508

VOJNOIZDAVACKII NOVINSKI CENTAR - BEOGRAD
Za izdavaa
pukovnik mr STEVAN STANOJEVI
Pomonik za izdavaku delatnost
pukovnik I VAN MATOVI
B i b l i o t e k a
RATNA PROLOST NARODA I NARODNOSTI JUGOSLAVIJE
KNJIGA TRI STOTINE DVADESET PETA
M o n o g r a f i j a
Jedinica NOV i PO Jugoslavije
KNJIGA STO DVADESET DRUGA
UREIVAKI ODBOR
General-pukovnik Rahmija KADENI, predsednik; Ali UKRIJA, Risto DUNOV; gene-
ral-pukovnici: Milan DALJEVI i Dako PUA; general-potpu kovnici: Metodije KOTEV-
SKI, Veljko MILADINOVI, Svetozar ORO, Zika STOJSI, Joco TARABI, Fabijan
TRGO i Avgust VRTAR; pukovnici: Ahmet ONLAGI, Viktor K'UAN, Mio LEKOVlC,
Radomir PETKOVI i Rajko ARENAC (glavni i odgovorni urednik)
Urednik
major Ivan PANTELI
Recenzenti
general-pukovnik Milan DALJEVI
Velimir STOJNI
dr Branko PETRANOVI
Struni redaktor
Esad TIHI
BRANKO J. BOKAN
PRVI KRAJIKI
NARODNOOSLOBODILAKI
PARTIZANSKI ODRED
Beograd, 1988.
UDK 355.486(497.1) 1. krajiki NOP odred
BOKAN, Branko J.
Prvi krajiki narodnooslobodilaki partizanski odred / Branko J. Bokan. - Beograd :
Vojnoizdavaki i novinski centar, 1988 (Split : Vojna tamparija). - 491 str. ; 24 cm. -
(Biblioteka Ratna prolost naroda i narodnosti Jugoslavije ; 325. Monografija Jedinica NOV
i PO Jugoslavije ; knj. 122)
Tira 2000 primeraka.
a) Partizanski odredi u NOR - Prvi krajiki
Prvi krajiki narodnooslobodilaki partizanski odred nastao je spajanjem veeg broja usta-
nikih jedinica koje su od kraja jula od sredine oktobra 1941. godine bile u sastavu Prve bri-
gade narodnooslobodilakih partizanskih odreda (Drvarska brigada). Nastale su i dejstvo-
vale na podruju Bosanske krajine, odnosno, srezova Bosansko Grahovo, Bosanski Petro-
vac, Glamo i u podgrmekim djelovima srezova Biha, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Sa-
nski Most i Klju. Monografija je ilustrovana brojnim fotografijama i faksimilima koji se prvi
put objavljuju, to monografiji daje svojevrsnu vrednost.
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Centralna biblioteka JNA
Predgovor
P
rvi krajiki narodnooslobodilaki partizanski od-
red nastao je spajanjem veeg broja ustanikih je-
dinica koje su od kraja jula do sredine oktobra 1941. godine
bile u sastavu Prve brigade narodnooslobodilakih parti-
zanskih odreda (Drvarska brigada). Nastale su i dejstvovale
na podruju Bosanske krajine, odnosno, srezova Bosansko
Grahovo, Bosanski Petrovac, Glamo i u podgrmekim di-
jelovima srezova Biha, Bosanska Krupa, Bosanski Novi,
Sanski Most i Klju.
Prvi KNOP odred je formiran u drugoj polovini oktob-
ra 1941. godine na osnovu zakljuaka savjetovanja vojnih
partizanskih i partijskih rukovodilaca ustanka, odranog
26. septembra 1941. godine u tadanjem sjeditu Vrhovnog
taba NOP odreda Jugoslavije u Stolicama, u Srbiju Odluku
o formiranju ovog, kao i jo dva odreda na podruju Bosan-
ske krajine i srednje Bosne, donijelo je rukovodstvo ustanka
u Bosni i Hercegovini, tada na Romaniji.
Tokom jednogodinjeg postojanja i dejstvovanja Odred
ima dva perioda: prvi - od oktobra 1941. do kraja februara
1942. godine, kada su u njegovom sastavu bile sve jedinice
sa pomenutih srezova, i - drugi - od kraja februara 1942.
godine, kada se iz njegovog sastava izdvajaju jedinice s pod-
ruja srezova Bosanski Petrovac, Drvar i Bosansko Graho-
vo i za tu teritoriju formira se novi odred - Peti KNOP od-
red. Krajem oktobra 1941. vei dio kljukog sreza, a decem-
bra 1941. i sav glamoki srez, ulaze u operaciono podruje
Treeg KNOP odreda. Od poetka marta do sredine oktobra
1942. godine Prvi KNOP odred obuhvata jedinice samo na
teritoriji koja opasuje planinu Grme sa sjeverozapada (bi-
haki srez), sjevera (krupski i dio novskog sreza), sjeverois-
toka i istoka (vei dio sanskog sreza) i jugoistoka (dio klju-
kog sreza). Od tada, od poetka marta 1942. godine, taj
Odred je vezan samo za podruje Grmea, odnosno Podgr-
mea, kako se poetkom 1942. godine ta teritorija poela
nazivati.
Zbog naina nastanka, organizovanja i daljeg razvoja
ovog Odreda, neophodno je bilo dati kratak istorijat jedini-
ca od kojih je - u drugoj polovini oktobra 1941. godine - Od-
red organizovan, kao i poneto o teritoriji na kojoj je for-
miran, gdje je vodio borbe, dao brojno ljudstvo za popunu
prvih krajikih i nekih proleterskih brigada proljea i ljeta
1942. godine, i, najzad, sredinom oktobra 1942. godine
prerastao u estu krajiku narodnooslobodilaku udarnu
brigadu.
*
Ova monografija o Prvom KNOP odredu je kazivanje
0 ljudima, dogaajima i krajevima na osnovu dokumenata
1 sjeanja uesnika. Istraivanje nastanka ustanka i razvoja
narodnooslobodilake i socijalistike revolucije na podru-
ju djelovanja Prvog KNOP odreda zapoeo sam jo 1953. i
od tada dugi niz godina intenzivno radio na prikupljanju
grade iz perioda o kome je rije.
Opredijelio sam se za kazivanje svega to je, po meni,
bilo najvanije za stvaranje to realnije slike i spoznaje o
jednom kraju u ustanku i revoluciji. To naravno nije s ob-
zirom na ogromnu gradu o kojoj je rije, mogla biti sinteza,
pa e itaoci koji to ele, o mnogim dogaajima, ljudima i
krajevima koji se pominju u ovoj monografiji, nai detalj-
nije opise u objavljenim zbornicima dokumenata, lanaka,
sjeanja i radova sa naunih skupova.
Bogatstvo dogaaja na podruju na kojem se razvio i
djelovao Prvi KNOP odred, uticalo je na povelik broj strana
ove knjige. S toga sam bio prisiljen da izostavim temu o
radu pozadinskih ustanova koje su bile veoma znaajne za
uspjean razvoj Prvog KNOP odreda i oruane borbe koje
je vodio.
O nekim dogaajima nema pisanih ili sauvanih doku-
menata, pa sam anketirao oko hiljadu uesnika u dogaa-
jima, uz provjeravanje, uporeivanje i konfrontaciju razli-
itih svjedoenja sa sauvanim dokumentima i meusobno,
i tako esto dolazio do novih podataka. Veinu tih razgovo-
ra snimio sam na magnetofonske trake, poneke zapisivao.
Sa nekim uesnicima u radnikom i revolucionarnom po-
kretu i u NOB, autor je i vie puta razgovarao i dopunjavao
fond istorijske grae, ponekad razgovarao sa grupama od
dvoje-troje sudionika, rjee sa grupom od 20 do 30 uesnika
u nekima od dogaaja koji je obraivao.
Meutim, ima pojedinaca koji uporno ostaju pri svojim
kazivanjima i sjeanjima, za koje je dokazano da su pogre-
na, a koja su, tako pogreno, nastala nakon vie decenija
prianja i interpretiranja nekog dogaaja bez i najmanje
uporedbe sa istorijski validnim dokumentima.
Do 1970. godine radio sam u Regionalnom muzeju u
Bihau, pa sam sve magnetofonske trake i prepise depono-
vao u arhivu tog muzeja, a slijedee razgovore, nakon od-
laska iz Bihaa, takoe sam snimao i pohranio u linom
arhivu.
Svjestan sam da za pojedine dogaaje, teme ili vremen-
ske periode prevladava memoarska graa, jer se ne raspo-
lae uvijek pisanim dokumentima iz svih perioda. Dakle,
sukobljavao sam da ponovim, kazivanja jednog uesnika
sa drugim ili drugima, uporeivao sve to sa dokumentima.
U knjizi su istraeni podaci i moja interpretacija, analiza i
zakljuak, a u fusnotama izvori.
Nuno je istai da je vrlo mali broj rukovodilaca sazna-
vao samo neke pojedinosti iz odluka viih partijsko-politi-
kih rukovodstava i viih tabova NOV i POJ, i to sa znatnim
zakanjenjem, to je, potom usmeno prenosio dalje, a o
mnogim znaajnim dogaajima i informacijama saznavalo
se i saznaje jo i danas, dakle, decenijama iza zbivanja iz
rata 1941-1945. godine.
Da bi knjiga o Prvom KNOP odredu bila cjelovitija,
bilo je nuno proiriti teme i na socijalni sastav boraca
1941. godine, na kadrove koji su iznijeli ustanak i revoluci-
ju, na odnos malobrojne inteligencije prema ustanku i re-
voluciji, na snage kontrarevolucije na tom podruju, kao i
na analizu uea predratnih lanova KPJ u ustanku i nji-
hovu pojedinanu i ukupnu ulogu i doprinos u borbi koju
su komunisti vodili i okonali.
U monografiji se vidi da je u ustanku i revoluciji u Bo-
sanskoj krajini presudnu ulogu imala KPJ, odnosno, lano-
vi koji su ivjeli i djelovali u toj oblasti, koji su se tu nali
u ustanku, ili su u meuvremenu doli sa nekog drugog
podruja.
Nastojao sam da, to je mogue potpunije, analiziram
sve bitne faktore uspjenog razvoja ustanka i NOB u tom di-
jelu Bosanske krajine. Ipak, svjestan sam da su potrebna jo
dublja istraivanja o ovom kraju da bi se u tome potpuno
uspjelo.
Tokom vie od trideset godina istraivanja i prikuplja-
nja istorijske grae o Prvom KNOP odredu i Podgrmeu,
kao i ostalim krajevima Bosanske krajine, mnogi drugovi su
mi pruali dragocjenu pomo, bezkoje bi ovako obiman rad
bilo nemogue obaviti Imena drugova koji su mi pruali
takvu podrku i saradnju navedena su u tekstu ili u fus-
notama.
Zahvalan sam dr Branku Petranoviu, profesoru Uni-
verziteta u Beogradu, to je proitao moju knjigu i dao mi
korisne primjedbe i sugestije. Posebno sam zahvalan recen-
zentima: Velimiru Stojniu, politikom komesaru Drvarske
brigade i Prvog KNOP odreda, i Milanu Daljeviu, general-
-pukovniku JNA, ije su primjedbe, sugestije i ocjene dopri-
nijele znatnom poboljanju teksta monografije koja je pred
nama.
Branko J. BOKAN
I Teritorija, stanovnitvo i privreda podruja
1. Teritorija
P
odruje sa kojeg su ustanike jedinice iz kojih je formiran Prvi krajiki
NOP odred je zapadni dio Bosne, odnosno, nalazi se u sredinjem dijelu
Jugoslavije. Istona i dio sjeverne granice je rijeka Sana, od Kamika do ua u
Unu kod Bosanskog Novog, sjeverozapadna strana je rijeka Una od Bihaa do
Bosanskog Novog, zapadna strana-istone padine planine Pljeevice i rijeka
Una uzvodno od Bihaa do Martin Broda, zatim, granica sa Likom, odnosno, Hr-
vatskom do Dinare i Kazanaca, gdje je juna granica, a istona granica se pro-
duava od Kamika na Lanite, potom preko Srnetice na vrh ator-planine i za-
vrava zapadnom stranom vijenca Staretine. Na tom podruju su i djelovale je-
dinice Prvog KNOP odreda, ali i na susjednim, na kojima su takoe postojali par-
tizanski odredi.
Rijeka Una je u dijelu od Bisavca (Troslap) do Bosanskog Novog bila zbog
svoje dubine i irine prirodna prepreka pa je jedno vrijeme u dobrom dijelu
predstavljala i granicu izmeu osloboene teritorije i one pod okupacijom i us-
takom vlau. Rijeka Sana je takoe bila granica sa naseljima u njenoj dolini.
U tom podruju su pritoke Une: Unac, Krunica, Vojskova i Sana, zatim Sanine
pritoke: Japra, Blija, Zdena, Majdanska Rijeka i Sanica.
Ovdje su polja u kotlinama rijeka, kao i kraka polja: Petrovako, Bravsko,
Glamoko, Livanjsko i jo neka manja.
Zemljite sjeverno i sjeveroistono od Grme-planine je ravniarsko i valo-
vito, sa visovima izmeu 200 i 600 metara nadmorske visine: Gaidik 619 m, is-
tono od B. Japre, Antonia brdo 459 m, Crni vrh 436 m, sjeverno od Budimli
Japre.
Sjeverna granica brdsko-planinskog, veeg dijela ovog podruja je Grme-
-planina koja se protee od Bihaa i Bosanske Krupe do iznad Sanice i Kljua.
Istono od Bihaa su: Gredoviti vrh, trigonometar 1209 m, Jadovik sa Golim vr-
hom trig. 1185 m i Lisinom kota 1172, zatim Crni vrh k. 143. U zahvatu ceste
Suvaja - Lui Palanka - Sanica i Suvaja - Krnjeua - Smoljana - Bravsko je cen-
tralni masiv Grme-planine: Trovara sa visovima od 1363, 1311 i 1221 m, zatim
Trovrh sa Suhim vrhom, k. 1234 m, zatim Tisovi vrh k. 1223 m, Velika Bobija,
trig. 1049 m, Javornjaa 1407 m i Crni vrh, trig. 1604 m, sjeverno od Bravska,
najvii vrh Grme-planine.
Planinsko podruje juno od Grmea ine planina Srnetica sa Miljakuom,
trig. 1375, Osjeenica sa Velikom Osjeenicom trig. 1796 m i Malom Osjeeni-
com trig. 1720 m, prevoj Otrelj sa kotom 1033 m i vrhom Otrelj, trig. 1389 m,
Lunjevaa sa Tisovim vrhom, trig. 1706 m planina Vijenac sa Jadovnikom, trig.
1539 m i planina Ilica (Uilica) sa najviim vrhom Bursa, trig. 1654 m, Velikim
Vriem trig. 1542 m, Crnim vrhom k. 1491 m, Golom glavom k. 1530 m i nizom
drugih visova sa preko 1200 metara nadmorske visine. Junije je ator-planina
sa Velikim atorom trig. 1872 m, Malim atorom, trig. 1768 m, atorskom Lisi-
nom, k. 1701 m i nizom visova preko 1500 metara nadmorske visine. Jo junije
je planina Staretina koja se naslanja na ator-planinu, sa atrnjom, trig. 1634 m.
Na krajnjem jugozapadu ovog podruja je planina Dinara, njen sjeveroistoni
dio, sa Bunjevakim brdom, k. 1807 m, Gnjat trig. 1806 m i kotom 1788 m, zatim
Veliki Kurozeb k. 1572 m, istono od Unita, i nizom drugih visova iznad 1600
metara nadmorske visine. Uz rijeku Unu, zapadno i jugozapadno od Bihaa je
planina Pljeevica, njene istone padine, sa najviim vrhom Golom Pljeevicom,
k. 1649 m. Uz Unu, na njenoj desnoj obali, juno od Bihaa su Mali Ljuto, trig.
941 m i Veliki Ljuto, trig. 1168 m.
1

Biha, sjedite gradske optine, sreza i okruga za srezove: Biha, Cazin (ispostava u V. Kla-
dui), Bos. Krupa, Bos. Petrovac (ispostava u K. Vakufu), Bosansko Grahovo (ispostava u
Drvaru), Sanski Most i Klju
Najvei dio ovog brdsko-planinskog podruja je poumljen, to je, pored os-
talog, omoguavalo i veim partizanskim jedinicama da se neprimjetno preba-
cuju iz jednog kraja u drugi i izvre prikupljanje na mjestu sa kojeg ele da izvedu
manju, veu pa i krupnu akciju na okupatora ili njegove sluge.
Podruje sa kojeg su jedinice iz kojih je formiran Prvi krajiki NOP odred,
obuhvatalo je slijedee srezove i u njima optine, prema administrativnoj podjeli
do 1941. godine:
Bosansko Grahovo, srez, sve njegove optine: Bosansko Grahovo, Crni Lug,
Drvar i Trubar;
Bosanski Petrovac, srez, sve njegove optine: Bosanski Petrovac, Krnjeua,
Kulen Vakuf i Vodenica;
Glamo, srez, sve njegove optine: Glamo, Prekaja i Vagan;
Biha, srez, optine: Biha, Lipa, Ripa i Pokoj (izuzev optina Vrkai, Vrsta
i Zavalje zapadno od rijeke Une);
1) Svi podaci su dati prema sekcijama 1 : 100.000.
Bosanska Krupa, srez, optine: Bos. Krupa, Grme, Velika Rujika i Otoka
(izuzev optine Buim na zapadu od rijeke Une);
Bosanski Novi, srez, optine: Bos. Novi, aavica i Japra (izuzev optina
Bos. Kostajnica, Dobrljin, Ravnice i Svodna koje su bile na podruju djelovanja
Drugog KNOP odreda);
Sanski Most, srez, optine: Budimli Japra, Luci Palanka, Dabar, Gornji Ka-
mengrad, Stari Majdan i Sanski Most (izuzev optina Sasina i Tomina na desnoj
obali rijeke Sane);
Klju, srez, optine: Gornja Sanica i Vrhpolje (izuzev optina Gornji Ribnik,
Klju i Sitnica koje su bile na podruju djelovanja Treeg KNOP odreda);
Prijedor, samo optina Ljubija, dok su sve ostale optine ovog sreza bile na
podruju djelovanja Drugog KNOP odreda.
Kao to se vidi, obuhvatalo je tri sreza: Bosansko Grahovo, Bosanski Petro-
vac i Glamo, koji su u cjelini uli u podruje sa kojeg su nastale jedinice iz kojih
je formiran Prvi KNOP odred, dok su od ostalih srezova uli samo dijelovi u te-
ritoriju Odreda, a od prijedorskog sreza samo optina Ljubija. Neto vie od po-
lovine novskog sreza nalazilo se u podruju djelovanja Drugog KNOP odreda,
kao i najvei dio prijedorskog sreza, uz ostale srezove tog podruja: Bos. Dubica,
Bos. Gradika i dio sreza Banja Luka. Cazinski srez (u kojem je Velika Kladua
bila ispostava), kao i dio bihakog i krupskog sreza na lijevoj obali rijeke Une,
odnosno podruje tzv. Cazinske krajine, nisu ulazili u podruje dejstva ovog Od-
reda, ve su na tom podruju djelovali Kordunski i Banijski NOP odredi.
2. Stanovnitvo
Iz tabele (u prilogu)
2
' vidi se daj e na operacionoj teritoriji Prvog KNOP od-
reda, u prvom periodu, bilo 68,90% stanovnitva sreza Biha, 77,91% stanovnit-
va sreza Bos. Krupa, 39,83% stanovnitva sreza Bos. Novi, 75,99% stanovnitva
sreza Sanski Most, 80% stanovnitva sreza Klju i 20,37% stanovnitva sreza Pri-
jedor, kao i svo stanovnitvo srezova Bos. Petrovac, Bos. Grahovo i Glamo.
U tabeli su brojni podaci po nacionalnosti za sve srezove i optine s podru-
ja djelovanja Prvog KNOP odreda, od kojih su neke optine granine, pa prelaze
oznaenu teritoriju, jer se djelimino nalaze i na teritoriji zapadno od rijeke Une
(Biha, Bos. Krupa, Otoka), odnosno, istono od rijeke Sane (Sanski Most, Vrh-
polje). Zato su i ove cifre pribline tanosti, budui da se ne moe precizno od-
rediti niti granica teritorije, kao ni zbir cjelokupnog stanovnitva na datom pro-
storu.
Iz ove tabele vidi se daj e na ovom podruju 1941. godine ivjelo priblino
273.493 stanovnika, od kojih 186.579 Srba, ili 68.21 odsto, 65,729 Muslimana, ili
74,03 odsto, 20.712 Hrvata, ili 7,57 odsto i 473 ostalih nacionalnosti, ili 0,17 odsto
od cjelokupnog stanovnitva ove teritorije.
3
'
2) Opta dravna statistika Kraljevine Jugoslavije, Definitivni rezultati popisa stanovnitva, 31. III
1931. godine, knj. I, Beograd, 1937. godine. Popis 31. III 1931. godine izvrenje prema vjeroispov-
jesti, pa su u ovoj tabeli svi katolici dati kao Hrvati, svi pravoslavni kao Srbi, iako je meu ka-
tolicima bio, istina veoma mali broj i onih koji nisu bili Hrvati ve Slovenci, Nijemci i si., a tako
i medu pravoslavnim veoma mali broj (zanemarljiv) onih koji nisu bili Srbi, ve Crnogorci, Rusi.
Poto 1941. godine popis nije objavljen zbog rata, to je brojni pregled za 1941. godinu izveden tako
to je broj stanovnitva iz 1931. godine uvean prosjeno za 2,5 odsto godinjeg prirataja, odnos-
no za 25,00 odsto za 10 godina (od 1931-1941. godine), iako je u nekim krajevima taj prirataj bio
i vei od 3,5 odsto godinje. Definitivni rezultati popisa stanovnitva po vjeroispovjesti, 31. III
1931. godine, knj. II, Beograd, 1938. god.
3) Isto.
Kako je Bosanska krajina 1941. godine imala 783.967 stanovnika, proizlazi
da je 34,88 odsto stanovnitva ove oblasti ivjeh na podruju djelovanja Prvog
KNOP odreda, odnosno, neto vie od jedne treine.
4
'
U tabeli je za podruje Odreda uzeto ono na kojem je Odred nastao i dje-
lovao tokom postojanja od godinu dana, a tamo gdje nije bilo partizanskih je-
dinica, ili su, pak, bile ukljuene u neke druge, susjedne partizanske odrede, nije
se raunalo u podruje djelovanja ovog Odreda, ve u susjedno-granino pod-
ruje.
BROJNI PREGLED
STANOVNITVA PODRUJA DJELOVANJA PRVOG KNOP ODREDA
PO NACIONALNOSTI
1931/1941. godine
prema srezovima i optinama
1. BIHA, srez Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno
1931. 14595 13958 6759 167 35479
% 41,13 39,34 10,05 0,47
1941. 18243 17447 8448 208 44346
bi haC, 1931. 1320 4739 2149 166 8374
% 15,70 56,59 25,66 1,98
1941. 1650 5923 2686 207 10466
Lipa, 1931. 4491 410 120 - 5021 Lipa,
% 89,33 8,15 2,50
-
1941. 5640 512 150
-
6292
Pokoj, 1931. 1672 2717 49
-
4438 Pokoj,
% 37,67 61,22 1,10
-
1941. 2090 3396 61
-
5547
Ripa, 1931. 4443 1568 593
- 6604 Ripa,
% 67,27 23,74 8,97

1941. 5553 1960 741
-
8254
ukupno dio sreza, 1931. 11926 9434 2911 166 24437
48,80 38,60 11,91 0,68
1941. 14923 11791 3638 207 30559
2. BOSANSKA KRUPA
srez, 1931. 31502 15087 347 10 46946
% 67,10 32,13 0,74 0,02
1941. 39377 18858 433 12 58680
B. Krupa, 1931. 4632 3769 232 9 8642 B. Krupa,
% 43,61 2,68 0,10
1941. -^730 4711 290 11 10802
Grme, 1931. 7349 267 38 ~

