Prof. dr.

Avdo SOFRADZIJA
Prof. dr. Dubravka SOLJAN
Prof. dr. Rifat HADZISELIMOVIC
BIOLOGIJA
ZA I RAZRED G1MNAZIJE
III izdanje
IP "SYJETLOST"
Zavod za udibenike i nastavna sredstva
SARAJEVO, 2000.

Izdava!!:
Direktor:
Za izdava!!a:
Urcdnik:
Rccenzcnti:
Lcktor:
Korektor:
Tehni!!ki urcdnik:
Naslovna strana:
Strut ni konsul tanl:
Stampa:
Tira!:
IP "SVJETLOST" d.d. Sarajevo
Zavod za udfbenikc i nastavna sredstva
Scfik ZUP(;EVIC
Abdusclam RUSTEMPASrC
Mr. Esad MASLIC
Nadija HADZIMEHMEDAGIC
Dr. Rizo SIJARIC
Mr. Ljiljana AGOSTON-TASIC
Vera PRASKAC
Mahira DELIC
Habiba IBRAHIMAGIC
Ruf ica RIOROVIC
Dizaj n "TRlO"
Salim OBRALIC
"DOM STAMPE" Zcnica
10.000 primjcraka
CIP - Kalalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine,
Sarajevo
57(075.3)
SOFRAD!IJA, Avdo
Biologija : za I razred gimnazije / Avdo
Sofradfijn, Dubravka Soljnn, Rifal Hadfiselimovic.
- 3 izd. - Sarajevo: SvjeLlosl, 2000. - 208 SIr.
ISBN 9958-10-224--2
I. Soljan, Dubravka 2. Hadiisehmovlc, Rifal
COBISSlBIH-1D 7905542

Fedcralno Ministarsrvo obrazovanja, nauke, lrulrure i sporta, Rjesenjem broj 03-38-9-2426/00
odobrilo je ovaj ud!benik za upotrebu.
Strogo JC zabranjeno svako kopiranje, umno1avanje i ovog udfbenika u cj elini
ill poJedmlh njcgovih dijclo a, bez odobrenja izdaval!a.
I B 995S-10-224-2

BIOLOGIJA - NAUKA 0 ZIVOTU
Definicija biologije
ledinstvo live i neZive supstance
- osnovne specijienosti Zivih bica
Podjela biologije prema "predmetu" i problemu proLteavanja
Polozaj biologije u sistemu prirodllih i drustvenih nauka
OpCi naueni metod u biologiji
lliologija je nauka 0 Zivotu - 0 organizaciji i funkcioniranju zive supstance.
od nivoa molekule do svekolike biosfere. Proucava zivotne pojave i procese. od re-
konstrukcije prapoeetaka zivota na Zemlji, preko savremenih zivib bica, do
predvidanja njihove daleke bioloske buducnosti. !me biologije je izvedeno iz slo-
zen ice grCkih rijeCi bios (=zivot) i logos (=znanje. ucenje, nauka).
Biologija, dakIe, proucava zivot i njegovu prirodu. A sam zivot - sta je to u
stvari? U sustini, Zivot je osobeno organizovan i funkcionalan slIstav prometa lIIa-
terije i energije: zivot je neprekidni merabolizam. Ziva bica su zivotno vezana sa
svojom okolinom. Iz nje crpe i u lljU vracaju materiju i cnergiju koja je ncophodna
za odriavanje tjeiesnog UStfojstva i funkcije. Trajnirn prekidom tib matcrijalnih i en-
ergetskib veza, nestaju i elemcntami uvjeti za odrzavanje zivota i ziVOlllih procesa.
Osnovni nezivi (abioticki, neorganski) sistemi su atollli i molekule, a Zivi (bio-
tiCKi, organski) - celije i organivni. Atomi i molekule su, medutirn, osnovne jedinice
hemijske grade i jednih i drugih sistema. U zi voj supstallci se ne susrece nijedan
bemijski element koga nema u njenoj abiotiCkoj sredini, sto takoder, na svojevrslan
nacin dokazuje i ilustrira neraskidivo jedinslvo zivih i nezivih sistema u prirodi.
Medutirn, u ostvarivanju organizacione i funkcionalne samoregulacije i samo-
odriavanja zivih bica, ziva supstanca ispoljava nekoliko bitnih osobenosti po Kojima
se razlikuje od bilo kog abiotiCkog sistema. Hel/lijska i organizaciona struktura zivih
bica obezbjeduje neophodne uvjele za odvijanje metabolivna kao njihove temeljne
funkcije. Sva ziva bica takoder imaju svoju irulividualnost, oblikov,Ula su i organi-
zirana u funkcionalni sustav, koji se oznacava kao organizam, jedinka iii individua.
Individualno samoodriavanje se ostvarujc putem slozenog sistema bioloske samore-
gulacije, koji omogucava da se, uprkos trajno promjenljivim uvjetima zivotne sredine,
osnovne zivotne funkcije prilagodavaju i odvijaju u okviru podnosljivih granica. Za
3

fiva bica je karakteristicna i pokretljivost cijelog organizma il!
dijelova i struktura. Samo se ziva bica ravnnoiavaju - 11.1 vIse
sebi slicnib potornaCkib "kopija", koje nasljeduju osnovna ro-
ditelja i njibovih predaka. Time se ostvaruje dugorocna rnedugeneraclJska blOloska
veza, odnosno kontinuitet i opstanak vrste kojoj pripadaju. Sarno se ziva bica radaju
(zacinju) i na poseban nacin rasl!l, razvijaju se, stare i ulllirll; za razliku od abio-
tiCkih sistema, zivi su osjetljivi i sposobni da svrsishodno reaguju na razli cite po-
draiaje iz okoline.
Na osnovu izlozenog, mogu se uocili tri sredi snje i terneljne svoj slvenosli zi-
vib bica: autonomnost, autoreglilativ/1ost i autoreproduktivnost (grC. aulos=sfun; auto- pred-
metak u slozenicama sa znacenjem: sam, sarno, vlaslito), dok sve ostale specificne
manifestacije zivota u suslini predstavljaju oblike i posljedice njibovog odrZavanja
Drugim rijecima, centralne i najbitnije osobenosti sveukupnib funkcija posebno or-
ganizirane - zive tvari su: individualna samostalnost (samosvojnost, samobitnost) i
sposobnosti samopodesavanja (samouskladivanja, samoodriavanja) i samoponavljanja
(samoumnozavanja, razmnozavanja).
Podjcla biologijc prema "predmetu" i problemu proucavanja jos uvijek je uo-
bicajeni pristup sistematizaciji ove razgranate nauke 0 zivoj (organskoj ) prirodi, iako
na savremenoj razini razvoja nauke ima niz nedosljednosti i manjkavosli. 0 nekima
od njib bice rijeci u narednom izlaganju.
Podjcla biologije prcma "prcdmetu" prouCavanja j e posebno "osjetljivo"
podrucje. Tako je savremena sisternatika odavno napustila kl asicnu podjelu zivog svi-
jeta na biljno, zivotinjsko i Ijudsko carstvo, u najsiroj upotrebi je j os uvijek podjela
biologije na odgovarajuca glavna podrucja:
botanika - nauka 0 biljkama,
zoologija - nauka 0 zivotinjama
antropologija - nauka 0 covjek.'U.
Modema nauka je, nairne, dokazala da i ovdj e. kao i u dru(J irn pokusajirna
jasnih granica unular jedinstvenog sustava, pojcdine karakl:risticl1c skupine
nIJe svrstati ni u j ednu od strogo definiranih kategorija.
U blOloskoJ slstematIzaclJI takvo svrstavanje j e posebno problemali cno kod virusa i
gljiva, naprimjer.
van)
(lab.
Bez obzira na to definirali naj sire skupine bioloskih nauka, unutar (iii
njih se, prema "obJeklu" istraiivanja, moze izdvojiti vi se naucnib disciplina
1) .
. Takoder. treba da se, na osnovu odredenib zajedniCkih svojstava
k?Je. proucava.Ju, pomenute nauke povezuju u zajedniCke cjeline. Kao ilu-
stratlvTII pnmJen mogu posluziti
4
mikrobiologija - nauka 0 mikroskopskirn orcranizrnima
(virusi, bakterije, protozoe 'ltd.) i
parazitologija - 0 parazitima (od jednOCelijskih do najsloienijih. oblika),
kOJe se bave proucavanjem bioloski izuzetno heterooenib
skupina organizama. 0

Tab. 1. PREDMET PROUCAVANJA OSNOVNIH BIOL05KIH NAUKA
Nauka
Viroiogija (virusoiogija)
Bakterioiogija
AJgologija
Mikoiogija
Lihenoiogija
Briologija
Pteridoiogija
Antofttoiogija
Predmet Nauka
Virusi
Protozooiogija
Bakterije
Entomoigija
Aige
Malakoiogija
Gljive
Ihtiologija

Amfibiologija
Mahovine
Herpetologija

Omitoiogija
Cvjetnice
Mamalioiogija
i druge.
Predmet
Pra!ivotinje
Insekti
Mekuki
Ribe
Vodozemci
Gmizavci
Ptice
Sisari
Podjel;l hiologije prcma problemu prouCavanja poCiva na sistematizaciji ka-
rak1:eristicnih podrucja proucavanja organizaciono-funkcionalnog ustrojstva, stupnjeva
ekoloSke integracije, promjenljivosti i evolutivnog kontinuiteta bioliCkib sistema. Zato
se, uz zanemarljive izuzetkc, te oblasti mogu odnositi na gotovo sve pomenute na-
ucne discipline (koje su odredene "predmetom" proucavanja). Prema ovim kritcriju-
mima, takoder je definirano vise osnovnib bioloskib nauka; neke (najopcije) su pri-
kazane u tabeli 2.
Poloiaj biologijc u sistcmu prirodnih i drustvcnih nauka primamo je odre-
den njenim sveukupnim doprinosom optoj materijalnoj i duhovnoj kulturi covjecan-
stva Od svojib prapocetaka, nairne, covjek nastoji da pomno osmotri i prouCi svijet
oko sebe, da spozna njegovu prirodu i sustinu, a steeena saznanja usmjcri prema
svojim interesima i potrebama. Materijalna i duhovna sfera su, medutim, u tolikoj
mJen slozene i medusobno povezane da se u odredenim istraiivanjima mogu posma-
Tab. 2. PROBLEM PROUCA V ANJA OSNOVNIH BIOLOSKIH NAUKA
Nauka Problem proucavanja
Moiekularna biologija Zlvotne pojave i procesi na nivou molekula
Citologija Bioiogija stanice
Histologija Biologija tkiva
Embrioiogija
Genetika
Fiziologija
Anatomija
Morfologija
Sistematika
Ekoiogija
Evolucija
Paleontoiogija
i druge
Embrionalni razvoj organizama
Procesi i pojave organskog nasljedivanja
Funkcija organizma i njegovih organskib sustava (sistema)
grada organizama i njihovih organskih sustava
Spoijasnji oblik i grada organizama
Klasifikacija Zi vih biea na osnovu njihove slicnosti i srodniCkih odnosa
Medllodnosi Zivih bien i njihove (abiotiCkc i biotiCke) Zivotne sredine
Tok i zakonitosti llistorijskog razvoja zivog svij eta
Bioiogija zivog svijeta minulih geoioskili epolla
5

trati same djelimi<!no. Sveukupni sistem sredenilt. povezanilz. organiziranih i sistema-
tiziranilr znanja 0 nama i svijetu !wji TUJS okruluje oznacava se .!wo SasVIID
je jasno da je biologija u tom sistemu najblife povezana sa ostalim pnrodmm i ma-
temati&o-infonnati&im naukama.
Imajuei u vidu cinjenicu da se u biolofrili pojava i nalazc fi-
zi&e i hemijske reakcije, postaje razumljivo da je, prakti<!no. nemogucc Jasno razlu-
citi podru<!ja interesovanja fizi&ib, bemijskih i Odnos izmcdu
biologije, ostalib prirodnib (fizika, hcmija i geografip) 1 tebm&.ib nauka moZe se
ilustrirati na slijedcci na<!in:
biologija
--biofizik.a
biobemija
--biogeografija
- -bionika
fizika
bemija
geografija
tebniCke nauke
Medu ovim naukama, dakle, postoje cvrste mostovne veze koje pojedine cje-
line parcijalnib znanj a 0 sustini zivota povezuju u opeu mreZu ove naucnc ob-
lasti. Biolizika proucava fizicke, a biohemija hemijske zakonitosti bioloskib poj ava
i procesa; biogeogralija se bavi prostomo-geografskim rasprostranjenjem pojedinih
vrsta zivih biea i nj ihovill sl..-upina. llionika (skr. od biologija - elektronika - teb-
nika) proucava moguenosti primjene odgovaraj ucib znanja 0 gradi i funkciji zivib sis-
tema - u odredenim oblastima tehnike (u proizvodnji maSina i aparata, u informatici,
gradevinarstvu itd.).
Covjekova egzistencija je oduvijek bila neraskidivo povezana sa prirodnim iz-
vorima hrane, odj eee. Ij ekovi tib pripravaka, materijala za nastambe i druge potrebe.
Cj elokupni dosadaSnj i naucno-tehnoloski razvoj i industrijska proizvodnj a lj udskih po-
trepstina nisu omogueili supsti tucij u bioloskill supstanci bilo kojim drugim, llovim
materij alom u oblasti proizvodnje hrane. DosadaSnje "demografske cksplozije" (ubr-
zane uvisestrucavanj e slijedi le su, u stvari, nakon cpohalnib otkrica u
tehnologiji proizvodnje veee koJiCine prehrambenih proizvoda, od pripitomljavanja bi-
Ij aka i zivotinj a (u neolitu) do tekuce naucno-tehnoloske rcvolucijc. Savremenc me-
tode uzgoj a i eksploatacij e bioloskib dobara obuhvata biotehnika. u koju su integri-
rana potrebna znanj a i dostignuca prirodnih i tehniCkih nauka. Sasvim pojednostav-
Ij eno, taj odnos se moze ovako dcfinisati:
biologija
ostale prirodne i
tebniCke nauke
biotebnika
poljoprivreda
sumarstvo
hortikultura
al.-vakultura
lov i ribolov
oblasti pnmJene opcib i specijalnib biolofrih znanja sva-
kako nauke (medicina, veterina i farmacij a); to podrucje proucava
posebna blOloSko-medlcmska nauka - biomedicina.
. . j.e na bazi aktivnosti cijelib organizama iIi lljihovib
poJedmih (bloloski st,ruktura i supstanci. Pored klasicne primjene (u mlje-
karstvu, pekarstvu, plvarstvu, vmarstvu itd.), modemim biotebnoloskim metodama po_
6

stizu se izuzetni i atraktivni rezultati i u ostalim oblastima proizvodnje hrane, zatim
u medicini i farmaciji, uzgoju sum a, hortikulturi, zastiti zivotne sredine itd. To se
posebno odnosi na biotehnologiju na bazi genetiCkog imenjerstva, tj. na aktivnosti
"sintetiCkih" organizama, eija su genetieka (i proizvodna) svojstva izmijenjena speci-
jalnim moleh.-ularno-genetiCkim metodama.
Biologija predstavlja izvor osnovnih nauenih informacija i za mnoge drustvcne
nauke. Tako su, naprimjer, mnoga znanja iz oblasti genetike, fiziologije, biologije
razmnozavanja, rasta i razvoja, te funkcionalne anatomije neopbodna u oblasti pe-
dagogije, psihologije, andragogije itd.; odgovarajuca bioloSka znanja plimjenjuju se u
likovnoj umjetnosti, industrijskom modeliranju, kriminologiji i sl.
Naucne metode u biologiji imaju niz svoj ih osobenosti, ali sadde sve ka-
rakteristicne etape primjene opee nauene metode. Prva stepenica u nauenom pristupu,
definiciji i IjeSavanju proucavanog problema je i opis odredene pojave
ili procesa. U slozenijim pitanjima ova etapa se moze raSelaniti na najzanimljivije
uZe oblasti (analiza), nakon cega (u sagledavanju cjeline) slijedi sinteza raspolozivih
zapaianja i informacija. Na osnovu toga moguca je Jonnulacija problelna i ciljeva
istraiivanja, uz koriscenje sto vise in form acij a 0 stepenu istraienosti i poznavanja
proucavane pojave iii procesa. To omogucava da se potraZe moguCi odgovori na po-
stavljena pitanja, odnosno da se Jonllulise osnovna radna hipoteza, u oblih.-u najvje-
rovatnijeg Ijesenja postavljenog problema. Svaka pretpostavka se, zatim, podvrgava
naucnoj provjeri. Pritom se kao najpouzdaniji izvori naucnih spoznaja mogu primi-
jeniti posmatranje objektivne (prirodne) stvarnosti iIi odgovarajucc eksperimelltalne te-
hnike u kojima je moguce kontrolisati sto viSe vanjskih Cinilaca, koji mogu
na rezultate istraZivanja. Nedokazana hipoteza se odbacuje iii se vise puta provjerava,
a pozitivna provjera hipoteze omogucava da se, raSCIanjivanjem (dedukcijom) cjelille
proucavanog problema postave nove hipoteze (da bi se detaljnije istraZile njegove uze
cjeline).
Sistem vise provjerenih, dokazanih i medusobno povezanih hipoteza omogu-
cava Jonnulaciju odgovarajuce naucne teorije (teorija genetiCke informacije, teorija
organske evolucije, naprimjer); na osnovu toga moguce je objaSnjavati minule i po-
stojece bioloske pojave i procese i predvidati mnoge buduce. Zato osnovno obiljdje
svake naucne metode mora biti njena ponovljivost i IIlOgLlCl10St provjere dobijenih
naucnih spoznaja i cinjenica.
Sta proucava biologija?
Koje su osnovne manifesracije jedinstva biotiCkih i abiotiCkih
Koje su osnovne specificnosti biotiCkih sistema?
Kako se dijeli biologija po "predmetu" proucavanja?
Kako se dijeli biologija po problemu prouCavanja?
Kakav je poloZaj biologije u opcem sistemu nauka?
Kakav je poloz.aj biologije u sistemu prirodnih i biotehniCkih nauka?
Kakav je odnos biologije sa ostalim pominjanim naukama?
Koje su osnovne erape u primjeni opcebioloSkog naucnog metoda?
7

PREGLED NASTAVNOG PROGRAMA BIOLOGUE ZA
GIMNAZUU OPCEG SMJERA
Na osnovu uyoda u bioloske nauke, nije teSko zakljuCiti da srednjoskolski na-
stavni program ne moze u potpunosti obubvatiti njibovu sadrZinu. Zato se u J, II. i
III. razredu gimnazije opeeg smjera posebna pafuja posvecuje sticanju neopbodnib
naucnib osnova za razumijevanje sustine osnovnib (opcib i posebnib) zivotnib pojava
i procesa, dok se u N . razredu proucavaju odabrane specijalne oblasti savremene
biologije.
8
I. razred
Citologija
Histologija
Organografija
Biologija razmnozavanja i razvica
Pregled i karakteristike ziYog sYijeta
n. razrcd
Biohemija biljnib i zivotinjskib organlzama
Fiziologija biljaka
Funkcionalni sistemi zivotinja i covjeka
Biologija ponaSanja
m. razrce
Ekologija
Genetika
Evolucija
IV. razrcd
Ekologija covjeka i zaStita Zivotne sredine
sistemi covjeka i njihova zdravstvena zaStita
suvremenog covjeka
COYJek kao misaono i kulturno bice
GenetiCko inzenjerstvo i biotehnologij a

CITOLOGIJA - NAUKA 0 CELln
,
Celija
(stanica)
Celija kao osnovna jedinica Zivota
Razvoj citologije
- osnovna
jedinica
zivota
Citoloske metode: jiksacija i bojenje,
mikroskopija, citohemija, citofizio log ija,
citogenetika, mikrohirurgija,
kultura (elija i tkiva
Celija (stanica) je elementama jedini-
ca grade i funkcije svib zivib biea; sva
ziva biea su gradena od eelija. Organi-
zmi su gradeni od sarno jedne Gednoce-
lijski) iii od vise eelija (viseeelijski).
Svaka od njih nastaje od prethodne ee-
lije, procesom diobe.
Celije su malib velicina i, osim ma-
log broja izuzetaka, ne mogu se vidjeti
golim okom. Zbog toga se za proucava-
nje eelija koriste razne vrste mikroskopa.
Organizacija, . struktura i funkcija eelije
proucava se vise od tri stotine godilla.
Ova istraZivanja su dovcla do razvoja
posebne naucne discipline - citologije,
koja se bavi proucavanjem telije.
Na temelju dosadaSnjib proucavanja
doslo se do zakljuCka da su eelije svib
zivib biea po svojoj sustini medusobno
veoma slic
ne
, sto na svoj naCin dokazuje
jedinstvo zivog svijeta i kontinuitet zivo-
ta na ~ e m l j i
Savremena citologija proucava gradu
eelije i procese koji se u njoj desavaju,
sa razlicitih stanovista: morfoloskog, fi-
zioloskog, biohemijskog, molekulamog i
biofiziCkog. ZahvaljujuCi ovim proucava-
njima otkrivena je sva slozenost eelije
kao osnovne jedinice organizacije, struk-
ture i funkcije zivib biea.
Otkrice celije i
razvoj citologije
Prije vise od tri stotine god in a englcski
istraZivac Robert Hooke (Robert Huk)
(1669.) je, posmatrajuCi tanke presjeke
pluta pod jednostavnim mikroskopom,
zapazio da je ono izgradeno od vrlo sit-
nih komorica, koje !ice na pcelinje sate,
po cemu ib je nazvao eelijama.
Nakon Hookeovog otkriea veliki broj
istraZivaca nastavlja intenzivan rad na
proucavanju eelije, nastojeCi da sagleda
njen sadrZaj. Koristeei se mnogo savrle-
nijim mikroskopom, tridesetak godina
kasnije, slavni holandski istraZivac Lee-
uwenhoek (Levenhuk) prvi je posmatrao
eelije zivotinja (eritrocite i spermatozoi-
de), a takoder i neke jednocelijske orga-
nizme (bakterije i praZivotinje).
9

Predstava 0 eeliji je u 17.
uvijek bila nejasna i pretezno Je
trana kao struktuma
bez jasnib spoznaja 0 nJenoJ dublJoJ
organizaciji i funkciji.
Interes za proucavanje eclija u 18;. vi-
jeku je unekoliko opao i se reCl da
su prethodna saznanja 0 nJoJ
sarno nekim podacima 0 gradl cel1Jske
opne biljnih stanica.
Poeetkom 19. vijeka, u raznim kraje-
virna svijeta, istraZivaCi su
taljnije proucavanje eelijsk.og 1
njegove organizacije. Ova IstraZlvanJa su
bila moguea zahvaljujuei znatnom usavr-
savanju mikroskopa i tehnike mikrosko-
piranja U ovom periodu znacajno ot-
kriee je uCinio Robert Brown (Robert
Braun) 1831. kada je dao vrlo podroban
opis eelijskog jedra - jedne od najzna-
cajnijib i obaveznih komponenata svake
eelije. U tom periodu su dati opisi i jos
nekib vaZnib eelijskib struktura Tako su
tridesetih god in a 19. vijeka vee bile 0-
formljene konkretne predodzbe 0 celiji, a
takoder i formulirana neka vaZna cito-
loska uopcavanja. Pretpostavka 0 tome
da se eelija javlja osnovnim elementom
organizacije svih biljaka i zivolinja bila
je u raznim formarna vec iskazana od
mnogih, tada poznatib, naucnika.
Sva naucna saznanja 0 eeiiji, saku-
pljena tokom celiri decenije proslog vi-
jeka, pa i ranije, omogucila su formuia-
ciju eelijske teorije. Njenim utemeljitelji-
rna se smatraju njemacki naucrucl
Schleiden (Slajden) botanicar i Schwann
(Svan) zoolog. Ova teorija poCiva na
nekoliko osnovnih postavki: (1) svi or-
ganizmi su sastavljeni od celija;
(2) eelije biljaka i zivotinja sadrie jedro;
(3) eelije biljaka i zivotinja su homo-
logne jedna drugoj po svom razvicu i
analogne po funkciji; (4) svaka celija na-
staje od prethodne celije. Iz navedenih
stavova jasno proistice zakljucak da je
eelij a osnovna jedinica zi vota, jer se u
10
njoj odvijaju osnovne zivotne pojave
procesl.
Opee postavke teorije pred-
stavljaju jedan od naJveclb . .dosa-
daSnjih spoznaja; one
organizacije zivog SVIJeta .1
vazan doprinos savremenoJ teOTlJI nJego-
ve evolucije.
Zallvaljujuci razvoju mikroskopije i
novih metoda iSlraZivanja, tokom druge
polovine 19. vijeka i u prvoj.
20. vijeka omoguceni su uVldl . u
strukturu i funkciju celije. CeliJa se sada
posmatra kao nakupnina zive
protoplazme, koja je
na celijskom membranom 1 !IDa svoJe Je-
dro. U ovom periodu su, pored ostalog,
otkrivene i najbilI1ije celijske kompo-
nente (organele "organcici"): mitohon-
drije, cenlrosomi, Golgijev (Goldijcv)
aparat, plaslidi.
Metode prOllcavanja
stanicne biologije
Uspjeh u poznavanju grade, razvica i
funkcije celije je u neposrednoj vezi sa
usavrSavanjem odgovarajucib metoda is-
traZivanja. U ovom dijelu cemo se ukrat-
ko osvmuti na osnovne citoloskc metode.
Fiksacija i bojenjc omogucavaju po-
smalranje i proucavanje pojedinih eelij-
skih struklura. Prva citoloska iSlraZivanja
vrscna su na zivom materijalu. Pod obi-
cnim svjetlosnim mikroskopom veCina
struktura zive celije optiCki izgledaju kao
prazne i ne mogu se razluCivati. Da bi
se mogle posmalrati, koriste se razne
metode flksacije i bojenja materijala. Qvi
postupci omogucavaju izradu trajnih pre-
parata dobrog kvaliteta, na kojima mno-
ge celijske strukture postaju vidljive i
dostupne analizi. Od fIksativa najcesce
se koriste formalin, alkohol, razoe
kiseline i soli raznih metala, a od boja

razne anorganske boje. Od posebnog jc
znacaja tzv. vitalnih boja, cija
upotreba omogueava bojenje pojedinih
dijelova zivih eelija.
Mikroskopija i sprave za uvelicava-
nje u citologiji imaju izuzetno vafnu ulo-
. guo Zbog toga su poeeci nauke 0 celiji
direktno povezani sa pojavom prvog mi-
kroskopa.
Pomoeu mikroskopa se ispituju mor-
fologija i grada celija, te utie-
caj raznih faktora na osobine pojedinih
eelijskih sastojaka. U proucavanjima ce-
lije koristi se nekoliko vrsta svjetlosnih
mikroskopa, koji u tom pogledu pruzaju
razne mogucnosti: maksimalna moe uve-
canja im je do 2 000 put a Pored tzV.
obicnog svjetiosnog mikroskopa, postoje
i mikroskopi posebnih osobina i namje-
na. NaroCito siroku primjenu imaju mi-
kroskopi sa fazno-kontrastnim uredajem,
fluorescentni, polarizacioni i interferenci-
oni mikroskop, te mikroskop sa ultra-lju-
bicastim osvj etljenj em.
NajveCi prodor u poznavanju celije
predstavlja, svakako, otkrice elektronskog
mikroskopa. Elektronska mikroskopija u
citologiji ima neobicno veliki znacaj.
Elektronski mikroskop jc veoma slozen i
specifican aparat. Najmodemiji modeli
imaju izuzetno veliku moc razdvajanja
(rezolucije), znaci da se pomoeu njih
mogu posmatrati i analizirati strukture
izuzetno malih velieina; moc uvecanja
najmodemijih elektronskih mikroskopa
iznosi i do mil ion puta. Elektronskom
mikroskopijom otkrivene su najsitnije ce-
lijske strukture i u znacajnoj mjeri obja-
snjene njihove najbitnije funkcije. Elek-
tronska mikroskopija omogucava prouea-
vanje celijskih struktura i na molekular-
nom nIVou.
Citohemijske mctode se pnmJenJuJu
u proucavanju sastava i aktivnosti celije
kao cjeline. One omogucavaju utvrdiva-
nje polozaja i djelovanja raznih tvari
(materija) u pojedinim morfolofrim sa-
stojcima eelije. ovih metoda svodi
se na bojenje zivih i fiksiranib celija, na
osnovu cega se citofotometrijskom mc-
todorn iii radiografijom analiziraju struk-
ture i al.'ti vnost eel ij e.
Citolosko-fizioloskc
metode se primjenjuju u
lijskih funkcija.
(citofiziolofrc)
proucavanju ce-
Celija, kao je prethodno istaknuto,
nije sarno struJ...1.uma vee i funkcionalna
jedinica svih Zivib sistema
Primjenom raznill citofiziolofrili me-
toda prate se najznacajnije zivotne funk-
cije i procesi u eeliji: razmjena materije
i energije, djelovanje enzima, pojava
intermedijamih i konaenih produkata,
mebanizmi razmnoZavanja, reakcije na
vanjske podrafaje i dr.
CitogenctiCke mctodc su nezarnjenji-
ve u proueavanju materijalnih osnova bi-
oloskog nasljedivanja. Citogenetika je
modema naucna disciplina koja primamo
istrafuje ulogu najbitnijih faktora i pro-
cesa u ostvarivanju nasljedne informacije,
kao i prirodu (narav) njibovog funkcioni-
ranja. Narocitu pafllju posvecuje istrafi-
vanju i razjaSnjavanju medusobnog djclo-
vanja jedra i citoplazme u procesirna bi-
oloskog nasljedivullja i celijske autoregu-
lacije.
Mikrohirurgija i manipulacija cclij-
skim strukturama su metode pomocu
kojill se vrse razliCite mikromanipulacije
i slozene operacije na nivou eelije i
njenili struktura. ZallValjujuCi koriscenju
ovih tehnika objaSnjena su mnoga fizicka
svojstva celijskih struktura, osobito jedra
Primjenom mikromanipulacija me se, na-
primjer, izdvajanje i transplantacija jedra
iz jedne u drugu celiju i pracenje uloge
jedra u prenosenju nasljednih svojstava.
Kultura cclija i tkiva je metod koji
omogucava da se u duzem vremenskom
razdoblju posmatraju zive celije i njihovo
11

funkcioniranje. Ovaj metod se bazira na
mogucnosti obezbjedivanja svih
nih uslova za fivot eelije izvan
rna (u kulturi). Kultura tkiva u kontroli-
proucava citologija?
ranim uslovima olaksava i
pracenje funkcionalnib osobenostI cehJe 1
tkiva i njibovog odnosa.
Koje su najznaeajnije faze u razvoju nauke 0 celiji?
U cemu je sustina celijske (celularne) teorije?
Koji su osnovni metodi biologije stanice?
Hemijski sastav i fIzicko-hemijske osobine celije
Hemijski sastav protoplazme
Cjelokupna ziva komponenta eelije se
naziva protoplazma. Ona se sastoji od
jedra i citoplavne. U osnovnoj supstanci
citoplazme nalaze se razlicite strukture.
Jedne od njib su stalne i javljaju se kao
organele (organcici) celije, dok se druge
komponente javljaju u odredenom vre-
menskom periodu, sa posebnim zivotnim
aktivnostima. Protoplazma celija raznib
biljnib i zivotinjskih tkiva ima svoje be-
mijske osobenosti, ali postoje izvjesne
hemijske strukture karakteristicne za pro-
toplazmu svih eelija Ova jediujenja od-
reduju hemijska i fIziCko-hemijska svo-
jstva protoplazme i karakter unutareelij-
skih procesa.
Sve materije koje sadrii protoplazma
moguee je podijeliti na dvije grupe: ne-
organske (voda i ostale neorganske sup-
stance) i organske (bjelancevine, ugIjicni
hidrati, masti, nukleinske kiseline, bor-
moni, vitamini itd.).
Neorganskc tvan
Voda
Ostale neorganske supstance
Voda je prirodna sredina odvijanja
najznaeajnijih Zivotnih procesa. Proto-
plazma obicno sadrZi veliku koliCinu vo-
de (80-85%), koja zavisi od raznih fak-
tora, a narocito od starosti i fullkcije po-
jednih organa i tkiva Voda ima vainu
ulogu u metabolizmu celija, .buduCi da se
svi fizioloski procesi odvijaju u vodenoj
sredini. Molekule vode ucestvuju u
mnogim enzimskim i biobemijskim
procesima i reakc.ijama i imaju izuzetno
veliki znacaj za zivot celije. Voda se u
protop1azmi ne nalazi samo u tzv. slo-
bodnom stanju, tj. kao rastv arac, vee ona
u1azi u sastav mnogih organskih kompo-
nenti, naroCito bje1ancevina.
Ostali neorganski sastojci proto-
plazme se javljaju u vidu kiselina, baza
(luzina), a najcesce soli ili vezani sa or-
ganskim komponentama (aminokiselil1e,

bjelancevine, ugljicni hidrati, masti). Nji-
hovi anioni i kationi neophodni su za
odrZavanje odredenih struktura ili za bio-
10Slce aktivnosti organskih jedinjcnja.
Obicno se neorganski sastojci organiza-
rna nalaze u mjerljivim kolicinarna, a po-
stoje i oni koji se javljaju u tragovima
(mikroelementi).
Protoplazma celija raznih tkiva sadni
razlicite kolicine neorganskih tvari. Isto
tako postoje znacajne razlike i u pogledu
koncentracije pojedinih elemenata u eelij-
skim strukturama. Tako, naprimjer, kali-
jum i magnezijurn su koncentrisani u
protoplazmi, dok se natrijum i hlor pre-
temo nalaze u medueelijskim tekuCina-
rna. Neke materije imaju poseban znacaj
za razliCite celije i nalaze se u protopla-
zrni u znacajnim koliCinama (kalcijum,
fosfor, kalij , surnpor). Kalcijuma, napri-
mjer, ima narocito mnogo u celijama ko-
stanog i hrskavicavog tkiva, a takoder i
u krvi. Velike koliCine fosfora u celij ama
se javljaju u obli1.'U organskih spojeva:
fosfolipida, nukleotida, fosfoproteida itd.
U protoplazmi se nalazi u relativno vi-
sokoj koncentraciji i kalijum, osobito u
eelijama m i ~ i n o g tkiva. Sumpor ulazi u
sastav mnogih jedinjenja protoplazme
(aminokiseline: cistein i metionin itd.).
Moze se reci da, zapravo, u neorgan-
skom svijetu ne postoji ni jedan elemc-
nat koji ne ulazi u sastav protoplazme
eelijc ovih ili onih organizama. Mnogi
od ovib elemenata se javljaju u veoma
malim kolicinama, ali njihovo prisustvo
nije slucajno jer i oni, kao i ostali, uce-
stvuju u zivotnim procesima celije. Da-
nas se pouzdano zna da mikroelementi
igraju vaZnu ulogu u zivotu biljaka i Zivo-
tinja
Organski sastojci celije
Od mnogib organskib jedinjenja zadr-
zacemo se sarno na njibove cetiri velike
grupe, koje se mogu naCi u svim zivim
biCima, a to su: ugljicni hidrati, masti,
bjelancevine (proteini) i nukleinske kise-
line. Ove skupine organskih spojeva
predstavljaju vise od 95% svih organskih
komponenti zivib bica
Koje su osnovne funkcije vode u organizmu?
Koji su ostali neorganski sastojci organizma i kakva im je funkcija?
Ugljicni hidrati,
masti i bjclanccvinc
Hel/lijski sastav i Junkcija
ugljikolzidrata. masti i
bjelancevina U organizmu
Podjela ugljikohidrata.
masti i bjelancevina
Ugljicni hidrati (ugljikohidrati) su
izvor energije u svim biljnim i zivotinj-
skim celijama. U celijama se nalaze u
vidu monosallarida, disallarida i polisalla-
rida. Ucestvuju u gradi nekili slozenijih
jedinjenja, a javljaju se i kao vaine re-
zervne rnaterije, narocito u biljnirn eelijama
Monosaharidi se u zivom svijetu naj-
ceSce javljaju u obliku glikoze - secera
sa 6 ugljikovib atoma. Od ovog monosa-
harida potjecu svi ostali seceri. Kod
gotovo svib organizama glikoza je os-
novni materijal koji sluzi kao izvor en-
ergije. Osim toga, glikoza je je?na o.d
osnovnih komponenti grade mnogih poli-
sallarida: skrob, glikogen, celuloza i . ?r.
Od rnonosallarida, koji sadrZe 5 uglJik-
13

ovih atoma, najrasprostranjenije su riboza
i dezoksiriboza, koje ulaze u sastav nuk-
leinskih kiselina.
DisalUlridi se obrazuju spajanjem dva
molekula monosabarida, uz gubitak jed-
nog molekula vode. Najvainiji iz grupa
disabarida u biljnim celijama su saharoza
i maltoza, a u celijama zivotinja laktoza.
Polisaharidi se obrazuju spajanjem
vise od sest molekula monosaharida. Oni
su zastupljeni u svim organizmima, u ko-
jima ueestvuju u gradi eelija iii sluie kao
energetska rezerva. U biosferi ima vise
ugljicnih hidrata nego svih ostalih organ-
skih molek.'Ula zajedno, u prvom redu za-
hvaljujuCi skrobu i celulozi - najraspro-
stranjenijim polisabaridima (biljnog pori-
jekla). Najpoznatiji rezervni polisabaridi
su skrob i glikogen. Oni se nalaze u ci-
toplazmi, u obliku nakupina u kojima su
i razni enzimi, koji ucestvuju u procesi-
rna njihove sinteze i razgradnje. Skrob se
u biljnim eelijama nalazi u obliku alfa-
amilaze i amilopektina. Glikogen se na-
lazi u zivotinjskim eelijama i predstavlja .
njihovu energetsku rezervu. Narocito ga
ima mnogo u jetri i nUSicima.
Od gradivnih polisaharida, najraspro-
stranjenija je celuloza. Ona predslavlja
osnovnu komponentu eelijskill zidova bi-
ljaka.
Zllacajnu ulogu u molekulamoj orga-
llizaciji celije i meducelijskill e!emenata
igraju lIlukopolisalUlridi. /lLukoproreidi i
glikoproteidi. Mukopolisabaridi su speci-
ficne visokomolekulame pol im ere. U
protoplazmi se nalaze u slobodnom sta-
nju iii povezani sa neorganskim bazama
ili bjelancevinarna. Mukoproteidi i gliko-
proteidi su kompleksni spojevi sastavljelli
od acetilglikozamina i drugih ugljikovo-
dika sa bjelancevinama.
U struktume polisabaride spadaju i
hitin, od koga je graden tvrdi omotae
zglavkara i agar, koji se nalazi u mor-
skim biljkama (preteZno algama).
14
Masti i masne tvari (lipid i) su rela-
tivno velika grupa razlicitih supstanci ko-
je se slabo rastvaraju u vodi. Iz organ-
skih komponenata se izdvajaju pomocu
organskih rastvaraea (alkobol, benzol,
bloroform). Lipidi se dijele na eetiri gru-
pe: prosti Jipidi , steroidi, slozeni lipidi i
karotinoidi.
Prosti lipidi su masli koje se sastojc
od glicerola i visih masnih kiseJina (za-
sicenih iii nezasicenih). Sloteni lipidi
imaju u svom sastavu i druga jedinjenja,
kao sto su fosfoma kiselina, proteini, u-
gljikohidrati i jos neka.
lako bitno drugaCije hemijske grade
od polisabarida, lipidi imaju izvjesne sli-
ene funkcije, jer predstavljaju oSllovni
rezervni materijal iz koga se koristi en-
ergija, a u sastavu ceJijskih zidova (ba-
kterija i visih biljaka) i spoljasnjeg ske-
leta (insekata i koze kicmenjaka) vrse
zaStitnu ulogu. U energetskom pogledu
masti su najkoncentrovaniji izvor mane.
Neka jedinjenja, koja su po nizu osobina
slicna mastima, vrse ulogu hormona i vi-
lamina.
I pored razlicitih funkcija koje masti
irnaju, moze se reCi da im je najvaZnija
uloga bitnih elemenata grade svib celij-
skih membrana, koje nisu sarno obicne
pregrade izmedu celija i okolne sredine.
vee vrlo aklivno uccstvuju i u prenose-
nju materija koje ulaze i izlaze iz celije.
Bjclanccvinc su najobilnije i najzna-
cajnije komponente svib ce!ija. Na njih
otpada 60-80% ukupne suhe tvari proto-
plazme. One, ne same da cine glavnu
masu eelije nego su u molekulamoj or-
ganizaciji . celije osnovni struktumi i
funkciollalni dio zivih sistema. Zbog to-
ga se opravdano smatra da je protopla-
zma primarno proteinske prirode. Proteini
su gradeni od velikog broja molekula u
kojima se nalazi ogroman broj atoma
ugljika, kiseonika, vodollika i azota (du-
sika). Osnovne gradevne jedinice prote-

ina su monomere - aminokiseline. U pri-
rodi postoji 20 razliCitih aminokiselina
Ogromna raznovrsnost bjelancevina je
usiovijena razlicitim kombinovanjem ovm
20 aminokiselina, a karakteristike svalce
bjelancevine su odredene njihovim bro-
jem i redoslijedom. Bjelancevine se me-
dusobno razlikuju, kako po hemijskim,
talco i po fiziCkim svojstvima
Osnovna podjela bjelancevina na pro-
ste i siozene izvrsena je prema njihovom
hemijskom sastavu.
Proste bjelancevine (protein i) su gra-
dene od aminokiselina. Uopce uzevsi,
prosti proteini su dosta Iabilni, posto pod
utjecajem raznm faktora mogu da mije-
njaju svoju strukturu. Sa citoloSkog gle-
dista, naroCito su znacajni protamini i hi-
stoni, posto se, u nasljednom materijalu,
sa nukleinskim kiselinama povezuju u
nukleoproteide.
Slozcne bjelancevine se nazivaju
proteidi. Pored aminokiselina, one sadrZe
i druge komponente. Zavisno od lib
komponenata, razlik'Ujemo fosfoproteide,
lipoproteide, glikoproteide, hromoproteide
nukleoproteide.
Fosjoproreidi, osim aminoki selina, sa-
dIie fosfomu kiselinu. U ishrani hetero-
trofnih organizama. naprirnjer, veoma je
znaeajan fosfoproteid mLijeka - kazein, a
ovovitelin se nalazi u zumanjku jajeta
LipoproteUli sadrie, pored proteina, i
lipide. Oni su osnovni gradevni materijal
eeIijske membrane, pa ih ima u znatnim
ko!icinama Ovoj skupini siozenm bjeIan-
cevina pripada i tzv. vidni purpur, jedi-
njenje koje cini aktivnu materiju u mre-
znjaci oka i od koga zavisi funk-
cionalnost cuI a vida.
Glikoproteidi su slozene bjelancevine
u cijem se sastavu nalaze i izvjesni po-
lisaharidi. Njihova siroka rasprostranje-
nost je utvrdena u mnogobrojnim zlje-
zdanim eelijama koje sintetiziraju razno-
vrsne zi votinjske sekrete i ekskrete.
HromoproteUli obuhvataju jedinjenja
posebno znacajna za razne bioloske
funkcije. Ovdje spadaju porfuinski prote-
idi i flavoproteidi. Skupini porfuinskih
proteida pripadaju, prije svega, hemoglo-
bin, mioglobin, blorofil i razni porfuinski
enZIIIll.
Nukleoproteidi su najslozeniji proteidi
u prirodi: to su jedinjenja sa najvecim
do sada poznatim molekulama. Gradeni
su od prostih bjelancevina (protamina i
bistona) povezanih sa nukleinskim kiseli -
nama. Od Ilukleoprotei.da su, pretezllo,
gradeni hromosomi (nosioci nasljednog
materijala - gena).
Kaleav je hemijski sastav i koja je funkcija ugljii'nih hidrata u
organizmu?
Koje su osnovnc kategorije ugljii'nih bidrata?
Kakav je bemij ski sastav i kaleva je uloga masti u
Kako se dijele lipidi?
Kakav je bemijski sastav i koja je funkcija bjelani'evina u
organizmu?
Koje kategorije bjelancevina sadIii organska supstanca?
15

Nukleinske kiseline i
ostale organske supstance
Fizic1w-hemijska struktura
7lukleinskih kiseliruJ
Funkcija nukleinskih kiseliruJ U
iivotrlim procesima
Razlike iZ)Iledu ribonukleinske
i dezoksiribonukleinske kiseli71e
Ostale orga71ske supstance -
njihova struktura i fUnkcija
Nukleinske kiseline su takoder veo-
rna znacajni, slozeni i specificni organski
sastojci svih eelija. Odlikuju se izuzetno
velikim makromolekulama, cije su grada
i funkcija (posebno u procesima naslje-
divanja) objaSnjene tek tokom posljednjih
nekoliko decenija. Imaju izgled dugackih
lanaca, koji nastaju uzduznim poveziva-
njem njihovih sastavnih komponenata
(monomera) - nukleotida Nukleinske ki-
seline su od najveee bioloske vaZnosti u
organizaciji zive materije. Nosioci su na-
sljedne informacije, koja je neophodna za
dugorocno odrZavanje zivota (tokom niza
generacija) i za specificnu organizaciju
svake eelije: u njima je "zapisan" raspon
mogucnosti odvijanja najznacajnijih zi-
votnih procesa Kod visih organizarna su
nukleinske kiseline veCinom vezane sa
proteinima u vidu nukleoproteida.
U sastav nukleinskill kiselina, kao sto
je istaknuto, ulaze nukleotidi. Svaki nu-
kleotid je graden od tri komponente: fo-
sfoma kiselina. secer i purinska iii piri-
midinska baza. Purinske baze su adenin
i guanin, a pirimidinske citozin. timin i
uracil.
Postoje dva osnovna tipa nukleinskih
kiselina: ribonukleinska (RNK) i dezoksi-
ribonukleinska (DNK). One se meduso-
bno razlikuju po tome da Ii se u njiho-
yom sastavu nalazi seeer riboza iii dezo-
ksiriboza, kao i po pirimidinskinl baza-
16
rna NukJeotidi DNK sadrZe dezoksiribozu
i pirimidinske baze citozin i timin, a
RNK - ribozu i pirimidinske baze cito-
zin i uracil. U sastav RNK i DNK ulaze
identicne purinske baze: adenin i guanin,
te fosfoma kiselina. Polimemi makromo-
lekuli nukleinskill kiselina imaju veliki
broj nukleotida, od nekoliko stotina do
vise desetina hiljada.
Dezoksiribonukleinska kiselina (DNK)
se poglavito nalazi u jedru, odnosno hro-
mosomima, i njena je kolicina manje-vi-
se stalna i karakteristicna za pojedine vr-
ste organizama. Molekul DNK ima spe-
cificnu strukturu. 1ma oblik dvostruke
spirale. Oba spiralna lanca su paralelna i
medusobno povezana preko kompleme-
ntamih azotnih baza: adenin-guanin i ci-
tozin-timin. U njihovom rasporedu zapi-
sana je genetiCka informacija za odvija-
nje naj znacajnijilJ zivotnih procesa kod
ogromne veeine zivih biea.
Ribonukleinske kiseline (RNK) se od-
likujl,l specificnim sastavom nukleotida i
svojstvenom molekulamom gradom. Ri-
bonukleinske kiseline (RNK) se od DNK
razlikuju u prvom redu po tome sto ima-
ju jednostruki nukleotidni lanac. Komple-
men tame baze u RNK su: adenin-timin i
citozin-uracil. Molekuli RNK su watno
manji od molekula DNK. Ribonukleinske
kiseline se naj veCin1 dijelom nalaze u ci-
toplazmi, a takoder ih ima i u jedru, pre-
(dno u jedarcetu. Njihova osnovna uloga
je u prenosenju i realizaciji genetiCke in-
form acij e.
Ostale organske supstance eini niz
tvari koje se u celiji najcesce javJjaju
kao prijelazni stupnjevi biohernijskih pro-
cesa izgradnje iii razgradnje masti, bje-
lancevina, ugljicnih hidrata i nukleinskih
kiselina Neke od ovih supstanci imaju
veoma va:znu ulogu u metabolizmu celi-
ja, naprimjer, adenozin-dijosfat i adeno-
zin-trijosfat, koji predstavljaju specificne
depoe energije.

Od posebnog su zoacaja tzv. biokala-
lizalori koji ulaze u sastav eelije. Oni
imaju ulogu regulalora biohemijslcih i fi-
procesa Ovoj skupini pripadaju
hemijski vcoma heterogene sups lance,
mcdu kojima se posebno izdvajaju enzi-
mi, hormoni i vilarnini.
Ellzimi su bjclanccvinaslog karaktera.
Njibovo priSUSlvO i djclovanje uslovljava
biobcmijske reakcije u celiji. Oni omo-
gucavaju promjenu drugih !Vari (sinleza i
razgradnja) a da se pritom sami ne mi-
j enj aj u. Enzimi se dijele na konstituciane
i adaptivlIe enzime. Konstitucioni enzimi
su stalne citoplazmatske strukture, dok se
adaptivni javljaju u odredenim periodima
eelij ske aktivnosti, odnosno fazama bio-
hemijskog procesa
Hannam' C JBvlJBJU k 0 kod aulO-
lrofa. tako I kod hClerolrofa. 1c u bilj-
DIm hormonima su najpoznallji horm I
koji ulicu na rast, normaJan 10k celi;. kc
diobe i BI1jm hormof1l . C
skupno o7nacavaju kao filohormoni. U
zivolinjskom svijelu poSIOJC hmjni hor-
moni, kao fizioloski akllvnc hcmljskc
Ivari, koji se slvaraju u lZv. zllJczdama sa
luccnjcm, a cijc su funkcijc
veoma znacajne za razvoj i funkcionira-
nje pojedinih organa, Llciva organizma
kao cjeline.
Vitamini su takode veoma zanimljive
i bioloski znacajne malerije. Za razliku
od enzima i bormona, mogu ill sintetizirati
sarno biljke, odnosno biljnc cclije. Vita-
mini imaju tipicnu ulogu biokalalizalora.
Tab. 3: NAJZNACAJNIJE KA ORGANSKIH SC'PSTAl"CI U CELIJI
I. Ugljicni hidrati
2. Masne tvari
(Lipidi)
3. Bjelancevine
4. Nukl einske lei seline
5. Ostale
Monosaharidi
Ohgosaharidi
Polisaharidi
Proste Inasli
Sloiene rnasti
Steroidi
KarOlinoidi
(
. . ) Pro!'1mini
Proste prOle tnJ . .
Slozene
(protcidi)
H ISton.
Fosfoproleidi
Lipoproteidi
Glikoproteidi
Hrornoproteidi
Nukl<oproteidi
Ri bonukleinska (RNK)
Dezoksiri bonukl cinska (DNK)
Enzi mi
Horrnoni
Vitamini
Kaleva je fiziCko-hemijska struktura nukJeinskih kiselina?
Kaleva irn je funkcija i koje su razlike izmedu DNK i RNK?
. . . ?
Kaleva je struktura i funkcija enzima, hormona 1 vltam1Oa.
17

FiziCko-hemijske
osobine ceJije
Faktori jiZicKo-hemijskog stanja I
pojava u celiji
Dijuzija, OS1l70za i dijaliza i
njihova uloga u junkcionisanju celije
Prikazani hemijski sastav celija ilu-
struje sarno dio bogatstva i slozenosti
bemijskib jedinjenja koja se javljaju u
eeliji. Sasvim je razumljivo da se ovako
slozen hemijski sastav odraz.ava i na fi-
ziCkim osobinama eelija.
Na fiziCke osobine eelija djeluju, pri-
je svega., one materije koje se nalaze u
rastvoru. Osnovni rastvarac u celijama je
(kako je istaknuto) voda. U njoj su ra-
stvorella jedinjenja malih i velikih mole-
h.'Ula. Zbog toga je eelijski sadIiaj poli-
morfan sistem; usljed prisustva relalivno
velikih kolicina rastvorenih bjelancevina.,
celijski sadIiaj ima osobine koloida. U
ovom koloidnom rastvoru nalaze se razni
eelijski sastojci i razne veee iii manje
cestice. Koloidni rastvori daju celiji po-
sebne osobinc karakteristicne za koloide.
Zavisno od medusobnih odnosa izmedu
raznih jedinjenja i opCeg fizioloskog sta-
nja celija, mijenja se intenzitet hemijskill
reakcija. Hemijske promjene uZrokuju i
promjene konzistencije koloida, lako da
se stalno smjenjuju sol-stanja i gcl-stanja
(teene j zgusnulc mase). Zavisno od ovih
promjena, mijenjaju se i oSlale fiziCke
osobinc cclij skog sadrZaja, kao SlO su
claslicnost. viskoznosl i slicno. Uslj cd
promjenc u viskoznosti dolazi do kreta-
nja citoplazme i pojave tzv. ameboidnih
pokrcta.
Sa kretanjima celijskog sadrZaja mo-
gu se povczati i neke drugc pojave kao
sto su difuzija i osmoza.
Difuzija je kretanje ccs tica od vise
ka nizoj koncentraciji, pri cemu se one
izjednacavaju.
Osmoza u ispitival1ju celija privlaci
posebnu paz.l1jU. Do te pojave u celijama
dolazi zbog toga sto je njel1 sadrZaj oba-
vijen membranom kroz koj u prolaze sa-
rno voda i male molekule. Proces sele-
ktivnog propustanja tvari kroz polupropu-
snu membranu oznacava se kao dijaliza.
Osmotskim zakonima se obajslljavaju po-
jave plavlloliza i deplaVlloliza, a koje su
u neposrednoj vezi sa koloidllim osobi-
nama celijskog sadrZaja. Osmotski priti-
sak unutar celija naziva se turgor. Visina
turgora je razliCita kod raznih vISta celija
Celijski sadIiaj, zavisno od svog sa-
stava i od stepena j onizacije eiektrolita,
ima razne pH vrijednosti. Koncentracija
vodonikovih jona se uglavnom krece od
3 do 8. Razni tipovj cclija imaju kara-
kteristicne konccntracijc vodikovih jona
(pH vrijcdnosti); pH vrijednost unutal'
pojedinih cclij a je dosta stabilna.
Na osnovu izlozcnog moze se zaklju-
Cili da cclija nij c jcdnostavni skup hcmij-
skih malerija !TIedu kojima se zbivaju
promjenc kojc bi sc moglc lumaCiti sarno
na osnovu lIemij ski h i fi ziCkih zakonito-
sti. Celija jc znalllo slozenUi bio-fiziCko-
bemijski sistem u kojem vladaju posebni
odnosi mcdu molekulama. Fizicke osobi-
ne cclija sc, dakle, moraju shvati ti kao
osobine u kojima, pored fiziCko-hemij-
skill zakona, dolaze do izraz.aja i specifi-
cne zakonitosti zive supstancc.
Koji [aktori primarno odreduju fiziCka i bemij ska svojstva celija?
18
Koje su o s n o ~ n fizicko-hcmijske pojavc u celiji i kakva im je uloga u
nJenom funkclOniranju?

Organizacija
. ,
1 opca
Tipovi celijske organizacije:
prokariotska i eukariotska celija
morfologija
celije
Oblik i veliCina celije
U prirodi nc postojc cclijc kojc hi se
mogle smatrati tipicnim, buduCi da su u
raznim organizmima, organima i tkivima
specijalizirane u odnosu na funkciju i
imaju svoje osobenosti. Medutim, sve ce-
lije imaju jednu opeu i zajedniCku (ide-
aliziranu) shemu organizacije: imaju ecli-
jsku opnu, citoplazmu (sa raznim orga-
noidima) i jedro.
Tipovi celijske organizacije
S obzirom na opei stupanj (stepen)
organizacije, razlikuju se dvije osnovne
kategorije eelija: prokariotska (iIi proto-
cit) i eukario/ska (iii eLicit). Prokariotske
eeJije su u pogledu organizacione struk-
ture znatno jednostavnije (sl. 1). One ne-
maju organizovanog jedra, vee je jedrov
materijal rasprSen u citoplazmi i naziva
se nukleoid. U eelijama prokariota ne
posloje citoplazmatske organele, kao !ito
su mitohondrije, bloroplasti i dr. Proka-
riotski organizmi se razmnozavaju pro-
stim dijeljenjem eelije na dvije jedinke.
=J Organizmi s!-W0kariotskim celijama se
i' nazivaju prokarioti, a ovoj -grupi pripada-
ju aIcterije . . .aktinomicete i modrozelenc
alge (cij anobakterij e).
SI. 1. Osnovni elementi organizacije
prokariotske celije: 1. kapsula, 2. slanicna
s0enka, 3. "jezgra", 4. citoplazrna
U poredenju sa prokariolskim orguni-
zmima, eelijska organizacija cukartota je
na znatno visem stupnju, buduei da nji-
hove eelije imaju jedro koje je organizo-
vane kao posebna organela (sl. 2). Celija
eukariota je diferencirana na tri jasno
izdvojene cjeline: citoplazma, jedro i me-
mbrana. Ovaj tip eelijske organizacije je
manje-vise zajedniCka i opea karakteristi-
ka svih protista i slozenije organizovanih
(viseeelijskih) biljaka i zivoLinja (sl. 3 i 4).
Oblik i velicina cclija su vcoma ra-
zliCiti, ne samo u jednom organizmu vee
i unutar istog tkiva. Postoje eelije pro-
mjenljivog (ameba. leukociti) i relativno
stalnog oblika (cilijate, eritrociLi , sperma-
tozoidi, epitelijalne eelije. netvne celije itd.).
Sl. 2. Osnovni elementi organizacije
eukariotske slanice (interprelacija
elektronsko-mikroskopskih snimaka):
1. citoplazma, 2. Golgijev (Goldijev)
aparat, 3. lizosom, 4. centriole, S. nukleus.
6. nukleolus, 7. endoplazamticki retikulum,
8. jedrova opna, 9. mitohondrije.
10. Slanicna membrana
19

Sl. 3. Bilj na stanica (dij agram); 1. jedro.
2. jedarce. 3. jedrova opna, 4. hromatin.
5. endoplazmatski retikulwn. 6. ribosomi .
7. mitohondrije ,8. Golgij ev
(Goldijev) aparat. 9. hloroplasti,l O. celij ska
membrana. 11. vakuola, 12. celijski zid,
13. citoplazma
Po obliku, eclije mogu bili loptaste,
polikutne, prizmaticne, vretenaste, zvje-
zdaste, nitaste itd. Oblik celije zavisi od
povrSinskog napona i viskoznosti citopla-
zme, a takodcr i od mebaniCkog djelova-
nj a okolnih celij a.
Zapremina i velicina celija su veorna
razlicite. I kod biljaka i kod zivotinja
postoje veoma krupne celije, koje se rno-
gu vidjeti golim okom. Takve su, napri-
mjer, veoma krupne celije lubenice iii
gigantske celije zumanjka jaja nekih pti-
ca. Isto tako, veoma su krupne nervne
eclije, cija velicina dostiZe i desetke cen-
timetara. Prosjeena velicina veeine celija
.!2!0.....:.--+-7
10
--<'--6

4


5
--:;':"--+'-8
Sl. 4. Zivotinjska celija (dijagram);
1. jedro. 2. nukJeol us. 3. jcdrova opna.
4. hromat in. 5. endoplazmatski retikulum.
6. ribosomi . 7. Golgijev (Goldijcv) aparat.
8. mitobondrijc, 9. li zosomi ,
10. celijska membrana. 11. centriole
je relalivno stalna i nc zavi si od veliCine
tijela datog organizma. Na primjer, celija
jetre goveCeta i mi sa imaju gotovo iden-
ticne razmjere. Velicina eelij a se mijenja
sa staroscu organi zma, sto zavisi od nje-
govog fizioloskog stanj a i spoljaSnjib
uvjeta. U pogledu veliCine cclij a, medu
pojedinim gruparna organizarna postoje
znacajne razlike. Kod bilj aka najkrupnije
celije irnaju monokotiledonc, a kod zivo-
linja insekti i vodozcmci.
Broj celija koje ulaze u sastav poje-
dihih tkiva je veoma razli cit. Tako, broj
eritrocita u krvi covj eka premaSuje 23
milijardc. Postoje organizmi. Cije je tijelo
sastavljeno od nekoliko stotina celija, a
takoder i organizrni sastavljeni iz sarno
jedne celije, kakvi su jednocelijske alge,
bal..'terije, neke gljive i praiivotinje.
Objasni razliku izmedu prokariotske i eukariotske celijel
20
Koji su osnovni elementi organizacije prokariotske i eukariotske celije?
Koji su osnovni oblici celija i kolika im je velicina?

