih titranja od kojih su 3 akustina, a
3(n-1) optika.

Dosadanja razmatranja oscilovanja/titranja kristalne reetke

provedena su u Lagrangeovom formalizmu opisa sistema i dovela
su do zakljuaka da su normalne oscilacije atoma reetke u velikom
stepenu harmonijske i meusobno nezavisne.
S kvantno mehanikog aspekta moe se smatrati da su normalne
oscilacije kvantni harmonijski oscilatori.
Tad titranje atoma moemo opisati sistemom harmonijskih oscilatora
iji je energetski spektar dat relacijom:
2
n
n

= +

gdje je frekvencija titranja oscilatora, a n odreuje energetsko stanje u koje je

oscilator pobuen u odnosu na stanje n=0
(**)
Fononi
U ovom mnotvu oscilatora neki su u osnovnom stanju, neki u
prvom pobuenom itd. Stepen pobuenja oscilatora raste sa
temperaturom
Najmanji iznos energije dovoljan da se harmonijski oscilator pobudi
u vie energetsko stanje je .
U skladu sa korpuskularno-talasnom prirodom mikroestica, zgodno
je za ovo elementarno pobuenje energije uvesti koncept
kvaziestice koju nazivamo fonon.
Fonon je elementarno pobuenje toplotnih titranja cijele
reetke,a ne induvidualnog atoma u njoj.
Fononi
Fononi su kao i fotoni bozoni
Oni se mogu stvarati i ponitavati u interakciji
Na taj nain se kvantnom broju n u jednaini (**) moe pripisati znaenje
broja fonona u pobuenom stanju koje specificira valni vektor k
Raspodjela fonona po energetskim stanjima odreena je Bose-
Einsteinovom funkcijom raspodjele:
( )
1
1
B
n
k T
n
e

Fononi
A srednja energija fonona, od kojih svaki ima
energiju :
( )
E n =
Optiki i akustiki fononi
Optikom titranju pridrueni su optiki (N
o
), a akustinom, akustiki
fononi (N
a
) tako da je ukupan broj fonona:
N
f
=N
o
+N
a
Pri visokim temperaturama broj optikih fonona linearno raste sa
temperaturom: N
o
~T
Pri niskim temperaturama broj optikih fonona opada eksponencijalno sa T:
N
o
~e
-/kBT
Optiki i akustiki fononi
Pri visokim temperaturama broj akustikih fonona je proporcionalan
sa temperaturom kao i u sluaju optikih fonona

Pri niskim temperaturama broj akustikih fonona opada sa T kao

Na ~T
3

Ovo je sporije nego za optike fonone

Na niskim temperaturama dominirae akustiki fononi
nad optikim fononima