7654
% 96,01 3,49 0,49

1941. 9186 333 48

9567
4) Bosanska krajina je obuhvatala podruje zapadne Bosne, a granice su joj bile: istona - rijeka
Vrbas od Jajca do ua u rijeku Savu; sjeverna - granica prema Baniji, potom rijeka Una od Bos.
Novog do njenog ua u Savu kod Jasenovca i rijeka Sava do ua Vrbasa u nju; zapadna - granica
sa Hrvatskom, odnosno Kordunom i Likom; juna granica - planina Dinara - Kazanci - Glamo
(ukljuno) - Vitorog - planina - Janj (ukljuno) - Jajce.
srez Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno
Otoka, 1931. 6518 4584 63 1 11166
% 58,37 41,05 0,50
1941. 8147 5730 79 1
13957
V. Rujika, 1931. 8407 704 4 -
9115 V. Rujika,
% 92,23 7,72 0,04 -
1941. 10508 880 5
11393
ukupno dio sreza, 1931. 26906 9324 337 10 36577 ukupno dio sreza,
% 73,56 25,49 0,92 0,03
1941. 33631 11654 422 12 45719
3. BOS. NOVI
dio sreza, 1931. 10056 4875 476 22 15429
% 65,17 31,60 3,08 0,14
1941. 12569 6093 595 27 19284
B. Novi, 1931. 1120 2439 444 21 4024
% 27,83 60,61 11,03 0,52
1941. 1400 3049 555 26 5030
aavica, 1931. 4226 49 3 1 4279
/o
98,76 1,14 0,07 0,02
1941. 52,82 61 4 1 5348
Japra, 1931. 4710 2387 29 - 7126 Japra,
% 66,09 33,50 0,40
-
1941. 5887 2983 36 - 8906
4. LJUBIJA, optina
1931. 3336 4056 3950 54 11396
% 29,27 35,59 34,66 0,47
1941. 4170 5070 4937 67 14244
5. KLJU
dio sreza, 1931. 5937 5400 506 14 11857
% 50,07 45,54 4,27 0,12
1941. 7421 6749 632 18 14820
G. Sanica, 1931. 4921 2695 328 14 7958
% 61,84 33,86 4,12 0,17
1941. 6151 3368 410 18 9947
Vrhpolje, 1931. 1016 2705 178 - 3899 Vrhpolje,
% 26,06 69,38 4,56
1941. 1270 3381 222 - 4873
6. SANSKI MOST
srez, 1931. 28285 11652 6727 113 46777
% 60,47 24,90 14,38 0,24
1941. 35356 14565 8408 141 58470
Bud. Japra 1931. 4048 576 668 - 5292 Bud. Japra
% 76,49 10,88 12,62 -
1941. 5060 720 835
- 6615
Dabar, 1931. 4900 175 804 - 5879
% 83,35 2,98 13,67 -
1941. 6125 219 1005 - 7349
Gor. Kamengrad, 1931. 2377 4090 51 6518
% 36,47 62,75 0,78
_
1941. 2971 5112 63 8146
Luci Palanka, 1931. 4534 31 11 7 4583
% 98,93 0,68 0,24 0,15
1941. 5667 39 14 9 5729
Sanski Most, 1931. 1347 2624 596 62 4629
% 29,10 56,69 12,87 1,34
1941. 1684 3280 745 77 5786
Stari Majdan, 1931. 4672 2048 1923 1 8644
% 54,05 23,79 22,25 0,01
1941. 5840 2560 2403 1 10804
ukupno dio sreza, 1931. 21878 9544 4053 70 35545
% 61,55 26,85 11,40 0,20
1941. 27347 11930 5065 87 44429
7. BOSANSKI PETROVAC
srez, 1931. 24647 6298 1579 33 32557
% 75,70 19,34 4,85 0,10
1941. 30808 7873 1973 41 40695
B. Petrovac, 1931. 11348 3311 664 24 15347
% 73,94 21,57 4,32 0,15
1941. 14185 4139 830 30 19184
Krnjeua, 1931. 3131 - 394 - 3525
% 88,82 - 11,17 -
1941. 3914
-
492

4406
Kulen Vakuf, 1931. 6527 2987 460 9 9983
% 65,38 29,92 4,61 0,09
1941. 8158 3834 575 11 12478
Vodenica, 1931. 3641

61

3702
% 98,35
-
1,64

1941. 4551 - 76 - 4627
8. BOSANSKO GRAHOVO
srez, 1931. 24644 48 1419 7 26118
% 94,35 0,18 5,43 0,02
1941. 30805 60 1773 9 32647
B. Grahovo, 1931. 11280 23 1101

12404
% 90,94 0,18 8,87

1941. 14100 29 1376

15505
Drvar, 1931. 8293 22 305 7 8627
% 96,13 0,25 3,53 0,08
1941. 10366 27 381 9 10783
Trubar, 1931. 5071 3 13

5087
% 99,68 0,05 0,25

1941. 6339 4 16 -
GLAMO
srez, 1931. 19924 3607 1342 4 24877
% 80,09 14,50 5,39 0,02
1941. 24905 4509 1677 5 31096
Glamo, 1931. 5027 3108 958
_
9093
% 55,28 34,18 10,53

1941. 6284 3885 1197 -
11366
Prekaja, 1931. 8301 32 101

8434
% 98,42 0,38 1,20

1941. 10376 40 126 -
10542
Vagan, 1931. 6596 467 283 4 7350
% 89,74 6,35 3,85 0,05
1941. 8245 583 353 5 9186
UKUPNO, 1931. 149254 52586 16573 380 218793
% 68,21 24,03 7,57 0,17
1941. 186579 65729 20712 473 273493
% 37,05 35,39 23,30 8,12 34,88
od Bos. Krajine 503577 .
18562^
88874 5822 783967
3. Privreda
Ovo podruje do rata nije bilo jedinstveno u politikom, privrednom i kul-
turno-prosvetnom pogledu, ali gaj e povezivala slina situacija u svakom od ovih
inilaca. Vie od 70 odsto stanovnitva bavilo se primitivnom - ekstenzivnom
poljoprivredom, u kojoj je 70 odsto domainstava jo uvijek zemlju obraivalo
drvenim plugom. Tek svako tree domainstvo imalo je eljezni plug, dok je mo-
torna vralica dolazila na 350, a jedna etelica na 473 domainstava. Prinosi po-
ljoprivrednih i drugih kultura bili su veoma niski.
5)
Mnoge porodice na ovom
podruju, prije svega one u brdsko-planinskim predjelima, nisu mogle da obez-
bjede ito (hranu) od etve do etve. Zbog toga su sezonski posao u umi - sjea
i prevoz drveta, i u graevinarstvu, za seosku sirotinju bili jedina mogunost da
bar malo pobolja ivotne uslove.
Dok je prosjek nepismenosti u Jugoslaviji 1931. godine bio 44,6 odsto na
podruju Vrbaske banovine, u kojem je i ovo podruje, iznosio je preko 70 odsto,
a u nekim srezovima i preko 80 odsto.
)
Sve je to, uz neke druge uslove kao to
su: usitnjenost posjeda, veoma niski prinosi, razni porezi i dabine, niske cijene
poljoprivrednih artikala a visoke industrijskih proizvoda,
7
' prezaduenost, broj-
ne porodice, moralo uticati na veoma nizak ivotni standard seoskog stanovnit-
va. O tome kazuje in. Milan Stupar,
8
' naelnik Poljoprivrednog odjeljenja Ban-
ske uprave Vrbaske banovine na sjednici Banskog vijea Vrbaske banovine, feb-
ruara 1940. godine:
5) Arhiv Bosanske krajine (ABK), Banja Luka, III 234/1940, IX Zapisnik sa sjednice X zasjedanja
Banskog vijea Vrbaske banovine odranih 19, 20. i 21. februara 1940. godine, I. br. 530/40.
6) Dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1967, str. 12.
7) Jedan primjer sve veih makaza cijena poljoprivrednih i industrijskih proizvoda: u 1928. god.
seljak je za kupovinu obinog pluga morao dati 300 kg penice, a 1937. godine sedam stotina ki-
lograma.
Dr Milivoje Eri, Agrarna reforma u Jugoslaviji 1918-1941. godine, Sarajevo, Veselin Maslea,
1958, strana 520.
8) Milan Stupar, roen 1895. god. u Velikoj Rujikoj, kao gimnazijalac 1915. godine bio uhapen kao
pripadnik Mlade Bosne. Na veleizdajnikom procesu u Travniku, juna 1915. godine, bio je osu-
en, potom protjeran u logor u Arad. Po zavretku rata nastavio gimnaziju, a zatim i studije u
Pragu. Kao inenjer agronomije radio kao profesor poljoprivrednih kola u Butmiru, apcu, Ilo-
ku, Banjaluci, Valjevu i Poarevcu. Umro 1970. godine u Sarajevu.
Opte je poznata injenica, da je standard ivota upravo ovdanjeg poljo-
privrednika na najniem stepenu u dravi. Kod nas se velikim dijelom hrani se-
ljak hljebom, a uglavnom kukuruzom. Posti se pola godine.
9)
Kue su niske a sta-
novi su mrani, esto nema ni prozora, spava se na golom podu, slami, sjenu ili
liu. Posteljnih stvari uopte nema. Hrana je vrlo slaba. Meso se jede dva tri
puta godinje. Djeca sred zime idu bosa u kolu. Vrlo esto je i stoka u istom
odjeljenju sa ukuanima.
Koliko je bilo siromatvo seljaka Bosanske krajine, znai i ovog podruja,
najrjeitije govori podatak da su u Vrbaskoj banovini od 1930. do 1936. godine
bila podijeljena 233 vagona kukuruza siromanim seljacima poto su godine bile
nerodne pa je stanovnitvo gladovalo. Mnogi su pjeaili tamo-amo i po 50-60
kilometara do sreskog sredita, putovali 2-3 dana da bi dobili 10 do 15 kg ku-
kuruza. Tadanja vlast nije pomo dopremila blie selu, pa su siromani seljaci
polugoli, gladni, bosi, kilometrima morali da pjeae i da na leima nose kuku-
ruz svojim izgladnjelim porodicama. Banjaluki asopis Razvitak, u broju od
1. aprila 1936, protestvuje zbog nekorektnog odnosa prema siromanom stanov-
nitvu.
U godinama svjetske ekonomske krize i neposredno poslije nje, seljak se uz
velike kamate bankama i zelenaima esto zaduivao, prodavao je budzato nji-
ve i livade, ili su mu one sudski oduzimane kako bi vjerovnici naplatili dug. Vi-
sok natalitet, smanjenje obradivih povrina, njihova primitivna obrada i nemo-
gunost zaposlenja van poljoprivrede, doprinijeli su znatnom osiromaenju se-
ljatva i osjetnom nazadovanju sela u godinama pred rat 1941. godine. Takvo sta-
nje uticalo je da su se oko 1935. godine raspale mnoge porodine zadruge, to
je dovelo do jo znatnijeg usitnjavanja zemljinih posjeda.
10
'
Na podruju Bosne i Hercegovine 52,5 odsto seljakih gazdinstava bilo je
zadueno, dok je prosjek zaduenja po jednom domainstvu iznosio 4.818 dina-
ra. Preko 45 odsto ukupnog duga seljaci su dugovali privatnicima, obino zele-
naima, kod kojih je kamata iznosila 30 pa i 40 odsto. Na podruju Vrbaske ba-
novine dug po jednom hektaru obradive povrine iznosio je 931 dinar, dok je
sama kamata zahvatala 47,5 odsto istog katastarskog prinosa.
11
'
Ocjenjujui da je prezaduenost srednjih i siromanih seljaka ogromna i da
moe biti uzrok seljakim nemirima, Vlada je nekoliko puta intervenisala: naj-
prije je 16. aprila 1929. osnovala Privilegovanu agrarnu banku sa zadatkom da
kratkorone seljake dugove pretvori u dugorone, i sa jedinstvenom kamat-
nom stopom. Meutim, ni to nije donelo znatniju pomo srednjim i siromanim
seljacima. Zato je 19. aprila 1932. donijet Zakon o zatiti zemljoradnika kojim su
odloene sve javne prinudne prodaje seljake pokretne i nepokretne imovine
radi naplate duga, a zelenaka kamata svedena je na 10 odsto. Uredbom o lik-
vidaciji seljakih dugova iz 1936. godine Privilegovana agrarna banka je preuzela
u svoje ruke sva potraivanja banaka i zadruga od zemljoradnika. Nakon toga
je dovrena likvidacija zemljoradnikih dugova. Najbolje su proli bankari poto
su naplatili dug, dok su seljaci i drugi morali da kroz razne poreze namire sva
sredstva utroena na likvidaciju seljakih dugova. Neki dugovi (trgovcima i dru-
gim privatnim licima) bili su pretvoreni u dvanaestogodinji dug. Seljaci su do-
bar dio svojih dugova i drugih obaveza (na primjer, obaveze iz agrarne reforme),
plaali zajedno s godinjim porezom, to je znatno pogoravalo materijalno sta-
nje seljakih domainstava koja su zemlju dobila agrarnom reformom, a takvih
je na ovom podruju bilo vrlo mnogo. Seljaka domainstva su bila prisiljena
9) Kad se posti, onda se ne jede meso, mast, mlijeko, jaja, a kod nekih postova ni ulje, ni riba.
10) B. J. Bokan, Sanski Most, I dio, str. 207.
11) Dr Sergije Dimitrijevi, Privredni razvitak Jugoslavije od 1918-1941. godine, izd. Visoka kola
politikih nauka, Beograd, 1962. g., str. 137-144.
da svoju zemlju prodaju, a to je mnoge od njih vodilo na put potpunog osiroma-
enja i proletarizacije.
12
'
Industrija i rudarstvo su na ovom podruju bili veoma slabo razvijeni s ob-
zirom na prirodne mogunosti. Postojali su rudnici: u Ljubiji - rudnik eljezne
rudae; u Sunai kod Sanskog Mosta - rudnik uglja; u Rasavcima (Sanski Most)
- rudnik eljezne rudae; u Drvaru - rudnik mrkog uglja; kod Bosanske Krupe
- rudnik boksita, i kod Blagaja - rudnik eljezne troske. Industrijska preduzea
su postojala samo u Drvaru - fabrika celuloze i vea parna pilana; tri pilane u
bosanskoj. Krupi; pilana u Kljuu, Bosanskom Petrovcu, Krnjeui i Bihau; za-
tim, koara u Bosanskoj Krupi i niz manjih pilana na vodeni pogon sa po jednim
gaterm. Znatna je bila eksploatacija uma u okviru ipad-a koji je imao po-
gone i radilita u bosansko-grahovskom, kljukom, sanskom i petrovakom sre-
zu, a nekoliko manjih preduzea bilo je u podruju Kljua, Sanskog Mosta, Kru-
pe i Bihaa. Na ovim umskim radilitima (sjea i transport drveta) radilo je u
vrijeme sezone, od proljea do kasne jeseni, i preko 4.000 sezonskih radnika.
13
'
U godinama pred rat na ovom podruju bilo je 1.200 radnika zaposlenih na
dravnim eljeznicama. Pruga normalnog kolosjeka je bila samo na relaciji Su-
nja - Bos. Novi - Bos. Krupa - Biha i Bos. Novi - Prijedor - Banja Luka, dok
je uskotrana pruga ila od Prijedora preko Sanskog Mosta, Sanice, Bravska do
Srnetice, a odatle jedan krak prema Mlinitima i Jajcu (i ka Sarajevu), a drugi
prema Otrelju, Drvaru, Likoj Kaldrmi i Kninu. Osim ovih, postojalo je i 358 km
pruga industrijskog kolosjeka koje su koritene za eksploataciju uma i ruda.
Postojale su samo tri manje elektrine hidrocentrale: u Bihau, Bos. Krupi
i Kljuu, dok je Sanski Most struju dobijao iz rudnika Ljubija, a Drvar, Srnetica
i Petrovac iz tamonjih parnih lokomotiva.
Od 1936. do 1941. godine gradila se Unska pruga od Bihaa do Knina u du-
ini od 113 km. Do 1941. godine kolosjek je bio postavljen od Bihaa do trba-
kog Buka, u duini od 25,8 km, kao i od Knina prema Bihau u duini od 24 ki-
lometra, ali nije koriten za javni saobraaj ve samo za prevoz materijala. Ve
1937. godine na pruzi je radilo 5 do 6.000 radnika, a 1940. godine 7-8.000
radnika.
14
'
Prema podacima iz 1939. godine u svim vanijim preduzeima, umskim ra-
dilitima i rudnicima bilo je
radnika prosjena dnevna
zarada radnika
- Rudnik Ljubija 1.293 44,80 dinara
- eljeznica, dravna i privatna 1.200
- Dobrljin-Drvar, Otrelj, ipad 2.000 31,93 din.
- um. pred. erif Filipovi, Biha 350
- Tri pilane u Bos. Krupi 300
- um. pred. Gerhard, an. Most 100
- Pilana Rudolf Stein, Klju 20
- Rudnik uglja Suhaa, S. Most 90
12) Mnogi seljaci iz Gornje i Donje Suvaje, Gudavca, Velikog i Malog Radia, Vojevca, Velike Jase-
nice, Gorinje, Benakovca, Perne, Podgomile, ve od poetka nove godine poinju kupovati ito.
Kao alostan i neljudski odnos zelenaa prema siromanom zaduenom seljaku, zapamen je
sluaj Mila Stupara iz Gorinje, koji je odjednom ostao bez 10 duluma zemlje, koju je zaplijenio
zelena da bi naplatio dug.
Sjeanja grupe mjetana navedenih sela, Muzej Pounja u Bihau.
13) Dr Luka akovi, Pregled razvoja radnike klase u Podgrmekoj regiji 1937-1941. god., rad sa
naunog skupa Podgrme u NOB, odran u Bos. Krupi decembra 1979. godine, nije tampan,
str. 1^1. i 10, 13-16.
14) Zdravko Dizdar, Radniki pokret u Pounju 1929-1941, izd. Veselin Maslea, Sarajevo, 1980. god.,
str. 98. i 172.
- Rudnik mrkog uglja, Drvar
- Rudnik elj. rude, Rasavci
- eljezna troska, Blagaj
- Dalmacija-boksit, B. Krupa
- Koara, Bos. Krupa
- Trikotaa, Bos. Novi
- Unska pruga Biha-Knin .
radnika prosjena dnevna
zarada radnika
14 32,57 din.
21 28,53 din.
189 21,89 din.
129 25,38 din.
80
9
(i 34 radnika u sicu)
7.000 27-28,00 din.
Dakle, samo u navedenim preduzeima 1939. godine je radilo blizu 13.000
radnika, ne raunajui znatan broj sezonskih u umskim manipulacijama, i ne
raunajui brojne zanatske i radnike u trgovini, u kojima je radilo nekoliko hi-
ljada radnika.
Na podruju Pounja, ukljuujui i cazinski srez, 1939. godine je bilo 769 tr-
govakih radnji, a 1940. godine 875 zanatskih radnji, od kojih 305 u bihakom
srezu, 133 bosansko-krupskom, 145 bosansko-petrovakom, 71 bosansko-gra-
hovskom i 221 zanatska radnja u cazinskom srezu. Najvie je bilo kovakih rad-
nji - 175, opanarsko-koarskih - 137, graevinskih - 116, i sve su bile u privat-
nom vlasnitvu. U svim ovim zanatskim radnjama je bio zaposlen 1.471 radnik,
ili 1,6 radnika po jednoj radnji.
15
'
Prosjena radnika nadnica je bila - od januara do maja 1939. godine - od
23,62 dinara do 24,07 dinara, a u istom periodu 1940. godine od 24,68 do 26,27
dinara.
Meutim, kako je ve bjesnio drugi svjetski rat, a skupoa iz dana u dan bi-
vala sve vea, to je odnos nadnica prema narasloj skupoi uvijek bio u nepovolj-
nijem poloaju: od avgusta 1939. do jula 1940. nadnica je iznosila od 99,82 do
117,96 dok su trokovi ivota porasli od indeksa 100,00 do indeksa 138,79.
Takvo stanje je uslovilo daj e pad realne nadnice u ovim godinama pred rat
bio veoma velik, to pokazuje i slijedea tabela:
realna nadnica
- godina 1935. 20,61 din. 100,00
- januar 1940. 13,93 67,59
- april 13,77 66,79
- juni 14,43 70,03
- juli 14,91 72,34
Teka ekonomska situacija primoravala je mnoge seljake iz ovih krajeva da
odlaze u druge krajeve zemlje na branje kukuruza u Slavoniji i Vojvodini, gra-
evinske i luke radove, zemljane radove na izgradnji saobraajnica, na umska
radilita Slavonije, Srbije i Crne Gore, a mnogi su otili u inostranstvo, ak i u
Ameriku i Australiju.
S obzirom na sve reene okolnosti, sezonski radnici i seoska sirotinja malo
su se razlikovali od radnika u industriji, zanatstvu i rudnicima, mada su se ob-
jektivno nalazili u teem materijalnom poloaju.
Radnici - stalni i sezonski, esto su se borili za poboljanje svog ekonom-
skog i opteg poloaja, inei i prve korake u svom klasnom i sindikalnom or-
ganizovanju, izgraujui svijest o svom mjestu u drutvu, o svojoj ulozi u mije-
njanju tog drutva.
Najvei dio rudarstva i umske privrede u ovom kraju drala je u svojim ru-
kama drava: industrijsko preduzee-akcionarsko drutvo ipad i preko Upra-
15) Statistiki godinjak 1945-1953, Sarajevo, 1954, Unutranja trgovina i zanatstvo.
ve za rudarstvo rudnik Ljubiju, zatim eljeznicu, monopol duvana i soli, a pre-
ostali dio preduzetnici iz drugih krajeva, pa i drugih drava. To je imalo za po-
sljedicu da se u vremenu izmeu dva svjetska rata na ovom podruju nije for-
mirala finansijski jaka domaa buroazija, pa analogno tome nije mogao ni da
se stvori jak sloj kapitalista koji bi ovom kraju dao svoj peat. Kapitalistiku kla-
su inili su uglavnom veletrgovci, trgovci, hotelijeri, po neki vlasnik pilane ili
manjeg industrijskog pogona, na primjer, trikotae, koare i si.
Iako je izvjetaj za Bosnu i Hercegovinu za 1939/40. godinu radila Radnika
komora u Sarajevu, ona je, nakon niza konstatacija o poloaju radnika i stanju
privrede i poljoprivrede u cjelini, dala zakljuak koji se u potpunosti moe od-
nositi i na ovo podruje dijela Bosanske krajine, u kojem stoji:
Ukupni nacionalni prihod ne raste, ne primjenjuju se savrenija sredstva
proizvodnje, ne podie se prinos sa zemlje, ne popravlja se socijalni poloaj
irokih narodnih seljakih i radnikih masa, znatnije se ne usavravaju saobra-
ajna sredstva. Nevjerovatno se produbljuje jaz izmeu prihoda kapitala i
prihoda od linog rada, i razmak izmeu onih koji dre sva sredstva ivota u
rukama i baze onih koji nemaju nikakvih sredstava ni mogunosti da ive od
zemlje.
16
'
16) Dr L. akovi, n. dj str. 18.
II Radniki pokret i politike partije
1. Radniki pokret do 1941. godine
Z
a vrijeme turske vladavine u ovim krajevima bilo je veoma malo stalnih
radnika. Bili su to, uglavnom radnici zaposleni u primitivnim rudnici-
ma eljeza i talionicama, tzv. kovanicama u podruju Starog Majdana i jo u ne-
kim mjestima, zatim, u radionicama za izradu baruta, tzv. stupama za barut, i si.
Malobrojnih stalnih ili sezonskih radnika bilo je i kod pojedinih trgovaca i za-
natlija: pekara, ciglara, kovaa, opanara, stolara, zidara, krojaa, mutapdija i
drugih. Ti radnici, pomonici, najee su ih zvali sluge: radili su od l~2 do 14 sati,
a u nekim zanatskim radionicama i 17 asova dnevno.
1
' Za vrijeme turske vla-
davine veoma teko je bilo seliti se iz sela u varoicu, grad. Meutim, austro-
ugarskom okupacijom 1878. godine ta velika prepreka kretanju radne snage nes-
taje. Mnogi siromani slobodni seljaci (Srbi, Muslimani ili Hrvati) jo vie su osi-
romaili diobom zemlje zbog proirenja porodica zbog prodaje dijela zemlje
radi isplate duga dravi ili onima od kojih su bilo ta posuivali: stoku, novac,
ito. Takvi su odlazili u varoicu ili grad i poeli raditi kao nekvalifikovani rad-
nici - nadniari kod raznih zanatlija i trgovaca.
Austrougarskom okupacijom je uz vojsku, inovnitvo, preduzetnike, trgov-
ce i zanatlije poeo stizati i po neki kvalifikovani radnik iz nekog od ranijih pod-
ruja Austro-Ugarske, gdje je, poneto saznao o sindikatima, politikim partija-
ma, moda i uestvovao u nekoj od akcija radnike klase tih industrijski razvi-
jenih pokrajina. Prvih godina okupacije dolazi do znatnog razvoja trgovine i za-
natstva, pa se i broj zaposlenih majstora i njihovih pomonika znatno poveava.
Kada je u Drvaru 1900. godine sagraena moderna velika pilana sa 16 ga-
tera, 55 krunih pila, 18 raznih strojeva, 6 kranova i raznih drugih pomonih stro-
jeva, ve prvih godina u pilani i na umskim radilitima radilo je oko 5.000 rad-
nika.
2
' Osim prvih majstora koji su, uglavnom, doli sa strane, ostali su bili iz sela
s podruja Drvara, Grahova, Glamoa, Petrovca i Kljua. Sedam godina kasnije,
1907. godine, u Drvaru je proradila novosagraena tvornica celuloze koja je ve
u poetku zapoljavala preko 500 radnika.
3
'
Generalni trajk u Bosni i Hercegovini, organizovan 1906. godine, slabo je
pokrenuo radnike ovog kl-aja. Kratko su trajkovali splavari na rijeci Sani, a gru-
pa radnika na manipulaciji Bjeljevine napala je 31. maja 1906. nadzorno osoblje
koje se zatvorilo u umskim barakama. Zatim, samo 200 radnika u Drvaru je
1) Nadim arac, Sindikalni pokret Bosne i Hercegovine do 1919. godine, Narodna prosvjeta, Sara-
jevo 1955. god., str. 18.
2) J. Lakato i dr A. Despi, Industrija Bosne i Hercegovine, Zagreb, 1924. god., str. 21-28, Glas slo-
bode, organ Socijaldemokratske stranke BiH, Sarajevo, br. 14/1912.
3) N. Babi, Na putevima revolucije, Sarajevo 1972. god., str. 198.
obustavilo rad 1. maja 1906. godine. Meutim, svi radnici Drvara su ve 11. maja
potpisali pismo solidarnosti koje je upueno trajkakom komitetu u Sarajevo.
Krajem maja i poetkom juna iste godine preko 150 radnika obustavilo je
rad, i sa krampovima i sjekirama demonstriralo pred Direkcijom tajnbajsa
u Otrelju. Vlasti su uhapsile estoro organizatora trajka, a skoro godinu dana
kasnije Okruni sud u Bihau osudio ih je na kazne od tri do dvanaest mjeseci
teke tamnice. Ipak je nakon ovog trajka udovoljeno radnikim zahtjevima za
poveanjem nadnica.
Naredne godine stvorena je i prva sindikalna organizacija u Drvaru, u Bo-
sanskoj Krupi 1908, a u Bihau 1911. godine. Prva organizovana proslava Prvog
maja odrana je u Drvaru 1910. godine, u kojoj je uestvovalo preko 1500 radnika
i seljaka. Iako su vlasti tada uhapsile 6 najistaknutijih radnikih voa, radnici su
juna iste godine uspjeno trajkovali. Slina proslava Prvog maja u Bihau bila
je 1912. godine, a ranijih godina radnici su na taj dan samo obustavljali rad. Po-
etkom 1914. godine u Bosanskom Petrovcu odrana je radnika skuptina i for-
miran fond sindikalne organizacije.
Poetkom prvog svjetskog rata 1914. godine zabranjene su sve radnike or-
ganizacije, radniki domovi su oduzeti, i tako prestaje svaka njihova aktivnost.
Po zavretku prvog svjetskog rata 1918. godine, u novoformiranoj Kraljevini
Srba, Hrvata i Slovenaca, poinje obnavljanje sindikalnih organizacija, i na
ovom podruju se formiraju i mjesna sindikalna vi j ea-u Drvaru (1919. godine),
Bihau (1920) i Bosanskoj Krupi (1920). Potom se formiraju sindikalne podru-
nice i na mnogim umskim i drugim radilitima ovog podruja.
Proglaavanjem Obznane 29/30. decembra 1920. godine, zabranjeni su KPJ
i revolucionarni radniki sindikati, oduzeti su radniki domovi, a radniki po-
kret dolazi u teak poloaj. Ipak su i u tom periodu 1921-1929. godine radnici
Drvara imali tri velike tarifne akcije i pet trajkova.
4
' I u godinama diktature i
velike ekonomske krize uspijevaju da vode tarifne akcije i trajkove sa manje ili
vie uspjeha. Poslije ekonomske krize dolazi do izvjesnog oivljavanja privrede.
Radnici se znatno bolje organizuju u svojim sindikalnim organizacijama, uspje-
nije se bore za poboljanje svog ekonomskog poloaja. Tada se gradila i Unska
pruga od Bihaa do Knina, pa su na radilitima ove pruge vie puta organizovani
uspjeni trajkovi od 1936-1940. godine. U to vrijeme stvaraju se sindikalne or-
ganizacije Saveza graevinskih radnika Jugoslavije, u Bihau se formira Meust-
rukovni mjesni odbor decembra 1936. godine, a u Drvaru januara 1936. Savez
industrijskih eljezniara Jugoslavije, kao i Mjesni meustrukovni odbor Ujedi-
njenog radnikog sindikalnog saveza - URSS-a. Te godine na umskim manipu-
lacijama Mijaica, Srnetica, Potoci, Osjeenica i ardak postojale su sindikalne
podrunice Opteg radnikog saveza ORS-a, koje su u to vrijeme postepeno po-
stale sindikalne podrunice URSS-a.
5)
I u Drvaru, kao i mnogim umskim radi-
litima tih godina do rata, organizirani su mnogi tarifni pokreti i trajkovi, od
kojih je najznaajniji bio trajk u Drvaru i okolnim manipulacijama avgusta 1938.
godine. Vlasti su na podruje zahvaeno trajkom dovele brojna pojaanja an-
darmerije pod punom ratnom spremom, a u sam Drvar oko 80 andarma. Me-
utim, trajkai nisu dozvolili andarmima da uu u pilanu. Nakon to su usvo-
jeni radniki zahtjevi, trajk je okonan 22. avgusta 1938. godine.
6
'
Posljednji trajkovi na ovom podruju voeni su novembra 1940. godine. Na
gradilitu u Zegaru kod Bihaa trajk je organizovan na inicijativu Mjesnog ko-
miteta KPJ u Bihau, podrunica Saveza industrijsko-zanatskih radnika URSS-a.
Istog mjeseca izbio je i trajk u Driniu, u manipulaciji Kozila kod firme Knin-
4) Zdravko Dizdar, Radniki pokret u Pounju 1929-1941. godine, IRO V. Maslea, Sarajevo, 1980.
god., str. 36-43.
5) Isto, str. 82-83.
6) Isto, str. 120-122.
ska industrija, koji je organizovala partijska organizacija u Driniu. Uprava je
prihvatila sve radnike zahtjeve, pa je polovinom novembra trajk okonan. U
Bosanskoj Krupi su novembra 1940. godine obuarski i koarski radnici takoe
dobro organizovali i uspjeno okonali trajk, a pomagali su im seljaci podgr-
mekih sela.
7
'
I aktivisti Hrvatskog radnikog saveza (HRS) pokuali su u ovom periodu
da formiraju sindikalne podrunice, ali bez uspjeha. Kvalificirani radnici na Un-
skoj pruzi veinom su bili lanovi URSS-a i borili se protiv reimskih i kapitu-
lantskih radnikih saveza, pa tako i protiv HRS-a i ORS-a, a od 1938. godine i pro-
tiv Jugoslovenskog radnikog saveza - JUGORAS-a, reimskog sindikata koji je
formirao svoje podrunice u tvornici celuloze januara 1937. godine, kada je po-
novo proradila, i jo ponegdje. Poto je JUGORAS podravao vladu i vodio ka-
pitulantsku politiku, ubrzo je spao na mali broj lanova, a u organizovanju rad-
nika imao je sve beznaajniju ulogu.
Obnavljanjem partijskih organizacija na ovom podruju od 1938. godine, na-
predni revolucionarni radniki pokret i radniki sindikati URSS-a su sve uspje-
nije vodili borbu za poboljanje uslova rada i ivota. Tokom tih godina znatno
su uticali na formiranje revolucionarne i klasne svijesti kod radnika u indust-
rijskim preduzeima, na brojnim umskim manipulacijama, na eljeznici i u za-
natstvu. Svijest o snazi slonih radnika i nunosti borbe za bolje ivotne uslove
bila je mona snaga koja se naroito ispoljila u godinama narodnooslobodila-
kog rata 1941-1945. godine.
2. Graanske politike partije
Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije na ovom podruju djelovalo je vie gra-
anskih stranki (partija), ali bez vrste politike organizacije na terenu i bez od-
reenog rukovodstva i upisanog lanstva koje bi redovno plaalo lanarinu, od-
ravalo redovne sastanke, konferencije i si. Pripadnost politikoj stranci ispolja-
vala se, uglavnom, uestvovanjem na predizbornim zborovima i povremenim
konferencijama u gradu i po veim selima, obino sjeditima optina, i - glasa-
njem na samim izborima. Pred izbore, bilo optinske - kada su birani optinski
odbornici, ili prilikom izbora poslanika za parlament Jugoslavije, vieniji ljudi
i pristae stranke sastali bi se uz prisustvo nekog iz glavnog rukovodstva, i do-
govorili ko e biti kandidat, ko e govoriti na kojem zboru, o tampanju letaka,
proglasa i drugog izbornog materijala. Ponegdje su prilikom izbora odbornika
za optinska vijea birani i ljudi politiki neopredijeljeni, ali pogodni za pred-
stavnike sela u optinskom vijeu. Reimska stranka je od 1931. godine bila Ju-
f
oslovenska nacionalna stranka JNS, a od 1935. godine tzv. Jugoslovenska radi-
alna zajednica JRZ, koje su imale podrku predstavnika vlasti: sreskog nael-
nika, andarmerije i policije i osiguravali odravanje predizbornih zborova, kon-
ferencija i si. Opozicione stranke su, meutim, esto pod pritiskom organa vlasti
sprovodile predizbornu agitaciju i uestvovale u izborima. Prilikom dogovora o
kandidatima stranke, dolazilo je i do sukoba izmeu pojedinih grupa ili pojedi-
naca eljnih vlasti i privilegija koje su se dobijale izborom za poslanika. Meu-
tim, u isto vrijeme, odbornik ili poslanik nije imao nikakve obaveze prema bi-
raima, nije nikome odgovarao za svoj rad, a mogao je ak i da tokom poslani-
kog mandata promijeni i stranku i stavove za koje se prvobitno zalagao u toku
izborne kampanje.
Svi izbori su do 1927. godine bili tajni (s kuglicama), a kasnije javni, to je
vlastima omoguavalo da vre pritisak na glasae, naroito na zaposlene i ovisne
od podrke vlasti.
7) Isto, str. 166-170.
Na ovom podruju su do rata 1941. godine djelovale slijedee graanske po-
litike stranke:
Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS) koju je osnovao Pero ivkovi, a
potom je jedan od voa bio Bogoljub Jefti. U sreskim centrima obino su na
elu ove stranke bili trgovci, advokati ili neki istaknutiji slubenici.
Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) koju je 1935. godine osnovao dr
Milan Stojadinovi, kada je postao predsjednik vlade. Imala je u svom krilu JMO
sa Mehmedom Spahom i slovenake klerikalce na elu sa Antonom Korocem.
Na elu Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), koja je okupljala
iskljuivo Muslimane, u svakom srezu bili su begovi, posjednici, trgovci i inte-
lektualci. Stranka je vrlo kratko vrijeme bila u opoziciji (u predizbornoj aktiv-
nosti Udruene opozicije), a potom je poslije petomajskih izbora 1935. godine
prila Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici (JRZ) i u njenom sklopu je ostala do
rata 1941. godine.
Zemljoradnika stranka je do 1935. godine djelovala samostalno, od tada u
sklopu Udruene opozicije, da bi poetkom 1940. godine, nakon sklapanja spo-
razuma izmeu Cvetkovia i Maeka dr Branko ubrilovi, njen voa u Bosan-
skoj krajini uao u vladu kao ministar, pa je prestao voditi samostalnu politiku,
kao i njen istaknuti lan edomir Kokanovi, koji je poslije izbora za senatora
prestao sa aktivnom politikom. Ova stranka je do estojanuarske diktature na
ovom podruju, a naroito u nekim srezovima (sanski, petrovaki i krupski),
bila veoma jaka. Meutim, od tada je znatno oslabio njen uticaj, da bi u godina-
ma pred rat, utapajui se u Udruenu opoziciju, skoro potpuno nestala sa poli-
tike pozornice.
Hrvatska seljaka stranka (HSS) obuhvatala je skoro cjelokupno hrvatsko
stanovnitvo, ali i jedan manji dio Muslimana. Znatnu ulogu u aktivnosti ove
stranke imali su i neki katoliki svetenici.
Pred petomajske izbore 1935. godine, dolo je do stvaranja Udruene opo-
zicije, koju su inili: Seljako-demokratska koalicija - SDK (Hrvatska seljaka
stranka - HSS i Samostalna demokratska stranka - SDS), Jugoslovenska mus-
limanska organizacija, Davidovievo krilo Demokratske stranke i dio Zemljo-
radnike stranke. Za vou Udruene opozicije - UO izabran je dr Vladimir Ma-
ek, predsjednik SDK i predsjednik Hrvatske seljake stranke. Meutim, odmah
nakon tih izbora, JMO napustila je Udruenu opoziciju zato to je bojkotovala
novoizabranu Skuptinu, pa je prila Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici, tada
vladajuoj stranci i ula u Skuptinu.
Jugoslovenska narodna stranka Svetislava Hoere, osnovana 1933. godine,
izdavala je svoj list Borba, zbog ega su njeni pripadnici nazvani borbai. Is-
tupala je sa demagokim parolama, dovodei radne mase u zabludu. Meutim,
zbog primjene faistikih metoda i podravanja njemakih nacista i talijanskih
faista (pristae stranke nosile su plave koulje), borbai su se vrlo brzo kom-
promitovali u javnosti. Ve na izborima 1938. godine za poslanike su izabrani
samo Svetislav Hoera i ivan Luki, i to u Srbiji. Stranka se tada raspala, pa
je i Hoerina politika aktivnost prestala poslije decembarskih izbora.
I na ovom podruju pokuala je da dobije podrku profaistika organiza-
cija Nacionalna stranka Zbor Dimitrija Ljotia, advokata iz Smedereva. Istak-
nuti ljotievski funkcioneri Krajinici, obojica iz Sanskog Mosta, bili su veterinar
Lazo Milinkovi
8)
i pravnik Duan Dodik. Njihova aktivnost poela je 1937. go-
dine. Dodik je bio u ljotievskom rukovodstvu u Beogradu, a Milinkovi sekre-
tar ljotievskog pokreta za Vrbasku banovinu. Djelovali su, prije svega, meu
omladinom, tampali biltene i drugi propagandni materijal, rasturali ih u San-
8) Lazu Milinkovia su ustae ubile u avgustu 1941. godine, dok je Duan Dodik nestao u eksploziji
municije u Smederevu, juna 1941. godine.
skom Mostu, Bihau i jo nekim krajikim gradovima. Na petomajskim izbori-
ma u sanskom srezu, kandidat Ljotievog zbora dobio je jedan glas, a na izbo-
rima 1938. devet.
9