Osnovni elementi stanicne organizacije
i funkcija citoplazmatskih organela:
endo-plaZllwtski retikululIl ribosomi,
mitohondrije, Golg ijev (Goldijev)
aparat, lizosomi, centrOSOllli i plastidi
Organi zacij a
i funkcija
celijskih
struktura
Specijalni organoidi i njihova JLll1kcija
Citoplazma
i njene organele
Organizovane celij ske Slrukture (razni
organoidi i j edro) nalaze se u osnovnoj
citopl azmatskoj masi, koja se ees to nazi-
va hijaloplavna iii lIlarriks.
Medu organizovanim eclijsk.im
strukturama veli ki znacaj imaju razli Ci ti
cel ij ski organoidi (organele) - specifiene
celij ske strukture, koje se odlikuju odre-
den om morfologijom, ullrastruk.'t urom,
hemijskim sastavom i koj i specifi -
ene funkcijc u zivotu eelije. CcLij ske or-
ganelc se ponekad dijele na opce i spe-
cijalll e. Prva grupa obuhvata one koj i se
nalaze u svim iii gotovo vim eelijarna,
dok se druga grupa javlja sarno u nek im
spccijaliziranim eelljan1a.
rctikulum (unutar-
plazmatska mrda ) prcdstavlja specifiean
sistem dvoslrukih membrana u citoplaz.mi
(sl. 5). Njegova organllacija jc vcoma
razlieita, jc u vezi sa funkcionaln im
osobcno tima eclija. Pod clcklronskim
mikroskopom cndoplazJJlatska mrd3 prc-
dstavljena je sislcmom medusobno pove-
zanih kanala. koji su ograniecni Jvostru-
kim mcrnbranama.. Oblik kanala je veo-
ma razlieit. endoplazmatske
rnrefe Ispunjena jc homogenom masom.
koja se razlikujc od okolnc cit plazme, a
clJa je uloga nepowata.
51. 5. Endoplazmatski relikulum
(unutarplazmatska mrcZa)
Postoje dva tipa endoplazmatske mre-
ze: gmnulirana (hrapava) i agranul irana
(glatka). Na spolj aSnjoj povrsini gr anuli-
rane endopl azmatske mrcz.c nalaze sc na-
kupnine sitnil1 tj elaSaca koj a se nazivaju
ribosomi. Ovaj Lip endopl azmatske mrde
karaklcristiean j c za cclijc u koj irna se
inl enzivna sintcza bj clanccvina.
Agranuli rana cndopl azmalska mrcz.a na
vanjskoj nema ribosoma.. a su-
sreee sc u celijama u Kojima sc vrsi sin-
teza uglj icnih hi drata.. masli itd.
Ribosomi su relativno davno otkrive-
na sitna IjelcSca.. koj a su tada nazvana ri -
bonuklcolidne granul e (sl. 6). Obavezne
su ci loplazmatskc komponente u svim bi-
IJnim i zivotinjsk.im celijama, gdj e imaju
izuzelno vaznu i specifi cnu funkciju.
ZOOg toga ih treba smatrati organoidima
eelij e.
Ribosomi su mala sferi cna
koja se mogu nalaziti slobodno u cito-
plazmi iii su vezana za mem-
21

22
SI. 6. Ribosomi
Tab.4: OSNOVNE ORGANlZACIONE I
FUNKCIONALNE STRUKTURE
EUKARIOTSKE (ELlIE
Membrana
(opna)
Prolcinsko-polisaharidni sloj
Lipidni sloj
Proleinski sloj
Hijaloplazma
Endoplazmalska mrez..
Ribosomi
Milohondrije
Ciloplazma Golgijev (Goldijev) aparal
Lizosomi
Cenlrosomi
Plaslidi
Specijalni organoidi
Jedrova opna
Jedro (jezgro) Jedrov sok
Jedarce
Hromosomi
branu endoplazmatske mreze. Ponekad se
javljaju i u vidu manjeg iii veeeg broja
medusobno povezanih jedinica i tada se
nazivaju poliribosomi iIi polisomi.
Ribosomi su prirnamo gradeni od je-
dnakih dijelova bjelancevina i RNK.
Osim toga u njihov sastav ulaze i Iipidi
i mineralne soli kalcija i magnezija.
Osnovna funkcija ribosoma je unutar-ce-
lijska sinteza proteina.
Mitohondrije (hondriosomi) su celij-
ske organele koje se odlikuju specifi-
cnom gradom i funkcijom (51. 7). Nalaze
se u svim tipovima celija. kako jednoee-
lijskih organizarna tako i visecelijskih.
To su centri di5anja i generatori energije.
Mitohondrije su najceSce loptastog iii iz-
SI. 7. Mitohondrija

duzenog oblika, veoma razliCitih dimen-
zija (duzine od 0,3 do 40 milimikrona).
U citoplazmi su rasute, ponekad grupisa-
ne oko jedra iIi uz unutraSnju stranu ce-
lijske membrane. Svaka mitohondrija je
obavijena ovojnicom koja je gradena od
dvije lipoproteinske membrane. slicne ce-
lijskoj opni. UnutraSnjost mitobondrija
ima naroCitu strukturu; u njihovom sadr-
zaju se nalaze brojni enzimi koji imaju
posebno znacajnu ulogu u procesu disa-
nja. Grada i unutraSnja struktura mito-
hondrija su promjenljive i u neposrednoj
su vezi sa njillOvom aktivnoscu.
Golgijev (Goldijev) kompleks (Gol-
gijcv aparat, diktiosomi) je celijska or-
ganela koja je pm put otkrivena u cito-
plazmi nervnih celija. Kasnije je uocen u
gotovo svim specijaliziranim celijarna
(sl. 9). U pocetku se vjerovalo da ovu
organelu sadrZe sarno zivotinjske celije, a
dan as se pouzdano zna da se ona nalazi
i u biljnim eelijarna. Golgijev kompleks
se odlikuje specificnom struktumom or-
ganizacijom, sa sljedecim komponenta-
rna: mikrovezikule (mjehUI1ci), membra-
nski sistem (sastavljen od veceg broja
spoljasnjiIl kesa ili tubula) i vakuole (ko-
je imaju glatke zidove). U podrucju Go-
19ij evog aparata su cesto prisutne sekre-
tome granule (zmca). U sastav Golgije-
vog kompleksa ulaze fosfolipidi i cC\i-
jske fosfataze. Smau'a se da je osnovna
funkcija ove celijske organele vezana za
proces sekrecije.
SI. 9. Golgijev (Goldijev) aparat
23

Lizosomi su celijske organele koje su
otkrivene tek 1955. godine. Njihovo pri-
sustvo u citoplazmi je prvo bilo dokaza-
no biohemijskim metodama Lizosomi
predstavljaju narocite, male mjehuraste
tvorevine ogranicene dvostrukom mem-
branom i ispunjene sokom sa bidrolitic-
kim fermentima (sl. 10). Do sada je do-
kazano vise od 10 razlicitib fermenata,
slicnib onim iz probavnog sistema, spo-
sobnib da aktivno vrSe razgradnju veeine
slozenib organskib komponenata. Lizoso-
mi, dalcle, imaju ulogu "probavnog siste-
ma" celije. Najveea koncentracija ovih
organela otkrivena je u celijama jetre i
leukocitima. Lizosomi pokazuju veliku
raznolikost, kako u razliCitim tipovima
eelija, tako i unutar jedne celije. Poznati
su slj edeCi tipovi lizosoma: ishodisni li-
zosomi, Jagosomi, zaostala tjelefca lizo-
soma i auroJagirajuce vakuole.
SI. 10. Lizosomi
Cclijski ccntar (centrosom) je cito-
plazmaticna organcJa koja postoji u zivo-
tinjskim celijama, kao i u celijama nebb
bilj.aka gljive, mabovine i neke go-
losJen:temce). Javlja se za vrijeme eelij-
ske dlObe. i stoji u vezi sa pojavom nje-
nog polanteta, odnosno orijentacijom di-
obnog vretena U tipicnoj formi eelijski
centar se sastoji od jednog do dva ili ve-
eeg broja veoma malib tjelesaca - centri-
ola (sl. 11). Oni su obicno okruzeni na-
regionom citoplazme, koji se na-
centrosfera Centriol i centrosfera za
Jedno sacinjavaju strukturu koja se nazi-
va centrosom ili celijski centar.
24
SI. 11. Centrosom
Centrioli imaju vaZnu ulogu ne sarno
za vrijeme celijske diobe nego pokazuju
i izvjesne odnose sa bazalnim tijelima ci-
lija (treplje) i flagela (biceva), pa se vje-
ruje da su oni bomologe celijske struktu-
reo
Plastidi su citoplazmatske organele
biljnill celija (sl. 12). Kao i ostale celij-
ske strukture, od protoplazme su odvoje-
ni sopstvenom opnom. U mladim (embri-
onalnim) celijarna nalaze se u obliku
proplastida. S obzirom na funkciju i bo-
ju, plastidi se dijele na: hloroplaste, hro-
moplaste i leukoplaste.
Hloroplasti se nalaze u celij arna svib
zelenib dijeJova biljaka; sadrle hlorofU
od koga potice ta zeJena boja. Kod visib
biljaka hloroplasti obicno imaju socivast
oblik, dok je kod nizib oblik veoma pro-
mjenljiv. Dijametar bloroplasta varira od
3 do 10 mikrona. Obicno su ravnomjer-
SI. 12. Struktura hlaraplasta (dijagram):
1. stroma. 2. grana, 3. skrab, 4. plastoglobuJe

no rasporedeni u citoplazmi, ali se pone-
kad narocito oko jedra iii uz ce-
Iijsku membranu.
Hemijski sastav hloroplasta je manje-
vise jednoobrazan. Kod visih biIjaka se
sastoje od bjeJancevina, masti i hlorofila,
a sadrZe i karotinoide i male koIiCine nu-
kleinskih kiselina HlorofiI je osnovna
materija hloroplasta, koja im odreduje
specificnu funkciju. Pored hlorofila, hlo-
roplasti sadrie i druge pigmente, kao sto
su karotin i ksantofil. Hloroplasti imaju
vrio siozenu strukturu, a njihova je osno-
vna funkcija sinteza ugIjicnih hidrata uz
uCeSce neorganskih tvari i sunceve ener-
gije (fotosinteza).
Hromoplasli zamjenjuju hloroplaste u
ceJijama organa koji imaju zutu i crvenu
boju. Obrazuju se iz protoplaslida i leu-
koplasta, pri cemu se hlorofil zamjenjuje
karotinoidima i ksantofllom. Hromoplasti
odreduju boju plodova, cvjctova, kOlje-
nova itd.
Leukoplasli imaju oblik hloroplasta,
ali nemaju hlorofila Cesto su vrlo slicni
mitohondrijama, iako su drugacijih di-
menzija Kao i hloroplasti, i oni imaju
finu lamclamu strukturu. Kod bilja-
ka !Cukoplasti se nalazc u podzemnim
organima. Lcukoplasli su, kao je po-
znato, bez boje. Ako se takvi organi (kr-
tole krompira, na primjer) izlozc svjctlo-
sti, prelaze u bloroplaste. Leukoplasti su
fotosintetiCki neaktivni plastidi.
Spccijalni organoidi su eeIijske
strukture koje Sl1 u vezi sa specificnim
cclijskim funkcijama kao sto su: kontrak-
cija, kretanje i sl. Od specijalnih organo-
ida (organela) pomenucemo miofibrile,
neurofibrile, trepIje i biceve.
Miofibrili se nalaze u svim celijama
koje imaju sposobnost kontrakcije. To su
vlaknaste tvorevine smjestene u citopla-
zmi misitnih ceIija, a omogucuju njihovu
osnovnu funkciju (grcenja i opruzanja).
Neurofibrili su organele koje imaju
samo nervne celije. Imaju oblik tankih
niti i znacajnu ulogu u prenosenju nerv-
nih podraZaja.
Treplje i bicevi su takoder specij ami
organoidi celije. Omogucavaju kretanje,
ishranu i druge funkcije. Po porijeklu su
citoplazmaticne tvorevine povrSinskih
slojeva celije. To su kontraktilne niti, 6-
je dirnenzije jako variraju. Treplje nala-
zimo u specijalnim eelijama gotovo svih
Zivotinja, a kod praZivotinja - trepljaSa
se javljaju kao "organi" za kretanje. Bi-
cevi se razlikuju od lrcplji po vecoj du-
zini i manjem broju. Nalazimo il1 kod
mnogih baktcrija i medu praZivotinjama
- bicarima. Prisutni su i u spcrmatozoi-
dima vecine zivoti nj a, covjeka i nizih bi-
Ijaka
Koje su osnovnc citoplazmatske organele?
Kaleva JC struktura i funkcija pojedinih osnovnih citoplazmatskih organela?
Sta su to specljalni organoidi i kakva im je funkcija?
25

CeJijska
membrana
(opna) i
ceJijski zid
Struktura i funkcija celijske membrane
Struktura i funkcija celijskog zida
Celijska membrana
Protoplazma svake eelije, bez obzira
na njenu unutraSnju diferencijaciju i bez
obzira na to da Ii se radi 0 prokariotskoj
iii eukariotskoj eeliji, ima na svojoj po-
vrsini posebnu strukturu - eelijsku mem-
branu iii opnu (sl. 13). Ovaj povrSinski
sloj se naziva i protop!avnaticna iii ci-
toplazmaticna membrana. Botanicari je
cesto oznacavaju i starim imenom - pla-
vnoiel7la.
Zbog izuzetnog znacaja koji membra-
na ima za zivot eelije ova struktura je
vee dugi niz godina istraZivana upotre-
born raznib tehnika i metoda. Ona je ve-
oma tanka i ne moze se vidjeti optiCkim
mikroskopom. ZahvaljujuCi razvoju elek-
tronske mikroskopije, naucnici su uspjeJi
da upoznaju strukturu i funkciju ove zna-
cajne eelijske komponente.
Celijska membrana je sastavljena od
tri sloja. UnutraSnji sloj je grad en od Ji-
pida, dok su spolj aSnji slojevi proteinske
1_
strukture. Plazmaticna membrana je po-
glavito gradena od lipida i velikog broja
raznih vrsta protein a (lipoproteinski kom-
pleks). Od lipida, najcesce se javljaju
fosfolipidi. Ispitivanja su pokazala da se
u membrani nalaze i enzimi, koji uce-
stvuju u membranskim metabolitiCkim
akti vnostima.
Debljina plazmaticne membrane kao i
njen molekularni sastav mogu znatno va-
!irati u zavisnosti od tipa celija i vrste
organtzma.
Na povrsini plazmaticne membrane
cesto se mogu nati izlucene razne mate-
rije od kojib zavise fizioloska svojstva
eelije. Ima izvjesnib dokaza 0 postojanju
plazmaticnib pora koje omogucavaju pro-
diranje molekula i jona.
Plazmaticna membrana ima mnogo-
brojne i izuzetno znacajne funkcije u zi-
votu eelije. Pored toga sto odvaja unu-
traSnjost eelije od spoljaSnje sredine, ona
ima vaZnu ulogu i u metabolizmu, posto
su za membranu vezani (iIi s njom cine
.. < : :" .. :- .. '. :
. ., '. : .. ". : ....
. .... : -' .. : ..... .. ,:-<:.,.'<--.-..
.. . . . ... : : . . ,,- .... .. .. ":"
II .... .. .:: . " ..
. / / / / / / / / .. ::: .: .. :: .... .. : ... :
6 6 6 6 6 6 6 6 . .... . :. .
3__
SI. 13. Stanicna membrana (0 ) I h .
1. roteinsko- . pna. 5 ematski .. II. - elektronsko-mikroskopski snimak:
p polisahandm sloJ, 2. iIptdm sloj. 3. protein ski sloj

integralni dio) mnogi enzimski sistemi.
Glavna funkcija joj je reguIacija toka
materijala koji ulazi u eeliju iIi iz nje
izlazi. To se odvija pasivllom difuzijom
i aktivnim transportom. Celijska mem-
brana je seJcktivna, tj. propusta sarno
odredene male molekule (voda, ncki joni
itd.), dok se krupne ceslice u eeliju uno-
se na drugi naCin (jagocitozom i pinoci-
tozom). Kao sto je ranije istal.'11uto pro-
ces kojim se koloidne tvari (bjeiancevi-
ne) odvajaju od ostalih materija iz zaje-
dniCkog rastvora oznacava se kao dijaJi-
za Odvija se zahvaljujuCi pojavi da po-
lupropustljive membrane propustaju sarno
jone i manje molekule. (DijaJiza pomoeu
vjestaCkih membrana prirnjenjuje se u
preeiseavanju krvi teSkih bubreznih bole-
snika.)
Cclijski zid
Biljne eeiije, za raziiku od zivotinj-
skib, na povrsilli protopiazmaticlle mem-
brane imaju poseban vanjski omotac -
celijski zid. Ovaj omotac joj pruza zasti-
tu, daje joj cvrstinu i odreduje oblik ee-
lije.
Celijski zid se uglavnom sastoj i od
ugljicnih hidrata, a plazmolema od Iipo-
proteina. Osnovna materija prilll{lrnog
celijskog zida je celuloza. Njene duge
molekule (mice Ie) okupljene su u fina
duga vlakna, mikrofibrile, koje su pove-
zane u veee skupine, makrofibrile. One
su medusobno izukrstane u raznim prav-
cima i saCinjavaju njegovu tipicnu skele-
tnu strukturu, koja zidu daje cvrstinu i
elasticnost. U prostorima izmedu celulo-
znih fibrila nalaze sc srazmjemo velike
vode, zalirn hcrniceluloza, pe-
ktmske malelije, a prema najnovijim po-
dacima i proteioi.
Primami zidovi susjednih eelija su
povezani, slijcpljeni pcktinskim materija-
rna koje grade tzV. srednju lamelu. Kroz
nju i kroz primame zidove prolaze veo-
rna tanka citoplazmaticna vlakna - pla-
vnodevne koje povezuju protoplazmu su-
sjednih eelij a.
Neke eelije u visih biljaka stalno
ostaju obavijene sarno primamim zidom,
dok se kod nekib tokom razvoja stvaraju
razliCita zadebljanja. Stvaranjem novID
slojeva nastaje tzV. seklllularni celijski
zid. Njegova debljina moze bili vrlo ra-
ziicita. Ako dolazi do veoma jakog zade-
bljanja zidova, eelije se nazivaju
sklerenhilllske. Njihov lumen se postepe-
no smanjuje, sto dovodi do odumiranja
zivog unutraSnjeg sadrlaja. Takve mrtve
eelije imaju iskljuCivo mebanicku funkci-
. .
JU U organlzmu.
U zidovima eelija na povrSini raznih
biljnih organa javljaju se suberin, bitin,
voskovi koji stite od suvisoog isarava-
nja, napada razniJ1 stetoCina i s1. Cvrsto-
eu zida nekib biljaka cesto pojacavaju i
neorganske materije, najcesee kalcijum i
silicijum.
Kakva je grada i koja je funlccija eelijske opne?
Koje stanice imaju stanicni zid i koja mu je funkcija?
27

Jedro Uezgro)
- nukleus
Grada i funkcija ceUjskog jedra:
jedrova opna. jedrov sok. .
jedarce (nukleolus) i hrOmOSOml
Struktura i junkcija hrofllosoma
Jedro je vaZna i obavezna komponen-
ta svih eelija (sl. 14). Ono je dobro izra-
reno u svim biljnim i zivotinjskim celi-
jama, sa izuzetkom nekih bakterija i mo-
drozelenih algi, kod kojih je jedami ma-
terijal organizovan kao nukleoid.
Jedro obicno ima oblik okruglog pro-
zraenog tijela, okruzenog tankom jedro-
yom opnom. U zivim eelijarna one je
optiCki homogena struktura u kojoj se
uocava jedno iii viSe malih tjeIesaca -
jedaraca. Zivotni cikIus eelije obuhvata
dva period a: interjazni iIi matabolic7d i
mitotic'ki period (period diobe). Ovi peri-
odi se odJil...'Uju karakteristicnim i specifi-
cnim promjenarna u jedru, 0 kojima ee
(ukratko) biti govora u narednom izlaga-
nju.
Veeina eukariotskih organizarna u
svojim eelijarna ima sarno jedno jedro.
lzuzeci od ovog pravila su, naprimjer,
neki predstavnici algi i gIjiva Visejedar-
nost je u zivotinjskom svijetu rijetka. Po-
znato je. recimo, da (medu protozoarna)
paramecijum ima redovno dva jedra; ma-
nje jedro je tzv. mikronukleus i ucestvuje
u razmnozavanju, dok vece jedro (lIla-
kronukleus) ima ulogu u metabolizmu zi-
vOlinje.
viseeelijskih organizama veci
broJ Jedara se javija sarno u vlaknima
misica, a koja su na-
stapanJem veeeg broja celija (sinci-
t/.)a) .
Medu eukariotskim organizmima Cf-
vena. Ja:na zrnca sisara (osim kamile)
nemaJu Ova bezjedarnost je selmn-
darna poJava
28
lako se jedro moze javili u razlicitim
oblicima, najcesce je Ioptasto iIi elipsoi-
dno. U celijarna bijelih krvnih zmaca je-
dro uvijek ima reznjeviti. razudeni oblik.
U praZivotinja se cesto javljaju razliciti
obIici: izduren, izvijen, kobasicast itd.
U zivim ceJijama, kao sto je reCeno,
interfazno jedro izgleda homogeno i opti-
Cki prazno. Na fiksiranim (specificno
obojenim) preparatima jedro ispoljava
svoje odgovarajuee Slrukture. Obojena
masa jedra se, zbog afiniteta prema boji,
naziva hromatin. Danas se pouzdano zna
da je hromatin materija od koje su gra-
deni hromosomi i da predstavlj a nukIeo-
proteinsku komponentu interfaznog jedra
Jedro je vrlo slozen celijski sastojak, ciju
strukturu cine jedrova opna, jedrov sok,
jedarce j hromosomi.
. SI. 14. Celijsko jedro
(elektronsko-mikroskopski snimak)

Jcdrova opna (kariomembrana) je
dvostruka membrana koja odvaja jedrov
sadriaj od citoplazme. Proueavanja fine
grade jedra pokazala su d.a je !ljegova
ovojnica sastavlJena od dVl]e membrane
koje ilnaju sJiene karakteristike bo i ce-
lijska membrana. SastavJjena su l ~ d Jipo-
proteilla. Jedrova ovojnica se na pocetku
eelijske diobe raspada, a nakon diobc
ponovo organlzlfa.
Jcdrov sok je vodeni rastvor raznib
materija, a oznaeava se i kao nukleopla-
Vila iii karioplaVrJa. U jedrovom soku
su smjeSteni njegovi osnovni sastojci i
strukture - bromosomi i jedarca Pored
toga, jedro sadrii i proteine. ribonuklein-
sku kiselinu i Citav niz raznib enzima.
Jcdarec - nuklcolus (jedno iIi vise
njib) nalazi se u jedrovom soku. Jedarea
su manje-vise okruglog oblika i dohro se
zapaiaju za vrijeme interfaze, dok se za
vrijeme eelijske diobe gube (dezorganizi-
raju) (s1. 15). Po zavrSetku eelijske diobc
ponovo se javljaju. Jedarca najveCim di-
jelom sadrie bjelancevine (do 70'70), za-
tim ribonukleinske kiseline, fosfolipide i
enZlffie.
. :',
.. -...
...
-+---1
".:. "
S1. 15. Nukleolus u embrionalnim stanicama:
1. jcdro, 2. nukleolus. 3. citoplazma
Hromosomi su najvafnije komponen-
te jedra, jer su nosioei nasljednil1 jedini-
ea - gena, koji svojom aktivnoseu ' odre-
duju i regulisu metaboliCke i ostale zivo-
tne proeese u eelijama. Hromosomi se
stalno nalaze u jedru; oni su permanen-
tne strukture. ~ odriavaju svoj individu-
alitet tokom eelijskog cikJusa (s1. 16).
OdliJ...'1lju se sposobnoseu za autoreprodlJ-
kciju i prilikorn diobe jedra elijele se i
oni, sto odriava njihov kOlltinuitct kroz
ec1ijske gelleracijc.
Broj hromosoma u razuih vrsta zivih
biea manje iii vise je razlicit, ali je za
svaku vrstu oel reden i stalan. Skup svib
hromosoma u eeliji oznaeava se kao hro-
rnosornska garnitura. Razlikuju se dva ti-
pa hromosomskib garnitura: haploidna i
diploidna U organizama sa seksualnim
razrnnoZavanjem gamete irnaju haploidni
broj bromosorna (n), a somaticne eelije
imaju diploidan hromosomski broj (2n),
jer sadrie dvije haploidne garniture, po-
rijeklom od dva roelitclja. Prerna tome,
dipJoidnu hromosomsku gamituru Cini u
stvari n parova Irol/lolognih parova
(homologan = istosrnis!en. odgovaraj uCi.
s istim odnosirna). U svakom paru ovih
hromosorna jedan potice od oca., a drugi
(isti takav) od rnajke.
VeliCina hromosoma je razliCita u ra-
znih vrsla; ona je takoder razliCila i u is-
toj gamituri. Kao i broj, i velieina hro-
mosoma je konstantna i speeifiena ozna-
ka za svaku vrstu organizma. Duzilla
hrornosoma varira izrnedu 0.5fl, i 40fl" a
debljina izmeuu 0,2fl, i 2fl,. Iwzetak Cine
tzv. gigantski hromosomi u eelijama
pJjuvacnih zlijezda nckih insekata, koji
mogu imati 20 puta veeu duzinu nego ti-
picni interfazni llfomosorni.
I oblik hromosorna je takoder razliCit
u raznih vrsta organ izama, a razlieit je i
u istoj hromosomskoj garnituri. Medu-
tim, kao i broj i vclieina, tako je i forma
hrornosorna konstantna i specifiena za
svaku vrstu organizrna. Zavisno od fizi-
Ckog stanja. odnosno faze ceJijske diobe,
hromosorni najcesee irnaju izgled kratkog
konea iii stapiea. Oni su u rnetafazi d e ~
finitivno formirani i tada ispoljavaju svoJ
karakteristicni izgJed, kada se najintenzi-
vnije boje i ispoljavaju svoje najznacajni-
29

Sl. 16. Grada bromosoma (dijagram):
1. hromonema, 2. matriks. 3. centromera,
4. sekundamo surenje. 5. drSka satelita.
6. satelit. 7. nukleolus (u obrazovanju)
je morfoloSke karakteristike. Na tijelu
svakog hromosoma redovno postoji je-
dno suzenje, (konstrikcija) koje se naziva
primamo suzenje. Na tom mjestu se na-
lazi specificna hromosomska slruktura,
centromera (iii kinetohor). Osnovna ulo-
ga centromere je vezana za kretanje hro-
mosoma ka polovima "diobenog vretena"
za vrijeme celijske diohe. Od polozaja
centromere zavisi i oblik hromosoma u
eelijskoj diobi. Po tom kriterijumu, hro-
mosomi mogu biti jednokraki (sa termi-
nalnom centromerom) i dvokraki (sa cen-
tromerom u ostalim regionima) .
Osim primarnog suzenja, hromosomi
mogu pokazivali i druge konstrikcije na
jednom iii na oba kraka. Ova suzenja se
nazivaju sekundamim. Kod nekill hromo-
soma ona odvajaju mali vrsni segment
(dio) hromosoma. koji se naziva satelit
Koja je osnovna funkcija jedra?
iii trabant, a njegovi nosioci -
hromosomi; oni imaju ulogu orgtamzato-
ra jedarca.
Terminalni dijelovi hromosoma se po
svom ponasanju razlikuju od
ostalih dijelova, iako ne .. nilca-
kve vidljive morfoloske dlfcrcnclJaclJe.
Ti krajevi su oznaceni kao telomere.
Uloga telomera stoji u vezi sa kinetikom
i polaritetom hromosoma za vrijeme ce-
lijske diobe.
Osnovnu komponentu hromosoma 6-
ni hromonema, smjdtena u unutraSnjosti
hromosomske matrice (matriksa). Hro-
moneme predstavljaju specificnu dvojnu
spiralu nukleoproteinskih niti, od kojih
se obrazuju obje hromatide. Hromonema
je po duzini diferencirana na specificne
segmente, koji se nazivaju /trOlllomere.
Giavne hemijske komponcnte hromo-
soma s'u nukleinske kiseline i proteini.
Na ove komponente, od cjelokuplle hro-
mosomske rnase, otpada 70-90%.
Osim DNK i proteina, hromosomi sa-
drZe razliCite kolicine RNK i nehiston-
skih proteina. Kolicina DNK i kiselih
protein a veoma varira u zavisnosti od
metaboliliCke aktivlloSti celija.
UnutraSnja struktura hromosoma je
veoma slozena. Ona se danas intenzivno
proucava raznim sredstvima i metodama,
sto omogucava da sc dobije potpunija
predstava 0 hromosomu kao sU'uktumoj
funkcionalnoj jedinici jcdra.
Koji su osnovni elementi sastava jedra?
30
Kakva je grada i koja je funkcija bromosoma?
Sta je to bromosornska garnitura?
Koja je i kakav je oblik bromosoma?

Metabolizam
celije
Metabolizam:
anabolizam l katabolizam
Enzimi:
priroda, struktura i podjela
Pojmom metaboJizam se oznacava sve-
ukupnost biobemijskih i fiziCkih procesa
koji osiguravaju odrZavanje, rast i razvi-
Ce zivib biea. Metabolizam jednoeeIijskih
organizama svOOi se na metaboIizam ce-
lije, a metaboIizam viseeeIijskih obIika je
uskladena cjelina svih procesa koji se
odvijaju u organizmu kao cje1ini. U sva-
kom slucaju, u osnovi metaboIizma svib
organizama je metabolizam ce1ije. Raz-
mjena materije i energije u celijama je
osnova svib zivotnib aktivnosti.
Cjelokupnost svib biohemijskih i fi-
ziCkih reakcija koji se OOvijaju u zivim
bicima obuhvata dva smjera metaboIiCkih
procesa.
Biohemijsko-fiziCki procesi tokom
kojib se iz prostijih vrsi sinteza slozeni-
jib spojeva naziva se anaboIizam iii asi-
milacija. U ovim procesima se trosi en-
erglJa.
Biobemijski procesi u kojima se raz-
gradnjom slozenib komponenata zivih
sistema stvaraju prostije materije naziva
se kataboIizam iii disimilacija U katabo-
IiCkim procesima se oslobada energija.
Ta energija se trosi na razlicite zivotne
funkcije, ukljucujuCi i procese anaboliz-
rna. Zbog toga anabolizam i katabolizam
predstavljaju samo dvije medusobno po-
ve.z
ane
cjeline jedinstvenog procesa raz-
. materije i energije u svim zivim
slstemlIDa
.NaJznacajniji i tipican primjer ana-
procesa u zivom svijetu je foto-
smteza .. Procesom fotosinteze se iz jed-
nostavnih anorganskih komponellata i
sunceve energije stvara slozena organska
tvar (sea:r). primjer anabolizma je
pretvaranJe ammokiselina u visokomole-
kulame bjelanceville itd.
. Primjer kataboIiCkih procesa je vare-
nJe brane kOO zivotinja (kojim se slozene
razlazu na prostije) i njihova
dalJnJa razgradnja u celijama
U organizmu svih zivib bica odigrava
se citav niz metaboliCkih procesa, koji su
ukljuceni u promet materije i energije.
MetaboIizam, kao sto je vee istak-
nuto, obuhvata dva osnovna procesa an-
abolizam iii sintezu organizmu potrebnih
tvari, i katabolizam iii razlaganju slo-
zenib organskih jedilljenja. Za odvijanje
rib procesa van organizma potrebna je vi-
soka temperatura. U organizmu se ti pro-
cesi, medutim, odigravaju na relativno
1}iskim temperaturama, g. l1a onima koje
odgovaraju normalnoj gelesnoj toploti po-
jedinih organizama. Brzina bemijskih reak-
cija u organizmu je takodcr velika.
Takav tok bemijskih procesa i reakcija u
zivim sistemima (u celijama) moguc je
zahvaljujuCi Cilljenici sto organizmi pos-
jeduju bioloSke katalizatore, koje naziva-
mo fermenti iIi enzimi. Enzimi su katali-
zatori bioloSkog porijekla, visokomoleku-
lami hemijski spojevi, proste iii slozene
bjelancevine, specificne bioloske ak.1ivnosti.
Biokatalizatori ubrzavaju hemijske
procese ne uticuCi na njihov krajnji is-
hod. Prilikom kataliziranja odredenih he-
mijskih procesa oni ne trpe nikakve pro-
mjene. KatalitiCka aktivnost fermenata
nije vezana iskljucivo za celiju, jer oni
mogu djelovati i van nje.
31

Enzimi suo kao sto je istaknuto.
bjelaneevine koje u svom sastavu imaju
posebnu strukturu. koja se sastoji od tzv.
aktivnog centra (apoenzim) i aktivne grupe
iii kofelUlenta (koenzim). koji zajedno cine
holoenzim (puni sldop enzima).
Na enzimsku (felUlentnu) aktivnost
znatno utjeeu i faktori spoljaSnje sredine.
Vecina enzima je osjedjiva na tempera-
ture viSe od 60C. pri cemu im se ak-
tivnost nepovratno gubi. Sustina umiranja
eelija organizma na toj temperaturi se.
zapravo. svodi na trajnu degradaciju
enzimskih sistema VeCina enzima je vrlo
osjetljiva na promjene kiselosti. odnosno
baznosti sredine u koi')j djeluju.
Danas je poznatl- preko 4000 razli-
citih enzima.
32
Nazive su dobijali na razlicite naCine.
a dogovoreno je da se svi svrstaju u sest
kategorija (klasa) . Prva grupa obuhvata
oksidoreduktaze. fermente koji katalizira-
ju oksidaciono-redukcione procesc. Dru-
goj grupi pripadaju transferaze. To su en-
zimi cija je funkcija prenosenje grupa
atoma jedne molekule u drugu. Treca
skupina enzima su hidrolaze. Oni katali-
ziraju reakcije razgradnje. uz ucesce vo-
<!e. te sinteze u kojima se stvara voda.
Cetvrta grupa felUlenata - liaze imaju funk-
ciju mijenjanja unutarmolekulskih veza
ugljikovih atoma sa drugim atomima. Pe-
toj grupi pripadaju izomeraze. fermenti
koji ucestvuju u preobraiaju molekula. U
sestoj grupi su fermenti ligaze. Njihova
uloga je u formiranju unutarmolekulskih
veza ugljikovih atoma.

Rast i
dioba ceJija
Rast celije
Dioba celije
Mitoza: interfaza. proJaza. prometa-
Jaza. metaJaza. anaJaza. i teloJaza
Amitoza
Kao sto je vee istaknuto. celije mogu
biti razlicite velicine. kako kod raznih
vrsta organizama tako i unutar pojedinih
tkiva iste vrste i jedinke. I pored toga,
dimenzije celije i organizma se mogu
smatrati relarivno postojanim. Individual-
ni rast zivib bica bazira se na rastu i
razmnozavanju eelija; velicina svakog or-
ganizma je odredena njibovom veliCinom
i brojem.
Sve celije u organizmu rastu do odre-
dene razvojne faze, a zatim se dijele i
specijaliziraju. Celijska dioba kod jedno-
celijskib organizama se javlja kao proces
razmnozavanja i neposredno dovodi do
stvaranja dva nova organizma Kod vise-
eelijskib organizama rast i razvice jedin-
ki poeivaju na visekratnim eelijskim di-
obama oplodene jajne celije (zigota) i
celija njenib potomaka. Rast tih organi-
zama je takoder ovisan i od nagomilava-
nja i sinteze mnogobrojnih celijskih i
vancelijskih materija. Celijske diobe, po-
red rasta, zavise i od raznovrsnih difere-
ncijacija i funkcije celija i tkiva. Neke
eelije traju tokom cijelog zivota organi-
zma; nakon postanka, one se vik ne di-
jele (naprimjer, nervne i rrUsicne celije).
Nasuprot tome, postoje celije veoma kra-
tkog vijeka, koje se stalno zamjenjuju
novim (epitelne eelije, eritrociti covje-
ka itd.). Dioba eelija stoji pod kontrolom
organizma kao jednog cjelovitog sistema
i prema potrebi moze biti usporena ili
stimulirana Nove celije nastaju sarno od
postojeeih.
Poznata su dva osnovna tipa diobe
eelije i jedra: mitoza i mejoza, a izuzetno
mogu se javiti i drugi, kao sto su
endomiroza i amifoza. Mitoza i mejoza
su vrlo slozeni procesi, u kojima se de-
savaju velike i znacajne promjene u je-
dru (osobito na hromosomima) i citopla-
zmi. S obzirom na bioloski znacaj i po-
trebu razumijevanja diobe jedra i eelije,
ova dva tipa diobe ce biti razmotrena u
nesto obimnijoj formi.
Mitoza
Naziv mitoza se cesto upotrebljava
kao sinonirn za celijsku diobu. Treba,
medutim, naglasiti da u pravom smislu i
u originalnom znacenju, mitoza se odno-
si samo na diobu jedra (s1. 17). DeSava
se preteZno u somaticnim (tjeseinim) ce-
lijama, a kao rezultat te diobe nastaju
nova jedra (kcerki celija), koja su, i po
broju hromosoma i po cjelokupnoj gene-
tiCkoj konstituciji, identicna sa ishodi-
snim jedrom majke celije od koga su na-
stali. Mitoza je dinarnican i kontinuiran
proces, ali se on (radi lakseg razumijeva-
nja pojedinih promjena) vjestaCki dijeli
na n'ekoliko karakteristicnih faza: pro/aw.
prometa/aza,met%za, ana/ow i tela/ow.
Stanje i promjene koje se u jedru deSavaju
nakon zavrletka telofaze do poeetka sljede-
ee profaze nazivaju se ;nterfaw. Skup. .. v i
promjena koje se desavaju od jedne do
33

4
5
SI. 17. Mitoza (originalni fotos):
1. interfaza. 2. profaza. 3. prometafaza,
4. metafaza, 5. anafaza, 6. telofaza
sljedeee diobe u obrazovanju dviju novih
celija, naziva se eelijski ciklus. Celijski
ciklus se sastoji od dvije cjeline; interfa-
ze i mitoze. Vremenski posmatrano, naj-
veti dio tog ciklusa otpada na in terfazu,
dok mitoza traje relativno kratko.
Interfaza je period eelijskog ciklusa
u kome se odigravaju najznacajniji bio-
bemijski i fIzioloSki procesi u celiji. Tre-
ba naglasiti, medutim, da u ovoj fazi je-
dro ne "miruje"; u njemu i citoplazmi
odvijaju se najznacajniji metaboliCki i
ostali zivotni procesi, te replikacija i du-
plikacija svib elemenata i komponenti je-
dra (replikacija DNK, duplikacija hromo-
soma i dr). U interfazi se mogu razliko-
vati tri perioda: presintetiCki (Gl), period
sinteze (S) i postsinteliCki period (G2).
Interfazno jedro (fIksirano i obojeno),
posmatrano pod svjetlosnirn mikrosko-
porn, yredstavljeno je u obliku bomoge-
1. kompaktnog tijela, bez vidljivib
(OSIDl Jedarca) struktumib komponenata.
Profaza predstavlja pocetak mitoze a
u njoj. bromosomi irnaju izgled tankib,
dugaCkib, slabo spiraIiziranib konaca
Pod uvecanjem se raspoznaje da
su om slrukture (duplicirani) i
da se sastoJe od dvije bromatide koje su
medusobno lijesno (uzduzno) priljublje-
34
ne. Hromosomi se, dakle, udvajaju u in-
terfazi. U pocetku profaze oni su slabo
spiraIizovani, ali napredovanjem profa:
e
spiraIizacija se povecava, tako da postaju
kraCi i vidljiviji. U vecini slucajeva, kra-
jem profaze iscczava jcdarcc, a
krajnji stupanj zavdava se dcstrukclJom
(razgradnjom) jcdrovc opnc.
Prometafal..a je, u slvari, prelazna
ctapa mitozc: u njoj dolazi do razgradnjc
eelijskc opnc. Hromosomi krceu ka ccn-
traInom rcgionu eclijc i zauzimaju polo-
zaj u ckvatorijaInoj ravni, izmedu ec-
lijskih polova. "Putovanjc" bromosoma u
ckvatorijaInu ravan naziva sc metakineza,
a zavrsava se obrazovanjcm ekvatorijalne
iii metaJazne ploce, tj . postavljanjem bro-
mosoma u ekvatorijaInu ravan celijc. U
ovoj fazi hromosomi su skraeeni i jasno
ispoljavaju svc elementc svojc morfologi-
je, koja se moze posmatrati pod svjctlo-
snirn mikroskopima.
Metafaza jc ona ctapa procesa mito-
zc u kojoj su bromosomi definitivno for-
mirani, maksirnaIno spiraIizirani i imaju
najmanju individualnu duzinu i najveeu
dcbljinu. Hromosomi sc nalaze u ekvato-
rijalnoj ravni, a mitotiCki aparat je pot-
puno formiran. Hromatide su medusobno
razdvojene i vczane su sarno u regionu
Centromcre. U metafazi se fOimira kiri.e-
tiCki aparat (za krctanjc hromosoma to-
kom eelijske diobe) koji sc naziva "dio-
beno vreteno". Ono se sastoj i od citopla-
mlfllicnih nil i (od jednog do drugog ce-
lijskog pol a) i hrOl/1osomskih poluniti;
one nastaju despiraIizacijom hromoneme
(centromemih hromomera) i svah.-u bro-
matidu povezuju sa odgovarajueim po-
lorn diobnog vretcna. Metafaza traje zna-
tno kraec od profaze. Pri njenom kraju
ccntromerni regioni hromosoma se dijele,
a. se odvajaju i postaju neza-
VIsne Jedna od druge.
Anafaza je kulminaciona faza mitoze,
a razdvajanjem (razilaienjem)
hromatlda (sada vee novib hromosoma) i

njibovim kretanjem ka polovima, pomocu
poluniti diobnog vretena. Svaka hromatida
ima svoju vlastitu centromeru, koja joj
omogucuje samostalno kretanje ka polovi-
rna. Kretanje hromosoma je individualno,
ali se obieno svi krecu sinhrono (istodo-
bno). Centromera je funkcionalna organela
hromosoma i ona ima funkciju kinctike
hromosoma. Dolaskom hromosoma na po-
love zavrSava se anafaza.
Telofaza je posljednja faza mitoze, a
poeinje onda karla bromosomi dospiju na
polove "majcmske eelije". U ovoj fazi se
hromosomi postepeoo despiraliziraju i popri-
maju oblik i dimenzije karakteristiene za
interfazu. Ovaj proces otpoCinje odmah po
dolasku hromosoma na polove. Oni poste-
peno guhe svoje kantme, a paralelno sa de-
spiralizacijom hromosoma nastaje i opna
novib jedara, obrazuju se jedarca i ostale je-
drove komponente. Pri kraju telofaze, izme-
du novih jedara stvara se pregraclna eelijska
membrana (i eelijski zid) pa tako nastaju
dvije nove eelije. Novonastale keerke eelije
su znaei potpuno identiene majci e e l i j ~ a
svaka od njih ee, nakon postmitotiCkog pe-
rioda i perioda sinteze, stupiti u nove diobe.
Ako nakon fl(l!malne diohe bromosoma ne
slijedi i podjela matiene eelije, u njoj ostaje
dvostruko veei (tetraploidni) broj hro-
mosoma u adnosu na normalni (diploidni).
Ta pojava se oznaeava kao endanilOZll. .
Ukupno trajanje toka mitoze je razli-
Cito kod pojcdinih organizama, odnosno
u pojedinim tkivima. Tako, naprimjer,
mitoza u celijama korijcna luka lraje oko
85 minuta, korijena graSka oko 110, ve
zivnog tkiva zeca oko 67, fibroblastima
skakavca oko 180 minuta itd.
Amitoza
Amitoza je direktna dioba jedra, koja se,
za razliku ad indirektne iii mitotiCke cliohe
desava u interfazi. Hromosomi se pritom
despiraliziraju, jedrova opna se ne dezorga-
nizira, a jedarca ne guhe individualnost Je-
dro se, jednostavno, dijeli na dva iii vise
(manje-vise jednakih) cIijelova. U veeini slu-
eajeva diobu jedra ne prati dioba citopla-
zme, pa se tako obrazuju dvojedame iii vi-
sejedarne eelije. 1ma slueajeva gdje se jedro
amitotiCkim putem dijeli na ve6 broj neje-
dnakih clijelova, pa se tak.-va cIioba oznaeava
kao fragmentacija. Danas se smatra d.a se
amitotiCka dioba deSava u eelijama i tkivi-
rna koja su privremenog karah.'tera, a i u ee-
lijama raznih diferenciranih i specijalnib tki-
va. Sto se tiee fragmentacije, izgleda d.a se
ana uvijek javlja u eelijama sa izrazitim de-
generativnim (patoloSkim) poremeeajima i
promjenama.
Kalco rastu celije i viSecelijski organizmi?
5ta je to mitoza i koje su njene osnovne karakteristike?
p i ~ i i objasni osnovne karakteristike pojedinih faza mitoze!
5ta je arnitoza i koje su joj karakteristike?
35

Mejoza: osnovni smisao i
osnovne jaze njenog toka
Mejoza
Mejoza I: projaza I (leptoten. zigoten.
pahiten. diploten. dijekineza). prometajaza I.
metajaza I. anajaza I. te/ojaza I
Mejoza 1l
Mejoza iIi redukcijska dioba je tip
eelijske diobe u kojem se diploidni bro-
mosomski broj (2n) smanjuje na polovi-
nu. Rezultat tog procesa je stvaranje re-
produktivnih celija (gameta) sa haploid-
nim (n) brojem bromosoma (sl. 18).
Relativno slozeni molekulamo-geneti-
Cki i citoloski procesi. karakteristicni za
mejozu, u stvari se svode na preciznu
duplikaciju genetiCkog materijala u pre-
dmejotiCkom periodu i njegovu raspodje-
lu u cetiri jedra (kcerke eelije) tokom
dviju uzastopnih dioba Tako svaka ga-
meta (jajna celij a i spermatozoid) dobija
baploidni (n) hromosomski broj . Mejoza
se, dakle, sastoji od dvije diobe, rnejoze
I i mejoze II. Tokom prve rnejoze, naro-
Cito u njenoj profazi,desavaju se veorna
razlicite, sarno za mejozu karakteristicne
prornjene u hrornosornima, ~ kojih je '
osobito znacajna konjugacija . (uparivanje)
IW/llologih hromosoma i stvaranje medu-
sobnib fiziCkih veza. koje se nazivaju hi-
javne. Konjugacijom homologih hromo-
soma obrazuju se bivalent,ne strukture
(bivalent i), a koje se s ohzirorn ' ria' broj
(4) hrornatida nazivaju tetrad!!. Razdvaja-
nje uparenih bornologih hromosoma de-
sava se u anafazi prve rnajotiCke diobe,
pri cernu bomologi hrornosomi, koji se u
takvorn obliku nazivaju univalenii, a s
obzirorn na broj (2) bromatida dijade,
odlaze na suprotne polove diobenog vre-
tena. Na taj nacin svaka kcerka celija,
36
S1. 18. Karakteristicne (pot)faze mejoze
(dij agram): I - profaza I, 1. leptotem.
2. zigoten, 3. pahiten, 4. diploten.
5. anafaza I. 6. profaza n. 7. anafaza n.
8. formirane gamete

dakle, dobije za polovinu umanjeni kara-
kteristieni broj hromosoma (haploidni
broj). Slijedi kralki opis pojcdinih faza i
polfaza mejoze I i mejoze II.
Mejoza I
Mejoza I iii heterotipna dioba se
uslovno dijeli na profazu r, prometafa-
zu r, metafazu r, anafazu I i telofazu 1.
Profaza I mejotiCke diobe se odlikuje
vecom relativnom duZinom i slozenoscu
procesa koji se u njoj odvijaju; primjera
radi, ova faza kod zene traje 10 do 12
godina. S obzirom na karakteristicne pro-
mjene i "ponaSanje" hromosoma, uslovno
je podijeljena na pet karakteristienih po-
tfaza: leptoten, zigoten, pahiten, diploten
i dijakineza
Leptoten je poeetni stadijum mejoze,
u kojem su hromosomi u obliku tankih
niti, a njihova lineama diferencijacija je
dosta izraz.ena Dvostruke su grade (sa-
stavljeni od dvije hromatide) i zastupljeni
u diploidnom broju, najcesce zapleteni u
jedinstveno klupko.
Zigoten poeinje uzduznom konjugaci-
jom (uparivanjem) homologih hromoso-
rna, koji su jos uvijek jako izduzeni. Ko-
njugacija homolog a se odvija sa izuze-
tnom precizno5cu, tako da se medusobno
uparuju sve homo loge strukture. Uporedo
sa tim, napreduje i spiraiizacija hromoso-
rna, a posljedica toga je njihovo skraCi-
vanje. Upareni hromosomi se nazivaju
bivalenti, odnosno tetrade, s ob.zirom na
njihovu cetverostruku hromatidnu struk-
turu (jedan homologi hromosom jedan
univalent, a upareni daju bivalent).
Pahiten traje relativno dugo. U njemu
se bivaienti znatno skracuju. Homologi
su medusobno tijesno pove-
zam, a dvostruka struktura hromosoma
postaje dobro izraZena. Pred kraj pallite-
na, u pojedinim dijelovirna, otpocinje
konjugiranih hromosoma,
Je poscbno vidljivo u narcdnom ladiju.
Dip!oten jc sladij u kojcm sc daljc
nastavlJa skraCivanje i razdvajanje konju-
giranih hromosoma; homolozi medu-
sobno oSlaju vezani sarno OSlvatcnim hi-
jazmama PoloZaj hijazmi i njihov broj ovi-
si od duzine i morfologije hromosoma.
Dijakineza je stadij u kojcm zavrsava
profaza I; bivalenli se jos vise skracuju,
a. homologi hromosomi medusobno jos
vise razdvajaju, tako da dijakineza ima
najkarakteristieniju sliku. Bivaienti zauzi-
maju polozaj uz jedrovu membranu, koja
se, kao i jedarce, pred kraj ove potfaze
dezorganizuje.
Promctafaza I je kratka faza I mejo-
tiCke diohe, koja obuhvata period u ko-
me bivalenti putuju ka ekvatorijainoj ra-
vni diobenog vretena. Bivaienti su goto-
vo maksimalno skraceni i kondenzovani.
Obieno su rasporedeni u centrainom di-
jelu stanice i lako ih je identificirati, s
obzirom na to da u ovoj fazi imaju ka-
rakteristiean izgled; utvrdivanje haploi-
dnog hromosomskog broja neke vrste
najlakse je u ovoj fazi.
Metafaza I je ona etapa mejoze u
kojoj se bivalenti nalaze u ekvatorijalnoj
ravni, a dostizu svoje najkondenzovanije
stanje - formirane hijazme medu homo-
logim hromosomima se pomjeraju prema
krajevima Dolazi do stvaranja polukona-
ca diobnog vretena (hromosomske niti),
koje se vezu za odgovarajuca mjesta ki-
netiCkog aparata na polovima diobnog
vretena
Anaraza I poeinje procesom razdva-
janja homologih hroniosoma njihovim
kretanjem ka polovima diobenog vretena.
Jedinice razdvaj anja su, dakle, cijeli hro-
mosomi, od kojih se svaki sastoji od
dvije hromatide. Bivaienti se razdvajaju
na univaiente, a tetrade na dijade.
37

Telofaza I nastupa "dolaskom" anafa-
znih hromosoma na polove celije. Posto
tamo p r s t ~ u cijeli homolozi, na svakom
polu je prisutan haploidni broj hromoso-
rna. Nakon toga slijedi formiranje jedro-
vih membrana, kao i njegovih ostalih stru-
ktura. Hromosomi takoder trpe izvjesne
morfoloSke promjene, a u nekim sluea-
jevima zadrZavaju kompletnu anafaznu
morfologiju. Na kraju telofaze dolazi do
citokineze (diohe citoplazme), kojom se
zavrsava obrazovanje dviju kcerki eelija,
sa haploidnim brojem dvohromatidnih
hromosoma
Mejoza II
Mejoza II iii homotipna dioba poeinje
nakon kraceg interkinetiCkog perioda (na-
kon mej oze I) i, odvija se po tipu obiene
rnij oze. Pra/aza druge mejotiCke diohe
traj e vrlo kratko. Hromatide su upadJjivo
medusobno razdvojene i vezane sarno u
regionu centromere.
U meta/ali II hromosomi se nalaze u
ekvatorijalnoj ravni diobnog vretena
Znatno su kraCi od profaznih i po svemu
liee rnitotiCkim metafaznim hromosorni-
rna Formiranjem poluniti (hromosomskih
niti) diobnog vretena otpoCinje proces
razdvajanja sestrinskih hromatida a time
i ana/aza II. Svaki hromosom se dijeli
na dvije Gednostruke) hromatide (mona-
de). Njihovim dolaskom na polove, poci-
nje tela/aza II, u kojoj se formiraju 4 te-
lofazna jedra. Celijska dioba se zavrsava
citokinezom. Buduci da se u mejozi II
monade obrazuju od sestrinskih hromati-
da, ova dioba se ponekad jos naziva i
ekvaciona
Na taj naein, poslije dviju uzastopnih
dioba diploidne celije, u mejozi se obra-
zuju eetiri celije sa haploidnim brojem
hromosoma.
U kojirn tkivirna se ddava i koj i je osnovni bioloSki smisao mejoze?
Koje Sil osnovne faze mejoze?
38
Koj e Sil karakteristicne potfaze mejoze I?
Opii pojedine potfaze profaze I!
Koje Sil osnovne karakteristike mej ozc II ?
U kojoj fazi mejozc se vr$i redukcij a diploidnog (2n) na baploidni (n)
broj hromosoma?

Degenerativne
i patoloske
promjene
celija
Najcesce degenerativne i
patoloske promjene celije
Uzroci i posljedice
degenerativnih promjena celije
Razliciti fiziCki, hemijski i bioloSki
agensi cesto uzrokuju raznovrsna
nja i degenerativne promjene u 6eIiji.
Mnogi od njih dovode do nepovratnih
promjena u strukturi i normalnom funk-
cionisanju 6elijskih komponenata i uzro-
kuju njenu smrt
Medu fizickirn agensima koji izaziva-
ju negativne efekte u celiji treba pome-
nuti visoke i niske temperature, a naro-
cito razne oblike rzracenja: ultravioletno,
rendgensko, alfa-, beta- i gama-zracenja
te protonsko i neutronsko zracenje.
Narocito karakteristicne i cesto fa-
talne efekte na 6eIiju ispoljavaju jonizira-
juca zracenja, Cije su posljedice u 6elij-
skim strukturama vrlo razlicite. Uzrokuju
promjene u molekularnoj strukturi i orga-
nizaciji DNK, RNK, bjelancevina, masti
i drugih molekularnih struktura. Najkara-
kteristicniji efekti jonizirajuceg zracenja
ogledaju se u promjenama. nasljednog
materijala, kao sto su: degenerativne pro-
mjene jedra, sljepljivanje i fragmentacija
hromosoma, obrazovanje "mikronukleu-
sa" (nenormalno malog jedra), obrazova-
nje polijedarnih 6elija, narusavanje pol a-
mosti 6elijske diobe itd. Radi se, dakle,
o krupnim poremeeajima u organizaciji i
funkciji genetiCkog materijala koji uzro-
kuju nepovratne promjene i dovode do
eelijske smrti.
Citav niz hemijskih supstanci, u dodi-
ru sa 6elijama, takoder izazivaju krupne
poremecaje u njihovom metabolizmu, a
mnoge od njih i nasljedne promJene, 0.
pored toksicnog, imaju i genotoksicne
efekte. Ovdje treba naglasiti da citoto-
ksicne i genotoksicne efekte ispoljavaju i
brojni hemijski spojevi koji se siroko ko-
riste u svakodnevnom zivotu: pesticidi,
lijekovi, razni konzervansi i dodaci pre-
hrambenim proizvodima, kozmetiCki pre-
parati, deterdzenti itd.
Mnoge bolesti biljaka, zivotinja i co-
vjeka poeinju u sustini patoloskim pro-
mjenama celija koje uzrokuju fiziCki, he-
mijski ili bioloSki agensi. Patologija celi-
ja se najbolje moze ilustrirati primjerom
raka i bolestima vezanim za promjenu
broja i strukture hromosoma Tako se
danas pouzdano zna da razne hromosom-
ske aberacije kod . covjeka uzrokuju i do
60% spontanih pobacaja, a gotovo 1 %
zivorodenih ima neku od hromosomskih
anomalija, cije su posljedice teska pato-
loska stanja.
Rak (zlocudni tumor) nastaje kao po-
sljedica sustinskih promjena i poremeeaja
u zivotnom ciklusu normalnih celija. Sva
proucavanja morfologije i
strukture 6elija raka pokazuju da su one
manje diferencirane (u odnosu na nor-
malne), znatno su veee od 6elija od
jih nastaju, imaju drugaciju strukturu
dra i ostalih 6elijskih organela Postojl
nekoliko hipoteza 0 uzrocima nastanka
raka: teorija hemijske (ra-
zvoja Taka), mutaciona teonJa,
teorija i teorija 0 njegovom pohetlOlo-
39

~ o (sloreno uzrokovanom) nastanku.
Prema teoriji hemijske kancerogeneze,
rak nastaje pod utjecajem razlicitih he-
mijskih agenasa (kancerogena) koji se
obrazuju u samoj celiji ili u nju dospije-
vaju iz vanjske sredine.
Mehanizam nastanka raka, prema
mutacionoj teoriji, u osnovi ima promje-
ne u genetiCkoj konstituciji eelije (pore-
mecaj u ispoljavanju i regulaciji funkcije
gena).
Prema virusnoj teoriji, rak nastaje kao
posljedica djelovanja ovih uzrocnika u
celijskim strukturama.
Ocigledno je, medutim, da je rak je-
dan od najvecili bioloskih fenomena i, na
osnovu dosadasnjih znahja 0 njegovoj
prirodi, smatra se da je slozeno i mno-
gostrulco uzrokovan i da je sasvim sigur-
no da u osuovi kancerogeneze stoje ua-
ruseni mehanizmi genetiCke konstitucije
u zahvacenim celijama.
Koje su najeesce degenerativne i patoloSke promjene celije?
Koji faktori izazivaju degenerativne i patoloSke promjene eelije?
Koje su najuocljivije posljedice njibovog djelovanja?
40

HISTOLOGIJA I ORGANOGRAFIJA
Nauena disciplina koja proucava biljna i , fivotinjska tkiva zove sc hisloiogija,
a organografija je nauka 0 organima zivih bica Skup istovrsnih stanica (celija) sa-
cinjava tkivo. Sto je organizam slozenije graden, broj tkiva je u njemu veCi. Tkiva
se medusobno razhl.'Uju po gradi i ulozi (funkciji) njihovih stanica: jedna vrse zaStitu,
druga provodenje, treea uevrscuju organizam itd. Organ j e dio biIjnog iii fivotinjskog
organizma s jednom iIi vise uloga, a sastoji se najcesCe od vise tkiva. Biljni organi
su: korijen, stabljika, list, cvijet, a fivotinjska su: srce, mozak, zeludac, pluca i dr.
Kod fivotinja obieno vise organa vrSi nelm zajedniCku funkciju, te tada izgraduju
sistem organa kao sto su: skeletni, zivcani, misicni, polni i dr,
Biljna
tkiva
Tvoma (meristemska) tkiva
Trajna tkiva: kozno, osnovno,
mehanicKo, provodno, tkivo za izluCivanje
Tvorna tkiva
Sva biIjna tkiva svrstavaju se u dvije
grupe: tvoma i trajna. Stanice tvomih iIi
meristemskih tkiva (meristos=podjeljiv,
gre.) raspolaz.u moguenoseu neprestane
diobe. NastaIe stanice, zatim, rastu, dobi-
vaju razliCite oblike i uloge (diferenciraju
se) i gube daIju moe diobe.
Tvoma tkiva su smjeStena na vrbu
stabljike i korijena, te svojom aktivnoseu
doprinose da biljka raste u duzinu. Neka
trajna tkiva sticu nak.'l1adno sposobnost
neprestanog dijeljenja stanica. To su se-
kundama tvorna tkiva koja se naIaze u
stabljici i korijenu visegodisnjih biIjaka.
Njihovom aktivnoseu biljka raste u siri-
nu, tj . deblja Tako, kod visegodisnjih
drvenastih biIjaka u stabljici i korijenu
postoji sekundamo meristemsko tkivo .-
kambij, u vidu prstena, koji svojom aktJ-
vnoseu stvara slojeve novih tkiva, i to u
najveCoj kolieini u toku proljeca i Ijeta.
ZabvaIjujuCi tome, ovi organi svak,e go-
dine postaju deblji, odnosno povecavaJu
svoj volumen.
41

Trajna tkiva
Kozna tkiva
Na povrSini biljnih organa nalaze se
tkiva cij a je osnovna uloga ZaStita od
isusivanja, povreda i ulaska stetnih mi-
kroorganizama. Postoje dvije vrste ko-
znog tkiva: primamo i sekundamo. Epi-
demw je primamo kozno tkivo (s1. 19).
NajceSce je jednoslojna i sastavljena od
stanica priljubljenih jedna uz drugu. Obi-
cno stanice nemaju kloroplasta, a vanjska
stijenka im je deblja od unutraSnjih. Na
povrsini epiderme nalazi se sloj zaStitne
kutikule, a ponekad i vostana prevlaka
Kod kopnenib biljaka, u epide:nni nad-
zemnih organa nalaze se parovi stanica
(zapornice) s otvorom izmedu njib, sto
se zajedno oznacava kao storrw iIi puc
(s1. 20). Stanice zapomice, za razliku od
stanica epiderme, sadrie kloroplaste, a
njihove stijenke su nejednake debljine.
Zahvaljujuci tim svojstvima, stome se
mogu otvarati i zatvarati i tako regulirati
SI. 19. Epiderma (E) i parenhim (P)
stabljike ljutiea (Ranuncttlus) na
poprecnom presjeku
p
ulazak i izlazak plinova (CO2, 02, vode-
ne pare). Dakle, preko stoma se vrSi po-
vezivanje unutraSnjosti biljnog organizma
i spoljasnje sredine. Osim stoma, u epi-
dermi se nalaze i razliCite dlake. Stanice
dlaka su sa zivim sadriajem ili bez nje-
ga, ali su tada ispunjene zrakom. Dlake
irnaju ulogu zaStite od pretieranog ispa-
ravanja biljke; neke sluze za penjanje, a
neke vrse upijanje (apsorpciju) vode s
mineralima (nalaze se na korijenu).
J ~ (
~ ~ .. b ~
1 ~ n T
SI. 20. Stome u epidermi razlicitih vrsta biljaka
42

Kod biljaka i na stari-
jim dijelovirna jednogodisnjib, epiderma
biva zamijenjena peridennom. Periderm a
nastaje aktivnoscu sekundamog meri-
stemskog !kiva. Vanjski povrsinski dio
periderme-pluto sastoji se od nekoliko
slojeva stanica koje su bez protoplasta i
ovaj sloj mrtvih stanica biljne
organe od spoljasnjih
Osnovno tkivo
Tijelo zeljaste biljke u najveeoj mJen
je izgradeno od osnovnog ili parenhim-
skog tkiva Stanice ovog tkiva su zive, s
tank.im stijenkama, a izmedu njib se na-
laze manji iii veti rnedustanicni prostori
(sl. 19). One su napete te tako daju cvr-
stocu biljci. Osim ove funkcije, paren-
himsko !kivo ima niz drugib flmkci-
ja. Parenhim koji se nalazi u listovima
bogat je klorofilorn te vrsi fotosintezu. U
korijenu, sjemenkarna, stabljici i plodovi-
ma u parenhernskim stanicama se nalaze
seeeri, masti, bjelancevine i dr. te one
imaju spremisnu ulogu. Osnovno tkivo
koje jzgraduje organe mo.cvamib biljaka
ima vel ike medustanicne prostore ispu-
njene zrakom i vrli prozracivanje.
Mehanicka tkiva
Potreba za ucvrstivaojem biljnog or-
ganizma dolazi do izra!aja kod kopnenib
biljaka. Tu ulogu ima mehaniCko tkivo.
Stanice mehaniCkog tkiva su zive iii su
bez protoplasta Njibove stijenke su u
veeoj iii manjoj mjeri zadebljale i medu
njima nema medustanicnih prostora, jer
su stanice povezane.
Kolenhim je mehaniCleo tkivo koje je
smjesteno obicno ispod epiderme iIi pe-
riderme. Karakteristicno je za mlade or-
gane. Stijenke stanica su nejednako zade-
bljaIe, a stanice su sa Zivim sadnajem.
Dublje u stabIjici smjesteno je mehani-
Cleo tkivo sklerenhim (s1. 21). Stanice
sklerenhima su u grupama i poput vrpce
SI. 21. Sklerenhimsko mehaniCko tkivo
pruzaju se duz slabljike dajuCi joj cvrsto-
cu. Potpuno razvijene sklerenhimske sta-
nice imaju jako zadebljale zidove i u nji-
ma nema zivog sadrZaja.
Provodna tkiva
Kopnene biljke imaju razvijeno pro-
vodno tkivo, a uloga mu je provodenje
vode s mineralima od korijena prema vr-
bu stabljike i organskih tvari u supro-
tnom smjeru. Voda s mineralnim supsta-
ncama se krece kroz ksilem, a organske
tvari kroz floem. Ksilem i floem su slo-
zena tkiva U ksilemu ulogu provodenja
imaju mrtvi elementi traheje i traheide
koji predstavljaju sistem cjevCica s razli-
citim zadebljanjiJ;n.a na njibovim
rna (s1. 22). U flOemu ulogu provodenja
1 2 1 3 3 1 4
1
SI. 22. Provodni eiementi ksilema-trabeje i
trabeide s razlicitim zadebljanjima na
zidovima (mreZasta, spiralna i dr.) -
2, 3, 4, 5 i parenhim ksilema - 1
43

A
VIse sitaste cljevl sa stanicama pratilica-
rna koje su sa zivim sadnajem (sl. 23).
Kod nekib biljaka ksilem i floem su pro-
stomo vezani i izgraduju zajedno s me-
baniCkim i parenhimskim tkivom provo-
dne snopice iIi file. S obzirom na to da
Ii provodne f ile posjeduju sekundamo
rneristemsko tkivo - kambij, dijele se na
otvorene (imaju kambij) i zatvorene (nc-
rnaju kambij), sl. 24 i 25. Aktivnoscu
44
\.
-iJ;;:f-- C
~ ~ ~ ? ~ ~ ~ ~ ~ D
A
SI. 24. Zatvoreni provodni snopic (ziJa)
kukuruza (Zeya mays)
na popreenom presjeku
A. Sklerenhimski ovoj, B. floem,
C. ksilem, D. prstenasta trnheida
B
SI. 23. Roemski elementi
- sitaste cij evi (1,2) i stani.ce pra-
tilice (3) na uzduznom presjeku
(A) i popreenom presjcku (B)
kambija u zilama nastaju novi elementi
ksilema i floema. Kod drugih, pak, bilja-
ka floem i ksilcm su rasporedeni u vidu
prstenova.
Tkiva za lucenje i izlucivanje
U odnosu na to gdje se vrsi odlaga-
nje supstanci koje su nastale kao proi-
zvod brojnib biohemijskib procesa (rneta-
SI. 25. Otvorcni provodni snopic Jjutica
(RanllIlClllllS) na poprccnom presjeku
A. sklercnhimski ovoj, B. floem,
C. karnbij, D. ksilcm

bolizma) biljke, postoje tkiva za lucenje
i tkiva za izlucivanje. U nekim stanica-
rna nagomilavaju se kapljice ulja, smole,
kri stali kaIcijum-oksalata itd. To su pro-
izvodi lueenj a. Medu njih treba ubroj ati
i rnlij eeni sok koji luee stanice za luee-
nj e (mlijeene cij evi) kao kod srnoi.:ve,
naprimj er. Pri povredi , ovaj sok isticc
van.
Zlj ezdane stani cc i zljezdana !kiva
svoj sadnaj izbacuju aktivno u spolj a-
snost, dakle, izlueuju gao U epidermi se
eesto j avlj aju zlj ezdane dlake cij a j e vr-
sna stanica zlj ezdana. Pucanj em ove sta-
nice prazni se nj en sadnaj . Kod drugih,
pak, stanica, kao sto je slueaj kod zlj e-
zdanog epidermisa smolnih kanala iii
SI. 26. Smolni kanal 1. supljina smolnog
kanala, 2. zlj ezdani epidermi s
smolnica eetinara, proizvodi izlueivanj a
se ne izbacuju van nego u sistem kana-
lica kojim je prozeta bilj ka (sl. 26).
Biljni

Stabljika, list i korijen
Vanjska i unutrasnj a grada
orgam
(anatoll1ska grada); uloga ovih organa
Kod bilj aka na nizoj razvoj noj raZInt , Ct -
tavo biljno tijclo vrSi sve zivotne funkci-
j e. Taho tij elo se oznaeava kao tal us iii
steljka, a biljkc s talusom se oznaeavaju
kao talofita (Tllflllophyta). U ovu grupu
bilj aka spadaju, naprimj cr, al ge. Kod bi-
Ijaka na viscm razvojnom nivou tijelo se
sastoji od organa (gre. organon= orude).
NjilJOvo tijelo se oznacava kao konnus.
Biljke s kormusorn se oznaeavaju kao
korrnofita (ComlOphyta). Kormofi te po-
sjedu j u dvije vrste organa: vegetati vne i
generativne. U vcgetativne organe spada-
ju: korijen, stablj ika i list i sluze odna-
vanju zivota jedinke biljke (individue).
Generati vni organi sluze za razrnnoZava-
nj e, tj . za odrzavanje zivota vrste koj oj
bilj ka pripada a tu ulogu ima cvijel.
Stabljika
Izdanak se sas toj i od osi, tj . stabljike
i Ii stova. U vrsnom dijelu stabljike nalazi
se vrSni iii tjerneni pup s tvomim tki vom
koje omogucava rast stabljike u duzinu.
U vrsnom pupu se nalaze i zarneci listo-
va (sl. 27). U pazuhu mladih listova na-
laze se zameci bocnih ogranaka koji
45

omogucavaju grananje izdanaka na baCne
izdanke. ZahvaljujuCi rnogucnosti grana-
nja izdanka, jedan biljni organizam nosi
veliki broj listova. Osim tjernenog pupa,
na izdanku se nalaze jos pazusni i uspa-
. .
vam pupov!.
Stabljika je u presjeku najceSce okru-
gla. Kod nekih biljaka je trokutasta, ce-
tverokutasta iii mnogokutasta S obzirom
na poloz.aj u odnosu na tlo, javlja se
nadzemna i podzemna stabljika Duzina
stabljike je razlicita: od nekoliko milime-
c
D ~ / / / J l / l
1
II
SI. 27. Tjemeni pup izdanka:
I - uzdliZni presjek, II - izgled spolja
(lijevo) i anatomska grada (des no)
l. vrsni meristem (tvorno tkivo)
2. lisni zameci, 3. zameci bocnib ogranaka
tara do vise od slolinu metara. Najvecu
duzinu stabljike poslizu auslralijski euka-
liplusi (oko 150 rn). Precllik stabljike je
takoder razlicit, a najveCi je kod arncri-
eke sekvoje (oko 12 rn).
Podzcmni izdanci razvijaju se u tlu.
Njibovi listovi ncmaju zclcnu boju i Iju-
spasti su. Javljaju se tri vrste podzcmnib
izdanaka: gomolj iii krtola (ima ograni-
cen rast), rizom iii podanak (ncogranice-
no raste) i lukovica sa socnim listovirna
(sl. 28). U podzcmnim stabljikama nalazi
B --r-"1
SI. 28. Podzemni izdanci: I. lukovica, 2. gomolj. 3. podanak
A. vrsni pup. B. korijen, C. nadzcmni izdanak. D. ' socni podzemni listovi.
E. adventni korijen
46

se dosta rezervnih tvari te one imaju
spremisnu ulogu. Prema svojoj
stabljike se dijele na drvenaste i zeljaste.
Drvenasle slabljike su zive
godina, a ponekad jako dugo, npr. ma-
mUlovac, vise od 3 SOO godina. Javljaju
sc u vise zivotnih oblika; drvo, grm i
polugrm.
Kod nekih biljaka doslo je do preo-
braZaja (metamorfoze) grade i uloge sta-
bljike. Naprimjer, kod kaktusa j e mesna-
ta i ima ulogu sakupljanja vode, kod j a-
gode je polegla (stolon i) i sluzi za raz-
mnoZavanje, kod vinove loze sluzi za
penjanje (raSlj ike ili vitice) itd.
Analomska grada
(unutarnja grada)
Od vrba stabljike prema dnu razlikuj e
se nekoliko zona koje su gradene od ra-
zliCitih tkjva. Na samom vrhu, tj. U po-
drucju nalazi se zona tvornog
tkjva. Diobom ovih stanica prema van
oblikuju se zameci listova, a prema unu-
Ira stan ice osnovnog tkjva gdje je vee
odreden buduCi gradevni plan stablj ike.
Ispod ove zone slijedi zona u kojoj se
oblikuju razna lrajna tkjva. Prilikom
obrazovanja ovih tkjva stabljika neznatno
raste u Ova vrsta debljanja se
oznacava kao prill/aTrIa debljanje, a gra-
da stabljike 5 tom sposobnoscu rasta kao
primarna grada. Postoje izvjesne razlike
izmedu primame grade biljaka jednosu-
pnica i dvosupni ca (51. 29).
51. 29. Raspored provodnih snopiea u stab!jici
I. floem. 2. ksilem. 3. kambij
A. jednostupnica (nepravilno porazbacani).
B. dvostupnica (kruzno rasporedeni)
Drvenaste biljke imaju mogucnost
znatnog povecanja volumena stabljikc,
odnosno rasta u siri nu. To se postiZe pu-
tcm sekundarnog deb/janja koje je pove-
zano sa stvaranj em novih koliCina razH-
tkiva uz pomoc djelovanja sekun-
damog tvornog tkjva kambija. Vee u pri-
mamoj gradi, ove biljke imaju takozvani
prokambij, iz kojeg nastaje kambij. Kam-
bij je smjeSten izmedu fl oema i ksilema
i ima prstenast oblik. Pri diobi j edne sta-
ni ce kambija nastaj u dvije, od kojih je-
dna zadrZava svoj stvo da se dalje dijeli
a druga se oblikuj e u element floema ili
ksilema. Floemski elementi se uvijek
odvajaju prema periferiji stabljike, 5 ksi-
lemski prema unutraSnj osti, i na taj naCi n
slabljika deblja (51. 30).
51. 30. Anatomska grada dvogodisnje
stabljike jablana (sekundarna grada);
I. periderma. 2. kolenbim. 3. parenbim.
4. primarni floem. 5. sekundarni floem.
6. kambij. 7. ovogodgnji sekundarni
ksilem. 8. pros!ogodisnji sekundarni ksilem.
9. prirnami ksilem. 10. sreika od parenbima.
11. granica goda
47

Tokom Ijeta i proljeca kambij naii ace
djeI uje te i stabljika tada najviSc deblja.
U jesenj em i zimskom periodu on ne
dj eIuj e. Ovakva ritmiCka aktivnost kam-
bija se na popreenom presjeku stabljike
ocituje u vidu godova, i na osnovu nj ih
se moze izraeunali starosl drvenasle biljke.
Uloga sekundarnog ksilema iji drveta
je dvojaka: provodi vodu i ucvrscuje
bi ljku, a djeIimicno ima spremisnu funk-
eiju. Sekundarno debljanje stabljike pra-
Ceno je pojavom periderma na povrSini.
Kod starijib stabala ulogu zaSrile preuzi-
rna mrtva kora koja nastaje djelovanjem
tvomog tkiva dublje ispod povrSine. Ona
se s vremenom Ijusti i puca, a njen iz-
gled je specifican za pojedine vrste drve-
nastih biljaka, po cemu se daju meduso-
bno razlikovati .
List
Iz lisnib zametaka u ljemenistu razvi-
jaju se listovi - organi ogranicenog rasta,
cija je osnovna uloga proizvodnja organ-
skih supstanci u procesu fotosinteze. List
je rasclanjen na slijedece dijeIove: ploj-
ka, petelj ka (drSka) i lisna osnova (sl. 31).
Osnova lista je kod nekib biljaka razvi-
jena kao Iisni rukavac, a kod nekih se u
osnovi javljaju palistici. Na istoj bi ljci
razlikuj e se nekoliko vrsta listova (sl. 32):
1. supke ili kotiJedoni, 2. donji ili Ijuspa-
sri, 3. pravi (zeleni koj i vrse ishranu bilj-
ke), 4. gomj i (u podrucju cvijeta i listovi
koj i izgraduju cvijet).
S obzirom na gradu plojke, Iistovi se
. dij ele na j ednosravne (sl. 33) i sasravlje-
ne (sl. 34). Iednostavni imaju iii cjeIovi-
tu il i razdijeIj enu ploj ku. Kod sastavlj e-
nih listova plojka je podijeIj ena na neko-
liko lisaka, a svaka od njib je peteIjci-
com vezana za glavnu os Iista iIi zaj e-
dniCku peteljku. Postoj e perasto i dlana-
sto sastavljeni Ii stovi. Oblik plojke kao i
oblik poj edinih njenih dijeIova (vrha,
48
51. 31 . Dijelovi lista: 1. plojka, 2. drska
(pctcljka). 3. osnova (baza), 4. glavni nerv,
5. bocni nerv
osnovice i ruba) je vrlo raznovrstan. Pro-
vodni snopici koji prozirnaju plojku oso-
bilO su vidljivi sa naJicja. RazliCito su
rasporedeni i postoje dva osnovna oblika
nervature: lllfez.asla i uporedna (paraleI-
3
\ ~ 2
~ 1
51. 32. Vrste listova: 1. supke (kotiJedoni ),
2. Ij uskasti . 3. pravi,
4. gornji (pricvjelni i cvjetni)

A

1 2 3 4
5 6
1 2 3 4 5 6
SI. 33. lednostavni Iistovi
A. ncrnzdijcljeni listovi s cjelovitom
plojkom: 1. iglieast, 2. srcast, 3. bubrefust.
4. streli cast, 5. kopljast, 6. srpast
B. rnzdijeljeni li stovi : I. perasto krpast.,
2. dlanasto iscjepkan. 3. pcrnsto iscjepkan.
4. perasto razrc7..an. 5. dlanas to razdijeljen.
6. perasto razdijeljen
na). Mrcz.asla ncrvalura se najceSce javlja
kod bil jaka iz grupa dvosupnica, a paralelna
kod jednosupni ca. LislOvi se takoder raz-
likuju po poloz.aju na slabljici (sl. 35).
NajcesCi jc naizmjcnicni (zavojiti ili spi-
ralni) raspored.
Katkada se pravi li stovi na istoj biljci
razlikuju po oblik."U. a vrlo CCSIO i po vc-
liCini . Ova pojava se oznazava kao hele-
rofilija (grc. hCleros = razlicit + filum =
list) . Kod duda, naprimjer, posloje li stovi
s cje!ovitim i s reznj evitim rubom, a kod
vodcnog Ijuti ca li stovi iznad vode su cje-
loviti, a pod vodom su
Duzina zivota listova jc razlicita i
spccificna za pojcdi ne bi ljne vrsle. Kod
listopadnib biljaka list zivi nckoliko mje-
seci, a kod cetinara nekoliko godina (kod
srnrce 5-6). Y c!icina Iistova j e takoder
svojstvo biljne vrste, mada j e u odrcde-
nim granicama promjenljiva. Opeenito,
velicina listova je izmedu nekol iko mili -
mctara i nekoliko me lara (kod palmi do
20 m) .
A
B c o E
SI. 34. Sastavljeni listovi
A. nepamo peTasto sastavljcn. D. parnaslo
perasto sastavlj en. C. lroj ni li st.,
D. dlanasto sastavljen, E. dvostruko perasto
sastavljen: 1. liska. 2. petelj cica,
3. os !i sta. 4. peleljka, 5. palistici.
6. os odsjei:ka liskc
Anatomska grada
Na popreenorn prcsj eku lista dvosu-
pnica uocava se da je list s objc strane
zaSticen epidelmom (sl. 36) . Izmedu go-
rnje i donjc cpiderme jc lIlezojii koji se
sastoji od d\a sloja: palisadnog i spulva-
slOg parellhillla. Pali sadno tkivo je od
produzenill slanica, kojc su prilj ubljcnc
jedna uz drugu, bogatc hloroplastima i
vrse osnovnu ulogu !ista - proces fotosi-
ntezc (asilllilacijski parenhilll). SpuzvasLi
parenhim sc sastoji od stanica vise ili
1
SI. 35. Polozaj li stova na stabljici:
I. naizmjeniean (=zavojit, spiralan).
2. 3. naspraman (nasuprotan)
49

SI. 36. Analomska grada li Sla bukvc
(Fagus) na poprccnom prcsjcku:
(ep) cpiderma, (pI) palisadni parenhim,
(s) spuhasli parcnbim, (pz) provodna wa,
(k) stanica s lai slalom, (sp) sloma
manje loptastog oblika, u kojima ima
malo hloroplasta, ali se izmedu njih na-
laze veti ili manji medustanicni prostori .
Ovaj dio lista ima ulogu u procesu ra.? -
mjene plinova izmedu bi Ijke i spoIja.snje
sredine. Stome, preko koj ih sc vrSi ta raz-
mjena, nalaze se s donje strane Iista Za-
visno od toga u kaj.,.-vim uvjetima zivi bi-
Ij ka, stome imaju razlicit poIozaj u od-
nosu na epidermu. Kod biljaka sus nih
krajeva one su jako uvucene, a kod bi-
lj aka vlainih stanista su, naprotiv, is pup-
cene.
S obzirom na to da li se na listu ra-
zlikuje lice i nalicje, listovi se dijelc na
1. bijacijalne (imaju li ce i nalicje), kakav
j e bio prethodno opisani list, i unijacijal-
ne (nemaju li ce i nalicje). Ovaj posIj ed-
nji tip Ii sta se, naprirnjer, javIj a kod igIi-
castih Ii stova cet inara (sl. 37).
Listovi takoder mogu biti preobraieni
(matamorfozirani) . Kod kakt usa su preo-
braieni u bodIj e, pojedine li ske gra.ska u
viti ce koj e sluze za prihvacanj e, na pod-
zemnim izdancima su u vidu Ijuspi itd.
Korijen
Korijen je organ koji ~ ( \I;tiazi nasu-
prot izdanku. Pojava ovog ,_,i Ijnog organa
Je u vezi s njihovim zivotom na kopnu,
so
SI. 37. Analomska grada iglice bora
(Pillus silveslris) na popreenom presjeku:
(E) epiderma, (Sp) sloma, (Sk) sklerenbim,
(Pa) asimilacijski parenhim (naborani
parcnhim), (I-I) smolni kana!. (L) provodni
snopic (zi la)
odnosno s upijanj em vode s mineralima
iz tla (zemIjista). Korijen takoder vrsi
ucvrsCivanje bi Ij ke, a kod nekih ima i
spremi snu ul ogu. Ovaj organ razli cito
duboko i siroko prodire u tlo zahvaljuju-
Ci tome sto se, pored gla Vll Og korijena.
grananjcm stvara i baeno korijenj e i na-
staje korij enov sistem. Kod dvosupnica
su dobro izraieni glavni korijen i bocno
korijenje, a kod jednosupnica iz stabIj ike
SI. 38. Korijenov sistem: 1. dvosupnice
korl koj e gIavni korijen prodire duboko u
tI o, 2. jednosupnice s cupavim busenaslim
adventivnim korij enj em

izbija adventivno korijenje, posto glavni
korijen rano izumire (sl. 38). Kod nckih
biljaka utvrdcno je da korijcn dopirc cak
do oko 30 m duboko. Ukupna duzina
korijcna pojcdinih individua (jcdinki) jc
takodcr vclika. lzracunato je da kod jc-
dnc individue pscnice ona iznosi oko 80
krn. Kod nckih biljaka kOlijen posti zc
vcliku zapreminu ukoliko je odebljao u
vidu vretena (mrkva) ili gomolja (rcpa) .
Na samom vrhu mladog korijena na-
lazi se korijenova kapa koja zasLicuje
tjernenis te gradcno od tvomog tkiva
(sl. 39). Iznad ove zone nalazi se zona
rasta ili izduzivanja. Na zonu izduziva-
nj a, na udaljenosLi od 1-3 rnrn od vrha
nastavlj a se zona korijenoviiz dlaCica iii
'V
I \
,
"'
"
apsorpciona zona. Vclikim brojcm dlaka,
koje izbijaju iz rizodermc na povrSini.
korijcn posti ze vcliku dodimu povrsinu s
110m i na taj nacin uspjcsno obavlja svo-
ju 05novnu ulogu, 0. upij anjc vodc 5 mi -
ncrali ma (apsorpciju). Na I mm
2
povrsinc
korijcna prosjecno ib ima 425.
Analomska grada
KOIijen ispoljava primm-nu i sckun-
darnu graclu. Tki va su ras porcclcna u
konccntricnim krugovima (51. 40). Na
povrsini je rizodenll(J (grc. rizos = kori-
jen + derma = koza). U zoni provodcnja
rizoderma izumire i zamjenjuje je egzo-
derma. Najvccu rnasu korijcna Clni pa-
rcnbimsko tki vo primamc korc, na koju
3a
ll
), 11\ jP'lW,V
\\ 1 IV
, tl
27 .. _ _H 1\1{'\r: !l(l\ _ __
I I ' 11 '
: I 1 . (\
) ( d III
1
I 4
:{
IS 5
Il; , ' I \: .
I
llllllf, .,l() 6
\ ! r d '
I \ I f t- II
I ill .

B
Sl. 39. Grada korijena: A. i B. posmatrana na .uzduZnom presjcku
I _ tjcmeniste zastieeno korjenovom kapom, II -. zona rasta I . III - ..
dl
,. ili apsorpciona zona IV - zona provodenJa (u tOJ ZOIll IzblJa bocno kOflJcnJe)
aClca ' . -' 3'd 0 - od 4 pnmama
l. 7..acetak boenog korijena, 2. kOlJenova dlaka, . Cpl Ja. egz erma, ',. . .
kora, 5. endodcrma. 6. pcricikl. 7. ccnlralni cilindar s radlJalnom provodnom zilom Iii
snopieem
5J

se prema povrsini nastavlja ri zodenna, a
prema unulra j c j ednoslojna endodcnna.
Endodenna obavija centrallli cilindar.
Vrl o vaZan sloj slanica jc pericikl koji sc
nalazi uz cndoderrnu. Iz stani ca pericikla
razvija se boeno korijenje b o i sckun-
dame kozno !kivo. Provodna zil a se na-
lazi unutar ccntralnog cilindra. Ksilcm i
Doem se u primalll oj gradi korij ena na-
laze j edan pored drugog, lj. u sllljeru ra-
dijusa, i ova vrsta zilc se oznaeava bo
radija lno.
Povecanje debljine korijena, kao i
kod stabljike, vezano je za pojavu rasta
u debljinu, odnosno aktivnosti kambija.
Tokom sekundarnog rasta nas taju nove
kolieine il oclll a i ksilema. Kambij proi-
zvodi prema povrsini korijena floelll, a
prema ksilem, te j e raspo-
red ovill !kiva jednak s onim u stabljici.
Sl. 40. Anatomska gracta korijena cmog
luka (Allium eepa) na poprecnom presjeku
- primama gracta (rh) rizoderrna,
(ex) egzoderrna, (e) kora, (en) endoderm a,
(ee) een train i eilindar s
radijalnom provodnom :mom
Uz ove prollljene javlja se i sekundarno
kozno tkivo - peridenna (pluto) koja za-
s ticuje spolj aSnost ovog podzclIlnog or-
gana.
Koje vrstc tvornih (mcristcmskih) lkiva imaju biljkeO
Kakvc ul oge imaju meristcmska tkiva?
52
Kakva je uloga koznog, mcbanickog i provodnog tkiva')
Kako se oznacava tip provodne Zile (s nopica) u kojoj. osim /lacma i
ksi lema, postoji jos i kambij?
Kakve sve uloge ima osnovno tkivo?
U koju grupu biljnih organa spadaj u korijen, stabljika i list?
Zbog cega stabljika najjacc deblj a tokom proljeea i Ijeta?
Koja je razlika u gracti jednostavnih i sastavljenih li stova?
Kakvu ul ogu u listu vrsi palisaclno lkivo?
Pos toji Ii razlika u rasporedu li snih nerava izmcctu jcdnosupni ca
(monokoti la) i dvosupnica (dikotila)?
Kakvu ul ogu imaju korij enovc dIaCiec?
Koj i tip provodne zi Ie se susrcce kod korijcna?

v
Zivotinjska
tkiva i
organi
Zivotinjska tkiva
Epitelno lkivo
Misicna tkiva
Nelv na tkiva
Vezivna iIi po/porna tkiva
Zivotinjska tkiva
Kod naj vcccg broj a visecclij skih zi-
votinj a celije su diferencirane, kako po
obliku i vcli cini, tako i po funkciji.
Kompleksi eclija. sli cnib po svojoj struk-
luri , funkciji i porij eklu, obrazuju tkiva.
Svako tki vo u iz-.j csnoj mj eri ima spcci-
ficnu organi zaciju! i drugc odlikc'l ali u
istom organizmu lkiva su mcdusobno ti -
jesno povezana t1 odgovarajuce funkcio-
nalne cj elinc. Na osnovu organi zacionih
i funkcional nih svoj slava. razlikuj emo
slj edcca osnovna zivolinjsl!a lki va: epitcJ-
no, VCZlvnO, misicno ncrvno !kivo.
Epitclna tki va su najmanj c difcrcllci-
rana. Njibovc ccJij c mogu imali vcoma
razli citi oblik: plocasl, ci lindrican iii koc-
kast. Stite organi zarn od stetni\) utj ccaj a
spolj asnjc sredine, a kroz nj ih sc vrsi i
cjelokuplla razmj cna matcrij e izmcdu or-
gani zma i spolj aSnje srcdill c. Epit clna
!kiva pokrivaju cjclokupnu spo!j aSnju po-
~
~
~
"
J 0
o . .
,,< .:.d
"-'.
'1.1 I
..,
9
0
0
" " .
3
e

g
,/
."
5
,/
SI. 41. Epitelna tkiva zivolinja: 1. ploCasti
epitel, 2. kockasti cpitcl, 3. cilindricni
cpilel. 4. trcpljasti cilindricni cpilel,
5. viksloj ni plocasli cpi lcl
vrsinu organi zma. oblazu unulrasnj os[
probavnog i l1l okracnog sistcma, tc svc
OS laJc 0cJcsnc supljinc.
Kod svib beski crncnjaka spoljasnja
pokaZica (epiteJ) jc vrl o tanka i sastavlje-
na jc sarno od jcdnog sloja celij a; na po-
vrSini epitela obicno se izlucujc kutiku-
lami sia), koji ima zastilnu ulogu. Taj
sloj je narocjto dcbco kod ill sckata.
Kod ki cmenjaka spoljasnja pokozica
je vi Scslojna, pri CCI11U sc razlikujc unu-
lraSnji sl oj . koji sc stalno dijeli i spolj a-
snji, koji j c obicno sastavlj cn od izumr-
lih cclija (rozni sloj ) i poslcpcno se za-
I11J cnJuJc nOVll11 .
Epilclnc celij e i tkiva imaju i drugc
funkcije. Poscban tip difercnciranib epi-
tclijalnib ceJij a su zljezdasfe {elije, u Ci-
j oj sc protoplazmi obrazuju razlicili se-
krcti. Od njih su gradellc rnnogobrojne
zlij czde sa spolj aSnjil11 i unulraSnjim lu-
ccnjcm. Od spolj aSnjih, ovdje spadaju
znojne, lojne i mlijecne zlij czde, te cri -
j cvnc zlij ezdc ciji sekreli uceslvuju u va-
rcnju hrane i promctu materije. Zlij ezde
sa unulraSlljim luccnjel11 proiz vode raznc
hormonc koji irnaju izuzctno vaz.nu ulo-
gu u rcgul aciji najznacajnijib zivotnih
proccsa.
Poseban lip ovih tkiva je trepljasti
epitel, koji na povrSini ima lreplje ili bi-
ccve. Veoma jc rasprOSlrruljen kod svib
grupa zivotinja., a ima znacajnu ulogu u
mnogirn zivotnim procesima (kretanje,
ishrrula, disanje, ckskrecija itd.) .
Vezivna iii potporna tkiva obubva-
taj u (na prvi pogJed) vrlo raznovrsne
obLike veziva: vi aJ...'T1 as to, hrskavicavo i
S3

3
1
5
SI. 42. POlpome cclij e i polpO", " Ikiva 7ivolinj a: I. mC7Chinmske cclij e. 2. vczivno
ll1ezchinll1sko tki vo. 3. mas l1 c celij c i mas ll O tkivo. 4. cclij c i koslano tkivo.
5. hrskavicavc celijc i hrskavienvo lkivo
\':oSlal1 o. Sva ona, mcc1ulim. 'imaju nckc
zajcdniCke odli ke. Sve vrsle vezivnih lk.i-
va, naime, imaju relalivno veliku koliei-
I1U unutarcelij skog iii medll cclij s\':og sup-
strala, j er njihove celij e luee masu or-
ganskih malcrija u koju su i same uro-
njene. Ta masa eeSlO ispunJava i sve
prostore izmec1u ostalih lkiva.
Vlaknasro vezivno rkivo ima vrlo
evrsla i elaslicna, fina vezivna , vlakna
koj a su grupi s,ma u snopove. Grade We
koje povezuju druge organe: misice,
skelctnc organe itd.
llrskavicavo rkivo ima kompaktnu
osnovnu masu koja j e, na prvi poglccl.,
homogena. U suslini , ona se sasloji od
velikog broja lankih nili od posebne ma-
terij e - ko/nge/la, medusobno povezanih
amorfnom masom. Hrskavica j e vrlo cvr-
sta i elasliena, a siroko je zastupljena
mec1 u kiemenjacima. Kod nekih grupa,
lokom cijelog zivota, gradi osovinski
skel el. Kod beskiemenjaka. hrskavi ea sc
j avlja sarno kod glavonoZaea.
54
Kosrall o tkivo j c vrl o cvrsto, Osnovna
masa ovog tkiva sasloj i se od organske
malerij e oseina, prozelog mi neralnim
solima, koj e joj daju evrslocll . Unutar
ove mase nalaze se zvj czdaste kostane
eelije.
Kostano Ikivo j c siroko zastllplj eno
kod kiemenjaka sa prclcZno koslanim
skclelom. Koel bcskiemcnjaka 01'0 lkivo
nc posloji .
Krv j e Iceno vezivno lkivo. Osnovna
meducelij ska mas a hvi je hvna plazma,
koja jc naj vccim dij elom saslavlj e na oel
raznih bj elani'cvina. U pl azmi se nalaze
krvne cclij c. Kod ki cmcnjaka pos loje
dvij e vrsle lill slani ea: crvena (eritroeiti )
i bije/a (Ieukocili ) krvna i knme
ploGee (trombocit i). U crvenim krvnim
zmcima sc nalazi krvni pigment !t ell/O-
globin. koji j e prcnosilac kisika od orga-
na Zit disanj e do svih oSlalih dije\ova Ii-
jela. Osnovna funkcija leukocita je zasli-
III organizma od infckcija, a trombociti
imaju najznaeajniju ul ogu 1I zgnJsavanju

krvi. Kod beskicmenjaka pigmcnt tjele-
snib tecnosLi (hemolimfe) rastvoren j e u
plazmi; oni imaju sarno Icukocitc.
M:isicna lkiva su gradena od visoko-
diferenciranih tclija kojc imaju sposob-
nost kontrakeijc (grccnja i opruZanja).
Kontrakeija misicnih vlakana vrsi se za-
bvaljujuCi miojibrilillla, koji sc nalaze u
protoplazmi misicnih ccl ija Postojc dvijc
vrste misicnih tkiva: glatko i popreeno-
prugasto. Glatko misicno tkivo jc grade-
no od dugaCkib, vretenasLib celija, a ka-
rakteristicno jc za veeinu bcskicmenjaka.
Kod kicmenjaka od glatkog misienog tki-
va izgradena je sva muskulatura unutra-
snjih organa (osirn srea).
2
1 ___ \;
4
Sl. 43. Misicne celijc i tkiva:
1. popreeno-prugasto misicno tkivo,
2. misicna 6clija, 3. glatko misicno tkivo,
4. poprecni presjck popreeno-prugastog
misica, 5. poprecni presjek glatkog misi6a
Popreeno prugasta muskulatura izgra-
dena je od misicnih vlakana, cija duzina
dostize i do 10 em. Oni predslavlj aju
speeificnu eelijsku organizaeiju; u eito-
plazmi im se nalazi vise jedara. Njihovi
miofibrili imaju vrlo slozenu gradu i
uccstvuju u grcenju i opruzanju. Popre-
Gno prugasta muskulatura je karakteri sti-
cna za cjelokupnu skelctnu muskulaturu
kicmenj aka. Ovakve misice imaj u i neb
bcskicmcnj aci (prstcnastc gli ste, neki mc-
kUSci, zglavkari).
Ncrvna lkiva imaj u veoma slozcnu
.,,--
gradu. Njihova osnovna [unkcija jc prc-
nosenj e nadraz.aja koji nastaj u pod djelo-
vanjem razli cilib ulj ecaja (draz.i) spolja-
snjc sredinc i adekvatnog "odgovora" or-
ganizma lc regulaeija llajznacaj nijih zi-
vOlnih proccsa. Nervna tki va su gradena
od nervnih celij a iii neurona koji se odli-
k.-uju specific nom organizacij om i slruktu-
rom. Nervne eelij e imaju sposobnost da
primaju i sprovode nadraz.aje od mjesla
gdje su oni primljeni ("receptori") do
odgovarajuceg organa koji treba da rea-
guj e ("efektor"). U neposrednoj vezi sa
njihovom funkcijom je i osobena grada.
Imaju dvije vrste nastavaka: kratke i du-
gaCke. Kratki nastavci (dendr iti) su gra-
nati i obieno ih svaka celija sadrzi viSe;
oni prenose nadraz.aj u samu cei iju. Dru-
ga vrsta nastavaka (neurili) su znatno
duzi i sarno su na zavrseeima gran ali.
Njihova funkcija je prenos nadraz.aja od
ceJija do odgovarajuceg organa koji rea-
guje (misic iii zlij ezda). Nervne eelije SU
medusobno isprepletene i povezane, a za-
jedno obrazuju nerve, nervna slabla i
nervne cvorove (ganglije). Nervna tkiva
razlicitog slepena organizacij e i slozeno-
sti iii organeie sa takvom funkeijom,
imaju sve zivolinj c, od najjednostavnijib
protozoa do najslozenijib kicmenjaka.
SI. 44. Karaktcris ti cni oblici nervnib celija
ss

Koja su osnovna fivotinjska tkiva?
Kakva je grac!a i funkcija epitelnog tkiva?
Koji su osnovni li povi vczivnih tkiva i kakva im je grada funkcija?
Kakva je grac!a i funkcija tkiva?
Kakva grac!a i funkcija nervnog tkiva?
Organi i organski sistemi zivotinja
Tijelo ogromne vecine viseeelijskih
zivoti nj a sastoji se ne sarno od tki va ne-
go i iz organa. koji se obicno sastoje ad
razli Citih tkiva.
Organirna se nazivaju dijelovi tijela
zivotinj e, koji obavljaju odredcnu funkci-
ju u organizmu. Kod visokoorgani zova-
nih zivotinj a, u ostvarivanju zajednicke
funkcije uceslvuj e vise osnovnih i "po-
mocnih" organa koji zaj edno Ci ne odgo-
varaJucl sistem organa. Takve funkcio-
nalne cjel ine (sistemi) su: kozni, potpor-
ni , za kretanje, varenje, disanjc, cirkula-
ciju, izlucivanje, unulfaSnje lucenje, nerv-
ni sistem sa culima i polni sistem.
Kozni,
potporni i
lokomotorni
organi
Grada i funkcija koznog
sistema organa
Grada i funkcija sistema
potpo171ih organa
Kozni sistem organa
Kola visecelijskih zivotinja je spolja-
snji omotac tijela koji ima veoma vaZnu
funkciju. Gradcna je od jednog iii vise
slojeva celija. Kod beskicmenjaka i niZih
56
hordata (tunikali i arnfioksus) koza je je-
dnoslojna, dok je kod kicmenjaka vise-
sIojna i ima slozeruju gradu.
Osnovna uloga koze je zastita tijela
od nepovoljnib utjecaja spoljaSnje sredine.
Njena zaStilna uloga se povecava time

sto cesto izlucuje razliCite dodatne zaStit-
ne materije. Kod veeine beskicmenj aka,
na povrSini pokozice se izlucuje cvrsti
zaStitni sloj - kutikula. Kod zglavkara on
j e narocito razvij en i oznacava se kao hi-
l i n. Pored k.'Utikule, koza mnogih zivoti-
nja (kao povrsinskc zaslitne lvorevinc)
luci i materij al za razne Ijusture (puzcvi,
Skoljke).
U kozi beskicmenjaka sc nalaze mno-
gobrojne zlij ezde, koj e svojim izluccvina-
rna odrlavaju njenu vlaZnost i elastic-
nost. Disanj e rnnogib od njib vriii se pu-
tern koze. Kod ovib zivotinj a u nj oj se
nalaze i broj ne culne eelij e, obicno sa
razlicitim izraStaj ima - dlaeicarna iii sli-
cnim tvorevin am a. Preko koze i cul nib
eelij a ovi organizmi primaju draZi iz
spoljasnje sredine.
Koza kicmcnjaka jc mnogo slozenije
grade. Ona se sastoji iz (jasno odvoj e-
nih) pokoZice i krzna. Oba ova komple-
ksa sadrie po vise slojeva cel ija, pri ce-
mu je krzno znatno slozenije i zapravo,
predstavlj a naj vaZniju komponentu koze.
Medu sloj evima pokozice posebno j e
znaeaj an prvi (koji se nalazi do krzna),
tzv. germinal ivni slo). Celije ovog sloj a
se stalno dijele i proizvode spoljne slo-
jeve, koji se stalno pot ishljU prcma vani.
Na spoljasnosti pokozice stvara se rozni
sloj - keraJin, koji postepeno izumire i
odbacuj e se. Proces oroznjavanj a celij a
pokozicc je narocito izraZen kod visih
kiemenj aka. Krzno j e uglavnom sastav-
Ij eno od vrlo vl aknastog i elastienog ve-
zivnog tkiva U njemu se, ovisno od ste-
pena slozenosti opee i tjelesne organiza-
cij e, naJaze razlicite kozne tvorevine,
krvni sudovi, misiCi, nervni i culni zavr-
seci itd. Kod nekih zivotinja u krznu se
nal aze i vel ike naslage masnog tkiva.
U derivate (tvorevine) koze kicmenja-
ka spadaju razlicite zlijezde (sluzne,
znojne, lojne i mlijeene), te rozne krlju-
sti , perje, dlake, kandze, nokti, papci, ro-
govi , kopita, zubi itd. Kao sto se vidi,
koZa kicmenjaka ima znatno slozeniju
gradu od koze beski cmenj aka, a ima i
znatno vise funkcij a (zastitu od mehani-
Ckih udara i povreda, hemij skih stetniJl
matcrij a, prod ora mikroorgani zarna, gu-
bitka 0clcsnih tccnosti , od ultraviolclll og
zracenj a ild.). Pored toga, koZa sisara
ima znacajnu ulogu i u regul aciji tj clcsne
temperature, u izlucivanju, di sanju itd.
Sistem potpornih organa
VeCi na zivotinj a, na povrsini iIi unu-
tar tijela, ima neku od zastitnih iIi pot-
poruib tvorevina. Sve one se mogu ozna-
Ci ti opCim nazivom - skelet. Potpomi or-
gani obezbj eduju zaStitu i potporu mekim
dij elovima lij ela, daju tij elu evrstinu, a
sluZe i kao oslonac za misice (s to omo-
gucava kretanj e). GledajuCi uopeeno, ra-
zlikujemo dvije vrste skeleta: spo/jasnji
(egzoskelet) i unutrasnji (endoskelet).
Mnoge zivotinje imaju spolj asnji ske-
let koji je graden od razlieitih organskih
i neorganskih materij a. Takav skelet ima-
ju praZivotinj e, mekusci, insekti itd.
Za razliku od spolj aSnjeg, unutrasnji
skelet je uvij ek pokriven rnekim tkivima
iIi pokozicom. Kod beskicmenjaka u ti-
picnom obliku nal azimo ga sarno kod
bodlj okohca. Svi kiemenjaci imaju unu-
lraSnji skelel, koji moze biti hrskavieav
iii kostan.
U osnovi, skeleti svib kiemenjaka
ispoljavaju izuzetno visok stupanj medu-
sobne slienosti . Svi imaju osovinski (ske-
let glave, kiema, rebra i grudna kost) i
skelet udova (udovi, ramen ski i karlicni
pojas).
Osovinski skelet niZib hordata i nekib
kicmenjaka je horda - elasticni stub sa-
stavljen od vezivnog tkiva. Kod svib kic-
menjaka ona se javlja tokom embrional-
nog razvitka, a kod nekib se zadriava i
cijelog zivota.
57

'"
. , .
, ./
;. '.
.
,
" , 1 '.
1
2
\\ ':."'J.:,'.:.',/':E,:(" ./ ... :.,- :, 4-' A .,-="';-<''''= .. " ... . ; . ". -
_.' .. .
-- '{,: '"
- , . -
:. "> 8 # -- 9 4'?
. 6 \(\,. c_-
7
--
51. 45. 5ke\et zivotinja: L radiolarije, 2, foraminifera. 3. sunderi. 4. korali. 5. rolatorija.
6, bodljokosci. 7, puZevi. 8, rakovi, 9. kicmenjaci
Glaveni iii Iubanjski skelet je sastav-
ljen od veeeg broja medusobno sraslih
kostiju, Cija je osnovna funkcija zaStita
mozga i organa koji se naJaze na i u
glavi (razna cula, zlijezde i dr.),
Kicma je sastavljena od veeeg iii ma-
njeg broja posebnih kostanih eJemenata -
prsljenova, koji su medusobno povezani
i cine jednu cvrstu cjelinu. Za nju su
kod veeine kicmenjaka vezana rebra, a
za njih - grudna kost (koju neki kicme-
njaci nemaju).
Skeiet udova (prednjih i zadnjib no-
gu) sastoji se od ramenskog i karlicnog
pojasa i slobodnih dijelova, sastavljenih
od veeeg broja e1emenata, medusobno
povezanib zglobovima,
U skeletni sistem spada i tzv, vanjski
kostani skelet kao sto su kostane krljusti
nekih riba, kostane ploce komjaea, kro-
kodila i nekih sisara.
Sistem organa za kretanje
Kretanje je jedna od najznacajnijih
osoblna zivotinja Razlikujemo vise naCi-
na kretanja, medu kojima: kretanje bez
posebnjb dodataka i kretanje pomocu ra-
58
zlieitih tjeJesnih dodataka (tvorevina).
Kretanje bez posebnih dodataka, putem
promjene forme iii gibanja tijela susrece-
mo kod nekih jednocelijskib zivotinja (ri-
zopodc: ameba) i kod vecine crva, Crvi
se krecu pomocu kozno-misicnog aparata
(kolno-misicna vreca), NajveCi broj livo-
tinja se, medutim, krece pomocu razlici-
tih tjelesnih nastavaka (lokomotomih or-
gana), Kod mnogih beskiemenjaka, kao
organi za kretanje slule razne treplje i
bicevi, Visokoorganizirane livotinje se
krecu zahvaljujuCi manje ili vise sloze-
nim tjelesnim dodacima, obieno smjeste-
nim na bokovima, Kod glista su to tzv,
parapodije (laZne nOlice), kod zglavkara
- C1ankovite noge, kod riba - pama pe-
raja, a kod kopnenih kicmenjaka - pame,
obieno petoprste noge. Organi za kreta-
nje obieno imaju specijaInu muskulaturu,
koja se sastoji od popreeno prugastib mi-
sicnih vlakana. Neke zivotinje (kao me-
kUSci) se krecu pomocu posebnih dijelo-
va tijela, tzv, stopaJa, a neki (glavonosci)
pomocu veoma slozenog reaktivnog sis-
tema (neka vrsta "mlaznog pogona"),
Najbrii i najsavrseniji oblik kretanja
u livotinjskom svijetu je letenje, tj. kre-
tanje kroz vazduh, Organi letenja su kri-
Ia, koja imaju razlicito porijeklo, Medu

beskiemenjacima sposobnost letenja ima-
ju sarno insekti, a kod kiemenjaka neke
ribe, gmizavci , ptice i sisari .
Krila insekata predstavljaju hitinske
tvorevine koze, dok su kod kicmenjaka
to naroeito prilagodeni udovi . Najbrii
insekti letaei su neke muhe (dvokrilci ),
dok su medu kiemenj acima najvece savr-
Senstvo u tom pogledu ostvariic pti ce.
Kaleva j e grada i funkcija koznog sistema organa?
Kaleva je grada i funkcija sistema potpornih organa?
Kaleva je grada i funkcija sis tema organa za kretanje?
Organi za
varenje,
disanje,
cirkulaciju i
ekskreciju
Grada i funkcija sistema
organa za varen;e
Grada i funkcija sistema
organa za disanj e
Grada i funkcija
sistema organa za cirkulaciju
tjelesnih tecnosti
Grada i funkcija sistema
organa za ekskreciju
Sistem organa za varenje
Jedna od osnovnih odlika zivotinja
jeste njihov heterotrofni naein ishrane
(gotovim organskirn materijarna). One,
dakle, nisu u stanju da sarnostalno proi-
zvode organske materije, pa pretemo
uzimaju (evrstu i teenu) hranu biljnog ili
Zivotinjskog porijelda, koju preko usnog
otvora unose u organizarn. Manji broj zi-
votinja (uglavnom parazitskih) medutim,
hranu upija od domacina cijelom povdi-
nom tijela ili pomocu posebnih organa.
Postoje dva osnovna tipa varenja:
unUlarcelijsko i vancelijsko. Pri unutarce-
lijskom varenju, hranljive materije nepo-
sredno dospijevaju u celijsku citoplazmu
gdje se Yare. Kod vancelijskog varenja
izlueuju se enzimi, najeeSce u crijevo,
gdje se odvija najznacajnija faza varenja
hrane.
PraZivotinje uzimaju hranu pomocu
razlieitih protoplazmatienih izraStaja ili
"eelijskih usta". V arenje se veSi u tzv.
hranjivim vakuolama. Pored praZivotinja,
unutarcelijsko varenje susreeemo i kod
nekih visecelijskih zivotinja (sunderi,
naprimjer).
59

5
II
III
3
~
7 V
12
3
4
11
7
13
14 10
VI
SI. 46. Probavni sistcm Zivotinja: I - ameba, IT - paramccijum, lTf - hidra. IV - planarija.
V - kis na gbsta, VI - daz.devnjak; I . hranljiva vakuola, 2. celij ska usta, 3. jednjak,
4. usta, 5. gastralna duplja, 6. razgranati digcstivni trakt, 7. wrijclo, 8. volj ka, 9. mi sicni
zcludac, 10. crijcvo, 11. analni otvor, 12. zcJ udac, 13. jctra, 14. gus tcraca
Najjednostavniji oblik crijevnog siste-
ma je kod dupljara i plj osnatih gli sta
Kod ovih zivotinja se radi 0 veoma je-
dnostavnoj duplji , oblozenoj endodermal-
nim ceJ ijarna, sa sarno jednim otvorom
za uzimanje hrane i izbacivanjc nesvarc-
nih tvari .
Ootovo kod svih ostalih zivotinj a, po-
stoji manje iii vise potpun crijcvni sis-
tem, koji se sastoji od 'tri dijel a: prednj eg
(ektodermal nog), srednjeg (endodennal-
nog) i zadnjeg (ektoderrnalnog). Prednji
dio je kod raznih zivotinj a razlicito dife-
renciran i specijaliziran. Od usnog otvora
polazi kraLko zdrij eJ 0, zatim jcdnjak i ze-
ludac. Jednjak i zeludac su kod pojcdiniJl
grupa razli cito diferencirani . U ovom di-
jelu probavnog sistema sc uglavnom vrsi
mehani cka hemij ska obrada hrane.
60
Srednji dio crijeva je najznacajniji seg-
ment probavnog trakta jer se najvecim
dijclom u njemu vrsi varenjc i apsorpcija
hranc. Srednje crijevo sc nas tavlj a u zad-
nje, u kome sc upija voda (narocito kod
kopnenib Zivolillja) i prikupljaju nesvare-
ni ostaci hrane, koj i se odatle izbacuju u
spolj aSnju sredinu (fekalij e). U vezi sa
crijevnim kanalom su brajne probavne
zlij ezde, koje igraju vaznu ul ogu u vare-
nju. Izlucevine pljuvacnih z/ij ezda izlije-
vaj u se u usnu duplju, a jetre i podZe-
ludcane zlijezde odlaze u prednji dio
srcdnj eg crijeva. OVdj e spadaju i mnoge
druge z/ij ezde koje sc iz/ijevaju u proba-
vni trakt i time potpomaZu varenje hra-
ne. Duzina probavnog sistema je tijesno
povezana sa nacinom isbrane. Kod biljo-
jednih zivotinja je obicno znatno duzi
nego kod (preteZnib) mesozdera.

Sistem organa za disanje
Sistem organa Zit di sanj e se tokom
evoill cij e zivog svij eta pojavio rclativno
kasno. Ovaj sistcm omogli Cava razmj enll
gasova sa spolj aSnjim srcdinama. Kod j e-
dnocelij skih i ni zih viSccelij ski h Zivolillj a
ne posloje poscbni organi za disallj c.
Razmjena gasova (primanj e kiscollika i7.
vode iii vazeluha i oslobadanje ad nepo-
trebnih prodllkala) vrsi se preko cij ele
tjelesne povrsine. Kod najveecg broja
ostalih zivotinj a postoj e posebni organ i
za disanje, koji se javlj aju u Lri osnovna
vida: Skrge, lralieje i pluta.
Skrgc su organi za disanje mnogih
vodcnih zivotinja: morski prstenasti crv i.
meku5ci, rakovi, bodljokoSci. ribe i neki
vodozemci. To su specij al iz irani dijclovi
koze iii crijeva.
Osnovni organi za disanje kopncnih
zivolinj a su trahcje i pluea. Trahcje su
organi za disanje veCinc suhozcmnih
zglavkara. Traheje prcdstavljaju sistem
--/'J
f
-
, .'-' - ! \ -
- '
, 5 6
tankih cijevi koje se granaju kroz sve di-
jelove tij ela, tako da se tki va kiseonikom
snabdijevaju neposredno preko trahcja.
Kad odras lih vodozemaca i sviJl ko-
pneni h kicmenjaka organi za di sanje su
pluea. Po svom porij eklu, ona predstav-
ljaju izmij enj eni dio prednj eg clij eva. To
su uglavn m pami organi , lj . sas loj e se
ad dva pluena kril a, koja Ill ogu da prime
veeu koli cinu zraka. Ullutrasnjost pluea
je kod razniJl zivolinj skih grupa razLi cito
diferencirana. Najjednostavnija pLuea
imaju ribe dvodihalice, kad kojib ona,
zapravo, predslavljaju izmij enjeni riblji
Illjehur, povezan sa krvnilll sudovima.
Kad vodozemaca su pluea znatno sloze-
nija, ali j os uvijek nedovoljna da se pre-
ko njih iskljucivo obavJja di sanje (disa-
nj e se vrsi i preko koze).
Kod pravih kopnenih kiclllenjaka
difercncijacija pluea j e izuze-
tIlo slozcna i olll ogucava nonnalno disa-
nje i razmjenu gasova, Kad pli ca posloj e
i "vazdusne kese" koje po laze od pluea,
pruZaju se izmedu unuLraSnjih organa i
zalaze u kosti .
_ cd ' _r..
. _. ,
.. ----.- . ..... - -
-
SI. 47. Sistcm organa za di sanje: 1. prstenaslc glisle - slobodna difuzija kiseonika preko
koze i krvnih zila. 2. pluCa kopnenih puzeva, 3. pluea sisara,
4. lrail cjt: kopncnih 5. pra1.ivolinj c - difuzija kiseonika cij elom povrsinom tijela,
6. lrahealnc skrgc larvi vodenih insckata, 7. spoljaSnjc skrgc larvc vodozemaca,
8. vazdusne cij cvi larvi komaraca
61

Sistem organa za
cirkulaciju tjelesnih tecnosti
Qvaj sistem organa ima fUIUcciju pre-
nosa materija u tijelu zivotinja putem
teenos ti koje proticu razgranatim siste-
mom kanala i supljina (cirkulacioni sis-
tem). ZahvaljujuCi tome, ljelesna tcenosl
raznosi hranljive materije iz probavnog
trakta do svih organa i tkiva, a iz njih
odnosi produkte razmjene malerije do or-
gana za izluCivanje. Cirkulatomim siste-
mom se takoder raznose i produkti luee-
nja zlijezda sa unutraSnjim lueenjem
(hormoni).
Qvaj sistem ne postoji sarno kod naj-
jednostavnijih viseeelijskih zivotinja, kao
sto su duplj an, plj osnate i oble gliste.
Kod ostalih zivotinja nalazimo ga u ma-
nj e iii viSe slozenijem obliku. Postoje
dva osnovna tipa cirkulacionog sistema:
zatvoreni i otvoreni. U zatvorenorn siste-
mu, kakav nal azimo kod Clankovitib gli -
sta i kicmenjaka tjelesna teenost se krcCe
1
IV
iskljucivo kroz zatvorene sudove. U
olvorenom sistemu cirkulacije (zglavkari
i mckuSci) , pored sudova, ljelcsna lee-
nost sc razliva i u mcduorganskim pro-
storirna i ponovo sc vraca u ovaj sistem
organa.
Kod hordata lj elesna lCenOS! protiee
sis lcmom zalvorenih sudova i nc razlije-
va sc po tkivima i tj elesn im dupljarna.
Prcma pravcu kretanja tcenos ti , provodne
sudovc dij elimo na al1erije i vene. Arte-
rije odvode tjelesnu teenost iz srca do
organa i tkiva, a vene je iz svib dijelova
tijcla dovode u srce.
Centralni organ cirkulacionog sistema
jc srce. Kod mnogih beskiemenjaka, kao
i kod arnfioksusa srce ne postoj i kao po-
seban organ. Njegovu funkciju obavljaju
kontraktilni dijelovi provodnih sudova.
Srce je misicni organ koji ncprekidnim
skupljanjem i sirenjem omogucava kreta-
nje (cirkul aciju) ljelesnib teenosti. Naj-
slozeniju gradu srca imaju kicrnenjaci; u
njegovoj unutraSnjosti nalazc se dva tipa
suplj ina (pretkornore i kornore). Najjed-
3
SI. 48. Sistem organa za cirkul acij u tjelesnih tecnosti: I - nemertina. II - mekuSci,
ill - zglavkari, IV - prstenastc gliste, V - plaStasi, VI - kicmenjaci
I . ledni krvni sud, 2. boCni krvni sudovi, 3. jednostavna srcana komora, 4. aorta,
5 visedjelno srce, 6. srce, 7. vene
62

nostavniju gradu srca kod kicmenjaka
imaju ribe, kod kojih je ono sastavljcno
od jcdne komorc i jednc prctkomorc. U
vodozemaca srce se sastoji od jcdnc ko-
more i dvijc prctkomorc, kao i kod gmi -
zavaca (osim krokodila). Srce plica i si-
sara sastoji se od po dvijc komorc i dvi-
je pretkomorc.
Pored pomcnulih cirkulalomih sudo-
va, kicmenjaci imaju i limfni sislem, koji
sluzi za kretanje limfe - posebnc krvne
i tkivne tecnosli , koja cini vezu izmedu
organa za varcnjc i krvi.
Sis tern organa za
izluCivanje (ekskreciju)
Za razliku od organa za di sanjc Clf-
kulaciju, organi za izlucivanj c su se u
evolulivnom razvitku zivoli nj a pojavili
vrl o rano. Cak i kod najveceg broja j e-
dnoeeJijskih zivolinja postoje organele za
izlucivanje u obliku tzv. ekskretornih va-
kuola. Funkcija ekskrelomih organa je
izlucivanjc iz tijela stctnih produkata
promcta materij a i viska vode. Mogu biti
u obliku cjevcica, manj e iii vise razgra-
natih po lij elu, lj. rl e!ridija iJi u obliku
kompaklnih organa koji se nazivaju bu-
brezi .
Najjednostavnij e orgall e za izlucivanje
kod visecelij skih zivotinja imaju pljosna-
te gli ste. To su protone!ridije - jedno-
stavne cjevcice (ciji se jedan kraj otvara
prema vani, a drugi j e vezan sa unutra-
snjim dijelovima tijela) iz kojih se eks-
kreti izlijevaju u spoljaSnju sredinu.
Kod prstenastih glista, skoro na sva-
kom segmentu tijel a, nalazi se po jedan
par ekskretomih organa - metarl ejridija.
Kopncni zglavkari imaju poscban si-
stem organa za izluCivanje; to su Malpi -
ghijevi (Malpigijevi) sudovi . lzlucevine iz
3
SI. 49. Elcskrecioni sistem organa: I - kontraklilna vakuola praZivotinja,
II - dupljari : difuziona ekskrecija tijela, ill - ekskretome celije i pore kod
planarija. IV - segmentarno rasporedene nefridije kod prstenastib .
V - Malpighijevi (Malpigijevi) sudovi kod zglavkara. VI - bU?reZl kicm,enJaka .
1. kontraklilna vakuola, 2. prolonefridija. 3. nefridija, 4. MaJpighijevl (MalplglJevl) SUdOV1.
5. bubrezi. 6. rnokrovod. 7. rnokracna bdika
63

ovih cjevcica se izlijevaju u crijevo i za-
jedno sa izmetorn izbacuju napolje.
Zglavkari koji zive u vodi imaju l Z-
mijenjene metancfridije, u obliku tzv. v/-
licllih f.iijezda.
Kod nizib bordata (plastasi i arnfiok-
sus), organi za izlucivanje su vcoma sli-
cni nefridijama beski cmenjaka. Kod kic-
rnenjaka, izlucivanjc se odvija preko bu-
brcga, kornpaktnih i kornp\Cksnih organa,
srnjestenih na lednoj strani tjelesne du-
plje. Gradeni su od vclikog broja bub-
reznih kanaliea iii rnokracnih cjevcica.
Svaka od njih poCinjc lZv. Malpighijcvim
(Malpigijevim) tijelom, sastavljenim od
prosirenog pocetnog dijela cjevcicc sa
spletom kapilara. Preko Malpighijeva li-
jcla iz krvi se izl ucuju ekskret i voda tj.
mokraea. Kod veCine ki crnenjaka rnokro-
vodi sc ulivaju u kloaku, prosirenje za-
dnjeg crijcva. u koju sc zaj cdno lucc i
mokraea i ncsvareni dijelov i hrane. Kod
sisara, osim kljunara, mokrovodi su po-
tpuno odvojeni od zadnjeg crijeva i mo-
kraea se izbacuje preko neparnog kanala.
Kaleva je grada i funkcija sistema organa za varenje?
Kaleva je grada i funkcija sistema organa za disanje?
Kaleva je grada i funkcija sistema organa za cirkulaciju?
Kaleva je grada i funkcija sistema organa za izlucivanje?
Organi
endokrine i
nervne
reguJacije,
cula i
v
razmnozavanJa
Endokrini sistem organa
Grada i funkcija
sistema endokrinih organa.
Grado i funkcija
nervnog sistema organa.
Grada i JUl1kcija {ula.
Grada i Junkcija
sistema organa za razl/1I1ozavanje.
Endokrini sis tern organa ili sis tern
zlijezda sa unulraSnjim lucenjem obubva-
ta veei broj Zlijezda koje svoje produkte
izlucuju direktno u krvotok, limfni iii
nervni .sistern. Osnovni produkti lucenja
ovih zlsJezda su hormoni . Oni putern kr-
votoka dospijevaju do svib zivih eelija
organizma i djeluju na odredenc zivo01e
funkcije. Njihov regulacijski utjecaj na
efektome organe prisutan Je pn veorna
rnalim koncentracijama.
Funkcija bormona u organizmu ZIVO-
linje je veoma razlicita. Neki djeluju na
metabolicke procese i ncposredno na ee-
64

Jijsko disanjc. U se mozc feCi da
hormoni zajcdno sa nervnim sislcmol11
uccslvuju U regulaciji najvaZnijih '- iVOI-
nih funkcija i POVC7. uju razli cila lkiva i
organc u j cdinslvcllll , hannoni cnll i funk-
cional nl! cjc Ii nu.
Kod beski cll1cnj aka honnoni lI CCSlVU-
ju 1I rcgul aciji prol11cla l11 alcrij e i cnergi-
jc, kao i kod ki cl11 cnj aka. Medulim, oni ,
zaj edno sa Il ervnim Sisicill om uces lvuju i
u rcgul aciji promj enc boj e lijcla, prcsvla-
cenju i l11elamorfozi. Glavnu ul ogll u hu-
1110ralnoj (endokrinoj ) regul aciji kod hes-
ki cmenjaka ima glavena (mozci ana) gan-
glij a.
Kod kicmenj aka centralnu ul ogu u rc-
gul aciji funkcij c '-lij czda sa
luccnj em ima hipofiza. H01l11Oni hi pofi7.c
kOlllroli su raslcnje i Tazviee organi zl11 a,
fu nkcij u poln ih i nadbubrcZ. nih zlij czda.
Osim loga, ovi horrnoni rcguli su i pro-
mel vade i mincralnih soli.
Naj/.nacnj nij i zivolinjski h01l11Oni su:
In uli n, liroksin, adrcnali n, Ic polni hor-
mOIll .
Insulin je hormon koj i luci gusleraea
(pankreas). Osnovna ul oga mu je u regu-
laciji konccnlracij e seeera u krvi. Nedo-
volj no lucenje ovog honnona uzrokuj e
seeeillu bolesl (dijnbelcs).
Tiroksi n - hormon slil a..\ le zlij ezdc
regul iSe oks id ac ij u orgall skih malcrij a,
bazalni mctalxl li /.am i uskladuje ras l po-
jedinih ci ijclova lij cla. Uli cc i na mcla-
morfow ni zih ki cl11cnjaka.
Nadbuhrcinc zlij czdc luce vise hor-
mona medu Kojima su naj vailliji adrena-
lin i noradrenalin . Ovi hOl1l10ni imaju
vaZnu ul ogu u mClaboli zmu scecra, regu-
laciji konlrakcij c krvnih sudova i nekih
drugih organa, Ie sirenju zj eni ca i plue-
nih bronhij a..
Polnc Zlijczdc luce polne hormone.
Muski polni hormoni imaju vaZnu ul ogu
u fonniranju primamih sekundamih
polnih karaklcri slika. Jajnici lucc dvijc
vrste polnih hormona: cSlrogcnc i progc-
slcl'On. Ul oga ovih hormona jc vezana za
proces polnog sRl. rij cvanj a i funkcionisa-
nj a rcprociukli vnih organa.
Nervni sistcm
Nervni sistcl1l ohuh vata raJ. novrsnc
organc saslavljenc od ncrvnih cclij a, cij a
je osnovna funkcij a prenoScnj e podraZaj a
iii nervnih impul sa, od cuinih do
organa koji reaguju. LJ najjednoslavnijcm
obliku nervni sistem se j avlj a kod du-
pljara, a predstavlj en je difuzno ras porc-
dcnim spl ctom nCrYlliil eclij a. Kod osla-
lih zivolinjski h grupa j c manj e iii vise
ccnlrali zovil n (ccllf railli lI er vll i si s/elll ) i
sasloji se od nervnih celllara, saslavlj enih
od skupova ncrvn ih eelij a. Naslavci
nervnih eclij a gradc nerve, koj i zajcdno
cine penJerni II U I'lI i sis/elll .
U zivotinj skom s vij clU postoje tri
osnovna lipa cenlraJ izovanog nerYllOg Si -
slcma: vrpeas/i . gangiioZlii i cj evas/i .
Vrpcasli sislem karaktel; su ncrvni ccnLri
u obliku vrpee, koji se pruzaju cilavorn
duzinom lij cla. Ovaj tip ncrvnog sistcma
susreee se kod plj osnalih gli sla. Gangli -
o7. ni ncrvni sistem jc saslavljcn od ma-
nj cg iii vceeg broj a ganglij a od kojih po-
laze ncrvi. Ganglij c se obi cno javlj aju
bo pami organi ; medusobno su povcza-
ni nerv illl 3 pa gradc ncku vrslu ganglij -
ske ljcslvicc. Ovaj tip nervnog sislcma je
zasluplj cn kod prslenaslih gli sla i zglav-
b ra. MckuSc i lakoder imaju ovaj lip
nervnog sislema, ali kod njih ganglij e ni -
Sll Cl ankovito rasporedenc.
U poredcnju sa pretJ lOdnim, cjevasli
nervni sislcm je znatno slozeniji, a imaju
ga ki cl11 enjaci. Nervni cenlar kod njih je
u obliku dugc ncrvne cij evi sa debclim
zidovima od nervnih eelija. Nervna cijev
se naJ azi na lednoj slrani lij ela. Diferen-
cirana j e u prednji dio - lIlozak i zadnji
65

IV
VII
Sl. 50. Nervni sistem organa: I - difuzni sistcm dupljara. II - vrpeasti nervni sistem
pljosnatib glista, ill - okolozdrijelni nervni prstcn i radijalnc ncrvne trake bodljokoz.aca.
IV - moZdane ganglije i ncrvnc trake mckuSaca. V i VI - gangliozno-ljestvieasti ncrvni
sistcm anclida i zglavkara, vn - cjevasti nervni sistem ki emenjaka
(mozak. kiemena mozdina i pcriferni nervi )
dio - kicmenu moidinu. Mozak kicme
njaka ima pet dijelova, cija je razvijenost
razlicita kod pojedinih grupa Od mozga
polazi 10-12 jakib mozdanih nerava koji
inerviraju culne organe i pojedine dijelo-
ve glave. Sa obje strane kicmene m07di-
ne polaze mozdinski nervi . U mozgu i
kicmenoj moZdini nalaze sc centri za sve
bitne ljelesne funkcije.
CUla
U neposrednoj vczi s ncrvnim sistc-
mom su cui a, koja se takoder sastojc od
nervnib elemenata, a pomocu kojih svaki
zivotinj ski organizam sloji u dodiru sa
spolj aSnj om sredinom. Pomocu cul a zi-
vOlinje registruju sve (meilaniCke, hcmij-
ske, optiCke i dr. ) utjecaj e zivotne sredi-
ne; to su drab koje u organi zmu izazi-
vaju nadraZaj e koji se zivcima sprovode
do odgovarajucib celjtara nervnog siste-
ma. Sva naSa saznanj a 0 svij elu oko nas
66
i njegovim pojedinim kvalitetima pociva-
ju na culnom iskustvu. Culni clementi,
kao zavdeci zivaca, postoje i u unutra-
snjosti tijela i prenose nadraZaje iz unu-
lraSnjih organa. Cula su difcrcncirana
prcma specijalnim funkcijama, odnosno
medu njima postoji fizioloska podjela
"rada". Svako culo rcaguje sarno na spe-
cificne drazi, stvarajuCi u organlzmu
odgovarajuce nadrazaje.
Culni organi se sastoje od culnih ce-
ljj a Najprimilivniji oblik cul a su pojedi-
nacne cclije, kojc se nalaze u kozi (bez
ikakvog reda) . lrnaju ga najjednostavnije
viseeelij ske zivoti nj e, kao sto su dupljari.
Mcdutim, obicno se ove celij e grupi su u
culne epitcle, koj ima sc pridruzuju i dru-
ga tkiva i skupa obrazuju culne organe
(organskc aparate).
Prema vrstama i prirodi draZi koj c
primaju, sva cul a se mogu grupisati u
mehaniCka, hcmijska i optiCka.

Mehanic'ka cula primaju podra1aje
dod ira i priliska. zvucne i druge lal ase.
U ovu grupu spadaju cula dodira iIi lak-
tilno culo, cul o sluha i ravnolez.e, a la-
koder i organi bocne linij e riba i nekih
vodozemaca.
f/el/lijska cLila prirnaj u podraZaj e ra-
zlieitih hcmij skih agenasa (teCnih i plino-
vitih). U ovu grupu spadaju culo ukusa
I culo miri sa.
Opti c7w cLila primaju svj cll osne po-
draZaj e. Ovdj e spada culo vida, koj e se
u zivotinj skom svijetu j avlj a u razliCi tirn
oblicirna.
Sistem organa za
razmnozavanje
RazmnoZavanj e zivotinj a se vrsl na
dva naci na: bespolno i polno. U naj ve-
cem broju slucajeva polne eclije nas taju
u posebnim orgamma, polnim zlijezda-
. . . . " . .
ma: JaJnlclma I sJemel1lClma.
Bi ologiji razmnoZavanj a je posveceno
naredno poglavlj e, a ovdj e ce bili ukrat-
ko opisani sistcmi muskil1 i zCll skih pol-
nih organa kod visccelij skih zivotinj a.
Muski polni sislem sc sasloji od sj c-
mcnika (obi cno parnih), odvodnib kanaJa
- sj el/l evoda i kopll iaromog organa (pc-
ni sa) i dodalnih zlij czda.
Zenski polni sistem (tipieni) sastoji
se od jajnika (neparnog iIi parnog), jajo-
voda, materice i legalisla. Zivotinje koje
odla1u jaja u spolj aSnju sredinu, osim to-
ga, irnaju i dodatne zlijezde, u kojima se
obrazuju hranlji ve materije za ishranu
cmbriona.
Kod zivorodnih zivolinj a specijalni
dio polnog sistema predstavlja lIIaterica
u kojoj sc odvij a razvice pl oda. Ovaj or-
gan je naroCi to razvij en kod sisara.
Kakva je grada i funkcija organa za unutraSnj a lucenj a?
Kakva je grada i funkcija nervnog sistema organa?
Koje lipove nervnog sistema susrecemo kod zivotinja?
Koj i su organi razmnoZavanja kod nizih i visih Zivotinj skih organizaina?
67

v
BIOLOGIJA RAZMNOZA V ANJA I RAZVICA
- Bioloski smisao i sLlstina
razmnozavanja Zivih bica
Razmnozavanje
(reprodukcija)
zivih bica
- Bespolno razmnozavanje
- Vegetativno razlIlnozavC/nje:
dioba j ednostanicnih organizoma,
visestanicno vegetativno raZnlnozovanje
- Razmnozavanje sporomo (spo m/aClja)
Razrnnozavanje (razmnaZanjc, ras-
plod) je jedno od osnovnih i naj znacajni-
jib svoj stava svib zivib bica To je pro-
ccs kojirn se ostvaruju medugeneracijska
veza i dugorocno odriavanje svih vrsta
organ izarn a. Sarno su ziva bica sposobna
da se reprodukuju u sebi slicne zive si-
sterne, cime se, uprkos ogranicenosti du-
zine zivota svake individue, ostvaruje
evolucijska neprekidnost vrste kojoj ona
pripada. Rcprodukcija zivih bica omogu-
cava trajno odriavanje zivota, od njego-
vib prapocetaka do savremenib i buduCih
oblika. Osnovne atribute zivog sistema
prvi oblici zivota na Zemlji ostvarili su
tek na onom stupnju kada su stekli spo-
sobnost razmnozavanja, odnosno stvara-
nja i ponavljanja sebi slicnib "kopija". I
medugeneracij ski i evolucioni kontinuitet
68
zive supstance pocivaju na reprodukciji
nosilaca nasljcdnog materijala, kojim se
bioloSki povezuj u gencracij e roditelj a
nj ihovih potomaka.
Tako su pri sutne mnoge osobenosti u
reprodukciji pojedinih vrsta zivib bica, u
sustini SVill oblika razmnozavanja je dio-
ba zivib sistema - sarno od zivog bica
nastaje novi zivot. Potomci mogu nastati
ad sarno jedne celije, spajanjem dviju ro-
diteljskib celija, od dijelova tkiva, organa
ili organizma, ali u svim tim slucajevi-
rna, u osnovi razmnozavanja je celijska
dioba, pracena podjelom nasljednog ma-
terijala.
Razmnozavanje je, dakle, proces u ko-
me jedan ili dva roditeljska organizma
daju jednog ili viSe potomaka Sposobnost

tokom individualnog
nije podjednaka u svim razvojnim fazama.
Na toj osnovi, ciklus svih
bica podijclili na prereprodukli-
vnu, reproduklivnu i postreproduktivnu
Jaw. Prosjecni (bioloSki) zivotni vijek
varira u izuzetno sirokim granicama - od
pcrioda mjercnog minulama (neki jcdno-
celijski organizmi) do Ilekoliko stotina
godilla (neke komjace i sckvojc, napri-
mjcr). lako neuporedivo manja, ta razli-
cilost je prisutna i medu istovrsnim or-
ganizmima, audio u pomenutim fazama
u zivotu razliCitih jedinki takodcr varira
Medutim, bez obzira na to, za norrnalnu
sukcesiju (smjenu) uzastopnih generacija
svake vrste zivih bica karakteristican je
cildicni slijed: razrnnoZavanje - razvoj -
razmnoZavanje.. . I tako, od prapoCetaka Zi-
vota do njegove daleke buduenosti.
Reprodukcija zivib bica odvija se Ila
razlicite, a u izvjesnim detaljima cesto i
osebujne, naCine. Medutim, svi oni u su-
stini predstavljaju posebne obI ike polnog
(seksualnog) i bespolnog (aseksualnog) raz-
mnoiavanja. Prema tome, na osnovu to-
ga da Ii nove jedinke nastaju putem stva-
ranja i spajanja pol nih celija (gameta) iii
na neki drugi nacin, svi ti oblici se mogu
svrstati u gametsku i agametsku (agamnu,
negametsku) reprodukciju. Smjena gene-
racija predstavlja pojavu ciklicnog smje-
njivanja polnog i bespolnog razmnozava-
nja, pri cemu se naizrnjenicno javljaju
haploidna (n) i diploidna (2n) faza (ha-
ploJaza i diploJaza) hromosomske garni-
ture, u neprckidnom nizu uzastopnih po-
koljenja takvih vrsta zivih bica
Granicne pojave u smjcni generacija
su oplodnja (kraj haplofaze - poeetak di-
plofaze) i mejotiCko stvaranje gameta (kraj
diplofaze - poeetak haplofaze, koja traje
do oplodnje). U svom tipienom oblilcu, smje-
na generacija se susreCe kod veeine bilj a-
ka, a u posebnim varijantarna i kod nekih
Zivotinj a (medu praZivotinjarna, duplj arirna,
insektima, racicima, parazitskim gli -
stama itd.). 0 najtipicnijim primjerima smje-
ne gcneracija biti ee rijcci u narednim izla-
ganJuna.
Bespolno razmnozavanje
U svim vidovima ovog naCina repro-
dukcijc, potomke stvara sarno jedan rodi-
teIj, bez obzira na to da Ii sc to oslva-
ruje putcm jcdne iIi visc cclija, dijelova
tkiva, organa i organizarna. BespoIni na-
stanak potomaka pociva, dakle, na mito-
tiCkoj diobi tjelesnih (somaticnib) celij a.
U tom procesu pOlpuno izostaje mejoza
- redukcija dvostrukog (2n) na jednostru-
ki (n) broj hromosoma. Diploidni maticni
organizarn, prema tome, daje jednog iii
vise (takoder) diploidnih potomaka. J a-
sno je da u ovakvim okoInostima izosta- '
je forrniranje garneta (agarnetsko razmno-
Zavanje), pa je iskIjucena mogucnost no-
vog kombinovanja roditeljskog nasIje-
dnog materijala. U ovakvom tipu ra-
svi potomci imaju nasljedni
potencijal koji je identican rodite!jskom;
skup jedinki nastalih iz serije uzastopnih
bespoInih razmnozavanja jednog ishodi-
snog organizma i njegovih potomaka
oznacava se kao klan. Bespolnim razmno-
Zavanjem se u relativno kratkom periodu
mogu umnoZiti pojedine osobine roditelj a
u ogromnom broju "kopija", pa se klonira-
nje uveliko primjenjuje u uzgoju ekonom-
ski maeajnih organizama U novije vrije-
me kloniranje se siroko primj enj uj e u ma-
sovnoj reprodukciji (jednocelij skih i vise-
eeIijskih) organizama Ciji je naslj edni
materijal izmijenjen ("oplemenj en") po-
sebnim metodima genetickog
Bespolna reprodukcija obubvata razli-
cite obI ike vegetativnog razrnnozavanj a i
pomocu posebnih rasplo-
dnih tjelesaca '-
Vegetati vno razmnoZavanje se odnosi
na poj avu da od dijelova diploidnog rodi-
telja direktno nastaju novi (diploidni) orga-
69

1
II
l
SI. 51. Bespolno (vegetativno)
razmnoZavanjc jednoeelijskib organizanna
I - prosta dioba: I . uzduma dioba bicara.
2. popreena dioba trepljasa
II - visestruka (multipla) dioba:
1. anneba, 2. tripanozoma
nizmi. Obuhvata razliCite oblike diobe je-
dnoeelijskih organizama i reprodukcije
viseeelijskih biljaka i zivotinja pomocu
manjih iii veeih dijelova tkiva,organa iii
organizama roditelj ske jedinke,
Dioba jednoccJijskih organizama je
najjednostavniji naCin bespoJnog vegeta-
tivnog razmnoZavanja, a karakteristicna
je za mnoga biljna i zivotinjska jednoce-
lij ska bica Nakon mitotiCke diobe gene-
tiCkog materijala, na dvije iii vise iden-
ticnih diploidnih "kopija", dolazi do for-
miranja novih jedara, podjele citoplazme
i matienog organizma, tj . nastanka novih
jedinki (sl. 51). lednostruka dioba moze
biti poprcCna (kao kod papueice i drugih
trepljaSa) iii uzduzna (kao kod zelenog i
drugih bieara). Visestruka (multipla) dio-
ba je prisutna kod mnogih jednocelijskih
bilj aka (hlarnidomonas, naprimjer) i zivo-
tinja (ameba i plazmodijum - uzroenik
mal arij e, naprimjer). lako kod bakterija
nema diferenciranog pravog jedra (pa ni
mitoze), i kod njih se u bcspoJnom raz-
70
mnozavanju javljaju u sustini isti proccsi
diobc nasljednog materijala roditeljske
celije.
ViSestanicno vcgatalivno razmnoZa-
vanjc edce se susrece u biljnom nego u
zivotinj skom svijctu. Potomstvo nastaje
iz viseeelijskih dijelova roditeljske indi-
vidue, pri eemu ti cclij ski kompleksi mo-
gu biti razliCitog obima i porijekla.
U proizvodnji kultivisanih biljaka, sa-
dni materijal zelj ene kakvoce (bez uzroe-
nika odredenih bolesti, naprimjer) moze
se umnoziti pomocu "kulture tkiva ". Iz
malog parceta nedifcrcnciranog tkiva (sr-
zi, naprimjcr), nakon odgovarajuceg tret-
mana (na poscbnoj branljivoj podlozi)
dobijaju se kompletnc biljke (duhana i
krompira naprimjer). Kao ilustracija naj-
edCib prirodnill i "vjdtaCkib" oblika ve-
getati vnog razmnoZavanja kod biljaka
mogu posluzili uobieajeni metodi uzgoja
nekih ekonomski znaeajnih i ukrasnib vr-
sta (sl. 52). Potomaeke jedinke se naj-
edce dobijaju iz kompletnog podzemnog
stabla iii njegovih dijelova, a to su: go-
mol) (krompir), lukovica (crveni luk i
ednjak) i podanak iii rizom (perunika).
Neke biljke se mogu razmnoZavati i po-
mocu dijelova korijenovog sistema (jabu-
ka, trdnja, sljiva, malina itd,). Od nad-
zemnib dijelova biljkc u vegetalivnoj rc-
produkciji naj siru primj enu imaju izdanci
- reznice (vinova loza, smokva, ruza i
drugi "peJceri" u cvjccarstvu), te lislOvi
(bcgonija) i st%ni ili vrijete (jagoda,
h.'Upina, ljubieica i dr.). Ka/el/1ljenje tako-
der predstavlja svojevrstan oblik "vjesta-
frog" vcgetativnog razmnoZavanja (u vo-
carstvu, vinogradarstvu, cvjecarstvu).
Kod nekih vrsta (medu crvenim i sme-
dim algama, mabovinama, papratnjacama
i sjcmcnjacama) formiraju se rasplodni
pupovi, koji se nakon opadanja razvijaju
u novu biljku.
U svijctu visecelijskih zivotinja vcge-
tativno razmnoZavanje susrccemo kod
mnogih beskiemenjaka (sl. 53). NajecSCi

1
3
SI. 52. Neki oblici vegctativnog razmnoZavanj a viseeelijskih biljaka: 1. stoloni (jagoda),
2. list (begonija), 3. rasplodni pupovi (lukovicasta rez.uba)
(Na slici 28. prikazani su podzemni izrlanci. Iz svakog pupoljka lukovice, gomolja i
podanka moze se razviti kompletna nova biljka.)
prirodni naCin ovakvog vida razmnozava-
nj a kod tih organizama je pupljenje. Ta-
ko se, naprimjer, na tijelu hidre iii spuzve
obrazuju pupovi iz kojih nastaju nove je-
dinke. Relativno cesta je vegetativna re-
produkcij a viseeelijskih zivotinja koja se
bazira na sposobnosti regeneracije, tj .
nadomjestanja vecih dijelova organizrna.
Nakon popreenog presijecanja, naprimjer,
kisne gliste iii nekih pljosnatih crva, iz
svake polovine nastaje nova jedinka, a iz
svakog otkinutog kraka morske zvijezde
moze nastati cio organizam. Veoma izra-
zenu sposobnost regeneracije ima i bidra,
kod koje od pojedinih dijelova tijela ta-
koder postaju nove jedinke.
RazmnoZavanje sporama (sporulaci-
ja) je nacin bespolnog razmnozavanja
pomocu posebnib rasplodnih stanica.
Spore se obrazuju u reprodukcijskim or-
ganima koji se zovu sporangije, i to na-
kon normalne mitoze. Mogu biti pokret-
ne i nepokretne. Pokretne se akti vno kre-
cu i oznacavaju se kao zoospore, a pri-
lagodene su na vodenu sredinu. Nepo-
\cretne spore se najcesCe rasprostiru vo-
dom i vjetrom, a nerijetko ih prenose i
zivoti nje koje se njima hrane iIi dolaze
u doticaj s njima na bilo koji drugi na-
cin. Ovaj vid vegetativnog razmnozava-
nja karakteristican je za alge i gljive, a
susreee se kod mabovina, papratnjaca i
II
- -
SI. 53. Neki oblici vegetativnog
razmnoZavanja visecelijskih zivotinja:
I - pupljenje (hidra), II - regeneracija:
1. morska zvijezda, 2. kisna glista
71

evjelniea, kao i nekili zivolinja (praZivo-
tinja iz skupina sporozoa naprimj er). Ve-
getalivne spore se ceslo formiraj u u
ogromnim kolicinama: pecurka dijarnelra
10 em, za kSl dana proizvede 16000000
spora.
Kakav jc bioloSki smi sao u Ta7.mno'.avanju ! ivih biea?
Koji su os novni tipovi ra7.mnoZavanj a prisutni u zivom svijctu?
Sta jc bcspolno razmnoZavanje i u cemu mu jc sustina?
Kojc su os novne odlikc vcgetalivnog ra7mnoZa
v
anja
jcdnoeclijskih organizama?
Koji su osnovni obli ci i osobinc vcgctati vnog ra7fl1no7.avanja
kod vi scCclijskih organiz.ama?
Koje su osnovnc odlike r37..mnoZavanja sporama?
Polno
razmnozavanje
- Polna reprodukcija, polni orgal11 I
poine cehje
- Gametogeneza: spermatogeneza I oogeneza
- Oplodnja
- Polno razmnozavanje j ednoceiijskih organi-
W IIW: kopulacija, konjugacija i autogamija
- Polno razmnozavanje visecelijskih
organizama: alge, g/ji ve, lI1ahovine,
papratnjace i cvjetnice
Polna (seksualna) reprodukeija zivih
bica v r ~ se pomocu speeijalnih polnih
eelija - gamela (gamelsko razmnoZava-
nje). Kod svih vesta zivib bica sa ovak-
vim razmnozavanjem gameli su redovno
difereneirani na muske i zenske. Uobica-
jeni opci nazi vi za garnele su spennalO-
zaid (muSki) i jaje (!cnski). Kod jedno-
stavnijib biljaka i zivolinja garneli oba
pola su morfoloski j ednaki pa sc zovu
izoga1lleli . Kod veCille vi secelij skib orga-
nizama, pak, muskc i zenske polne celije
sc jasno razlikuju (po obliku, velicini,
pokrelUivosli ild.) i nazivaju se anizoga-
meli iIi heleragameli. U oba slucaja, me-
dulim, muski i zenski garnet su medu-
sobno razlicili po fizioloskim i genetic-
kim. odnosno funkcionalnim svoj slvima.
72

Gameti se razvlJaJu U posebnim (mu-
Skim i zenskim) polnim organima ili
unutar jednoeclijskih organi zama. Kao
sto j e vec ranijc istaknuto, polni organi
visecelij skih zivolinj a su sjelll enici (mu-
ski) i jajnici (zcnski), a kod vi Sccelij skih
bilj aka - anleridije (muski ) i arhegonije
(zenski). Kod viseeclij skih organi zama
muski i zcnski gamcli obi cno naslaju u
razli citim (muskim i zenskim) - jedno-
po/nilll j edin!wllla, a PI; pol nom razmno-
Zavanju jednocelij skih biljaka i zivotinja
jcdan organizam funkcionira kao muSki,
a drugi - kao zenski gamet. Medulirn, i
u biljnom i u zivotinj skom svijetu nisu
rijctki slucajevi da obj e vrstc gamela
pIOizvodi isla jcdinka. To su dvopolne
individue iii henllafroditi. RazmnoZava-
nje ovakvih organizama se vrSi unakr-
snolll oplodnj ol/l dviju j edinki (metilj ,
kisna glista, puz idr. ) iii saillooplodnjo/ll
Ucdnogodi snj i korov rusomaca, poij ska
ijubi Cica itd. ).
Stranoop[odnja (kod veeine cvjetnica,
naprimj er) j e pojava da svaki zenski ga-
rnet j edne jedinke moze bili opioden mu-
Skim gametom bilo koje druge (istovr-
sne) indi vidue.
Gamctogcncza je proces stvaranja
gam eta. U zivom svijetu taj proces ima
niz posebnih varijan ti, a (kao iiustralivan
priroj er) ovdj e Ce bili opi sana gametoge-
neza u gonodama (poinim ziijezdama)
viseeelij skih zivotinj a. U sustini ovog
procesa je mejotiCka celij ska dioba, u
koj oj se diploidni broj hromosoma (2n)
tjelesnih celij a roditeij a svede (reducira)
na hapioidni broj (n) u u gametima. Kao
sto je ranije istaknuto, to je posljedica
pojave da mejozu karakterisu jedno
udvajanje (duplikacija) a dvije diobe hro-
mosoma.
Spennatogeneza je proces naslajanja
muskih poinih celija - spermatozolda
(sl. 54-I). Odvija se u sjemenicima (mu-
skim polnim zl ij ed am a) , a, pored mej?ze,
obuhvata i obrazovanje karaktenstlcne
forme i grade spennatozoida, koje su
osobene za svaku vrstu organizma. Kod
veCine vrsta spclmatozoid ima glavu,
vral i rep. Kako po obliku tako i po
strukluri ovih dijclova, svaka vrsta ima
svoje specificnosti (sl. 55). Jcdro sperma-
lozoida je smj estcno u nj egovoj glavi , a
rep sluzi za aktivno kretanj e spcnnatozo-
ida u tcenoj sredini . Zalo je rep bog at
mitohondrij ama - svojevrsnim zaristirna
proiz vodnj e energij e.
Oogeneza (ovogeneza) je proces slva-
ranj a jajnih celija (sl. 54-11) Odvija se u
zen skim polnim zlij ezdama - j ajnicima.
Obubvata mejozu i obrazovanje zrelog
jajela. Iako je u sustini slicna spermato-
11
SI. 54. Proces gametogeneze
I - spermatogeneza: I . sekundarne
sperrnatogonije. 2. spermatociti prvog reda,
3. mejoza 1. 4. mejoza II i obrazovanJe
spermatozoida (sprematogeneza),
5. sprematozoidi
II - oogeneza: I. sekundarne oogonije,.
2. oociti prvog reda, 3. mejoza prvog 1
obrazovanje oocita drugog reda,
4. mejoza II i obrazovanje jajne cellje,
5. primamo polarno tjelasce, 6. sekundarno
polarno tjelaScc, 7. jajna cellja
73

4 5
,
{j 1 7
\
SI. 55. Spermatozoidi nckih vrsta zivolinj a:
1. covjek, 2. raia. 3. plica, 4. gundelj.
5. meduza, 6. riba (stuka). 7.
8. riba dvodihalica. 9. rij cCni rak. 10. obla
glista. 11. rak kraba,
12. vodena buha (dafnija)
genezi, u odnosu na nju ima i niz po-
sebnosti . Jaj a visecelij sdkih zivotinj a su
uvij ek veea od spennatozoida. Kod mno-
gib su veoma krupna jer sadne veee ko-
licine zumanjka (vitelusa). To je rezerv-
na tvar, koj a je obieno smjdtena u j e-
dnom kraj u j ajeta Taj dio se oznaeava
kao vegelativni pol, a suprotni je aninwlni
pol, gdj e se nal azi protopl azma (citopla-
zma i j edro). KoliCina i raspored vitclusa
u JaJlffi a mogu biti veoma razlieita, na
1
2a
osnovu eega se vrii i njihova kl asiflkacij a
u nckoliko kalcgol-ij a (sl. 56).
OpJodnj a (oplodenjc, oplodavanjc)
nastaje spaj anjem muskog i zcnskog ga-
meta u j edi nstvcnu celiju - zigol (zigo-
tu). Pri tom se haploidnc (n) hromosom-
ske garniture dvaju rodilelj ski h polni b
eclij a spoj e u j ednu diploidnu (2n) gar-
niluru zigOl a, odnosno zaeetak (zamelak)
novog org,Uli zma (s1. 57). Tako, j edna
polovina naslj ednog materijala svakog
potomka potj eee od muskog roditelja, a
druga polovina od zenskog. Time se
omogucava novo kombinovanje rodite-
ljskib naslj ednih einil aca u potomstvu, tj .
poveeavanj e nasljedne promjenlj ivosti
odredene vrs te zi vih bib. N aucno je do-
kazana einjeni ca da uvecana varijabilnosl
individua povecava izglede vrste za du-
goroeni opstlmak u vjeeno promjenljivim
uvj eLima zivolne sredine. Prvi zivi obli ci
su se, vjerovatno, razmnoZavali bespolno,
a polna reprodukcija predstavlj a kasniju
evolucijsku tekovinu.
Oplodnj a podstiee razvoj novog orga-
ni zma, a sasvim su rijetki slueajevi da iz
neoplodenog j ajeta nastaje nova jedinka.
Takav naein razmnozavanja zove se par-
lenogeneza (lako, naprimj er, nastaju tru-
tovi - muzj aci domace peele).
.... :: 1. ..1 .
'. :':' : : H '. ': .
........ < .. c ~ : ..... : .
3
2b
SI. 56. Tipovi zivotinj skih jaja: 1. izolecitno jaje (sa malo zumanceta, ravnomjemo
rasporedenog u citoplazmi; primjer amfioksus - kopljaca i sisari).
74
2. telolccilno jaje sa umjcreno (2a) iIi mnogo (2b) zumanceta. a citoplazrna i
jedro su na animal nom polu; primjer: gmi zavci i price.
3. centrolecitno jaje (sa zumancetom kojc opkoljava centralno smj eslenu citoplazrnu;
primjcr: insekti ): I - jedro, II - citoplazma. ill - zumance (vilelus)

I
,
I
G


0
_'
,.
"
SI 57. Oplodllja kod viSeeclijskih livotinja
Polno ralmnoZavanje
jcdnocclijskih organi 7..ama
Polno razmnohvanje i smjena gene-
raclj a prisutni su kod vecine jednoeelij -
skill biljaka i zivotinja Kod ovib organi -
zama postoje tri osnovna naeina polnog
rasploda: kopulacija, konjugacij a i auto-
ganuJa
Kopulacija je proces u kome se dvi-
je jedmke jednostavno spoje (uz stapanje
jedra i citopIazme) u novu jedinku koj a
se zatim. dijeli . Dva kopulirajuca organiz-
ma funkcioni u koo muSki i Zenski garnet,
a morfoloski g1edano, mogu hili izogarneti
ili heterogameti . Ovakav tip seksualne
reprodukcije irnaju, naprimjer, bieasti j ed-
noeelij ski organizmi ,
Konj ugacija rezultira azmjenom je-
dara dva jedno6elij ska organizma
(sl. 58). U ti plenim primj erima pocinje
sparivanj em i priIjubljivanjem dviju je-
dinki , a zatirn dolazi do mej otiCke podje-
Ie polnog jedra u svakoj od njib: kod
dvoj edarnib vrSla, sarno jedno jedro (mi-
kronukleus) je polno akti vno, dok drugo
(makronukJeus) kontrolira oslalc zivotne
funkcije. Od ectiri novonastala jedra, tri
se razgraduju, a eetvrto se podijeli na
SI. 58. Polno razmnozvanj c jcdnoeclijskib
organizarna - osnovne fa7..e konj ugacije
d va
dva: musko ("migratomo") zensko
("stacionamo"). Zatim dolazi do razmje-
ne migratomib (muskih) jedara, odnosno
osobenog vida unakrsne opIodnje. Nakon
spaj anj a migratomib i stacionamib jeda-
fa, organizmi se razdvoje i svaki od njib
se nezavisno dijeli . Konjugacija je, napri -
mjer, rel ativno cesta kod treplj astib je-
dno6elijskih organizarna, a poseban oblik
ovakvog razmnozavanj a imaj u i neke
bakterije.
Aulogaroija podrazumijeva poj avu da
iSla individua, nakon mej oze, obrazuje
dva polna jedra (celije), od kojib jedno
funicclOnIra kao muski, a drugo kao zen-
ski gamet. Njibovim spaj alljem nastaje
novi zigot, sa novom kombinacijom ge-
netiCkog materij ala (sl. 59) , Ovaj svoj e-
vrsni obl ik sarnooplodnj e, uz ostale naci -
ne razmnozavanj a, susreeemo napnmJer
kod papuCice (paramecijuma).
Poino razmnoZavanj c
visccclijskih organizama
Alge i gljivc pri polnom razrnnozava-
nj u obieno formiraju heterogamete, ali
nisu rijetke ni izogametne VfSle. Kod ne-
kih nilastih zelenib algi, naprimjef, -stva-
raju se oogonije - stanice u kojima se
75

S1. 59. Polno razmnoZavanj e jednoeclijskih organtzama - osnovnc faze aUlogamij c
protoplast oblikuje u zenski garnet (jaje).
Na istoj iii nekoj drugoj niti, odrcdene
eelije se razvijaju u anteridije, gdje na-
staju muske polne eelije (sperrnatozoidi).
Kada muSki gameti sazru, stijenka ante-
ridije puea pa oni izlaze u vodenu sredi-
nu. Aktivno se kreeu i jedan od njih ula-
zi u oogoniju, gdje dolazi do oplodnje.
Nakon izvjesnog vremena, putem mejo-
ze, od zigola nastaju spore. I u ovom
primjeru, dakle, susreeemo smjenu gene-
raeij a, pri cemu diplofaza (zigot) lraje re-
lativno kralko, a zatim sJijedi duga ba-
plofaza ove alge (sl. 59).
Polna reprodukeij a gljiva ima niz oso-
benih varijanti. Kod peeurki, naprirnjer, sa
donje strane klobuka (nakon mejozc) for-
miraju se haploidne spore. Kada dospiju u
povoljne uslove, one klijaju u koncaste hi-
fe (mieelijurne), od kojib jedne funkeioni-
raju kao muSke, a druge kao zenske. Po-
slije spajanja jedara suprotnog pola, razvija
se plodonosno tijeJo (seSir i drSka), koje
ponovo slvara mnostvo spora.
Mahovinc su jcdina skupina viSill bilja-
ka u kojoj je gametofit (icdinke koje
obrazuju gamete) razvijeniji od sporofita
(oZl1aCenog kao protonema - na kojoj se
razvijaju spore). Zeleni gametofit sa listiCi-
rna (za koji se u obienom govoru veZe po-
jmom "mahovina") obrazuje mus1ce i Zenske
gamete, pri Cemu biljke mogu biti jednopo-
lne i dvopolne. Za oplodnju je neopbodna
76
vodcna sredi na, a za to su dovoljne i mi-
nimalne kolicine vodc (kap kiSe iii rose, npr.).
Papralnj ace imaju vise redueiranu
baplofazu (gametofi t) u odnosu na mallo-
vine. Na sporofi lU (biljka pod kojom se
obicno podrazumijeva "papral") razvijaju
se sporangij e, a u njima spore, koje su
iii medusobno jednake (izospore) ili ra-
zlicite (belerosporc). Iz spore se razvija
prora/ij (gamelofi l) i - zivotni ciklus pa-
prali se ponavlja.
Cvjctniec karaklerise dalja redukcij a
gametofita (haploidne fazc), dok j e spo-
rofit vaoma razvijen i difercnciran na ko-
rijen. stablo i list. Makrospore se ne
odvajaju od malicnc biljke nego ostaju u
plodniku, odnosno sjemenim zamecima.
Najosjetljiviji procesi u rcprodukeiji ovib
biljaka odvij:1ju sc u organizmu roditeJj-
skih jedinki, sto omogueava uspjesnije
odrlavanje medugeneraeij skog kontinuite-
ta i opstanka vrstc.
Znacajno je istaei da kod veCi ne
cvjetnica muski rasplodni elementi nisu
pokretni i oznacavaju se kao spermalne
stanice. Pored toga, za njib je karakleri-
sticno i to da im za proces oplodnje nije
neophodna voda.
ViSccelijskc Zivotinjc, u polnom raz-
mnoZavanju, obicno ispolj avaj u sve kara-
kteristicne pojave koje su vee opisane u
tipicnom primjeru procesa gamelogeneze
i oplodnje.