etniko udruenje s Glavnim odborom u Beogradu, okupljalo je pristalice
velikosrpske politike i bilo izrazito velikosrpska ovinistika organizacija. Glav-
ni generaltab Jugoslovenske vojske je u svojim odbrambenim planovima rau-
nao i na etnika udruenja, pa je poetkom 1940. godine osnovao i posebne voj-
ne jedinice - specijalne etnike bataljone i njihovu komandu - Jurinu etniku
komandu.
10
Na ovom podruju etniko udruenje je bilo formirano samo u ne-
kim sreskim centrima, na primjer, u Kljuu koji je vodio bivi komita - Mitar
Svetisavljevi zvani Mita Komita.
11
Zatim, bili su dvojica-trojica etnika u Bu-
dimli Japri (pop i rudar),
12
dok se za postojanje etnikog udruenja u drugim
srezovima ne zna.
Aprilska kapitulacija Kraljevine Jugoslavije i njene vojske potpuno su raz-
bile JNS, JRZ, SDS i Zemljoradniku stranku, kao da nikad nisu ni postojale. Po-
jedini graanski politiari, Srbi, pristae JRZ, JNS i drugih stranaka, mjesni voi
graanskih politikih stranaka i vienije pristae tih stranaka, u trenutku oku-
pacije zatekli su se u Beogradu i bili bez ikakve veze sa ovim krajem (na primjer,
dr Branko Milju, narodni poslanik JRZ i jo neki), dok su se drugi uspjeli u me-
uvremenu iseliti ili pobjei u Beograd. Nuno je konstatovati da je jedan broj
pristalica tih stranaka - advokati, ljekari, pravnici, inenjeri, trgovci, profesori,
gostioniari i bogatiji seljaci - stradao u masovnom pokolju koji su ustae izvr-
ile juna, jula i prvih dana avgusta 1941. godine, skoro u svim srezovima sa ovog
podruja, pa je tako nestao sa politike i ivotne scene.
Rukovodstvo HSS i lino dr Vlatko Maek pozvali su sve svoje pristalice,
prije svega njene oruane formacije - Hrvatsku graansku zatitu i Hrvatsku se-
ljaku zatitu, da se stave u slubu vlasti ustake NDH. Najvei broj lokalnih voa
ove stranke ukljuio se u organe nove vlasti i doprinijeo njenom organizovanju
i zaivljavanju.
I dio vodstva JMO, nakon to je u Pavelievu vladu uao voa stranke dr
Dafer Kulenovi, stavio se na raspolaganje ustaama, i preko svojih predstav-
nika u ustakoj vladi NDH ukljuio se u organizovanje i uvrenje te kvislinke
tvorevine.
Meutim, neki od do tada aktivnih rukovodilaca u vodstvu JMO kao i ak-
tivisti u nekim srezovima, nisu slijedili vou stranke, nisu prili ustaama, dis-
tancirali su se od njih, i znatno pomagali Srbe i Jevreje.
13

9) Branko J. Bokan, Sanski Most, I, str. 224.
10) Velimir Terzi, Slom Kraljevine Jugoslavije, Narodna knjiga, i dr., Beograd 1983, knj. I, str. 169.
i 330.
11) Mitu Komitu su ubile ustae u masovnom pokolju srpskog stanovnitva Kljua. (Cedo Mlae-
novi, Ustaka strahovlada u Kljuu, zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1, str. 227/8.)
12) Stojan Maki, Sanski Most i Gornja Sanica 1941, zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 440.
13) Tako, na primjer, na elu JMO u Sanskom srezu su do rata bili Daferbeg Bievi i Beir Hro-
mali, obojica posjednici. Oni su odbili da slijede dr Osmana i Dafera Kulenovia i druge po-
litiare iz JMO i nastojali pomoi srpskom stanovnitvu koliko su mogli.
III Vojnopolitika situacija april-juli 1941. godine
1. Aprilski rat 1941. godine i okupacija zemlje
N
apadom nacistike Njemake na Poljsku L septembra 1939, otpoeo
je drugi svjetski rat. Poto su skrile otpor~Poljk~ njemake oruane
snage okrenule su se prema novim rtvama: u aprilu 1940. godine okupirale su
Dansku i Norveku, 10. maja napale preko Holandije, Belgije i Luksemburga na
Francusku, i nakon neto vie od mjesec dana ule u Pariz. Tada u rat ulazi i Ita-
lija i ratno poprite se proiruje i na Mediteran.
Poetkom jula 1940. godine Hitler nareuje da se izradi plan napada na Sov-
jetski Savez. Ali, prije napada na SSSR trebalo je definitivno rijeiti problem Bal-
kana. Vojnostrateki poloaj Kraljevine Jugoslavije na Balkanu doveo ju je u prvi
plan njemakih diplomatskih i vojnih preokupacija.
Vlada Cvetkovi-Maek, uz saglasnost kneza Pavla, sve vie se priklanjala
Hitleru, pa je na njegovo traenje potpisala 25. marta 1941. godine u Beu pro-
tokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Kada je narod saznao za ovaj
1 , J
sramni in svoje vlade, na inicijativu KPJ dolo je do snanih demonstracija u
gradovima, koje 27. marta prerastaju u opte demonstracije protiv pristupanja
Trojnom paktu. Tada dolazi do pua i obaranja vlade Cvetkovi-Maek. Novu
vladu sastavlja puista general Duan Simovi. Hitler istog dana poslije podne
donosi odluku da napadne i raskomada Jugoslaviju, a kasno navee 27. marta
potpisuje Uputstvo br. 25, u ijoj prvoj taki pie da Jugoslaviju . . . treba
razbiti to je mogue bre.
1
'
Bez objave rata, nacistika Njemaka je 6. aprila 1941. godine vazdunim na-
padom na Beograd i upadima preko granica i Dunava zapoela ratni pohod pro-
tiv Jugoslavije. U napadu na Jugoslaviju Nijemci su angaovali 25 divizija, Itali-
jani 23 i u Albaniji jo 22 divizije, Maari 5, a na podruju Bea Nijemci su u re-
zervi imali jo 5 divizija. Na Jugoslaviju su tada krenule 53 divizije i 2170 aviona,
od kojih 1500 njemakih i 670 italijanskih.
2
'
Kraljevina Jugoslavija nije bila spremna za rat i nije mogla izbjei sudbinu
ostalih rtava nacistike agresije. Poetkom aprila 1941. godine imala je 600.000
mobilisanih vojnika, a optu javnu mobilizaciju objavila je tek nakon to je rat
poeo - 7. aprila!
Dan prije napada na Jugoslaviju, voa ustaa u emigraciji, u Italiji, Ante Pa-
veli je 5. aprila preko italijanskih radio-stanica pozvao Hrvate koji su u Jugos-
lovenskoj vojsci da okrenu oruje protiv Srba.
3
' Zato su ve od samog poetka
1) Slavko Odi i Slavko Komarica, Jugoslavija u njemakim osvajakim planovima, saoptenje na
naunom skupu Trei Rajh i Jugoslavija 1933-1945, Beograd oktobra 1973.
2) Velimir Terzi, Slom Kraljevine Jugoslavije 1941, izdanje Narodne knjige i dr., Beograd 1983, knj.
2, str. 249-250.
3) Slavko Odi, Bosanska krajina u aprilskom ratu, Zbornik, Podgrme u NOB, Vojnoizdavaki za-
vod, Beograd 1972, knj. 1, str. 511-512. Hrvatski narod, brojevi od 16. aprila, 5, 6. i 7. oktobra 1941.
rata uslijedile manje ili vee pobune ustaki nastrojenih ljudi u Jugoslovenskoj
vojsci, od kojih je najznaajnija bila pobuna u 108. pjeadijskom puku, nou 7/8.
aprila u podruju Bjelovara. Ovim pobunjenicima su se pridruili i pobunjenici
iz 40. dopunskog puka, u kojem su preteno bili vojnici sa podruja Bjelovara,
a potom i neki dijelovi 42. pjeadijskog puka. Komandu nad svim ovim pobu-
njenim pukovima preuzeo je vazduhoplovni kapetan I klase Ivan Mrak, kasnije
poznati komandant ozloglaene ustake Vazduhoplovne formacije Mrakove le-
gije. Istovremeno je dolo i do akcije ustaa u samom Bjelovaru. Tog jutra po-
bunjenicima se pridruio i generaltabni pukovnik Franjo Nikoli,
4
' do tada na-
elnik Operativnog odjeljenja Prve grupe armija Jugoslovenske vojske, iji se
tab tada nalazio u Zagrebu, i stao na elo pobunjenih pukova u Bjelovaru. Istog
dana, 8. aprila 1941. godine, u 18,00 sati, tadanji gradonaelnik Bjelovara dr Ju-
lije Makanec sa balkona Gradske vijenice u Bjelovaru izjavio je da se stvara Ne-
zavisna Drava Hrvatska.
5

Osmog aprila 1941. godine je dr Vlatko Maek, prvi potpredsjednik kraljev-
ske vlade i predsjednik Hrvatske seljake stranke, uputio preko Radio-Zagreba
proglas hrvatskom narodu, u kojem trai . . . puni red i disciplinu na svakom
mjestu, bilo kod kue ili u vojsci.. ,
6)
Tek 10. aprila, nakon manjih napada i uspostavljanja mostobrana na Dravi
i Muri, u napad je krenula i 14r njemaka oklopna divizija iji 40. oklopni izvi-
aki bataljon ulazi u Zagrebristog dana u 16,00 asova. Neposredno po ulasku
njemakog bataljona u Zagreb, ustaa Slavko Kvaternik u saradnji sa dr Edmun-
dom Vezenmajerom, specijalnim izaslanikom njemakog Ministarstva inostra-
nih poslova koji se svo vrijeme nalazio u Zagrebu, itao je na Radio-Zagrebu pro-
glas o stvaranju ustake Nezavisne Drave Hrvatske. Odmah poto je proitan
taj ustaki proglas spiker Radio-Zagreba je proitao novu izjavu dr Vlatka Ma-
eka kojom daje punu podrku ustaama i formiranju NDH, pa zato poziva sav
hrvatski narod da se novoj vlasti pokorava, a sve pristae Hrvatske seljake
stranke, koji su na raznim upravnim poloajima, kotarske odbornike, opinske
naelnike, odbornike itd.... da na svojim mjestima ostanu i s novom vladom isk-
reno surauju. Maek je ovu pismenu izjavu predao dr Vezenmajeru neposred-
no pred ulazak njemakih trupa u Zagreb.
7
Ostaci Jugoslovenske vojske povla-
ili su se ka Bosni. Meutim, bili su izloeni napadima proustakih grupa u na-
seljima kroz koja su prolazili, a naroito u podruju Zagreba, Petrinje, Lipika.
8