Kojc su osnovne odlike seksualne reprodukcije?
Koj i su rnulli i icnski polni organi kod bilj aJca i 7jvotinj a i
kalcve polne celij e proizvodc?
Koj c su os novne karakleristikc spcnnalogcneze i oogenezc?
U cernu je suslina opJodnje i slvaranj e zigota?
Koji su osnovni ti povi poJnog razmnoIavanj a j cdnocclij skih organi7.ama?
Koj a su os novnc karakteris li kc poJnog razmnoIavanj a
visccclijskib organi zama?
Individualni
razvoj
zivih bica
- Dioba i rast ce/ija u junkciji
individua/nog razvica, diferencijacija,
organogeneza i moifogeneza
- lndividua/ni razvoj vieeelijskih biljaka:
j aza mirovanja, jaza klijanja,
vegetativna Jaza i reproduktivna jaza
- lndi vidua/ni razvoj viecelijskih Zivotinj a:
embriona/no razvice (brazdanje,
gastrulacija i obrazovanje klicinih listova)
- Postembriona/ni razvoj: direktno razvice,
potpuna I nepotpuna metammf oza
- Starenje i smrt
Osobenosli indi vidualnog razvoja Zivih
bica primamo su povezane sa stupnj em
s[oZenosti njihove organizacij e i naeinom
razmnoZavanj a. U ovom poglav[ju bili Ce
razmolreni naj opCiji primj eri kod organiza-
rna sa polnim razmnozavanjem.
Razvoj svih vi seeelij skib organizama,
od zigota do odras[og slupnj a, karakteri -
se nekoliko zajedniCkih procesa i poj ava.
Dioha i rasl ce/ija rezul tiraju poraslom
nj ibovog broja i veliCi ne. Diferencijacija
je proces naslajanj a medusobnih razli ka
u obliku, veJi cini , sastavu i funkcij i no-
vonastaJih ceJij a. Organoge/l eza obuhvata
proces naslaj anja karakteristicnih organa,
a lII orfogeneza predstavlja razvoj karakte-
ri slicn<;Jg obli ka i grade odraslog organiz-
ma. Ovi procesi hronoloski ne sJijede j e-
dan za drugim, nego se naj ceSce odvij aju
istovremeno, medusobno se prozimaj u,
prcplicu i usmjeravaju. Njihov intenzitcl,
medutim, osoben je za pojedine faze ra-
sta i razvoj a i 10 po poj cdinim procesima
i njihovim mogucim kombinacijama.
77

Individualni razvoj
viSecelijskih biljaka
U biljnom svijetu susreeemo niz po-
sebnosli i medusobnih razlika u razvieu
cak i rclativno srodnih vrsta.
Tipicne razvojne faze viseeelijskih bi-
Ijaka mogu se prouCili na primjeru cvjet-
nica iz skupine skrivenosjemcnjaca, kao
evolutivno najodredenijih pripadnika bilj-
nog carstva
Nakon oplodnje, kod ovih biljaka zigot
izyjesno vrijeme miruje, dok se ne obrazu-
je mnogojedarni endospel1Jl. On je u po-
eetku u teenom stanju, a kasnije oevrsne u
viSeeelijsh.'U masu. Iz prve diobe zigota na-
staju bazalna i vrSna eel ij a. Visekratnom
diobom, od mne eelije nastaje loptasto
tieldce - proembrion. Obrazovanjem koti-
Iedona (supki, k1icinih listiea), on prelazi u
stupanj embriona iii klice (sl. 60).
QQ
1
2
3
4
5
6
7
U razvoju klice veoma rano se dife-
rcnciraju polovi korijcna i izdanka. Na
potpuno fOl1Jliranoj klici razlikujcmo ko-
rijenak, jedan iIi dva kotiledona i klicin
izdnnak (stabaocc, perce) sa pupoljkom.
Iz korijenka sc razvija korijcnov sistcm,
iz stabaoccta - izdanak, a supkc sad.rZc
rezcrvnu hranu za razvoj k1icc. Izmedu ko-
tilcdona i korijenka jc hipokotil, koji se
kod k1ijanaca brLO izduzujc. Na osnovu
broja kotilcdona, skrivcnosjemcnjaec se di-
jcle na monokotile (jcdan) i dikotile (dva).
Individualni razvoj cvjetnica odvija se
u eetiri osnovne fizioloSke faze, koje se u
nizu susjednih gcneracija ciklicno smjenjuju.
Faza mirovanja je prisutna kod
mnogih biljnih vrsta. Odlikuje se smanje-
nim intcnzitetom prom eta materija (meta-
bolizma) u sjemenu. Kod cvjetnica njena
duzina uveliko varira, a u prirodi jc pri-
marno povezana sa ritmikom smJene go-
disnjih doba.
8
10
SI. 60. Embrionalni razvoj biljaka (rusomaea, djevojaCka trava, pastirska torbica, Capse/la
bursa-pas/oris): 1-4. poeetni stupnjevi sa jednom, dvije, cetiri i vise celija,
5-7. naredni (srednji) stupnjevi, 8-10. stariji stupnjevi
1. - em brio, II. - vrh korjenka, ill. - suspenzor, IV. - kotiledoni
78

Faza klijanja nastupa u odgovaraju-
eoj kombinaciji vanjskih cinilaca, pri ce-
mu su posebno znacajni vlainost, tempe-
ratura, svjetlost, konccnlracija kisika i
drugo. Kod nckih vrsta znacajno je i
pretbodno djelovanje tih ekoloskih fakto-
ra. Sjemc nckih ectinara, naprimjer, kJija
samo pod uvjetom da je u fazi mirova-
nja bilo izlozeno mrazu. Osnovno fLZio-
10Sko obilj djc klijanja je veoma intcnzi-
van proces disanja, sto jc vezano za po-
vccanu potrosnju kisika.
Tokom klijanja graba susreeemo sve
tipicne pojave prvih etapa u razvicu
cvjetnica (sl. 61). Nakon aktiviranja kli-
ce, celije tvomog tkiva se ubrzano dijele
i poveeavaju, zaIwaIjujuCi rezervnoj hrani
koj a se crpi iz (2) kotiledona. Hipokotil
se izduzuje i brzo iznikne iz zemlje.
Istovremeno se razvijaju i korijen i zele-
ill izdanak (stabljika i list) koji pocinje
samostaIno da stvara hranljive matcrije.
Kada sc iz kotiledona iscrpi rezervna
hrana, oni uvehnu i opadaju.
Vegetativna faza poeinje nakon for-
miranja glavnih vegetativnih organa: ko-
rijena, stabla i listova, Ona razlicito traje,
aIi u svim primjerima - do pojave orga-
na za razmnozavanje. Posebno je od-
likuju intenzivan rast i diferenciranje or-
gana, te oblikovanje karakteristicnog ha-
bilusa (vanjskog izgleda) biljke.
Rcproduktivna faza u razvoju cvjel-
nica pocinje pojavom reproduklivnih or-
gana - cvjetova i plodova sa sjemenom,
a prestaje gubilkom sposobnosti razmno-
zavanja. Period koji je polreban za dosti-
zanje ove faze medu cvjelnicama siroko
varira, a moze lrajali i do nekoliko go-
dina. Jednogodisnje biljke cvjetaju i daju
plod isle godine kada su i iskJijaIe, a
dvogodiSnje tek naredne godine.
Kod nekih drvenastih vrsta reproduk-
tivna faza nastupa tek nakon vise godina
vegetativnog razvoja (visegodisnje biljke).
Kao primjer jednogodisnjih hiljaka moze-
mo uzeti sve nase zitaricc; dvogodisnje
su kupusnjace, naprimjcr, a viSegodisnje
- veeina drvenastih biljaka (maslina, napri-
mjcr, prvi put procvjeta lek nakon dcset
godina zivota) .
Individualni razvoj
viSecelijskih zivotinja
Oplodnja jajeta ovih zivolinja moguca
je sarno u tecnoj sredini . VeCina zivoti-
nja koje zive u vodi izhacuju gamete u
spoljaSnju sredinu, gdje dolazi do njiho-
vog spajanja u zigot i cjelol.'upnog ra-
zvoja generacije. Takav nacin oplodnje
naziva se spoljasnja (vanjska), za razliku
od unutrasnje gdjc zigot nastaje u orga-
nizmu majke. UnulraSnjoj ferlilizaciji
uvijek prethodi parenje (kopulacija) jedinki
suprotnog pola i unosenje spermatozoida
u polne organe zenke. Proces individuaI-
nog razvica visecelijskih zivotinja, dakJe,
moze poceli i u cijelosti se odvijali u
vanjskoj sredini iii moze poceti u tijelu
2
1
3
Sl. 61. Poeetne faze postembrionalnog
razvica visib biljaka: grab
1. kotiledoni (supke), 2. korijenak'
3. bipokotil, 4. epikotil, 5. klicin pupoljak,
6. prvi listovi, 7. sekundarni korijen,
7Q

""

=>
>-
<n
..

<D
0
w

to
!::!
;<
'"

%
..
>

W

<n
w
CO
"-
Z

<:
'"

CO
W
>

w

"" '"
w
=> c:
a: "-

<n z
"" "" to =>
o
N
=>
\
.. ' .' _, 1-
/ ..
, ";'1 .::. ..' . :
.... -'

1
2
'. :, ':':; ,. .' .
. ,' .;, . '. r .'
. ": :.
3
4
SI. 62. Pocetne faze embrionalnog razvlca vi secelij ski h zivoti nja brazdanj e gastrulacija:
I. bezlubanj ci. 2. vodozemci. 3. plice. 4. sisari
majke (zivorodne vrste), a zavrsiti vani.
Razviee ovih zivotinja obuhvata embrio-
nalnu i postembrionalnu fazu.
Embrionalno razvice poeinje prvom
diobom zigota, a zavrsava rodenjem iii
izlaskom iz jajeta.
Brazdanje oplodenog jajera teee od
prve diobe do obrazovanja klicinib listo-
va. Formiranjem brazdi , oplodeno jaje se
dijeli na segmente pa se ovaj proces
oznacava i kao segmentacija (sl. 62).
80
U prvoj diobi zigota nastaju dvije
blastomere; daljirn diobama broj blasto-
mera se umnozava geometrijskom pro-
gresijom (cetiri, osam, sesnaest itd.). Tok
prvih dioba zavisi od koliCine i polohja
zumanjka. Oplodena jaja koja su bogata
rezervnom hranom (kao, npr. kod mor-
skog jeza) imaju potpurzo (rotalno) bra-
zdanje pa su blastomere pribliZno iste
velicine. U primjerima gdje je segmenta-
cija ogranlcena na odredeni dio oplode-
nog jajeta (kao kod ptica) rijec je 0 ne-

potpunol/l brazdanju. Na osnovu odnosa
u vel iCi ni blastomera mozemo razlikovati
j ednako (ravnomjemo) i nej ednako (ne-
ravnomjemo) brazdanje. Jednaku seg-
menlaciju, recimo, susrecemo u pomenu-
tom primjeru morskog j eza. a nej ednaku
- kod opl odenih j aj a bogalih zumanj-
kom. U ovom drugom slucaju, na vege-
lali vnom polu celij e se sporij e dij ele pa
su krupnij e od onih na animalnom.
Veli cina bl aslomera opada u svakoj na-
rednoj diobi , a brazdanj e zavrlava embli o-
nalniOl stupnjem koji se lOve blastula.
Oblik i slruJ..:tura blaslule zavise od tipa
oplodene j ajne eelije. Ccsto je to oblik 10-
pte sa unutraSnjom supljinom - blastace-
10m, a sloj eelija koji ga okrufuje naziva se
blastode17ll. Pri nejednakom brazdanju J1C
moze se obrazovati Joplasta blaslula
Obrazovanje klicinih list ova je nare-
dna faza embri onal nog razviea vi!kccl ij -
Skill organi zarna. u koj oj nastaj e embri o-
nalni stupanj gastrula. Sam proces [or-
miranj a gas trule oznacava se kao gas{ru-
lacija. Ovaj stupanj eOlbrionaInog razvo-
ja nastaj e uvlacenjem (udublj ivanjem) j e-
dne slrane blasloderma (sl. 62).
Pocetak: gastrulacije slikovito se moze
prcdociti na prirojeru loptas le blaslulc.
Uvlacenjem j ednog zida loptastog tijcla
prema drugom na koncu se dobij e dvoslo-
jna poJulopta (kao nakon pritiskanj a probu-
sene gumene lople). Bujanjcm till sloj eva
i pribli Zavanjem rubova poluJople. gaslrula
kasnije dobij a priblizno loptast oblik, sa
maJim olvorom koji se zove blastopor. Ta-
ko nastaj u dva klicina lista: unutraSnji ellda-
de17l1 i spoljaSnj i eklodenll . Supljina udu-
blj ene strane zaCe!ka gastrule prcdstavlj a za-
eetak gaSlrulille (gastral,Ie) duplje. Nakon
fomniranja eJ... 1oderma i endoderma. postcpe-
no se izmcdu nj ih razvij a treei (sred.nj i) kli-
cin list - mezoderm.
U toku daljeg razvica, od endoderm a
nas taje epitel probavnog trakta, od ekto-
derma - koza i nj ene tvorevine, nervni
sistem i cul a, a od mezodenna - skelel,
misiCi i vezivno !kivo te organi za luce-
nje. Gastralna duplja postaj e crij evni ka-
nal. a blastopor se kod vccine zivolinja
razvij a u usni otvor. a kod nckih u an a-
Jni olvor. Ostaci blas tulinc duplj e kod
nekih organi zama (valjkastib crva. npr. )
zadcZavaju sc i kod odras lih j cdinki , a
takva duplja zove se pseudocelol/l (plima-
ma duplj a) . Celom je, mcdutim, se-
kundama ljclcsna duplj a; nastajc u mezodc-
rmu i obloZcn j e mezodermalnim epitclom
(peritonewn). Javlj a sc kod viSih beskicme-
njaka (prslenasli crvi i mekuSci) i bordata
Postembri onalni razvoj visecelij skih
zivolinja obuhvata peri od poslije izlaska
embrija iz j ajeta, odnosno posJij e rode-
nja. Kod mnogih zivolinja embrionalni
razvoj se zavrsava radanj em mladib j e-
dinki kojc morfolosko-anatomski li cc na
svoj e rodit clj e i daljim ras tom i ra7.vicem
samo dosti zu izglcd i dimenzij e odraslog
(adullllog) organi zma i polnu zrclosl. To
je direklll o iIi razvice bez preo-
brazaja (mclamorfoze). Kod drugi h zivo-
tinja. medutirn, pos lcmbrionalni razvoj
poCinje stupnjcm wrve (l iCinke), koj a ve-
oma cesto (kod beskicmenjaka. ncki b ri -
ba i vodozcmaca) tek proJaskom kroz ni z
razvojnih faza dobij a defi niti vni oblik i
gradu odraslog organilLna. To j e indirek-
{rIO razvice. odnosno razvice sa preobra-
zaj el/l (melamorfozom).
Pored oblika, larvcni stupnj evi se od
ostalib odraslill jedinki mogu razlikovati
i po lome u koj oj sredini zive. zatim po
ishrani, nacinu krctanj a i drugim karaktc-
ri stikama. Jl ustrali vlle primj ere direktnog
i indireklnog razvoja susTeeemo kod
insekata. Mlade j edinke beskrilnib vrsta
polpuno lice na odrasle, dok kod kril atib
insekata susreecmo razJi cite stupnj eve
preobraZaj a. Larve vilinskih konjica,
naprimjer. lice na odrasJe j edinke, ali ne-
maju kril a i zive u vodi ; kada dobiju
krila, prelaze u adultni stadij i zive u va-
zdusnoj srcdini ; 10 j e li epa/puna //leta-
81

mOl/oza. Pcele, I vrdokri lei i lepl iri,
pak, imaju potpuni preobrazaj i prol aze
kroz slupnjeve jajeta. farve. lut ke i
il/l aga (odrasle jedinke) (s l. 63). Nj ibo-
ve larve uopee ne li ce na rodilelj e; na-
cin zivola gusjeni ce leplira. naprimj er,
j e sasvim drugacij i od nacina zivola
odrasle indi vidue.
Medu ki cmenjacima lalcoder ima niz
sli cniJl poj ava. Tako, larva zabe (puno-
glavac) zivi u vodi, dise na skrge i uzi-
rna bilj nu branu, dok je odrasla j edinka
mesozder i dise na pluca i kozu.
DuZina poslembrionalnog razviea je ve-
oma razliCiIa cak i kod relati vno srodnih
Zivotinja. Kod peele, naprirnj er. ovaj peri-
od Iraje osamnaest dana, a kod gundelj a -
calc cetiri godine. DuZi na poslembrional nog
razviea zavisi i od mnogib vanjskih faJ...1:ora
(temperature. svjctlosti. vlage, koncentracij e
kisika, mi nerala u vodi, ishrane itd.). Tako
kod obicne vinske (vocne) musice. na te-
mpcraluri od 22.SoC, od slupnja larve do
pojave irnaga prode oko desct dana, na te-
mperaturi od 20C - petnaestak dana, na
SoC - sezdeset dana, a na OC - razviCe
se zauslavlj a,
82
. ,J
0
- ",. ,
'1 1', (
I ',' 3 :
, .'
SI. 63. Potpuna metamorfoza Icptira:
1. jajc, 2. larva (licinka), 3. lutka
(kukuljica), 4. imago (odrasla jedinka)
Starenje i snort
Zivot svakog zi vog bi ca pocinjc zace-
Cem, a zavrsava smreu. Sarno zivi orga-
nizmi se radaju i umiru. Zaceee, rast,
razvoj , starenjc i smr t prirodnc su poj avc
u toku postoj anj a svakog zivog bica.
Uobi caj cno j c da se starenj e posmatra
od stupnj a odras le indi vidue do nj enc
smrti. U sust ini. medutim, taj proces po-
cinj c j os u embri onal noj fazi razvoj a
svakog zivog bib. Cclij c i Lki va se di-
ferenciraju i specij al izuju, cirne sve vise
gube svojstva koj a su irnale prve zarnet-
ne celij e. Tokom zi vota, celije mnogib
tkiva postepeno gube sposobnost rasla i
di obe, iako svaka od njih sadrii komple-
tnu naslj ednu informaciju za razvoj i
funkcioniranj e cijelog organizma. Tako,
napri mjer. nakon forrniranj a nervnog su-
stava, nj egovc celij e potpuno gube milo-
ti Cku sposobnost.
U osnovi procesa starenj a j e gomila-
nj e (od oplodnje pa dalj e) niza ncpovra-
tn ih struktumih, funkci onalnih i drugih
promj ena u celiji i organizmu. Znacaj lib
promj ena moze iJustrirati prirnj er ekspe-
rimentalnog premj estanj a j edra iz crije-
vnog zida punoglavca u j ajnu ceJiju zabe
koj oj je odslranj eno jedro. Od "presade-
nog" j edra i njegovc nove sredine razvija
se odrasla Zaba (dok to izostaje u svirn
pokusaj ima premj estanj a takvog jedra u
somaticne cel ij e) .
Starenje i staros t su neminovne bio-
loske pojave u zivotu svakog zivog bica.
Svaki zivi organi zam predstavlja integral-
nu cjelinu sa izbalansiranirn odnosom
aktivnosti poj edinih funkcionalnih susta-
va i to od molel.'Ulamog ni voa do orga-
ni zma kao cjelinc. Organizacija i funkci-
ja pojediniJl zivotnih procesa medusobno
su povezane, pa promjene u jednom
sklopu utjecu i na druge. U osnovi lib
poremeeaja je opadanje funkcionalnosti
regulatora zi votno znacajnib procesa i
nepovratni gubitak sposobnosti regen era-

cije i popravljanj a tib i drugih ostecenja.
Zato se znaci starcnja nakupljaju na svim
nivoima odvij anj a zivotnog proccsa, od
mo\eku\c. do organskib sistema, morfolo-
gij e i stanja organi zma u cjelini .
Prirodni proces starenj a zavrSava sc
smrcu jedinke. Smrt j e prirodna poslj edi-
ca zi vota i nij e mu proti vlj cena. Kon tI -
nuitet zivota svake j edinke ostvaruj e se
kroz gencracij e nj enih potomaka.
Koje proeese obubvata razvoj visecelij skib organizama?
Koje su osnovne faze karakteri stike individualnog razvoja
visecelijski h biJjaka?
Koje su os novne faze karakteris tike razvica visccelijskih zivotinja?
Opisi proccs brazdanja. gastruJacije i obrazovanja klicnih listova'
Kojc su razlike izmedu direktnog i indirektnog razvica?
Koji su osnovni uzroci i posljedice procesa starenja?
83

PREGLED I KARAKTERISTIKE
ZIVOG SVIJETA
_ Biosistematika: pojam, zadaei, prlneipi I metode proucavanja
- Taksonomske kategorije
_ Sistemi klasifikaeije (razvrstavanja) Zivih bi(o
Pojam i zadaci
Smatra se da j e zivol na planeli Zcm-
Ij i naslao prij e nekoliko mi lijardi godi na.
Tokom vremena naslajale su i nestajale
mnogobrojne vrsle organizama. Racuna
se da danas zivi nekoliko slotina hiljada
vrsta biljnih i preko mil ion i pels to-
hi lj ada zivotinj ski h vrsta.
Biosistematika je bioloska disciplina
koja se bavi proucavanjem raznovrsnosti
i uzrocima raznovrsnosti zivih bib. Pred
biosistematikom stoji nekoLiko zadataka:
ona vrsi klasijikaciju zivih bi ca u odre-
dene grupe, bavi se nj ihovim nazivljem
(imenovanj em), i odredivanjem mj csta u
hijcrarhij skom nizu sistematskih il i takso-
nomski h kategorij a.
Korijeni sistemalike nalaze se u an-
tiCkoj lilozofiji i vezuj u se za imcna Ii-
lozofa: Aristotela, Teofrasta, Dioskorida i
Plinija. Medu naj svjetlijim imenima sis-
tematike kasnij eg perioda je ime Sveda-
nina Carla Linnea (Karla Linea) iz XVIII
vijeka. On je napravio sopstveni sistem
biljaka i zivotinja u kojem su se naSle
dotada poznate vrste, al i i mnoge vrsle
84
koj e j e on po prvi put opi sao. Njegov si-
stem jc bi o slvorcn net osnovu ogranice-
nog broja obilj eZj a bilj aka i Livoti nja.
Zbog toga sc, naprimjer. dogodi lo da su
se biljke u dalekom srodsl vu, kao SIO su
trava miri savka i maslina, naSle u istoj
skupini s ~ u o zal o SIO i jedna i druga
imaju po e va prasnika u cvijelu.
Posebno Yrijedan doprinos dao je
Carl Linne 1I pogl edu imenovanja biljnih
i zivolinj skih Yfsla. On j e lvorac biname
nomenklalure (lal, binarius = dvojan +
nomen = une). Naime, syaka vIsta se
imenuje sa dvij e rij eci: prva rijcc ozna-
cava ime foda kojcm vrsta pripada, a
druga j e opisno ime vrsle i to nil latin-
skom jeziku. Naprimj er, Salvia pralensis
jc naziv za polj sku kadulju. Salvia ozna-
cava ime roda, a prarellsis ime yrstc kOJ e
j asno upucuj e na nj eno bil110 obilj ez.je da
zivi u polju. Jcdna druga vrsta istog roda
je Ij ekovila kadulj a Salvia ojficillalis,
gdje naziv vrste oflicinalis ukazuj e da se
radi 0 lj ekovitoj biljci itd. Isto je s na-
ziyima zivotinj skill vrsta. Apis mellifica
je naziv za medonosnu pcciu, Felis leo
za lava, Callis lupus za vuka itd. Latin-

ski jezik j e slrucni jezik biologa, koji 0-
rnogucava lako sporazumijevanje SIruC-
nj aka cijelog svijeta.
Nakon Linneovog sistema javljaju se
i drugi u koj ima se korisLi vcliki broj
obilj dja bilj aka i zivoLinja, i to ne samo
jednog njihovog organa nego cij elog or-
gani zma. Ovi sistemi tako dobivaju odli-
ke prirodllih sistell1a, ali istovrcmeno bez
odgovora na pitanj c koji su uzroei zajcd-
ni stva clanova pojedinill grupa organi7.a-
rna u sisternu. Tek u XiX vijeku, s po-
javom Darwinove (Darvinove) tcorije evo-
lueij e, sagledavaj u se rodbinski odnosi i
nastanak novill grupa organlzama na
osnovu sbvacanja zivota kroz nj egov hi-
storij ski razvoj. Ovakvi sistemi zivog svi-
jeta dobi vaju odlike jiiogenetskog sistema
(gre. fylon = pleme + genesis =postanak)
koji se, zapravo, najvisc pribliZava pnro-
dnom poretku organi zama.
Principi (nacela)
biosistematike
Navest Cemo nekoliko glavnib naeela
na kojirna se zasniva biosistematika:
1. Razvrs tavanjc zivih bica vrSi se na
osnovu nj ihovog srodst va, 2. 0 srodstve-
nim odnosima se zaklj ucuje nakon prou-
cavanja velikog broj a obi lj dja organi za-
rna, a sto stoji u vezi s prirnjenom razli-
citib metoda proucavanja, 3. Imcnovanje
vrsta se vrsi po medunarodno prilwace-
nim pravilirna nomenklature, 4. Imena se
daju na latinskorn jeziku iii nekom dru
gom (ponajvisc grCkom), ali u polatinje-
nom obliku, 5. Sva imena sistematskih
ili taksonomskil) jediniea visih od vrste
pi s u se velikim slovom, naprimjer: Ar-
Ihropoda (zglavkari), Mammalia (sisavei),
Rosaceae (ruze), Lichenes (lisajevi) itd.
6. Ziva bica se svrstavaju u taksonomske
kategorije koje su poredane hijerarhijski,
g. po rangu. Kategorije su podredene jedna
drugoj poCevsi od osnovne kategorije, vrs-
Ie, do najvise, carstva.
Metode proucavanja
Osnovna i naj starija mctoda proucava-
nja je 111 0 rjoloska, Proucavanje spoljasnj e
i unutamje grade organi zama, sve do ra-
zine (nivoa) stani ce (celij c) vrsi se radi
utvrdivanja sli cnos ti i razli citosti organi-
zama. Paleontoloskoll/ II/etodolll dobivaj u
se podaci 0 osobinama [osil a, tj . ostataka
nekada zivucih organizama. Ovi podaci
su najvrijedniji za tumacenjc evoluLivnog
puta poj cdinih grupa org<Ul izama i tuma-
cenje srodsLvcni h odnosa rnedu grupama.
Embrioloska metoda, posebno u sistema-
tici zivoLi nj a, daje vrlo vrijedne podatkc.
Posto se u toku embrionalnog razvica
svake zivoLinjske vrste mogu uociLi izvje-
sne predacke kal'akterisLike (koje sc vre-
menski kratko zadrzavaj u), na osnovu
njih se moze dosta toga zakljuciti 0 hi s-
torij skom putu razvoja citave grupe kojoj
neka jedinka pripada, N aprimjer, puno-
glavac hbe dise pomocu skrga kao riba,
dijete jc ncdugo prije rodenja prekriveno
dlakama itd. Uz navedcne mctode, kori-
ste se jos: biobemijska, fizioloska, kario-
loska, seroloska, hibridoloska itd. U naj-
novlJe vrijeme u upotrebi je i matemat-
ska metoda.
Zbog primjene tako razliCitih metoda
proucavanja, biosistcmatika je nuzno vc-
zana za brojne bioloske discipline, ali i,
isto tako, i nauke koje proucavaju nez.ivu
prirodu (sl. 64). S druge strane, biosiste-
matika svoj im saZilanjima pruZa drago-
cjcnc podalke drugim naukama, u cemu
sc ogleda njcn znacaj.
Znacaj biosistematike
Biosistematika je jedna od osnovnih I
naj starijili bioloskib nauka. Njenim sa-
znanjima koriste se i druge bioloske na-
uke. Nauka 0 biljnim i zivotinjskim za-
jednicama, naprimjer, zasniva se na dob-
rom poznavanju i odredivilllju vrsta koje
Ie zajednice grade. Istraz.ivanja u oblasti
85


,
Fltosoltla
Teorij a
cvol.JCt lC
P11ni lenjena
htnlnoil"
/ ,
..... ---..
Tehnlka
Fi zi\(:\
Hemlja
- - - - .... S I STEMATIKA
.. .
IAm!.:I OlugqO
Pel roJra"ija
hem!j;)
;:ko hemqe;
eiogeocrafija
BiocenoloQilo
EknloOij"

P::lloohol::l ntk-1
BtOhcmli,J
Flziolooi ja
Cenellka
Sl. 64. Sbema odnosa sistcmatike i drugib nauka
paleontologije i geologije zasnivaju se na
tacnom odredivanju izumrlih organizama.
Nijedno proucavanje uporedne fiziologije,
biohemije, molekulame biologije ne da
se zamisliti bez tacnog poznavanja siste-
matskog mjesta organizma koji se prou-
cava Treba, medutim, naglasiti da se dos-
tignuca sm lib (i drugih bioloskih) na-
uka primjenjuju u biosistematskim prou-
cavanjima, kao prirodni kriterijumi u de-
finiciji pojedinih taksonomskih kategorija.
Biosistematska znanja takoder sc ko-
riste u primijenjenim bioloskim discipli-
nama kao sto su: medicina, farmacija,
poljoprivreda, veterina, sumarstvo. Da
navedemo samo jedan primjer. Ukoliko
lijeenik utvrdi da je neka bolest izazvana
nekom bakterijom, najceSce pun uspjeh u
lijeeenju pomocu antibiotika bit Ce mo-
guc ako se taeno zna koja je vrsta ba-
kterije uzrocnik bolesti. To saznanje se
temelji na poznavanju sistematike bakle-
nJa.
Citaocima ovih redova, ucenicima, zna-
nja iz biosistematike koja Ce u ovom udzbe-
niku steCi pos!uzit cc kao osnova i uvjet
86
za pracenjc i razumijeva.nje ostal ih biolo-
skih disciplina kao sto su: fiziologija, ge-
nelika, evolucija, ekologija itd.
Taksonomske kategorije
S obzirom na to da zivi svijet ispo-
ljava veliku raznovrsnosl, pred biosiste-
matikom se u prvom redu nal azi zadatak
klasifikacije, tj . svrstavanje organizama u
odredene grupe, i to s obzirom na njiho-
va bitna zajcdniCka obilj dja. Dio siste-
matike koji se bavi pitanjima nace!a, me-
toda i pravila klasifikacije zove se takso-
nomija. Organizmi se svrstavaj u u niz ta-
ksonolllskill iIi sistemat ski II kateg0 rija
koje su potCinjene jedna drugoj. Vrsta je
osnovna taksonomska kategorija. Svaka
vrsta pripada jednom rodu, tj . prvoj viSoj
taksonomskoj kategoriji. Rod pripada ka-
tegoriji jos viseg ranga - porodici itd.
(vidjeti tabelu) .
Odredena grupa organizama koja mo-
ze pripadati bilo kojoj taksonomskoj ka-
tegoriji oznacava se kao laksonolllska iii

TabcJa br.5: NAZIVI TAKSONOMSKIII KATEGORIJA I PRIMJERI TAKSONOMSKllI JEDINICA
IZ SISTEMATIKE BILJAKA I ZIVOTINJA
SisLcmatika biljaka
Taksonorruka
katcgorija
Nadcarstvo
Carstvo
Odjclj ak
Pododjeljak
ROlled
Podraued
Red
Porodica
POLporodica
Rod
Vrsta
TaksODomska
jedinica
Eucaryola
Vegerabilia
Spe nnathaphyta
Magnoliopitytina
MagnoliaIae
Rosidae
Rosales
Rosaceae
Rosoideae
Rosa
Rosa canifUl
(divlja fUm)
sislel1wcska jedinica ili svojta, a u struc-
nom jeziku lakson. Vrsta je osnovni ta-
kson. Ona predstavlj a skup organizama
(mdividua, jedinki) srodnog porijelda, slic-
nog izgleda tjelesne grade, funkcija, a
koje se medusobno pare i daju plodno
potornstvo. Svaki takson irna svoj naziv.
Dio biosistcmatLke koji se bavi nazi virna
taksona zove se nomenklatura. Davanje
irnena kao i njihovo pisanje propisano je
skupom principa i pravila "Medunarod-
nog kodcksa botaniCkc i zooloske no-
rnenklaturc".
Osvrt na sisteme kJasifikacije
(razvrstavanja) Zivog svijeta
Nakupljanj e saznanja 0 zivom svij ctu
tokorn vremena uvjetovalo je da se njc-
govom razvrstavanju u razlicito vrijeme
pristupalo na razliCitc nacine. se
vise razlicitih sistema klaslfikaclje od
razliCitih naucnika. Pristupi u korisecnju
vrsta i broj a karakteristika organizama za
njihovo razvrstavanje medusobno se u
veCoj ili rnanjoj rnjcri razlikuju.
Sistematika 1. ivol inja
Taksonornska Taksonornska
kategorija jcd ini ca
Nadcarstvo Eucaryota
Carstvo Animalia
Odjclj ak EllmefoZoa
Koljeno Arthropoda
Raued ifi seClQ
Red Hymenoplera
Porodica Apidae
Rod Apis
Vrsta Apis melliJica
(medonosna peela)
Moze se ustvrditi da i danas medu
biosistematicarirna ne postoje jedinstveni
stavovi u pogledu razvrstavanja zivog
svijeta, zbog cega se javljaju razliciti
Idasifikacijski sistemi. Razlike postoje
vee u pogledu kategorije carstva. Mnogl
jos uvijek prihvaeaju vrlo staru podjelu
zivog svijeta samo na d va carstva:.
i zivotinjsko. Nasuprot njirna, sve je vIse
onih koji prihvaeaju ideju 0 razvrstavanju
zivog svijeta na vise od dva carstva.
Sezdesctih godina ovog vijeka prcdlo-
zen je sistcm klasiftkacije zivog svijeta
na pet carstava. i to (sl. 65):
I. Monera (prokariotski organizrni -
bakterijc)
2. Protista (razliCite grupe jednosta-
nicnih eukariotskih organizarna, takoder i
alge)
3. Fungi (gljive)
4. Pwntae (biljke)
5. Allimalia (zivotinje)
87

88
3
. (ll .
.. . . .
- : ~ .
1
SJ. 65. Khsifikacija (razvrstavanje) zivog svijcla na PCI C'lrSlava:
1. Monera, 2. PrOlisra, 3. Fllll gi , 4. P/(l//roe i 5. Allilllu/ia
2
Kakav je doprinos dao Carl Linne (Karl Line) razvoju biosislemalike"
Sta se podrazumijeva pod poj mom binarna nome,lklalura?
Objasnjenjc pOlkrijcpi primjcrom.
Kakav je znaeaj imala Darwinova (Darvinova) lcorija evolucije na
dalji razvoj biosistemalike?
Kojim se melodarna proucavanja korisli naucnik biosislemaliear u
svojim iSlraZivanjima?
Sta se podrazumijcva pod nazivom takson?
Navedi pravilnim rcdoslijedom, navise, taksonomske jedinice pocevsi od
osnovne, lj. vrsle.

Virusi i
viroidi
Virusi kao acelularni oblici
VeliCina, oblik i grada
Umnozavanje (muLtiplikacija) Vlrusa
Bolesti biLjaka, zivotinja i
covjeka izazvane virusima
Pred sam kraj XIX stoljcca bolest
mozaik duhana bila je dokazana kao za-
razna (infektivna). Bilo je takode dokaza-
no da se ubrizgavanjem soka oboljelih
biljaka u zdrave bolest uspjcSno prenosi.
Medutim, dalja naucna istraZivanja poka-
zaIa su da se radi 0 uzrocniku koji nema
stanicnu gradu. Ovakvi uzrocnici bolesti
biljaka a. kasnije je utvrdcno, i brojne
bo\esti zivotinja nazvani su virusima.
U prvim decenijama XX stoIjeea pro-
ucavaju se fizikalna. kcrnijska. bioloska i
druga svojstva virusa Znaeajnu ulogu u
spoznaji njihove grade odigrala je upotre-
ba elektronskog mikroskopa. Godine
1939, pod ovim mikroskopom prvi put je
posrnatran virus mozaika duhana
Virusi su aceIuIami oblici. Mjere se
nanometrima (om) tj. miliontnim dijelo-
virna milimetra Po obliku su izduZ.cni ili
izodijametricni. Virusne cestice iii parti-
kule gradene su ad dva osnovna dijela:
jezgre i ljuskc (sl. 66, 67). Jezgru saCi-
njava jedna od dvije nukleinske kiseli ne,
i to: iii sarno DNK. iii sarno RNK. Ljus-
- OVOJNICA
!J-- --::-- NUKLEIN SKA
KISELINA
---,f--_lJUSKA
(KAPSIDA)
51. 66. Virusna cestica i njeni
sastavni dijelovi (shematski prikaz)
ka (kapsula) je bjclaJlcevinastog saslava.
Neki virusi imaju jos i vanjsku ovojnicu
gradenu najceSce od bjclanccvina i lipi-
da
Viroidi su jos jednostavnije gradcni
od virusa Oni se sastoje samo od kratke
moIekule RNK. Viroidima su izazvane
neke bolesti biljaka kao: vrctenasti gomolji
krompira. patuljavost krizantcma, bljedilo
krastavca itd.
Virusne cestice iskljucivo se mogu ra-
zmnoz.avati ukoliko se nalaze u nekoj zi-
voj biljnoj. zivotinjskoj' iIi ljudskoj stani-
ci. One nemaju sopstveni prornet rnateri-
ja i ne rnogu rasti. Medutim, virusi se u
stanici domacina, kako se to obicno ka-
51. 67. Sbematski prikaz cestice virusa
mozaika dubana: 1. spirala nukleinske
kiseline bez bje1ancevinaaslih jedinica,
2. bjelancevinaste jedinice vezane za
spiralu nukleinske kise1ine
89

SI. 68. Uporcdba nacina razmnoZavanja
zivotinjske (animalnc) stanice 1. i
animalnog virusa 2.
ze, uspjesno multipliciraju iii umnozava-
ju. Umnozavanje virusa je vezano za pri-
sustvo nukleinske 1ciseline koja izgraduje
njibovu jezgru. Ulaskom virusne cestice
u zivu stanicu nekog organizma virusna
nukleinska kiselina preusmjerava aktiv-
nost te stanice na izgradnju virusne nu-
kleinske kiseline i ostalih tvari od koj ib
je virus graden. Rezultat toga su brojne
novonastale virusne cestice koje uzrokuju
razgradnju stanice u kojoj su nastale (sl. 68).
Ponekad se deSava da stanica ipak ne bude
razgradena i u njoj se i dalje stvaraju vi-
rusne cestice iIi se pak u napadnutim
stanicama javljaju takve promjene da se
to na organizmu ocituje u pojavi raznib
tumora, ~ nenormalne grade tkiva.
I pored toga sto se medu biolozima
jos uvijek vode rasprave 0 polozaju viru-
sa u sistemu zivih biea, upoznavanje gra-
de i drugib svojstava razlicitib vrsta vi-
rusa vjerovatno ee u buduenosli doprini-
jeti Ijesavanju nekib osnovnih teoretskih
pitanja u biologiji. ISIO tako, sva sazna-
nja 0 virusima doprinose uspjdnoj borbi
covjeka proliv brojnib bolesli koje su
.. .
nJuna lzazvane.
Boiesti biIjaka koje su virusnog pori-
jekla (viroze) su, naprimj er, mozaik bij e-
Ie djelcline, mozaik duhana, plj osnalosl
grana jabuke, kovrdzavost jagode i dr.
Izvori biljnih virusa su razne zaraicnc
kultiviranc i divljcrasluec biljke. Prcnose
se s bi lj ke na biljkll mchani ckim plilem
i pulcm veklora (naj ceScc biljnim usima,
glislama i gljivicama).
Nije zancmari v broj virusnib obolj c-
nja kod zivotinj a. Animalni virusi uzro-
kuju naprirnjer: bjesnocu, sleneeak kod
pasa, slinavku, sap, govedu kugu kod
krave ild. U teske virozc covjeka, izazva-
ne animalnim virusima, spadaju djeeija
paraliza, hepatitis, vclike boginje, bjesno-
ea, zuta groznica i dr. Bolest, skraeeno
nazvana ASD iIi SID-a (sindrom imunc
defieijencije), od koje odnedavno Ijudi
masovno obolijevaju, lakodcr je izazvana
jednom vrstom virusa. NeSlo laksa obo-
Ijenja: grip (influenea) i ospi cc su iSIO
tako viroze.
Virusi u zivotinj skoj i Ijudskoj stamel
ponaSaju se kao vrIo aktivni antigeni na
koje stanica odgovara proizvodnjom od-
brambenib lijeIa - anlilijeIa. Nakon pre-
boIjele virusne boIesti covjek najcesee
postaje zasticen (imun) od ponovnog
obolijevanja. Imunilet se moze i vjestaCki
izazvali, upotrebom ejepiva (vakcine).
Smrtnost i lcska oSleeenja Ijudskog zdra-
vlja Zl1aeajno su smanjcni upotrebom vakei-
ne protiv nek:ib boiesti (velike boginje, djecija
paraliza, zuta groznica, grip i dr.).
Zbog cega se virusi svrstavaju u acclularne oblikc?
Od cega je sagradena jezgra virusa?
90
Kako se umnoZavaju (mul!ipliciraju) virusi?
Navedi neke bolcsti kod biljaka, zivotinja i
covjeka koje su izazvane virusima?
Kako se moze postici imunitet cd
ponovnog obolijevanja neke virusne bolcsti?

- Bakterije: veliCina. oblik. grada stan ice
Prokarioti
(Prokaryiota)
- Ravmwzavanje
- NaCin ishrane i Zivota
- Rasprostranjenost
- Uloga u prirodi
- Bolesti biljaka. zivotinja i
covjeka izazvane bakterijama.
njihovo sprecavanje i lijecenje.
- Modrozelene alge: grada. naCin ishrane.
razmnozavanje i rasprostranjenost.
Bakterije (Bacteria)
Bakterijc su prokariotski organiz.mi
mikroskopske i submikroskopske veli cine.
Razlicitog su oblika (sl. 69). Na povrsini
bakterijske stanice nalaze se razlicite vrs-
te izraslina, a najCeSCe bieevl (sl. 70) i flm-
brije. Bicevi sluze za kretanje. a fimbrije
za prianjanje za podlogu. rcguliranje pro-
meta soli itd. Genetski materijal (DNK)
koji izgraduje nukleoid rasporeden je slo-
bodno u citoplazmi. Molekula DNK je
zatvorena u prsten. Ona je gusto sklupea-
na, a kada bi se ispravila, svojom duzi-
nom bi 1 000 puta nadma.sila duzinu sa-
me stanice baktcrije. U citoplazmi se la-
koder nalaze tvorcvine slicnc mi tobondri-
jama, ribosomi, neke rezervne tvari i dr.
Stanica baJ...'terije irna cilOplazmatsku mem-
branu za.sticenu spolja stanicnirn zidom.
Neke bakterije imaju kapsulu (sl. 71) iIi
sluzavi omotac iii i jedno i drugo.
1.
2M
3 0
4))
'.'
7,
14
"""
16

BaJ...'terije se razmnoZavaju dijeljenjem
stanice. Stanica-majka se podijeli na dvi-
je stanice-kceri. Na vjeStaCkirn podloga-
rna bakterije tvore kolonije koje su pos-
Ijedica velikog broja dioba. U jednoj ko-
lonij i moZe se naci nekoliko stotina mi-
liona identicnih bakterijskib stanica. U
nepovoljnirn uVJelima neke bakterije
stvaraj u spore.
Sl. 69. Glavni oblici bakterija: 1. koki.
2. 3. diplokoki. 4. inkapsulisani diplokok.
5. streptokok. 6. staftlokok. 7. kokobacil.
8- 10 stapicaste bakterije. bacili.
11. diplobacilus. 12. streptobacilus.
13. spiralnc baktcrije. 14. spirilurn.
15. botrelija. 16. treponema. 17. leptospira
91

7
o
SI. 70. Razmj cStaj bi eeva na baklcriji
Neke baktcrijc posjcduju specifiene
fotosintetiCke pigmcntc (bakteriohloroftl i
baktcriorooopsin) i me proccs [otosintczc.
To su jototrolne bakterije. Oruge baktcri-
je za svoj zivot kori ste bemijsku cncrgiju
dobivcnu oksidacij om organskih i ncorga-
nskih tvari te prcdstavlj aju grupu hemo-
(roftlil! .
Ugljik, ncophooan za sintczu stanie-
nih baktcrijc dobivaju na dva
naeina: redukcijom ugljik-dioksida (auto-
trofi) iii koriste organske supstance kao
njegov izvor (hetcrotrofi).
S obzirom na to koju organsku sup-
stancu koriste, razlikuju se slijedeee gru-
pc bakterija: saprofitske (koristc organske
tvari uginuiih organizama), parazitske
(kori ste organske tvari zivih stanica bilja-
ka, zivotinja i eovjeka ) i simbiotske, ko-
je vooe zajedni Cki zivot s nekim drugim
organizmom, a taj odnos j e oboSlrano ko-
ristan , Baktcrijc sc nadaljc dijele na: ae-
robne (kOliste kisik za svoju zivotnu
aktivnost) i anaerobne (zive bez prisus-
tva kisika).
Otkriven j e vrlo veliki broj vrsta bak-
terij a. i primjcnom novih
metoda proueavanja stalno se dolazi do
novih saznanj a 0 njima. Razumljivo je da
se tokom vrcmena klasifikacija bakterija
stalno mijenjala. Filogenetsko razvrstava-
nje je jos uvijek nekompletno, ali se
oCckujc da ce nauka u skoroj buducnosti
taj problem rijditi .
Bakterije su rasprostranjene posvuda:
u vodi , tlu, zraku, u drugim organizmima
te se zakljueuje da su to najrasprostranjc-
92
( , 9
:: .",A/
.
SI. 71. Shcmatski prikaz stall icc baklcrij e:
I . ka psuJa. 2. slani cni zid.
3. membrana,
4. Ivorcvin3 sli cna milohondrij ama,
5. nuk leoid, 6. ri bosorni, 7. polifosfatska
lj clasca, 8. bi e, 9 zrnca rnas li
l1IJI organi zmi na Zcmlj i. Brojni su fak-
tori koji na zivot baktcrija. Dobro
poznavanjc till faktora najbolji jc put
eovjeka u njcgovom nastojanju da iznadc
korisnc vrstc, da ih izdvoji i umnozi, a
stctnc pak cia uni sti. Utvrdcno je da na
tcmperaturi vi soj od lOOC dolazi elo uni-
stavanja stanica baktcrija i njihovib spo-
ra. To se koristi u proccsu stcrilizacij c
predmcta. Na niskim tcmpcraturama, i to
znatno ispod OC, baktcrije se dobro odr-
zavaj u mada sc prcstaju dijeliti (Zal1ValjU-
juCi tome, namirnice se u hladnj acima
eu vaj u od kvarenj a).
Vcliki broj vrsta bakterij a je koristan
za eovjeka. ZahvaljujuCi akti vnost i baktc-
rij a dobivaju se kisclo mlij cko, zrcli si -
rcvi, alkohol, octcna (sircctlla) kisclina,
antibiotici itd.
U opccm kruzcnju tvari u prirodi,
baktcrijc imaju kljuenu ulogu, sto sc mo-
zc vidj cLi u slueaj u kruzcnj a dusika (azo-
ta) u prirodi (sl. 72). Intercsantnc su nekc
si mbiotskc vrste baktcrija kojc se uklju-
euju u ovaj ciklus a zive na korijenu ma-
hunarki (npr. na korijenu djetcline) . Ove
baktcrije obogacuju tlo nitratima (solima
elusiene ki selinc), a koje kori ste druge bi-
Ijke (nzclcno gnojcnje
n
).
Za eovjcka su vczane neke simbiot-
skc i parazitske vrstc baktclij a. U njego-
vim crij cvima zivc simbiotske vrste pa

NI DUS,KO
SPOJEVI
ATUOSFEAA
,.. MArVA ORGANSKA
, TVA A
(
DENITRIFIKACIJAj
DUS ICNE """
BAKTERUE ""'-.
T L 0 JAUONUAK
NITAATI
N ITR IFIC IRAJU t I
6AKTERUE
SI. 72. Kruzni tok dusika u prirodi
posljedica porcmecap crijevne flore mo-
gu biti veoma neugodne pojave kao !ito
su prolj evi i sl. Parazitske vrste su pato-
gene, j er izazivaju razlieita obolj enj a.
Ulaicnje baktcrija u stanice oznaeava se
kao infekcija, a period do ispoljavanja
bolcsti - inkubacija. Inkubacija kod razli-
6tih oboljcnja razlicito dugo traje (difte-
rij a 2-7 dana, tetanus 3-12 dana itd.).
Razlicitim vrSlama bakterija izazvane su
takoder bolcst i: tubcrkuloza, sifilis, rcu-
matskc groznice, razna erijevna oboljcnj a
itd.
Mnoge bolcsti izazvane bakterijama
uspj cSno sc Iijcee anribioricima. Antibio-
ti ei remete osnovnc mctaboli ticke fu nkei-
je bakterij e. Sprecavanj e bakterij skih
oboljcnj a kod covjeka pos ti ze se uz po-
moe hi gij enskih uvj eta sredinc. Uloga
deterdzenata j e vrl o vaina., j er se putem
njih vrsi dezinfekcij a. Detcrdzenti unista-
vaju citoplazmatsku membranu stani ca
baktcrija., a samim tim i eijele baktcrije.
Cij eplj enj e iii vakcinacij a jc takoder j e-
dan od nacina bakterij skih
obolj enj a kod covjeka. Kod nas JC npr.
obavczna vakcinacija proti v tubcrkulozc
(BCG vakcina).
Zivoti nj e i bilj ke takoder obolij evaju
od raznih bakterijskih bolesti . KocI zivo-
tinja j e vrlo opas no obolj cnj e un traks,
koj e napada ovee, koze, konjc, goveda i
di vlj e bilj ojcdc. Bakterij ska obolj enj a kod
bi lj aka ispoljavaju se u vidu pjegavosti li-
sea., izumiranja tkiva, uvehl osti, lumora itd.
MikopJazme
(Mycoplasma)
Mikopl azme su vrlo mali prokariotski
organizmi ciji je precnik kod onih lop-
tastog obli ka izmedu 0,3 i 0,8 Ovi
organ izmi su razllicitog obli ka j er ne-
maj u stanicni zid, za razliku ocI ostal ih
bakterija.
Mikopl azmc su prvo olkrivcnc kod
zivoti nj a., a kasnijc kod covjcka i bilj aka.
Nckada su smatranc virusima. Medutim,
kasnij e jc utvrdeno da se one mogu
uzgaj ati na umj etnim hranjljivim pod-
logamll, lj. bez prisustva zivih staniea.
Uz 10 nj ihove stanice sadrZe nukleinskc
kiseline (DNK i RNK) , le sc i po tome
razlikuju ocI virusa.
Poznale su bolesli di sajnih organa
goveda i pcradi, izostanak lucenj a mb-
jeka kod koze, kao i razne drugc bolcsti
kod j os nekih zivolinja (ovaca, svinj a,
konj ll, mi sa i dr.), izazvane mikoplazmama
(mikoplazmoze). Od mikoplazmi kod Covje-
ka obolj evaju orguni za izlui"ivanje, disa-
nje i polni organi . I za ncke biljke (naran-
ell, grej pfrut) patogene izvjesnc miko-
plazme.
Ne tako davno otkrivcni su kod bilja-
ka mikroorganinni slii"ni mikoplazmama.,
koji , takoder, uvjetuju razlii"ita biljna
oboljcnja., naprimjcr, paradajza, krompira.,
kruske i dr. U prenosenju ovih biljnih
bolcsti ucestvuju izvjesni insckti .
93

Modrozelene alge
(Cyanobacteria)
Modrozelene algc postoje na Zcmlji
vec oko 3 milijarde godina i predstavlja-
ju grupu najstarijih fotoautOlrofnih orga-
nizama Neke modrozclene a1gc su jedno-
starucne, a druge su kolonijalnc i nitaste.
Stanicc modrozelenib algi kao i stan i-
ce baktcrija su prokariotske. Dctaljna
grada njibovih stanica proucena je upo-
lrebom eleklronskog mikroskopa (sl. 73).
Perifemi sloj citoplazme je obojen zbog
prisustva blorofila, i to hloroflla a Ovaj
pigment je smjesten u tilakoidima koji
po izgledu podsjeeaju na spljostene kesi-
ceo Osim hlorofila, prisutni su fikocijan i
fikoeritrin, pigmenti modrozelene OOje,
od kojih potjeee karakteristicna boja ovih
algi. Cijanoficejska zmca predstavljaju
zmca rezervne susptance.
Modrozelene alge se razmnozavaj u di-
oOOm stanica. Kod njih nije utvrden polni
nacin razmnoZavanja. Najbrojnije su mo-
r ..
'... . .. :l I
.S[ 3MWI
3WM f
:
S T:
, ...
,,=
,
,
e lfh2 !
, :;.I ,,".(
. \'1: '
51. 73. 5hema grade konCaste modrozelene
alge: 1. citoplazrnaticna membrana,
94
2. slojevi stanicnog zida, 3. sara,
4. gasne vakuole, 5. pora, 6. ribosomi,
7. tilakoidi , 8. nukleoid,
9. cijanoficejska zrnca, 10. citoplazma
drozelene alge s autotrofnim naeinom is-
hrane, ali ima i onih koje sc mogu ishra-
njivati hcterolrofno i miksotrofno.
Modrozelene alge Dve i u slatkim i u
slanim vodama. Nekc vrste nascljavaju vrlo
h1adna stanista (AntaIktik) izdrZavajua tc-
0:1 -83C. Nasuprot njima, neke na-
seljavaju termalne vode Cija temperatura pre-
lazi 70C. U ljetnom periodu, kada tempe-
ratura m:lenili slaniSta pa;tiZe 3(fc. mo:lroze-
!ene alge se jako namnoZe izazivajuCi po-
javu "cvjetanja" vodc. Tada masovno
lrUhnu, sto dovodi do jakog zagadenja vo-
de, a moZe bili opasno za vodenc Zivolinje
kao i za kopnene koje tu vodu piju.
Poznate su vrste modrozelenib algi koje
mogu vezati elementarni duSik iz zraka
Ovim njihovim svojslvom sc Covjek kori-
Sll. Japanci, naprimjer, na minim poljima
naseljavaju ove alge, tako da se uz njibovu
pomoe prirodno poveeava koliCina soli ni-
lrata, Ij. vrSi se prirodno gnojenje polja
Klasifikacija modrozelenib algi se
uglavnom zasniva na obiljdjima njihove
spoljaSnje grade. Iz grupe jednostanicnih
spomenut cerno Chroococcus (sl. 74.1),
alga koja naseljava slatke vode ali i vla-
i no tlo, stijene i zidove. MicrOCYSlis je
kolonijalna alga sa sluzastirn ornotacern,
koja cesto uzrokuje "cvjetanje vode"
(sl. 74.2). Nostoc je rod modrozelenih algi
koji gradi kolonijc mikroskopske velici-
ne, ali i gigantskih oblika, u precniku do
30 ern. Nostoc CO/lll/lLme (sl. 74.3) naseljava
stanisla razliCitc vlainosti. MoZe se naci
na kamenju, livadama, uz pUleve.
Medu modrozelenim algama s nita-
stom gradorn ima i onih koje raspolaiu
svojslvom da prave izvjesne pokrete. To
je slucaj kod vrsle rodova Oscil/moria i
Spirulina (sl. 74.4 i 74.5). Spirulina je,
uz lO, poznala po velikoj kolicini bjela
ncevina (u suhoj masi moie ill biti do
70%). U nekirn krajevima Afrike odavna
se zbog toga gaje i korisle za ishranu, a
u novije vrijeme i drugdje u svijetu.

4
Sl. 74. Neki prcdstavnici mcx:lrozelenib algi: 1. Chroococcus. 2. Microcyslis (kolonija I.
pojedinacne stanice II). 3. Nosloc commune (izgled kolonije I. uveean dio kolonije Il).
4. OSCi/laloria. 5. Spiru/ina
Zbog cega sc bakterije kao i modrozelene alge svrstavaju
u plOkariotske organizme?
Kako se razmnoZavaju ovi organizmi?
Koja je raziika izmedu autotrofnib i beterotrofnih bakterija?
Koja je raziika izmedu aerobnib i anaerobnih bakterija?
Kakvu ulogu imaju bakterije U opCem krufenju tvari u prirodi?
Kako covjek koristi bakterije?
Navedi neka bakterijska oboljenja kcx:l Covjcka.
Sta su antibiotici?
Cimc jc ponckad izazvana pOJava "cvjctanja" vode?
Po cemu se razlikuju mcx:lrozclene alge NOSIOC i Osci/laloria?
95

Eukarioti
(Eukaryota)
- Crvene alge (Rhodophyta), kremenjasice
(Bacillariophyta), Smede alge (Phaeohyta),
zelene alge (Chlorophyta): grada talusa,
pigmenti, razmnozavanje
- Rasprostranjenost
- Uloga u prirodi i znaca) za covjeka
- Klasifikacija pojedinih grupa i predstavnici.
Crvene a\ge (Rhodophyta)
NajveCi broj rodofita su visestanicni
organizmi. Njihov talus je nitast, listast
ili korast. Unutamja grada talusa je cesto
sloZena, sto j e posljedica sraStavanja i pre-
plitanja niti . Takav talus na popreenom pre-
sjek'U poprirna izgled pravog tkiva. Stani-
ce crvenih algi imaju stanicni zid od ee-
luloze i pektina, a, osim toga, kod nekih
vrsta on je prozct kalcijum-karbonatom.
Hrornatofori u kojirna se vrsi fotosinteza
nazivaju se rodoplasti. U njima se nalaze
pigrnenti : hlorofil aid, karotin, ksanto-
m, crvcni fLkoeritrin i plavi fikocijanin.
Zbog prisustva razliCilih pigrnenata talus
crvenih algi irna razliCitu boju: crvenu, ru-
zicastu, zulu, plavicastu i zutozelenu. Ro-
dofite iz velikih morskih dubina su crve-
ne, a one iz pJicih voda su zute, zutoze-
lene iii blijedocrvenc. Proizvod fotosintc-
zc crvenib algi jc ugljicni hidrat Ooridca
shoh
ne, a isto tako i rasplodne stanice sper-
macije (muske) i jajne stanice
Polni i bespolni naCin razrnnozavanja se
cilclicno smjenjuju (sl. 75).
Crvene alge su uglavnom rnorski orga-
nizmi i naseljavaju vcCinom topJija mora.
Ne podnose velika kolebanja temperature
Crvcne alge se razmnoZavaju: vegetativ-
no (diobom stanica), sporulativno i pol-
no. Spore crvenib algi su uvijek nepokret-
SI. 75. Izmjena generacija i faza crvenih algi
Gametofit se razvija iz baploidnih tetraspora. Na njemu nastaj u
i z.enski polni organi, sa gametima. Spajanjem gameta
nastaje zigol, a iz njega karposporofit sa karposporama. Iz
96
spora se razvija tetrasporofit s organima za bespolno
razmnoZavanje tetrasporangijama u kojima se odigrava
mejoza (RI). Rezultat su baploidne tetraspore. K1ijanjem
tetraspora razvija se gametofit. Posebnost ciklusa razviea
crvenih algi je u pojavi dvije vrste
sporofita: karposporofit i tetrasporofit.
.--_ 0 "'------,
o C TETRA

TETRASPOROFIT

J

KARPOSPOROFIT
c
GAMETOFIT
,
o

vode. Pricvrscuju se za stijene, ljusture
zivotinja ili neke prcdmetc u vodenoj
sredini.
Rhodophyta predstavljaju grupu algi
bogatu vrstama (oko 4 0(0). Sistcmatica-
ri ih svrstavaju u dva razreda, vise rec!ova
i porodica Crvena alga Bal rachospe mlUlI!
(sl. 76.1) nalazi se u slatkim vodama
Morske alge Corallina i Lilholhamnion
(sl. 76.2) imf\ju cvrst talus zbag prisuslva
vapnenca (krecnjaka) u stanicnim stijenka-
rna Porphyra jc crvena alga koja moZe do-
seei duzrnu okb 1 m. Talus je listast i gra-
den od 1-2 sloja stanica (sl. 76.3). Delesse-
ria (sL 76.4) je krupna, Zbunasta alga, s dije-
lovima talusa sIiCnirn listovima Naseljava go-
tovo sva mora sjeveme Zernljine polulopte.
Crvene alge kod nekih naroda precista-
vljaju znaeajal1 izvor brane. Japanci osobito
cijel1e porliru. SuSenjem crvenib algi dobiva
se takoder hrana za Zivotinje. Ova grupa algi
JXed.stavlja nezamjenljiv izvcr z.clatil1ome lYari
agar-agar koja se koristi u industriji kozrne-
like i prehrambenoj industriji (proizvodnji
mesnih konzervi, marmelada, bambona i dr.).
Takoder se koristi za proizvodnju kapsula za
3
lijekovc, a nalazi sirok'U primjenu kao hranj-
jiva podloga za uzgoj bakterija i gljivica u
laboratorij ama
Silikatne alge iii
kremenj asice (Bacillariop/tyta)
Bacilariofile su algc rnikroskopskc vcli-
cine, cije sc dimenzije najccSce nalaze
izmedu 4flIT1 i 1000flm. To su jednosla-
nicni i kolonijalni organizmi. Njihov pro-
toplast se nalazi u Ijusturi ili caburi (Ie
kaY koja se sastoji od dva nejednaka di-
jela i koji se preklapaju kao poklopac
(epileka) prcko kutije (hipoleka), (sl. 77.
2 i 3). Ljustura je izgradena od silikatnih
spojeva Unutar ljusture nalazi se zivi sa-
drlaj stan ice koji preko brojnih olYora na
Ijusturi usposlavlja vezu sa spoljasnjom
sredinom. Raspored i broj otvOfa su spe-
cificna obiljezja pojedinih rodova i vrsta
algi kremenjasica. Osim olvora, na lju-
sturi se kod velikog broja kremenja.sica
nalazi i say (raja) (s1. 77. 1-7). Upotre-
born elektronskog mikroskopa detaljno je
upoznata struktura ljuslura velikog broja
vrsta kremenja.sica.
SI. 76. Neki predstavnici crvenih algi: 1. BatraclwspenllulIl (orCi izgled 1, uveean detalj II),
2. Lithothamnion, 3. Porphyra, 4. Delesseria
97

Sl. 77. KremcnjaSice iii silikatnc algc (BacyUariopbyta) 1-3. Pillfllliaria viridis:
1. pogled odozgo, 2. pogled sa strane, 3. poprecni presjck. 4. Liclll ophora. 5. SYlledra,
6. Asrerionella, 7. Tabellaria. 8. CoscinodisClls. 9. TriceraliwlI.
10. Biddlllpizia. 11. Chaetoceras
U citoplazmi se nalazi jedna jezgra.
Hloroplasti sadrk hlorofil a i c, a. osim
toga, i specifican pigment za silikatne alge
nazvan dijatomin. Rezervnu supstancu pred-
stavljaju kapljice ulj a.
NajcesCi naein razmnoZavanja kreme-
njaSica se ostvaruje vegetativnim putem tj .
diobom stanica. Nakon diohe jezgre, a za-
tim i ostaJih dije10va protoplasta nastaju
dvij e nove stanice, s tim sto svaka od
njih zadrZava po jedan dio Ijusture stani-
ce-majke, drugi dio, i to onaj manji do-
gradi (sl. 78). Ovo dovodi do toga da jed-
na kcerka stanica zadnava ve1icinu m<lj-
ke stanice, a drug a je manja. Nakon ni za
dioba stalno se smanjuje veliCina jednog
broja slanica do odrcdcne n<ljmanje veli-
Cine, poslije cega se stanice poenu polno
razmnozavati .
Alge kremenjaSice su siroko raspro-
stranjene na ZernJji. Po broju vrsta i bo-
gatstvu njihovih naselj a osobito se isticu
vode sjeveme polulopte. Ove alge nase-
Ijavaju razlicita stanista: slatkc i slane vo-
de, vlaZne stijene, tresetista, led, tcrmalne
98
vode. U vodenoj sredini neke su plankto-
nski organizmi (lebde u njoj) , a ncke su
vezane za dno (hentoski organizmi). Le-
bdenje kod planktonskih oblika je mogu-
Ce zahvaljujuci prisustvu kapljica ulja u
protoplazmi i prisustvu izraStaj a na Iju-
sturi, sto sve doprinosi smanjenj u speci-
ficne tdine (sl. 77. II ).
Znacaj kremenjasica u prirodi je vise-
struk. Plankton ski oblici su osnovna hra-
na brojnih vodenih zivotinja i prcdstavlja-
ju vrlo k.-valitetnu ImulU posto sadr"LC dosta
bjelancevina. masti. vitarnina i dr. Bogale
naslage kremenjaSica iz dalekc proslosti
Zemlje covjek danas koristi u gradevina-
rslvu i razlicitirn granarna industrije.
Sl. 78. Vcgetalivno razmnoZavanje algi
kremenjaSica putem diobe stanice

Klasiflkacija silikatnih algi prvenstve-
no se zasniva na simetrij i Ijusture. VeCina
sistematicara ill svrstava u dva razreda:
1. CenlTophyceae - Ljustura je cilindricna,
socivasta iii pri zmaticna. Simctrija j e ra-
dijalna. Nemaju saY (rafu) sl. 77. 8- 11.
2. Pennatophyceae - Ljustura ima oblik
stapica, Jadice, prava je ili savijena u obli-
leu slova S. Simetrija je bilateralna. VeCi-
na posjeduje saY (51. 77 1-7).
Smede iii mrke alge
(Phaeophyta)
Feofite su viSestanicne alge ciji talus
vrlo cesto dostiZe ogrOlJUle dimenzije, kao
sto je slucaj 5 vrstom Macrocyslis pyri-
fera koja izraste preko 100 m (sl. 79) .
Talus mrkih algi je koncast, plocast iii
grmolik. Ima slozenu anatomsku gra-
du,a po spolj aSnjem izgJcdu njegovi di-
jc10vi podsjecaju na organe naj sloZcnijih
biljaka.
U stanicarna smedill algi nalaze se
hromoplasti, nazvani feoplasli s hlorofilom
a i c. Tu se takoder nalaze pigmenti iz
grope karotina i ksantofila koji daju zu-
torruku boju talusu.
Smedc alge se razmnozavaju vegeta-
rivno (dijelovima talusa), sporulativno (bes-
polno) i polno. U ciklusu razvica smje-
51. 79. Nckoliko vrsta
smedi h al gi (Phaeophyra )
1. Macrocysris pyrifera
2. Sargassu/II bacciferu/ll
3. Lamillaria izyperborea
4. L saccizarilla
5. Himellihalia lores
nJuJu se garnetofi t sa sporofitom, a koji
se svojim izgledom mogu razlikovati iii
se ne razlikuju (sl. 80).
Veoma mali broj feofita zivi izvan
morske sredine. U bladnijim morima naj-
bujnije se razvijaju, i to u plicim dij elo-
virna, mada se nal aze i na dubinarna od
nekoliko stotina metara. Smede alge ces-
to obrastaju morsko dno tako obilno da
~ n )
51. 80. CikJus razvica smcde alge Ecrocarpus
Na halpoidnom garnetofitu O(n) razvijaju
se garnetangije (gt), a u njima muski i
renski garneti (g) koji se spajaju (s) te
nastaje zigot. Zigot se razvija u diploidni
sporofit S(2n), a na njemu dvije vrste
sporangija. U jednim (vs) nastaju pokretne
diploidne spore koje slul.e za bespolno
razmnoZavanje, a u drugim sporangijama (j s)
vrsi se mejoza (R') i naslaju baploidne
zoospore iz kojib se razvija garnetofit.
99

5L 81. Fucus virsoides - endemicna smeda alga
Jadranskog mora
to podsjeea na livade i surne. Interesan-
tno je napomenuti da u Iadranskom mo-
ru zivi jedna endemicna vrsta. To je bra-
cit (Fucus virsoides), s1. 81.
S obzirom na to da smede alge proiz-
vode organske sUfstance u ogrorrmim ko-
licinama (na 1 m moZe se saJ...'Upi ti 39 kg
svjeZe mase) covj ek ih visestruko koristi
za ishranu, gnojivo, u raznim gran am a in-
dustrije, za dobivanje joda itd.
Zelene alge (Chlorophyta)
Hlorofita je vrlo raznovrsna skupina
algi (oko 10000 vrsta). U njihovim hlo-
roplastima preovIaduju hlorofili a i b nad
ostalirn pigmentirna (karotini i ksantofili)
zbog ccga je talus uglavnom zelen . U
hloroplastima se takoder nalaze pirenoidi
u koje se odlaZe rezcrvna tvar - skrob.
Stanicna stijenka je celuloznog sastava.
Autotrofni naein ishrane prevladava, ali je
poznat i miksotrofan.
1
51. 82. ChiareLla - jednostanicna zelena
alga koja se brzo razmnoZava sporama
1. vegetativna stanica, 2. obrazovanje spora,
3. izlazak spora iz stanice
100
ti : (
NASTANAK\. / , . \
- G j
ZOOSPORE
ZOOSPORA ", ( " 'I
'"
J I/(r; I . a GAMETA
I MEJOSPORE \
KUJANJE ': / l : '
; .. ZIGOTA 1./; " / ' _.' .
., >,; POLNO : . , I/; ' ,.
'is: .. . :
\ '.
ZIGOT ..... ' ''. ':. " \..-/
, .
51. 83 . Ciklus razvica jednostanicne alge
ChlalilydOJI1onas
Zelene alge se razmnoZavaj u vegeta-
tivno (diobom stanica, dijelovirna talusa),
bespolno (putem spora, sl. 82), i poIno:
izogamijom (sl. 83), heterogamijom, ooga-
mijom i konj ugacijom (sl. 84)
Oko 90% zeJenih algi vezano je za
zivot u slatkoj vodi. gdj e se javljaju kao
plankton ski iii bentoski organizmi . Ostale
vrste naseljavaju mora kao i mjesta izvan
vodene sredine: vlaine stijcne. koru dr-
veta, tlo, a neke cak zive na povdini
snijega Neke zeJene alge se prihvate za
podlogu te su nepokretne, a neke se aktiv-
no kreeu pomocu biceva kao Chlamydo-
monas (sl. 83) iii pomocu s luzi kao Clo-
Slerium (s1 ).
Raznvvrsnost spoIjnog izgleda hIoro-
fita je jako izraiena. Medu njirna postoje
jednostanicni i visestanicni oblici, indivi-
dualni i koIonijalni. Visestanicni talus je
koncast (sl. 84), Iistast (sl. 87) iii cjevast
(sl. 86). VeIiCina zeJenih algi je izmedu
nekoliko mikrometara i nekoliko desetina
centirnetara.

0
1
(. ,)
;=---- I. ..
'I 'I .l '! ,
,,'-' t . . 3
' v, ! I
rl f

tQ,.
5 4
;" -nl,n
S1. 85. Closrerilll1l .
izgled stanice sa strane
t1
"",., .. ;
,
;k

. .;
S1. 84. Konjugacija kod koncasle zelene
alge Spyrogira
I. baploidna slanica, 2. klijanje. 3. dvije
niti prije slvaranja konjugacionog mosta,
4. konjugaeija, 5. garnel jedne stanice
prelazi preko kanala i naslaje 6. zigol,
7. zigospora, nastala od zigota, ima debeo
stanicni zid, nakon mirovanja odvija se
mejoza, nastaju cetiri jezgre od kojib tri
propadaju, a jedna ostaje. 8. u stanicarna
spirogire nalaze se Woroplasti poput spirale
s mnogobrojnim pirenoidima.
Mikrofotografije iznad sbematskog prikaza
snimljene u fazi konjugacij e i nastajanja zigOla.
S1. 86. Morska salata (U/va /acruca)
pricvrScena za karnenje u velikoj masi
naselj ava priobalne dijelove mora
101

t ':J (I-?;oz:')
~ . , . . . . ;'';,'
, ;'t,. ~
SI. 87. Acerabularia - morska zc1cna alga
s cjevastim talusom u kojem ncma
pregrada, ~ . postoji sarno jedan protoplast
Posebno je intcrcsantna grupa prsljen-
cica, koju neb sistematicari iZdvajaju u
poscban odjeljak Charophyta. To su slat-
kovodne a1ge Ciji je talus CIankovit, sta-
blolik, s listolikim ograncima, a za po-
dlogu je pricvrseen rizoidima. Na rizoi-
dirna se nalaze krtolice kojima se vege-
tativno razmnoZavaju. Pored ovog, za-
stupljcn je i polni naCin razmnoZavanja
- oogamij a. Harofi le nasclj avaju slaike,
uglavnom plilke sporolekuce vode iii sta-
jaeice. Nj ihov lalus dosliZc duzinu od D,S
do 2 m i CCSlO prave podvodne livade.
Zelene a1ge kao autolrofni organi7.mi
irnaju znacajnu ulogu u proizvodnji organ-
ske supslance i kisika u prirodi . Neke od
njih (Chiarella. Scenedesl/lus. UIOIhrix i dr.)
zajedno s modrozelcnim algama i bakle-
rijama vrse prcciscavanje voda od nakup-
Ijenih nceistoca kojc su dospjelc prirod-
nim putem iIi pod utjecajem covjeka
Nckc vrstc kao napr. Chara koristc sc
kao gnojivo za obradive povrsine. Jedno-
stanicna alga hlorela se moze uspjdno
vjdtaCki uzgajati. Ustanovljeno je da u
njoj irna znatno vise bjelancevina i vita-
mina nego u mnogirn drugim gajenirn bi-
ljkama. ISlrazivanja ove alge pruzila su
takoder izvjesne odgovore kako je moguc
covjekov opslanak II kosmosu.
Klasifikacija zelenih algi zasniva se
uglavnom na odlikama spoljnjeg izgleda
talusa Unutar odjeljka Chlorophyta izdvo-
jeno je nekoliko razreda.
Koji je zajednilli pigment za crvene. smede. zciene alge i
102
algc kremenjaSice, a koji su njibovi specificni pigmenti (prcdstavi tabclom)7
Koje nacine razmnoZavanja algi poznajes?
Kakva sve stanista naseljavaju alge?
Opisi gradu ljusturice kremenjaSica iIi silikatnih algi?
Na cemu se zasniva lclasifikacija kremenjasica?
Kakav znacaj imaju alge za prirodu?
Navedi neke prirnjere kako covjek upotrebljava algc.

Gljive
(Fungi)
- Gljive: grada,
naCiIl ishrane
i fjvo/a, veliCina,
ravllllof.avanje
- Rasproslranjerwst
- Uloga u prirodi
- Znaeaj w covjekil
Gljive su jednostanicni ili
organizmi . Njihovo tijelo se sastoj i od
cjevastib niti (hi/a) koje izgraduju mice-
Ii). Stanicni zid je od hitina (inace svoj-
stven beskicmenjacima), a rjede od celu-
loze. Skrob se nikada ne javlja u stani -
carna gJjiva kao rezcn'TIa tvar. S obzirom
da se grada stanica gljiva ne moze izjed-
naciti sa stanicarna biljaka i zivotinja i s
obzirom na jos neka posebna njihova svoj-
stva, naucnici 'SVe vise prihvacaju gledis-
te da gljive treba svrstati u posebno car-
stvo - carstvo gljiva (Fungi).
Gljive su beterotrofni organizmi koji
koriste uginulu organsku supstancu (saprofi-
til, ili napadaju zive organi7..me (paraziti),
ili se udruzuj u s nekim drugirn organiz-
mima uz obostranu korist (sirnbionti ).
Raspon velicine tijela gJjiva je od go-
lim okom nevidlj ivih do onill koje nara-
stu do I m. To su si.roko rasprostranjena
ziva bica na Zemlj i. Nalaze se u slatkim
i slanim vodarna, ali najveci broj vrsta j e
plilagoden na zivot na kopnu, i to u raz-
liCitirn uvjetirna vlaznosti, temperature, svje-
tlosti itd. Za veeinu gljiva najpogodnija
je temperatura izmedu 20 i 30C, ali neke
mogu podnijeti temperaturu do 60C (u
pustinjarna, izmetu bilj ojeda) , a neke zive
u sredini s temperaturoll1 nekoliko stup-
njeva ispod nule. Prisustvo od.redenih sup-
stanci u zivotnoj sredini j e za neke gljive
neophodno, naprimjer, prisustvo prostih
keratina itd.
- KUlsijikftcija: nile gljive,
stapcarke, mjesinarke
- Predstavnici
- [Bajevi: sill1biow
gljiva i aLge
- Grada, rQ.ZJl'lllolPvanje
- Predstovnici
VaZnost glji va u prirodi, u prvom re-
du, ogled a se u njihovoj ulozi u opeell1
kruzenju tvari . Uz pomoe glji va vrsi se
razlaganje uginulill organizarna do stup-
nja neorganskih supstanci koje su opet dos-
tupne zelenim biljkarna Svojstvo gljiva da
razgraduju organske supstance moze po-
nekad bili stel110 za covj eka, j er tako do-
lazi do kvarcnj a hrane, tckstila,
koznih predmcta, truhljenja drvene grade.
S drugc strane, moze biti i korisno, kao
u slucaju razgradnje naftnih mrlja u sve
vise zagadenim morima.
Gljive covjeku sluze kao h.rana posto
su osobito bog ate bjelancevinarna, fosfo-
rom itd. Neke covj ek uzgaja (sampinjone,
tartufe i dr.). Glj ive su korisne u industrij-
skoj fermentaciji pri proizvodnji alkohola
(vina, piva), organskih kiselina (limunska
dr.), pri proizvodnji vitamina itd.
Posebno su za covj eka znacajni anti-
biotici , tj. supstance koje stvaraju gljive,
a koje ubijaju neke mikroorganizme. Ta-
kyo svojstvo ima penicilul, koji stvara
gljiva Penici/liwll iz grupe plijesni. Otkri-
ee penicilina je vczano za skotskog lijec-
nika Alexandra Fleminga (A1eksandra
Fleminga), koji je za vrijeme prvog svje-
tskog rata uocio da gljivica penicilium
unistava po covjeka stetne bakterije. U
toku Drugog svjetkog rata proizvodnja
ovog Iijeka j e usavrSena i od tada se na-
lazi u sirokoj upotrebi . Penicilin djeluje
103

u periodu razmnozavanja bakterija, spri-
jecava izgradnju njihovog stanicnog zida
zbog cega bakterije bubrc i pucaju.
Mnogobrojna oboljcnja covjeka. zivo-
linja i biljaka su izazvana gljivama-para-
zilima. Ta oboljenja rnogu bili pracena
takvim porcrnecajima da na kraju naslu-
pa smrt . Poznata su tdka oboljenja kod
vinove loze, paprika. duhana, suncokreta
i dr. Kod zivolinja i covjcka gljive rnogu
napasli kozu, nokte, kosu, pluca, rnozak
i druge organe.
Gljive stupaju u simbiozu s nekim bi-
Ijkama, i to najccSce preko korijena visih
biljaka, sto se oznacava kao mikoriza.
Mikoriza je poznata kod celinara, orhide-
ja, bukve i dr. Posloji takoder simbiotski
odnos izmedu gljiva i mrava. Oni uzga-
jaju gljive i njirna se hrane. Najtjcinji sim-
biotski odnos se javlja izmedu gljiva i algi,
sto je dovelo do stvaranja cvrste zivotne
zajednice, g. li sajeva, s kojima cerno se
kasnije poblize upoznati.
Odjeljak gljiva je podijeljen u nekoli-
ko razreda. U narednirn poglavljima upo-
mal cerno se s glavnim osobinama i pred-
stavnicirna pojedinih razreda gljiva.
Niie gljive (Phycomycetes)
Talus ftkomiccta je rnikroskopske ve-
lieine iii je jace razvijcn, razgranat u vi-
du dugih isprepletanill nili (hifa) kojc
izgraduju micelij. Hife sadrZe vise jezga-
ra, najceSce nernaju poprecnih slijcnki te
su cjevaste. Stijenka hifa je gradena iIi
od bitina iii od celuloze.
Nize gljive se bcspolno razrnnoZavaju
zoosporarna. To su pokretne spore i kre-
cu se pornocu jednog iii dva bica. Polni
nacin razmnozavanja javlja se u vise
oblika.
Mnoge bolesli biljaka i zivotinja (npr.
riblje rnladi i ikre) izazvane su nizirn
gljivama: peronospora viriove loze, mod-
104
ra plijesan duhana. One napadaju krom-
pir i druge kultivirane biljkc. Peronospo-
ra vinove loze sc uspj d no sprijecava
prskanjem biljaka otopinorn bakar-sulfala
(rnodra galica).
Mcdu saprofitskim ni zim gljivama vr-
10 su rasprostranjene plijes ni. Najra-
sprostranjenija je siva iii crna plijesan
(Mucor mucedo) Ciji je micelij racvasto
razgranjen. Ova pljjcsan se j avlja u vidu
prevlake na ostacirna voca, odstajalom
hljebu itd. RazmnoZava se polno i bes-
polno (sl. 88).
SI. 88. RazmlloZavanje erne iii
sivc plijcsni (Mucor)
Bespolno razmnoZavanjc: p ~ r a 1.
k1ija 2. i razvija se u micclij 3., a
na njemu kuglaste sporangij e 3.a u
kojima sc stvara sarno jedna vrsta spora
iIi + ili -. a iz njili se opet
razvija novi micclij
Polno razmnoZavanje: Dvije pol no
razlicite hife (+ i -) se priblize preko
ogranka 4. i obrazuju garnetangije 5.
koje sc bez stvaranja garneta Citave
spajaju u bradavicavu zigotu 7. koja
moze prezivjeti razne nepogodlle uvjete, a
nakon mejoze 8. dolazi do k1ijanja u
jednu ejevcicu sa sporangijom 9. na
vrnu. Ova sporangija stvara dvije mte
spora (+ i -). I.e tako nastaju dvovrsne hife.

Gljive mjclinarke (Ascomycetes)
Askomiccti obuhvacaju oko 2000 vr-
sta. To su uglavnom stanovnici kopna
koji vodc iii saprofitski iii parazitski na-
cin ziVOtil. Njihov micclij sc sastoji cxl niti
koje su unutar pregradcnc. a stijcnka im
jc gradena od hitina. Razmnozavaju se
vcgatalivno. bcspolno i pol no. UOpCe nc
stvaraj u pokretne rasplodne stan icc. Spore
nastaju u sporangijama - askusimQ (grc.
askos = kesa. mjdak). Askusi su porcda-
Ili jcdan do drugog izgradujuCi tako plo-
diste (himemj) (sl. 89). U jednom ask.'Usu
obicno ima osam askospora.
1 ---1ia\l

G
2
!
SL 89. Plod isle (bimenij)
I . askus s osam askospora, 2. hife
Kvasci
K vasci su jcdnostanicnc glj ivicc asko-
miceta kojc se vrlo brzo razmnoZavaju ve-
gatitivno, pupljenjcm. Nagomilane stanice
cesto ostaju na okupu stvarajuCi lancastc
nizove. Novc stan icc nastaju i polnim pu-
tern (sl. 90). Kvasci nc stvaraju
glji vicc imaju siroku upotrc-
bu u proizvodnji piva i alkoholnih pica.
Primjena se zasniva na sposobnosti ovih
gljivica da svoj im enzimirna razlaZu
Cere (kojih ima u jeemu, bobicama gro-
fda itd.) na etilni alkohol i ugljicni dio-
ksid. Tokom vrenja gljivicc dobivaju cne-
rgiju potrcbnu za zivot.
Pivski kvasac se takoder koristi u pe-
karstvu. Oslobadanjem rnjehurica COz
postizc se i rablost tijesta
(tijesto sc "dizc").
Kistac (Penicilli Lim) i aspcrgilus (As-
pergillus) spadaju u zelene plijesni koje
prave prcvlake na hljebu, siru. vocu. Raz-
mnoZavaju se pomocu spora - konidija
koje stvaraju u vel.i.k.om broju. Na kraje-
virna hifa. koje se poput kista iii metlice
razgranjcne. konidijc su rasporcdcne u
nizovima (sl. 91). Osim razmnozavanja
sporama. ove gljive sc razmnoZavaju i
polnim putcm.
SI. 90. RazmnoZavanje gljivica
2. vegctativna stanica, 3. vegclalivno razmnoZavanje. iz baploidnih stanica,
haploidnih stanica u diploidnu, 6. zigil, 7,8. slvaranJe askusa u kojima se
mcjoza, 9. zreo askus s osam askospora
I. askospore,
4,5. spajanje
105

1
3
S1. 91. Nosioci koni dija kod 1. Aspergillus, 2. Penicillium, 3. mikrofotografija nosilaca
konidija kod Penicillium snimlljcna pomocu stereoskan elcktronskog mikroskopa
o znacaju gJjivice Penicillium za cov-
jeka bilo je rijcci u jed nom cd prelhod-
nib poglavlja (antibi oti ci).
RaZena gJavica (C/aviceps) je parazit-
ska gJjivica mjeSinarlca koja napada zita-
rice, pesebno ral. Postoje podaci iz dav-
ne proslosti da su ljudi teSko obolijevali
hrane6 se hJjebom cd raZi zaraicne ovom
gljivicom. Olrovne tvari sadrZe odrvenjeli
micelij gljive - sklerocij. Sklerocije sc raz-
vijaju u k1asu rnZi. Gljiva parazitira u mJa-
doj plodnici u cvijctu f<lii i tu stvara ve-
lik:i brej konidija, tj. spera koje s jednog
cvijeta na drugi prenose insekti. Posto je
parazitska gljivica istrosila tkivo pJcdni-
ce, micelij otvrdne i stvara se sklcrocij.
Zreo sklcrocij je cmoljubicast i viri iz k1a-
sa r<lii. On pada na tlo, gdje prizemljuje,
i naredne gcdinc askosperama bivaju na-
padnuti novi cvjetovi f<lii (sl. 92).
Iz sklerocija falene giavice, kojc su
inace otrovne za covjeka, dobiva sc jed-
na vrlo korisna supstanca koja se upotre-
bljava u medicini kao Jijek (za stezanjc
glatkih misica).
106
SI. 92. Ciklus razvica raZene glavice
(Claviceps purpurea)
1. askospora, 2. proklijala askospora,
3. zaraZena plodnica u cvijetu ran,
4. sprenUste konidiospora,
5. konidiospore, 6. klas s sklerocijama,
7. proklijali sklerocij s plodonosnim
tijelima, 8. muski i zen ski rasplodni
organi, 9. plodiste s brojnim peritecijima,
10. peritecij s askusima, 11. jedan askus
s osam nitastih askospora

SI. 93. Smreak (Morchella)
Zdjcliearka (Pezizza) i smreak
(Marcil ella) spadaj u u askomicete. To su
saprofiti . Kod zdjclicarkc plodi stc
j c vrcasto iIi plocas to, a kod smrCka
(s l. 93) razluceno je na driak i klobucas-
Ii dio (nalik na sdir). Srnrcak j e j esti va
glji va, ali se nc smije jesti sirova.
Glj ivc stapearkc (Basidiomycetes)
Svoj naziv ova skupina glji va j e do-
bil a po bazidijQlTUJ (stapkarna) s kojih se
odvaj aju po ceti ri spore (sl. 94). Slvara-
nju bazidiospora u bazidij i prcLhodi spa-
j anj e dvaju j czgara nakon ccga dolazi
do mcj ozc. Dakle, bazidiosporc su haplo-
idnc.
Osvmul Cemo se na glavna svoj slva i
neke predstavni ke dva podrazreda u koj e
sc svrslavaju sve glj ive razrcda lJasidio-
mycel es.
I. Nizc stapearkc imaju bazidije koj e
su pregradene i razdij elj ene u cctiri Sla-
ni ce. Nc slvaraju plodi sla. Osim bazidio-
spora, slvaraju jos nekoliko vrsta spora,
j c u vezi s nj ihovim vrlo slozenim
cikJusom razvica jcr obicno napadaju po
nekoliko domaCi na. U7..fokuju vrl o opasna
obolj enja biljaka kao sto su hrde i snije-
ti. e ma hrda (Pucciflia gramillis) napada
zi tarice, a drugi j oj jc domaCin zutika
(Berberis) . Slvara cetiri vrste srora: Ij e-
tne, pomocu kojib se rasprostire s jedne
biljke na drugu, zimskc, pomol:u kojih
prizemlj uje. U prolj m stvara bazidiospo-
re, a u kasno prolj eCe celvr1u vrslu spora
koj c sc razvij aju na drugim domacinima. Za
vrij cme j ako vlaZnih vremenskih uvj eta
bolesl osobito uzima maba. Tada zilarice
daju sitna i smdurana zma te j e nj ihov
prinos j ako smanj en.
Snij cti su druga parazilSka grupa ni -
zih slajXarlci koje osobito napadaju zitari -
ceo Kukuruzna snij el (Uslilago zeae) do-
vodi do stvaranj a nabreklina i mj ehura
na stablji ci, lislovima i klipovima. Te na-
brckline su ogromnim brojem cr-
nih spora s debelim slijenkama koj e pod-
sjecaju na gar iii snij et (sl. 94).
!



SI. 94. Ciklus razvlca kukuruzne snij eti
(Us/;Ingo zeae)
Bazidiosporc 1. se dij elc i nas taj e ni tasti
micelij pa 2. koji u domacina.
Po dvij e stan ice mi celija se
spajaju - somalogamija 3.
Klip kukuruza zararen sa snij eli u vidu
kvrga punih cmih spora; m1ade spore s
po dvije jezgre 5. i zrele spore u
kojima je do spajanja jezgra 6.;
iz ovih spora razvij aju se
bazidijc s bazidiosporama 7.
107

2. Vise stapearke imaju bazidije koje
nlSU pregradene. Stvaraju plodista (sl. 95)
s bimenijem. Plodista su iIi olvorena iIi
zalvorena. ViSc stapcarke zive saprofitski
i parazilSki. U klasif1k:aciji ovil1 glj iva va1nu
ulogu ima grada plodi sla i himenija.
Razvice visih stapearki teee na slijcdeei
nacin (sl. 96). Iz bazidiospora razvija se
micelij cije slanice imaju po jcdnu jezgru.
Kada se susrctnu + i - mieciij , lj. kada do-
de do sOl/laJogamije, nastaje slanica s dvije
jezgre, a iz nje se daljim diobama slanica,
razvij a rnicelij s binukleamim (dvojezgar-
nim) slanicama U izvjesno vrijeme nastane
plodiste nad zcmljom. NajeesCe s donje
strane plodista razvij e se hirnenij s bazidi-
jama u kojima se stvaraju bazidiospore.
Stvaranju bazidiospora prethodi mejoza ta-
ko da su to baploidne slanicc.
Meclu gljivama stapearkama nalazi se
veliki broj vrsla koje covjek koristi u
isbrani. Medutirn, ima i onih koje su vr-
10 stetne, cak smrtonosne (51. 97). Jedino
siguran put razlikovanja jestivib od otrov-
nih gljiva jeste njihovo dobro poznava-
nje. Upoznati se mogu pomocu priru-
cnika za sakupljanje gljiva kao i drugih
knjiga u kojima, osim teksta, za svaku
1-

SI. 95. Izglcd plodista muharc (AlIlani/a
/Ill/searia) otrovne gljivc: 1. sesir.
2. strucak (dJ1.ak). 3. ostaci ovoja koji u
mladosti obavija gornji dio plndiSta.
4. prstcn (suknjica) - ostatak ovoja koji jc
u mlados ti povczivao sesir s drSkom.
5. vrcasti "gomoli" - o,tatM: ovoja s donje
strane plodista
gljivu postoji i iluslracija. PreporuCljivo
je, takoder, u sakupljanje gljiva, dok se
dobro ne upoznaju, poCi sa nekim dobr-
im poznavaocem, jer se 0 gljivama naj-
lakse saznaje u prirodi.
SI. 96 .. Ciklus .razvica vise glji ve stapCarke: 1. bazidiospora. 2. stapanja stanica dvaju
baplOldnih rrucelip, 3-8. lzgradnja "kopcastog" micelija umnozavanj em stanica s po dvije
Jezgre, 9. 10. presjek kroz lislice bimenija. 11 -14. razvice bazidija s
bazidiosporama. 15. presjek kroz strucak plodista
108

1
3 4
Sl. 97. Nekoliko najpoznatijih jestivih (1. vrganj, 2. rujnica) i
otrovnib (3. pupavka. 4. ludara) vrsta visib gljiva stapearki
Lisajevi
(Mycophycophyta
iii lichenes)
lzvjesne gljive i algc zive u simbiozi
obrazujuCi organizme s osebujnom gra-
dom, funkcijarna i drugirn osobinarna. Ti
organizmi se oznacavaju kao lisajevi . U
izgradnju lisajeva ulazc jcdnostanicne
modrozelene i zelene alge i gljivc iz gru-
pe askomiccta i bazidiomiccta S obzir-
om na vanj ski izgled li saj cvi se javljaju
kao: korasti, li snasli i grmasti (s1. 98).
Popreeni prcsjek talusa li sajcva ispoljava
slojcvitu gradu (s1. 99).
U talusu lisaja alge irnaju ulogu pro-
izvodnje hrane jcr posjeduju hlorofil i
mogu vrsiti fOlosintczu. Tu hranu koriste
i gljive koje su svojirn hifama u lijesnoj
vezi s gljivama. Gljive, pak, upijaju vodu
s mineralima, slo koristc takoder i alge.
Tako se alge i gljive u lijelu lisaja do-
punjuju u zivotnim potrebarna.
Lisajevi se razmnozavaju vegetativno .
pomocu dijelova talusa iii pomocu sore-
dija , tj . skupina stanica algi koje su oba-
vijenc hifarna gljiva. Lisajevi sc takoder
razmnozavaju pomocu askospora kojc
naslaju u plodi stu - apolecijLl. Spore mo-
gu dati novu jedinku lisaja same ako sc
vcZu s tacno odredenom vrstom alge.
Lisajevi naseljavaju razlicita stanista:
stijene, koru drveca, uginulo drvo, a ri-
jetko vodenu sredinu. Najbolje uspijevaju
u brdskim sumarna umjerenog pojasa,
tropskim 5umama, a isto tako u. najsjeve-
mijirn dijelovima Zemljine polulopte, u
tundrama, gdjc predstavljaju glavne sta-
109

Sl. 98. USajevi : 1. korasti (Rhizocarpon), 2. li stasti (Panne/ia),
3, 4. grrnasti (Cladonia, Usnea)
novnike. Lisaj evi su veoma osjetljivi na
zagadenost zraka te ih zbog toga u gra-
dskirn sredinama redovno nema.
Poznato j e oko 20 000 vrsta li saj eva.
1
2
3
Oni se kJ asificiraju na osnovu grupe glji-
va. OsobilO vcJiki znacaj u prirodi irnaju
korasli li saj cvi koji f ive na slijcnam a.
Oni predstavlj aju pionirske organizme u
stvaranju plodnog tla te tako omogucava-
ju naselj avanj e drugih biljaka. Za covjeka
su lisaj cvi takoder znacajni . Ncki se ko-
ri ste kao hrana. Islandski lisaj (Cetraria
islandica) je izvor Ij ekovitih lvan. Iz nc-
kih se dobivaju antibioli ci. Vrsta Evemia
prunaslri koristi sc u industriji parfema,
a vrste roda Roce/fa sluze za dobivanj e
boj e lakrnusa koj a se upotreblj ava u be-
mlJ I I sIikarstvu.
Sl. 99. Grada tal usa li saj a (poprecni
presj ek): 1. gornji sloj kore, 2. sloj u
koj em prevladavaju stanice al gi, 3. sloj u
kojem prevl adavaju bife glj iva,
J 10
4. J onj i sloj kore, 5. ri zaidi
Sta izgraduju bife glji va?
Kojc su sli cnos Ii izmedu glj iva biljaka, s j edne strane, gljiva i
zivolinja, s druge strane?
Kako sc r37..lJlI1oZavaj u glj ive?
Kak va je uloga glji va u prirodi ?
Kako covj ek kori sti gljive? Navedi primj ere.
Navedi osnovne razlike izmedu gljiva mj esinarki stapearki .
Koj e jesti ve i otrovne stapearke poznaj es?
Zbog cega se glj ive izdvajaju u posebno carstvo zivi h bica?
Obj as ni simbiozu gljiva i al ga u li Sajeve.
Na osnovu cega sc vrsi lcI asiftkacija lisajeva?

- Grada gamelojila i sporojila
Mahovi ne
(Bryiophyl a)
- Razvojni ciklus
- RasproslranjenoSI
- i elrenjarke i listicave mahovine.
Na slijenama, na kori drveca, na llu,
a rj edc u vodi, zivc mahovine. To su au-
lotrofni organi zmi u cijim se slanicama
nalaze hloroftl a i b i karolinoidi, a sla-
nicna slij enka jc gradcna od celuloze.
Mahovine su na viScm razvojnom stu-
pnju od al gi (vj erovatno su u
od njib i nastalc), se, pored ostalog,
vidi u njibovoj i
gradi.
Kod j ednoslavnijih mallOvina posloj i
polegao krpasl ral us (sl. 100) koji po-
dsj cca na al gu. Anatomska grada talusa
je pri licno slozena (sl. 100.3). Kod osta-
lib mallovina postoj e stabalce, listi Ci i ri-
zoidi (51. 101. 6). Listi ci fotosinlezu,
rizoidi upij aju vodu i biljku, a
stabal ce provodi organske i neorganske
sups lance. U izvj csnih mahovina provo-
dnju u bilj ci vrsc jednoslavno gradeni
provodni snopici. Mahovinc sc od
vanja preko epiderme koj a ima
tanku kulikulu.
Mallovine se razmnozavaju vegetati-
vno (pomocu rasplodnib bespo-
Ino (sporama) i polno. Iz spore, u pri su-
stvu dosta vlage, razvij a se prokliCica
(protonemo) koj a algi, a iz. p.ll-
pova na protonemi razvija se nova rna-
hovina Na stabalcu, izmedu gusto zbije-
nih listi ca razvijaju segametangiji :_"UIu-
ski - aTlferidiji i zen ski - arhegon{ji.
Kod nekih mahovina 'obj e vrste polnih
organa se nalaze na istoj jedinci (jedno-
doma biljka), a kod nekih na odvojenim
(dvodoma biljka) . U anteridiji nastaje ve-
liki broj pokretnib spermatozoida koji
pUlem vode (kapi kise iIi rose) dospije-
SI. 100. Zdcncarka (Marc/ranIa po/ymorpha)
I. muslci talus, 2, Zcnslci talus, 3. anatomska grada talusa na poprecnom presjeku:
A. nosac anteridija, B. nosac arbegonij a, C. rasplodna kotariea, D. disni otvor, E. gomja
epiderrna, F. zracna komori ea, G. uljna stani ca, H. donja epiderma
111

SI. 101. Grada Ii slicavc mabovinc:
1. m u ~ rasplodni organi antcridijc (A),
2. otvorcna antcridija, 3. spermatozoid s
dva bica, 4. zcnski rasplodni organi
arbcgonije (B), 5. arbcgonija s jajnom
stanicom (C), 6. biljka mabovina s
rizoidirna (D), listicima (E) na stabalcu
(F) i sporogonom (G) koji ima
drliku (H) i cahuru (I ), a ona jc
prekrivena kaliptrom (1) u vidu kapicc,
7a. zrcla cabura, 7b. s eahure otpala
kaliplra i olkrio sc poklopcic (K),
7c. poklopcic sc odvojio od eabure i
zrele spore (L) ispadaju van
vaju u arhegoniju. Na,tupa a..l .. :t oplodnje
i postanak zigota. Zigot klija u cmbrio iz
kojcg se razvija s p 0 r 0 g 0 n . U sporo-
gonu (cab uri) se uz mcjozu stvaraju spo-
re. Dakle, u razvojnom ciklusu mabovina
postoji izmjcna polne generacije gam e-
to fi t a (koji stvara polne stan ice) i be-
spolne generacije sporofita (koji stva-
ra spore). Gametofit i sporofit se vanjski
razlikuju (sl. I02). U zivotu mahovine
gametofit mnogo duze traje od sporofita
Sporofit i gametofit su prostorno vezani
i sporofit je u isbrani kao kakav parazit ,
5 (2n)
(
G(n)
112
J
ovisan 0 gametofitu. Osim izmjenc morfo-
loSkih faza. izmjenjuju se i jczgrine faze.
Sporn, Slanicc protoneme i razvijenog ga-
mctofita imaju haploidni broj bromosoma
(n) dok je zigot diploiJan (2n), a i sve sta-
nice sporogona koje su od njcga nastak
Mabovine su rasprostranjene od tro-
pskib podrucj a do tundri gdj e zajedno s
lisajevima cine glavninu biljaka. Zive u
slatkim vodama.. ali ib u moru nema. Na
stijenama grade jastucaste, guste prevlake
i tu prcdstavljaju pi onirske biljke u stva-
SI. 102. Razvojni ciklus listicavc
mabovinc (Milium)
1. spora, 2. proklijala spora,
3. proklicica (protoncma),
4. muska jcdinka,
5. zenska jedinka, 6. na muSkoj
jedinici se razvijaju anteridiji a u
njirna muSke polne stanice
spermatozoidi koji irnaju dva biea
i sloga su pokrelni. 8. arbegonijc.
9. u sredisnj oj
arhegoniji doslo jc do oplodenja i
nakon loga do razviea zamelka
sporogona, 10. sporogoni na
gametofitu; u cahuri se desava
mejoza R' i nastaj u spore,
S. sporofit, G. gametofi t

ranju tl a. Nckc vrstc nasclj avaju trcsetiSta
(crctove) koj c odlikujc vel ika kiselost (pH
= 3-4). Obamiranjem mahova tresctara na-
staj c treset. Nckc mahovinc - sedrot vorci
stvaraju kaskadc kao na rij cci Krki i PIi-
tviCkim jczcrima
Odj clj ak mahovina (BI} 'ophyta) dijeli
se na dva razrcda: jetrcnj arke (llepaticea)
i lisli cave mahovinc (Musci) . Gamctofit
jetrcnjarki jc talusan. Bmjnc s u vrstama,
a dvodoma zdencarka (Marchantia pa-
/ymorpha) j c siroko ras proslranjcna (51.
1(0). Listi cavc mahovinc imaju zavojito
rasporedcne li sti ce na stabaJ cu. Kod ma-
hova trcsclara (SphagnulII). ncma ri zoida
lc vodu upij aju listi Ci. Vrlo cesto listi cavc
mahovinc na sumskom tlu su vlasak (Pa-
/ytrichwII Caml/lUlle) i Mll i ulII (sl. 102).
Koja je prevladavaj uCa (dominiraj uca) gencraC1Ja u zivotu mabovina?
Koja grupa mahovina irna tal usan gamelofit ?
Nabroj organc garnetolita li sticavih mahovina.
U prisustvu ccga sc v ~ oplodenj e kod mahov ina?
Kako se 7..OVU muSki . a kako zenski rasplodni organi mahovi na?
/1 3

- Razvojni cikilis
Papratnjace
(Pteridophyta)
- Rauedi: preace (Lycopodi alae),
raslaviCi (Eqlliselatae) i paprati (Fi licatae)
- Predstavnici poj ediflih razreda
- IzlUllrle papramjace.
Pteridofita su biljke koju su se u da-
vnoj proslosti vjerovatno razvile od zele-
nib algi . Na taj zakljucak ukazuju izvj e-
sne sli cnosti u procesu razmnoZavanja
(muski gameti - spermatozoidi su pokre-
tni, a oplodnj a je moguca samo uz pri-
sustvo vode). RazmnoZavanje papratnjaca
vrsi se bespolnim i polnim putem uz
smj enu dvije po izglcdu razlicite genera-
cij e: sporofi ta i gametofi ta (sl. 103). Me-
dutim, suprotno od mabovina, sporofitska
biljka prevl adava u zivotu papratnjaca.
Sporofit veliclnom nadmaSuj e gametofit koji
sc oznaeava kao protalij . Na sporofitu
su dobro razluceni organi: korijen, sta-
bljika i list U ovim organima prisutno
je provodno tkivo, Slo stoji u vezi s pri-
lagodenoscu na kopneni naCin zivota
ovib biljaka Najcesce na donj oj strani li-
114
stova razvlJaJU se sporangije. a u njima
spore. Sporangij e se cesto j avlljaju u na-
kupinama, tj . soru s i ma (sl. 107) .
Odjelj ak Pl er idopizyla ima nekoliko
razreda:
1. Precice (Lycopodi atae) su paprat-
njace s nadzemnom slabljikom i vrl o
malim li stovima. Kod j edne grupe preci-
ca u sporangijama se stvaraju jednake spo-
re (izospore) kao sto je slucaj kod jako ra-
sprostranjene vrsle LycopodiulIl clavalUlII
(sl. 104). Kod druge pak grupe preeica
stvaraju sc dvije vrste spora (hetero-spore).
Razlikuju se po veliCini (megaspore - ve-
like, i mikrospore - male). Heterospome
papratnj aee, kakva je naprimjer, selagina
(Selagine/la) (s1. 105). stvaraju takoder i
dvije vrste protalij a, odnosno gametofita: iz
SL 103. Razvojni cikJus
papratnj aca rna primj eru sl atkc
paprali (Polypodiul/I vIIlgare)
I . spora. 2. spora klija.
3. protalij (gamelofit ).
4. anlcridU. 5. spemlalozoid.
6. arhegonij s jajnorn
ostanicom (0). 7. zrcli arhegonij .
8. protalij s proklijalim
sporofit orn. 9. razvijeni sporofit.
10-12. razvice sporangija na
nalicju lista. 13 . zrcla sporangija
jos neotvorcna, 14. zrcla
otvorena sporangija iz koje
ispadaj u spore nastale
!lakon mej oze (R!)

SI. 104. PreCica (Lycopodium clava/wlI)
megaspore se raz vij a megaprotal ij , a na
njemu nekoliko arhegonija (zcnski prota-
lij), a iz mikrosporc nastaje mikroprota-
lij, tj. muSki protaJij koji sc sastoji sarno
od nekoliko stanica koje predstavljaju ante-
ridij. U njemu nastaje nekoliko spermato-
zoida s po dva bica
2. Equisetalae (rastaviCi ili preslice)
imaju clankovitu stabljik.'U, a listovi su sa-
svim mali, tako da stabljika preuzima ulo-
2
SI. lOS. Sclagina (SelagjlleUa) kod kojc
postoje dvije vrste sporangija i dvije vrsle
spora: I. sporangija s puno sitnih spora
(mikrosporc), 2. sporangija s malobrojnim
krupnim sporama (megaspore)
gu fotosinteze. Sporofili su prSljenasto
rasporeclcni u vrSnom dijelu stabljike u
skupmarna koje nalikuju na (der ili si-
sarku. U sponmgijarna nastaju spore koje
imaju nastavke. Nastavci se prilikom su-
$cnja sporangiJc opruzaJ u sto potPOffiaz.e
rasijavanju. Stabljika rastavica j e prozeta
brojnim supljinama (sl. 106). Meclu ra-
stavicima vrlo su ceste vrste veliki rasta-
VIC (Equiselw/l leilnaleia), i poljski rasta-
vic (E. a/wllse) (sl. 106).
7
SI. 106. Rastavic poljski
(qise/1I11l arvense) I. stabljlke
kojc u vrSnom dUelu nose
skupinu sporofi la (fertilna
stabljika) , 2,3. sporofil na kojem
vise sporanglJ e,
4. spora s nastavcima koji je
obavijaj u. 5. spore s opruzenim
nastavcima. 6. stabljlka koja ne
nosi sporofil e (sterilna stabljlka) ,
7. antomska grada stabljlke na
poprecnom presjeku gdje sc vide
brojne suplj ine
115

3. Filicatae (paprati) prcdstavljaj u naJ-
VcCu skupinu paprarnjaea 1ma ih oko
12000 vrsta VcCina ill zivi u Iropima, gdjc
ih ima i drvcnastih. Listovi paprati su vc-
tiki s cjelovitorn iii razJiCito razdijeljenorn
plojkorn. Sk.'Upinc sporangija - sorusi nala-
zc sc s donje slranc lisla i najecscc su prc-
laiveni koZicorn - induzij koja ima
zastitnu ulogu (sl. 108.4). Navest Cerno naSc
najccSCe vrstc paprati : papratka. ostra paprat.
jclcnak, bujad (sl. 108.4), navala (sl. 107),
slatka paprat (sl. 103), Zcnska papraL
Mahovinc i papratnjacc su prctez.no
kopnenc biljke kod kojih sc u razvojnirn
ciklusirna smjenjuju haploidni gametofit i
diploidni sporofit. Kod rnabovina je ga-
metolit dominantan u njihovorn zivotu, a
kod papratnjaca jc to sporolit. I kod je-
dnc i kod drugc grupe biljaka jos uvijck
postoji ovisnost 0 vodi u procesu oplo-
denja posto su rnuski gamcti - spcrma-
tozoidi pokrctni. Kod sjcrncnjaca (Sper-
IIwtophyta) ovisnost 0 vodi u oplodenju
sc gubi. 0 ostalim osobcnostirna sjcrncnja-
ca bit Ce rijeei u narcdllorn poglavlju.
Papratnjaec su rasprostranjcnc u svirn
klimatskim pojasevima, ali se najbujnije
razvijaju u tropirna Najbolje im odgova-
raju polusjcnoviLa i viaZlla mjesta Nckc
su vezanc i za vodenu sredinu.
SI. 107. Navala (Dryiopleris fllix-lIIos)
1. biljka s podzcmnom sta.bljikom
(podanak) iz koje izbij a korjcnjc pod
zemljom i li slovi nad zcmljom,
11. Dio lista. s donje slrane - 1 nakupinc
sporangij a (sorusi) - 2 prekrivene
tankom kozicom (induzij) - 1.
m prcsjck sorusa: 3. list,
4. sporangije. 5. induzij
3
4
SI. 108. Nekoliko vrsta. paprali : 1. papralka (Asplenium lIichomolles) . 2. ~ l r a papral
(Polyslic/Jum lonchilis), 3. jelenak ( Phyllil is scolopelldrium), 4. buj ad (PleridiulII oquililliulII )
11 6

U dalckoj papratllj ace su do-
miniral e u vcgctaeiji planetc Zcmlj c.
Stvarale su sumc cijc je drvcce dosezalo
visinu 30-40 m. Tragovi ove izumrle ve-
gctaeije nalazc sc u debclim slojevima
uglja koji j e nastao proeesom ugljcniza-
eij c pod speeificllim uvjetima.
Od izumrlih papratlljaca poscbllo j e
vrij cdno spomclluti riniju (R" ynia) (sl.
109) koja jc zivjcla prije 400 milijuna
godina. To jc "prva kopllella biljka" visi-
nc 50-100 em bez listova. Sporangij e su
sc Ilalazile Ila zavrseeirna vil icasto ra-
zgranjenih izdanaka. Sprovodlli snopic jc
imao jednostavnu gradnju i bez kambija,
te ova biljka Ilije mogla rasti u debljillu.
Rinija spada u grupu izurnrlill papratllja-
ca psilofita, od kojih su sc razvi lc savr-
scnije papratnjace.
SI. 109. Rinija (RhYllia) - na vrhu
izdanaka sporangijc
Koja je dominirajuca gcncracija u razvojnom ciklusu papralnjaca?
Uporedi razvojni ciklus mahovina i papratnjaca. Is takn i slicnosti I razlike.
Zbog cega se papratnjace ubrajaju u skupinu biljaka pod
nazivom kormofita?
Koja je razlika izmedu izospornih i heterospornih papratnjaca?
Koji jc najstariji do sada utvrdeni rod izumrlib papratnjaca?
11 7

- GpCe kamkleristike odjeljka Sperll1atophyta
- Por/jela /1a g%sj elllelljac'e
Sjemenjace iIi
cvjetnjace
(Spermatophy ta)
(Coll ijerophyl illa i Cycar/ophyrilla) i
skri \ 'ellasjelilel ljac'e (M agll oliophytil w)
- Rasljaste, OdllOSIiO ig/i("aste g%.lj elll ellja("e:
grada cvijeta
- RaZl' oj ll i cik/lls
- Sj elllellka
Sa svojih 227000 vrsta, koj e su ra-
sprostranj enc na gOlOvo cijcloj Zcmljinoj
povrsini, sj cmcnj acc spadaj u u najraznQ-
vrsniju skupi nu bi lj aka, S obz.i rom na
nj ihovu ljcJesnu gradu, vanj sku i unular-
nju, one predsLavljaj u naj slozenijc bilj ne
organizmc koj i su pri lagodcni na razli cite
uvj clc zivola na kopnu, Slokni provodni
sis tcm, dobro razvijeno mchanicko tki vo
kao i oSlala lkiva, mogucnosl sckundar-
nog rasla u deblj inu slabljike i korijcna,
svc zajedno doprinosi da sj cmcnj acc ce-
slo poslizu vdikc tjclcsne di menzij e \ VI-
scgodi snj i zivot.
Sj cmenj acc, kao i mahovinc i papra-
mj ace. u s vom razvojnom cikulusu imaju
smj cnu gcneracij a. pri ccmu sporofit po-
lpuno prcvladava jcr j c gamclofit s ~ v i m
poj cdnoslavljcn. Voda nij c potrcbna za
oplodnju. s izuzclkolll nujprimit i" nijiil
oblika. Muskc polnc slani ce nisu vise
pokrcUlc i o7Jl aCuvaju sc kao s p c r m a III e
s l ulli cc
Sporofil sj cmcnj aca j c raSclanj cn lI a
vcgcluli vne organe: korij cn, slabljiku i li-
st. Na kratkim izdancima, ogranicenog
rasla, nal azc se sporofili koj i grade
c v ij e l , organ koji sluzi pol nom rasplo-
du, U cvij elu sc razvij a sjcmenk a
koj a j c obavijena sj emenj acom, a u unu-
traSllj os li se nal azi kJ ica (zamctak, embr-
io) buduccg sporofila, Osim loga SIO sj c-
mcnka zaSti cuj c i opskrbljuj c kl icu hra-
nlj ivim lvarima, ona kod j ednostavnijih
118
sj cmenj aea sIuzi i raspros Liranju. Kod
sj cmenjaca on VISOJ razvoJnoJ rallOl ul o-
gu rasprost iraoja ima organ pl o d . Plod
takoder nasLajc od dijclova cvij ela nakon
SlO jc doslo do proccsa o pra s i va nj 'l a
zalim i o p l o d c nja .
Odj cljak Spermatophyta dij eli se na
lri podOOjclj ka:
1. Conijeropilytina
(raSlj asIC, OOnosno igli caslc
golosjcmenjace)
2. Cycadopilytina
(pcras tolisnc golosj cmcnjacc)
3. Magnoli opilwino
(skri vCll usjcmenj ace)
Zajedll ickc (Kllike pn'" ul' a podOOj c-
Ijka j csu da Sli im sjcmcni z(uncci. a la-
sll ij c i sj cmcnkc. na plnc\ ni m Ii stovima
smj cSlcni otvorcll o Sis tcmali cari ill zbug
tog zajcdnickug svuj stva ubj cd inj uj u u
grllpll golosj emclljaca (Gyl/l /lospemrae).
Kod skri venosJcmenj aca. koj c sc j os zo-
vu Allgiospenllae. sj emcni zameci su
skri vcni , zaSti ccni u zatvorcnoj plodni ci
naslaJ oj od pl odnili listova.
Raslj astc - iglicaslC
goIosjcmcnj acc (Collijer ophyfilla)
RaSlj aslc golosjcmcnjacc su danas ri -
jelkc bilj kc. jer ih jc vccina u pros/osti
izumrl a. "Zivi fosil" jc vrs ta ginkgo

(Cillnkga bi/aba) (sl. 11 0), koj a se do da-
nas zadrZala u iSloCnoj Aziji . Drugdje se
uspj cSno gaji kao uk:rasno drvo. Ginkgo jc
dvodoma biJjka lcpczastih lislova s raSlj a-
slom ncrvalu rom. Plimitivnosl ovc biljkc se
oglcda U oplodnji pomocll sper-
malozoida
19li caslc golosjcl11cnj acc su bi -
Ijkc s liSlovima u vidu iglica iIi a ko-
ji, najccUe zimi nc olpadaj u. Provcx:lcnjc
vode s mineralima mc lrahcidc. Biljke su
jcdnodome iii dvodome, ali su cvj elovi uvi-
jek jcdnopolni , D. posloji muSki i Zcnsk:i.
MuSki cvjetovi se saslojc od vcCcg broja
pra s nika (mikro-sporofila) koji nose pc-
Iud n i ce (mikrosporangijc) u kojima se
slvaraju peludna ili polcnova zrna (mi-
krosporc). Pcludno zmo jc obavij cno
tnim ovojcm i ima dva zracna mjchuri ca SIO
im omoguCava lahko raznoScnjc pomocu
vjclra (sl. lll). :Z.enski cvj clovi se nalazc u
cvati koja se sasloji od velikog broja pokro-
vnib i sjcmcnih ljusk:i. Svaka sjcmcna Iju-
ska, naprimjer kod smrec, bora i dr., nosi
po dva neza!i tiecna sjcmena za metka
(makrosporangije). U sjcmcnom 7.M1lCtk'1l se
lIZ mcjozu slvara cmbriooska vrcea (makro-
SI. 110. Gillkgo biloba :
7..e nska biljka s Tllzvijenim sjcmcnkama
spera), a iz nj e sc razvIJa zcnski prolalij
s arhcgonijama. U svakoj arhcgoniji na-
slaje po jedna jajna slanica
Kada polcnovo zmo padnc na sjcmc-
ni zamelak, kaze se da j e cvijel opraScn.
Nakon loga, u polcnovom zrnu dolazi do
razvilka polcnove cjcvcice iIi mj eSini cc u
kojoj sc nal azc dvijc spcrmalne s lani cc.
Jcdna od ovih stanica propada, a drug a,
dospjcvsi do j ajne slanice u arbegoniji ,
i1..vrSi oplodnju. 11.. naslalog 1..igola razvij a
SI. III . Ciklus razviea bijclog
bora (Pillus silvcsllis)
I. pcluJllo zmo, 2a-4a. razvi cc
muskog protalij" s spcmlalnim
stani cama , lb. nastanak sjcmcnog
zamctka, 2b-3b. razvice zcnskog
prolalija, 5. sjcmeni 7..arr1ctak u
vrijcme oplodcnja, 6. sjcmcna
ljuska s sjemenkom i krilccm na
nj oj, 7. sjcmena Ij uska s dvijc
sjemenke, 8. klijanae, 9a. dio
izdanka s evjetovima,
9b. dio izdanka s zenskim cvatima,
lOa, muski evijct, l Ob. zenska
evat, Ila, praSnik, l ib. sjcmena
ljuska izvana i iznulra gdje se vide
dva sjemena zamelka
119

e kliea, a iz ovoj a sjernenog zametka
sjernenjaca, te konacno nastaj e sjernenka
Nakon oplodnj e, najceSCc, sjemene Ijuske
odrvene, povceaju se i obrazuju drveni
ceScr iii sisarku. Kada sj ernenke sazriju,
odrvenjelc sjemene Ijuske ~ i s r k i se ra-
zrnaknu i iz njih ispadaju mnogobrojne
okrilj ene sj ernenke koj e raznosi vj etar.
Kada sjcmenka do de u pogodnu sredinu,
ona k1ija u novu ml adu biljku. Cj eloku-
pan opisani tok razvi ca golosj emcnj aca
prikazan je na sl. 1Il.
Iglicastc golosj emenj aec, medu kojima
osobito cetinj ace, vrlo su rasprostranjene
na sj evemoj ZemJjinoj poluJopti . Pod nose
krajnje bladna i topla. odnosno susna sta-
nista Izgraduju prostranc i bujne sumc sje-
vernih podrucj a (taj ge), a u juZrtim podru-
cjima susreeu sc l1 a pl aninarna u prctpl ani-
I1skom i planinskom poj asu. a isto tako uz
obale mora Cetinarske sume prcdstavlj aju
dragocjen izvor drveta koje covj ek koristi
u svakodnevnom zivotu. Mnoge vrste sluze
i u Ij ekovi tc svrhe.
U okviru pododjelj ka ConijerophYli na
OSVJ1lut eemo se na neke porod ice 1 nJl-
hove predstavnike.
I. Porodi ca Pinaceae (borovi) su igl i-
caste golosj emcnj ace. 19licasti li stovi, po
dva iii vise u zajcdni Ckorn rukavcu. zive
nekoliko godina i kod veCine vrsta nc
otpadaj u " c!j .:.Janpul. Zbog toga su ovc
biljkc zelenc preko cij elc godi ne. Ovdj c
spadaju: obicna smrca i j cla (sl. 1(2),
nasa endcmicna vrsta ornorika kOJ' u j e
otkrio Josip Pancie (sl. 11 3) , zatim, ra-
zlicitc vrstc borova (sl. 114) i aris kod
kojcg jedino ig licc otpadaju u j esen.
2. Porodi ca Clipressaceae (ccmpresi)
su golosj cmcnjace s igli cas lim iii Ijuska-
vim liSlovima. Njihov i cdcri su odrve-
nj eli iii mcsnati . Tu spada cern pres
(sl. 11 5), tuj a, koj a sc gaji kao ukras na
biljka, srnreka iii borovica s mesnatim
bobi castim sisari cama koje su Ij ekovite.
3. Porodi ca Taxaceae (ti se) su drve-
ta iii grmovi koj a j e u Evropi zastu-
pljena sarno s j ednom vrstom TaxLis
baccala (s l. 11 6). Svi dijclov i ove dvo-
dome bi lj ke, izuzev socnog ovoj a, oko
si emenke, su otrovni , crvene boje. Ti sa
se ces to uzgaja kao ukrasna parkovska
biljka.
Na osnovu proucavanj a osobina zivu-
eih obl ika kao i raspolozivih fosilnih
ostataka papralnj aca i golosjemcnjaca za-
k1jucuj e se da golosj emenjace vode pori-
jeklo od pragolosj emenj aca koje su bilc
u srodstvenoj vezi s psil olitima, najnizim
izumrlim papratnj acarna. Kao sto smo
istakl i, papratnj ace su u proslosti mnogo
viSe bil e zastupljene nego sto su to da-
SI. 112. Obicna smrca (Picea abies) Jijevo i jcla (Abies alba) - desno,
dijeJovi izdanka s zrcJirn ceScrima (si sarkama)
120

51. 11 3. Pancieeva omori ka
(Picea omorika) endemi cna vrsta
51. 11 4. Bijcli bor (Piflll S si/veslris)
51. 115. Cemprcs (CllpresslIs sempervirefl s) - lij cvo I
srnreka (Jllfliperus commllflis) - desno
51. 11 6. Tisa (Taxus baccata)
121

vnoj proslosLi Zcmlje upravo im je pogo-
dovala. Mcdulim, kada se ova klima pro-
mij enila u suhu, golosjemenj ace, kojc su
sc lada poj avile, bile su u prednosLi . Nji-
hoy dobro razvij cni sporofit sa snaZno
razvij enim korij cnom, smanj ena povrSina
listova poput igli ca iii Ijuski , opraS ivanj c
putem vjclra i opl odcnj c bcz pri suslva
vodc bile su njihovc prcdnosli . Golosj c-
mcnjace, jos i danas, s nckoliko sloLin a
vrsta vrl o su ra'i proslranj cne i prcdsla-
vljaju znacajno sUlTl sko drvccc.
122
Zbog ccga sc bi lj kc sjernenjacc rnogu nazvali i cvjclnj acc?
Kakvu ulogu ima cvijcl
7
Zbog cega su golosj crncnjacc dobi le laj n z i v ~
Kada je u cvijetu golosj emenj aea doslo do opraSivanj a
putcm ccga sc 10 ostvaruje
7
Ccmu odgovaraju polen ova zrna sj emenj aea u
razvojnom ciklus u papratnjaca
7
Navedi vrstc borova kojc si uocio u parkovima iii u
okolici mjesta Slanovanja.
Saberi grancice srnrcc i jclc. uporcdi ih i ulvrdi slicnosli i razlike.