Bile su to ustae i pripadnici Hrvatske seljake zatite i Hrvatske graanske
zatite.
Istog dana, 10. aprila 1941, dotadanji ban Dravske banovine dr Marko Na-
tlaen je u Ljubljani, u zajednici s predstavnicima slovenakih politikih strana-
ka, obrazovao tzv. Narodni svet (Narodno vijee) i istog prijepodneva proglasio
Sloveniju za samostalnu dravu.
9

Tog dana ili dan ranije, iz Kupinca je krenuo dr Ivan ubai, ban Banovine
Hrvatske, i s njim ministri Juraj Krnjevi i Josip Torbar, kojima se prikljuio i
jedan general u pratnji andarma, kao i kamion sa vrijednostima (novac, zlato,
srebro i dr.). U toku noi 10/11. aprila proli su kroz Biha i Ripa, odakle su
telefonom razgbvarali sa nekima iz Vlade na Palama Kod Sarajeva.
10
Nakon kra-
4) Pukovnik Franjo Nikoli je 1941. godine bio komandant 4. domobranske divizije u Doboju, a
kasnije je imao i druge odgovorne poloaje u vojsci NDH.
5) V. Terzi, n. dj., knj. 2 str. 333-335; S. Odi, Bosanska krajina u aprilskom ratu, str. 512.
6) V. Terzi, n. dj., knj. 2, str. 340.
7) S. Odi, Bosanska krajina u aprilskom ratu, str. 513.
8) V. Terzi, n. dj., knj. 2, str. 373.
9) V. Terzi, n. dj., knj. 2, str. 376, 43 i 495.
10) Autor ove knjige bio je prisutan kod pote u Ripu kada je ban ubai, u pratnji navedenih,
telefonom razgovarao sa Sarajevom (Palama). Kamion krcat sanducima obezbjeivali su an-
darmi i njihovi oficiri.
eg zadravanja zbog telefoniranja, produili su ka Bosanskom Petrovcu i dalje
ka Sarajevu i Palama.
Nita bolja situacija nije bila ni na ostalim frontovima u Jugoslaviji, gdje su
se u neredu povlaile vojne jedinice, na ijem elu su bili veinom generali i ofi-
ciri kapitulantski nastrojeni. Voene su manje bezuspjene borbe bez dovoljno
oruja, municije, bez podrke avijacije, pa su se pukovi i divizije, a i itave armije,
predavale neprijatelju, koji je brzo ovladavao gradovima i teritorijama: Nijemci
su u Skoplje uli ve 7. aprila, a u Beograd 12, aprila 1941. popodne.
11
'
2. Mobilizacija i borbe u Bosanskoj krajini
U vrijeme mobilizacije, marta i aprila 1941. godine na podruju Bosanske
krajine formirali su se dijelovi etiri divizije bive Jugoslovenske vojske:
Sedamnaesta divizija (Vrbaska) Druge armije, tab divizije i 33. pjeadijski
puk, 17. dopunski pjeadijski puk (bez dva bataljona), 90. pjeadijski puk, svi u
Banjoj Luci, kao i 4. divizion 17. artiljerijskog puka i 17. konjiki divizion. Ostale
jedinice ove divizije formirane su izvan Bosanske krajine. Trebalo je da se divi-
zija koncentrie oko Naica i da brani granini odsjek od Podgajskog rita do ri-
jeke aavice.
Trideset trea divizija (Lika) i njen tab formirani su u Banjoj Luci, kao i
33. dopunski pjeadijski puk, 33. konjiki divizion i dio preostalih divizijskih je-
dinica i ustanova, dok su ostale jedinice i ustanove formirane u podruju Oto-
ca. Nakon formiranja Divizija je trebalo da se koncentrie na podruju Modria
i da tu obrazuje rezervu Vrhovne komande.
12
'
etrdeset etvrta divizija (Unska), tab Divizije i 44. artiljerijski puk, 44. ko-
njiki divizion i neke jedinice i ustanove - u Banjoj Luci i okolini, zatim u Bihau
55. pjeadijski puk, kao i 44. dopunski pjeadijski puk u Zavlju
13
' kod Bihaa,
dok u ostale jedinice ove divizije bile izvan Bosanske krajine. Divizija je trebalo
da se koncentrie na podruju Stara Pazova - Indija - Ruma i da tu obrazuje re-
zervu Vrhovne komande.
Dio ljudstva sa ovog podruja zapadne Bosne, odnosno, sa bosanskograhov-
skog i glamokog sreza uao je i u sastav nekih jedinica Jadranske divizije, for-
mirane u podruju Knina.
14
'
Mobilizacija ljudstva, konja i volova, kao i opreme ila je vrlo neuredno,
tako da, na primjer, 17. konjiki divizion, iako aktiviran ve 27. marta 1941, kada
je rat poeo, imao je samo etvrtinu potrebnih sedala, sablji i jahaih konja. U
vrijeme poinjanja rata, 6. aprila, 17. divizija se jo nalazila u fazi mobilizacije pre-
teno u Bosni, dok su neki pukovi ostalih divizija zateeni na maru prema kon-
centracijskom prostoru.
Osim tih pjeadijskih, artiljerijskih i konjikih jedinica, na podruju Bosan-
ske krajine nalazile su se i ove jedinice:
Druga vazduhoplovna mjeovita brigada i tab brigade u Topoli, 4. lovaki
puk u Bosanskom Aleksandrovcu, i 2. bombarderski puk na aerodromu Rovine
sjeverno od Banja Luke,
Deveta vazduhoplovna baza I reda u Banjoj Luci,
ezdeset druga vazduhoplovna baza III reda u Prijedoru i
11) V. Terzi, n. dj , knj. 2, str. 429, 404 i 663.
12) V. Terzi, n. dj., str. 230, 261 i 267/268.
13) U dokumentu koji citira V. Terzi pisalo je ivalje, meutim, rije je o selu Zavalju kod Bihaa.
14) Petar Mikovi, Pokret otpora u Bosanskoj krajini od kapitulacije do ustanka 1941. godine, zbor-
nik 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Institut za istoriju radnikog pokreta, Sara-
jevo 1973, str. 72.
Sedamdeseta vazduhoplovna baza III reda u Bosanskoj Gradiki.
1
,
5

Na podruju Bosanske krajine bilo je jo nekoliko manjih jedinica - do ba-
taljona u Banjoj Luci, Bihau, kod Volinja (skladita benzina), kao i relejne sta-
nice u nekim sjeditima srezova.
Prema ratnom planu na podruju Bosanske krajine nije bilo predvieno za-
dravanje jedinica veih od bataljona, ve su sve novoformirane ili postojee je-
dinice (izuzev vazduhoplovnih), upuene prema granici, odnosno, na koncentra-
cijska podruja neposredno iza graninih podruja (Stara Pazova - Indija -
Ruma, i dr.).
Njemaka 14. oklopna divizija, nakon prodora u Zagreb 11. aprila, pola je
prema Karlovcu i zauzela ga. Slijedeeg dana krenula je dijelom prema Bihau
i Sarajevu, a dijelom prema Bosanskom Novom, Banjoj Luci i Doboju. Prednji
dijelovi 14. njemake oklopne divizije bez borbe uli su u Biha 13. aprila i od-
mah produili prema Bosanskom Petrovcu i Kljuu, u koje su stigli istog dana.
Lijevokrilna kolona, nakon to je slomila otpor jugoslovenskih trupa u rejonu
Kostajnice, pola je prema Prijedoru u koji je ula 13. aprila. Sutradan je produ-
ila prema Banjoj Luci u koju je log dana, 14. aprila, ula bez borbe i odmah pro-
duila prema Doboju.
16

Prethodnog dana, 13. aprila, iz Travnika prema Jajcu je upuen aki bata-
ljon da kao Kljuki odred, sprijei dalji prodor njemakih jedinica prema Jajcu.
On je narednog dana izjutra zauzeo poloaj na Ponoru izmeu Mrkonji-Grada
i Kljua, poruio most na rjeici Ponor i tog dana vodio manju borbu s prednjim
dijelovima 14. oklopne divizije, ali se predvee morao povui. Nijemci su odmah
popravili most i nastavili nastupanje prema Mrkonji-Gradu, Jajcu i dalje ka Sa-
rajevu, u koji su uli 15, aprila u 20,45 sati.
17

Komandant Druge vazduhoplovne brigade Jugoslovenske vojske naredio je
13. aprila da se svi preostali avioni 4. i 8. puka spale na aerodromima (oko 15
aviona), a ljudstvo uputi preko Mrkonji-Grada za Sarajevo.
18

Iza 14. oklopne divizije nastupao je u drugom eelonu 51. armijski korpus
njemake vojske (101, 132. i 183. pjeadijska divizija). Prethodnice ovog korpusa
15. aprila stigle su do rijeke Une u podruju Bosanske Krupe i Bosanskog Novog
i produile dalje, pa su istog dana predvee stigle u Sanski Most. Njemaka 132.
pjeadijska divizija 51. armijskog korpusa tog i narednog dana nalazila se na pod-
ruju Bosanska Krupa - Otoka, sa isturenim dijelovima u Sanskom Mostu, dok
je 183. pjeadijska divizija zaposjela prostor Bosanska Gradika - Prijedor -
Banja Luka.
19

Dijelovi Jadranske divizije Jugoslovenske vojske sa podruja Knina nou
13/14. aprila krenuli su ka Drvaru i Petrovcu. Meutim, Nijemci su ve 13. aprila
proli kroz Bosanski Petrovac i nastavili ka Kljuu, Jajcu, Travniku i Sarajevu,
ali nisu doli do Drvara,
20
koji je dan ranije, 12. aprila, na osnovu dogovora iz-
meu njih i Italijana o liniji dokle e koja vojska ii, pripao italijanskoj zoni.
Kada je 17. aprila potpisana kapitulacija bive Jugoslovenske vojske, neki
oficiri, podoficiri i vojnici u Jadranskoj diviziji nisu prihvatili taj in predaje. For-
mirali su jedinicu od oko 170 vojnika kojima su se pridruili i neki rodom iz pet-
rovakog i drvarskog podruja. Odred je razruio cestu Otrelj - Bosanski Pet-
rovac i na liniji Kalabino brdo - Otrelj zaposjeo poloaj. Saznavi za to, Nijemci
su 19. aprila krenuli iz Petrovca prema Drvaru, ali su ih jugoslovenski vojnici do-
ekali iznad Kolunia, i na Kalabinom brdu. Poslije krae borbe njemake jedi-
15) V. Terzi, n. dj., str. 261-269.
16) Isto, str. 365-366.
17) S. Odi, Bosanska krajina u aprilskom ratu, str. 513-514 i 516; V. Terzi, n. dj., str. 419, 434, 448.
18) V. Terzi, n. dj., str. 415.
19) Isto, str. 451, 458^159.
20) P. Mikovi, n. dj., str. 71-72.
nice su bile prinuene da se povuku u Petrovac. Narednog dana - 20. aprila, Ni-
jemci su bez borbe uli u Drvar, poto su neki oficiri i vojnici iste te Jadranske
divizije prethodne noi iznenadili i razoruali ovu jedinicu rodoljuba iznad Ka-
labina brda.
21
'
Njemaka vrhovna komanda je 12. aprila 1941. godine izdala Privremene
smjernice za podjelu Jugoslavije, na osnovu kojih je utvrena linija do koje e
nastupati njemake i italijanske trupe. Tek na pregovorima ministara spoljnih
poslova Njemake i Italije, u Beu 21. i 22. aprila, postignut je sporazum o ko-
madanju Jugoslavije, nakon kojeg su njemako-italijanske vojne granine komi-
sije pristupile konanom odreivanju demarkacione linije izmeu njemakih i
italijanskih trupa. Jedna komisija je radila u Banjoj Luci od 3-6. maja 1941. go-
dine i detaljno utvrdila granicu koja je na podruju Bosanske krajine ila lini-
jom: od take koja se nalazi na desnoj obali Une, 9,2 km jugozapadno od ua
Sane u Unu - Jujina glava (trig. 349) - preko Malog Dubovika (2 km zapadno od
trig. 399 - sve srez Bosanski Novi) - 1 km zapadno od Grabea (trig. 529) - 2 km
juno od Grabea (trig. 529) - 1 km sjeverno od k. 469 - k. 469,
22
' 2 km zapadno
od Malovana (trig. 371),
23
' 2,2 km juno od Malovana (trig. 371) - 300 m juno od
raskrsnice Pobreje - Prijedor, Pobreje - Stari Majdan - grupa kua u s. Lugovi,
7,5 km sjeveroistono od Sanskog Mosta (Talijanima) - sjeverno od Debeljaka,
2 km zapadno od trig. 417 (na cesti Sanski Most - Banja Luka) - (dalje sve gra-
nina linija banjalukog sreza): k. 547,5 km jugozapadno od Bronzanog Majdana
- Dejanovi (k. 556) - Mrii (k. 616) - Kozica Strana (k. 251) - k. 901 zapadno
od Pavia - k. 960 - Koia Glava (k. 889) - grupa kua u s. Sladojevi (Nijem-
cima) - k. 1061 (4,7 km jugoistono od Rimskih bunara) Garevina pl. (k. 1026 -
kraj granine linije banjalukog sreza) - k. 892 - k. 886 - grupa kua u s. Piljezani
(Nijemcima) - s. Gustovara (Talijanima - most 4 km zapadno od Pajin-Dola (trig.
780) - granica jajakog sreza: Liskovica Donja (Nijemcima) - Magaljdol (Talija-
nima) - trig. 902 - mlin 4 km sjeverozapadno od trig. 1132 (Zagradine) - 1,4 km
istono od trig. 1132 - 4,4 km zapadno od trig. 1132 - s. Trnovo (Talijanima) -
1 km sjeveroistono od k. 894 (kraj granine linije jajakog sreza) - most na ju-
gozapadnom izlazu iz ipova, na cesti Jezero, Sokolac - Moila (Talijanima) - Vo-
lari (Nijemcima) - Ljua
24
'- Plavi koare (trig. 1535) k. 1465-Somenica (trig.
1724) - granina linija jajakog sreza: Otrulja (trig. 888) - Guvna (Nijemcima)
- 2,4 km jugoistono od eljeznike stanice Donji Vakuf, na cesti Donji Vakuf -
Bugojno, itd.
Najvei dio podruja na kojem je u jesen 1941. godine formiran Prvi krajiki
NOP odred, uao je u italijansku demarkacionu zonu, izuzev Bosanskog Novog,
Ljubije i prostora na lijevoj obali rijeke Sane poev od Pobreja preko B. Japre
do Bosanskog Novog.
Kada je postignut sporazum o demarkacionoj liniji, iz Sanskog Mosta po-
vukla se njemaka jedinica (streljaka eta), a u Sanski Most su 8. maja 1941. go-
dine uli Italijani.
25
' U ostalim gradovima italijanskog demarkacionog podruja
ve su bile italijanske trupe koje su taj kraj zaposjele neposredno nakon njema-
ke okupacije u aprilskom ratu.
21) Stevo Triki, Uspostavljanje vlasti NDH i ustaki teror u Drvaru, Zb. Drvar 1941-1945, Skup-
tina optine Drvar, 1972, knj. 1, str. 208-211.
22) Originalan dokument u Vojnom arhivu u Postdamu je prilikom poara oteen, pa je uz ovu
kotu vjerovatno pisalo istono od k. 469; (S. Odi, n. dj., str. 523. i napomena 49).
23) Isto, nedostaje podatak koliko kilometara ili metara zapadno, S. Odi, n. dj., str. 523, napo-
mena 50.
24) I ovdje je izostala puna rije, ali se moe zakljuiti da je rije o Ljui. (S. Odi, n. dj., str. 523, na-
pomena 51).
25) S. Odi, n. dj., str. 524-525.
3. Pod okupacijom do jula 1941. godine
Ve od 10. aprila 1941. godine, nakon proglaenja takozvane Nezavisne Dr-
ave Hrvatske (NDH), a naroito neposredno pred dolazak njemakih trupa, i
na ovom podruju su se pojavili iz ilegale u malom broju ustae i njihove pri-
stalice. Naputajui svoje dunosti, neki sreski naelnici su po uzoru na prevrat
1918. godine predloili vienijim graanima sva tri naroda (odnosno etiri, tamo
gdje su ivjeli i Jevreji), da formiraju odbore koji e odravati red do dolaska
okupatorskih trupa. Tako su uinili i u Sanskom Mostu, pa su taj odbor nazvali
Narodni odbor, iji su lanovi nosili oko ruke bijelu traku. I u Bihau je bio
formiran takav odbor za doek njemakih trupa, na ijem je elu bio tadanji
gradonaelnik Muho Gali. Meutim, odbor je djelovao veoma kratko, tek dan-
-dva, poto su ustae i proustaki orijentisani lanovi iskljuili iz ovih odbora
Srbe i Jevreje, a umjesto bijelih traka na ruke stavljali hrvatsku trobojku.
26
' Ti
odbori su imali zadatak da doekaju okupatorske trupe i da organizuju naoru-
ane ljude koji e odravati red.
Jedan od takvih odbora pojavio se i u Cazinu koji je 11. aprila 1941. pred
zgradom Optine, u centru gradia, organizovao politiki zbor posveen progla-
enju tzv. Nezavisne Drave Hrvatske. Na zboru su govorili dr Osman Kulenovi,
advokat iz Bihaa, koji e uskoro u prvoj ustakoj vladi, imenovanoj 16. aprila
1941, postati njen potpredsjednik. Zbor je otvorio Ale Omanovi, pristalica des-
nog krila Hrvatske seljake stranke, koji je zatim postao prvi ustaki logornik
u Cazinu, a na tom zboru je pozvao Cazinjane da s hrvatskim trobojkama doe-
kaju njemake trupe.
27)
Prilikom rasula vojske Kraljevine Jugoslavije, u nekoj pozadinskoj jedinici
u Bihau, naao se kao rezervni porunik, i od ranije poznati ustaa Viktor Gu-
ti.
28
' Sa jo jednim rezervnim porunikom, uiteljem Ademom Haraiem,
29
' on
se 11. aprila zatekao u Ripu, na dan kada su njemaki avioni bombardovali Bi-
ha (kao i Prijedor i Banju Luku), pa je naredio da se izvjese bijele zastave kao
znak predaje, zbog ega je doao u sukob s grupom naprednih Ripana, omla-
dinaca.
30
Njih dvojica su tada otila za Biha, poto su saznali za proglas o stva-
ranju NDH. U Bihau se Guti susreo sa grupom proustakih elemenata i zapo-
eo rad na formiranju nove vlasti - ustake. Prije dolaska njemakih kolona u
Biha, jo dok se posadni bataljon vojske Kraljevine Jugoslavije kretao cestom
Ripa- Biha, advokat dr Viktor Guti je u Bihau izdao slijedei proglas-plakat:
26) Branko J. Bokan, Sanski Most, I dio, str. 269.
27) Mirko Turi, Od faistike okupacije do Bihake kule 1941, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1,
str. 154.
28) Viktor Guti, doktor prava, advokat, roen 1901. Od 1930. priao ustaama dr Ante Pavelia.
Vie puta osuivan, ali preteno na novane kazne zbog rasturanja ustakih letaka. Na 15 mje-
seci zatvora osuen je novembra 1932. godine. U zatvoru u Sremskoj Mitrovici bio u istoj eliji
sa ustakim teroristima Jurom Rukavinom, Jurom Frkoviem i drugima. Po izlasku iz zatvora
nastavio s ustakim djelovanjem. U NDH bio ustaki stoernik u Banjoj Luci, a potom veliki u-
pan. Kao ratni zloinac 1947. godine osuen ie na smrt i objeen.
Milan Vukmanovi, Biljeke, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, Institut za istoriju u Ba-
njaluciJ981, str. 377.
29) Ubrzo potom Adem Harai je pozvan u domobranstvo kao rezervni oficir. Poslije rata bio je
na rukovodeim dunostima u Kaknju, pa je 1965. godine postao i savezni poslanik, kada sam
se s njim ponovo susreo.
30) Autor ove knjige bio je u toj grupi naprednih omladinaca koja se sukobila sa Gutiem i Hara-
iem. Od gostioniara one Diklia, u ijoj su gostioni sjedila ova dvojica, saznali smo da mu
je dr Viktor Guti naredio da izvjesi bijelu zastavu, dok smo mi traili da je skine. (Diklia su
strijeljali Nijemci i ustae kao saradnika NOP-a pri zavretku drugog svjetskog rata.)
31) Ovaj proglas-plakat sauvao je bihaki trgovac Boko Bosni, koii je nakon protjerivanja iz rod-
nog grada uspio da se prebaci u Beograd. Faksimil plakata-proglasa prvi put ie publikovao nje-
gov sin Petar Bosni u listu Politika od 19. oktobra 1986. Plakat-proglas u linoj arhivi Petra
Bosnia.
Prvi ustaki proglas u Bosanskoj krajini objavljen u Bihau, 13. IV 1941.
Bio je to, po svemu, prvi ustaki proglas na podruju Bosanske krajine. Iz
sadraja proglasa-plakata vidi se da Guti u ime Hrvatske vlade
32
' odreuje da
vlast u etiri sreza (Biha, Krupa, Cazin i Petrovac) preuzima bihaki advokat
dr Ivan Buni sa svoja dva saradnika i savjetnika: advokatom dr Osmanom Ku-
lenoviem i posjednikom Muratom Ibrahimpaiem. Poslije toga, Guti je kre-
nuo sa Ademom Haraiem za Bosansku Krupu, gdje je uitelja efika Tatlia
i kolskog nadzornika Ivana Holuba zaduio da preuzmu vlast u ovom srezu. Po-
tom su Guti i Harai produili u Bosanski Novi i Prijedor, gdje su organizovali
jezgra ustake vlasti. Sedamnaestog aprila 1941. godine stigao je u Banju Luku.
Kao ustaki povjerenik za podruje bive Vrbaske banovine,
33
' po dolasku u Ba-
nju Luku Guti je, nakon dobijenih instrukcija, izvrio zvanina postavljenja u
sreditima krajikih srezova (kotara).
Pred njemake trupe, koje su preko Likog Petrovog Sela, eljave i Baljevca
13. aprila kretale prema Bihau, da ih pozdravi, na Zavalje je izaao Huseinbeg
Ibrahimpai sa jo dvojicom istomiljenika.
34
'
Svojim vojnikim poretkom, naoruanjem i izgledom njemake trupe su
ulijevale strah kod graanstva i svih onih koji su vidjeli njihovu dugu motorizo-
vanu kolonu u kojoj nijedan vojnik nije iao pjeice. Kolona je vie od etiri dana
bez zastoja prolazila kroz grad i nastavila put prema Ripu, Petrovcu, Kljuu i
Sarajevu.
Kolone njemakih divizija nigdje nisu naile na ozbiljniji otpor Jugosloven-
ske vojske, pa je tab njemake 132. pjeadijske divizije i mogao u svom opera-
cijskom dnevniku da zabiljei daj e nastupanje trupa . . . primilo karakter ulas-
ka u osloboenu zemlju. Prazniki odjeveno stanovnitvo klicalo je naim voj-
nicima.
35
'
Tako je bilo i u Sanskom Mostu. Novoformirani odbor je izaao s grupom
graana na doek njemake vojske u ulicu to od Pobrijeja vodi ka centru gra-
da. Culi su se poklici Hitleru, a pojavile su se i dvije-tri hrvatske zastave. Ustaki
odbor je potom organizovao sveani prijem u ast dolaska njemake vojske.
36
'
Poslije ulaska njemakih trupa u svako naselje, Nijemci su lijepili po zido-
vima plakate s raznim naredbama za ije krenje ili neizvrenje su prijetili smrt-
nom kaznom. Uveden je i policijski as. Meu prvim proglasima njemakih oku-
pacionih vlasti, bila je naredba stanovnitvu da preda oruje i vojnu opremu ko-
jom raspolau, a Srbi i radio-aparate. U mjestima kroz koje prolazi eljeznika
pruga, njemake patrole su doekivale vozove i skidale vojnike koji su se vraali
kuama, zatvarale ih u osnovne kole i druge javne zgrade kao privremene lo-
ore. Hrvate i Muslimane su, uglavnom, putali kuama, a Srbe, Crnogorce, Ma-
edonce, Slovence i ostale otpremali u Njemaku, u zarobljenike logore. U ap-
rilskom ratu Nijemci su na tlu Jugoslavije zarobili oko 368.000 ljudi, a Italijani
oko 30.000, ukupno oko 398.000, od kojih su Nijemci otjerali u zarobljenike lo-
gore u Njemakoj oko 200.000, a Italijani u Italiju oko 10.000 ljudi. Od ovog broja
32) Istog dana, 10. aprila 1941, kada je Radio-Zagreb objavio proglas o proglaenju Nezavisne Dr-
ave Hrvatske i proglas dr Vlatka Maeka, kojim - ovaj do tada potpredsjednik Vlade Kralje-
vine Jugoslavije - trai od hrvatskog naroda da se pokore novoj vlasti i s njom iskreno sara-
uju, Slavko Kvaternik je u ime Pavelia imenovao tzv. Hrvatsko dravno vodstvo, u koje
je postavio svoje dotadanje saradnike u separatistikom pokretu protiv Jugoslavije, i neke us-
tae koji su se tih dana vratili iz emigracije iz Njemake, ali je ve 16. aprila 1941. po dolasku
u Zagreb Paveli umjesto Kvaternikovog Hrvatskog dravnog vodstva imenovao Hrvatsku
dravnu vladu. (Ferdo ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, VIZ, Beograd 1970, str. 206,
33) Milan Vukmanovi, n. dj.. Biljeke, str. 377.
34) Huseinbeg Ibrahimpai je bio potom predsjednik ustakog graanskog poglavarstva (opine)
u Bihau, do osloboenja grada, novembra 1942. (Vinko Markoti, Neustraive udarne grupe
mladih Biana, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 125.)
35) Slavko Odi, Bosanska krajina u aprilskom ratu, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 519.
36) Mirko Vrani, nosilac Partizanske spomenice 1941, kazivanje autoru, jul 1959.
oko 90 odsto bili su Srbi a 10 odsto Slovenci, Crnogorci, zatim, jugoslovenski ori-
jentisani oficiri Hrvati i Muslimani i oficiri Jevreji.
37)
Meu tim zarobljenicima
bilo je mnogo ljudi i s podruja Bosanske krajine.
Nijemcima su u hvatanju vojnika Kraljevine Jugoslavije u naseljima poma-
gali andarmi, ustae i oni koji su im prili tih dana. Nisu to bile organizovane
ustae kao ni Maekova graanska ili seljaka zatita, jer takvih organizacija u
ovim krajevima nije bilo. Bili su to pojedinci okupljeni u manje grupe (5-6), koji
su eljeli da se u prevratu domognu i vlasti i bogatstva. U nizu krajikih mjesta
oni su to inili i prije dolaska okupatorovih trupa. injenica da su se pojedine
grupe vojnika Kraljevine Jugoslavije odlunim dranjem spasile razoruavanja
i nastavile put, pokazuje samoniklost i nesigurnost tih ustakih i proustakih
grupa tada jo bez oslonca u okupatoru. Iz takvih ustakih grupa ubrzo e se
stvoriti jezgra ustake organizacije u svakom srezu ovog kraja.
Mnogi vojnici su pred svojim kuama bili hvatani i otpremani u sabirne lo-
gore, a potom u zarobljenitvo. Ipak je velik broj uspio da se kroz sve zasjede
na mostovima i raskrsnicama, ak i iz prihvatnih logora i kompozicija sa zarob-
ljenicima, izvue i pobjegne kuama. Donosili su vojniku opremu: odjeu, pu-
ke, pitolje, municiju, bombe, poneki i pukomitraljez.
Vojnici njemake oklopne divizije prodirali su naprijed, popravljali su za
svoje potrebe mostove, razminirali one koji nisu bili porueni i lijepili plakate
po naseljima. A njemake jedinice drugog ealona odvajale su svoje dijelove za
posadne jedinice u veim mjestima. Oficiri su zaposjedali najbolje stanove u na-
seljima, posebno tampanim novcem dolazili su do robe koja je u Njemakoj
odavno bila racionisana: tofove, kafu, okoladu i ostalu robu, pakovali su i ot-
premali porodicama u Njemaku i Austriju. Besplatno su uzimali robu iz radnji
Srba i Jevreja - kao ratni plijen. Bilo je sluajeva kada su iz trgovina uzimali
sanduke sa eerom kojim su hranili svoje konje.
a) Formiranje ustake vlasti i njeno djelovanje
Ustaka vlast se postepeno organizovala poto je na ovom podruju uglav-
nom ivjelo srpsko i muslimansko stanovnitvo, pa je bilo veoma malo ustaa
koji su prije rata poloili ustaku zakletvu. Meutim, meu pristalicama Hrvat-
ske seljake stranke bio je izvjestan broj separatistiki orijentisanih. Do stvara-
nja NDH, koliko je poznato, nije bilo ustaa Muslimana, ve su se za ustae opre-
djeljivali iskljuivo Hrvati, a od okupacije aprila 1941. godine u ustae ulaze i
Muslimani.
U srezovima sa novim nazivom kotarevi, najprije su postavljeni ustaki lo-
gornici kao organi politike vlasti i kotarski predstojnici kao organi upravne
vlasti. Obnovljene su andarmerijske stanice, nazvane orunikim postajama. Iz
njih su izbaeni Srbi, ostali su Hrvati i Muslimani. Izvrena je smjena meu pri-
padnicima mjesnih policijskih ustanova, iz kojih su iskljueni Srbi a zadrani ili
primljeni novi Hrvati i Muslimani. Tokom proljea 1941. godine izvrenaje smje-
na i optinskih naelnika (predsjednika) u svim optinama ovog podruja, sa no-
vim nazivom opinska poglavarstva. Bilo je primjera da na podruju neke op-
tine nije bilo Muslimana ili Hrvata pa su dovoeni sa strane i postavljani na tu
dunost. U Luci Palanci dunost predsjednika Optine trebalo je da preuzme
Tomo Cvitkovi, ugledni Hrvat iz sela Bonjaka, ali je on to odbio smatrajui da
u mjestu s ogromnom veinom Srba (98,93 odsto), predsjednik treba da bude
Srbin, pa je sa jo nekim Hrvatima tada predloio da to bude Pero Batoz, Srbin,
to su ustake vlasti nerado odobrile, a Batoz jo tee prihvatio.
38
'
37) Velimir Terzi, n. dj., knj. 2, str. 472.
38) Mio Doenovi, nosilac Partizanske spomenice 1941, kazivanje autoru, decembar 1975.; Bran-
ko J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, izdanje Skuptine optine Sanski Most, 1980, knj. 2, str. 11.
Veih izmjena meu knezovima, odnosno, muktarima u selima i mahalama
nije bilo, jer im je tu valjao ovjek koji najbolje poznaje ljude i stanje u selu, a
ne neko nepoznat sa strane.
Zabavljeni svojim brigama, udaljeni od optinskih i sreskih centara, bez
tampe, radija i si., seljaci dugo nisu znali daje osnovana NDH, smatrajui da vla-
daju Nijemci. U neka srpska sela zvanini predstavnik nove vlasti (orunik, us-
taa i si.) doao je tek juna ili jula 1941, a u neka nikada zbog ustanka protiv oku-
patora i njegovih slugu.
Da bi to prije stvorila svoje oruane formacije, ustaka vlast je odmah po-
zvala u vojsku mladie od 20 godina, Muslimane i Hrvate. Stvarala je i ustake
jedinice u koje su primani uglavnom mladi ljudi. Do rata su mnogi od njih bili
pristojni mladii, ali su ih ustae zavele uz obeanja da e dobiti dravni posao,
srpska imanja i mnoge privilegije ako vjerno slue ustakoj NDH i Anti Paveli-
u.
39
' Njima su se prikljuili i siromasi, kao i oni zadojeni zlom. Tako se u usta-
ama naao preteno nepismen olo iz grada i sela, a na elu ustakih organiza-
cija i dravnih institucija NDH bili su pojedini politiari iz bive Hrvatske selja-
ke stranke ili Jugoslovenske muslimanske organizacije: advokati, sudije, inov-
nici, uitelji, trgovci, gostioniari, posjednici i ostali. Ustakoj vlasti su prile
voe JMO: dr Osman Kulenovi, advokat iz Bihaa koji je postao potpredsjednik
prve ustake vlade u Zagrebu,
40
' a iji je brat, takoe advokat Dafer Kulenovi
bio kasnije na dunosti potpredsjednika ustake vlade,
41
' Husein Muratbegovi,
knjievnik i uitelj, ustaki logornik u Krupi i Novom;
42
' dr Smajo Gradaevi,
prvi predsjednik ustakog Prijekog suda u Bihau;
43
' dr Salih Hadiali, podu-
pan u Bihau;
44
' dr Mehmed Alajbegovi, sudija iz Bihaa, ustaki funkcioner,
prvo ministar skrbi, a zatim ministar vanjskih poslova NDH itd.;
45
' dr Ibro Ibra-
himpai, sudija u Sanskom Mostu i lan ustakog odbora za vrijeme pokolja
Srba u ljeto 1941. godine;
46
' Husein Ali iz Kulen Vakufa, profesor, pobonik us-
takog stoera u Sarajevu i veliki upan upe Sana i Luka;
47
' Himzo Pai-Rei,
posjednik iz Sanskog Mosta i predsjednik mjesne organizacije HSS do rata, a za
vrijeme pokolja Srba u ustakom odboru i na elu gradske optine;
48
' Hakija Ha-
di, profesor iz Sarajeva - ranije istaknuti pristalica HSS iz redova Muslimana,
postao je uz Boidara Bralu i Juru Francetia ustaki povjerenik za Bosnu i Her-
cegovinu, koji je u tom trijumviratu bio zaduen za uspostavljanje organa uprav-
ne vlasti u Bosni i Hercegovini i za organizovanje delegacija koje su ile na po-
klonjenje Paveliu ili mu slali rezolucije. Tako ie delegacija Muslimana Bosan-
ske Krupe, predvoena hodom Smailom Mujakiem, 30. maja 1941. godine, bila
kod Pavelia u Zagrebu.
49
'
39) Salih Gonilovi, Okupacija i teror ustaa u okolini Kljua, Zb. SREZ KLJU U NOB, Optinski
odbor SUBNOR Klju, 1980, knj. 1, str. 243.
40) Narodne novine, Zagreb, 17. IV 1941.
41) Narodne novine, 10. XI 1941.
42) Hrvatski narod, Zagreb, 29. V 1941.
43) Narodne novine, 18. juna 1941.
44) Arhiv Hrvatske, Fond Sabora NDH, neregistrirano; Hrvatski narod, 28. VI 1941.
45) Isto.
46) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 10. i 18.
47) Arhiv Hrvatske, Fond Sabora NDH, neregistrirano.
48) Milan Milievi, nosilac Partizanske spomenice 1941; B. J. Bokan, Sanski Most, I. dio, str. 270.
49) Tom prilikom je hoda Mujaki Paveliu uruio Rezoluciju ispred svojih vjernika, u kojoj je,
pored ostalog, pisalo i ovo:
Vama, Poglavnie, kao nosiocu nove i sretne ere, stavljamo se na raspolaganje, spremni za dom
imovinu i ivote poloiti s tim uvjerenjem, da za nas Muslimane, iza tekog i barbarskog razdo-
blja, nikada nije kucnuo sretniji as ni doao ljepi dan, od kada ste Vi, Poglavnie, doli na elo
naroda i drave Hrvatske Svoje oi samo u Vas upiru i svi iz dubine due mole Boga, da
Vas odri zdrava i ila na diku i ponos naroda Hrvatskog te mile nam domovine Slobodne i Ne-
zavisne Drave Hrvatske.
(Hrvatsko gospodarstvo, br. 17. od 31. maja 1941. Milan Zori, Drvar u ustanku 1941, izd. Slo-
boda, Beograd 1984, str. 29. i prilog-faksimil lista Hrvatsko gospodarstvo.
Dogaaji koji su uslijedili tokom ljeta 1941. godine, u periodu realizacije kr-
vavih ustakih planova, naroito genocida nad Srbima i Jevrejima, pokazali su
koliko je takav stav hrvatskih i muslimanskih reakcionarnih krugova bio pogu-
ban za nae narode. Vjerske suprotnosti i fanatizam, privredna i kulturna zaos-
talost i neprosvjeenost, odsustvo ozbiljnijeg uticaja revolucionarnog pokreta,
ustaka propaganda o pokoljima muslimanskog ivlja od strane Srba kada je us-
tanak ve poeo doprinosili su da se jedan dio Muslimana i Hrvata u srezovima:
Cazin, Bos. Krupa, Biha, Bos. Novi, Klju, Prijedor i Sanski Most, koji, inae,
nisu imali jasnu predstavu o faizmu i ustakoj ideologiji, priklonili ustakoj
vlasti i tako nesvjesno stali na stranu ustaa u njihovoj akciji protiv Srba.
5