- Grado cvijeta
- Po[owj piodnice
Skrivenosjemenjace
(Magllo1iophytina ili
Allgiospermae)
- Simetrija cvijeta
- Cvjetna jonnula i cvjetlli dijagraJ/l
- Cvati
- OpraJivanje i oplodenje
- SjemenJw
- Plod (nastarwk i podjela)
Skrivenosjemenjace su drvenaste ili
zeIj aste biljke. One su iIi
Veeina ill je prilagodena na
kopneni naCin zivota. Provodenje vode s
mineralima u biljci vrsi se putem lrahcja
i lrabeida, a organskill tvari putem sita-
stili cijevi i stanica-pratilaca. Na tijelu
bi ljke razlikuju se vcgctativni organi: ko-
rijen, stabljika i list. Osim toga, postoji
i generativni organ cvijet, koji sluzi za
razmnozavanj e.
Cvjelni dijelovi su preobrazeni listovi
koji preuzirnaju odredene uloge u raz-
mnozavanju. Svi cvjetni dijelovi smjdte-
ni su na prosirenom dijeiu cvijelne osi
c v jet i stu Kod primitivnijill cvjelnica na
cvjetistu su cvjctni dijelovi rasporedeni
zavojito i ima ill mnogo (s1. 117). a kod
51. 117. Cvij et magnolije (Magnolia):
1. cvjetiste, 2. praSnici, 3. plodni listovi ,
4. ocvijece
odvedenijili oblika broj cvjetnib dije\ova
jc manji i rasporedeni su u koncen-
tricnirn krugovirna (sl. 118) . U vanjskom
krugu su lapovi iii caS icni li stici, naj -
cescc zeleni i izgraduju cas k u U sli-
jedecem krugu su I at i ce ili krunicni
51. 118. Vegelalivni organi : 1. stabljika,
2. list, 3. korijen,
Generativni organ cvijet i njegovi dijelovi:
4. vjencic. 5. caSka, 6. plodnica. 7. vrat,
8. njuska (6.7.8 - dijelovi tuCka),
9. praSnik. 10. latica. 11. lap. 12. cvjetiste,
13. cvjelna stapka
123

1
SI. 119. Pravilno ocvijece 1. i ncpravilno ocvijcec 2.
listiCi koji izgraduju vjencic iii
krunicu. VjenCic je najccSce upadno obo-
jen i mirisav. CaSka i vjencic zajcdno
grade 0 c vi j e c e. Kod nekib skrivenosje-
mcnjaca listovi ocvjc<:a sc ne razlikuju
medusobno i takvo ocvij cce se oznaeava
kao per i g 0 n (sl. 119). Listovi ocvijeca
mogu bili pojcdinacni, slobodni (pros to-
laticno ocvijece) iIi medusobno srasli
(sulalicno ocvijeec).
Ocvijeee je iii praviino iii nepravi-
In o. Kod praviinog ocvijeea moZe sc
provuCi vcliki broj ravnina i uvijck se do-
biju sirnclricni dijclovi (sl. 119.1). Kod ne-
pravilnog ocvijcea cvijet se mozc podijeliti
na sirnelricnc dijclovc sarno jcdnom ravni
sirnelrije (sl. 119.2) iIi se ne moze uOpCc
podij cIili na jednake dijelove.
Cvjetni dijelovi koji neposredno uee-
stvuju u razmnozavanju su p r as n i c i i
t u c ak. PraSnici predstavljaju muski dio
cvijela, a tueak zenski dio. PraSnici se
saslojc od prasnice i prasnicke niti
(sl. 120). U praSnici se naIaze cetiri pe-
ludnice u kojirna putem mejoze nastaju
peludna ili polenova zma Stijenka pclu-
dnib zma je slojevila i njen povrsinski
izgJed je svojstvcn pojedinim vrslarna
skrivenosjemenjaca (sl. 121). Na poleno-
vom zmu moze sc uoeili jedna iIi vise po-
124
ra gdjc dolazi do izbijanja polenovc mje-
sinice iii cjcveice koja nosi dvije nepo-
krelne muSkc stimice (spennaInc Slanice).
Muski garnctofi t, koji sc razvija u pelu-
dnom zmu, kraj nj e je reduciran jer sc
sastoji samo od lri stan icc (s1. 122).
Tucak, obIikom sliean Oasi, nalazi sc
u sredisnjem dijclu cvijeta. Prosireni, do-
nji dio se lOve plodnicl\ a na nju se
nastavlja produzeni i suzeni dio vrat koji
se zavrSava njuskom iii Zigom (sl. 118).
U unulrasnjosli plodnicc obicno je smjeS-
1
2
I
"
': ' 11
1
2
"'
SI. 120. PraSniJc: vanj ski izgled 1.,
unutamji izgled nezrele praSnice II., izgled
zreJe praSnice m.
1. prasnica, 2. praSniCka nit, 3. peJudnica
{polenovnical, 4. provodna zila

S1. 121. Polcnova (pcludna) zma dvije razlicite biljke:
lijevo rnetvica (Mentha ), desno kupus (Brassica)
Posmalrano pod jakim uveeanjem mikroskopa
2
II
III
"
"
SI. 122. Razvicc muSlcog gamcloflla:
1. peludno zrno s vcgelalivnom I i
gencralivnom jezgrom n, 2. gencrali vna
jczgra se poeinje dijelili, 3. proklijalo
peludno zmo u pcludnu rnj d nicu
(cijcvcicu), 4. u peludnoj mj csinici dvije
spcrmalnc slanicc III
leno vise 5jemellih zamclaka. Sjemclli
zamclak (51. 123) obavijcn jc s dva
inl egu mcnta koj i sc u gomjcm dijelu
nc dodiruju. i to mjcsto sc zovc
m i k r 0 p i I a U sjcmcnom ziUllclku nalazi
se cmbrionska vrcca naslaJ a putcm mcjoze.
Iz cmbrionske vrcce razvij a sc zcnski ga-
mctofil koji sc sasloji najceScc same od
osam slanica medu kojima j e jcdna polna
zenska stanica, ~ jajna stani ca
SI. 123. Raz vijeni zenski gamclofil u
sj emenom zametku: 1. mikropila,
2. inlegumcnli, 3. jajna slanica,
4. sckundarna jczgra cmbrionske vreec,
5. cmbri onska vreca
125

Posmalranje plodniee u odnosu na
cvjctiste odreduj e njen poloZaj koj i je
nadrastao iii podrastao (sl. 124). Plo-
dnica je gradena od jednog iii vise plodnih
listova koji su medusobno srasli iii svaki
od njih za sebc izgraduje po jedan tucak.
Ako su plodni lisrovi Sf<L, li na poprcenom
presjeku plodnice. uoeava sc j cdlla iii viSe
pregrada, pa jc plodnica Jednogradna, dvo-
gradlla iii visegradna (sl. 124).
Grada cvijcta se moze predstaviti.
cvj ctnim dijagramom (sl. 125).
Osim toga. ona se moze prikazati
cvjetnom formulom koja se sastoji
od slovnih i drugih znakovil. Naprimj er.
cvjctna formula koja pokazuje grauu
cvijeta biljaka iz porodice ostroli sta
izgl eda ovako:
* . .j. K(S) ((( 5) AS) G(l)
a znaccnje simbola je sliJ edecc. Simetrij a
cvijeta j e pravilna (*) ili nepravilna (J.)
K - caska, C - vjencic, A - praSnici
(andrecej) , G - tucak (gincccj). Brojevi-
rna j e obilj ez.en broj pojedinih cvj etnih
dij elova, zagradc pokazuju da su cvj etni
dijelovi srasli , a znak 2 pokazuje da je
plodnica gradena od dva plodna !ista, i
da je po poloZaju nadrasla. Najzad, ta-
Ckice ukazuju da se plodnica raspada na
cetiri dijela.
Kod primitivnijih skrivcnosjemenjaca
cvjetovi su veliki, pojcdinacni i s velikim
brojem dijelova koji su najccsce slobo-
126
Sl. 124 . l'olozaj plodnicc (gornji
rcd ): I . nadrasla. 2. POdr<L, I;1
Gradnja ploJni ce '''I poprecnom
prcsjcku (cl onji reJ ): I . oJ j ed nog
plodnog li st ... 2. ad lri plodn" li sta,
bcz prcgrada - jcdnogradna, 3. od
pet slovnih li stova - pClograd na.
4. oJ elva pl odna li slil - dvogrddna
dni . Kod onih pak koj c su na visoJ evo-
luti vnoj razilli. cvjelni dij elovi su sras li
mcdusobno, naJ azc sc u manj em broju, a
sami cvj etovi su manjih dimenzij a. Me-
dutim, oni naJccsce ni su pojcdinacni ne-
go se j avlJ3ju u vecim iii manjirn skupi-
nmna. tj. cvalima kilO SIO su: grozd.
klip, klas, slil i ur. (sl 126)
Prije ncgo sto u cvijctu doUe do
oplodenj a, peludllCl zrna lreba da sli gnu
na njusku luCka, tj. cvij et treba da bude
oprascn (sl. 127). Uspj eSno opra,sivanje,
izmedu ostaJog. omogucava osebujno
gradena povrsina njuske u vidu izraStaja
iz.medu kOJih se uklj cstc pcludna zma.
Prenosenjc peludnih Hna na njusku
1-..
Sl. 125. Cvijet i njegov dijagram
L stabljika, 2. pricvjclni list, 3. caska.
4. vjencic. 5. prasnik. 6. tucak s presjekom
plod nice, 7. list u cijem pazubu se
nalazi cvijel

4

7 8
51. 126. Cvati : I. k1as, 2. grozd,
3. jednostrani grozd, 4. k1ip, 5. jednostavni
stit., 6. sastavljeni ili slozeni stit,
7. racvasta cvat, 8. glavica
2 --1--1
3 _ _
5
'Y-"-+H+-t- 7
---"-,1fH-f-8
51. 127. 0praSivanje: I. njuska,
2. polenova mj esnica, 3. spermalne stanice,
4. embri onska vreeica, 5. polenovo uno,
6. vrat, 7. jaj na stanica, 8. sekundarna
jezgra embrionskc vreee, 9. plodnica
ostvaruj e sc putcm vj Clra, zivolillj a (illsc-
kata, pli ca i dr. ), rj cdc putcm voclc.
Cvj ctovi koji sc oprasuju putem vj ctra
neuglcdlli su, ali stvaraju vclikc koli cillc
pcluda. Cvj clovi koj e opraSuju Zivolillj c
napadno su oboj clli , miri savi, iz zlij czda
nektarni ca lucc sok, a i svojim obllkom
su prilagodclli na nj ihov posjel (sl. 128).
Nakon sto j e cvij ct slijcdi
oplodnja. Proccs oplodnjc kod skli veno-
sj cmenj aca j c oscbujan, j er se vrsl
d vojn a o pl o dnj a (sl. 127). Kada pe-
ludno zmo dode na njusku, one razvij a
rnjesinicu i prolazi kroz vrat tuCka noseCi
sa sobom dvij e spcnnalne stan ice i dola-
zi do mikropi le sj cmenog zarnelka. ledna
spermalna stanica spaj a se s j ajnom sla-
nicom, a s druge strane s takozvanom
sckundamom jezgrom cmbrionskc vreec,
tc se tako istovrcmcll o odi graju dvijc
oplodllj e. Rezult at prvc oplodnj e j c zigoL
iz koj eg cc se razviti kli ca.. a rczultat
druge jc slani ca iz koj e ee se razviti hra-
nlji vo tkivo za ishranu kli ce.
:;
, :
. j

' I
"
.,
;b

51. 128. Cvijct j e svojim oblikom
prilagoden da moze doci do oprasivanja
pomocu odredenih zivotinja
127

2
1
4
I

1 . ;
II
;1
5
4 ' ;,
.\
I
5
\ IV
III
S1. 129. Sjemenka i klijanjc kod nClllusa
(Ricinus conulllmis):
I sjemcnka izvana. II. 111 sjemenka u
presjcku. IV klica
1. sjemcnj aca. 2. endosperm, 3. kl ica sa
supkama. 4. hipokolil, 5. korijcnak
sc odigrala dvojna oplodnja u
sjemcnom zamclku. ad njcgovih zidova
(intcgumcnata). naslal CC sjcmcnjaca koja
zajcdno kli coll1 i hranljivim lkivoll1
izgradujc sjcmenku 129) . Kli ca ima
jcdan iii dva li s ta (s upkc = kotilcdonc).
Poslij c kraccg iii duzeg uko-
like sjcmenka dolle u pogodnll s rcdinu,
doci CC do klijanja. Svc pOlrcbnc hranlji -
vc lvari za razvicc kli cc 1I !l OVU mladll
biljku ona kori Sli il. hranljivog lkiva u
sjemcnci kojc joj jc majka biljka priprc-
mil a. Kada sc razviju zclcni li slovi, mla-
da bilj cica pUlern proccsa [olosinleze u
stanju je da se samostalno ishranjujc.
Cjciokupan lok razvica skrivcnosjcmenja-
Ca prikazan j c shemalSki na s l. [30.
Sjcmcnka kod izvjcs nih skrivcnosjc-
mcnjaca sluzi i njihovom rasprosliranju.
Medulim, kod drugih lu ul ogu vrsi
SJ. 130. Ciklus raZVlca skrivenosjemenj aea: la-6a. razvICe polcnovog zrna, lb- 6b. razvice
sjemenog zametka i embrionske vTCee. 7. dvojna oplodnja. 8-10. razvice sjemcnke,
Ii. mlada proklijana biljka. 12. odrasla biljka (Po) polen, (Sa) sjemeni zametak, (Em)
maticna stanica cmbrionske vreee. (MS) stanice nastalc u mejozi koje kasnijc propadaju, a
<'elvrta ostaje kao (ESZ) stanica embrionske vrcee, (ES) embrionska vreea, s celiri stanice
nakon <'ega slijedi jos jedna dioba i nastaje osam stanica. (SY) sinergide, (Ei) jajna
stanica. (SE) sckundamc jezgrc cmbrionske vrcee. (An) anlipode. (SK) spcrmalne stanicc.
(Na) hranljivo lkivo, (Ke) klica
128

pl od Plod j edino s(varaju skri venosje-
menj ace. On nastaje posto j e izvrsena
oplodnj a u cvij etu, a obrazuj e se od
pl odnih Iistova. odnosno plodlli ce. Pone-
kad u nj egovoj izgradnji ucestvuj u i dru-
gi dijclovi cvijeta npr. caSka cvj etiste.
U cvij etu nastaje toli ko plodova koliko j e
u nj emu bilo plodnica. Postoj e razlicit e
vrste plodova i razlicita podjela plodova.
Podj cla napravlj ena n3 osnovu grade
uspl oda izgleda ovako:
J. suhi p/odovi (usplode je tlUl ko i
nij e mesnato), gdje spadaj u maJ1Una (gra-
sak), tobolac (mak), mjesak (kukurijek)
orab (I ij eska) itd. Oni se, dalje, dijele na
pucavce i nepucavce (sl. 131).
2. socni p/odovi (usplode j e debclo.
mesnato i soeno) i tu spadaju: boba (pa-
radajz), kostunica (lrciinja), jezgricasti
plod Uabuka) itd. (sl. 132)
Plodovi su svoj om grad om pri lagode-
ni na razli cite nacine rasproslranjenja.
Tako, plod javora ima krilca i raznosi se
vjelrom, plod ciCka ima kukice kojim se
prihvaca za krzno zivotinja putem koj ih
se raznosi. Mesnate plodove zivotinje je-
du, ali se sjemenke u njihovim organima
za varenje ne probavljaju te izmetom bu-
du prenesene na neka druga mjesta. Zna-
caj nu ulogu u rasprostiranju biljaka ima
i covjek. Mnoge korovske biljke prenesc-
ne su zajedno sa zitom iIi stocnom hra-
nom, s jednog kontinenta na drugi. Co-
vj ek takoder doprinosi rasprostiranju kul-
ti virallih bi ljaka (vocke. povrtne biljke.
ukrasne, ljckovite).
2
SI. 131. Subi plodovi:
pucavci: 1. mjeSak. 2. mahu ll a.
3. komuska, 4. tobolac (callura);
nepucavci: 5. orah. 6. kaJavae
SI. 132. Soeni (mesnati) plodovi:
1. boba, 2.3. koslu nica. 4. jczgricasli plod.
S. skupna boba
129

- Podjela skrivenosjemenjaea:
jedno:mpnice i dvosuprTice.
Podjcla
skrivcnosjcmcnjaea
DVDSupnice (MagllO/iaUle iii Dic(){vleriollae)'
opCe karakJenslike.
Porodice: ruze, lIIa/=rke, /..Tsra.;;ice,
[JOIll oCnice i g lavoetke.
}edn(lsLlpnice ([JliaJae iii MOllocorrledol/oe).
opCe karakJerislike.
Porodice: ljiljarTi i trave.
Brojna obilj eZja cvijeta, cvati. ploda
a rnanjc drugih organa skrivcnosjemenja-
ca (Mag no liophytirw) koristi se u njiho-
voj sistematici. Oko 220 000 vrsta svr-
stano je u 10000 rodova i preko 300
porodica. Medutirn, u ovom pododjeljku
postoje sarno dva razreda:
1. Dvosupnice (Magnoliarae = Dico-
tyledoneae)
2. Jednosupnicc (Liliarae = Monoco-
tyledoneae)
Iz naziva razreda zakljucuje se da jc
podjela napravljena s obzirom na braj
kIicnih !istova iii supki (kotiIedona). Me-
dutirn, ove biljkc se razlikuju 1 po TllZU
drugih svojstava (sl. 133)
Dvosupnicc
(Magnoiitae iii Dicotyledonae)
Dvosupnice imaju dvijc supke koje su
postrance smjeStene na klici. Glavni ko-
rij en je dobro razvij en. Provodni snopici
su na popreenom presjeku rasporcdeni u
krugu, a otvorenog su tipa. tj. imaju
karnbij i, zahvaJjujuCi tome, stablj ika i
korijen debljaju u sirinu. Nervatura Ii sta
je rnrdasta, a listovi na stabljici su naj-
ccsce rasporedeni zavoj ito. Cvjetovi se
sastoje od petoClan ili , a rj ede od cetvero-
clanib prSljena Medu dvosupniearna 1ma
zeljastib i drvenas tih biljaka.
Dikotiledone biljke rasprostranjene su
svuda na Zemlji, u svirn klirnatskim po-
j asevuna, od podnozj a planina do najvi-
130
sih vrhova. DakJe, one su prilagodcne na
razlicite uvjete ziVOla, ali ih je vccina
vezana za kopnenu sredinu, a sarno ma-
nji broj za vodcnu. Drvenaste dvosupnice
izgraduju razne sume i t.ako svojom akti-
vnoscu obogacuj u atmosferu kisikom.
Sumc islO tako ulj ecu na kIirnu odrede-
nog podrucp. Drvnu masu ovi h biljaka
DYOSUPNICE
G 51' 1
A 51' 1
C 5(t. )
K 51' 1
GIN EC EJ
ANDRECEJ
OCYJECE
N T O ~ S K
GRADA
STABLJIKE
nervoluro
lislo
N T O ~ S K
GRADA
KORIJENA
JEDNOSUPNICE
GJ
A2x3
P 2 x3
SUPKA I
S1. 133. Razlike izmedu dvosupnica
jedllo5upnica

covjek izdaSno korisli. Mnoge vrste dve-
supni ca covjek korisli u ishrani i bo Ije-
kovite biJjke. Od mnogih divljerastucih
vrsta covjek je dobio kultivirane koje ko-
ri sti kao vocke. povrtne. Ij ekovite iii
ukrasne biljke.
Sistemalicari su nekad d\'osupni ee di-
jelil i na osno\'u graue \'j cnCica na Cho-
ripewlae (Iatice Sli slobodne) i SYlIlpela-
lac (Iati cc su sraslcl . Upo7. nat ce ma ne-
koliko porodica iL objc ave grupe.
Porodica Rosaceae (ruze). Porodica
obuhvaca oko 12000 vrs ta koje su ra-
sprostranjene na Sjevcmoj pol ulopli . To
su drvenaste iii zclj aste biljkc. jcdnogo-
disnje iii vikgodisnje. Cvjetovi su pravi-
Inc sirneLrijc, dvopolni. petoclani. sa slo-
bodnirn lislicima ocvij eca i mnogo pra-
snika. Polozaj plodnice je razlicit i Slva-
raju sc raz!iCiti plodovi. tc sc porodiea
dijeJi na nckoliko potporadica:
I. Potporodica Rosoideae (ruznjacc).
*KS CS Aoo Goo
Iz plodnicc koja je gradena od veceg
broja plodnih listova nastaju plodovi zbi-
mi oraSeic, kao kod jagoda (s1. 134), i
zbima kostuniea (malina, kupina). Kod
ruze (Rosa) oraSciCi su u mesnatom evjc-
tistu (sipurak).

1
. t-
.... "-\2

.. , .':.'
-- . . .:
"" ,:. , . "
-
II "
Sl. 134. Rosaceae. divlja jagoda (Fraga ria
vesca) : I uzduzni prcsjek cvijeta. II
uzduzni presjck ploda. zbimi oraseic.
1. oraseic. 2. soeno cvjctistc
2. Potporodica Prunoideae (kostunjace),
*KS C5 Aoo GI
Plodniea je gradena sarno od j cdnog
pJ odnog !ista i od nje nastajc soetll plod
kostuni ea koji se j avlja kod: sljive. trd-
nj c. visnjc. kajsijc. brcskvc, badcma. Svc
navcdcnc vrs tc pripadaju istom rodu 1'1'/1-
nus (51. 135).
2

3
51. 135. Rosaceae . lrcsllja (I'lIl1WS {lviii/II)
I. u'l.duzni prcsjck cvijci".
2. uzduzni [lrcsJck ploda kOSi un ice.
3. cvjclili dijag.ram
3. Potporodiea Maloideae. UabucnjaCc),
*KS C5 Aoo G(5)
Plodniea j e podras la, srasla s cvj eli -
stem, a grad en a je od pel nepotpuno sra-
slili plodnih listova. Plod koji nastaj e od
ovakve plodnicc oznaeava se kao j abuka
iii jczgricasti plod. On se j avlj a kod j a-
bukc (sl. 136). kruske, dUllj e, oskoruse.
Soeni di o nas taj e od odebljalog cvjetista.
131


3
Porodiea Fabaceae (= eopi Ii Ol/orear).
mahunarkc iii Icpli mj acc,
K( 5) C5 II( 10) iii A(9)+ I G I
Mahunars kc sU urvcn<l "le ii i 7cij aslc
hi ljke s ncpraviln im cvj cl<) vima koji su
po izglcuu sli cll i Icpl iru, Opr; ,,;uj u sc po-
moeu inscknla. [maju 10 pras lll k;. u cvi-
jClu i svi su sras li iii ill jc 9 sraslo, a
ucsc li j c sloh,xl. ul. Plouni ca j c naun"l ,l.
gratlcn<1 uu jeuno,l! plounog I iSI" i ud nj e
se razvija pl,xl mahull a (, I. 137). Mahu-
nc, a narocilo sj cmcnke ovih bilj aka su
bogate i hjclanccvinama zbog
eega sluze kao hrana covj cku. To su: gr-
all , grasa\; , soja, bob, slanulak, ki kiriki i
dr. Kod kikirikij a mallUnc sazrij cvaju pod
zcmlj om. Vrs lc nxl uva ujcleli n<l i luccrna
Sll vazne za Ishran u zivot inja - kimnc
bi ljkc. a d uncnasli h bilj aka vazan j c ba-
grcm kao mCl!. lnlls tl a hi Ij ka. Grn) Ii lovi-
na j c cndemi L' ILI hi ljka Hn <lI ske, Bus tl c
i Herccg()\'inc I Crne Gorc.
Porodica lfrassicaceae ( =Cruciferae),

SI. 136. jabuka (Mal us riolll e,cli ca)
I . uzduzni prcsjck cvij cl;) , 2.
presjek ploda i'iji jc socni dio n,,-"ao ad
'K-I C -I ,\:2+4 G(2)
To su vcc itl () m j cdnogod istlj c iii vise-
godi stlj c I. ciFL"C hiijkc. Cl'jclovi su u
gn..lLdu. caS\;;r j c ,xl -I " I'j cncic od
lal ice k()jc ' u lI llakrstlo pll lozCIl C. Pra-
Slll ka j e -I d1l 7.1 I 2 hac:, (s l 138) .
132
c vjeti sta,
3. cvjclni dijagram

8
000
4
c 5
SI 137. Fabaceae, grahorica (Vicia)
1. cvijct sa strane, 2, ra' tavljcni dijcl ovi vjenciea: A. zaslavi ca, B. krilca, C. ladica,
3, andrccej : devet prasnika sraslih i jcdan slobodan, 4. tweak: II. njuska, B. vral ,
C. plodni ca sa sjemenim 7..amccima, 5. dvije zrclc mahune, 6. cvjel ni dij agram

Plodni ca j e nadrasla, a od nj c se razvij a
plod komuSka (duzina watno veca od s i-
rine) iii komusCica (duzina pri bli ma sUini ).
Porodica krslaSica j e vezana za Sj evemu
polul oplU, dolazi do Arkli ka, a iSlo tako do
naj visih pl ani nskih vrhova. Neke vrslc kr-
staSica 7.a covj eka su vaZne bo j esli ve bi-
ljke. Od d ivlj eg l"Upusa (lJrassica olera-
cea) covjek j e h llivirao: glavali kupus,
kelj, prol"Ulu, karfiol. Ovc biljke sc koriste
kao povrcc. Rcpa i rotkvica lakoder sc ko-
risle u ishrani. Neke vrste sluze kao zaei-
nske (gorusica-za pravljenj e scnfa), hrcn i
dr., a neke kao Ij ekoviLe (rusomaea ill pa-
stirska Lorbica i dr.). Iz sjemena ulj anc rc-
pice dobiva sc jcstivo uljc.
Porodica Lamiaceae (=Labialae),
usnaticc,
t K(5}[C(5} M] G(2)
Usnatice su polugrmovi. lraj nice iii
j ednogodisnje biljke koj e imaj u cetvoro-
bridnu stabljiku i li slove na njoj nas pra-
mno poslavljene (sl. 139 ). Cvje lovi su
nepravi lni, vjencic kao i caSka su gradeni
od medusobno sraslih lisl ica. Vj e ncic
irna takozvanu gomju i donju usnu, a
gr adom je prilagoden na opraSivanje pu-
(em insekata. CCl vorodijelna nad ras la
plodni ca se kod dozrijevilllj a raspada na
celiri .
, t
-i7--'"
3 II
Sl. 138. Br assi caceae, rciull a (Car dalll i ll e):
l. cvij et, 2. lucak (gi ncccj ) i prasni ci
(andrccejl, 3. plod komuska s mnogo
sjcmcnki. 4. cvjcl ni dij agram
~
r
1,
4
I
III
-'
Sl. 139. LaJlliaceae. mrlva kopriva (Lalll il/l11 lIIaw/al um):
I dvousnali vjcncic. n Caska. III vcgetativ ni organi: I. nadzcmni dio slabljike. 2. podzcmna
stabljika, 3. vcrtikalni izdanak, 4. advcnl ivno korijcnjc; IV CVJClnt dlJ agram
133

Usnatiee u svojim organima irnaju
zlij czdc za izlucivanj c ctcricnih ulja. Ova
ulja s u cesto Ijekovita za covj cka. tc me-
du Ij ckovitim biljkama ova porodiea bi-
Ijaka prednj aci. Mcdu njima sc nal aze:
kadulj a. ruz.marin, majci na dusica. mctvi -
ea (nana), dubacae, mravinac, lavanda i
dr. Nckc sc upotrcblj avaju kao zacin: bo-
siljak, maiuran i dr. Vccina vrsta je ve-
zana za suha i topla stani sta i osohito ih
ima mnogo na podlUcju Sredo{.cmlja.
Porodica Solarwceae. pomocnic.e.
*- .l- K(5) [C(5) A5] Om
Pomoenicc su drvcnaste iii zclj aste
biljke s izmjenicnim listovima. U Evropu
su prenesene iz Amerikc. Cvjctni prslje-
novi su petoelani, a plodniea Ima zako-
k n polozaj . Iz nj c sc razvija plod iIi bo-
ha iii tobolae (sl. 140). Biljke iz ove po-
rodiec raspolazu supstaneama i7. grupe
alkaloida kojc su 1.<1 covjcka cesto sko-
dlji vc, al i u odreucnim koli c in ama i Ij c-
kovitc. Mcdu pomocni ee spadaju najzna-
caj nij e povrtnc biljkc: krompi r. paradaj z,
paprika. patlidzan. Yclcbi lj c je vrl o OLrO-
vna hiljka: nckol iko poj cdcnih boba mo-
ze usmrtiti dijetc. 17. nj e sc dobiva aLrO-
pin koji sc kori st i u ocnoj medi cini.
Otrovnc su takouer: bunika, tatula i du-
han. U pomocnicc spada i omiljena ukra-
sna bi ljka petunij a.
Porodica Asteraceae ( = Compositae),
glavocikc. Ova porodiea ima oko 19000
vrsta te prcdstavlja jednu od najbrojnijih
C ~ r ~ \
1\ ' I I
' 1 t ,
\ ' I'
~ s
~ r
\1' .. II
7
{ / (
II . ,
l
,
i ~
SI. 140. Solanaceae: I . velebilje (AtTopa bella-doIllUl ) dio izdanaka 5 cvj clovima i
bobama. 2-4. bunika (Hyosciamus) c vjelni dijagram. cvij cI i lobolac. 5-6. kuznjak
(Datura stramoniwn) cvjelni dijagram i bodljasli 1000 lac, 7-8. duhan (Nicotialla tabacu/II)
cvijel. mladi lobolei na uzduznom i poprccnom presjcku
134

;
I
\
8
9
L :
. :.
.
' ... 10
51. 141. Asteraceae - cij cvnJace: 1. cvjetni dijagram jcdnog cjevastog cvijcta,
2. uzduini presjek glavice kamilicc (Matricaria chamomilla) s dvovrsnim cvjetovima,
3. uzdui ni prcsjek glavice CiCka (Lappa) sarno s cjevastim cvjctovima, 4. jedan jczicasti
5. jedan cjcvas ti 6. uzduzni presj ek cjevas(og cvijeta,
7. andrcccj: prasnice sras lc u cijev, 8,9. plcxl roSka s kunadrom, 10. ros ka s kukicama,
I I. roska suncokreta (Helialltlllls)
u oJ..:viru dvosupnica. Neke vrs tc su dr-
vcnas tc, a nekc zclj astc. Cvj etovi su u
karaJ...'teri sticnoj cvati glavica. 5 obzirorn
na gradu glavicc, porodica se dij cli na
dvij c potporodice:
1. ASleroideae (cjcvnjace) - u glavici
su svi cvjetovi cjevasti kao kod ciCka iii
su u sredisnjern dijel u cjevasti , a na obo-
du glavice j ezicasti kao kod kamili cc
(s l. 141).
2. Cichoroideae Uezicnjacc) - u gla-
vici su svi cvjetovi j ezicasti kao kod rna-
slaCka (sl. 142) . Bi ljke iz ovc potporodi -
cc lucc mlij eeni sok.
Cvijet glavocika ima ni z osobenosti:
praSni ci su sras li u cij ev. caSk a je preo-
braZen a cesto u dlaCi ce (kunadra) koj a
preuzima ul ogu rasprostiranj a plodova
(roska ili abenij a) putern vjelra. Roska se
takoder prenosi putem zivotinja, al i tada
posjeduj c kuki cc koji rna sc prihvaca za
njihovo krzno.
Medu glavoCi kama irna vrs ta koj e co-
vjck kori sti u ishrani . To su: suncokret,
micoka, salat a i dr. Broj ne bi ljke su lje-
kovite: kamilica, stolisni k (kunica), pelin,
podbjel, moravka i dr. Neke su poznate
kao ukrasnc: kadifi ca, nevcn. georgina
idr. Vodopij a je poznata kao Ij ekovita bi-
Ijka, al i se takoder kori sti kao zan1j ena
za kafu (cikorija).
51. 142. ASleraceae- jezicnj acc, maslacak
(Taraxacum officinale)
1. izgled biljke, 2. jezieast cvijet
(Pa) kunadra, 3. plod roska s kunadrom
135

Jcdnosupnicc
(liliaJae iii Monocotyledonae)
Jcdnosupnicc uz kJi eu imaju samo je-
dnu supku. Glavni korij en ra110 iscezne i
zamj cnjuj e ga bogato razgranj cno advenli-
vno korijcnj c. Provodnc zilc u stablji ei su
ncpravilno razb30canc i u nj illl :l nCllla k3o-
Illbij a. te ove bilj ke ne Illogu u de-
bljinu. Cvjctovi se oel lroclanih pr-
sljcnova a ocvij cce jc pcrigonsku. tj . nijc
razluceno na i vjcni' ic (51. 143).
Smalra sc da jcdnosupniec vode pori-
jcklo od dvos upnica i samosta.lno i para-
!clno su se s njillla razvijale u toku vrc-
mella. Vecina jednosupniea su kopnene
biljkc. ali ima i oni h koje su se pri lago-
dilc na vodenu srcdinll. Jedna od vode-
nill biljaka je lljcdno naj)llrulja biljka
CYjetnica IVoljJia arrhi:a (duga najvise
1.5 mm) iz porodice Le/I/naceae gdje t3.-
koder spada "odena leC<! (l-RllInlJ). Jedno-
supniee su vrlo raSirenc na Zcmlji, a to
se osobito ispoljava kod trava kojc
ljavaju prOSlrrulC stcpc i savrulC. Upoznat
Cemo se s dvjcma porodieama IZ ovog
razrcda.
Porodica Liliaceae, Ijiljrul i
* P 3+3 A3+3 G(})
Lj ilj ani Sll zeljastc hiljkc trajnicc s
podzcmnim i7.dankom lukovicom iii po-
dankom. a rjeclc gomoljom. Cvjctovi su
II
sa pcri gonskim ocvlJ eccm ciji SU li sLici
naj ccScc s lobodni . Plod j e tobolac iIi bo-
ba (sl. 143). U ovu porodi c u spadaju j c-
stive biljke: ellli i bijeli luk. oLrovna bi-
Ijka mrazovae koja se koristi i kao Ij e-
kovit a (koUli e in iz nj e za lij ccenj e tumo-
raj, kao i UKras nc vrslc Iji ljana i tulipa-
na.
Porodi ca l'o(lceae (=(; rwnineae),
trave. Poroeli ca trava ima oko 8 000 vr-
sta. To su zclj as le traj ni cc s clankovitirn
i suplj illl stablj ikama i I istovima poreda-
nim u dva rcda. List ima rukavae koji
obavija stabljiku i plojku koja se odvaja
od stablji kc. Izmcdu li sta i stabljike je
jczicak (sl. 144). Neugledni evj etovi su
skupljeni u klasice od po lri evijeta. a
ovi opet u vecc klasove iIi meLl iec
(51. 145). sc vrsi pomocu
vjelra. Plod jc pscno bogat skrobom.
U lrave spadaju zil,lriee kojc predsta-
vljaju osnovllu ilranu covjeka. NajvaZnij e
zi tarice (sl. 145) su od div ljih vrsta na-
stale u nckoliko krajcva svijeta. U pre-
dnjoj Aziji i Sredozemlj u naslalc su pse-
niciI- jei'am, raz i lOb. Kul tura OVill zita-
rica jc zapoccla jos prije 9 000 god ina.
Jz jugoistocnc Azije potice ri ZiI- a iz Azi-
je i Afnkc prosll. Na .unerii"kolll konti-
nentu jos priV 6000 godina prijc n.e.
kultiviran jc kukuru7 .. Nc manji znacaj
trave imaju u isllJ'a ni zivotinja kao sto
3
2
'"
SI. 143. Li [i aceae, lulipan (TII[ipa) :
136
1. u7.d ufui prcsjek IT. lobolac od lri plodna li sla 2 i mnogo sjemenki I,
III. lukovica. nadzemna slabljika 3. socni li stovi lukovice 4, IV. cvjclni dij agram

4
SI. 145. Nckoliko vrsta
kultiviranih trava - zilarica
1. raZ, 2. psenica, 3. jcCam,
4. zob
A. rukavac, B. jezicak,
C. plojka
7
5
su: repal<, mirisavka, rdobrada, vlasnjaca,
pahovka, livadni krestac i dr. (sl. 146). U
tropima zivi barnbus koj i posti Zc gigant-
8
SI. 144 . Poaceae,
raz (Secalc):
I. klas s ot vorena d vn
cvijcla, 2. klasi c.
3. klasic s dva cvij cta,
4. pojcdinaean cvij cl,
5. prasnici i lucak,
6. dijagram klasica,
7. cvjelni dijagram,
8. uzduzni prcsjek via Ii,
A. pljcva, B. obuvenac,
C. kosuljica, D. lodikula,
E. osje, F. nj uska,
G. plodnica, H. praSnica,
1. stabljika, J. plojka,
K. rukavac, L. Clanak,
M. zona mcristema,
N. jczicak
ski rast (do 30 m). Koristi se kao grade-
vni materijal . Tu zivi i seeema trska iz
cije se stabljike dobiva secer . .
137

1
7
138
2 3 5 6
SI. 146. Divljcrastuce trave
od koj ih Je vcCina dobro
kr mno bilje
I. ovsemca. 2. livadn i
krcstae. 3. vlas njaca.
4. rcpak. 5. vlasulja.
6. ovsik. 7. miri savb,
8. tresiiea, 9. rdobrada.
10. divlji jeCam.
II. zubaea. 12. Ij ilj
8 9 10 12
13
ulrinac. 13. busika
Koje su osnovne razlike u gradi evijeta golosjemenjaea
skri venos Jemenjaca"
Kakav pol07.aj moZe imati plodniea u od nos u na cvjetis te')
Cime je predstavljen muski. a Cime Zenski gametofil kod
skrivenosjemenjaca"
Sta su spermalne staniec i koja je razlika izmcdu njib i spermatozoida"
Zbog cega se kod skrivenosjemenj aca oplod nja oznacava kao dvoj na"
Kada je cvijet skrivenosjcmenjaca orraScn i pUl cm cega se to os tvaruj e"
Kako nastaje plod i kakva je njegova uloga?
Pres ijeei neki plod (npc plod sljive iii j abuke). Navedi nJegove dij elove
i pokusaj obj as ni ti njibov nastanak.
Predstavi evjetnom formul om gradu evijeta mabunarki i objasni znacenJe
pojedinih simbola.
Predstavi evjetnom formulom gradu cvijeta Ijiljana. Uporedi je s
evjetnom formulom mahunarki. Utvrdi slicnos ti i razlike.
Na os novu cega moZes razlikovati jednosupni ce od dvosupniea?
Kakav ZllaCaj imaju skrivenosjemenjace 7.3 prirodu. a posebno za
covjeka?

Specijicnost orga/Zizacije
jednocelijskih Zivotinja
Prazi votinje
- Protozoa
Grada i funkcija stanicnih organela
NaC!n Zivota protozoa
Razmnozavanje i
rasprostranjenje protozoa
Raznovrsnost protozoa
Protozoe kao
uzrocnici zaraznih bolesti
PraZivotinje su naj S10liJe, jcdnoCelijske
Zivotinje, veeinom nevidljive golim okom.
1alm im je celij a znatno sloz.enija nego kod
viSeeelijskih organizama, njihova or-
ganizacij a je relati vno jcdnos(,wna Tijelo
SL.147. Opei plan grade prazivotinja.
trepljaSi (papucice): I. pelikula,
2. kontral..'tilna vakuola, 3. treplje (cilije).
4. hranidbena vakuola. 5. makron ukJeus.
6. mikronukleus. 7. "usnc" podrucje.
8. citostom (celij ska USia). 9. cc]jjsko
Mrijelo. 10. citopig.
praZ.ivotinja nerna, dalde, nikaJ...'vib tkiva
ni organa i sastoji se sarno od neznatnog
dijela protoplazrnc sa jednim iii viSe JC-
clara. U unutraSnjosti ovih prirnitivnih or-
ganizama, tj. u njihoyoj protoplazmi. vr-
Se se svi DYODli procesi kao u tijelirna
viSih varenje mane. disanje,
izbacivanje nesvarcnill IVari, reagiranje na
vanjske draZi. kretanje itd. Za obavljanje
ovih funkcija sluze narocito cliferencirani
dijdovi protoplazrne. koji se nazlvaju or-
ganele; one odgovaraj u organima visih
organizarna Kod rnnogih protozoa proto-
plazma je gola i nezaSticena, pa irn je
zbog toga oblik promjenljiv. Nasuprot to-
me, kod vecine je povrSina tijda zaStiee-
na tankorn opnom. koja se naziva peiikll-
la. a koja nastaje kao proizvod lucenja pro-
toplazme; taJ...'Ve praZivotinje irnaju stalan
oblik.
Kod protozoa. Cije protoplazrnaticno
tijelo nije zaSticeno povrsinskorn opnorn.
kao sto je slucaj kod ameba, uzirnallje
brane i izbacivanje nesvarenili sastojaka
vrsi se citavorn povrSinom tijela. Medu-
tim, kod onili Cije je tijelo zaSticeno op-
nom. za uzirnanje mane sluzi poseban
oIVor, koji odgovara ustirna viseeelijskih
organizarna, a naziva se celijska usta (ci-
OstOIll) dok se nesvareni sastojci izbacu-
ju kroz ciOpig. Kod veeine praZivotinja,
u unutraSnjosti protoplazme se povrerne-
139

1
SL.1 48. Karaktcri sti cni obli ci glavnih skupina prazivolinja: I. ameba,
2. bicari, 3. sporozoc, 4.
no obrazuju mj ehuricaste tvorevine ispu-
nj ene teenoscu koj a sadrZi raz li eite fer-
mente (enzimc). Ova pros irenj a sc nazi-
vaju vakuole i u njirna se vrS i varenj c
hrane (hranlj ive vakuole). Kod praZivoti-
nj a postoje i ekskrceione organele kon-
tralaillle vakuole, cijim se naizmj enieni m
skupljanj cm i sirenj em iz organizma
izbacuj u suvisne materij e.
NajveCi broj protozoa su heterotrofnc
zivotinje, sto znaei da se hranc orga-
nskim supstancama stranog poti jekla (si -
tni mikroorgani zmi: baklerijc, jcdnoceli -
j ske algc i protozoe itd.) iii produkti ra-
spadanja zivih bi ca. Najprimilivniji oblici
ovih organizama. medutim, su autotrofi ,
jer, slieno bilj kama, imaj u sposobnost da
iz ncorganskih materij a (putem fotosinte-
zc) stvaraju organske tvari. Prai ivolinjc
se krecu pomocu raznovrsnih protopl a-
zmatienib iZraStaja. koj i se nalaze na po-
vrsini rij cla, kao sto su: Jreplje (cilij e), bi-
eevi (!1ageic) te "/afJJe rlOZice" (parapodi-
je). Vceinom su solita me (usamljenc) vrste,
al i JXIstoj i mnogo i Iwlonija/n ih oblika
Prazivotinjc sc razmnozavaj u polnim i
bespolnim putem. Bcspolni nacin ra-
zmnozavanj a sc naj ecSce odvija pros tim
Uednostrukim i visestruk im) dijelj cnjcm
zivotinj c iii puplj cnj em (0 eemu j e bil o
viSe govora u prelhoct noll1 poglavlju).
Protozoe zive u slatkim vodama i
morn, a susrecu se i na vlainim mjesti -
rna razlieite prirode. Mnoge vrSle parazi-
ti raju na vi seeeLij ski m orga.nizmima, a
kod visib zivotinj a i eovj eka neke od
nji h nerij etko izazivaju teSke zarazne bo-
lesti. Kod eovjeka. to su, naprirnj er, rna-
larija. srdobolja. bolest spavanj a itd.
Organi zacioni tip prazivolinj a obuhva-
ta oko 40 000 vrslu, koj e su po nekim
karakteri slikama, a posebno po nacinu
kretanj a. grupisane u celiri veli ke skupi-
ne (klase): alllebe iii korj enoilci (Sarcodi-
na), bieari (FlageUata) , I rep ljasi (Ciliata)
i trusnjaci (truskovci) iii (Spo-
rozoa). Merlu korj enoScima su najpo-
znatije prave amebe, krednj aei, radiolarije
(zraka.s i) i hcliozoe ("sunaSea"), a medu
biearima: tripanozome (vrtuUci), dinof1a-
gclall i d.r. Tipiclli predstavllici lIeplja.sa
(trcpetlj ikaSa) su papuciee, kolpidijumi ,
stenlori (trubice), vorticelc (zvoncici) , sr-
doboljni lreplj aS itd.. a kod sporozoa:
gregarine (gorniLi ce), kokcidij a (stitarci),
hemosporodije (krvolI'uskovci) i dr.
Koj a jc osnovna karaktcri stika tj eles nc organzacijc protozoa)
Kakvc su grada i funkcija pojedinih organ cIa?
Kaleo se razmnoZavaj u protozoc?
Koje su os novne sistematske grupe protozoa?
Kojc zarame bolesti mogu bili izazvane protozoama?
140

Spuzve (sunderi)
- Spongia
(Porifera)
Spuzvc su najprimiti vnij c viSeeeJij ske
zivotinj e. To sc oglcda u tome sto im ec-
lijski clementi nc obrazuju ni kakvc orga-
ne ni tkiva. Tijclo sundcra sc sastoji od
dva eelij ska sloj a: spolj aSnjcg eklodennn
i unulrasnj cg endodenna. l zmedu njih
nalazi se j edna pihtij asta masa - mezo-
gleja. Odras lc spuzvc zive pretd no u
kolonijama, vczanc za podlogu i na prvi
poglcd ne pokazuju nikakvc osohine zi-
votinja. Vanjski tjelcsni zid j e izbuScn
mnogobrojni m rupicama iii porama. Kroz
njih ul azi vada, koja mnogobroj nim ka-
nali eima unosi kisik i hranlj ive materije.
U ovib kanal ica nalaze se
specijal nc eclijc sll3.lxIjcvenc bicevi..ma. U
mcdusloju - mczogicji - nalaze se r azli-
citi celijski c1cmenti: ccl ijc koje obrazuj u
skcl cl, pokrctnc amcboidne eel ij c (kojc
imaJu ul ogu u vMenju hrancl . polne ee-
3
SL.149. Opei plan grade sundera: 1.
osk"ulum, 2. unutraSnj a supljina.
3. spoljasnje pore, 4. unutrasnje pore,
S. cktodcnn, 6. endodcnn.
Tjelesna organizacija 1
JlIn kcija sundera
Razm.J1ozavanje i
rasprostranjenje sLlndera
Klasifikacija i ekol1 ol/lski
z.nacaj sunde/'{{
lijc itd. Voda. zaj edno sa otpadnim ma-
tcrijalom, izbacujc se kr07. vcliki otvor
koji se nal azi na gomj oj strani tij ela.
Sunderi posjeduju skelet koji se kod
veeine vrsta sastoji od malih elemenata
razlicitog oblika. Kod nekih sc skelet sa-
stoj i od organskog materijala - spongina.
Veli Ci na spuzvi varira od nekoliko mil i-
mctara do 1.5 mctar.
Sunderi se razmnoz.avaju bespolno -
pupljenjem i poinD - stvaranj em polniJl ec-
lija Gaja i spermatozoidi). Odhl.'1lju se po-
sebno izraz.enom sposobnoseu regeneracij e.
Spuzve su pretez.no morske zivotinj e;
u slatkim vodama zivi sarno nekoliko vr-
sta. U morima su siroko rasproslranj ene
poecvsi od pri oba lnog podrucj a pa do
najvcci h dubina. Do danas ill j e opisano
oko 5 000 vrsta.
Klasiflkacija sundcra izvedena je pre-
rna sastavu i gradi skeleta. Na osnovu
toga razvrs tani su u tri vece skupi ne
(klase): krcc njacki s und e ri (Calca rea),
stakl ast i s und c ri (HexaCi inellida) i s i-
likatni iii rOZas ti s unde ri (Demospo-
ngia).
KreenjaCke sundere odlikuje prisustvo
skeleta od kalcijum karbonata. Ovoj gru-
pi pripadaju naj primitivniji oblici, malih
dimenzija. koji iskljucivo zive u moru.
Tijclo staklast iJl sundera prozeto je sili-
katnim iglicarna, koje lice na tanke sta-
klene niti i cesto formiraju j edinst venu
141

SL. 150. Karakteristicni oblici sundera.
resetku. Zive u morima Demospongije
imaju skelet od silicijum-dioksida ili spo-
ngina; kod nekih vrsta kombinovane su
obje vrste materijala Ovo su kolonijalni
oblici i pretezno zive u moru.
Sunderi se odvajkada sakupljaju i ko-
riste za kupanje i Ciscenje predmeta. Ko-
mercijalne vrste sundera naroCito su bro-
jne u priobalnirn podrucjima tropskih i
suptropskih mora.
Kakve su tjelesna organizacija i . funkcija pojedinacnih "organa" sundera?
Kako se razrnnoZavaju sunderi?
Kako se klasificiraju i kakav je ekonomski znacaj sundera?
142

Osnovne odlike tjelesne
organizacije dupljara
Dupljari -
Coelenterata
Ravnnozavanje i
naCin Zivota dupljara
Klasifikacija dupljara
Dupljari obuhvataju mnogobrojne i
VIlo raznovrsne oblike koji gotovo isklju-
Civo pripadaju morskoj fauni. OpCa kara-
k.'teristika dupljara je da svi imaju zraka-
stu simetriju. Njibov tjelesni zid sasta-
vljen je od dva sloja, od kojih spoljaSnji
(ektodenn) sacinjava kozni epitei i sadni
zame celije, a unulraSnji (endoderm) ima
ulogu organa za varenje. Izmedu njih se
nalazi srednji sloj (mezodenn) koji je vr-
Si---7
!!1---8
tI--- 9
SL.l51. OpCi plan grade dupljara. bidra:
1. pipak. 2. usia. 3. pup. 4. sjernenik.
5. gastrovaskularna duplja. 6. jajnik.
7. cktoderrn. 8. rnezog\eja. 9. endoderm.
10 slabo razvijen. UnutraSojost tijela ovih
zivotinja je u obliku jednostavne iii ra-
zgranate duplje koja se naziva pracrijevo
(celenteron). Primamo funkcionira kao
organ za varenje hrane i raznosenje hra-
njivih materija po tijelu. Osim toga, u
ovu duplju se izbacuju nesvareni dijelovi
hrane. kao i ostali ekskretorni produkti.
Veza duplje sa spoljaSnjom sredinom
ostvaruje se sarno preko jednog olvora
koji sluzi za uzimanje hrane i za izbaci-
vanje nesvarenih tvari. Ovi primitivni or-
ganizmi se, takoder, odlikuju i time sto
u ektodermu imaju naroeite zame cahure
(knide) koje im sluze za loy i odbranu
od neprijateija. Po ovoj osobini dupljari
su dobili i svoje drugo ime - Cnidaria,
sto znaCi zamjace iii koprivnjace. Nervni
sistem dupljara je difuzno rasporeden po
cijelom tijeiu (poJipi) iii obrazuje nervne
vrpce (meduze).
Dupljari se javljaju u dva razliciita
oblika: kao polipi , pricvrSceni za podlo-
gu i kao 'slobodno pJivajuce meduze. U
zivotnom ciklusu mnogih dupljani ova
dva oblika se smjenjuju. Razmnozavaju
se polnim i bespolnim putem. Bespolni
naCin razmnozavanja je pupljenje, a polni
se odvija obrazovanjem polnih produkata.
Ovi vidovi razmnoZavanja se najcesCe
odvijaju naizmjenicno, sto znaci da je
kod dupljara prisutna smjena generacija.
Organizacioni tip dupljara obuhvata
oko 9 000 vrsta koje preteZno zive u mo-
rima (narocito toplim). Razvrstane su u
143

SL.152. Karakteri sticni oblici dupljara: l. bidra. 2. meduza. 3. koralj i.
IIi vece skupine (kIase): hidroidni poJipi
i meduze (Hydrozoa), prave meduze
(Scyphozoa) i koralni polipi (Anthozoa).
Hidrozoc, pored mnogobrojnih mor-
skih predstavnika, obubvataju nekoliko
slatkovodnib vrsta polipa. Kod slatkovo-
dnih vrsta postoje sarno polipi (meduze
ne postoje), a kod morskib se smjenjuju
generacije polipa i meduza Brojne vrste
dupljara grade velike sesilne (sjedeee) iii
plivajuce kolonije.
Prave meduze imaju zivotni eiklus u
kome preovladuje stadijum meduze. Siro-
ko su rasprostranjene u svim monma.
Ovoj grupi pripadaju najraznovrsniji obli-
ci, 6ja duzina varira od 2 em do 2m.
Koralji su dupljari koji obubvataju
prave koralje i morske sase ili aktinije;
iskljucivo zive u moTU i svojim izgledom
podsjeeaju na evijeee. Postoje iskljucivo
u obliku poJipa, koji u top lim morima
grade ogromne kolonije. Neke vrste ko-
ralja, osobito u tropskim morima, obra-
zuju vel ike sprudove - atole.
Ekonomski znacaJ dupljara je
neznatan. Od nekih vrsta, osobito erve-
. nog koralja, izraduju se raznovrsni nakiti
i ukarsi .
Koje su osnovne odlike tjelesne grade dupljara?
Kako se razmnoZavaju i kakav je nacin Zivota dupljara?
Koje skupine zivotinja spadaju u dupljare?
144

Pljosnate
gliste (crvi)
Plathelmintes
Tjelesna organizacija
pljosnatih glista
NaCin Zivota. rasprostranjenje I
klasijikacija pljosnatih glista
Parazitski naCin zivota
pljosnatih glista
Pljosnatc glistc iIi pljosnati ervi su
Zivotinje bilaterame (dvobocne) simetrije.
koje se odIikuju speeificnom tjeIesnom
organizaeijom. TijeIo im je pljosnato. li-
stoliko ili trakastog oblika, sastavIjeno od
tri sIoja. SpoIjasnji sloj eini nek.ll vrstu
kozno-misicne "vrecc". CjeIokupna unu-
lraSnjost tijcIa je ispunjcna vczivnim, pa-
SL.l53. QpCi plan pljosnatih crva. rnetilj:
l. usta, 2. Zdrijelo, 3. Zivcani sustav,
4. sjemeni rnjehuric, 5. uwuzna Zivcana
vrpca, 6. rnaterica (uterus). 7. jajnik,
8. sjemenovod.
renbimatienim tkivom. Crijcvni kanal po-
einjc usnim otovrom: same erijevo je
manje-vise razgranato i vceinom je bez
analnog otvora. Kod nekih parazitskih
oblika crijevo uopcc ne postoji. Nervni
sistcm je vrpcast. najeesce sastavljen od
dvije uzduzne Uake. od kojib se granaju
zivei po eijeloj unutraSnjosti tijela. Kod
pljosnatib glista se. po prvi put u evolu-
eiji. javljaju najjednostavniji organi za
izlueivanje (prOfone/ridije). Cirkulatomi
organi i organi za disanje kod ovib zivo-
tinja ne postoje.
Pljosnate gIiste su najcesce hermafro-
diti. Nj iliovi polni organi su vrlo slozeni
i zauzimaju najveci dio unutraSnjosti ti-
jela. Kod parazitskib oblika, polni
potiskuju gotovo sve os tale. Razvlee
vceinc oblika jc vrlo sIozcno: postOJI
smjcna poInc i bespolnc gencraeijc, a i
promjena domacina.
Opisane jc eko 5 000 vrsta ovib
tinja. Medu njima postoJe slobodno ZIVU-
ce formc, koje naseIjavaju slatke I slane
vode. a veliki broj VISta parazitira l1a zi-
votinjama i na covjeku.
S obzirem na neke bitl1e karakteristi-
ke. pljosnate gliste su svrstane. u tri-
se: frepljaste glisfe (Turbellana) metlljl
(Trematodes) i pantljicare (Cestodes).
Trcpljastc gliste ili virnjaei su
rasproslranjene male zivotinje koje zlve.,u
slatkirn vodarna i moru; neke med,u I1J,I-
rna su paraziti. Povrsina tijeIa 1m Je
145

SL 154. Karalcteristicni oblici pljosnatib crva: 1. turbelarij a. 2. metilji. 3. trakavice.
obrasla pokretljivim t r e ~ l j (pomoeu ko-
jib se kreCu). Ova klasa a neSto viSe od
1 500 vrsta, medu _ a su najbrojnije
rabdocele i turbelarii (pravi virnjaci).
Metilji obubvataju viSe od 3 ()()()
iskljucivo parazilSkih vrsta Neki od njib
parazitiraju na spoljaSnjim dijelovima, na-
roeito skrgama ikon riba (ei-.10paraziti),
dok su veeina njib unutraSnji (endoparaziti)
u gotovo svim unutraSnjim organima be-
skiemenjaka i kiemenjaka Izazivaju veoma
teSke zarazne bolesti. U tom pogledu. po-
sebno su raSireni veliki i mali metilj koji
parazitiraju u fuenim kanalima biljojeda i
nanose velike stete stocarstvu. Neke vrste
krvnih metilja se javljaju u crijevu, krvi i
tjelesnoj. duplji Ijudi, a uzrokuju veoma te-
Ska oboljenja raznib organa
Pantljiearc (trakaviee) su takoder unu-
traSnji paraziti. Odrasle jedinke n ve u eri-
jevu raznib kicmenjaka, dok se mladi
stupnjevi javljaju u tjelesnoj duplji i ra-
zliCitim organima (najedce jetra i misi-
6), kako beskiemenjaka, tako i kiemenja-
ka. Iza glavenog dijela, obieno imaju
mnostvo hermafroditskih segmenata. Opi-
sano je viSe od 1 500 vrsta pantJjieara Naj-
poznatije medu njima su: svinjska (duga-
Cka 3-8 m), goveda (duga do 10 m) i pa-
sja trakaviea, koje parazitiraju u eovjeku,
a ciji su prelazni domaeini svinje, goveda,
odnosno psi. Od svih ovib vrsta, za eo-
vjeka je najopasnija pasja pantljicara
(ehinokokus), a osobito je cesta kod na-
roda Sjevera (Island, Sibir). Mnoge druge
pantJjieare izazivaju teSka oboljenja ovaca,
goveda i konja
Kakva je tjelesna organizacija pljosnatih glista?
Koje Zivotinje spadaju u pljosnate gliste?
Objasoi nacin zivota i razmnoZavanja pantljieara?
146

Valjkaste
Coble) gliste
- Nematoda
zivota valjkastih gUsta
Ravnnozavanje i klasifikacija
valjkastih glista
Parazitske oble gliste
Valjkaste gliste se odJikuju .izduie-
nim, cilindricnim tijelom. Preteino su
maiib dimenzija, duiine od nekoliko mi-
limetara do nekoliko centimetara, a sarno
mali broj predstavnika dostiie duiinu i
do 1 metar. Bitna karakteristika ovog Of-
ganizacionog tipa je to da im je tijelo je-
dnostavno i nesegmentirano.
1
4
5
SL. 155. QpCi plan grade oblib crva:
I. usta, 2. !drijelo. 3. nervna vrpca.
4. zlijezda za izlucivanje, 5. jajnik,
6. sjemenik.
vaijkastih glista obloiena je
debelim kutikulamim slojem. Ispod kale
naJazi se miJicni sloj sastavljen od gla-
!kih uzduznih vlakana. Ispod tjeJesnog
zida je unutrasnja supljina (pseudoce-
10111), ispunjena teenoscu. Probavni konal
je u obliku jedne prave cijevi, koja s
prednje strane pocinje ustima, a pozadi
se zavrsava anainim otvorom. Prednji dio
crijeva je misicav i sluii kao pumpa za
usisavanje. Nervni sistem oblih glista se
sastoji od okolozdrijelnog prstena i para
nervnih vrpci koje se naiaze u lednom i
trbusnom epidermainom zadebljanju.
Ekskrecioni sistelll ovib zivotinja ima
specificnu gradu i znatno se razlikuje od
ostalih organizama sa "lai.nirn celomom"
(pseudoceJom). Sastavljen je od zljezda-
nih i cjevastill elemenata. Nematode, po-
sebno slobodnozivuce, imaju mnogobro-
jne culne organe u obliku cekinja i
pila. Ncke vrste vodenib nematoda illIaJu
par veoma jednostavnih ociju.
Vaijkaste gliste su gotovo iskJjucivo
razdvojeniir polova, sa (obicno) izrai.e-
nim polnim dimorfizmom (muzjaci su
obicno sitniji od zenki). Neki predstavni-
ci su irermajroditi, a rjede se javlja i pa-
rtenogenetski nacin razmnoiavanja
Ova grupa obuhvata vise od 1.0 ?OO
vrsta rasprostranjenih u svim
svijeta Obicno imaju slobodan nacm ZI-
vota u morima i slatkim vodama, a mno-
gc parazitiraju u covjeku, zivotinjama i
biljkarna. Otkriveno je viSe od 50 vrsta
147

1 2
SL. 156. Neki ad karakteristicnih predstavnika oblih crva: 1. askaridi, 2-4. slobadnoZivuce
forme. bunojnema, dczmoskoleks, mesojedna nematoda.
valjkastih glista-parazita u covjeku; neke
od njib su bezazlene, dok ib veCina iza-
ziva ozbiljna oboljenja. Najpoznatije me-
du njima su covjeCija glista (parazit u ta-
nkom crijevu), ji/arija (koja izaziva zace-
pljenje limfnih sudova, ttv. "slonovsku
bolest"), te rudarska glista, bijela glistica,
trihina i droge. Medu njima je, svakako,
najopasnija trihina, kojom se covjek infi-
cira jeduCi nedovoljno lailiano meso m-
vljih i domaCih zivotinja Kod mnogib Zi-
votinja oble gliste, takoder, uzrokuju teSlca
oboljenja. Nematode, kao sto je reCeno,
cesto parazitiraju i u raznim biljnim vrsta-
rna Medu njima su naroeito poznate one
koje napadaju kulturne biljke (seeema re-
pa, psenica i dr.), nanoseei veliku stetu po-
ljoprivrednoj proizvodnji.
Koje su osnovne karakteristike tjelesne organizacije i
razmnoZavanja valjkastih glista?
148
Koji su n j c c ~ c i parazitski oblici oblih glista?
Objasni zivotni ciklus trihine.

Prstenaste
(clankovite) gliste
- Annelida
Prstcnastc gii stc iii clallkoviti crVI,
prema cjelokupnoj tjelesnoj gradi i orga-
nizaciji, ostvarili su najvi si evolutivni
stupanj medu do sada pominjanim ziva-
tinjskim gruparna. Tijelo ovih glista je
Clankovito i sastoji se veeinom od veli-
kog broja segmenata iii metarnera Na
C1ancima se naiaze cekinje. a kod nekih
i kozna-misiene parapodije. Clankovitost
nije ogranicena sarno na povrsinu tijela,
vee zabvata i unutrasnje organe. Sarno se
prednji, glavni dio tijela, sa usnim otva-
rom i nekim culnim organima, jasno ra-
zlikuje od ostalih segmenata, koji su,
uglavnom, medusobno jednaki. Kozno-
misieni sloj prstenstih glista sastoji se od
kutiku\e, uzduznih i popreenib misiea.
UnutraSnja tjeiesna duplja je popreenim
pregradarna podijeijena na veCi broj (se-
gmentskih) cjclina. Clankovite gliste ima-
ju sekundamu tje\esnu duplju (celom).
Probavni 5i5tem ovib zivotinja je diferen-
6
1
Plan tjelesne organizacije
prstenastih glista
NaCln Zivota,
raznUlOZaVa/1je i klasijikacija
ciran na prcdnj e, srednje i zadnje crijevo.
Pocinj e ustima, koja se nal aze na donjoj
strani, is pod glavenog rdnja, a zavriiava
se analnim otvorom na zavrsetku tijela.
Kod veeine dobro je razvijen zatvoreni
sistem cirkuiacije tjelesnih tecnosti. Ner-
vni sistem je Ijestvicasti: sastoji se od
nadZdrijelne i podzdrijelne ganglije, te
clankovito rasporedenih nervnih cvorova
i nervnih traka koje se nalaze na trbu-
snoj strani. NajveCi broj ovih Zivotinja di-
se citavom povrSinom tije\a, a sarno neke
vrste imaju specijaIne izrasiine, ncku vrstu
skrga Ekskrccioni organi su im mctancfri-
dijc i scgmentamo su rasporcdeni .
Prstcnastc glistc se razmnoZavaju po-
Ino i bespolno. Kod nckih vrsta poiovi
su razdvojcni , a postoje i mnogi bcrma-
froditi. Oplodnja jc obicno unakrsna, a
samooplodnja 5C ddava vcoma rijetko. Ra-
zyiee je direktno iii putem metamorfoze
(karakteristicna larva se naziva trollO/ora).
13
5
SL. 157. Opei plan grade prstenastib glista. kisna glista: 1. usta, 2. zdrijelo. 3. jednjak.
4. zeludac. 5. crijcvo. 6. srcc, 7. ledni krvni sud. 8. trbusni krvni . . .
10. ncrvna vrpca. 11. jajnik. 12. sjemenici. 13. sjemena kcsa. 14. UZdUWl rruS1Cnl sloJ.
15. kruzni misici 16. epidermis. 17. kutikula.
149

SL. 158. Karakteristicni oblici prstenastih gli sta:
1. 2. 3. pijavice.
Anelide su veoma rasprostranjene zi-
volinje. Zive u slatkoj i slanoj vodi. a
neke od njih zive i u zemlji (na vla:tnim
mjestima) i kao parazili. Grupa obuhvata
od 9 000 vrsta Anelidi se dijele na tri
klase: eekinjasle glisle (Polychaeta),
maloeekinjasli crvi (Oligochaeta) i pi-
javice (Hirudinae).
Mnogoeekinjasi su najprimilivnije pr-
stenaste gliste, uglavnom slanovnici mo-
ra. Tijelo im je obraslo mnogobrojnim
eekinjama, po eemu su i dobile naziv.
Na boCnim stranama lijela eekinje obra-
zuju pramenove iii sve:tnjeve, tvoreei na-
roeite organe-parapodije (prapoeetke udo-
va). Grupa obubvata dvije skupine: slobe-
dno plivajuCe i sesilne ("sjedeee") obi ike,
koji (na dnu) grade kuCice, u obliku cijevi,
od organslcih i anorganskih tvari.
Poliheli (oko 5 000 vrsla) igraju
znaeajnu ulogu i ishrani riba. Ovoj sku-
pini pripadaju mnogobrojne vrsle crva
cjevaSa, pjeskulja, lutajucill poliheta itd.
MalocekinjaSi su prs ten as te gliste
koje zive u slalkim vodama i u vla:tnoj
zemlji. Njihova tjelesna organizacija je
daleko jeclnostavnija od preclstavnika pre-
thodne grupe. Ovi crvi nemaju parapodi-
je, tako da se rijetke eekinje nalaze ra-
zbacane po kozi (gre. oligos = malo).
Mnoge od OVID glista zive u mulju
slatkili voda i imaju veliki znacaj u
isbrani riba. Medu njima su najpoznatiji
crveni crvic (Tubifex) i mnoge druge.
Medu subozemnim predstavnicima ove
grupe najpoznatija i najznaeajnija je ki-
glista, koja u znatnoj mjeri doprinosi
provjetravanju zemljista i njegovoj plo-
dnosti. Opisano je oko 3 000 vrsta malo-

Pijavice obubvataju najslozenije pr-
stenaste gliste. Tijelo ima karakterisli-
enu formu; manje je iii vise spljosteno.
Ledna strana je ispupeena dok je
prelez.no ravna. Posloje, medu-
tim, i cilindricne forme. Dimenzije tije-
la su razlicite a duzina se krece od ne-
koliko do 20 em. Tijelo SVill pijaviea
je podije1jeno tacno na 33 clanka. Oso-
bena karakteristika su im i dvije pija-
vke, jedna na prednjem dijelu lijela (u
vezi sa usnim otvorom), a druga na za-
dnjem dijelu lijela. Hrarte se sisanjem
krvi raznih kicmenjaka. Pijavice prete-
zno zive u slatkim vodama; postoje i
vrste koje zive u moru .a nekoliko
oblika zivi u vlafnom tlu. Opisano ih
je oko 300 vrsta. Najpoznatije medu
njima su medicinska i konjska pijavica,
te brojne pijavice koje parazitiraju na
ribama, pticama i sisarima.
Koje su osnovne lcaraktcristike tjelesne organizacije prstenastih glisla?
Gdje five, i kako se razmnouvaju prstenaste gliste?
Koje su osnovne skupine prestenastih glisla?
150

Osnovne odlike i plan tjelesne
organizacije zglavkara
Raznovrsnost i
Zglavkari -
Arthropoda
klasifikacija zglavkara
Rakovi
Pauci
Stonoge
Insekti: beskrilni I krilati insekti
Zglavkari saCillJavaju neuporedivo
najmnogobrojniju i najraznovrsniju grupu
zivotinjskog svijeta. Po broju vrsta preva-
zilaze ukupan broj svih ostaJib zivoti-
njskih oblika Tijelo im je bilateraJno si-
rnetricno, clankovito i obicno se sastoji
od veeeg broja segrnenata U vezi sa
spoljaSnjorn segmentacijom, i unutraSnji
organi ovih zivoti.nja, prvenstveno nervni
sistern i srce, takoder su segmentirani.
Tjelesni segrnenti, po pravilu, nose po
jedan par ekstremiteta Na tijelu razliku-
jemo tri dijela: glavu, grudi i trbuh. Sva-
ki od njih se sastoji od nekoliko segme-
nata Ove zivotinje su pokrivene sna:znirn
hitinskim omotacem, koji je kod nekih
predstavnika impregniran krecnjackirn
rnaterijaIorn. Hitinski sloj zglavkara se
poVremeno odbacuje i obnavlja Taj cvr-
sti tjelesni ornotae naziva se egzoskelet.
Noge i ostaIi ekstremiteti su im takoder
segmentirani, cini jednu od glavnih
karakteristika ovog organizacionog lipa
Zivotinja (grC. arthon = zglob, zglavak;
pous, podos = noga). Glava i grudi kod
nekih grupa su spojeni u jednu cjelinu
pauci). Ekstremiteti raznih zgla-
vkara su raznolikog oblika i imaju razli-
citu funlcciju. Na glavi su obicno jedan
ili dva para, a nazivaju se antene i imaju
ulogu pipaka. Usni aparat takoder sadrii
modifikovane ekstremitete, koji sluze za
uzimanje i usitnjavanje hrane.
Muskulatura zglavkara jc dobro razvi-
jena i sastoji se iskljucivo od popreeno-
prugastih misica. Nervni sis tern je Ije-
stvicasto-ganglijskog tipa: saslavljen je
od nadZdrijelnih i podzdrijelnih ganglija
i trbusne Ijestvice nervnih vlakana i ga-
nglija. Od culnih organa kod zglavkara
su dobro razvijene oci. Zglavkari posje-
duju dva tipa ociju, koji istovrerneno
rnogu biti zastupljeni kod jedne te iste
zivotinje. Od ostaJih cuIa, kod ovih zivo-
linja su razvijeniji culo ravnotde i culo
mirisa (narocilo kod muzjaka), a kod ne-
kih oblika i culo sluba.
SiSlem cirkulacije tjelesnih teenosti
kod zglavkara je otvoren. Kod nekih pre-
dstavnika ovih zivotinja, jako je reducir-
an i srce uopce ne postoji. Srce zglavka-
ra je inace cjevastog oblika i
je na lednoj strani, neposredno ispod ko-
Ze. Organi za izluCivanje (ekskreciju) su
rnahom izmijenjene nefridije. Kod
skupina (insekti i stonoge) ulogu ekskre-
cije vdi narociti cjevasti organi. MaIpi-
ghijevi (MaJpigijevi) sudovi, koji se otva-
raju u zadnji dio crijeva. Organi za disa-
151


6
SL. 159. OpCi plan zglavJcara. rijeeni rak:
1. usia, 2. jednjalc, 3. reludac. 4. crijeva. 5. analni atvor. 6. srce. 7. ledni krvni sud.
8. krvni sud. 9. mazak. 10. nervna vrpca. 11. jetra.
12. jajnik. 13. mmcni slaj.
nje zglavkara su razliciti, a prilagodeni
su sredini u kojoj zive; kod vodenih zi-
votinja to su skrge, a kod vazdusnih -
traheja. Zglavkari su pretdno razdvoje-
nih polova, a kod veeine oblika izraZen
je i polni dimorfizarn.
Golema grupa zglavkara razdijeljena
je na cetiri, takoder, velike skupine (kla-
se): rakovi-ljuskari (Crustacea), pauci
(Arachnoidea), stonoge (Muriapoda) i
insekti (Insecta, Hexapoda).
Ljuskari Hi rakovi, u uzem smislu
rijeci, jedna su od najraznovrsnijih zivo-
tinjskih grupa; obuhvataju oko 30 000 vr-
sta Medu njima postoje sitni, plankto-
nski oblici, ali i veoma krupne zivotinje,
kod kojih raspon stipaljki premaSuje 4m.
Morfologija ralcova je takoder vrlo razli-
cita Njihov cvrsti tjelesni skelet (egzo-
skelet) sastavljen je od hitinske materije,
a eesto je impregriran karbonatnim soli-
mao Osnovna clankovitost je kad nekih
malo izraZena, zbog jedinstvenog oklopa
koji obuhvata glaveno-grudni dio tijela
Po pravilu, svaki tjelesni Clanalc nosi po
jedan par clankovitih nastavalca Izuzev
nekih vrsta, svi ralcovi diSu na fuge.
Najvafuiji culni organi ralcova su oei i
pipci. Kad veCine postoji par oeiju, smje-
stenih na ocnim drSkarna, a neki racici
152
imaju sarno jedno oko. Uz nckoliko izu-
zetalca ralcovi su razdije\jenih polova a
razviee se odvija putem metamorfoze,
preko karalcteristicnog larvenog stupnja
koji se naziva nauplius.
Postoje dvije skupine rakova: nib i vi-
si. Medu niZim ralcovima najpoznatije su
razne vrste dafnija (vodenbuba), ciklopsa,
ribljih vaSi, a medu visim su gamarusi, ri-
jeeni rakovi, kozice, jastozi, krabe itd.
Ralcovi su siroko rasprostranjena gru-
pa zivotinja. Naseljavaju slatke i slane
vade cije\og svijeta. Njihova uloga u pri-
radi je veoma znacajna. Oni predstavljaju
kljucnu kariku u lancima ishrane mnogih
zivotinja, a narocito riba. Mnoge vrste
ralcova koriste se i u covjekovoj ishrani;
uzgoj ralcova ima znacajno mjesto u sa-
vremenoj akvalculturi.
Paukoliki zglavkari obuhvataju oko
30 000 kopnenih vrsta. Tijelo paukova i
paukolikih zivotinja sastoji se od dva di-
jela: glaveno-grudnog i trbusnog. Imaju
ukupno sest pari ekstremiteta, ad kojih
su 4 para noge, a 2 para su usni ekstre-
miteti. Jedan par usnih ekstremiteta je u
vezi sa otrovni!n Zlijezdama i predstavlja
vamo oruzje u borbi za opstanak. Pau-
kolike Zivotinje su, po pravilu, grabljivice

i brane se na taj nacin sto isisavaj u tjc-
lesne sokove svoje Probavni trakt
im je sastavljcn od prednjeg, srednjeg i
zadnjeg crijeva Nervni sistem se sastoj i
od jedne nadhlrijelne gangJije i jedne
snrlne nervne mase koja se naJazi na tr-
busnoj strani glaveno-grudnog dijcla tijc-
la. Od culnih organa dobro su razvijeni
samo culo pipanja i oci. Organi za disa-
nje su traheje iii narocite pluene kese.
Polovi kod ovih zivotinja su razdvojeni .
Osim skorpija i nekih vrsta krpelj a. koji
su zivorodni, ostali polaZu jaja, a razviee
je bez metamorfoze.
Ovoj skupini pripadaju razne vrste
skorpija (mOOu kojima ima i veoma otro-
vnih), kosci (koji se odlil'Uju veoma du-
gaCkim nogama), brojne vrste paukova i
krpelja itd.
Klasa paukoIikih zglavkara obubvata
oko 60000 vrsta, rasprostranjenib sirom
svijeta i u svim stanistima. Medu njirna
postoje brojne vrste stetocina. prenosnika
raznih boles ti , a takoder i onrn sa otro-
vnim ujedom, koji moze biti smrtonosan
i za covjeka (erna udovica. npr.).
Stonoge obuhvataju oko 12000 vrsta
Clankovitih Zivotinja. koje se odlikuju
specificnom gradom. Tijelo irn je veCi-
nom jako vaJjkasto iIi spljoste-
no, sastavljeno od dva glavna dijela. gla-
ve i trupa Glava, na kojoj se naJazi par
pipaka, sastavljena je od 4 mOOusobno
spojena segmenta, dok trup sadrZi veei
broj , manje-vise jednakih Clanaka Svaki
od ovih segmenata, osim posljednjeg, no-
si jedan ili dva para Clankovitih nogu.
Crijevni kanal predstavIja jednu pravu
cijev koja se sastoji iz prednjeg, srednjeg
i zadnjeg crijeva Nervni sistem ima tipi-
enu Ijestvicastu gradu i pruu se trbuSno
u obliku lanca Sve stonoge, gujini ee-
sljevi i ostale iz ove grupe su
razdvojenih polova, a razviee moZe biti
direktno i indirektno.
Zivotinjc iz ove grupe su siroko ra-
sprostranjenc u raznim krajcvima svijeta
a osobito su broj nc u tropima. MOOu sto-
nogama i gujinim cesljevima ima vrsta
koje nanose stetu polj oprivrcdi . Nekc od
njih irnaju olrovne zlij ezdc, ciji je ujed
vrlo bolan, a postojc i stonogc cij i jc
olrov smrtonosan.
Insckti obubvataju najraznovrsniju
grupu zivotinj a, sa viSe od 850 000, (a
po nekima i miJi on) vrsta. po cemu prc-
vazilaze ukupan broj svih (ostalib) zivo-
tinjskih oblika, od protozoa do kicmenja-
ka Pretpostavlj a se da postoji i ogrornan
broj jos uvijek neopisanih vrsta ovih zi-
votinja. Ako se uzrne u obzir cinjenica
da se mnogi insckti j avlj aj u u ogromnorn
broju jedinki, onda postaju razumljivi
njihova uloga i i znacaj u sveukupnoj fa-
uni i prirodi uopee.
Tijelo odraslih jedinki sastavIjeno je
od tri jasno odvojena dijela: glava, grudi
i trbub; to jc jedna od vaz.nib odlika
ovog organizacionog tipa. Druga tipicna
karakteristika insekata je da uvijek imaju
tri para nogu, po cemu se jos nazivaju i
sestonoge zivotinje (Hexapoda).
Na glavi se redovno naJazi par pipaka
(antena), koje mogu biti vrlo razlicitog
izgleda. Usni aparat je veorna slozen i
sastoji se od jednog para gomjih i dva
para donjih vilica, koje mogu biti vrlo
razlicite grade, koja je prilagodena naci-
nu ishrane: grickanje. lizanje, bodenje,
sisanje itd.
Svaki od tri grudna segmenta nosi po
par nogu, koje se sastoje od pet dijelova
Grudni dio insekata. po pravilu, nosi dva
para krila koja su na gomjoj strani dru-
gog i treteg segmenta Oblik i grada kri-
la i njihova nervatura iinaju primaran
znaeaj pri klasifikaciji ovih
Kod mnogih insekata oba para su podeSe-
na ia letenje, dok je kod nekih, kao kod
tvrdokrilaca, prednji par krila jako hitinizi-
ran i pretvoren u pokrilca, a samO zadnji
153

par slufi za letenje. Kod nekih insekata
jedan par kriIa je potpuno zakrljfao
(dvokriIci: muhe, komarci i dr.), a kod
nekih i oba (buhe, stienice, vai itd.).
Crijevni kanal insekata je vrlo sloren i
razlicito graden, zavisilo od naeina ishrane.
Crijevo se sastoji od tri dijela, od kojih su
prednji i zadnji dufi od srednjeg. Na po-
eetku tankog crijeva nalaze se otvori Ma-
lpighijevih (Malpigijevih) sudova, koji fu-
nkcioniraju kao organi za izlucivanje.
Organi za disanje sastoje se od gusto
razgianate mrere traheja, Ciji ogranci zala-
ze u sve organe i sve dijelove tijela Otvo-
ri ovih cijevi se nalaze segmentamo raspo-
redeni na boCnim stranama trbuba I vode-
ni insekti obieno uzimaju atmosferski va-
zdoo, povremeno izlazeCi na povrlinu vo-
de. Larve vodenih insekata, koje five u
vodi, medutim, imaju modificiran sistem
traheja i, putem naroeitih (Iistolikih) fu-
fuih tvorevina, uzimaju kisik iz vode.
Sistem cirkulacije tielesnih teenosti ja-
ko je reduciran, a u vezi je sa razgranatom
mrerom respiracionih organa Na lednoj
strani se nalazi cjevasto srce, koje na pre-
dnjem dijelu formira jednu kratku aortu,
kroz koju se tjelesna tcenost izlijeva u tie-
lesnu duplju i dalje raznosi po tijelu.
Nervni sistem se sastoji iz glavne ga-
nglije (mozga) i trbusnog lanca meduso-
bno spojenih gangIija.
Od cula, kod insekata su naroeito do-
bro razvijeni culo vida (slorene iIi face-
tovane oei) i culo mirisa
1
2 3
Insekti su razdvojenih polova, sa izra-
renim polnim dimorfIZInom. Dosta cesta
je i partenogeneza (razvice bez opl o-
dnje). Razvice je direktno i indirektno.
Ked nekih oblika indirektno razvice (ra-
zviee putem metamorfoze) je veoma slo-
reno, a larveni period moze traj ati neu-
poredivo duze od perioda odraslih zivoti-
nja. Kao opraivaci biIjaka insekti imaju
posebno mjesto i ulogu u prirodi i ogro-
man ekonomski znacaj. Mnoge biljojednc
vrste nanose neprocjenljive stete poljopri -
vredi '(ratarstvu, povrtlarstvu, vocarstvu,
vinogradarstvu) i sumarstvu. NaroCito ve-
like stete izazivaju neke vrste koje se pe-
riodicno masovno razmnozavaju (gubari ,
skakavci, potkomjaci). Znatan brej vrsta
insekata ugrozava zdravlje Ijudi, domacih
i divljih zivotinj a, prenoseei uzroenike
opasnih zaraznih bolesti, ili ih neposre-
dno napadaju i sisuCi im krv (stjenice,
vai, buhe, obadi, strkljevi itd.).
Neki insekti su vrlo korisni i covjek ih od
davnina gaji radi dragocjenih proizvoda To
su u prvom redu peele i svilene bube. Od
drugih se pak dobijaju kvalitetni kozmeti-
Cki i medikamentni preparati (biljne vaSi ,
stitaste vai, spanska musica).
Ogromna i raznovrsna klasa insekata
razvrstana je u dvije potklase: beskrilne
(Apterigota) i krilate (pterigota). U klasifi-
kaciji ovih zglavkara na nm skupine, na-
reCito su znaeajni oblik i grada krila i us-
nog aparata, te naCin razvica
Beskrilni insekti su najprimitivniji
predstavnici ove skupine. Razvice im je
bez metamorfoze, a kod nekih oblika po-
SL. 160. oblici glavnih skupina zglavkara:
1. rakovi, 2. insekti, 3. pauci, 4. stonoge.
154

stoje ostaci trbusnih ekstrerniteta. Ova
grupa obuhvata mahom sitne insekte koji
five u zemlji, na vlafnim mjestirna, a re-
sto i u StaIlovima. Najpoznatije vrste su
seCeraSi, skokunci itd.
Krilati insekti obuhvataju sve ostale,
izuzetno raznovrsne grope insekata (sa ra-
zvijenim iIi zakrZljaIim krilima). Svrstavaju
se u veliki broj redova, od koj ih Cerno
pomenuti sarno najpoznatije predstavnike
naSe entomofaune, kao sto su: pravokri-
lei, tcnniti, vilinski konjici, vodeni cvje-
lovi, vodeni moljci, leptiri, tvrdolailci ,
opookrilei, dvokrilci, sgenice, cVrCci
buhe (tab. 6).
Tab. 6. KARAKTERISTICNI PREDSTA VNICI KRILA TIH INSEKA TA
Red
Pravolcrilci (Orthoptera)
Termiti (Isoptera)
Vilinski koojici (Odonata)
Vodeni evjetovi
(Ephemeriptera)
Vodeoi moljci (Triehoptera)
Leptiri (Lepidoptera)
Tvrdolcrilci (Coleoptera)
0pDolcrilci (Hymenoptera)
Dvolcrilci (Diptera)
(Heteroptera)
Cvrtci (HolllOptera)
Buhe (Aphaniptera)
Sicalcavei
Popei
Zrilcavei
Tenniti
Predstavnici
Vilinski konjiei
VodeDi evjetovi
Vodeni moljci (tulari)
Notni leptiri
Dnevoi leptiri
Jelenci
Strilibube

Ose
Zolje
Bumbari
Komarei
Muhe
Smrdibube
Kuone
Stitaste
LisDe
Covjeeija buha
Rovci
Bogomoljke
Bub.habc
Soviee
Moljei
Treuljei
Bubamarc
Potkorojaci
Mravi
Peele
Obadi
V odeDe
Livadske
Veliki evreei
Mali cvreci
Pasja buha
Koje su osnovne karakteristike organizacije zglavkara?
Koje su glavne skupine zgJavkara i koje su im osnovne znaeajke?
Kakvi su uloga u prirodi i ekonomski znaeaj insekata?
Koje SU osnovne skupine insekata?
155

Mekusci - Mollusca
Organizacioni tip obuhva-
ta brojnu i relativno heterogenu grupu
!ivotinja koje se odlikuju izvjesnim za-
jedniClcim osobinarna. Kao i sarno
ime kafe, ove !ivotinje imaju mehko
tijelo. Bilateralna simetrija kod mnogih
pu!eva i nekih mekusaca tokom
evolucije je naknadno poremecena. Po-
vrsina tijela oblo!ena je jednoslojnim
epitelom, sa mnogobrojnim mjezdarn'a'
koje luce veliku kolicinu sluzi. Zbog
toga je uvijek vlafno i ljigavo. Meku-
sci su pretdno vodene !ivotinje, a !ive
i na vlafnim kopnenim stanistima. Tje-
lesna duplja im je vrlo slabo razvijena
i ogranicena sarno na prostor oko srca.
TIjelo se uglavnom sastoji od tri dijela ..
Prednji dio je glava koja sarno kod
Skoljaka ne postoji. Na njoj se nalaze
usni otvori i oei, a kod nekih oblika i
(slo!eno gradeni) pipci. Kod najveceg
broja mekusaca u ustima se nalazi or-
gan za drobljenje - radula. Veci dio ti-
jela zaprema trup, koji sadrli gotovo
sve unutraSnje organe; kod mnogih pu-
!eva on je konusno izvucen i spiralno
zavijen. Medu unutraSnjim organima
najveci dio zauzima velika jetra. Trbu-
sni dio obuhvata jedan snafan misicni
(muskulozni) organ, koji se prema
svom obliku i ulozi naziva stopalo, a
sluZi za kretanje po podlozi. Iznad stopala
nalazi se komi nabor - plaSt koji obuhvata
gotovo cijelo tijelo. To je vrlo vaZan organ
mekuSaca, jer izlucuje materijal za IjuSture
koje zaStieuju njihovo mehko tijelo. Izme-
du plaSta i tjelesnog zida nalazi se ttv.
156
Plan tjelesne
organizaci}e mekusaca
Osnovne grupe i
naCin Zivota mekusaca
Ekonomski maca} mekusaca
plaStana duplja u kojoj su smje.steni Of-
gani za disanje (kod vodenih mekusaca
Skrge, a kod kopnenib "pluca").
Crijevni kana! mekusaca je dobro di-
ferenciran i sastoji se od tri dijela, medu
kojima se narocito istice dobro razvijeni
kludac. Na zadiljem kraju plaStane du-
plje nalazi se analni otvor. Sarno kod
najprirnitivnijih predstavnika nervni si-
stem je vrpCast, dok je kod svih ostalih
gangJiozan i sastoj i se od nekoliko paro-
va dobro razvijenih ganglija, medusobno
povezanih nervnim trakama.
Sistem cirkulacije tjelesnih teenosti se
sastoji od srca i sudova, koji funkcioni-
raju kao vene i arterije. Srce se na!azi na
lednoj strani i sastoji se od jedne komore
i jedne pretkornore. Sudovi se zavrsavaju
u sistemu lakuna iii kanala primarne tje-
lesne duplje, pa kafemo da rnekusci ima-
ju otvoreni sistem cirkulacije. Polni orga
n; su dobro razvijeni i imaju vrlo sloze-
nu gradu. Razrnnozavaju se iskljucivo
polnirn putem, a postoje oblici s razdvo-
jenim polovima (gonohoristi) i hermafro
diti. Veeina ih polafe jaja, a ima i vivi-
pamih (!ivorodnih) vrsta. Kod najveeeg
broja vrsta razvice je direktno, ali posto-
je i forme sa metamorfozom (larva me-
kusaca je vrlo slicna larvi anelida; sto
govori 0 njihovoj srodno-
sti). Opisano je viSe od 100 000 vrsta
mekusaca, razvrstanih u cetiri veee sku-
pine (klase): hitoni (Amphineura), pu!e-
vi (Gastropoda), skoljke (l.amellibra-
nchiata) i glavonosci

Hitoni su mal a grupa morskih meku-
koja se odlikuje nekim od najpri-
mitivnijih osobina unutar ovog organi za-
cionog lipa Glavni predstavnici ove gru-
pc su hitoni. koji su narocito za-
stupIjeni u toplim morima.
Puzevi obuhvatllju najbrajniju skupinu
veoma raznovrsnih mekusaca, koja obuhva-
ta oko 88000 vrsta, rasprostranjenih u ci-
jclom svijetu. Kod vcCinc oblika bilateralna
simetrija je izmijenjcna. Gl avnina pUZcva
ima Ijusturu. Kod nekih pUZcva Iju-
stura je sasvim rcducirana pa im je tijclo
potpuno golo. Svi kopneni pUZcvi su her-
mairoditi, ali se rnzmnoZavaju unakrsnom
oplodnjom; sarnooplodnja je prisutna sarno
kod nekih puz.cva golata Neki puzevi su
viviparni, naprimjer, neke forme slatkovo-
dnih Zivorodaca
Mnogobrojne vrste puzeva zive u mo-
ro, medu kojima su najpoznatiji predsta-
vnici priIjepaka, volaka itd. Od slatkovo-
dnih vrsta, najpoznatiji su barski puzevi:
bamjak, mali bamjak (medudoma-
tin metilja), kapica i dr. Medu
kopnenim vrstama nasih krajeva najpo-
znauJe su vrste vinogradski i baStenski
puz. te brajne vrste puzeva golaca.
. Mnogi morski i kopneni pUZcvi se ko-
nste U Ishran!. Medutim. lreba reci da neki
ad njih, osobito pUZcvi golaCi, nanosc vc-
hku stetu polj oplivrcdnoj proizvodnj i.
Skoljkc obuh vataju oko 15 000 mor-
skih i . slatkovodnih vrsta. Tijel o im j e
okloplJeno sa dvije Ijusture (desna i li -
jeva) i bilateralne su simetrije. Skoljke
nemaJ u glavu bo ostali mekuSci. Ove
zivotinje su vrl o slabo pokrelljive. a
mnoge od njih su pOlpuno nepokrelne
i sasvim su prirasle za podlogu. Kao
iskljucivo vodene zivotinje, skoljke disu
na skrge. U razvoju veCine njih j avlj a
se indirektni prcobraZaj. Dimenzije im
variraju od nekoliko milimetara do 1
metar.
Od sire poznatib morskih vrsta, ovdje
spadaju oSlri ge, dagnje. periske, biseme
Skoljke, palarnide itd., a od slatkovodnih
i barska skoljka.
7
SL. 161. QpCi plan grade vinogradslci pu!: 1. usta, 2. !drijelo, 3. valjka, 4.
!eludac, 5. crijevo, 6. analni atvar, 7. "jetra", 8. bubreg, 9. srce, 10. plucna vena, 11.
pluCa, 12. nervne ganglije, 13. jajnik. sjemenik, 14. sjerileni kanal, 15. jajavod, 16. polni
otvari, 17. stapala, 18.
157

. .:. .
::...;.." ' .. ,. .. -:.='-
\. .. " .' .::
" : ' . :: . . .... . -: ','

1
3
SL. 162. predstavnici
1. hitoni, 2. 3. pufevi, 4. glavonoki.
Skoljke su vrlo znacajna grupa zivo-
tinja koje se koriste i u ishrani zbog sva-
rljivih bjelancevina i minerala kojima
obiluju. Od njihovih IjuStura se proizvo-
de razni ukrasni predmeti (od sedefa, bi-
sera i s1.). Skoljkarstvo se danas smatra
veoma znaeajnom i unosnom granom
akvakulture, tj. kontrolisanog uzgoja eko-
nomski znacajnih vodenih organizama.
GlavonoSci su iskljuCivo morske fivo-
tinje, bilateralne simetrije. Na tijelu se ja-
soo raz1ilcuju glava i trup, dok je stopalo
reducirano i preobrafeno. Glavonoki su po
svojoj organizaciji i
najslofeniji beskiemenjaci. Glava im je ja-
soo odvojena od trupa: sprijeda se nalaze
usta, koja okruZuju 8-10 sIiafnih muskulo-
znih pipaka iii ruCica, a sa strane se nalazi
par krupnih ociju. OCi i kraci daju glavi
poseban i karakteristican izgled. Prerna
broju pipaka (krakova), glavonoki se di-
jele na oktopode (sa 8 jednakih rucica) i
dekapode pored 8 jednakih, imaju
i 2 znamo duZe rucice). Iza glave je trup
koji kod razlicitih vrsta ima razlicit
oblik, zavisi od naeina Zivota pojedi-
nih vrsta. Kod veCine glavonozaca
. ra je reducirana iii je uopee nemaju (ro-
mata ploca lignji i sipina "kost" su evo-
lutivni ostatak Glavonoki pli:
vaju izbacivanjem vode u mlazovima kr-
oz lijevak, dakle na "reaktivni pogon".
Danas u svjetskim morima fivi oko 750
vrsta glavonozaca, medu kojima su naj-
poznatije sipe. hobotnice. lignje. muzga-
vci itd. Glavonoki imaju naglaSen eko-
nom ski znacaj . U Jadranu se godisnje
ulovi oko 1 000 tona raznih glavonozaca.
Koje su osnovne odlike tjelesne organizacije
Kako se klasifikuju i kakva im je ekonomska vamos!?
158

Bodljokosci -
Echinoderma ta
Osnovne karakreriSlike i plan
tjelesne organi zacij e bodljokozaca
NaCin Zi vora i karakteristi6 7e
grupe bodljokozaca
BodljokoSci sacinjavaju specificnu
grupu iskJjucivo morskih kojc
se odlikuju radijalnom (zracnom) simetri-
jom tijela. Kod njib razlikujcmo donju
(oralnu) i gomju (apikalnu) stranu; kroz
njihova prolazi glavna osovina ti-
jela Na donjoj strani se nalaze usia, a na
gornjoj anaIni otvor. Od usnog otvora po- .
lazi pet radijalnih linija koje odreduju pra-
vac razmjeStaja glavnih organa Bitna kara-
kteristika ovih nvotinja je osoben skelct,
koji se nalazi ispod jednoslojnog komog
epitela a sastoji se od medusobno poveza-
nih kreCnjaCkih plocica ili drugih IcreCnja-
Ckih tvorevina. Ove plocice su medusobno
povezane sa posebnim Imolikim bodljama,
koje se nalaze na povdini tijela i po koji-
rna su ove Zivotinje i dobile naziv. Druga
specifiena karaktcristika bodljokozaca je to
sto imaju jedinstven sistcm za kretanje.
IZv. ambulakralni ili vodeni sistem. Sastoji
se od pet radijalnih kanala, koji su, preko
IZv. pjescanog kanala. vezani sa spolja-
snom sredinom. Radijalni kanali su pove-
zani sa ambulakraInim cijom se
kontrakcijom, pod pritiskom vode, mi pri-
pajanje za podlogu i kretanje (puzanje)
votinje.
Nervni sistem bodljokoZaca je vrpeast
i sastavljen je od razgranate nera-
va. Cirkulatomi sistem je otvoren, a kao
organi za disanje slure fuge. koje se na-
laze u predjelu usta ili na gomjoj strani
tijela. Bodljokosci su veCinom razdvoje-
nih polova (hermafroditizam je rijetka
pojava). Oplodnja razvijaju
se veeinom putem metamorfoze, a larve-
ni oblici su bilateral no simetricni.
Bodlj okoSci sc odlikuju iZulcl ll om
rcgcneracij c. Yccina vrsla
na morskom dnu. pricvrscena za po-
dlogu iii veoma usporenog krctanj a. Sve-
ga nekoliko vrSla slobodno pi iva.
Danas una oko 5 000 vrsta bodlj okoza-
ca, razvrstanill u pet klasa: morski krinovi
(Crinoidea) . morski krastavci iii trpovi
(Holothuroidea). morski jdevi (Echinoi-
dea). morske zvijezde (Asteroidea) i
zmijolike zvijezdc (Ophiuroidea).
Morski krinovi obuhvataju rclati vno
mali broj (oko 80) vrsta bodlj okozaca
izuzctnog oblika tijela, koji lice na cvi-
jetnu krunu iii pehar. Vecina ih jc pricvr-
scena za dno morskih dubina, ali su nc-
SL 163. OpCi plan grade bodljoCoZaca.
morski jd:
1. usni otvor. 2. jednjak, 3. feludac.
4. crijevo. 5. analni otvor, 6. ambulakrami
sistem. 7. ambulakrarne nolice.
8. nervna vrpca, 9. gonade.
159


5
SL. 164. predstavnici bodJjokoUica: J. morska zvijczda.
2. morske zmijuljice. 3. morski 4. morski krinovi, 5. morski kraslavci.
ke priobalne vrste u mladim stadijima
vezane za podlogu; kasnije se odvajaju i
slobodno lcreeu. OVdje spadaju razne vr-
ste morskih krinova.
Morski krastavci iii trpovi imaju va-
ljkasto tijelo u obliku krastavca, sa usti-
ma na prednjem i anaInim otvorom na
zadnjem lcraju. RadijaIna simetrija im je
jako poremeeena tako da su bilate-
rami. I skelet im je jako re-
duciran i sastoji se samo od sitnih lcre-
enjaClcih tvorevina Ove zivotinje imaju
veliku moe regeneracije: morski lcrastavci
na spoljaSnje podraZaje reaguju tako
izbace cijelu utrobu, koju kasnije regene-
riraju. Ovoj klasi pripada oko 500 vrsta
rasprostranjenib u svim morima
Morski jezevi imaju okruglasto tijelo,
sa ravnijom donjom stranom; bez
ruCica su, ali s rnnogobrojnim dugim be-
dljama i cjevastim nozicama koje se za-
vrlavaju sisaIjkarna Neke vrste imaju vr-
10 duge, bodlje sa otrovnirn
mjehurieima U ustima morskih jeZeva
naIazi se poseban i slozen organ - "Ari-
stotelova lampa" koji sluzi za struganje
hranljivih rnaterija sa podloge. Veeina
morskih jeZeva naseljava dubine do 200
m. Klasa obuhvata oko 850 vrsta veoma
oblika i drugih svojstava.
Morske zvijezde obuhvataju oko 1600
vrsta bodljokozaca rasprostranje-
nih u svim morima svijeta Tijelo im se
sastoji od jednog centralnog dijela iii tru-
pa i pet iii vise krakova ili rueica. Sa
donje strane svakog lcraka je zlijeb u ko-
me se naIaze vodeni kanaI sa ambul a-
lcralnim nozicarna, nervna vrpca i krvni
sud. Kozni skelet je sastavljen iz pokre-
tnih lcreenih ploCica. Na povrsini tijela
nalaze se bodlje. Osim njib i kvriica, na
tijelu se nalaze i simi iZfaStaji u obliku
koje sluze za zaStitu i hvatanjc
plijena Cula ovib zivotinja su veorna
slabo razvijena Na vrhovima sa
donje strane, nalaze se prirnitivne oei,
koje su u vezi sa nervnim
Morske zvijezde su odvojenib po-
lova. Oplodnja je vanjska, a razviee mo-
ze biti direktno i indirektno, sa iii bez
larvenog stupnja. Kod ovib zivotinja je
narocito razvijena moe regeneracije.
U Iadranskom moru zivi relativno veli-
ki broj vrsta rnorskih zvijezda, razlieitog
oblika i boje. Nemaju ekonomske vaZnosti .
Morske zmijuljice (oko 1 500 vrsta)
su vrlo slicne morskim zvijezdarna. Nji -
hove (kraci) su vrlo tanke, zmijo-
likog izgleda, vrlo pokretljive i jasno
odvojene od trupa. Skelet je preteZno ko-
ncentrisan u kracima. Kod nekih vrsta
postoje svjetleei organi. Vecina ovih zi-
votinja su razdvojenih polova, a oplodnja
je spoljaSnja. love zivotinje imaju veo-
rna izraZenu moe regeneracije. Mnoge
osebujan kolorit, sa jako na-
giaSenorn sposobnoseu prilagodavanja
uvjetima sredine.
Koje su osnovne odlike bodljokoUica?
160
Objasm na primjeru bodljokoUica osnovne odlike radijaIne simetrije.
i gJavne grope bodljoko!aca.

Manje poznate
grupe
beskicmenjaka
Pored pomenutih, postoji jos relativno
~ l i k i broj manje poznatih skupina beskic-
menjaka visokog sistematskog ranga, koje
su ovdje prikazane sarno inforrnativno
1
6
8
. /
KukaSi (Acanthocephala)
Bodljoglavci (Kinorhyncha)
Kolnjaci (Rotatoria)
Trbodlaci (Gastrotricha)
Sipunkulidi (Sipun culida)
Strunasi (Nematomplp ha)
Ehiuroidi (Echiuroide)
Mahovnjaci (BI )lozoa)
Valjcari (PriapLilida)
Hetognati (Chaetoghnatha)
(sl. 165.), tek toliko da se upozori na
postojanje ovih, cesto znacajnih, karika u
1ancima isbrane mnogib zivotinj a.
3
, I
9
~ 1
~ 1
SL. 165. Karakteristicni predstavnici manje poznatib grupa beskicmenjaka:
1. lcuWi, 2. bodljoglavci, 3. kolnjaci, 4. trbodlaci, 5. sipunkulldi, 6. strunaSi,
7. ehiuroidi, 8. mahovnjaci, 9. vaIjCari, 10. hetognati.
161

Opce karakteristike hordata
Klasijikacija hordata: poluhordati,
plaStaSi, bezlubanjci i kicmenjaci
Hordati
(sviikovci) -
Chordata
Karakteristike i
naCin iivota poluhordata
Osnovne odlike i
naCin Zivota plastasa
Karakteristike i
naCin iivota bezlubanjaca
Organizacioni tip hordata obubvata
veoma raznolike vodene i kopnene fivo-
tinje, koje iz razloga zauzimaju do-
minantan polofaj u fivotinjskom carstvu.
Bez obzira na ogromnu raznovrsnost, nji-
hovo tijelo je izgradeno po jednom
opeem planu, koji se znacajno razlikuje
od planova grade svih ostalih organizaci-
onih tipova fivotinja.
Jedna od najbitnijih i najzoaeajnijih ka-
rakteristika hordata je prisustvo
osovinskog skeleta iii endoskeleta Njegov
osnovni oblik je uzduZni stub vezivnog
tkiva ozoaeen kao borda (clwrda dorsalis).
Kod nilib predstavnika ove grope ona
ostaje cijelog fivota kao osovinski skelet,
dok se kod mih javlja same u embrional-
nom stanju, a zatim se zamjenjuje hrska-
vicavom iii kotanom kiemom.
Hordati su po pravilu bilateral no si-
metricne fivotinje i imaju sekundamu
tjelesnu duplju (celom).
Centralni nervni sistem im je cjevast i
nalazi se na lednoj stratii, iznad osovin-
skog skeleta, horde. odnosno kieme. Ispod
osovinskog skeleta nalaze se aijevni kanal
i srce, sa glavnim krvnim sudovima.
Sistem za disanje hordata su krge i
pluCa koji su povezani prednjim diJelom
crijeva (fdrijelom), nasuprot svim ostalim
fivotinjama. U toku embrionalnog razvi-
ca kod svih svitkovaca se u prednjem di-
jelu tijela javljaju dva reda Skrinih pro-
reu, kroz koje je !drijelo u vezi sa spo-
ljanjom sredinom. Kod ni!ih predstavni-
ka kdni otvori ostaju cijelog zivota,
dok se kod kopnenih kicmenjaka javljaju
same tokom embrionalnog razvitkao
Hordati, medutim, imaju i niz osobi-
na koje karakterisu i beskicmenjake; kao
i mnogi beskicmenjaci, imaju sekundamu
tjelesnu duplju, tijeJo sastavljeno od lri
klicina \ista (ektoderm, mezoderm, endo-
derm) itd. Posebnu slicnost imaju sa ne-
kim bodljokoScima i anelidima, sto uka-
zuje na mogucnost njihovog zajednickog
porijekla.
Prema aktuelnoj klasifIkaciji zivotinja,
kolo Chordata se dijeli na cetiri potkola
(podtipa): poluhordati (Chemichordaia),
platai (Tunicata. Urochordata), bezlu-
banjci (CephalocllOrdaca) i kicmenj aci
(Vertebrata, Craniota).
Poluhordati (ziroglavci)
Hernichordata
Poluhordati su mala grupa (svega oko
70 vrsta) mOFSkili fivetinja koje se odli-
kuju specifienom tjelesnom organizaci-

jom i naeinom zivota Tijelo im je izdu-
uno, crvoliko i na njemu se razlikuju tri
dijela: rilica, ogrlica i trup. Po svojoj
optoj gradi oni se bitno razlikuju od
svih ostalih hordata, ali su, zbog posta-
janja (nedovoljno razvijene) horde, ukJju-
Ceni u tu skupinu. Prednji dio tijela - ri-
!ica, kod raznih vrsta ima razliCit oblik,
a liCi na hrastov zir. po cernu
su i dobili naziv. Usta se nalaze na pre-
dnjem dijelu ogrlice; od usta polazi pro-
bavni trakt koji se zavdava na kraju tru-
pa (anaInim otvorom). U prednjern dijelu
crijeva (Zdrijelo) nalaze se prorezi preko
kojih se obavlja disanje. Od prednjeg di-
jela Zdrijela (u ogrlici), sa ledne strane
prema naprijed, pruZa se narociti organ
. tzv. notohord. organ homolog hordi.
dio tijela je oblozen jedno-
slojnim trepljastim epitelorn ispod koga
se nalazi sloj lcrufuih i uzduznih
Nervni sistem ovih zivotinja irna jedno-
stavnu gradu; sastavljen je od ledne i tr-
busne vrpce, koje su medusobno poveza-
ne popreenim nervnim vlaknirna
Sistem cirkulacije tjelesnih tecnosti
kod poluhordata ima specificnu gradu;
sastoji se od dva velika i vise manjih su-
dova te srcanog mjehura koji se naIazi
na lednoj strani, iznad rilice. Ekskrecioni
organi su metanefridije.
1
2
Polovi ovih zivotinj a su razdvoj eni .
Oplodnja je spolj asnj a, a razvice j e indi-
putern larvenog stupnj a, koji
IspolJava veliku slicnost sa larvama bo-
dljokozaca.
Hemihordati su siroko rasprostranj eni
u razmm kraj evirna svijeta. To su ma-
hom male crvolike zivotinje. koj e zive
pod kamenjem iii se, kao gliste, zavlace
u pijesak i mulj pored morske obale.
Najpoznatiji su obicni, veliki i mali ziro-
glavac, te neke vrste sesilnih oblika.
PlaStaSi - Tunicata
(Urochordata)
obubvataju oko 2000 vrsta
morskih zivotinja veoma karakteristicnog
izgleda i morfoloSko-anatomske organiza-
cije. Veeina ih zivi sesilnirn naCinom zi-
vota na morskom dnu, a postoje i slobo-
dnozivuCi, plankton ski oblici. Tijelo irn
je mjesinasto, bacvasto i slicno punogla-
vcima Zaba. Mnoge vrste zive u koloni-
Jama.
Veeina ovih zivotinja irna nervnu ci-
jev i hordu same u larvenom stanju i to
u repnom dijelu tijela. Poslije metamor-
foze, najceSce nestaj u horda i mozdina.
Tijelo im je obavijeno tunikom (pla-
SL. 166. Karakteristicni 0blici glavnih skupina hordata: 1. poluhordati, 2.
3. hezlubanjci. 4. kolouste. 5. hrskaviceve ribc. 6. kosljoribe. 7. vodozemci.
8. gmizavci, 9. ptice. 10. sisari.

po kojoj su i dobile naziv. Plat
je graden od naroeite celulozne materije
- tunicina, koja je u uvotinjskom svijetu
jedino kod njih prisutna.
Horda se naIazi sarno u repnom dijelu
kao sto je istaknuto, kod veeine postoji
sarno u Iarvenorn stupnju. nernaju
sekundamu tjelesnu duplju (celom).
Nervni sis tern kod ovih zivolinja je
znatno reduciran i sastoji se sarno od je-
dne ganglije, srnjdtene na lednoj strani
prednjeg dijela tijela Cirkulacijski sistem
im je otvoren, a srce ima oblik jednosta-
vne cijevi, koja naizmjenicno potiskuje
krv naprijed i nazad. Tjelesna teenost je
bezbojna
su hennafroditne zivotinje, a
pored polnog razmnozavanj a, kod veeine
oblika postoji i bespolno razmnozavanje
(pupljenjem), odnosno smjena generacija
8 7
"
164
Ovo potkolo je, s obzirorn na nagla.
morfoloSke razlike, razvrstano u lri
.a.pendikularije . (Apenclicularia),
asc/dl)e Iii morske slrcaIjke (Ascidia) i
sa/pe (Salpae, Tbaliacea).
Bezlubanjci (kopljace) -
Acrania (Cephalochordata)
Bezlubanjci obuhvataju rnaJobrojnu
grupu morskib organizama lako primitivni
imaju sve bitne karakteristike hordala.
Uproseenost tjelesne organizacije vjerova-
tno stoji u vezi sa naeinom zivota Slabo
su pokretni, a najeesee se prernjcltaju pa-
sivno, prepusteni vodenim strujama
Glavni predstavnik ove grupe zivoti-
nja je amfioksus iii kopljasta ribica. To
je mala, poluprozracna zivolinja, boeno
spljostenog i sa oba kraja zaSiljenog lij e-
15
SL. 167. Plan grade bezlubanjaca:
I uzdufui, II poprecni presjek amfioksusa:
1. predusni lijevak, 2. Skrinozdrijelna
korpa, 3. jetra, 4. crijevo. 5. analni otvor.
6. horda. 7. nervna cijev. 8. sloj.
9. epidenn. 10. ledni krvni sud.
11. vena. 12. gonade.
13. dup1ja, 14. 1edno peraje.
15. repno peraje.

la (po eemu j e i dobio naziv), duzine do
8 em. Amfioksus nema pamih ekstremi-
teta nego sarno jedan nepami kozni na-
bor, koji se pruza duz ledne i lrbusne
strane; prosirenje na zadnjem dijelu ima
neku formu i ulogu repnog peraja. lspred
okoloSkdnog otvora ovaj kozni nabor j e
rastavljen na lijevi i desni dio, koji se
prufuju duz ivica trbusne strane. N a pre-
dojem dijelu tijela se nal azi proslrani
predusni lijevak, oivicen brojnirn pipcima.
Kofu se sasloji od jcdnoslojnog kUli-
kularnog epiderm a i vrlo tankog krzna
!spod nje se nalazi dobro razvijeni mu-
skulatoroi sloj , koji se sastoj i od uzdu-
mih, segmentarno rasporedenih rrusica
Osovinski skelet sacinjava horda, koja se
prufu od prednjeg dijcla tijcla - rostuma
(Siljka) do zavrSetka repa Iznad horde je
nervna cijev, u Cijem srcdistu se nalazi
centraini kanal (neurocel). Prcdnji kraj
nervne cijevi je neznatno prosiren i pre-
dstavlja svojevrstan prapocetak mozga.
Crijevni kana! amfioksusa poeinje
kratkim ektodennalnim prcdvOljem, na
cijem se dnu nalaze usta, oivicena kra-
tkim pipcima Prednji dio crijeva je pro-
siren i form ira prostranu smnu korpu,
koja sa obje strane ima veliki broj Skr-
fuih prorcza S trbusne strane, izmedu
Koje su opec odlike bordata?
SkrZnih proreza naJ azi se j edna zlj ebasta
Ivorevina u koju se skuplj aju hranljive
Ivari i odatle sprovode u crijcvo. OSlali
dio crijcvnog kanala ima obli k prave ci -
jevi, koj a se sa lij evc strane lijela zavr-
sava analnirn Olvorom. Na desnoj Slr.mi.
pored crijeva, nal azi se nepama jetra.
Cirkul acij ski sislem se sasloji od po
jedne ledne arlerij e i IrbusTl e vcne. koje
su medusobno povezane bocnim sudovi-
ma. Srce ne posloji , ali sc na mjcslima
gdje se od trbusne aorte odvaj aju bocni
sudovi nalaze kontraktilna prosirenj a koja
vrse ulogu srca Tjelesna lcenost j e be-
zbojna i sadrii sarno limfocile i Ieukoci-
te. Razmjena plinova vrSi se u respiraci-
on om epilcIu skrga.
Ekskrecioni organi su (segmenlirano
rasporedene) nefridije.
Polovi ovih zivotinj a su razdvojeni .
Oplodnja j e spolj aSnj a, a embrionalno ra-
zviec ima manje-viSe svc obi ike razvica
visih hordata.
Bezlubanj ci su siroko rasprostranj eni
u svim morima. Oni zive zari veni u pi-
jesak i irnaju pasivan nacin zivota. Do
sada je opisano 19 vIs la iz j edne fanlilij e
i dva roda
Koje skupine obuhvata organizacioni tip hordata?
Koje su osnovne karakteristike polubordata?
Sta su bezlubanjci i koje su im osnovne karakteristike?

Kicmenjaci
(kraljeznjaci)
Vertebrata
(Craniota)
- OpCe morjoloSko-anatomske
karakteristike kicmenjaka
- Gracta i junkcija pojedinih sistema
organa kicmenjakn
- Razrnnoft;lvanje i razvice kicmenjaka
- G/avne gmpe (klase) kicmenjaka
Kicmenjaci su najmnogobrojnija i
najraznovrsnija grupa hordata, koja je
ostvarila najvisi i najslo:leniji stupanj
morfoloSko-anatomske organizacije u :li-
yom svijetu. Tokom progresivnog evolu-
tivnog mijenjanja i prilagodavanja, ki-
emenjaci su, kao ni jedna druga grupa
osim insekata, osvojili i vodenu i vazdu-
snu sredinu i sva podrucja naSe planete,
pa su postali dominirajuca grupa, organi-
zama na Zemlji. Taj evolutivni uspon ki-
cmenjaka omogucila je njihova specificna
tjelesna organizacija, po kojoj se bitno
razlikuju od ostalih hordata i drugih or-
ganizacionih tipova :livotinja
MorfoloSko-anatomska organizacija
raznih grupa kicmenjaka je veoma razli-
Cita, ali kod svih postoje izvjesne zaje-
dniCke osobine koje ih povezuju u jedi-
nstveni organizacioni tip.
Svi kiemenjaci su bilateralno sirnetricne
Zivotinje, sa dobro izraZenom unutraSnjom
segmentacijom koja je naroeito izraZena
kod niZih grupa UnutraSnji skelet im je
dobro razvijen i graden od hrskavieavih iii
kostanih elemenata, ciju osnovu cini ki-
ema, sastavljena od veeeg broja prSljenova
(vertebra-prSljen; Vertebrata). Nervni sistem
- kiemena moZdina je dobro razvijena i
nalazi se na lednoj strani iznad horde. Na
prednjem kraju, prosiren a je u nekoliko
moZdanih mjehurova
Mozak je zaSticen hrskavicavom iii
kostanom cahurom - lobanjom (cranium
- Craniota). Svi kicmenjaci, osim kolou-
166
sta, imaju dva para udova za kretanjc.
Pami udovi su kod nekih nestal i, a kod
vodenih oblika, pored parnih (grudnih i
trbusnih) postoje i neparna (ledno, repno
i podrepno) peraja. KrvOlok kicmenjaka
je dobro razvijen, a narocito srce, kojc
se nalazi na trbusnoj slrani, ispod organa
za varenje. Di su na skrge iIi pluca. Ko-
:lni omotac je sastavljen od visesloj nog
epitela.
Oblik tijela kicmenjaka je veoma ra-
zlicit. Kod niZih grupa, SlO :l ive u vodi.
tijelo je izduzeno i na njemu se razlikuju
tri dijela: glava, lrup i rep. Kod kopnenib
vrsta razvio se i cetvrti ljelesni region -
vral, pa je glava dobila moguCnost (obi-
cno visesmjernog) pokretanja. Medulim,
repni dio kod mnogih vrsta je u znalnoj
mjeri reduciran. Parna peraja su kod ko-
pnenih kicmenjaka zamijenjena karakteri-
sticnim ekstremitelima koji u raznirn gru-
pama irnaju razliCitu funkciju.
Koza kiemenjaka irna veoma sloZenu
gradu i funkciju. Pored laStite, kod nekili
sluZi i za disanje. SpoljaSnji dio - pokoZica
je sastavljena od viSeslojnog epitela, ispod
koga se nalazi znatno deblji sloj - krzno,
sastavljeno od veoma razliCitih komponena-
ta U koZi kiemenjaka se fonniraju mnog
e
tvorevine, sa raznorodnim funkcijama kao
sto su: krljuSti, Zlijezde, zubi, perje, razlicite
rome tvorevine, dlake itd.
Skelet kiomenjaka sastavljen je od tri
komponente: vezivne, hrskavicave i ko-
stane. Kao i niZi hordati, kicmenjaci

imaj u i hordu. a na kod njih ne dopire
do prednjeg dijc\ a glave (kao kod amfi -
oksusa). vee samo do zadnjeg dij ela mo-
1.ga. Kod vecine. horda se j avlj a same u
toku embri onalnog razvica, j er se u po-
stembrionaJnom razv icu 7.amjenjuje ki-
emom. dok se nj eni ostaei zadriavaj u sa-
rno izmcdu kicmcnih Skeict
kiemcnj aka se dij eli l1 a skcl et glave. tru-
pa i udova. Kod evoluli vl1 o l1 ajni zih pre-
ds tavnika cjC\ okupan skeict j c hrskav il'av
(kolouste i neke ribc). dok je kod os taJih
preteZno U skelet trupa spadaju
kiema, rebra i grudl1a kosL Horda i ki-
ema sa lubanj om nazivaju se osovinski
skelet. Kil'ma jc sastavlj cna od veceg iii
manjcg broja pr!iljenova, koji mogu imati
razli citu gradu. Sa boene strane pr!i ljcno-
va (ne svih) vezana su rebra. koja daju
osnovnu potporu zidovima tj elesne du-
plje. Sa izuzctkom nekih riba, rebra su
kod svih kiemenjaka
Glaveni skelet obubvata lubanju i
skelet lica Lubanj a jc u obliku evrste
eabure, gradene od veceg broja kosliju; u
nj oj su smjcsteni mozak i glavni culni
organi (sluba, vida, mirisa). SkeJct liea
sastavlj cn je od veecg broja lu-
kova (iii njibovih preobrazbi), koji obe-
zbjeduju potporu i funkciju vilienog, Skr-
znog i drugih aparata koji sc nalaze na
tom dijclu tijeJa
Kao je istaknuto, svi ki emenjaci ,
osim kolousta, imaju dva para udova sa
karakteristienim oreim planom grade
skeleta. Kod nekib oblika nedostaje po
jedan iii oba para, ali je to sekundama
pojava. Udovi riba su pama peraja ciji
skelet ima oslonac u tijelu. Pami udovi
kopnenib kiemcnjaka su noge, koje u
osnovi imaju islU gradu, ali eesto razlici-
tu funkciju.
Muskulatura kicmenjaka se dijeli na
muskulaturu tijela (somaticnu) i muskula-
turu organa i kore. Somati-
ema muskulatura se uvijek sastoji od po-
preeno-prugastib misiCnib vlakana U ni-
hb kicmenjaka ona je razd ijc\jena na po-
prel'ne trake - mi omere. dok se
kod visih ta segmentiranost gubi . Musku-
latura organa se sastoji od
glatkill vlakana.
Ncrvni sistcm ki emenj aka sastav lj en
j e od ccnlralnog nervnog sistema (mozak
i kiemena mozdina). perifemog nervnog
sistema (sa mnogobrojnim ziveima) i si-
mpatiekog nervnog sistema (sastav ljenog
od dva velika Zivea). a ni se pruzaju duz
bokova kieme i sadrie mnogobrojne evo-
rove. Mozak se sastoji od pet dijelova:
prednji mozak. mcdumozak, srednji mo-
zak. zadnji mozak i produzcna mozdina.
Razvijcnost pojedinih dijelova jc razlicita
i u vezi jc sa uvjeli ma i naeinom zivota.
ad mozga polazi 12 pari glavenib (mo-
zdanib) nerava, koji inerviraju organe
glave. Kiemena mozdina je nastavak mo-
zga; pruZa se citavom duZinom kraljdnicc
i iz nje ide veCi broj zivaca.
Organi za varenje kicmenjaka sasto-
j c se od crijevnog kanala i Z1ijezda ciji
sekreti ueestvuju u varenju brane. Crije-
vni kanal je diferenciran u nekoliko di-
jelova, koje sacinjavaju usna duplja, Zdri-
jelo, jednjak, u ludac i crijevo. U usnoj
duplji nalaze se jezik i zubi (kod najve-
ceg braja vrsta), a u nju se izlijevaju
produkti lucenja zlijezda Na usnu duplju
nadovezujc se zdrijelo, koje je kod svib
kicmenjaka povezano sa organima za di-
sanje. Na Zdrijclo se nastavlja jednjak, u
obliku jako rastegljive cijevi, ZCludac
predstavlja proirenje crijcvnog kanala,
pogodno da primi vcCU kolicinu hrane.
Varenje brane dovdava se u tankom i
debelom crijevu, koje se nastavlja u je-
dinstveno proJirenje zadnjeg aijcva _
kloaku, u koju se izlijevaju i cbkrecioni
i polni prodykti, ali dalctto W6r:! ...
sebni ana1Di otvon

javljaju i kod nekih riba). PluCa se
sastoje od dvije kese iii mjebu-
fa, koji su kod oblika sastavljeni iz
mnogobrojnib mjehurica iii alveola.
Krvni sistem kicmenjaka je uvijek
zatvoreo i sastoji se od srca i krvnib su-
dova. Sree je glavni organ krvotoka Sa-
stavljeoo je od nekoliko dijelova (komo-
re, prelkomore) a smjclteno je u naroei-
toj kesi (perikardu). koja je ispunjena te-
cooUu. Krvni sudovi su arterije i vene,
koje se granaju po cijelom tije\u i zavr-
se kapilara Arterije
odvode krv iz srca u tijelo, a vene je
otuda dovode u sree.
Limfni sistem je u vezi sa Jcrvnim
sistemom, a sastoji se iz limfnib
i limfnib sudova U limfnim i
Iimfnim cvorovima nastaju limfociti. koji
sa limfom dospijevaju u krv.
Ekskrecioni organi kicmeojaka su ti-
jesoo povezani sa polnim organima. Kod
ovib Zivotinja, izlucivaoje obavljaju bu-
brezi, od kojib polaze izvodni kanali -
mokrovodi. Bubrezi kicmeojaka su ko-
mpaktoi organi sastavljeoi od mnogobro-
joib ekskrecionib kaoala Kod vodozema-
ca, gmizavaca i ptica mokrovodi se izli-
jevaju u kloaku. a kod sisara (izuzev
kljunara) u zasebni mokracoo-polni (uro-
genitalni) kanal. Kod veeine kicmenjaka
postoji mokracna besika
Culni organi kicmenjaka se odLikuj u
veoma razvijeoom sposobnoscu prirnanj a
U sc nal aze zavr-
brojnib oerava preko kojih se prima-
ju mehaniCke draZi. Kod vodenib kicmc-
njaka postoje naroeiti organi boene Linij c
koji im za orijentaciju. Organi slu-
ba i kod raznil! grupa, razLi cito
su razvijeni. Oei su u stvari izdvojcni di -
jelovi mozga, specijalizy-ani za primanjc
svjetlosnib Culo vida kicmc-
njaka je evolutivno najrazvijeniji organ ski
aparat za orijentaciju u pros toru , pronal a-
fcnje hrane, blagovremeno skJanjanje od
opasnosti itd. Svi imaju dobro razvijene
organe (cula ukusa) za raspoznavanje
kvalitcta razoih materija, koje sluzc za
ishranu, a cula mirisa im je takoder do-
bro razvijeno.
Svi kicmenjaci se raVllnazovaju po-
lnim purem. Kod vodenib predstavnika
(izuzev ajkula) oplodnja je spoljasnj a,
dok je kod ostalih grupa Po-
lovi su veeinom razdvojeni ; sarno su ne-
ke kolouste i neke ribe hermafroditi.
U toku embrionalnog razvica kod
kicmenjaka se javljaju i neki osobeni or-
gaoi koji kod odraslih jedinki iscezavaju
(horda, skrge kod visih oblika i sl.)
Orgaoizacioni tip kicmenj aka se dijeli
na 6 klasa: kolouste (Cyclostol1lata),
ribe (Pisces) , vodozemci (Amphibia),
gmizavci (Reptilia), pti c e (Aves) i si -
sari (Mammalia).
Koje su osnovne karalcteristike opeeg plana grade kicmenjaka?
Koje su osnovne osobenosti grade i funkcije
168
organskih sistema kicmenjaka?
Koje su osnovne karalcteristtike naCina razmnofavanja i
razviea kicmenjaka?
Koje su glavne grope kicmenjaka?

Kolouste
(kruinouste)
Cyclostomata
- Osnovne knrakteristike kolousta
- Glavne skupine i nailn vvofa kolousta
Ova klasa obuhvata najprimilivnije
savremene kicmenjake. Kolousle nemaju
vilice po cemu se razlikuju od svih osta-
lib kicmenjaka. Usni otvor (usna duplja)
ima krumi oblik. po cemu su i dobile
naziv. Elementi kicme su slabo razvijeni ,
a horda kao osovinski skelet, funkcionira
cijelog zivota Hrskavicavi skelet kod ne-
kih vrsta uOpCe ne postoji. Kolouste ne-
maju parnih peraja. KoZa im je gola
!maju sarno jednu mirisnu duplju, sa je-
dnim mirisnim otvorom.
Ovoj klasi pripadaju dvije grupe: vni-
juljice ili pak/are i sljepulje. Zrnijuljice
oblikom lice na jegulje. !maju dva ledna,
repno i podrepno peraje. U
usnog lijevka i na jeziku nalaze se brojni
romi zubiCi. Sa svake strane iza ociju,
kod zmijuljica postoji po 7 spoljaSnjih
proreza. Boena linija im je dobro
razvijena Ovdje spadaju morska zmijuljica
13
II
(do 1 m), rijccna zmijuljica (do 50 cm)
i potocna zmijuljica iii paklara (do 25
em). Ostale paklare zivc parazitskim na-
Cinom zivota sisuci krv riba, a larvc se
mane si tnim organizmima dna. Larveni
period zmijuljica je znatno duzi nego
kod odraslih (4-5 godina). Nakon mrij e-
scenja i muzjaci i zenke ugibaju. Meso
zmijuljica je vrlo ukusno i u nekim kra-
jevima se love u velikim kolicinarna
Sljepulje iii miksine se razlikuju od
zmijuljica nizom osobina Nemaju ociju.
Oko usta imaju brkove. lmaju najvise
6 parova SkrZnih proreza Koza je gola i
veoma sluzava Zive kao parazili na riba-
rna, pa ponekad cine vece stele. Inace su
hermafroditi i razvijaju se bez metarnor-
foze. Najpoznatija je ljigava miksina, ko-
ja zivi u manjim morima, a ima je i u
Jadranu.
SL. 168. Morfologija (I) i tjelesna grada (II)
kolousta: 1. usni lijevak, 2. jednjak,
3. crijevo, 4. analni otvor, 5. bubreg,
6. urogenitalni olvor, 7. jetra, 8. srce,
9. ledna aorta, 10. trbusni krvni sud,
11. respiratorna cijev, 12. mozak,
13. nervna vrpca, 14. nOlohord,
15. ledna peraja, 16. repno peraje,
17. gonada.
Koje suo osnovne morfoloSko-anatomske karaktcristike kolousta?
Koje su glavne skupine kolousta i kakav jc njihov maQij?

- Oe morj'%Ske i
anatomske karakteristike riba
- Adaptacija na fjvot /l vadj
- Hrskavicave ribe
Ribe- Pisces
- Kofljoribe: hrskavicavi ganoidi,
koftani g(JfWidi i koSljoribe
- Osnovne adlike pravih koJljoriba,
rosprostranjenje i ekonomski VUlcaj kof(joriba
- Najmaeajnije gmpe pravilz kofljoriba
- Resoperke i dvodihalice
Ribe su najmnogobrojniia i najrazno-
vrsnija grupa 1ciemenjaka. Siroko su ra-
sprostranjene u gotovo svim vodama na
Zemlji; susreeemo ih od visokoplaninskih
potoka do olceanskih dubina, od voda
ja je temperatura blizu ta&e mrfujenja
do toplih izvora. Njihova raznovrsnost se
more porediti sarno sa insektima. Cd ko-
lousta ribc se razlikuju nizom osobina,
medu kojima je posebno prisu-
stvo vilica, omogucava aktivno pri-
hvaeanje hrane.
Imaju dva para trupnih udova: grudna
i trbusna peraja, a pored toga i 3 nepa-
rna: ledno, repno i podrepno peraje. Kod
najveeeg broja ribljih oblika kofa je po-
krivena krljustima, koje mogu biti razli-
morfologije i strukture.
stematizacija riba izvedena je prema gra-
di skeleta, obliku krljusti, izgledu peraja
i fuga, gradi srca i crijevnog kanala ild.
Na osnovu grade skeleta, sve danaSnje
ribe su razvrstane u dvije jasno razgrani-
grope: i kostane.
Hrskavieave ribe (rusljoribe. CiIO-
ndricJuhyes) predstavljaju najstariju grupu
, riba. Pretewo zive u moru. Njihov skelCI
je a tijelo je pokriveno krlju-
stima. je izduzeno, a glava je na-
prijed u siljati produZctak - ro-
strum. Usta se nalaze sa donje Slrane i
imaju oblik proreza. NajceScc
imaju pet pari, medusobno razdvojenih,
skdnih otvora, bez smnih poklopaca.
ribljeg mjehura.
su rYOyojemh P-Qlova. Kod svih je unu-
traSnja oplodnja, ali IDedu njima postoje
i jajorodne i Zivorodne vrste. Jedna od
odlika veeine
vih riba je i prepoznatljivo
repno peraje, je gomja polovina zna-
tno dufa od donje.
Kiema riba je dobro razvijena i sasta-
vljena je od mnogo pnljenova. Srce ima
po jednu komoru i pretkomoru. Imaju
p,ame nosne duplje sa pamim otvorima.
Cula kod riba su relativno dobro razvije-
na; u tom pogledu se posebno or-
gani boCne linije (dinami&o Ske-
let im je iii koStan.
nstoji 0100 620 VlSIa ovm nba, koje--
Golema i raznovrsna grupa riba, koja _ se dijele na tri sJmpinc' .ajkule (ElaJ11l0-
obuhvata oko 23 000 oblika, razvrstana branch!). raze (BatoideQ i himere (Ho-
je u veci broj skupina. Klasifikacija i si- loctplIiiil). '"
170

A 'Jrule i WPM psi se odlikuju ni-
zom primitivnilLoSQbjI!a, sc tokom
cruge evoluci$-. j zuzetno _ pril agod!Je
)etlma fivota u lI!.oru, tako da sc more
I iUJlajprilagodljivija grupa riba -
Ovdje spadaju brojne vrste morskib pasa,
medu kojima je najpoznatiji pas rnodrulj
ill playa ajkula, razne vrste rnorskih rna-
kostelja, sklatovki itd. Mnoge vrste
ovib riba Danose ve1iku stetu, uniStavaju-
Ci ogromne koliCine druge ribe. Neki od
morskih pasa su opasni i za (pas
modrulj, psina Ijudo!dera, psina haringu-
b). Meso mnogib aikula dobro....je-..za je-
10; kOb slufi za i . zradu koroib

RaZe imaiu (ledno-trbuSno) jakQ.
spljoSteno tijelo dobro prilagodeno !ivotu
na morskom dnu. Neki predstavnici ove
grupe riba irnaju e1ektritne
organe (drhtulja). Ovdje pripadaju razne
vrste rn!a, morskih golubova, dr-
htulja, testerata, morskib orlova itd.
Hiriiere su malobrojna skupina hrskavita-
vih nba neobitnog I ne!1plcriog, testo
"moDstruoznog" izgleda i grade.
KostlDe ribe > Ostei-
chthyes) obuhvata'u sve ostale savremene
ribc. 0 . se izuzetnirn bogatstvom i
-
raznovrsnolc.u __ o_blika ri-
ba_pripac:I.Loyoj--Skupini_U poredcnju sa
hrskavitavirn ribama, one sc razliJ...'Uju ni-
zorn znatajnib osobina, kojc su im orno-
guCile raznoliku specijalizaciju i adapt a-
ciju na najrazlicitijc uslovc zivotnc srcdi -
ne.
Savrcmenc kosturij atc sc dij clc na nc-
koliko u! ih sku ina: hrskavicavi iii ' ru-
sfjavi i<l!!Q!QL Choruirostei}_ u_ ' Oj c- spa-
claJU _ iii
ganoidi (Holostei) koji obuhvata-
ju- iesoperke i koslj oribc
(1eLeostei)
Stitonose imaju izdu! cno, vretcnasto
tiielo. na kome S;;- n alazi- petuzduznih
-;:-edova kostanih ploca Prednji dio glave
irn je produfen u rilo, a usta se nalaze
sa donje strane.
Nil.i.P-Qznatiji predstavnici iz ove grupe
hrskavitavih __ PDJ2.<ldaj!!_ Iamiliji
JSetri Jj.t; illensergiae). Osim jedne vrste
(ketiga) sve ribe iz D ve grupe five u
moru, ali za vrijeme mrijesta ulaze u ri-
jeke.
Njihova ikra je vrlo sitna i od nje se
pravi tuveni kavijar. Ovdje spadaju keei-
ga, jesetra i moruna, koja mo!e dostiCi
. SL. 169. Oi plan grade riba: 1. usia, 2. !drijelo sa lliglUDll, 3. !cI.Udae
4. poloriw dodaci, 5. tanka crijevo, 6. analni otvor, 7. jen, 8. 9.
10. Icdna arterija, 11, bubrezi. 12. riblji mjebl1l', 13. lcdna pmya. 1.4.
) 15. podrepno pcrajc, 16. trbuino pcrajc.

tjelesnu masu od 1 000 kg. Sve
imaju veoma ukusno meso i zbog toga
se intenzivno love. Mnoge od njib su
vee jako prorijedene.
Mnogoperke SII mala
dnoafriCkih---hrsk<MGavili- ganeidll'- Imaju
Deku vrstu "pluCnog" mjehura, koji je
povezan sa crijevnim kanalom. im
omogutava fivot u toplim vodama (siro-
kisikom).
,B.esoperke-pripadaju skup-ini
vrlQ.jmljoib i inleresan1nib riba a met:tu
savn:menim oblic!.ma_postoji sarno jedna
vrsta, koja je prvi put otkrivena tek
1938. godine (u Indijskom okeanu. u bli-
zini obale jugoistoene Afrike). Od tada je
ulovljen veei broj primjeraka, pa je bilo
moguCe steCi detaljan uvid u morfolofro-
anatomsku organizaciju ove po svemu.
osobene vrste ganoida. Savre-
mena resoperka veoma lici na neke da-
vno izumrle ribe.
Najznaeajnija osobenost
to a:'gf!: skelet pami
b
peraja ima Isli
pI e kao i skelet nogu prvib vodo-
zemaca,- je jedan od nepobitnih doka-
za da ovi vode porijeklo od resoperki.
Dvodihalice se odlikuju nizom osobe-
nosh po KOJIma u slstematici riba i lcieme-
njaICa uopce zauzunaju posebno mjesto.
One So, svakako ji:dfla od najstarijib grupa
savremenih riba i po mnogim osobinarna
su sliene najprimitivnijim hrskavicavim ri-
barna. Takoder imaju i neka svojstva repa-
tih vodozemaca kao su dvostruko disa-
nje (na Skrge i "pluta"). nosne hoane (unu-
u-amji otvon, nosni otvori) i krvotok. Dvo-
dihalice su slatkovodne ribe koje five u
tropskim krajevima Australije, Afrike i ]u-
me Amerike. gdje vode eesto presmuju.
Karla nastupi one se zarivaju u mulj
gdje ostaju mjeseci Cpa Cak i godina)
i di!u na "pluta".
I dvodihalice pokazuju veliku sli-
cnost sa vodozemclUla, om ne v e po-
'rijekIo od ovib nba, nego (lCao je ra-
172
nije istaknuto) od rcsopcrki . Dvodihalicc
su za nauku veoma illtcrcsantna grupa,
jer se kod njib ocitujc prijclaz od skr.
fnog ka plucllom disanju.
Kos/joribe su najmnog.Qbrojllija J n<lJ -
raznovrsni'a grup-'l riba, koj oj pripada go-
tovo ' % savrcmcnih ribljih oblika. Kau
siD . irii - un.-e-- k-aTC:--glilVlla' karaktcri stika
ovib riba jc prisustvo kostanog skclcta.
Kicma sc sastoji od niza kostanih prslj c-
nova. Glavclli skclct im jc potpuno oko-
Kofa je obicno prekrivena krljusti-
rna. po pravilu. imaju tipicna
peraja (pama: grudna i ncpama:
ledno. repno i podrepno).
Klasificirane su u tridesctak vetill
grupa, koje ukljucuju visc od. 20000
obhka. sto Je viSe od 4% svih postojeCih
vrsta lcicmenjaka. Narcdni prcglcd je. u
stvari. osvrt sarno na neke od najtipicni
jib i najkarakteristicnijih skupina. uzima
juCi u obzir prctcZno pripadnike naSc
ihtiofaune. Istovremeno treba naglasiti da
velilci broj vrsta kosljoriba ima ogroman
ekonomski znacaj. a posebno haringe,
pastrmke, nbe. skuSe, pljosna
tice, bakalari i dr. U tom poglcdu i po
svojoj ucestalosti u vodarna Bosllc i He-
rcegovine (98% nasih ribljih vrsta) naj-
znacajnije su pasumke i saranolike ribc.
Haringolike ribe (harillge i pasumkc;
obuhvataju gl upu-najstari-
jib od
__ s.u __ Juu:i.ngL { Clupe idae)
i pasumke (Saimollidae).
-
Haringe su relativno brojlle morske i
slatkovodne ribe. srazmjemo malib di-
menzija, koje imaju izuzetan ekODomski
znaeaj. Medu njima su najpozDatije bari-
nge. razne vrste srdela, zlatvi itd.
S;ilmonidne ribc su iroko rasprostra-
njene u slatkim i slanim vodama gotovo
cijelog svijeta (pretemo sjeveme Zemlji-
ne polulopte). Njihova osnovna karakteri-
stika je da iza 11ednog pcraja imaju i je-

SL. 170. Karakteristicni oblici glavnih skupina riba: 1-7. razni oblici hI'Skaviecvih ri.ba"
8. riba bimera, 9. latimerija. 10. i 11. 12-14. ribe dvodihalicc,
15. riba mnogoperka, 16. Kajmanova riba, 17. amija, 18. losos. 19. hamnga.
20. i 21. ciprinidne ribe. 22. jegulja, 23. 24. som, 25. morSko mo,
26. morski konjic. 27. gregorac. 28. smud. 29. 30. 31. riba poJ-i
32. cipol, 33. iverak. 34. grdobina. 35. riba korpa, 36. riba 37. baka:lar,

TIh.7. KARAKTERlSntNl PREDSTAVNICI KOSUORIBA
Red
Familija
Haringe
Haringolilce nbe
Pastrmka
(Cluptifonnu)
Lipljani
Sarani
Saranolilee nbe
(Cyprinifonnu)
Vijuni
Jegulje
Jegulje
(l,,1Iguillifonnes)
Barbuoi

(Ptrcifonnes)
Morslci pauci

Seranide
Srulce (Esocifonnes) Sruke
SleWe
(Scombrifonnes)
Listovi
Pljosnatice Iverei
(Plturonectifonnes) Oblici
Balcalari Balealari
(Gtulifonnes)
Skocci Cipoli
(Mugilifonnu)
Resnjaa
(l..ophobranchil)
dno malo "masno peraje". One takoder
imaju veIiki ekonomski i sportsko-ribolo-
vni znacaj, a po kvalitetu mesa zauzima-
ju prvo mjesto. Ovdje spadaju brojne vr-
ste pastrmki, lososa, ozimica, zlatovcica
itd. Nab ihtiofauna je bogata razoim vr-
stama ovih riba, medu kojima su pose--
174
Predstavnici
Harioga Ziatva
Srdela
Pastrmke Mladica
Losos Ozimica
Lipljeo
Saran
Ukljeva
Mreoa Krkusa
Sleobalj Crvenpcrka
Devenlca Klijen
tikov Vijun
Brlcica
Jegulja Murina
Ugor
Balavac
Smud
Barbuo
Zubatac
Spar Arbun
Paule bijelac

Pirka Kanjac
Evropska
Skusa Sabljan
Palamida Tunj
List
Iverak
Oblic
Bakalar Oslie
Manic
Cipol
Morslci leonjic Morska sila
boo zanimljive potoen& i mekousna pa-
strmlca, lipljan i mladica.
'-----------------------------

Najznatajnije i najpoznarije vrste
skupine pripadaju familijama
(Cyprinidae) i vijuna (Cobitidae).
IZ ove

Familija obuhvata gotovo
1 000 vrsta. mcdu kojima nckc imaju
naglMen ekonomski znacaj . Ovdjc pripa-
daju (razne rase). kljcnovi.
dcverike. mrcne. skobalji. linjak.
Koje su osnovne cx:llike riba?
bodorke. pliske. gage. ukljevc. crvcnpcr-
kc itd. NMa riblja fauna sc odJikuje bro-
jnim cndcmicnim oblicima ciprinida.
Familija vijuna ukljucujc oko dvadc-
sct vrsta riba, rasprostranjcnih u slatkim
vodama Evrope i Azije. OVdje spadaju
cikov. razne vrste vijuna i brkica. Nema-
ju ekonomski znacaj .
Kako su adaptirane na !ivot u vodi?
Kako se dijele savremene ribe?
Koje su osnovne cx:llike riba?
Koje su osnovne karakteristike i konjavih ganoida?
Koje su osnovne cx:llike pravih
Koje su glavne skupine savremenih
Kakav ekonomski imaju ribe?
i7S

- OpCe morj%Sko-anafOlllske
osobine vodozemaca
Vodozemci -
Amphibia
- OrgallS/"'i sistemi vodozelllflca - priiagodell osl
Zivotu na kopnll
- Noon Zivota i ramVlOZaV{/l/je
(metaflwrjoza) vodozelllaca
Vodozemci su prva grupa kicmenjaka
koja je napustila vodenu sredinu i koja
se prilagodila uvjetirna zivota na kopnu.
Taj prijelaz je uvjetovao vcoma znacajne
promjene u tjclesnoj organizaciji, kako
tako i unutraSnjoj . Embriona-
Ini raz vi tak vodozemaca se odvij a u vo-
m, gdje larve ostaj u duzi period i
na Nakon prcobraZaja (metamorfo-
ze) razvijaju se u prave kopnene kicme-
njake, koji na pluca Larve nemaju
pame udove i kreeu se pomoeu izduze-
nog pljosnatog repa, dok odrasle zivoti- .
nje imaju petoprsne pame ekstremitete
podeScne za kretanje i skokove.
Kola vodozemaca je gola.. bCl
ikakvih tvorevina, a snabdjevena je mno-
gobrojnim zlijezdama. NajveCi broj ih di-
plucima. !rna ih i bez pluca, a ta1:vi
na kozu i sluznicu usne supljine.
Kod nekih vrsta larvene skrge ostaju i u
odraslih jedinki. Srce se sastoji iz dvije
pretkomore i jedne komore, pa arterij ska:
i venska krv nisu potpuno razdvojenc.
Tjelesna toplota ovih zivotinj a jc nestalna
(poikilotcrmija). Ekskrecioni organi su
pami bubrezi. VeCina vodozcmaca, osim
unutraSnjcg, ima i srcdnjc uho. PreteZno
se razmnoZavaju u vodi. Kod nckill jc
oplodnja spoljaSnja. a kod nekih unutra-
SL. 171. QpCi plan grade vodozemaca (uba): 1. usta, 2. fdrijelo, 3. jednjak, 4. zeludac,
5. tanko crijevo, 6. debelo crijevo, 7. analni otvor, 8. jetra, 9. srce, 10. ledna arterija,
n. 12. pluCa, 13. bubrezi, 14. testisi, 15. kloaka, 16. mozak,
17. kicmena mo!dina, 18. slezena.
176

Razvice, kao je naglakno, je
putem metamorfoze.
Privredni i bioloki znacaj vodozema-
ca je neuporedivo manji od znacaja riba.
Ovo se naroeilo odnosi na beznoge i re-
pate vodozemee. Zabe su korisne !ivoli-
nje, jer unislavaju ogromnu kolicinu sle-
!nih insekala. U 10m pogledu naroeilo su
znacajne krastave !abe. U nekim krajevi-
rna !abe se upotrebljavaju u ishrani.
Vodozemei su najrnalobrojnija kJasa
kicrnenjaka, jer obuhvataju svega oko
1900 vrsta. Imaju najogranicenije raspro-
stranjenje, buduci da naseljavaju same
podrucja slatkih voda, a nema ih u moru
i na okeanskim otocima. Dijele se na tri
skupine (reda): beznogi (Apoda), repati
(Urodela, Caudata) i bezrepi (Eeaudata,
Anura) vodozemei.
Beznogi vodozemci su mala skupina
tropskih !ivotinja. Zive pod zemljom, u
blalu iIi pijesku. Tijelo im je izduzeno
(od nekoliko em do 1,5 m) valjkaslo, sa
malom glavom i kratkim repom. Po
opCem izgledu (a zbog nedostatka nogu)
jako podsjeeaju na prslenasle glisle.
OVdje spadaj u razne vrsle eeciIija,
koje !ive u tropskim, moevamim podru-
cjima zapadne Afrike i JuZne Amerike.
Repati vodozemci po obliku podsje- --
caju na I larve i odrasli imaju
rep. Sa rijetkim izuzecima, imaju dva
II
SL. 172. Osnovni stupnjevi metarmofoze !abe (I) i vodenjaka (II).
177


0
, ... ,
...
To
....... . -
...
23
SL. 173. Karakteristicni prestavnici vodozemaca: 1 i 2. beznogi vodozcmci.
311. repati vodozcmci (daZdevnjaci, tritoni, proteus, amblistoma, aksolotlo),
12. krastava Zaba. 13. ognjena Zaba (bombina), 14. alites Zaba. 15. pipa. 16. Zaba cdnjaea.
17. (gatalinka). 18. siva Zaba. 19. zelena !aba, 20. torbarska Zaba,
21. playa !aba. 22. rogata !aba. 23. kratkoglava !aba. 24. vatrena Zaba. 25. lcteea !aba.
178

ra kratkih nogu. Kod nekih ameriCkih
predstavnika ove grupe, prcdnje noge su
zakrlljale, a zadnje uopce ne postoje.
Larve imaju peraste skrge koje nakon
metarnorfoze neslaju. Ove vodozemee
posebno karakterise pojava ncotcnije, tj .
dostizanja polne zrelosti na larvenom
stupnju (na kome sc razvice i zavrSava).
Koza im je bogata zJijezdama; kod nekih
vrsta zJijczde luce otrovne sadrZaje.
Ovaj red obuhvata oko 160 vrsta ra-
zvrstanih u cetiri familije, od kojih dvije
zive kod nas. Najpoznatiji predslavnici su
covjeCija ribica, razne vrste vodenjaka
(lritona), daidevnjaci, sirene itd.
Bezrepi vodozcmci - zabe su najbro-
jnija i najraznovrsnija skupina vodozema-
ca. Odrasle zivotinje irnaju kratak trup i
nemaju rep. Zadnje noge su im znatno
duze od prednjih. Na prednjim imaju 4,
a na zadnjim 5 prsta (izmedu kojih je
kod plivajuCih oblika razapeta plovna ko-
zica). Obicno imaju bubnll duplju i bu-
bnu opnu. Kod odraslih laba nikada ne
postojc ni unutraSnjc ni spoljaSnje skrgc.
Mnoge vrstc. neposredno iza usta, imaju
posebnu opnll (rczonator). koja im sluzi
za karakteri sti cno ogl aSavanjc. Nemaju
rebara iii irn sc javljaju sarno kao rudi-
mcnti. Vceina laba polaZe jaja u vodu.
Metarnorfoza jc postupna.
Red laba se dije1i na dva podreda:
hbc bez jczika (Agiossa) i zabe sa jezi-
kom (Plzanerogiossa).
Be;jezicne tube obuhvataju svega ne-
koliko vrsla medu kojima je najpoznatija
arneriCka pip a, koja cuva jaja i larve u
naroeitim komorarna na ledima
Zabe sa jeziko11l ukljucuju sve ostale
vrste bezrepih vodozemaca, svrstane u
nekoliko familija; medu njima su najpo-
znatije mukaCi (Discoglossitiae),
zabe (Buffonitiae), (Hylida4'J;
prave zabe (Ranidae) itd.
Tab.8. KARAKTERISTICNI PREDSTA VNICI VODOZEMACA
Red
Beznogi vodozemci
(Apoda)
Rep.1i vodozemci
(Urodeln. Cauda/a)
B ezrepi vodozemci
(Anura. Ecaudara)
Zabe bez jezika
:labe sa
jezikom
Mubu!i
Krastave
bbe
Kreketu!e
Prave tabe
ribiea
VodenjlU)i
Ddde.Vl!iaci .
SiIene

Zabe mukaCi iii ognjcnc Ubc su rcla-
livno malc (4-5 an)
strana im jc narandUstofuta sa sivim mr-
Ijama Kod nas fivc dvijc vrstc bombina
Krastave iPbe (gubavicc) su
rasprostranjcnc u raznirn krajcvima svijc-
ta Vrlo su nczgrapnc, a irn jc po-
krivcna bradavicarna tc izglcda kao da jc
krastava. U vodu zalazc sarno za vrijcmc
razmnozavanja Najpoznatijc i najraspro-
stranjcnije su obicna i zc1cna krastava
Zaba Objc vrstc su ccstc i kod nas.
Koje su opCe odlike vodozemaca?
KrekeluJe su rclalivno brojna grupa
Zaba, prilagodcnib ;>;i votu na drvccu. N aj_
poznatija i najrasprostranjcnija rncdu nji-
rna jc iIi gatalinka.
Prove Zabc iii zabc u uzcrn smislu su
najbrojnija skupina Zaba sa jezikom. Ra-
sprostranjene su na svim kontinentima
osim Australije. Najpoznatijc vrste su:
zelena Zaba, velika barska zaba, travnja-
ca, zaba, grCka Zaba, razne vrstc
zaba padobranaca itd.
Koje su im ' osnovne prilagodbe za !ivot na kopnu?
Koje su osnovne odlike organskih sistema vodozemaca?
Kako se razmnoZavaju vodozemci?
Koje su osnovne grupe vodozemaca?
180

Gmizavci
(gmazovi)-
Reptilia
- QpCa lIlorj%S/w-anatolllska grada gmiwvaca
- Adapracija (prilagodba) ZivOtll lIa kopl1l1
- NaCin tivota i razmnozavanja glllizavaca
- K/asijikndja (haJerije, kOl7ljace. krokodili,
glisten' i lJl1ije) i macaj glllizavaca
Gmizavci su prva skupina kicmenjaka
koja se potpuno prilagodila zivotu na ko-
pnu, tj. u zivotnoj sredini . 6-
laVO tije10 im je pokrivcno raznim
tnim tvorcvinarna: krljustima, ploeicama,
itd. KoZa jc suha i bez zlije-
zda. Vecina gmizavaca ima dva para u
stranu okrenutih nogu, najceSce sa po pet
prstiju. Postoje i gmizavci bez nogu, ali
je to sekundama pojava. POliljacni dio
lubanje je sa kicmom povczan preko je-
dnog gleznja Srce se sastoji od jedne
komore i dvije pretkomore, ali se u ko-
mori nalazi jedna nepotpuna pregrada, pa
su venski i art.erijski krvotok potpuno ra-
zdvojeni (krokodili imaju 2 komore i 2
pretkomore) . Disu na pluca, a tje1esna
temperatura im je promjenljiva (poikilo-
termi). Veeinom su jajoradni i na kopnu
polaZu krupna jaja sa mnogo zumanjka
1
Razvijaju sc bez metamorfoze (postojc i
zivorodni gmizavci). Bubrezi su im me-
tanefrosi . Skelet je potpuno
Znacaj gmizavaca u opstoj ekonomiji
prirade je srazmjemo veliki. U mnogim
krajcvima svijeta, gdje im jc brojnost ve-
lika, oni igraju znacajnu ulogu u Zivotnoj
zajednici. VeCina gustcra i zmija unista-
vaju znacajnu kolicinu stetnih insekata,
puzeva i glodara. Sto se tice olrovnih
zmija, one nanose direktnu stetu, ujeda-
juci covjeka i korisne zivotinje. U nekim
krajevima svijeta ad zmijskog ujeda go-
disnje urnre vise hiljada ljudi i znatno
vise domaCih zivotinja.
Kola krokadila, krupnih zmija i gu-
stera se koristi kao izvrstan i veoma lra-
zen materijal za izradu kozne galanterije.
Meso mnogib komjaca vrlo je ukusno i
SL. 174. QpCi plan grade gmizavaca: 1. usia, 2. jednjak, 3. zeludac, 4 .. S.
6. tanko crijevo, 7. debelo crijev.o, 8. anaIni otvor, 9. !doaka, 10. nosm otvor; 11. trabeJa,
12. pluCa, 13. srce, 14. glavena arterija, 15. ledna arterija, 16 . .
17. kicmena moM ina, 18. bubreg, 19. mokrovod, 20. gonada (sJemenik).
181

SL. 175. Karakteristicni predstavnici gmizavaca: 1. haterija, 2 i 3. gekoni. 4. stepska
I agama. 5. drakon (zmaj). 6. uSasta okrugloglavka. 7. agama, 8. iguana. 9. blavor.
10. slijepic. 11. otrovozubi guster. 12. varano 13. sivi guster. 14. sinkus. 15. kameleon.
16. stepski udav. 17. obicni udav. 18. bjelouSka, 19. srri.okulja, 20. poljska zmija. 21. Silae.
22. kobra. 23. morska zmija. 24. Sarka. 25. zveearka. 26. gavijal. 27. krokodil.
28 i 29. kopnene kornjace. 30 i 31. morske kornjace.
182

u nekim podrucjima mnogo sc koristi u
Ijudskoj ishrani . Od zmijskog otrova sc
spravljaju lijekovi protiv raznih oboljcnja
Savrcmcni gmi zavci prcdstavljaju JC-
dan mali dio nekada vcoma broj nc ra-
znovrsne skupine zivotinja.
U mezozojskoj epohi Zcmljine pro-
slosti (prije 225 do 65 miliona gadina)
bili su najrasprostranjenija, najsavrsenija
i dorninirajuca grupa kicmenjaka na ko-
pnu, u moru i vazduhu. Njima su pripa-
dati i raznovrsni dinosauri - najkrupnije
Zivotinje svih vremena
Sada ih irna oko 5 biljada vrsta koje
se klasifikuju u cetiri grupe: haterije
(Rhynchocephalia) , komjace (Chelonia) ,
krokodili (Crocodilia) i gmizavci pokri-
veni krljustirna (Squamata).
Hatcrijc su predstavljene sarno je-
dnom savremenom vrstom ove nekada
veoma brojne i zanimljive grope gmazo-
va. To je novozelandska haterija, koja se,
zbog niza prirnitivnih osobina, smatra zi-
vim fosilom - ostatkom nekada raspro-
stranjenih pripadnika ove skupine.
Kornjace su specificna grupa gmiza-
vaca. Imaju kratko a siroko tijelo, pokri-
veno oklopom ad dva stita - lednog i tr-
busnog. Nemaju zuba, a vilice su im
presvucene roznim navlakama Ledni dio
oklopa je graden ad pet, a trbusni od
dva reda poveeih kostanih ploca Dijele
se na kopnene i morske oblike. Najkru-
pniji predstavnici ovih gmazova su iz
skupine morskih (koznih) komjaca (duzi-
ne do 2 m i mase do 600 kg).
Krokodili su veliki gmizavci sa kru-
pnom izduZenom glavom, izduzenim tru-
porn, dugim, baCno spljostenim repom i
kratkim i snafuim nogama. Oreim izgle-
dom lice na gustere, ali se od njih razli-
kuju nizom osobina. Zive u rijekama i
jezerima tropskog i suptropskog podru-
cja. Vrlo su brzi i okretni plivaCi, a van
vode se krecu sporije.
U svijetu danas zivi sarno oko 25
vrsta krokodil a. svrstanih u nekoliko fa-
milija i rodova. Najpoznatiji su nil ski
krokodil (duzine do 6 m) , mi sisipski i
kincski aligatori. tc gavijali.
Gmizavci pokrivcni krlju.slima su naj-
ramovrsnija skupina zivotinja. Zive sirom
svijcta, izuzcv Antarktika. Obuhvataju vi se
ad 4 500 vrsta, klasificiranih u dvije po-
dgrupe: guSteri (Soll/ia) i zrnije (Ophidia).
Gustcri uglavnom irnaju izduzeno ti-
jclo sa dugim repom. Veeina irna dva pa-
ra kratkih nogu; neke vrste su bel.. nogu,
ali je to sekundama pojava. Ova grupa
obuhvata oko 2 500 razlicitih oblika, ra-
sprostranjenih sirom svijeta, od kojih tre-
ba posebno pomenuti gekone, prave gu-
stere, sljepiee, varane i karneleone.
Gekoni su zivotinje sa nizom specifi-
cnih osobina. Zive u tropskirn, suptrop-
skim i pustinjskim oblastima. Kod nas su
poznati zidni i kueni macaklin i tarento-
la. Ovi gusteri ncmaju pigmenta, pa se
tokom dana skrivaju, a noeu su aktivni.
Pravi (obiclli) gllsteri imaju dobro
razvijene noge (sa po 5 prstiju) . Rep im
je mnogo duzi od ostalog dijcla tjcla.
Ovoj familiji pripada vise od stotinu vr-
sta, rasprostranjenih sirom svijeta. Najpo-
znatije su sivi i zidni guster, zelembac,
planinski guster (ovaj je zivorodall) itd . .
Sljepici su veoma osobena grupa gu-
stera. Tijelo im je zmijoliko, obicno bez
nogu. Najpoznatiji su siroko rasprostra-
njeni sljepic i blavor, koji je kod nas do-
sta cest u Herccgovilli.
Varani obuhvataju najkrupllije dana-
snje gustere. Rasprostranjelli su u Africi,
Aziji i Australiji. Ovdje spadaju sivi i ni-
lski varan, (koji moZe biti dugaeak do 4
m), te zmajevi, iguane i jos brojni guste-
ri neobicnog izgleda.
Kameleolli su prilagodeni Zivotu na
drveeu. Od svih gmizavaca, pa i guStera,
razlikuju se po dugackirn nogama Oni
183

Tab. 9. PREDSTA VNICI GMIZA VACA
Red
Predstavnici
Halerije H.lerij.