Meutim, bilo je dosta Muslimana koji su odbili da uestvuju u ustakoj
vlasti. Pomagali su Srbima i Jevrejima u tim tekim vremenima i posredno ili
neposredno uticali na druge Muslimane da odbiju uee u vladavini i teroru
ustake NDH. Prije svih treba spomenuti uglednog biveg senatora Nuriju Po-
zderca, koji e kasnije, krajem 1942. godine u slobodnom Bihau preuzeti du-
nost potpredsjednika Izvrnog odbora Antifaistikog vijea narodnog oslobo-
enja Jugoslavije (AVNOJ), a naredne godine poginuti na Sutjesci, zatim, uitelje
- brau Osmana i Sulejmana Redia iz Bihaa; brau Smaila, Mehmeda i Ah-
meta Ibrahimpaia, koje e Nijemci i ustae istog dana ubiti pri kraju rata; Atifa
Zameticu, uitelja; Omer-hodu Lipovau, kojeg e ustae ubrzo uhapsiti i mu-
iti zbog saradnje sa partizanima, sva petorica su iz Ripa; Sulju Suljia, prvaka
Radikalne stranke iz Ljusine kod Bosanske Krupe; Daferbega Bievia, do do-
laska ustaa gradonaelnika u Sanskom Mostu, koji je spasavao Srbe; zatim Mu-
harem-hodu Karadia, zvanog Hoda Karada iz Sanice, koji je zabranio svo-
jim roacima koji su prili ustaama da dolaze u njegovu kuu, i koji je odravao
veze sa partizanima, kao i niz drugih, potenih Muslimana.
Neki, uglavnom stariji Muslimani mislili su da im NDH prua mogunost da
bar u svom rodnom kraju povrate primat koji su imali do propasti Turskog car-
stva. Tih dana se esto ulo: Dosta je bilo srpske vlasti. Sada mi treba da vla-
damo! Malobrojni propali begovi kojima je agrarna reforma 1918-1922. godine
oduzela zemlju koju su ve obraivali dotadanji kmetovi, a sada slobodni se-
ljaci, nadali su se da e sada povratiti izgubljeno. Zato se dogodilo da su poneki
od njih sa ustaama izvrili masovni pokolj nad Srbima ljeta 1941. godine, dok
su ostali razumniji, poteni i bolje upoznati sa situacijom u svijetu i stanjem u
zemlji, bili podalje od takvih zloina ustaa i njihovih pristalica.
51
'
Poto u Kraljevini Jugoslaviji mnogi Hrvati nisu ostvarili svoje nacionalne
tenje, shvatili su osnivanje NDH kao mogunost ispunjenja cilja politike borbe
u vrijeme Kraljevine Jugoslavije.
Ovdje je neophodno rei da srpski narod tada nije imao udjela u vlasti nad
Hrvatima i Muslimanima, ve velikosrpska buroazija u zajednici s hrvatskom
i muslimanskom buroazijom. Srpski narod je u ovim krajevima ivio u istom
siromatvu i bijedi kao hrvatski i muslimanski, isto veoma nepismen, gladan,
bos, bez osnovnih uslova za normalan i snoljiv ivot.
Nakon osnivanja, NDH je izvrila administrativnu podjelu na upanije, ko-
tareve, opine i sela. Ovo podruje Bosanske krajine ulo je dijelom u sastav Ve-
like upe Krbava i Psat sa sjeditem u Bihau (kotarevi: Biha, Krupa, Cazin, Bo-
sanski Petrovac, Bosansko Grahovo, kao i liki kotarevi: Korenica i Donji La-
50) Dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini, Vojnoizdavaki zavod, Beograd 1967, str. 53.
51) Osman i Dafer Kulenovi, Smajo Gradaevi, Husein Muradbegovi, Mehmed Alajbegovi,
Ibro Ibrahimpai i niz drugih bili su iz begovskih porodica.
pac), i u sastav Velike upe Sana i Luka, sa sjeditem u Banjoj Luci (kotarevi: Ba-
nja Luka, Klju, Kotor Varo, Prijedor, Sanski Most), dok je Velikoj upi Gora,
sa sjeditem u Petrinji, pripao srez Bosanski Novi; a Velikoj upi Pliva i Rama,
sa sjeditem u Jajcu, srez Glamo. Srezovi (kotarevi) su ostali uglavnom isti, kao
i optine (opine).
52)
itavo podruje Bosanske krajine nazvano je hrvatska krajina koju su us-
tae proglasile srdcem Hrvatske drave, a Muslimane cvijet Hrvatstva, kako
bi prigrabili Bosnu i Hercegovinu. Zato se planiralo pretvaranje Banje Luke u
glavni grad i sjedite vlade NDH, ali se zbog izbijanja ustanka u Bosanskoj krajini
i njegovog uspjenog razvoja od toga odustalo.
b) Ustae
Neposredno nakon ujedinjenja i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slove-
naca, pored mnogih politikih stranaka, postojala je i Hrvatska stranka prava
(HSP). Okupljala je malobrojne tzv. frankovce, sljedbenike Josipa Franka, osni-
vaa velikohrvatske ovinistike stranke ista stranka prava. Meutim, ova
grupacija je imala veoma mali broj pristalica, pa je na izborima 1923. godine do-
bila svega 8.089 glasova, a 1925. godine samo 3.064 glasa. Jedan od prvaka Hr-
vatske stranke prava bio je i zagrebaki advokat Ante Paveli, koji je na izborima
1927. godine postao jedini poslanik ove stranke u parlamentu Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca.
Krajem 1928. godine Ante Paveli je stvorio ilegalnu poluvojniku organi-
zaciju Hrvatski domobran, koja je imala svoje rojeve, i u svakom od njih od
tri do pet lanova. Ali, ve 7. januara 1929. godine on osniva novu ilegalnu or-
ganizaciju Ustaa, Hrvatska Revolucionarna Organizacija (UHRO) na teritorijal-
nom principu: osnovna jedinica je roj sa rojnikom na elu; skup vie rojeva na
podruju optine ine tabor s tabornikom na elu; skup tabora u kotaru ini lo-
gor s logornikom na elu, a skup logora u okrugu (upaniji) sainjava stoer sa
stoernikom na elu. Na elu cjelokupne organizacije UHRO je Glavni ustaki
stan (GUS) sa poglavnikom. Kao organi GUS-a su dvanaest doglavnika i sedam
poglavnih pobonika.
531
(Meutim, sve je to bilo samo na papiru, kao zamisao.
Tokom narednih godina u ilegalnosti samo ponegdje na tlu Savske i Primorske
banovine, a od 1939. godine na tlu Banovine Hrvatske i banovina koje su zahva-
tale Bosnu i Hercegovinu, formirani su ustaki rojevi, tabori i logori, zapravo nji-
hova jezgra.)
Nakon proglaenja diktature 6. januara 1929. godine, kada su zabranjene sve
politike partije, Ante Paveli je 17. januara 1929. godine pobjegao u inostranstvo
i tamo se prikljuio ostalim hrvatskim emigrantima i separatistima. Najprije u
Beu, a potom u Italiji, Paveli razvija djelatnost protiv Kraljevine SHS, okuplja
hrvatske separatiste i stvara ustake centre.
Do preddolazak u Hrvatsku aprila 1941. godine, itav ustaki pokret u inost-
ranstvu imao je samo nekoliko stotina aktivnih lanova, a u zemlji manje grupe
koje su se okupljale oko pojedinih istaknutijih frankovaca u Zagrebu i drugim
gradovima Hrvatske, Bosne i Hercegovine.
54
'
52) Hrvatski narod, Zagreb, 5. VI 1941; Narodne novine, 19. VI i 31. VII 1941. i Hrvatska krajina, Ba-
nja Luka, br. 2 od 23. IV 1941.
53) Slavko Odi, Ustaki pokret i katolika crkva u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Zb. SREDNJA
BOSNA U NOB, knj. 1, str. 247.
54) Slavko Odi, Ustaki pokret i katolika crkva . . . , str. 248-250.
Meutim, punu podrku ustakom pokretu pruili su kao vrhovno vodstvo
katolike crkve u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, naroito njihove omladinske
organizacije Veliko kriarsko bratstvo i Veliko kriarsko sestrinstvo, tako
i mnogi iz vodstva Hrvatske seljake stranke r Vlatka Maeka, prije svega njene
oruane formacije: Hrvatska graanska zatita (HGZ) i Hrvatska seljaka zatita
(HZS), koje su kao organi HSS-a formirane poetkom 1940. godine, i to nakon
sporazuma Cvetkovi-Maek (26. 8. 1939. godine). Nakon formiranja NDH, Slav-
ko Kvaternik, koji je objavio proglas o njenom osnivanju, izjavio je: Zvonko Ko-
vaevi je zbilja najvie doprinijeo osnutku NDH, jer je kao zapovijednik Mae-
kove zatite itavu zatitu stavio meni na raspoloenje .. .
55)
Katolika crkva u nizu svojih publikacija objavljenih u Zagrebu, Vatikanu
i drugdje, podravala je program ustaa, da bi nakon osnivanja NDH ve 27. ap-
rila 1941. godine objavila: Mi novu slobodnu Hrvatsku pozdravljamo kao krans-
ku, katoliku dravu.
56)
(Sve podvueno u originalu, napomena BB.)
I Alojzije Stepinec, nadbiskup zagrebaki, u svojoj okrunici od 28. aprila
1941, nakon to je posjetio Antu Pavelia i od njega dobio izjavu da e katolika
crkva u NDH imati slobodu u svom djelovanju, obraa se hrvatskom sveen-
stvu, kao sin hrvatskog naroda i jo vie kao predstavnik Svete Stolice. On,
potom, poziva na podrku i saradnju s ustaama, pa, izmeu ostalog, pie: Po-
znavajui mueve, koji danas upravljaju sudbinom Hrvatskog naroda mi smo
duboko uvjereni, da e na rad naii na puno razumijevanje i pomo. Mi vjeru-
jemo i oekujemo, da e Crkva u uskrsloj Dravi Hrvatskoj moi u punoj slobodi
navijetati neoborive principe vjene Istine i Pravde... Odazovite se stoga
spremno ovome pozivu na uzvieni rad oko uvanja i unapreenja Nezavisne Dr-
ave Hrvatske.
57
'
Na podruju NDH Katolika crkva imala je dvije nadbiskupije: zagrebaku
i sarajevsku i osam biskupija Oba nadbiskupa, zagrebaki dr Alojzije Stepinac
i sarajevski Ivan ari, i svi biskupi izuzev mostarskog biskupa fra Alojzija Mi-
ia, otvoreno i bezrezervno bili su uz ustaki reim. Slijedei njih, krenuo je tim
putem i znatan dio nieg katolikog klera, iz ijih redova su bili zloglasni ustaki
koljai - svetenici fra Miroslav Filipovi, zvani Majstorovi, kapelan u samos-
tanu Petrievac kod Banja Luke; fra Petar Berkovi, upnik iz Drnia; fra Ilija
Tomas, upnik u selu Klepcima kod apljine; zatim svetenik Antun uri, fra
Josip Astalo, Dionisije Juriev i jo mnogi drugi.
58
' Meutim, u redovima nieg
svetenstva bilo je ljudi koji su bili protiv ustakog genocida nad Srbima i Jev-
rejima, pa su izbjegavali da na silu prekrtavaju pravoslavce u katoliku vjeru.
U formiranju takvih stavova katolike crkve prema ustaama, kao i prema
pravoslavcima, odnosno, Srbima, veliku ulogu je imao i katoliki svetenik Kru-
noslav Draganovi,
59
' najprije objavljivanjem u zagrebakoj nadbiskupskoj tiska-
ri rada Katolika crkva u Bosni i Hercegovini nekad i sad 1934. godine, a po-
tom u vatikanskoj publikaciji Orijentalia Christiana Periodica, svezak III,
1937. godine,, rada Massenbertrite von Katholiken zur 'Orthodoxie' im kroa-
tischen Sprachgebiet zur Zeit der Trkenherrschaft (Masovni prelazak kato-
lika na hrvatskom jezinom podruju za vrijeme turske vladavine na 'pravoslav-
55) Mladen Coli, Takozvana Nezavisna Drava Hrvatska 1941, Delta-Pres, Beograd 1973, str. 111.
56) Katoliki tjednik, br. 17. od 27. 4. 1941. godine, str. 1, Mir i sloboda.
57) Okrunica nadbiskupa dr Alojzija Stepinca u vezi sa proglaenjem NDH.
Katoliki tjednik, br. 19. od 11. maia 1941, str. 6.
58) Slavko Odi, Ustaki pokret i katolika crkva . . . , str. 262.
59) Krunoslav Draganovi, katoliki svetenik, poetkom 1945. pobjegao u inostranstvo, a onda se
dvadesetak godina kasnije vratio u Zagreb pa preao u Sarajevo, gdje je ivio u katolikom sa-
mostanu nedaleko sarajevske katedrale. Pisao i objavljivao radove u izdanjima katolike crkve.
lje'). Osnovno u njegovom pisanju je to daj e u Bosni i Hercegovini ivilo samo
katoliko hrvatsko stanovnitvo, da su u srednjem vijeku pod strahovitim tero-
rom pravoslavlja katolici preli na pravoslavnu vjeru, kao i da su mnogi preli
na islam. Budui da te pokrajine treba da budu hrvatske, odnosno da budu u
NDH, a ona je proklamovana kao katolika drava, to je u razradi ovih postavki
ustaki ideolog dr Mladen Lorkovi u Zagrebu 1939. godine u radu Narod i zem-
lja Hrvata, isto obradio kao politiki program ustaa, ukazujui konkretno na
podruja koja bi trebalo primjeniti odgovarajue mjere za izmjenu stanja. Ne-
posredno nakon stvaranja NDH ustaki svetenik i satnik (kapetan) dr Ivo Gu-
berina razrauje potrebne operacije jakom rukom i maem, da bi se to stanje
izmijenilo prema shvatanju katolike hijerarhije i ustakog pokreta.
60
'
Zato nije nikakvo udo da je jedan dio Hrvata i na podruju Bosanske kra-
jine prihvatio NDH kao svoju dravu i ustaki pokret kao njen politiki pokret.
Jednostavno, slijedili su mnoge svoje proustaki opredjeljene svetenike i druge
vienije Hrvate u graanskim politikim strankama ili u graanstvu uopte, na
ijem elu su bili: dr Viktor Guti, advokat iz Banja Luke, ustaki stoernik i or-
ganizator ustake vlasti na podruju Bosanske krajine, odnosno - bive Vrbaske
banovine,
6
" dr Feliks Nedeljski, novinar, zamjenik stoernika Gutia,
62
' a slijedili
su ih dr Mihovil Vujii, zamjenik predsjednika ustakog prijekog suda u Biha-
u,
63
' dr Batui (iz Varadina), ef ustake policije u Bihau za vrijeme pokolja
Srba u ljeto 1941. godine,
64
' dr Ante Merkadi, advokat iz Banje Luke, kotarski
predstojnik u Sanskom Mostu 1941. godine,
65
' dr Zvjezdan uli, zamjenik pred-
sjednika Prijekog suda u Bihau jula-septembra 1941. godine,
66
' dr Nikola Gros,
dravni tuilac u Bihau 1941. godine,
67
' dr Krenedi, ef policije u Bihau, po-
etkom 1942. godine,
68
' svetenici Nikola Toji i fra Tei, lanovi ustakog od-
bora za vrijeme pokolja Srba u Sanskom Mostu u ljeto 1941. godine, i niz drugih.
Vrh rukovodeih funkcionera ustakog pokreta na ovom podruju sainja-
vaju uglavnom obrazovane ustae i njihove pristalice, oruniki oficiri, nekoli-
cina trgovaca i seljaka. Na dnu te ustake organizacije, kao to e se vidjeti iz na-
rednih poglavlja, javljaju se kao zloinci i izvrioci masovnih zloina polupisme-
ni i nepismeni tek pokoji gimnazijalac i student. Srednji sloj te zloinake orga-
nizacije inile su ustae u raznim administrativnim i drugim poslovima u op-
tinskim poglavarstvima, kotarskim predstojnitvima, sudovima i drugim drav-
nim i ostalim ustanovama, ili su postali komesari oduzetih preduzea, trgovina
i drugih radnji od Srba i Jevreja, koje su pljakali.
Meutim, mnogi ugledni Hrvati odbili su da uestvuju u ustakoj vlasti i os-
tali su po strani njene aktivnosti. Tako su u Bihau postupili Jozo Vujovi, ad-
vokat, trgovci Jako Ivkovi i Petar Salopek, Urar Niko Pavlovi i jo neki. U Bi-
hau je bilo primjera da su i neki Hrvati, smatrani pravaima, ostali po strani
oekujui razvoj dogaaja.
69
' I Marko Pavii, ugledni Hrvat iz Korjenova, sela
kod Sanice, odbio je uee u ustakoj vlasti a prihvatio dunost kneza samo da
bi zatitio svoje komije Srbe, to je u dobroj mjeri i uspio.
70
' Takav je bio i ve
60) S. Odi, Ustaki pokret i katolika crkva . . . , str. 250-252.
61) Hrvatska krajina, 20. IV 1941.
Isto, br. od 24. IV 1941.
62) Isto, od 20. aprila 1941.
63) Narodne novine, 18. VI 1941.
64) Husref Redi, Mladi crveni grad, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 116.
65) B. J. Bokan, Sanski Most, str. 270.
67) Prije ovog postavljenja dr Gros je 194142. bio dravni tuilac kod Sudbenog stola u Bihau.
Narodne novine, 2. III 1943.
68) Husref Redi, n. l. str. 116.
69) S. Odi, Radniki pokret Bihaa str. 83.
70) Marko Pavii, Borbena saradnja Hrvata i Srba Korjenova, KLJU U NOB, knj. 1, str. 202-205.
spomenuti Tomo Cvitkovi, u selu Bonjacima kod Luci Palanke, Franjo Tomi
u Staroj Rijeci, Ante Marijan - jedan od prvaka HSS-a u sanskom srezu, i jo
neki.
7