Kopnene I::ornjale
Sumskc kornjace
Banka kornjaea
Kornjate kornjac.

Velika zelena

Morske I::ornjate
Lal na kareta
Kozne komjacc
Nilski krokodili
Krokodili Misi si pski aiigalori
(CrotiociJia) Kineski aligalori
Gavijali
Gekoni Kuclli macak.lin
Tarenlola
Zidni guller
Pravi gulleri Zelembac
Planinski guller
Gulleri SIjepi6 Sljepic
Blavor
Nilski varao
Varani Zmajcvi
Iguane
Gmizavci pokriveni
Kameleoni kameleon
krljultil1)ll (Squamata)
Tigrasli pilon
Udavi Mrefusti pilon
Zmijski car
An.kond.
Smukovi
Bez olrovnih zub. Smukulje
Bjelou!ke
Sa zadnjim
Ljuta crnokrpica
Zmije Kolubride Madras
olrOvnim zubima
Musurioa
Kobre
Sa predojim Aspide
olrovnim zubima Mambe
Koraloc zmijc
Morske zmije
Poskok
i

184

ne gmiZu vee hodaju. Cuveni su po tome
mogu mijenj ati boju. MMU (oko) 85
vrsta, najpoznatiji je obicni iii spanski
karneleon.
Zmije irnaju karakteristicno izduzeno
tije1o, sa relativno malom glavom i bez
nogu; sarno kod nekih vrsta postoje ru-
dimentami ostaci ekstremiteta. Najveei
broj ovih zivotinja prilagoden je zivotu
na kopnu. Veeina zmija irna sarno desno
pluCno krilo. Mufri polni kopulativni or-
gan je paran.
Zmije su veoma brojna i raznovrsna
skupina zivotinja, koja obuhvata oko
2300 vrsta, rasprostranjenih gotovo po
cije10m svijetu. Otrovnih zmija irna mno-
go manje nego neotrovnica - svega oko
400 vrsta, od kojih veeina zivi u tro-
pskim i suptropskim krajevima.
Kod neotrovnica svi zubi su jednaki,
dok se kod otrovnica velicinom i obli-
kom isticu tzv. otrovni zubi (po jedan sa
svake strane gomje vilice), koji su u vezi
sa otrovnim zlijezdama Postoje dvije vr-
ste otrovnih zuba: cjevasti i zljebasti.
Red zmija obuhvata viSe farnilija, me-
du kojima su najpoznatije: udavi, guzevi
i
UdiJvi su najkrupnije danaSnje zmije.
Sve su neotrovnice. Najpoznatije vrste su
tigrasti piton, rnreZasti piton, car,
anakonda (koja moze biti dugaCka I pre-
ko 10 metara) itd.
GuZe .. i (kolubride) su najmnogobro-
jnija grupa zmija, sa oko 1500 '!e-
cina zivi na kopnu, a sarnO mall broJ u
Koje su opec od\ike gmiz.avaca?
vodi. Prema tome da Ii imaju otrovne
zube (koji su uvijek zljebasti) , dijele se
na tri grupe: bez olrovnih zuba, sa zad-
njirn otrovnim zubima i sa prednjim ot-
rovnirn zubima.
U grupu zmija koje nemaju otrovnih
zuba spada oko I 000 vrsta. Ovdje pri-
padaju razne vrste smukova, smukulja,
bjelouski itd. koje su siroko rasprostra-
njene i u naSim krajevima.
Grupa zmija sa Zljebastim otrovnim
zubima (koji se nalaze na zadnjem dije1u
gomje vilice) su, zapravo, poluotrovnice.
Njihove otrovne zlijezde su nMovoljno
razvijene. U naSim krajevima zivi neko-
liko poluolrovnica, kao sto su modras i
Ijuta cmokrpica. Ovoj grupi pripada i
jedna od najcuvenijih zmija - musurina,
koja unistava brazilske otrovnice.
Zmije sa zljebastim zubima (koji se
nalaze na prednjem dijelu vilice) su naj-
poznatije otrovnice svijeta Ovoj skupini
pripadaju razne vrste kobri, aspida, ma-
mbi, kora1nih zmija, morskih zmija itd.
Sarke i zvecarke (i jos neke druge)
organizaciono su najrazvijenije grope
zmija Njihov otrovni aparat je doveden
do savrSenstva Cjevasti otrovni zubi se
nalaze na prednjem dijelu gomje vilice i
u direktnoj su vezi sa krupnim otrovnim
zlijezdama Ovoj skupini sve
evropske otrovnice: poskok I vrste
Najotrovnije zmije ove skupme su
mnoge zvecarke iz Sred?je, i
Amerike. Ovdje spada naJveca otrovnlca
svijeta - juznoameriCka lahezis (do 4 m
duzine).
Gdje nve gmazovi i kako se razmnofavaju?
. 1
Kako su ldasiftkovani gnuza
VC1

Koje su najznaeajnije karakteristike otrovnica?
Kakav je znaeaj i opej polofaj gmiz.avaca u prirodi?
.185

- Qpte odlike ptica
- Homeotennija
Ptice - Aves
- Adaptacija na letenje
- Glavne gnlpe ptica i njilzove karakteristike:
trkaCice, plivaace i letaace
Ni jedna druga grupa kiemenjaka ne-
rna toliko izrazito specifienib odlika kao
ptice, po eemu se one bitno razlikuju od
svib ostalih grupa Po svojoj opeoj tjele-
snoj organizaciji, ptice su najbliZe gmi-
zavcima, od kojih vode porijekJo. Tijelo
im se odlikuje brojnim osobenostima,
koje obezbjeduju poseban naein Zivota -
letenje. Sposobnost letenja omogucila je
pticama osvajanje i zaposjedanje posebno
vaZnog polozaja u prirodi, za koji su jos
jedino prilagodeni insekti i rijetki sisari.
Tijelo ptica je pokriveno peIjem, na-
roeitim koznim tvorevinarna, sto se sma-
tra njihovim najznaeajnijim vanjskim obi-
Ij ezj em. Koza je suha, bez zlijezda (sarno
na lednoj strani, pri dnu repa, postoji tr-
tiena zlijezda). Prednji udovi ptica su
pretvoreni u krila, pomocu kojib veeina
moze da leti, dok zadnji sluZe kao tipi-
cne noge za oslanjanje i (na t1u) nose
ukupnu tjeIesnu masu zivotinje. Kod
mnogih plica krila su zakrlljaIa Ptice
nemaju zuba, a vilice su tanke, presvu-
eene roznom navlakom i Cine kJjun. Srce
im je sastavljeno od dvije komore i dvije
pretkomore, tako da su venski i arterijski
krvotok potpuno razdvojeni.
Pluca kod ptica su dobro razvijena, a
pored njih postoje i tzv. vazdusne kese i
vazduSne duplje koje se naIaze u dugim
kostima. Ptice su toplokrvne (homeoter-
mne) zivotinje, sa staInom relativno visa-
kom tjelesnom temperaturom. Imaju eitav
niz naroeitih priJagodbi u gradi kostura
Kiema je sastavljena od osobenib prSlje-
nova, a lubanja je za nju vezana jednim
potiljaenim glefujem. Mnoge kosti ptica
186
su pneumatiene, sto je vcoma znacaj no
za letenje. Kod najveceg broj a plicijih
vrsta naroeito je razvij en misicni zeludac
koji svojim radom nadomj escuje nedosta:
tak zuba Ptice su jajorodne zivotinje, a
jaja su obavijena evrstom i lvrdom kre-
enjaCkom Ijuskom. Oplodnj a je unutra-
snja Kod ptica je jako izraZena briga 0
potomstvu.
SL. 176. Opci plan grade plica: 1. k1jun,
2. jednjak, 3. voljka, 4. Zeludac, 5. tanko
crijevo, 6. debelo crijevo, 7. k1oaka,
8. analni otvor, 9. jetra, 10. srce,
11. aorta, 12. glavena arterija,
13. nosni otvor, 14. traheja, 15. pluca,
16. mozak, 17. kicmena mozdina,
18. bubreg, 19. mokrovod, 20. gonade
(sjemenik), 21. gusteraea.
8

PI ice su, uz ribc. najmnogobrojnija
grupa jer obubvalaju vik od
10 000 fonni. Neke od njih se
stalno zadriavaju na islom prosloru (sta-
namicc). dok druge u odrcdenim godi-
snjim dohima sclc. ponekad u vcoma
udaljene krajeve (sci icc).
Savremcnc plice su razvrslanc u tri
vclikc skupine (nadreda): Irkacice (Cra-
dientes=Ralilae). plivacicc (Natanl es)
(Vo/antes).
Trkacicc (Craliienles - Ratilae)
Ovoj skupini pripadaju plice sa slabo
razvijenim krilima, koje ne mogu da icte.
Perje im je ravnomjerno poredano po cije-
10m lijciu. Ovdje spadaju nojevi (Slru-
Ihionijonnes) . nandui (Rheijomles). kazu-
ari (Drollleijonnes) i kivii (Aplerygijor-
Illes) .
Nojcvi su mala grupa plica raspro-
stranjenih sarno u Africi i Arabiji. Naj-
jXlznatija vrsta je obicni noj . To jc naj-
veea danaSnja ptica; doslize i do 2.5 me-
tra visine, masu do 75 kg. Nojevi su vr-
10 brzi, a duzina koraka u trku irn dosti-
Ze i do. 3 metra Zenke jXllaZu do ) 5 ko-
mada vrlo krupnih jaja (do I 440 grama).
Amcric'Ki nojevi - nandui su takoder
mala grupa plica vrlo karaktcristienog
izgleda. Rasprostranjeni su u JUZnoj Arne-
rici. Krila su im veCa nego kod afriCkih
nojeva, ali su takoder nepodcsna za let
Poznata vrsta je nandu iii parnpaski noj .
Kazuari obuhvataju nekoliko intere-
santnib ptica koje zive u Australiji i na
nekim otocima tog podrucja Poznate vr-
stc su kazuar i emu.
Kivi plice se endemi novozelandskih
ostrva To su najmanje trkaeice, sa po-
!puno reduciranim kriJima NajjXlznatija
vrsta je obieni kivi.
Plivacice - pingvini (NaJanles)
Pingvini su mala i vrlo specificna
grupa plica adaptirana uvjetima zivota u
vodi. Cijela lij ela im jc pokri -
vena guslim, jednoobraznim pcrjcm. a
krila su prcobraiena u snazna vesla. No-
ge irn se nalaze na zadnjem kraju lijel a.
a nozni prsli su spojcni pl ovnim koziea-
rna. Vrlo su dobri plivaci. a na kopnu su
ncsprctni . Siroko su rasprostranjeni u ju-
znom polamom podrucju. Posloji oko 15
vrsta ovih plica, mcdu kojima je najpo-
7.naliji kraljcvski pingvin koji doscZC du-
zinu od ) metra.
LctaCicc (Volantes)
Ovoj grupi pripadaju sve ostalc vrste
plica Brzina borizontalnog leta se najce-
Ue krcec oko 60 kmIh, a kod boljih le-
taca (nekih plovki i Ciopa,
naprimjer) dostize 100-200 kmIh. lmaju
dobro razvijenu grudfiu kost i snaZne
grudne misice. Kosli su im
Pokrivenost perjem je razliCita kod ra-
znib vrsta; postoje tri vrste pera: kontu-
ma, paperjc i koncasta pera.
Ovdje pripada oko 8500 vrsta ptica,
razvrstanih u 35 rcdova i veei broj fami-
lija i rodova Pomenucemo gnjurce, bur-
njake, veslarice, caplje, rodarice, guscari-
ce, sokolovke, koke, galebove, golubove,
kukavice, papagaje, sove, kolibre, djetlice
i Slijedi opis osnovnib svojsta-
va (lipicnih grabljivica) sokolovki i (ra-
znorodnih) pjevaCica, dok su karakterisli-
prcdstavnici ostalih rodova prikazani
u tabeli 10.
Sokolovke iii grabljivice (Falconijor-
mes) Ove ptice imaju cvrsto i snafuo Ii-
jelo, prilagodeno za hvatanje plijena
(drugih zivotinja) kojima se hrane. Obu-
hvataju oko 220 vrsta, koje su r3SjXlre-
dene u tri jXldreda: kondori, sekretari i
prave grabljivice.
Kondori (Chathartidae) su plice gole
glave i vrata. Hrane se Najpo-
znatije vrste su andski kondor Oedna od
najveeib danaSnjib plica) te brazilski i
crni kondor.
187

SL. 177. Karakteristicni prcdstavnici ptica: 1. noj. 2. kazuar. 3. kivi. 4. pingvin. 5. emu.
6. ronac. 7. cubasti gnjurac. 8. galeb. 9. kormoran. 10. pelikan. II. ibis. 12. kaSikara.
13. siva eaplja. 14. labud. 15. siva guska. 16. cma guska. 17. divlja plovka, 18. gavka.
19. hoacin. 20. bankvinska k o k o ~ 21. kondor. 22. bjeloglavi sup. 23. stepski orao.
24. jastreb. 25. m i ~ 26. lunja. 27. soko. 28. bjdtarka. 29. fazan. 30. jarcbica.
31. tetrijeb rurevac. 32. veliki tetrijeb. 33. alpska koka.
188

( .
; . 0'
,
ll' ,
:. ' '. \
" ",y. .. :'.
-,--.,-",. ?- .:/
- ;;
25
SL. 178. Karakteristicni predstavnici ptica (nastavak): 1. Mra!, 2. liska, 3. droplja,
4. srebrena Cigra, 5. sljuka, 6. kukavica, 7. golub, 8. gugutka, 9. papagaj, 10. vuga,
11. zlatovrana, 12. ptica. nosorog, 13. kolibri, 13a pomrakusa, 14. bregunica, 15. sumska
soya, 16. usara, 17. sareni djetlic, 18. mkan, 19. lilorep, 20. rajska ptica, 21. siva vrana,
22 lasta, 23. drozd, 24. slavuj, 25. vodeni kos, 26. pastirica, 27. vrabac, 28. sjenica
29. krstokJjun, 30. rulieasti cvorak, 31. polj ska seva.
189


Sekretori (Sagittaroidea) su pred-
stavljeni sarno jednom vrstom - sekretar (Pi-
sar) koji Zivi u savanama jumo od Sahare.
Pravc grabljivice iIi sokolovke (Fa-
lconoidea) se odlikuju time njihova
pern, osim glavnog, imaju i boCno stablo.
Ovoj sk.-upini pripadaju familije: strvina-
rn. orlova i sokol ova
Strvirrari (VLllturidae) su vrlo krupne
grabljivice. Kljun im je jak i dugacak
gotovo kao glava; krila su velika. noge
snaz.ne, ali sa kraeim i manje povijenim
kandzama. Najpoznatije vrste su: bjelo-
glavi sup, crni strvinar i bijela kanja.
Orwvi (AqLlilidae) obubvataj u brojne
vrste poznatih ptica, od kojih su neke vr-
10 krupne. Noge su irn poddene za gra-
bljeQje, a kljun je snaz.an i znatno kraci
cxl glave. Ovdje spadaju suri orno. orao
orao orao bradan. razne
vrste mi sara. jastrebova. kobaca, eja. lu-
nja itd. Mnoge vrste orlova su veoma
prorijedene i ugrozene.
Sokowvi (Fa Icon ida e) su izuzetni le-
taCi dobrog vida, koji svoj plijen bvataju
i u letu; neke vrste sokolova u
nju dostizu brzinu i do 350 kmJh (I) pa
su ranije za lov ostalih ptica.
OVdje spadaju brojne vrste sokolova. me-
du kojima su najpoznatiji sivi i step ski
soko, soko lastavi car i razne vrste vjetru-

Koke (Gallifonnes) irnaju kratka i
zaokrugljena krila, nepodesna za dugaCke
letove. Koke nose veti broj jaja. Kcxl
mnogih vrsta je jasno izraZen polni di-
morfizam; muzjaci su veti cxl Zenki i
pokriveni su pcIjem zivabnih boja, a pera
su narocito dugaCka u rcpu.
Red obuhvata nekoliko familija, cxl
kojih su najpoznatije prnve koke (Galli-
dae) i tetrijebi (Telraonidae) .
Familija koka ima cxl 200 vrsta
i mnoge cxl njih imaju velOO privredni
znacaj. Sve rase domaec zivine vode
porijeklo cxl divljih koka. Ovdje spadaju
i bankvinska koka. paun, eurka, biserka,
razne vrste fazana. jarcbicc. prepelice itd.
Tetrijebi suo po broju vrsta. znarno
manja skupina. Ovdjc spadaju veliki i
mali tetrij eb. Ijdtarka. bijela jarcbica itd.
PjcvaCicc (PasseriJormes) Pjevacice
obuhvataju vise od 6000 vrsta, tj. vise
od polovinc vrsta cij ele klase ptica. Za
ovu skupinu se moze reei da je karakte-
izuzetno velika raznovrsnost, pa je
vcoma tclko dati neki njen opeti opis. S
obzirom na gradu donjeg grkljana ove
ptice se dijele na dva podreda: kricalice
i prave pjevacice. Prvi podrcd ukljucuje
oko 1 000 ameriCkib i istocnoindijskih
ptica Sve os talc vrste pripadaju pravim
pjevacicama. koje su razvrslane u velOO
broj familij a i rodova, rasprostranjenih
svij eta Slijedi pregled nekoliko fa-
milija. sa najpoznatijim predst avnicima iz
omitofaune.
Vrane (Corvidae) su najkrupnije
pjevaeice. iako. zapravo, ne pjevaju vee
gaeu iIi kreste. Najpoznatije su gavran,
siva i cma vrana, gacac, svraka. cavka i
kreha
VlIge (Oriolidae) ukljucuju oko 70
vrsta ptica rasprostranjenih u Australiji,
Africi i Aziji. Kod nas je poznata vuga
iIi zuj a.
Zebe (Fringilidae) su siroko zastu-
pljene sirom svijeta, osim Australije.
Ovoj familiji pripadaj u brojlle vrste zeba,
ceSljugara. zimovki , krstokljuna i vraba-
ca.
Seve (AlaLiidae) irna oko 250 vrsta;
pretdnq zive u Evropi i Aziji, a najpo-
znatije su poljska i seva.
Sjenice (Paridae) obuhvataju oko 300
vrsta rclativno malih ptica sa kratkim
pravim kljunom i dosta jakim nogama.
Rasprostranjene su sirom svijeta; najpo-
znatije su obicna, plavetna, bijela, dugo-
rcpa i druge sjenicc.
191

Svracci (Laniidae) su takoder velika
grupa pjevatica sa oko 450 vrsta Medu
njima su najpoznatiji i najrasprostranjeni-
ji obitni, veliki i sivi svratak.
Grmllse (Silvidae) su (mnogobrojne)
male ptice, dobri pjevati. Siroko su ra-
sprostranjeni po cijeloj Zemlji. OVdje
spadaju brojne vrste grmusa, medu koji-
rna je najceSca obicna grmusa
Koje su o p ~ t karaktcristike ptica?
Drozdovi (Turdidae) obuhvatIlju viSe od
200 vrsta malih i srednje ve1ilcih ptica, me-
du kojima su najbolji pjevaci u pticijem
carstvu. OVdje spadaju kos, razne vrstc
drozdova i slavuja, crvendac, crvenpcrkc
itd.
lAste (Hirudinidae) imaju oko 125
vrsta izuzetnih letacica, rasprostranjenih u
mnogim krajevima svijcta. Najpoznatije su
seoska, gradska i obalska lasla i druge.
Koje su osnovne anatomske karakteristike plica koje
im omogueavaju letenje?
192
Kakva je tcrmoregulacija kod ptica?
Koje su glavne skupine ptica?
Znaeaj plica!

- Opste karakteristike Slsara
Sisari (sisavci)
Mammalia
- Naon Zivota i ralJllnoiavanje
- Klasifikacija sisara: nib i sisari
- Kamkteristike kljlllwra i to/'bam
Kl asa sisara. kojoj pripada i covjck.
obuhvata zivotinjc kojc su dosliglc najvi-
si stupanj evolucij e i koje danas prcdsta-
vljaju dominirajucu grupu u zivom svije-
tu. OdJik-uju se nizom specificnih osobina
po kojima se izdvajaju od ostalih zivoti-
nja i koje su Un omogucile prilagodava-
nje najraznovrsnijim zivotnim uslovirna.
Osim malobrojnih izuzetaka, svi sisari
su pokriveni dlakom. Koza Un je bogata
zIijezdama i njihovim tvorevinama. Kod
ogromne veCinc sisara oba para udova su
noge. Kicma im JC sastavljena od prslje-
nova; u vratnom dijelu svih vrsta ima ih
7. Posjeduju tri vrste zuba: sjekutice.
ocnjakc i kutnjake. Svi si sari doje svoje
mladunce mIijckom. koje je produkt lu-
cenja mlijeenih zIij ezda. Imaju stalnu tjc-
lcsnu temperaluru. 0. homeOlcnnnc su zi-
volinje. iZUlC\' grupe kljunara. embrioni
se hrane posredstvom slozcnog organa
pIacente (posteljice) i rastu u organizmu
majke. Srce sisara sadrZi dvije komore i
dvije pretkomore. Unutrasnj ost tjelesne
duplje je dijafragmom podijeljena na dva
dijcla: grudni i trbusni.
Sisari obuhvataju oko 4500 vrsta ki-
cmenjaka, rasprostranjenih sirom svijeta
Njihova klasifIkacija se primamo zasniva
na osobenOSlima embrionalnog razvica,
anatomiji i ponaSanju. Prema prvopome-
nutom kritcrijumu dijcle se na aplacenta-
Ine (niZc) sisare (bcz piacente = Apface-
/ltalia) i pl acentalne (vise) sisare (Place-
nrafia).
5
SL. 179. plan grade sisara: 1. usna duplja. 2. wrijelo. 3. 4. tanka erijevo.
5. debelo crijevo. 6. analni otvor. 7. jetra. 8. gusteraea.9. dusnik. 10. pluca, 11. srce.
12. aorta, 13. dijafragma. 14. mozak. 15. lcicmena moMma, 16. bubreg. 17. mokrovod.
18. molcracni mjehur. 19. gonade (testlSl).
193

Aplacentalni (niZi) sisari
U sisavce bez piacente spadaju kljuna-
ri (MonotremaJa) i torbari (Marsupialia).
Kljrl1lari (jednootvori) obubvataju ma-
li broj vrsta primitivnib sisara,
nib sarno na austraIij ske zooge-
ografske oblasti. To su jedini sisari koji
polaZu jaja. Vii ice su im oblozene ro-
mom materij om, koja (zajedno s njima)
neku vrsIU k1juna. Odlikuju se ni-
zorn primitivnib osobina,
za gmizavce (prisustvo k1oake, jajoro-
dnosl, svojstva jajeta itd.).
Ovoj grupi pripadaju k1junari (sarno
jedna vrsta) i mravlji jezevi (tri vrste)
koji su rasprostranjeni u Novoj Gvineji .
Torbari su takoder primiti-
vna grupa sisara. Zivorodne su zivotinje;
Kojc su opec karakteristike sisara?
mladunci se, medutim, radaju nedovoljno
razvijeni , pa se njihovo razvice
u posebnom komom naboru Ii -
jela - torbi. U kasnijim razvojnim [aza-
rna torba sluzi za zaSti tu. skrivanj c i tra-
nsport mladunaca. Mlijccne bradavice sc
naIaze na onom dijclu lrbull a koji jc po-
krivcn torbom. Tj c\esna temperatura tor-
bara jc veca nego u kljunara, ali je zna-
tno manj a nego kod visw sisara.
Ovi sisari su uglavnom stanovnici au-
straIijske zoogeografskc oblasti , gdje zivi
oko 250 vrsta. Dijele se na dvije podgru-
pe: torbari sa vise sj ekutica i torbari sa
maIo sjekutica. U prvu skupinu spadaju
ameriCki oposumi, torbarski vuk, torbar-
ske kune, torbarske krtice itd. U drugoj
grupi su mnogobrojne vrste australij skib
kcngura, vombate, koaIe itd.
Gdjc zive i kako se razmno!avaju sisari?
Koje su glavne grupe sisara?
Koj e su opec odlike kljunara i tOTbara i gdje oni zive?
- Opee odJike p/acenJalnil! sisara
Placentalni
- RllZJlOvrsnost i klasifikacija visil! sisara
(visi) sisari
(placentaIia, Eutheria)
- Papkari. mesojedi i primali
- Ostali sisari: bubojedi, Ijiljci. Ijuskavci. krezubice.
glodari, kopitari. surlaSi. kitovi, perajari
Ovoj potklasi pripada najveei broj sa-
vremenib sisara, a ad njibovib ostaIib
predstavnika razlikuju se po nizu osobi-
na. Urogenitalni otvor im je sasvim
odvojen od anaInog. EmbrionaIni razvi-
tak se zavrlava u materici, a za ishranu
i disanje embriona sluzi slozena tvorevi-
194
na placenta (posteljica, pladva). Mlijecnc
zlijczdc imaju dobro razvijene mlijeene
bradavice. Tjelesna temperatura kod
odraslih je visoka i staIna. Gotovo kod
svib predstavnika ove skupine postoji
smjena mlijeenib i stalnib zuba.

Ova grupa obuhvata relativno hetero-
gene zivotinje klasificirane u sedamnaest
redova, sa veeim brojem familija i rodo-
va, rasprostranjenih sirom svijcta. VcliCi-
na (duzina) irn varira od svega nckoliko
centimetara do 30 metara.
U placentalnc si savcc spada veCi broj
kara1.1.cristienih sJ..."Upina (rcdova); tabcla 11.
Slijedi ndto siri prikaz papkara (prctcZni
biljojedi), rncsojcda i prirnata (prctczni
biljojedi, mesojedi iii svaStojedi). dok su
za ostale redove naznacene sarno njihovc
raspoznatljive osobenosti.
Papkari (Artiodactyla)
Papkari su veeinorn krupni sisari koji
se hrane ' biljnorn hranom. Nogc su im
dugaCke, sa dva iIi cetiri prsta, koji se
zavrSavaju debe 10m roznom navlakom -
papkom iii kopitom.
Obicno imaju po 44 zuba. ali jc taj
broj kod nekih skupina znatno reduciran.
Mnogi papkari prezivaju hranu. zbog ce-
ga imaju posebnu gradu zeluca. U vezi
sa ovim izvrSena je i razdioba na dvije
skupine (podreda): nepreZivari (Nonrumi-
nantia) i prdivari (Ruminantia).
NcpreZivari u obje viI ice imaju sve
vrste zuba (sjekutiee, ocnjake, pretkutnja-
ke i k'Utnjake). Zeludac im je jednosta-
van. Noge su relativno kratke, sa po ce-
tiri prsta Ovorn podredu pripadaju dvije
familije: svinje (Suidae) i nilski konji
(Hippopotamidae).
Medu svinjama najpoznatije su divlja
i domaca svinja, babirusa, bradavicasta
svinja itd., a medu nilskim konjima obi-
cni nilski konj i mali rijeeni konj .
PreZivari su relativno velika i hetero-
gena skupina sisara Odlikuju se sloze-
nim i visedijeinim Zeiucem. Gutaju nesa-
zvakanu ili slabo SaZvakanu hranu, koju
poslije iz zeluca vracaju u usta, prezva-
kuju je i usitnjavaju ("prezivaju"). Zelu-
dac im je trodijelni (deve i neki m o s u ~ n
jeleni) ili cetverodijelni (svi ostali). Ce-
tverodijclni zeludac cine burag. kapura.
listavac (knjiZavci ) i sirisle. VcCina ih
irna rogovc. SjckutiCi gomjc vilicc su rc-
ducirani, a ccsto i ocnjaci . U preZivarc
spada viSc farnilija papkara, a pornenucc-
rno samo najznaeajnijc: kamilc (Ca/lleli-
cine). jelenc (Cen'idae) . suplj orogc prd i-
varc (Bovidae) i zirafe (Giraffidae) .
Kamile (deve) su bezrcpi dvopapkari
sa grbama od naslaga rezcrvnog rn,L>nog
tkiva Nascljavaju stcpska i pustinjska
podrucja sjcvemc Afrike i jugozapadne
Azije (jednogrba deva) , odnosno srednje
i istocne Azije (dvogrba deva). Mogu po-
piti ogromne kolicine (cak i slane) vode
pa bel. nje rnogu iz.driati i do mjesec da-
na. Ovoj sJ..."Upini pripadaju i cetiri vrste
juznoameriCkih (bezgrbih) lama.
Jeleni ncrnaju sjckutica u gomjoj vi-
lici. Muzjaci imaju kostane rogove, koji
svake godine otpadaju i zamjenjuju se
novim. Najpoznatiji su obicni i jelen 10-
patar, sma, los, irvas, mosusni jeleni itd.
Supljorogi preiivari obuhvataju vise
od 50 rodova i mnogo viSe (oko 150)
vrsta. NajceSce imaju rogove, koji ne
otpadaju svake godine. :Zeludac je podi-
jeljcn u cetiri dijela. Ovdje spadaju bro-
jne vrste i pas mine govcda, bivola, ova-
ca, muflona, domaCib koza, divokoz.a,
antilopa itd.
ZiraJe su mala skupina veoma intere-
santnih i osobenih prei.ivara, karakteristi-
cnog izgleda. lrnaju sarno po dva prsta
na svakoj nozi, a u gomjoj vilici nemaju
sjekutiee i ocnjake. Zeludac im je cetve-
rodijelni. U ovoj porodici postoje sarno
dvije vrste: zirafa (glava na visini i do
6 m) i okapi (glava na visini do 3 m).
Mesojcdi - zvijeri (Carnivora)
Ova grupa obubvata relativno beten;>-
gene zivotinje,koje imaju i neke znaCa-
jne zajedniCke karakteristike. Tokom du-
gotrajne evolucije, prilagodili su se na
mesnu hranu. U tom pogledu posebne je
195

znaeajna karakteristiena graeta zuba Sje-
kutici su mali, po tri sa svake strane. Iza
njih nalazi se po jedan veoma dugaeak,
snaian i ostar oenjaJc, a zatim kutnjaci ,
koji se takoder odlikuju specifienom gra-
etom. Broj zuba se razlikuje po pojedi-
rum grupama. Ovi sisari veeinom imaju
po pet prsta na svakoj nozi. Prema naei-
nu oslanjanja na tlo prilikom kretanja
meetu njima ima prstaSa, poluprstaSa, po-
lutabanaSa i tabanaSa. KandZc na nokti-
rna su obieno ostre i mogu biti uvlaeive
neuvlaCive.
Red se dijeli na sedam familija, a sli-
jedi kratak osvrt na: maCke (Felidae),
pse (Canidae), kune (Mustelidae) i me-
dvjede (Ursidae).
MaCke imaju okruglastu glavu, kratJee
vilice i samo 30 zuba Oenjaci su im du-
gaeki i ostri. One su prstaSi. Na pre-
dnjim nogama je pet, a na zadnjim eetiri
prsta. KandZe su ostrc i uvlaeive. Ova
grupa naseljava sve kontinente, osim Au-
stralije (izuzimajuCi domaee maCke). Me-
etu njima postoje znatne razlike u pogJc-
du tjeJesne rnase, od nekoliko do gotovo
300 kilograrna OVdje spadaju lav, tigar,
leopard, divlja maCka, domaca maCka (sa
mnogobrojniro rasarna), ris, gepard itd.
Psi imaju izduzenu njusku, sa duga-
Ckim vilicama u kojima se nalaze 42 zu-
ba. Grbice na kutnjacima nisu tako ostre
kao u macaka Noge su im podeSene za
treanje, ali i za skakanje. KandZe na pr-
stima su tupe i neuvlaeive. Rasprostra-
njeni su na svim kontinentima. OVdje
spadaju vukovi, lisice, sakali, psi itd.
Kune obuhvataju najmanje vrste reda
zvijeri. Tijelo im je obieno izduzeno, no-
ge su kratJee, a sape su petoprste. Neke
od njih su tabanaSi, a neke polutabanaSi.
Dlaka ovih zivotinja je gusta i fin a, pa
su mnoge od njih skupocjeni krznaSi.
OVdje spadaju brojne vrste kuna (kuna
bjelica, kuna zlatica), lasice, bermelini,
nere, j azavac, vidre itd.
196
Mcdvjedi su najkrupniji predstavllici
iz reda zvijeri. TIjelo im j e snaZno i zde-
pasto. To su petoprsli labanaSi, a kandze
su jake i neuvlaeive. Ovoj porodici pri-
padaju mrki, cmi i libetski medvj cd. te
grizli i bijeli medvjcd.
Primati (Primates)
Ova skupina sisara (koj oj pripada i
eovjek) obubvata polumajmull e (lemure.
aveli) i maJmune (sirokonose i uskoll o-
se).
Polumajmuni su pretdno male zivo-
tinje, koji cio zivot provode na drvecu.
Kao ogromna vecina ostalih nocnih zivo-
tinja, imaju velike oci. koje su kod mno-
gill vrsta okrenule naprijed. Veeina ih
ima dugaeak rep. Gotovo na svim prsli-
rna su pljosnali nokli (sarno nekoliko vr-
sta imaju kandZe). U odnosu na majmu-
ne mozak im je primilivnije grade. Red
polumajmuna se dijeli na dva podreda:
lemuri (Le/lluroUiea) aveli - avetnjaci
(Tarsioidea).
Majmuni su matno savrseniji od po-
lumajmuna. Odlikuju se vecim rastom i
savrSenijim mozgom. Oene duplje su
okrenule naprijed i pOIpU no odvojene od
sljepooenica. VeCina ib je prilagodena zi-
volu na drvecu. Straz.nje noge sluze i za
krelanje i za bvatanje. Na svim prslima
su siroki plj osnati nokli. Vecina vrsta
majmuna zivi u lropskim sumama, obi-
eno u veCim skupinama. koje predvodi
najveCi i naj snaz.niji muzjak. Prema ne-
kim bilnim morfoloskim specificnoslima
razvrstani su u dvije skupine: sirokonosi
majmuni (P latyrrlzini) i uskonosi majmu-
ni (Catarrhini), a ovi opel na vise [ami-
lija, rodova i VIsta.
Sirokonosi majmulli (iIi maJmum
Novog svijeta) su srednjib iIi malih di-
menzija, a odlikuju se dugaCkirn i obicno
jakim repom i sirokom meetunosnom pre-
gradom pa su im nozdrve usmjerene
ustranu i frontalno. Palae prednje noge
ne moze se suprotstaviti ostalim prstirna.

SL. 180. Karakteristicni predstavniei sisara: 1. kljunar, 2. ebidna, 3. kengur,
4. torbarski vuk, 5. torbarska krtiea, 6. torbarska vjeveriea, 7. jez, 8. krtica, 9. letipas,
10. slijepi m i ~ 11. rovcica, 12. dlakokrilae, 13. mravojed, 14. pasanae, 15. oklopnik,
16. Ijenjivac, 17. polami zee 18. obicni zee, 19. vjeverica, 20. mrinot, 21. dabar,
22. dikobraz. 23. mis, 24. vuk, 25. lisica, 26. medvjed, 27: rakunopas, 28. vivera,
29. leopard, 30. ris, 31. tvor, 32. lasica, 33. kuna.
197

SL. 181. Karakteristicni predstavnici sisara (nastavak): I. tuljan. 2. morski lay. 3. delfin.
4. slon. 5. tenrek. 5a. trubkozub. 6. antilopa. 7. muflon. 8. bivol. 9. divlja svinja.
10. obicni jelen. 11. sjevemi jelen. 12. jak. 13. impala. 14. tapir. 15 .. nosorog.
16. divlji konj. 17. lemur. 18. ajaj. 19. drekavac. 20. mandril. 21. zamorac.
22. orangutan. 23. gibon. 24. 25. gorila
198

Rasprostranjeni su u Ju:tne
obuhvata dvije vrJo ra-
falT\1!lje: kand:tMi (pand:tMi) i ka-
PUCInI. N<!Jpoznatije vrste kandWa su
kandW i kand:tM-kepec, a u
kapucme spadaju nocni kapucini, dreka-
VCI, ern I hvataci (atelesi) itd.
Uskonosi majmuni iIi majmuni Star-
og Svijeta su znatno krupniji i raznovr-
sniji od prethodne skupine. Vccina ill
ima rep, ali on nije podesen za kvaccnje.
Nosna pregrada im je uska pa su nozdr-
ve priblikne i okrenute nadoIjc. Na svim
prstirna nalaze se nokti. Palac prednje
-:- manji je nego kod covjeka,
ali se Ipak moze suprotstaviti ostalim pr-
su u Africi, ju:tnoj
Azljl, a sarno jcdna vrsta :tivi u Evropi
(Gibraltar).
Skupina se dijeJi na tri farnilije: za-
morci (Cercopirhecidae), giboni (Hy!oba-
todae) i covjekoliki majmuni (Ponigidae.
Anthropol1lorphidae).
Zamorci (repati iii psetoliki uskonosi
majmuni) obuhvataju relativno veliki broj
naih uskonosih majmuna, rasprostranje-
nib u afriCkim prMumarna Najpoznatije
YrSte su zeleni zarnorac, rnakakus, magot,
pavijani, mandrili, babuni itd.
Giboni su majmuni srednje velicine.
OdIikuju se, prije svega, izuzctno duga-
Ckim prednjim ekstremitetima. Nemaju
repa ni obraznih kesa i po tome su slicni
covjekolikim majmunima Farnilija obu-
hvata nekoliko vrsta medu kojima su
najpoznatiji erni i bjeloruki gibon (Suma-
tra, Malaka).
CO"jeiroliki majmuni se odlikuju du-
:tim prednjim ekstremitetima od stra:tnjih.
Nemaju repa, obraznib kesa i :tuljeva na
sjedaIima Mozak irn je od
mozga ostalih majmuna i znatno liCi na
mozak covjeka. Palac na nije to-
liko dugaeak kao kod covjeka, ali se mo-
k suprotstaviti ostalim prstima, a ruka
ne simi sarno za kretanje nego i za hva-
Obicno hodaju a ve-
cma je bolje prilagodena kretanju po dr-
vecu nego hodanju po zemlji. Muzjaci su
znatno veei od zenki nego kod dru-
gih majmuna). Zenke radaju po jedno
miadunce.
Ova farnilija obuhvata tri roda: si-
mpanzo, gorila i orangutan.
Rod simpallZO (cimpanzo) obuhvata
vrsta rasprostranjenill u zapa-
dnoJ I srednjoj Africi . Najpoznatiji su
obicni i patuijasti simpanzo.
Gorile takoder zive u centralnoj i za-
Africi. To su najkrupniji majmu-
Ill . CIJI su muzjaci krupniji i od covjeka
NaJpoznatiji su obicni i planinski gorila
Rod oranglluma obuhvata sarno jednu
vrstu (orangutan) koja zivi na ogranieenom
podrucju ostrva Sumatre i Bornea Orangu-
tan na rnaIajskom jeziju znaci "sumski co-
vjck" (zbog veIike slicnosti, u pokretima i
navikama, s covjekom). On najCclee hoda
same na stra:tnjim nogama
U skupinu uskonosih majmuna svrsta-
va sc i familija Hominidae (ijudi), koja
obuhvata sve Ijude danaSnjice i njihove
neposredne pretke: ova porodica danas
egzistira u obliku sarno jedne, kosmopo-
Iitski raSirene vrste - Homo sapiens
("covjek razumni").
Ostali pIaccntalni sisari
Bubojcdi (kukcojedi; lnseclivora) su
najprimitivnija i evolutivno najstarija sku-
pina placentalnih sisara Njihova dugulja-
sta njuska se zavrsava rilicom. Kod mno-
gih vrsta ocnjaci su slicni sjekuticima
Bubojedi su tabanaSi iii polutabanaSi, a
na svim nogarna imaju po pet prsta sa
kand:tarna. lako se nazivaju insektivori-
rna, kukci nisu njihova jedina hrana
Ovaj red obuhvata nekoliko familija, me-
du kojima su narocito poznate: krtice
(Talpidae), je:tevi (Erinaceidae) i rovcice
(Soricidae ).
199

Red
Buboj edi
(If1Stctivora)
Ljiljei
(Chiropura)
Ljwkavei
(Phclidora)
AmeriCke krezubice
(Xenathra)
GIOOari
(RodenJiLl)
Perajari
(PinnipediLl)
200
Tab. I \. KARAKlERlSTIo.I PREDSTAVNICI SISARA

JednosjekutnicS
Krtiee
Jetevi
Rovtiee
Plodojedi
Bubojedi
Oldopnici
Mravojedi
Ljenjivei
:letevi

Puhovi
Vjeveriee
Dabrovi
Frasenca
Foke
Mod.evi
Predstavniei
Obitn. knic.
Obitni jet
Obitn. rovtica
Vodella rovcica
Letipas
Obit ni Ijiljak
Veternji IjiJjak
Slijepi
Vampir
Ijuskavae
D1inovslci oklopnik
oldopnik
Veliki mravojed
Dvoprsti mravojed
Troprsti Ijenjivac
Dvoprsti Ijenjivac
zee
Polarni zee
Bijeli zee

Sumski mi,
Poljski
Pacovi
Voluharica
HrCak
Leming
pub
vjeverica
Siva vjeverica
Mrmot
Tekunica
Obitni (evropsb) dabar
AmeriCki dabar
Zamorac
Monko prase
Obitna foka
Grenlandska fob
Sjevemi morski slon
Julni monki slon
Obitni mod (morski mnj)

Red
Mesojedi
(Carnivora)
Papl::ari
(Artiodactyla)
Tab.11. PREDSTA VNICI SISARA (n..,tavalc)
Matke
Psi
Kune
Medvjedi
Svinje
N epre!i vari
Nilski konji
Kamile
Jeloni
Pre!ivari
Supljorogi
Predstavnici
Divlja matka
Domace matke
Ri s
Lav
ligar
Leopard
Gepard
Pas
Vuk

Sakal
Lisica
Kuna
Lasica
Hermelin
Nerc
Jazavac
Vidra
Mrki r:oedvjed
Crni medvjed
Bijeli medvjed
libetski medvjed
Grizli
Divlja svinja
Domaeo svinja
Babirusa
Bradavieasta svinja
Obitni nilsld konj
Mali rijetni konj
Jednogrba kamila
Dvogrba kamila
Lama
Obitni jelen
Jelen lopatar
jelen
Sma
Los
lrv..,
Goveda
Bivoli
Ovec
Muflon
Koze
Divokoza
Antilope
2irat"a
Okapi

Red
Kitovi
(Cetacea)
Surlafi
(Proboscidea)
Kopitari
(Perissodactyla)
Primali
(Primates)
202
Tab.11. KARAKTI:R1STICNI PREDSTA VNICI SISARA (n ... tavale)
Bezubi
Zubati
Polumajmuni
Sirokonosi majmuni
Uskonosi majmuni
Predstavnici
Uljefure
pliskavice
Bijeli kitovi
Delfini
Sionovi
Konji
Tapiri
Nosorozi
Lemuri
Aveti
KandWi
Kapucini
Zarnorci
Covjekoliki majmuni
Ljudi
Grenlnodski kit
Biskajski kit
Plavi kit
Grbavi kit
Glavata uljefura
Gangska pli skavicri
Amazonska pli ska vice
Bijeli kit
Narval
Delfini
Indijski slon
slon
Domaoi konj
Tarpon
Magarac
Zebra
tapir
Indijski tapir
Indijski nosorog
nosorog
Lemuri
Maki
Lori
Galagosi
Avet - maki
Bjelouhi kandW
KandW - kepec
Drekavci
Kapucini
Alelesi
Zeleni zamorac
Makakus
Magot
Pavijan
Mandril
Babun
Giboni Crni gibon
Bjeloruki gibon
Gorila
Sirnpanzo
Orangutan
Covjek

ljiljci (Clziroplera) su vclika skupina
Icteclh slsara, koj a broj i oko 1 000 vrsta.
Nlzom osobina podsjceaju na bubojcdc.
Lema kozlCa prcdstavlja najznacajniju
?sobenost oVlh zivotinja. Razapcta jc
Izmedu vrata, prednjih i zadnjih nogu i
rcpa (kod nekih vrsta rep je slobodan).
Imaju sarno jedan par grudnih mlijcenih
zlijezda, veoma osjetljivo culo sluha i
dod ira, vrIo kratka crijeva, specificnu
gradu dlake itd. Ovaj red se dijeli na dva
podreda: IjiIjci plodojcdi (Macrochirople-
raj i Ijiljci bubojcdi (Microchiroptera).
Ljuskavci (PllOlidola) su vrlo neobi-
cne zivotinje, cije je tijelo pokriveno ro-
Ijusparna (koje su poredane poput
cnJepova na krovu). Glava im je mala, a
noge su kratke. Imaju veoma dugacak
rep. Nemaju zuba, a jczik je dugacak i
crvolik. Rasprostranjeni su u zapadnom
dijclu Afrike i na jugu Azije.
AmeriCke krezubice (Xenatra) uklju-
cuju nekoliko veoma heterogenih farnilija
iz Srednje i Juzne Arnerike, medu kojima
su najpoznatije: oklopnici (Dasypodidae),
mravojedi (Mynnecoplzagidae) i Ijenjivci
(Bradypodidae). Tijelo im je pokriveno
jakim kostanim ploearna iIi dlakarna Va-
njskirn izgledom se veoma razlikuju, a
osnovna zajedniCka osobina im je prisu-
stvo dodatnih zglobova na grudnim i sla-
binskirn kicmenirn prSljenovirna.
Glodari (Rodentia) po raznovrsnosti
premaSuju sve ostale grupe sisara, posto
obuhvataju vise od 3 000 vrsta. Od osta-
lib sisavaca se razlikllju, izrnedu ostalog,
i po tome sto imaju sarno po jedan ili
po dva sjekutiCa u obje viI ice. To su naj-
veei zubi kod svih glodara, pa izmedu
sjekutica i prednjih kutnjaka postoji veli-
ka krezubina Prema broju sjekutica, glo-
dari se razvrstavaju u dvosjekuticne i je-
dnosjekuticne.
Kopitari (Perissodactyla) imaju mali
broj predstavnika. Karakterise ib nepami
broj prstiju (I iii 3), obloz.enib snalnim
roznim navlakama iii kopitama. Kod svih
su srcdnji prsti najrazvijcniji i nose cjc-
lokupnu masu tijcla. Ovaj rcd obuhvata
tn porodice: konji (Equdae), lapiri (Tapi.
rldae) I nosorozl (Rlzynocerolidae).
Surlasi (Proboscidea) su najlcrupnijc
kopnene zlvolillje (visille do 3,5 m i ma-
se do 5 l), koje se vee na prvi pogled
od svih ostalib sisara i zivolinja
uopcc. OdlikuJu se duoackom surlom
. b ,
lzuzetno vclikim sjckutiCima - kljovama,
gOIOID kOZOID i debcIim nogama sa po
pet prsta Danas zive sarno tri vrste slo-
nova: indijski i dvije afriCke.
Kitovi (Cetacea) su najinteresantnija
i najosobenija skupina sisavaca. Ni u
jednoj skupini sisara koji zive u vodi
ne postoji tako visok stupanj prilagode-
nosti toj zivotnoj sredini. U vodi se ra-
daju, tu borave tokom cijelog zivota i
tu umiru. Nikada ne napustaju vodu.
lako disu na pluea, van vode (na ko-
pnu) su potpuno nemoeni i tu vrlo brzo
uginu. Medu kitovima su najkrupniji
predstavnici zivotinjskog carstva; plavi'
kit dostize duzinu od 30 m i tjelesnu
masu od 150 t. Prednji udovi su irn se
preobrazili u peraja, a zadnji su potpu-
no iscezli. Rep je borizontalno spljo-
sten i pretvoren u repno peraje, koji je
glavni organ za plivanje. Koza je debe-
Ia, elasticna i bez dlaka, a ispod nje je
debeli sloj masnog tkiva. Od masti
uljeSure dobija se skupocjeno mirisno
ulje "arnbra". Kitovi se razvrstavaju u
dvije skupine: bezubi iii plocani
(Mysliceli) i zubati iii zubani (Odonto-
celi).
Perajari (Pinnipedia) su takoder pri
c
lagodeni na zivot . u vodi. S tim u vezi,
irnaju niz osobina po kojirna se bitno ra-
zlikuju od kopnenib sisara, medu kojirna
su posebno karakteristicni oblik udova i
debeli sloj potkozne masti. Tijelo irn je
vretenasto, a noge kratke i veoma sliene
ribljim perajima. Na svakom udu irnaju"
po pet prsta koji su povezani plovnom
2(B

kofum, a nokti su Icratki iii potpuno za-
kdljali, Ovo su morski sisari, a
najeeUe ih susreeemo u hladnim i umje-
renim Idimatima Ovaj red obuhvata tri
porodice: foke iii tuljani (P/zocidae) , mo-
rfevi (Odobenidae) i uSani (Otariidae) ,
204
Koje su opee, zajedni&e odlike placentamib sisavaca?
U koje skupine se razvrstavaju sisari?
Koje su osnovne karakteristike i glavni predstavnici: buboj eda, lj iljaka,
ljuskavaca, krezubica. glodara, mcsojeda, perajara, kitova. papkara,
kopitara i primata?
Koje su osnovne karakteristike primata:
polumajmuna, lemma, aveti i majmuna?


Kratak
pregled
fiIogeneze
zivog svijeta
Filogeneza i filogenija
Filogeneza biljnih organizalllfl
Filogeneza Zivotinjskih organizama
Filogeneza je proces evolutivnog
postanka iii razvoja organskih skupina
(sistematskih kategorija razlicitog ranga),
a nauka 0 tom procesu zove se fi 10-
genija. lako u nauci jos uvijck nije
razjaSnjeno pitanje neposrcdnih biljnih
predaka, vjeruje se da su njihovi naj-
primitivniji oblici nastali iz ncke od
mnogobrojnih grupa jcdnostavno
grade nih prvih zivih bica, a preko
iZUImlih prabakterija. Od onih njihovih
oblika sto su irnali sposobnost fotosin-
teze. vode porijeklo prve praalgc. koje su
bile slicne danaSnjim modrozelenim a1-
gama. Sljedeei. visi stupanj u filogcnezi
biljaka bili su bicarima slicni autotrofni
organizmi. Po svcmu sudeei, oni su bili
ishodiste, na jednu stranu - autotrofnih
algi, a na drugu - heterotrofnih oblika
(gljiva, protozoa, a zatim i vikcclijskih
zivotinja).
Tako postale talofite (steljnjace) su
srodniCki veoma isprepleteno povezane,
ali i izuzetno raznolike jer je njihova
fIlogeneza tekla u vise osobenih pravaca
To je posebno uocljivo kod algi, ali i
medu gljivama. Mada su primarno
stanovnici vodene sredine, u izvjesnoj
mjeri su se raSirile i po kopnu.
Naredna i naroeito znacajna pojava 0
filogenezi biljnog svijeta su psilofite -
prve kopnene biljke, izwnrli prcci svih
kormofita (stablaSica, tj. visih biljaka).
Sporedna grana u njihovoj daljoj evolu-
ciji su mahovine: na drugu stranu su se
razvijale papratnjace, a na treeu - sje-
menjace.
Kao i kod bilj aka, ni prapoceci filo-
gcncze prvih skupina zivotinjskih organi-
zama jos uvijek nisu potpuno nacno
objaSnjeni. Po jednoj pretpostavci, od
izumrlih prabicara svojevremeno su se
razvila dva glavna organizaciona lipa
zivih bica: . autotrofni - od kojih su kas-
nije postale sve biljke, i hetcrotrofni - od
kojih vode porijcklo sve zivotinje. Prema
ovoj teoriji. od nekib kolonijalnih bicara,
sa svojcvrsnom "podjelom rada" (funk-
cija) medu pripadajucim jedinkama, nas-.
tale su najjednostavnije visecelijske
zivotinje (sundcri i dupljari). lshodistc
dalje evolucije zivotinja mogle su bili
osobene skupine pradupljara.
Od takvib oblika su se. po svoj
prilici, najprijc razvile pljosnate gliste, a '
iz njih zatim i oble i clankovite gliste.
Nekc od clankovitih glista (vjerovatno iz
skupine morskib mnogocekinjaSa) bile su
u prapocecima filogeneze mekusaca i
zglavkara. Od drugih skupina izumrlih
Clanovitih glista mogli su nastati
bodljokosci i hordati (svitkovci). Dokazi
ove pretpostavke se posebno traZe u
upadljivim slicnostima larvenih stupnjeva
u individualnom razvoju clankovitib
glista i mekusaca, odnosno bodljokoZaca
i ziroglavaca (najprimitivnijih hordata).
Pored izlozene pretpostavkc 0 filoge-
netskom porijeklu i razvoju glavnih Zivotin-
jskih skupina, u vezi s tim naueno je pri-
hvatljiva i tzv. "tUJbelama leorija", po kojej
se prapoCetnim oblicima svih viseeelijskih
Zivotinja mogu smatrati izumrle viSejedarne
protozoe iz sk.-upine trcpetijikaSa (cilijata). @d
20S

njih su mljp!lJe mogle nastati jednostavne
bescrijevne trepljaste g1iste (izumrle tur-
belarije), a od ovib zatim i sve ostale
Zivotinje,
prapoeeci
prabicare.
izuzirnajuCi sundere i duplj are;
njihove fil ogeneze se veiu za
206
SKRIVENOSJEM ENJACE
GOLOSJEMENJACE
PRSTENASTE
GLiSTE
JEDNOCELlJSKE

MODROZELENEt'J,.
ALGE \if&. \ /
'. ,-
AUTOTROFNEI) ':::f.::;:. I At
BAKTERIJE \ :}::: '" ". .L HETEROTROFNE
. . ". if.J '. BAKTERIJE
't< 1\.-
I :. iJ
\ ....... I NAJJEDNOSTAVNIJI
... _....... PRAORGANIZMI
I
,-" PRVA
\ 1 PROTOPLAZMA
... ./
I .
,-, NEZIVA
\ .... ) MATERIJA
HORDATI
GLiSTE
SI. 182. Pojednostavljeni prikaz foligenez.e (ftlogenetsko stablo) Zivog svijeta
taCkasti krugovi - autotrofni organizmi
cmi krugovi - heterotrofni organizmi

SADRZAJ
BlOLOGIJA - NAUKA 0 ZrvOTU ..... 3
Pregled nastavnog prograrna biologije
za gimnaziju opeeg smjera ...................... 8
CITOLOGIJA - NAUKA 0 CELIJI .. .. .. 9
Celija (stanica) - osnovna jedinica
zivota ............................................. .. .... .. ..... 9
Otkriee eelije i razvoj citologije ....... 9
Metode
b' 1 ..
100gIJe ........................................... l0
Hemijski sastav i flziCko-bemijske
osobineeelije ........................................... 12
' Hemijski sastav protoplazme ............ 12
- Neorganske tvari ...... .. .. .. .... .. .... ...... 12
- Organski sastojci xlije .... .. ........... 13
FiziCko-hemijske osobine eelije ....... 18
Organizacija i opCa morfologija eeJije .19
Tipovi eelijske organizacije .............. 19
Organizacija i funkcija eelijskih
struktura .............. .............. ... ... .... .............. 21
Citoplazma i njene organele ............ 21
Celijska membrana (opna) i
. I" ki . d
ce IJS Zl ...................................... 26
- Celijska membrana ................ .. .... ... 26
- Celijski zid ...................................... 27
Jedro (jezgro) - nukleus ................... 28
M tabor . I"
c lZam ce IJe ................ .. ............ .. .. 31
Rast i dioba celija ...................... .. .......... 33
Mitoza ................................................. 33
Arn.itoza .......................................... ..... 35
M' eJoza ................................................ 36
Degenerativne i promjene
eelije .......................................................... 39
HISTOLOGIJA I ORGANOGRAFIJA.41
BT tki
I va ...... ....................................... .41
Tvorna tkiva ...................................... .41
Trajna tkiva ................ ...... .. .............. .42
BT . .
I Jm organl.. ......................... .... .... ... .. .... .45
Stabljika .............. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .... ...... .45
List ... .. ... .... ...... ... ......... ....... .. ..... .. ........ 48
K ..
onJen .. ... .... ...... .... .... .. .. .. .... .. ........ .. ... 50
Zivotinjska tkiva i organi ...................... 53
Organi i organski sistemi zivotinja ...... 56
Kozni. potporni i lokomotorni organi .. 56
K z' .
o ru slstem organa ......................... 56
Sistemi potpornib organa ................ .. 57
Sistem organa za kretanje .. .............. 58
Organi za varenje. disanje. cirkulaciju
. k kre ..
I e s cIJu ............................................... 59
Sistem organa za varenje ........ .. ....... 59
S t d' .
IS em organa za IsanJe ...... ........ .... 61
Sistem organa za cirkulaciju
tjelesnih ........ ..................... 62
Sistem organa za
(ekskreciju) ............. .. .. .. ................... 63
Organi endokrine i nervne'regulacije.
i razmnozavanja .............................. 64
Endokrini sistem organa ................... 64
Ncrvni sistem ...... .. ........................ ... .. 65
Cula .. ...... ..... .. ...................................... 66
Sistem organa za razmnozavanje ..... 67
BlOLOGIJA RAZMNOZAV ANJA I
RAZVICA ........... ........ .. .............. ............. 68
Razmnozavanje (reprodukcija)
zivih bica ................................................. 68
Bespolno razmnozavanje ................... 69
Polno razmnoZavanje ......................... 72
Polno razmnoZavanje jednocelijskih
organizama ...................................... 75
Polno razmnozavanje vgeeelijskih
organizaIIla ...................................... 75
Individualni razvoj zivih bica ................ 77
Individualni razvoj
biljaka .................. ............................ 78
2Q7

Individualni razvoj vgetelijskih
- Ra!lj aste - iglicaste
fivotinj a ...... ............. ........ ........ ..... ... . 79
golosjemenj aee .......... .. .. ... ...... ..... 118
Starenje i smrt .. ...... ... ... ... ........ .......... 82
- Skrivenosjemenj ace ................ ..... 123
PREGLED I KARAKTERISTIKE
mOG SVIJETA .. ... ... ..... .. ...... .............. . 84
Principi (naCela) biosistematike ....... 85
Metode proucavanja .. .... ... ......... ........ 85
Znaeaj biosistematike .......... .............. 85
Taksonomske kategorije ... ........ ..... .... 86
Osvrt na sisteme ldasifIlcacije
(razvrstavanja) fivog svijeta .... .... . 87
- Podjela skri venosj emenj aca .... .. ... 130
Prafivotinje .... .. .. .. .. .... .. .... .... .............. .. ... 139
Spu! ve (sunderi) .. ... ........ .. .. .. .. .... .. .... ..... 141
Dupljarl .. .. .... .... ...... .. .. ..... .. ... .... .. .. ....... .. 143
Pljosnate glisle (crvi) ...... ...... .... ...... ... ... 145
Valjkaste (oble) gliste ... .. : .. ..... ..... ..... .. 147
. Prstenaste (Clankovite) gli ste ... ...... .. .. :) 49
Zglavkari .... ... .. ........................ ........ .. .... 151
.... ... ... .. .. ... ....... ......... ... .... .. ..... . 156
V
... 'd' 89
1I1lSI 1 VlfOl 1 .. . ... ..... ... .......... ... ...
Prokarioti ...... .... ........... .... .......... ....... .. ... .. . 91
Bakterije ..... .... ........ ..... .. ..... ........ .. .... ... 91
.. ...... .... ..... ... .. ... ....... ........... 159
Manje poznate grupe beskicmenjaka .. 161
Hordati ................. ....... ..... ...... ... .. .... ........ 162
Mikoplazme ..... .. ............ ................ .... . 93
Poluhordati .. .... .. ......... .. .... .... ... ........ 162
Modrozelene alge .. ................ ......... ... 94
Pla!ta!i ......... .. .. ........ .. .. ........ .. ...... ... 163
Eukarioti ......... ...... .... .............. ..... ............. 96
. Crvene alge ... ... ... ...... ... ... ......... ........ .. 96
Silikatne alge iIi kremenja!ice ..... ... . 97
Bezlubanjci (kopljace) ... .... ..... .. ... .. .. 164
Kicmenj aci (kralje! nj aci) .. .. .. ... .. ..... 166
- Kolouste ... .... .. ..... .. .. .... ........ .. ....... 169
Smede iIi mrke alge .... ......... .. .. ........ 99 .
- Ribe .... .. ......... ... ... .. .. .... ... ....... .. .. ... 170
Zelene alge .... ... .. ... .................. ,., ...... 1 00
- Vodozemci .. ...... .. .. ... .. ... .. .. ........... 176
Gljive .. .. .... .. ....... .. ...... ................ ....... 103
...... .. .... ............ .. .. .. .... .. ...... ... 1 09
- Gmizavci (gmazovi) .. .. ...... .. ... .... 181
- Ptice ......... .. .. .. .. ................ ....... ..... 186
Mahovine ............ .. ........................ .... 111
Papratnjaee ...... .. .. .... .. .. .. .. ............ .... 114
Sjemenjaee iIi cvjetnjaee ........ ...... 118
- Sisari (sisavci) ........ .. ... .... .. ......... 193
Kratak pregled filogeneze
. .. 205
!IVOg svIJeta .. .. .. ...... .... ...... ... ..... .. ......... . .
208