Kako su ustae zahtijevale od kotarskih predstojnika otriji kurs prema Sr-
bima, a neki to dovoljno otro nisu sprovodili, nadlene ustake vlasti su nakon
kraeg vremena, ve s proljea 1941. godine smijenili neke od tek postavljenih
funkcionera NDH u kotarevima, kao, na primjer, ustakog logornika u Bihau,
advokata Ivana Bunia kotarskog predstojnika advokata Vicka Draevca. Apri-
la-maja 194K"goihe smijenjeni su i za logornika je postavljen student Pera i-
mi, koji je ranije priao ustakom pokretu na Zagrebakom sveuilitu, a za ko-
tarskog predstojnika postavili su Jakova Dala, ustau od ranije.
72
' Ustako vod-
stvo zamjerilo je advokatu Vicku Draevcu to je omoguio bjegstvo nekog ko-
mandanta puka bive jugoslovenske vojske svojim slubenim automobilom iz
Bihaa do Batajnice, tj. do Beograda.
73
' Ustaki stoernik Viktor Guti nije bio
zadovoljan radom advokata dr Josipa Cerjana, prvog kotarskog predstojnika u
Sanskom Mostu, pa gaj e smjenio i umjesto njega postavio banjalukog advokata
dr Antu Merkadia, ipak zadravajui Cerjana u ustakom rukovodstvu u sa-
nskom srezu. Meutim, Guti nije bio zadovoljan ni Antom Merkadiem, pa je
juna 1941. godine iz Banje Luke u Sanski Most poslao pravnika Ivicu Simeona,
koji e tu dunost vjerno obavljati za vrijeme masovnog pokolja Srba u Sanskom
Mostu i kasnije do poetka 1943. godine.
74
' Slinih izmjena bilo je i drugdje, po-
to su ustae eljele da na elu kotareva budu samo oni koji e striktno i nemi-
losrdno sprovoditi ustaku politiku protiv Srba.
Zvanina imenovanja nekih ustakih logornika i kotarskih predstojnika,
koji su ve od vremena kapitulacije bive Jugoslavije obavljali te dunosti, us-
lijedila su neto kasnije. Tako su krajem maja imenovani za ustakog logornika
za Bosanski Novi i Bosansku Krupu (istovremeno za oba sreza) Husein Murad-
begovi, knjievnik i uitelj iz Bosanske Kostajnice, za logornika kotara Cazin
Alija Omanovi, namjetenik Hrvatskog Radie iz Cazina, za logornika kotara Bi-
ha Petar Simi, student iz Zavalja.
75
' Svi su morali da sprovedu ustaku orga-
nizaciju i predloe ostale ustake funkcionere (tabornike, rojnike i druge). Ve
6. juna Alija Omanovi, logornik iz Cazina, imenovanje za pobonika stoernika
upa Sana i Luka i Krbava i Psat.
76
'
Sredinom juna razdvojene su upa Sana i Luka od upe Krbava i Psat, pa
su imenovani njihovi upani, za Sanu i Luku privremeno dr Viktor Guti, a po-
tom (jula 1941. godine) Ladislav vitez Aleman, bojnik iz Zagreba,
77
' za Krbavu i
Psat za Velikog upana imenovan je Ljubomir Kvaternik, a za njegovog zamje-
nika (podupana) dr Salih Hadiali.
78
' U septembru 1941. godine Veliki upan
upe Krbava i Psat postao je Josip Barii, do tada upan Velike upe Bilo Gora
u Bjelovaru.
79
' Sredinom septembra 194 L godine imenovanje i posebni stoer-
nik u stoeru upe Krbava i Psat, ustaki porunik Marijan Sola, a u upi Sana
i Luka ustaki porunik Mirko Beljan, dok je Guti premjeten u Zagreb. U julu
1941. godine zvanino je imenovan Pivo Bakovi za ustakog logornika u Gla-
mou.
80
' Od aprila do jeseni 1941. godine ustaki logornik sanskog sreza bio je
Mile Ljevar, trgovac iz sela Sasine, a poetkom novembra 1941. godine smjenio
71) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 11, 86. i 104.
72) S. Odi, n. dj str. 81, Hrvatski narod, 29. V 1941.
73) S. Odi, n. dj., napomena 186, str. 81-82.
74) B. J. Bokan, Sanski Most, str. 270.
75) Hrvatski narod, 29. V 1941.
77) Isto, 19. VI 1941. i od 22. VI 1941.
78) Hrvatski narod, 23, VI 1941.
79) Narodne novine, 20. IX 1941.
80) Ustaa, list, Zagreb, 28. IX 1941. i od 19. VII 1941.
a je Miro Slikovi, student iz Prijedora.
8
" U Kljuu je logornik bio Milivoj Vla-
o, ef eljeznike stanice u Srnetici, dok je prvi kotarski predstojnik postao
pravnik Alojz Juvan, Slovenac, dotadanji sreski naelnik. Meutim, ve nakon
mjesec-dva dana njega je na toj dunosti smjenio pravnik Mao Kulenovi.
82
' U
Bosanskom Grahovu kotarski predstojnik je bio Pero Barbari, ali ga je u ljeto
1941. godine zamjenio dotadanji kotarski predstojnik iz Bosanske Krupe, za ko-
jeg se u Grahovu govorilo da je u Krupi ve pobio 500 ljudi. Ustaki logornik u
Grahovu bio je Tomislav None Sari, seljak iz Bosanskog Grahova.
83
' Ustaki ta-
bornik u Drvaru bio je Vladimir Marek, ali je brzo tu dunost predao Kazimiru
Kuharskom, koji je postao predsjednik optine.
84
'
Prvi ustaki logornik u Bosanskom Petrovcu, mjetanin Rifat Kulenovi,
pravnik, nakon to je u Zagrebu dobio uputstva za rad, tj kakav teror treba da
sprovede nad Srbima, odmah je po povratku u Petrovac poetkom jula, pustio
na slobodu sve uhapene Srbe i potom podnio ostavku, zahvaljujui se na po-
vjerenju koje mu je ustaka vlast ukazala. Njegov postupak sa uhapenim Sr-
bima i ostavka na dunost ustakog logornika odjeknula je u gradu i okolnim
selima. Umjesto njega za logornika je odreen njegov roak Smail Kulenovi Su-
kaja.
85)
Ustake vlasti su ve poetkom maja 1941. godine poele osnivanje izvan-
rednih, odnosno, prijekih sudova. Tako je ve 8. maja 1941. imenovan, Izvanred-
ni narodni sud u Banjoj Luci, a 17. maja osnovani prijeki sudovi.
86
' Prvi Prijeki
sud za podruje Velike upe Krbava i Psat u Bihau, ukljuujui i kotareve Klju
i Sanski Most, imenovanje 17. juna 1941. godine. Prvi predsjednik tog Prijekog
suda bio je dr Smajo Gradaevi, njegov zamjenik dr Mihovil Vujii, lanovi
Islam Lukaevi i Petar Dujmovi, a njihovi zamjenici Ferdo Jengi i Petar imi.
Meutim, poto ustae nisu bile zadovoljne radom ovog suda, ve nakon nepun
mjesec dana (14. jula) zamjenili su ga novim, u kojem su zadrali samo istaknute
ustae: Ferdu Jengia za predsjednika, dr Zvjezdana ulia za zamjenika pred-
sjednika, Petra Dujmovia za lana suda i ustakog logornika Petra Simia za za-
mjenika lana Prijekog suda. Ali, ubrzo je opet dolo do izmjena u njegovom sa-
stavu, pa su 28. avgusta 1941. imenovani novi lanovi tog Prijekog suda: Karlo
Ba za predsjednika, pravnik Smail Deli za zamjenika predsjednika,
87
' lanovi
suda ostali su Dujmovi i imi, a novi lanovi su postali Humbert Musapa i
Stanko Vindakijevi, a drugi zamjenik lana postao je Sadik ehaji, pravnik,
mjetanin,
88
' i u novembru iste godine jo i Maksimilijan mit. U takvom sastavu
ovaj Prijeki sud je djelovao do 14. aprila 1942. godine, kada je ukinut, a svi nes-
vreni poslovi dostavljeni na dalji rad Pokretnom prijekom sudu u Zagrebu.
89
'
81) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 99. i 346.
82) Vladimir Zita, U Kljuu za vrijeme aprilskog rata, okupacije i ustake strahovlade, Zb. KLJU
U NOB, knj. 1, str. 236.
83) Jovo Bursa, nosilac Partizanske spomenice 1941, kazivanje autoru, 14. IX 1981.
84) Stevo Triki, n. l str. 216.
85) Hasan Mujagi, Ljudi Bosanskog Petrovca pred rat i u danima ustanka, Zb. PETROVAC U NOB,
knj. 1, str. 287-8.
Prema sjeanju Ilije Doena, nakon napada na ustako-domobranskog bojnika u Pasjaku, usta-
ke vlasti u Petrovcu su formirale komisiju koja je trebalo da ispita taj sluaj. U komisiji su bili:
neki sudija - Hrvat, zatim, pravnik Rifat Kulenovi i jo neko (vjerovatno oficir ili si.). Komisija
se izjutra 27.7.1941. uputila iz Petrovca na Otrelj. Meutim, uslijedio je napad ustanika na Ot-
relj, pa je sudija ubijen, a pravnik Rifat Kulenovi zarobljen. Oslobodio gaj e Doen i pustio da
ode u Petrovac. Ubrzo potom, Kulenovi je otiao iz Petrovca, ali je na putu poginuo prilikom
napada ustanika na voz u kojem je bio. Kazivanje Ilije Doena autoru, 14. decembar 1984.
86) Narodne novine, 8. V 1941. i od 20. V 1941.
87) Smail Deli, pravnik, Bianin, imao je dobro dranje, doekao partizane u Bihau novembra
1942. i potom biran za predsjednika Gradskog NO odbora. U ratu poginuo u Cazinu prilikom
saveznikog bombardovanja.
88) Sadik ehaji, takoe je imao dobro dranje, poslije rata bio je sudija.
Po principu usvojenom jo prilikom osnivanja ustake organizacije 1929. go-
dine, ustae su do ljeta 1941. godine uspjele da na ovom podruju organizuju us-
take logore u svim srezovima (kotarevima), zatim, ustake tabore u sjeditima
optina gdje su ivjeli Hrvati i Muslimani, pa makar vrlo malobrojni, i ustake
rojeve u skoro svim naseljima u kojima su ivjeli Hrvati i Muslimani. Na elu lo-
gora, kao to je ve reeno, bili su logornici sa svojim pobonicima, ali je uz njih,
obino, postojao jo i ustaki odbor sastavljen od istaknutih funkcionera ustake
vlasti: ustaki logornik, kotarski predstojnik, predsjednik gradske optine, pred-
sjednik suda i sudije, katoliki svetenici, ponegdje i hoda, i jo neke lojalne im
linosti. Sjedite tog rukovodstva ustakog logora zvalo se - ustaki stan. Oko
ustakog tabora okupljala se manja grupa istaknutijih ustaa s ciljem da spro-
vedu dobijene zadatke u likvidiranju srpskog stanovnitva. U selima i naseljima
gdje su bili rojevi sa rojnikom na elu, uglavnom je sam rojnik o svemu odlu-
ivao, iako su uz njega bile istaknutije ustae. Izbijanje ustanka krajem jula 1941.
godine je ubrzalo organizovanje tih tabora i rojeva jer su ustae naoruavale sta-
novnitvo da bi se borilo protiv ustanika, ali i da bi tako, naoruavajui civilno
stanovnitvo, za sebe vezali i u svoje zloinako kolo upregli to vie stanovnika,
mnoge do tada nezainteresovane i neutralne ljude.
c) Teror ustaa
im su poeli preuzimati vlast i organizovati svoju dravu, ustae su pristu-
pile progonima Srba i Jevreja. Sva ustaka kasnija djelatnost: zakonodavna, ad-
ministrativna, politika, vojna i vjerska bie usredsreena iskljuivo na to da pot-
puno unite Srbe i Jevreje na podruju NDH, a to znai i Bosne i Hercegovine,
i da se doepaju njihovih imanja i vrijednosti. Tako se sva ta mnogostruka dje-
latnost slila u jednu - u zloinako ubijanje Srba, pretvorila se u genocid nad Sr-
bima na podruju NDH. Ve od prvog dana uspostavljanja NDH bila je to vla-
davina ustakog reima terora i nasilja iji je osnovni cilj bio - unitenje srpskog
naroda.
Prvi zadatak organa ustake vlasti bio je razoruavanje pripadnika jugoslo-
venskih oruanih snaga koji su se vraali kuama iz kratkotrajnog aprilskog rata,
te pretres sela i naselja radi oduzimanja oruja i vojne opreme koji su poslije ras-
pada Jugoslovenske vojske ostali kod civilnog stanovnitva. Ve u ovim akcija-
ma ustae su vrile razna nasilja nad mirnim stanovnitvom. Ali, nisu se zadrali
samo na tome. Skala njihovih represivnih mjera i terora iz dana u dan se pro-
irivala: od ikaniranja i prijetnji vrlo brzo se prelo na ucjenjivanje Srba, pa su
samo koji dan kasnije uslijedila i ubistva nedunih ljudi, najprije u egaru kraj
Bihaa, krajem aprila, zatim u Sanskom Mostu 7. i 9. maja 1941, potom na Ri-
sovoj gredi, Bihau i nizu drugih mjesta, da bi dva mjeseca kasnije dolo do stra-
hovitog pokolja Srba na podruju Bosanske krajine.
Zloine koje su ustae i njihove pristae zapoele jo u danima rasula vojske
Kraljevine Jugoslavije, nastavile su ve krajem maja kao pripadnici ustakih voj-
nih formacija ustake vojnice, ili kao lanovi teritorijalnih jedinica ustake po-
litike organizacije.
Ustake vlasti su iz dana u dan izdavale razne naredbe sa prijetnjama Srbi-
ma, Jevrejima i naprednim Hrvatima i Muslimanima:
Na dan kapitulacije bive Jugoslovenske vojske, 17. aprila 1941. objavljena
je u Narodnim novinama (slubene novine NDH) Zakonska odredba za od-
branu naroda i drave, prema kojoj se krivcem za veleizdaju smatra onaj tko
bilo na koji nain povrijedi ili je povrijedio ast i ivotne interese hrvatskog na-
roda, ili bilo na koji nain ugrozi opstanak Nezavisne Drave Hrvatske, pa makar
djelo ostalo samo u pokuaju. Ova odredba je bila, u stvari, podloga na kojoj
su se zasnivale sve kasnije odredbe o teroru. Ovako formulisana, ona se mogla
primijeniti na sve mogue sluajeve, preputajui optuenog samovolji ustakih
vlasti.
Zakonska odredba o sauvanju hrvatske imovine, koja je donijeta 18. ap-
rila, bila je upravljena iskljuivo protiv Jevreja. Prema njoj, prestali su vaiti svi
pravni poslovi izmeu Zidova meusobno i izmeu idova i treih osoba sklop-
ljenih unutar dva mjeseca prije proglaenja NDH, ako je vrijednost tih poslova
prelazila iznos od 100.000 dinara.
Devetnaestog aprila proglaena je Odredba o imenovanju politikih povje-
renika, tzv. komesara u svim jevrejskim, srpskim i slovenakim, a po potrebi
i drugim preduzeima (i trgovinama, apotekama i si.).
90
' Na osnovu ove odred-
be odmah su u svim tim preduzeima i radnjama imenovani komesari koji
su, prije svega, sav dnevni pazar preuzimali i predavali jedno vrijeme ustaama,
a potom kotarskom predstojnitvu.
Ustaki povjerenik za podruje bive Vrbaske banovine dr Viktor Guti iz-
dao je 24. aprila naredbu da: . . . U toku od pet dana raunajui od dana ogla-
enja ove naredbe imaju bezuslovno napustiti teritoriju Hrvatske drave sva lica
rodom i porijeklom iz krajeva bive Srbije i Crne Gore, bez obzira da li su u jav-
noj ili privatnoj slubi, ili u mirovini, kao i bez obzira na to, da li su stekli za-
viajnost u nekoj opini na teritoriji Hrvatske drave. Ovo se takoe odnosi i na
druga lica, koja obzirom na svoj loi dosadanji rad i vladanje u javnom ivotu,
nijesu zasluila da i dalje uivaju gostoprimstvo Drave Hrvatske. Tko se u gor-
njem roku ne pokori ovoj naredbi bie silom prebaen preko granice.
Prisilno iseljavanje srpskog stanovnitva na osnovu ove naredbe poduzeto
je u Bosanskoj krajini znatno prije donoenja zakonskih odredbi. Ova Gutieva
naredba je meu prvima kojima se nareuje iseljenje Srba i Crnogoraca. Tek
kasnije je u Zagrebu 4. juna u sporazumu s Nijemcima, utvren plan iseljavanja
Srba iz NDH.
Stoernik V. Guti je 28. maja izdao naredbu s ciljem da zatruje odnose
meu narodima Bosanske krajine, da izolira Srbe i uvue Hrvate i Muslimane
u ustaku pogromaku politiku protiv njih.
U toj naredbi pie:
. . . Za vrijeme od 22 godine Hrvatskom narodu neprijateljskog vladanja
u ovim krajevima uinjene su mnogim Hrvatima Katolicima i Muslimanima
lane nepravde, koje nijesu imale nikakve stvarne ni zakonske podloge, nego
su poivale jedino na izmiljotinama i sramotnim denuncijacijama sa jasnom
svrhom, da se ti Hrvati, a preko njih i cijeli Hrvatski narod ubijaju materijalno
i moralno.
Voen nastojanjem i eljom, da se s jedne strane svaka nepravda pojedin-
cima naneena ispravi, a s druge strane, da se pravi krivci i neprijatelji Hrvat-
skog naroda upoznaju i za svoja nedjela to stroije kazne o d r e u j e m da
se sva nedjela neprijatelja Hrvatskog naroda dolazila ona ma sa ije strane u
povjerenom mi podruju u roku od 1 (jedan) mjesec dana prijave ovom Sto-
eru pismeno ili usmeno . . . Pozivaju se Hrvati Katolici i Muslimani, da u smis-
lu ove moje odredbe postupaju, te da se u svojim prijavama slue samo stvar-
nou i istom materijalnom istinom.
9
"
Ustaki stoer u Banjoj Luci je 8. juna 1941. izdao odredbu kojom se nare-
uje:
1. Da se svi omladinci grko-istone vjere (pravoslavne) upotrijebe u radu
za ope dobro. Ovaj rad je lokalne prirode, a prema potrebi traje do 6 mjeseci;
2. U koliko tu nisu potrebni, mogu se ti omladinci ustupiti na prisilan rad
svakoj organizaciji javnih opekorisnih radova, u kojem sluaju imaju pravo na
stan i hranu.
90) Isto, 18 IV 1941. i 21. IV. 1941.
91) Hrvatska krajina, 24. IV 1941. i od 1. VI 1941.
"Odreeno je, da se o radu tih omladinaca vodi evidencija i toan popis rad-
nih dana.
92
'
Uprkos donoenju i najbrutalnijem sprovoenju navedenih i mnogih dru-
gih naredbi sraunatih na istrebljenje Srba, ustae pokuavaju da prikriju svoje
zloine o kojima prodire istina u javnost. Oni radi toga 26. juna donose Poglav-
nikovu izvanrednu zakonsku odredbu i zapovijed.
93
' . . . povodom glasina o to-
bonjim progonima protivvjednog dijela puanstva, kojom javno prijete da e
svaki tko iri te glasine biti stavljen pred prijeki sud, proglaavajui unaprijed Jev-
reje krivcima, kolektivno odgovornim za irenje lanih vijesti. Istom nared-
bom su pozvane . . . sve osobe s nehrvatskom, protuhrvatskom i neasnom pro-
lou da se u roku od osam dana povuku iz dravnih slubi! Koliko je sve to
bilo perfidno, dovoljno je navesti samo jedan podatak: dva dana prije objavlji-
vanja ove odredbe, 24. juna, ustake vlasti u Bihau su u 5 sati izjutra istjerale
iz kua sve Srbe i Jevreje, oko 1200 ljudi, ena i djece, i s najnunijim prtljagom
prebacili ih u Kulen-Vakuf i u Bosanski Petrovac! Tada su . . . cjelokupni po-
sjedi, trgovine, obrti, industrije, te pokretna i nepokretna imovina nestalih i ve
iseljenih Srba, kao i onih koji e se jo iseliti, postali zakonskom odredbom Po-
glavnika vlasnitvo Nezavisne Drave Hrvatske, s kojim upravljaju i raspolau
organi Dravnog ravnateljstva za ponovu. Radi toga je 24. juna 1941. godine i
formirano to Dravno ravnateljstvo za ponovu,
94
' odnosno, dravna uprava za
imovinu otetu od Srba i Jevreja. (Podvukao B. B.)
Italijanska jedinica i glazba u Sanskom Mostu, 28. maja 1941, na doeku ustakog stoemika
dr Viktora Gutia (prvi s lijeva), do njega dr Josip Cerjan, kotarski predstojnik
92) Hrvatski narod, 9. VI 1941.
94) Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu naroda i narodnosti Jugosla-
vije, tom IV, knjiga 1, dok. 235 (u daljem tekstu: Zbornik IV, knj. 1);
Historijski arhiv, Zagreb, Fond ravnateljstva za ponovu, 1360, 1941.
Uz ovakve naredbe, uslijedili su i javni pozivi na unitavanje Srba i Jevreja.
Najrevnosniji u izdavanju naredbi protiv Srba i Jevreja bio je dr Viktor Guti u
tom pogledu bri i efikasniji i od centralnih ustakih vlasti u Zagrebu.
Nakon to je u Zagrebu od Ante Pavelia dobio najvee pohvale i priznanja
za ve poinjene zloine, Guti se vratio u Banju Luku s najirim ovlatenjima
za nastavljanje zapoetih progona Srba. Ubrzo zatim, 28. maja 1941, doao je i u.
Sanski Most, gdje su mu mjesne ustake vlasti organizovale sveani doek uz
uee jedne italijanske jedinice i vojne glazbe i pozdrave gradonaelnika Himze
Pai-Reia.
Potom je Viktor Guti odrao govor okupljenom svijetu, kojem je zahva-
lio: . . . Providnosti to je Hrvatskoj dala sadanjeg poglavnika dr Antu Pave-
lia, koji je pred 12 godina napustio svoju roenu grudu, da privremeno u tu-
em kraju potrai i nae svoju domovinu, zatim je zahvalio novim savezni-
cima i njihovim velikim predstavnicima Adolfu Hitleru i Duce-u Benitu Muso-
liniju, koji su kao nai veliki prijatelji omoguili ispunjenje viestoljetnog sna
svakog Hrvata . . . A zatim je povienim glasom, uzviknuo:
Nema vie srpske vojske! Nema vie Srbije! Nema geda naih krvopija,
nestalo je ciganske dinastije Karaorevia a i kod nas - uskoro - drumovi e
poeljeti Srbalja, al' Srbalja vie biti nee. Izdao sam drastine naredbe za njihovo
potpuno ekonomsko unitenje, a slijede nove za potpuno istrebljenje. Ne budite
slabi ni pram jednoga. Drite uvijek na umu, da su to bili nai grobari i uni-
tavajte ih gdje stignete a blagoslov naeg Poglavnika i moj nee vam uzmanjkati
Svaki, koji se za njih bude zauzimao, postaje samim tim neprijateljem Hr-
vatske sl obode. . .
Srbi neka se ne nadaju niemu, i za njih je najbolje neka se isele, neka ih
nestane iz naih krajeva, iz nae domovine . . . (podvukao BB).
Poslije stoernikovog govora zahvalio mu se gradonaelnik Rei na pat-
riotskim rijeima i uputama za daljnji rad te u ime svojih graana obeaje, da e
se u tanine tih uputa drati...(podvukao BB). Sve je to reeno, ali i objavljeno
u banjalukom ustakom listu Hrvatska krajina.
9
"
Malo je ko tada vjerovao i mislio da e se ustae u Sanskom Mostu stvarno
u tanine tih uputa drati, i da e ve krajem jula i poetkom avgusta pristupiti
sprovoenju ustakog programa, fizikog istrebljenja Srba.
Nakon odlaska stoernika za Banju Luku, sanjani su ostali u velikoj neizv-
jesnosti ta e im donijeti dani koji dolaze.
96
'
U ostvarivanju ciljeva ustakog pokreta, kao glavni zadatak je poubijati to
vei broj Srba, a iseljavanje i prevoenje na katoliku vjeru su pomoni metodi.
Da bi zapoeli sa sprovoenjem drugog metoda, ustae su donijele odgova-
rajue odluke o iseljavanju Srba s podruja NDH u Srbiju, a u vezi sa pokrta-
vanjem Srba, odnosno prelaskom na katoliku vjeru, poglavnik je izdao 5. maja
1941. godine Zakonsku odredbu o prelazu s jedne vjere na drugu, kojom je re-
gulisano odobrenje za prelazak s pravoslavne na katoliku vjeru, tj. zabranjuje
se prelazak sa pravoslavne na katoliku vjeru uiteljima, popovima, trgovcima,
bogatim seljacima, obrtnicima i inteligenciji .. .jer je naelno stanovite vlade,
da se ovim osobama ne izdaju potvrde.
97
'
95) Hrvatska krajina, br. 19, 20. V 1941.
96) Ferdo ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, str. 348. Jo 13. aprila 1941, nakon dolaska
Ante Pavelia iz Italije iz emigracije, u Ogulinu ga je pozdravio na zboru katoliki upnik i ka-
nonik Ivan Mikan, koji je tom prilikom rekao da e sada biti ienja Srba i govor zavrio ri-
jeima upuenim Srbima: Bjez te psine preko Drine, a potom dao rije Paveliu.
Jo otvoreniji je bio ustaki ministar dr Mile Budak koji je u Gospiu krajem jula 1941, u vrijeme
masovnih pokolja srpskog stanovnitva, govorio koje e metode ustae primijenjivati protiv
Srba: Jedan dio Srba emo pobiti, drugi raseliti, a ostale prevesti na katoliku vjeru i tako pretopiti
u Hrvate, (podvukao BB).
97) Mladen Coli, n. dj str. 367.
Cilj ove zabrane je da se bogatim Srbima i srpskoj inteligenciji onemogui
da prelaskom u katoliku vjeru sauvaju svoja imanja. Da bi to uspjenije spro-
vela prelazak dijela pravoslavnih na katoliku vjeru, i da bi mu dala neke regule,
Katolika crkva u NDH na Drugoj biskupskoj konferenciji odranoj od 17. do 20.
novembra 1941. godine, u prisustvu papskog legata u NDH opata Duzepea Mar-
konija, izabrala je poseban odbor koji e dalje rukovoditi akcijom prevoenja
Srba na katoliku vjeru, na elu sa zagrebakim nadbiskupom dr Alojzijem Ste-
pincem. Tada je imenovan i radni odbor za pitanja konverzije grkoistonjaka
na katoliku vjeru, u koji je, pored ostalih uao i ideolog takvog programa - ka-
toliki svetenik Krunoslav Draganovi.
98
'
Meutim, ustae su ve u maju 1941. godine poele pozivati Srbe da preu
na katoliku vjeru, ukoliko ele da budu zatieni. Narod se tada ogluio na nji-
hove pozive. Tek u danima pokolja, jula-avgusta, i neposredno iza toga, doi e
do podnoenja molbi za prelazak iz pravoslavne u katoliku vjeru, i to preteno
ena, djece i staraca, jer su tada odrasli i za borbu sposobni mukarci bili ili po-
bijeni, ili u ustanku, ili su se skrivali po umama nedaleko od sela, jer u blizini
jo nije bilo ustanikih jedinica.
U sklopu te ustake zloinake aktivnosti ve od polovine maja zapoelo je
ruenje pravoslavnih crkava u Bosanskoj krajini, prije svega u Banjoj Luci, Bo-
sanskoj Gradiki i Bihau, a potom i u Bosanskoj Krupi i nizu drugih mjesta
ovog podruja. Ustaki stoer u Banjoj Luci koji je uvijek prednjaio u ustakim
zloinima ve 17. maja 1941. godine zabranio je naziv - Srbi, koje ubudue treba
nazivati grkoistonjaci. Potom su ustae do poetka jula uhapsile sve pravos-
lavne svetenike od kojih su neke zadrali u svojim zatvorima i ubili, a najvei
dio s porodicama protjerali u Srbiju. Tako je pravoslavna crkva bila obezglav-
ljena, a njene crkve i dobra preputena pljakanju ustaa, skrnavljenju i unite-
nju.
99
'
Isto tako beskrupulozno postupalo se i sa Jevrejima. Najprije su im oduzete
sve radnje i trgovine, a potom su njihove bogomolje pretvorene u konjunice,
magacine oruja i municije i si., dok su u Banjoj Luci sinagogu pretvorili u javnu
kuu za ustae u kojoj su muene i poniavane preteno jevrejske i srpske dje-
vojke. Svi Jevreji su morali nositi na lijevoj strani grudi utu metalnu ploicu s
crno obojenim slovom (idov) na njoj, a kasnije utu traku oko lijeve ruke
sa velikom jevrejskom estokrakom zvijezdom.
100
' Njihova agonija trajae due,
a mnogi e ivote zavriti u koncentracionim logorima.
Uporedo je poeo i progon Roma pravoslavne vjere, dok su intervencijom,
Hrvatsko-muslimanskog drutva u Zagrebu, od 19. maja 1941, bili zatieni
Romi islamske vjeroispovjeti.
101
'
d) Prvi oruani otpor ustaama i njemakim jedinicama
Prema dosad poznatim dokumentima i objavljenim radovima, prvo ubistvo
izvrio je ustaki porunik Himzo Bievi, koji je u rodni grad Biha doao ub-
rzo poslije kapitulacije, i sa svojom jedinicom smjestio se u logor u egaru, ne-
daleko od Bihaa. On je bez ikakva povoda i razloga uhvatio ofera Radu Diziju
iz sela Meljinovca nedaleko od Bihaa, koji se tih dana bio vratio kui iz Beog-
rada, zatim zemljoradnike Petra Bojia i Budu Delia iz sela Ruice (danas pe-
riferija Bihaa), ubio ih i zakopao u krugu egarskog vojnog logora. Nakon toga
je o ovome telefonom obavijestio kotarskog predstojnika advokata Vicka Dra-
98) S. Odi, n. dj str. 268.
99) Dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini, str. 62.
100) S. Odi, Radniki pokret Bihaa . . . , str. 95.
101) Dr. D. Luka, n. dj str. 63.
evca, koji se iznenadio tom zloinu rekavi: ta vi mislite da su ljudi make?!
Kako se to moe raditi?!
102
'
Slijedei ustaki zloin na nevinim ljudima dogodio se u Sanskom Mostu 7.
maja 1941. godine.
103
' Tada su tamonje ustae obilazili blia sela i prikupljali
oruje i vojnu opremu, ucjenjivali ljude i oduzimali im ono to su htjeli. U po-
nedeljak, 5. maja, petorica policajaca koji su doli iz Zagreba i pripadnici dijela
ustakog voda Ante Starevi stacioniranog u Prijedoru,
1041
sa mjesnim usta-
ama i orunicima, na pijaci i po gradu su pretresali seljane i oduzimali im vojne
odjevne predmete, a kod Rajka Stojanovia nali su pitolj, pa su ga uhapsili.
Sutradan, na urev-dan, 6. maja, koji slave mnoge porodice u Srpskom Ki-
jevu i Tramonji, u Kijevo je dolo vie grupa ustaa. Ulazili su u kue, prevrtali
sofre, zlostavljali ukuane i njihove goste, gazili slavske svijee i lupali posue.
Uhapsili su i Marka Kondia Miladinovia, koji im je priznao da ispod balvana
ima nekoliko puaka i neto municije. Ustaka patrola je odmah pola sa njim.
Kad su stigli do njegove kue ispod istih strana, na granici izmeu Kijeva i
Tramonje, na njih je iznenadno . . . iz oblinjih kua . . . otvorena puana
vatra.
105
'
Pred crkvom u susjednom selu Tramonji, takoe na urev-dan, okupljeni
seljani razgovarali su o ustakim zlostavljanjima nevinih ljudi od prethodnog
dana. Tad je dojurio Milo Devi iz zaseoka Gorana, na kraju Tramonje prema
Kijevu, i okupljenim seljacima povikao: Ljudi, ima li iko ovdje oruje? Eno us-
tae sve pobie! uvi to, Milo Kondi,
106
' Marinko Basta, Mile Dardi, Milo
Slijepevi i Savo Bodiroa
107
' odmah su poli kuama po skriveno oruje i upu-
tili se ka Kijevskoj gori, umi izmeu sela Kijeva i Tramonje, kuda bi ustae mo-
rale proi ako odlue da produe u Tramonju. Jo neki ljudi su, zateeni kod
crkve, odjurili kuama po oruje, a veina se razila. Za manje od jednog sata,
ova petorica su dotrala na ivicu Kijevske gore, na oko 300 do 400 metara od
kue Marka Kondia. Zalegli su za oborenu bukvu i ekali. Kada su ustae sa
uhapenim Markom Kondiem doli do njegove kue, poeli su zlostavljati Mar-
kove ukuane i na oigled svih napali Markovu snahu. Tada je petorka iz zasjede
otvorila vatru, pa su ustae odmah pustili enu i pobjegli, ali su poveli i Marka
i ura Kondia u Sanski Most.
Pukaranje na kraju sela i vijest da je grupa seljaka otjerala ustae, izazvala
je meu ljudima u Srpskom Kijevu i Tramonji uznemirenost i uzbunu, ali i od-
lunost mnogih, koji su se poeli"skupljati sa svih strana. Poneko je imao vojni-
ku puku, neko lovaku a najvie ih je imalo samo rogulje, sjekiru, kolac, ili voj-
niki bode.
Vid akovi,
108
' odvaan i cijenjen seljak, poeo je da organizuje pobunjene
seljake i da ih upuuje-pojedinano ili u grupama na odreena mjesta. Isto su
inili i Milo Kondi, Vaso Dejanovi
109
' i jo neki odvaniji ljudi, koji su sluili
bivu Jugoslovensku vojsku. Tada je stigao i ore Sulji, kaluer iz oblinjeg
102) Nije iskljueno daj e Himzo Bievi elio da se doepa imanja svojih komija Bojia i Delia.
Poto je Draevac spasavao Srbe, listae su ga smijenili i deportovali u logor u Jasenovcu, iz
kojeg je osloboen nakon mjesec dana na neiju intervenciju. (S. Odi, Radniki pokret Biha-
a. . . , str. 82).
103) Sve o majskoj pobuni sanskih seljaka, prvoj borbi s Nijemcima i ustaama, i ubijanju talaca,
prema radu B. J. Bokan, Sanski Most, I, str. 271-286.
104) Arhiv Vojnoistorijskog instituta, fond NDH, kutija 84, broj registra 39/1. (U daljem tekstu: Arhiv
VII, fond NDH, k. 84, br. reg. 39/1.) r
105) Arhiv VII, fond NDH, k. 84, br. reg. 39/1-1.
106) Miloa Kondia su ustae uhvatili i ubili u Sanskom Mostu.
107) Marinko Basta, Mile Dardi, Milo Slijepevi i Savo Bodiroa uestvovali su u NOB.
108) Vid akovi, uestvovao u NOB od 1941. Ve 1942. postao lan KPJ. Poginuo kao vodnik voda
prilikom napada jedinica 3. korpusa na Tuzlu, 1943.
109) Vaso Dejanovi, nosilac Partizanske spomenice 1941.
manastira Gomjenice. Na poloaju se pojavio i avijatiki porunik Milan M. Bo-
renovi, odvraajui seljake od borbe, ali gaj e brat Trivo, radnik, otjerao i sa po-
bunjenim seljacima zaposjeo poloaj. Kada su seljaci iz srpskih sela Kozice, Ha-
zia, Stratinske, Obrovca i jo nekih sela banjalukog i prijedorskog sreza saznali
za borbu protiv ustaa na Kijevskoj gori, krenuli su u pomo Tramonjacima. Je-
dan od njih je donio pukomitraljez, a Ratko Jovi zvani Palir, iz Pervana, teki
mitraljez, koji je njegov stric Gojko Jovi, srpski dobrovoljac iz prvog svjetskog
rata, sakrio aprila 1941. godine. Tako se na poloaju prema ustaama nalo ne-
koliko stotina pobunjenih seljaka s jednim mitraljezom, jednim pukomitralje-
zom i nekoliko desetina raznih puaka. Meu pobunjene seljake stigao je tog
dana i Risto Kovaevi,
110)
radnik, komunista, koji se pridruio Vidu akoviu,
oru Suljiu, Vasi Dejanoviu i drugima u nastojanju da dobro Organizuju po-
bunjene seljake i organizuju ih za otpor.
Narednog dana u est sati izjutra, ustae i orunici su u Sanskom Mostu
pred orunikom postajom strijeljali Marka i ura Kondia, kao i Rajka Sto-
janovia, uhapenog dva dana ranije. Bile su to prve rtve ustakog terora na
podruju sanskog sreza.
Nakon strijeljanja ove trojice seljaka, ustae, andarmi i policajci krenuli su
prema Srpskom Kijevu i Tramonji, uz put pjevajui, prijetei i viui. Pridruili
su im se i ustae iz Kijeva. Poslije kraeg pukaranja i juria pobunjenih seljaka,
ustae su pobjegle nazad u Muslimansko Kijevo, sa trojicom ranjenika. Potom
su zatraili pomo iz Prijedora. Na taj poziv je u Sanski Most stigao vod njema-
kih vojnika sa 2 oficira i 40 vojnika, i produio u Muslimansko Kijevo, gdje je sti-
gao u 6 sati navee. Odmah je preao u napad zajedno sa ustaama, andarmima
i policajcima. Pobunjeni seljaci sa Sjenokosa su nakon troasovne borbe odbili
neprijatelja. Tada je od taba 132. pjeadijske njemake divizije stacionirane u
Banjoj Luci zatraeno pojaanje, pa je u Sanski Most upuen njemaki 3. bata-
ljon 436. puka, ojaan pionirskom etom na biciklima i baterijom topova pod
komandom kapetana Henigsa. Po dolasku u Sanski Most kapetan Henigs je na-
redio da se svi Srbi u Sanskom Mostu i okolnim selima uhapse kao taoci. Nje-
maki bataljon je poao u pravcu Sjenokosa, dok su topovi postavljeni na cesti
Sanski Most - Klju, nasuprot Tramonje. U meuvremenu, 7/8. maja pobunje-
nim seljacima stigla je znatna pomo iz okolnih sela.
Napad njemakog ojaanog bataljona uz podrku artiljerije, poeo je u sva-
nue 8. maja. Artiljerija je tukla ne samo poloaje na Sjenokosu ve i susjedna
sela Tramonju, Ilidu, Podove, Kozicu. Tom prilikom Nijemci su na podruju
borbe uhapsili oko 300 mukaraca, uglavnom onih koji se nisu borili, pa su smat-
rali da nisu krivi i da se nemaju ega bojati. Oni koji su uestvovali u borbi i imali
oruje, veinom su izbjegli zarobljavanje i povukli se dublje u sela Tramonju,
Kmeane, Pervan, Viluse i druge. Uhapene su okupili u selu Tomini, na cesti,
ekajui kamione da ih prevezu u Sanski Most. Na intervenciju jednog italijan-
skog majora, koji je tog asa doao iz Kljua radi dogovora o preuzimanju San-
skog Mosta u italijansku okupacionu zonu, osloboeni su svi uhvaeni seljaci.
Meutim, Nijemci su kasnije iz Sanskog Mosta javili da se svi uhapeni sprovedu
u Sanski Most. Poto su ovi ve pobjegli svojim kuama, ustae i njemaki voj-
nici su zali u prve kue uz samu cestu u podruju Tomine, Luana i aplja,
uhapsili tridesetak odraslih mukaraca na koje su naili, odvezli ih u Sanski
Most i strpali u zatvor, u osnovnu kolu u kojoj su ve bili Srbi iz Sanskog Mosta
i okolnih sela. Narednog dana, 9. maja, izdvojili su 27 uhapenih talaca i na pe-
riferiji Sanskog Mosta ih strijeljali, meu njima i biveg andarma Josipa Mar-
110) Risto Kovaevi, radnik, aktivan u Sindikatu. Krajem 1941. i poetkom 1942. politiki komesar
ete. etnici ga uhvatili 6. 5. 1942, muili i strijeljali 10. 5. 1942. u Dujanovcima na Manjai.
tinovia, Hrvata, kojeg su meu posljednjom grupom ubili, poto je grdio Nijem-
ce i klicao srpskom vojniku. Potom su strijeljane prebacili u centar grada i u par-
ku objesili na drvee. Dva dana kasnije, 11. maja, osloboeni su svi preostali tao-
ci i puteni kuama, njemaka jedinica otila je iz grada, a u Sanski Most je stigao
italijanski konjiki puk.
Jo dok su objeeni taoci visili na drveu gradskog parka, svaki Srbin koji
bi naiao centrom, morao je da proe kroz park, izmeu objeenih. Vodio bi ga
neki od ustaa i prijetio: Ovako ete vi Srbi svi proi koji budete protiv ove
drave.
111
'
Borba pobunjenih sanskih seljaka voena od 6. do 8. maja 1941. godine pro-
tiv ustaa i njemakih jedinica, bila je prva borba u okupiranoj Jugoslaviji.
e) Ustaki zloini sve ei
Uz potragu za orujem i vojnom opremom ustae su sve ee pljakale
seosko stanovnitvo. Zahtjevali su da im se prikupe i dovezu razne namirnice:
kukuruz, penica, jeam, janjci, ovce, krompir, sir, kajmak, rakija i drugo. Uzput
su vrili popis imunijih ljudi od kojih su uzimali novac, stoku itd. Cak su i od
pojedinih siromanih porodica oduzimali po 10, 20 i 30 kilograma ita nosei
svojim kuama. A bilo je to vrijeme kad novo ito jo nije stiglo, a starog je malo
ostalo. Hapsili su ljude ni zbog ega, u zatvorima su ih tukli do besvijesti. Nije
to bila obina tua, ve divljatvo. Krupski ustaa zvani Baka gurnuo je Duanu
Trtici cijev puke u usta i muicom cijevi vukao ga po dvoritu s otkoenorrfpu-
kom.
112
' Uz bjesomunu tuu redovno su slijedile najpogrdnije psovke, ponienja
i uvrede vjerske i nacionalne prirode. Tako su nakon strane tue i vezivanja Mi-
loa umia iz Gorinje natjerali da pojede sliku sv. Jovana:
Tokom maja-juna-jula na ovom podruju se nalazila jedna ustaka satnija
pod komandom ustakog nadpo runika En vera Kapetanovia, koja je ila iz sela
u selo, hapsila nedune ljude, muila ih i ubijala. Poetkom juna iz petrovakog
zatvora ustae su izvele na ulicu Lazu Brdara iz Bjelaja kojeg je ustaki nadpo-
runik Enver Kapetanovi ubio na oigled mnogih graana. Bila je to prva us-
taka rtva u petrovakom srezu.
113
'
Uz proslavu Pavelievog imendana, 13. juna (Sv. Ante), ustae su u Drvaru
uhapsili jednu grupu, uglavnom poznatijih Drvarana, a meu njima i Bogdana
Kalabu, direktora eljeznice u Drvaru, Branka Bogia, Jovu Kreu, Milu Golu-
bovia-raspopa, i jo neke. Narednog dana uhapsili su jo jednu grupu mjetana
i sve ih odvezli u Bosanski Petrovac. Tamo je 17. juna poelo zlostavljanje uhap-
enih. Ustaki oficir je najprije nasrnuo na Bogdana Kalabu, tukao ga biem a
onda bokserom, oborio na pod i nogama gazio. Potom je to isto uradio s drugim
zatvorenikom i tako redom od elije do elije. U jednom momentu uo se glas
Bobe Kree: Udrite krvnici, biemo osveeni! ivjela Komunistika partija! I
raspop Golubovi je, iako premlaen, uspio da vikne: Pobijte nas, neete hiljade
drugih, a oni e vam ovo dobro vratiti i platiti. Narednog dana, 18. juna uvee,
ustae su skoro sve vezane zatvorenike potrpali u kola. Rekli su im da e graditi
prugu Karlovac - Biha. Meutim, te veeri, dpk je lila jaka kia, odvezli su ih
nad_Risovaku peinu i na zvjerski nain ubili.
111) Milan Miuka Miljevi, nosilac Partizanske spomenice 1941, kazivanje autoru.
112) . Agbaba, n. l., str. 268-269.
113) Vojo Milanovi, Prva nasilja ustake vlasti u Petrovcu, Zb. PETROVAC U NOB, knj. 1, str. 327.
Sutradan su iz Drvara u Petrovac doli Branko Gavrani, ef umske uprave,
i Emil Sajdl, gostioniar (obojica oenjeni Srpkinjama), da iriterveniu i oslobo-
de Kalabu i druge Drvarane. Meutim, bilo je kasno. Insistirali su da oslobode
trojicu zatvorenika koji su ostali u zatvoru, i za njih garantovali. Meu njima, bio
je i Stevo Triki. svjedok ustakih zloina nad Drvaranima, koji je s jo dvojicom
' t g dana bio osloboen.
114
'
Nedjelju dana kasnije grupa ustaa je opet iz Petrovca otila u Drvar, tamo
pohapsila grupu od 60 Srba i potom ih otjerala u Biha, gdje su svi krajem jula
pobijeni.
115
'
Uoi pravoslavnog praznika Dubova, 7. juna, na poziv ustake vlasti, doli
su u Bosansku Krupu kao sjedite kotara slubenici dubovike optine Aim Ra-
eta i Rade Stupar, ali su odmah bili uhapeni. Narednog dana uvee, u zatvor
je doao ustaki nadporunik Enver Kapetanovi sa etvoricom ustaa i odmah
poeo amarati uhapenike. Potom su ustae odvele Radu Stupara u susjednu
sobu i njih tridesetak ga izgazili i pretukli. Tada su ustae isjekli tabane zatvo-
reniku Atlagiu iz kojih je tekla krv. Kasno u no stigao je u zatvor ustaki lo-
gornik Husein Muradbegovi i pustio Raetu i Stupara iz zatvora, pa su se vratili
u Dubovik.
116
'
Narednog mjeseca ustae su u Haanima uhapsili Branka opia, knjiev-
nika, i Ratka Novakovia, tehniara, i odveli ih u Bosansku Krupu u zatvor. Po-
slije nekoliko dana ustaki logornik Husein Muradbegovi pustio ih je i dao im
propusnice, pa su se vratili u Haane i odmah pobjegli u umu. Meutim, neko
je iz Bosianske Krupe istog dana poslao grupu ustaa u Haane da ponovo uhap-
se Branka opia, ali ga vie nisu mogli nai. Tih dana ponovo su odveli Aima
Raetu u Bosansku Krupu u zatvor. Meutim, poslije nekoliko dana neki njegov
poznanik ustaa, pustio ga je iz zatvora. Bilo je to uoi poetka ustanka na ovom
podruju.
Nekoliko dana prije nego to e Njemaka napasti SSSR, ustae su uhapsile
skoro sve uglednije Srbe i Jevreje Sanskog Mosta i grupu omladinaca, meu ko-
jima i 9 Muslimana, ali su ih poslije nekoliko dana pustili.
117
'
Kako su zloini i teror ustaa poprimili sve ire razmjere, mnogi Srbi, na-
roito oni kojima su kue bile udaljene od cesta i optinskih i sreskih sredita,
kao i oni za koje su se ustae interesovali, prestali su dolaziti u sjedita optina
i kotareva. Krili su se u gajevima i umama oko svojih kua.
U Bihau su ustae 12. juna 1941. uhapsili grupu uglednijih i imunijih gra-
ana srpske nacionalnosti, i znatan broj omladinaca, veinom skojevce i neko-
liko lanova KPJ ili njenih simpatizera Nakon nekoliko dana veina uhapenih
je pobijena, prema nekim svjedoenjima u Risovakoj peini (vrtai). Bilo je to
kada je veliki upan upe Krbava i Psat Ljubomir Kvaternik, iz poznate ustake
porodice Kvaternika koji su bili na najviim poloajima u NDH, doao u Biha
15. juna 1941. godine. Odmah je pootrio teror nad Srbima i Jevrejima u Bihau
i na podruju itave upe. Tih dana su uhapeni mnogi graani Bihaa, Srbi,
trgovci, gostioniari, poduzetnici, profesori, uitelji, penzioneri, kao i grupa
omladinaca.
118
' Veliki upan Kvaternik izdao je proglas 20. juna 1941. godine
kojim je oznaio poetak najkrvavijeg terora u Bihakoj krajini:
114) Stevo Triki, n. l, str. 217-224.
115) Vojo Milanovi, n. L, str. 328.
116) Aim Raeta, Iz zatvora u umu, iz ume u borbu, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 313.
117) B. J. Bokan, Sanski Most, I, str. 292.
118) S. Odi, Radniki pokret Bihaa . . . , str. 93-95.
Proglas ustakog velikog upana Ljubomira Kvaternika, od 20. VI1941. godine
119) Muzej Avnoja i Pounja, Biha, arhiv, bez broja
Ovaj proglas Ljubomira Kvaternika koji je istog dana izlijepljen u Bihau i
njegovoj okolini, najavljivao je svo zlo koje e se ve narednih dana sruiti na
Srbe u Bihau i okolnim selima u radijusu od 15 kilometara. To su slijedea sela:
Pritoka, Ripa, Lohovska Brda, Lohovo, Mali i Veliki Radi, Gorijevac, Hrgar,
Rai, Grabe, Vrelo, Osredak, Vrsta, Zlopoljac, Liko Petrovo Selo, Nebljusi itd.!
u kojima je u ogromnoj veini, a negdje i iskljuivo, bilo srpsko stanovnitvo, iz-
uzev u Ripu.
Ustae su se sa Nijemcima, 7. jula 1941, dogovorile o iseljavanju Srba iz NDH
u Srbiju, prije svega trgovaca i inteligencije.
120
Tada je formirano Dravno rav-
nateljstvo za ponovu.
Okrunicom broj 1. ova ustanova dala je uputstva za iseljavanje Srba s pod-
ruja NDH, u kojoj je na poetku pisalo:
Raseljavanje Srba mora se sprovesti na bezobziran nain . . . Hapenja i
internacije se vre nou i danju - bez predaha. Uhapenik je duan da se spre-
mi najdue za 30 mi nuta. . . Imovina uhapenih se oduzima i sa istom raspo-
lau Ravnateljstva za ponovu. Gdjegod je mogue hapsiti itave porodice. Ne-
mogu biti poteene starije osobe, ene i djeca. Transportovanja hapenika
sprovoditi nou uz potrebna obezbjeenja vojske i andarmerije.
Ljubomir Kvaternik je poeo sprovoditi ove direktive prije nego to su na-
pisane, poto je znao ta je ustako rukovodstvo ranije zakljuilo. I ve 24. juna
1941. u 5 sati izjutra, svi Biani Srbi i Jevreji istjerani su iz svojih kua na no-
gometno igralite, samo sa linim stvarima i 500 dinara po osobi, dok su sve dru-
ge stvari, novac i dragocjenosti pronaene prilikom pretresa oduzete. Iako su
ustae blokirale igralite, mnogobrojni omladinci Muslimani i Hrvati prodirali
su meu uhapene donosei im hranu koja e im na putu u neizvjesnost dobro
doi. Na 24 talijanska kamiona ovi Biani, Srbi i Jevreji, preko Lapca dotjerani
su u Kulen Vakuf, gdje su jedno vrijeme ostali Jevreji, dok su Srbi odmah pjeice
produili u Bosanski Petrovac. i
Po uzoru na ustako rukovodstvo u upskom sreditu - Bihau, i ustae u.
Bosanskom Petrovcu su objavile da e svi Srbi morati da napuste Petrovac i na-
selja u radijusu od najmanje 5 kilometara.
Neposredno potom, 30. juna i 1. jula iz Likog Petrovog Sela i sela oko Plit-
vikih jezera, po nareenju velikog upana, na isti nain je protjerano oko 1 500
Srba u okolicu Bosanskog Petrovca, neki i do Bosanskog Grahova.
121)
Ustae su
im javno predloili da idu za Hercegovinu, a tajno su izdali nareenje ustaama
u Petrovcu, Drvaru i Grahovu da u Hercegovinu niko ne stigne!
122
'
Kada je dio kolone od oko 20 kola s narodom iz Likog Petrovog Sela i Plit-
vikih jezera stigao u Borovau, nadomak Bosanskog Grahova, ustaki logornik
None Sari i grupa ustaa odmah su u umi silovali mnoge djevojke i ene na
oigled svih, i njihovih familija, zatim su ove porodice razmjestile po selima, a
kako je ubrzo izbio ustanak, uglavnom su svi spaseni, nije im se dogodila sud-
bina koju im je namjenio Ljubomir Kvaternik.
120) S. Odi, n. l, 105, str. 93-101.
121) S. Odi, n. L, st. 101.
122) Jovo Bursa, radnik iz Isjeka kod Bos. Grahova, za koga su mnogi mislili da je Hrvat poto se
druio sa njima, nosilac Partizanske spomenice 1941. Zadesio se u Bos. Grahovu u kancelariji
ustakog logora Zazvonio je telefon, podigao je slualicu:
- Halo, je li to Grahovo?
- Jeste, izvolte, odgovorio je Jovo.
- Ovdje veliki upan.
- Izvol'te, gospoine veliki upane.
- Familije koje putuju s Plitvikih jezera, putuju preko Petrovca, Grahova, idu u Hercegovinu,
ali da u Hercegovinu niko ne stigne. Spremni, za Dom!
Jovo Bursa je tada otkinuo slualicu i izaao iz kancelarije. Kazivanje Jove Bursaa autoru,
14. 9. 1981.
Tih dana su iz slubi i preduzea otputeni svi preostali Srbi. U isto vrijeme
je u Drvar dola velika grupa ljudi iz zapadne Hercegovine, pa su preuzeli po-
loaje od Srba u pilani i drugim pogonima postavi poslovoe, efovi, magacio-
neri i dr.
Prve rtve ustakog terora na drvarskom podruju pale su 15. juna 1941. u
selu Bastasima. Toga dana iz Drvara je dola grupa od 6 ustaa vozom preko Hr-
njada. Uhvatili su Savu Sobota i Miu Karanovia, a potom i Bogdana Tomia,
i vezane ih poveli kroz selo. Bez ikakvog ispitivanja ili rasprave doveli su ih na
Jandrin pod pred kuu Jandrije Tomia ia. Naredili su svim ukuanima, ak
i djeci, da izau napolje, pa su neoekivano zapucali na ovu trojicu, odmah ubiv-
i Sobota i Karanovia. Meutim, Bogdan Tomi je uspio da pobjegne, iako su
ustae za njim ispalili desetine hitaca. Trei za Tomiem, ustae su naile na o-
banina Mirka Papka i poto im nije znao rei kuda je Tomi pobjegao, svirepo
su ga pretukli, a kasnije su ga seljaci na nosilima onesvijetenog i krvavog od-
nijeli kui. Sve ovo je izazvalo veliku pometnju u selu.
Na povratku u Drvar ova grupa ustaa zapalila je pravoslavne crkve u Bas-
tasima i Spasovini, sutradan jednu kuu i crkvu u Trubaru, a naredne subote,
21. juna, i crkvu u ipovljanima.
123
'
Prvih dana juna 1941. godine ustae su prvi put doli u selo Tikovac. Svi
mukarci su tada pobjegli u oblinje ume, samo je kod kue osto 70-godinji sta-
rac Savo evo, koji nije htjeo da bjei, rekavi: Vlast je vlast i ona se mora po-
tovati. Do sada su vladali Turci, Austrijanci i nisu mi nita uinili. Ja ni sad ni-
sam nita kriv. Ovo su poznanici mojih sinova pa oni meni nee nita. Meutim,
ustae su i njega odvele i ubile. Sredinom juna u 2 sata poslije ponoi u ovo selo
je dola vozom jedna grupa ustaa, i u Gornjem Tikovcu iz kreveta digla i u Knin
potjerala: Bursae: Danu, Milana, Dragana, Vladu, Biu, Stevana, Stevu, Jovu,
Petra, i Stevu Grubor. Ve u vozu su ih tukli i muili, pa je do Knina Stevan Bur-
sa umro, dok je iz voza pobjegao Stevo Bursa i ispriao ta se dogodilo sa
ostalima, koje su ustae u Kninu ubile.
f) Novi oruani otpor ustaama
Jedan vod od oko 40 ustaa iz Knina je 1. jula 1941. godine stigao vozom na
stajalite Duler. Izvidnici koji su osmatrali na ivici sela, odmah su javili o pojavi
ustaa, pa su ljudi prekinuli posao i sklonili se u ume. Na brdu Celina tada se
nalazio Pero Jari s grupom ljudi, svi su bili naoruani pukama i sa nekoliko
pukomitraljeza. To oruje su sauvali iz aprilskog rata i potom zajedno s mu-
nicijom krili na Jaslinama u Crnim Potocima. Dok su se Pero Jari i drugovi do-
govarali da li da otvore vatru, ustae su krenule prema Plavanjskim kolibama
i selu Plavnu. Primjetivi seljake kako bjee u umu, zapucali su. Uhvatili su Simu
Alfirevia, vezali za drvo i poeli muiti. Nastao je pla ena i djece. Tada je Pero
Jari iz svog pukomitraljeza ispalio nekoliko rafala, pa su i ostali zapucali. Iz-
nenadni napad toliko je preplaio ustae da su pobjegli glavom bez obzira, ispa-
ljujui tek po neki metak. Ustae su protrali kroz Plavno, sobom ponijevi ne-
koliko mrtvih i ranjenih.
Narednog dana, 2. jula, iz Knina je dolo oko 60 ustaa, pa su preko Strmice
doli na Plavanjska brda na mjesto gdje su prethodnog dana bili napadnuti. Tu
su se razvili u strelce, zauzeli poloaj i ostali do mraka, kada su se povukli prema
Strmici. Od naoruanih seljaka i radnika Pere Jaria dijelila ih ie samo duboka
dolina kojom tee Crni potok, a preko kojeg ustae nisu smjeli da preu. Poslije
ovog povratka u Strmicu, odnosno, u Knin ustae sve do ustanka nisu smjele
doi u podruje Tikovca.
124)
123) Simo Papak, Prve rtve faistikog terora, Zb. DRVAR 1941-1945, kni. 1, str. 244-245.
124) Stevica Vladui, Selo Tikovac pred ustanak 1941, Zb. BOSANSKO GRAHOVO U NOR-u,
str. 60-63.
g) Prisilan rad
Sprovodei odluku ustakog stoera u Banjoj Luci od 8. juna 1941. o prisil-
nom radu Srba omladinaca,
125
' ustake vlasti su u mnogim srezovima izvrile po-
pis mladih ljudi, roenih izmeu 1916. i 1922. godine. Ponegdje su popisali i sve
one koji imaju kolu viu od osnovne, kao i sve mladie Srbe stasale za vojsku.
Da bi sve mladie Srbe imali na okupu i pod neposrednom svakodnevnom kon-
trolom, ustae su za sve one roene od 1916. do 1922. godine, pa i starije orga-
nizovale prisilan rad - kuluk. Stasalima za sluenje vojske rekli su da e im se
vrijeme provedeno u radu na cestama i na drugim javnim radovima priznati kao
sluenje vojnog roka.
126
'
Kuluari su radili na svim cestama na ovom podruju, prije svega u blizini
veih mjesta, ali i u samim sreskim i optinskim centrima. Oni su bili obavezni
da svakog dana, osim nedjeljom, rade na cesti od jutra do mraka. Od kue su do-
nosili hranu. U poetku, krajem juna i prvih dana jula, kuluara je bilo malo, da
bi se krajem jula na mnogim cestama nalo i po vie stotina. Meutim, mnogi
mladii i mlai ljudi koji su bili obavezni da idu na kuluk, nisu kasnije se uopte
odazivali na poziv, ve su se, saznavi za zlodjela ustaa, skrivali oko kua, u u-
mama i gajevima. Tako su radili naroito oni iz sela udaljenijih od optinskih i
sreskih centara, i u koja ustae nisu dolazile, ili ne ba esto.
Naroito iroko organizovan kuluk bio je na podruju sanskog kotara (sre-
za), gdje se radilo na cestama Luci-Palanka - Kamengrad - Husimovci, Sanski
Most - Prijedor, Budimli Japra- Stari Majdan, Tomi na- Vrhpolje, gdje je radilo
vie grupa kuluara. Kuluk je bio organizovan i u Bosanskoj Krupi, gdje se radilo
na opravci gradskih ulica i puta za Podvran i prema Crnom jezeru, a i na izgrad-
nji puta od Zalina do Dubovika.
127
'
Srbi Ripa i okolnih sela poeli su kuluiti ve krajem juna i nastavili tokom
jula na opravci ceste kroz sam Ripa, kao i prema Bihau, odnosno, Bosanskom
Petrovcu.
128
'
Znatan dio cestara, od kojih je veina bila naoruana vojnikim pukama a
ne lopatama, pomagala je ustaama da se njihov plan ostvari, odnosno, da se
Srbi dre na okupu na kuluku. Meutim, neki od njih postupali su ljudski, po-
teno, spasavaiui kuluare. Cestar na Gorikom klancu na cesti Luci-Palanka
-Sanski Most, oio je Danan Rami iz Gornjeg Kamengrada, koji se veoma lijepo
ophodio prema kuluarima. Pojedincima je odobravao da ostanu kod kua da
obave prispjele poljske radove, osuivao je postupke ustaa i Nijemaca prema
srpskom stanovnitvu govorei da se to ne moe zaboraviti i da to ne vodi ni-
emu dobrom. Kada je vidio da su ustae uhapsile skoro sve Srbe koji su 28. jula
u ponedjeljak doli u Sanski Most na pijacu, cestar Danan Rami je oko podne
okupio sve kuluare i rekao im da idu kuama, ali da sutra ne dolaze na Kuluk
jer e on ii u grad. Zahvaljujui takvom postupku cestara Danana Ramia, ni
iedan od kuluara u Gorikom klancu nije bio ubijen, i dva dana kasnije svi su
Krenuli u ustanak. Zbog spasavanja kuluara, a kasnije i saradnje sa partizanima,
ustae su u proljee 1942. godine zadavile Danana Ramia u Staroj Rijeci.
129
'
Na susjednom radilitu, od Gorikog klanca do Kiska, cestar je bio Selim
Rami, a kuluari odrasli ljudi i omladinci iz Lipnika, Bjelina, uria. Cestar im
je rekao da e nastojati da ustae ne dou do njih, a ukoliko naiu, da bjee, po-
to e on pucati preko njih - u vis. Saznavi za masovno hapenje Srba u Sa-
nskom Mostu 28. jula, cestar Selim Rami rekao je kuluarima u utorak 29. jula
da e u srijedu ii u Sanski Most, i da ne dolaze na posao. Pitali su ga zato da
125) Hrvatski narod, 9. VI 1941.
126) Kazivanje Danila Radakovia autoru, 27. jul 1975; B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj.
2, str. 79.
127) uro Agbaba, n. L, str. 268.
128) Na ovom kuluku samo jedan dan radio je i autor ove knjige, a zatim otiao u Beograd.
129) Pismo Mie Doenovia autoru, 30. avg. 1975. B. J. Bokan, Srez Sanski Most . . . , str. 80.
ne dolaze, kad je i ranije iao u ariju, a oni sami radili. Selim je insistirao da
sutra ne dolaze na kuluk, ne uputajui se u objanjenja.
130
' Sutradan, 30. jula,
bilo je masovno hapenje Srba, ali i ustanak koji je zahvatio sanski srez, u koji
su se ukljuili i svi kuluari koje je spasio Selim Rami.
Kada je poelo masovno hapenje Srba, 28. jula i narednih dana, mnogi ku-
luari su tada radili na cestama prema Sanskom Mostu. A kada su ustae doli
i po njih, znatan broj je pobjegao u oblinje gajeve, a potom u svoja sela. Meu-
tim, neki su bili uhvaeni, odvedeni u Sanski Most ili Stari Majdan, i tamo po-
bijeni.
Kuluari koji su radili na cesti od Zalina do Dubovika, 28. juna su bili uh-
v
aeni, njih oko 120 iz Srpske Jasenice. Velike Jasenice, Vojevca. Gorinje Zalina
i Benakovca, odvedeni u Bosansku Krupu, tamo mueni u Sokolskom domu i
pravoslavnoj crkvi, a potom na zvjerski nain ubijeni kraj Sokolskog doma ili
na Crnom jezeru.
131
'
Slino se dogaalo i na mnogim drugim radilitima gdje su kuluili Srbi na
cestama krajem jula, kada su bili pohvatani, odvedeni u optinska ili sreska sre-
dita i tamo pobijeni.
4. Kulminacija ustakog terora - masovna ubijanja
jula 1941. godine
Mjestimian otpor srpskog stanovnitva ustakom teroru, kao to je bio u
Tramonji kod Sanskog Mosta, tokom juna u Hercegovini i sukob naoruanih
seljaka s ustaama kod Crnog Potoka u Tikovcu, nije odvratio ustae od njiho-
vih zloinakih namjera, ve ih je samo prisilio da se pri ostvarivanju programa
unitenja Srba slue raznim prevarama: pozivali su ljude na prisilan rad, pa ih
onda odvodili u zatvore i nakon strahovitog muenja ubijali, pozivali ih da se
spreme za odlazak na rad u Njemaku ili drugdje na podruju NDH (toboe na
izgradnju pruge Karlovac - Biha), a potom ih odvodili u koncentracioni logor
Jadovno kod Gospia, na fosovaku peinu, na vododerine i peine Zavalja ne-
daleko Bihaa, i drugdje, ili u razne zatvore, gdje su ih ubijali.
Prve grupe uhapenika sainjavali su ranije odreeni taoci, ali i drugi vie-
niji graani i seljaci, prije svih srpski dobrovoljci iz prvog svjetskog rata, a potom
i ostali koje su ustae i orunici mogli uhvatiti.
O namjeri da se obrauna sa srpskim stanovnitvom na podruju NDH, Pa-
veli je razgovarao i sa Hitlerom prilikom posjete 7. juna 1941. godine.
132
' Prvih
dana jula u Zagrebu su se okupili svi ustaki logornici i stoernici, kojima je na-
reeno da se otvoreno pree na masovno unitavanje srpskog stanovnitva.
133
'
Kulminacija progona srpskog stanovnitva, zlostavljanja, muenja i masov-
na ubijanja, uslijedila su drugom polovinom jula 1941. godine, naroito u dane
kada je u Drvaru i u Lici podignut ustanak 27. jula 1941. godine. Tada su ustae
pourile da pobiju pohapene i na prevaru pohapse sve do kojih stignu. Dok su
ranije hvatali pojedince ili manje grupe, sada, u drugoj polovini jula, a naroito
krajem mjeseca, ustae i orunici su uz pomo svojih naoruanih pristalica, hap-
sili sve odrasle mukarce Srbe. Tada vie nisu skrivali od javnosti zloine i div-
ljanja kojima nema primjera niti u blioj, niti u daljoj prolosti. Bio je to genocid
nad Srbima kakav se ne pamti u novijoj istoriji ne samo ovih krajeva.
130) Kazivanje Nedeljka Bilbije autoru, 19. avg. 1978.
131) . Agbaba, n. L, str. 270.
132) Ferdo ulinovi, n. dj., str. 326.
133) Da su prvih dana jula 1941. bili u Zagrebu svi logornici potvruje i navedeni sluaj petrovakog
logornika.
Malo je tada bilo ustaa u Bosanskoj krajini, pa i u Hrvatskoj, da bi sami
mogli poiniti tako velika masovna zlodjela. Pomagali su im drugi, direktno i in-
direktno: hvatanjem i privoenjem talaca, maltretiranjem i uvanjem uhapeni-
ka, dranjem strae dok se vre strijeljanja, uestvovanjem u samom strijeljanju,
a kad je zapoeo ustanak, u borbama kao domobrani ili naoruana milicija.
Masovna hapenja i ubijanja Srba na ovom podruju poela su u svim sre-
zovima gotovo istovremeno, to govori da se organizovanjem genocida nad Sr-
bima rukovodilo iz jednog centra i prema unaprijed donijetom planu, koji je pri-
hvaen i razraen u kotarima i optinama. Ustae su za kraj jula planirale ma-
sovno hapenje i ubijanje to veeg broja Srba, prije svih - odrasle ljude, ali i mla-
die od 12 godina, ukljuujui i najstarije. Dakle, svih godita. U mnogim selima
ubijali su i ene i djecu, ak i trudnice, zvjerski se iivljavajui na svojim nemo-
nim rtvama.
Oruniki narednik Petar Petrinovi s jednim ustaom je 24. jula 1941. doao
iz Krupe u oblinje selo Vuijak, gdje su uhvatili sedmoricu seljaka i poveli ih
prema Krupi. Uhapeni Duan Ognjenovi je priao naredniku i zamolio ga da
mu pusti oca. Kada je to narednik odbio, Duan ga je uhvatio za ruke. U zasjedi
su s jednom vojnikom pukom bila njegova braa Bogdan i Dane Oegovi.
Dane je tada ispalio metak u vis, a Bogdan je iskoio s lea orunikom nared-
'niku, udario ga, istrgnuo mu bajonet i ubio ga. Ustaa koji je bio u pratnji nared-
nika, iskoristio je pometnju i pobjegao. Istog dana je iz Krupe doao pun kamion
ustaa i orunika, pretresli su i opljakali sela Vranjsku, Mrkonji i Vuijak, i od-
veli oko 40 Srba. Druga grupa ustaa harala je po susjednim selima, tako da je
tog dana uhapeno ukupno oko 120 seljaka iz nekoliko sela. Natovarili su ih u
tri kamiona i otjerali u Karlobag i tamo strijeljali.
134)
Napad na orunikog narednika u Vuijaku kod Krupe bio je trei oruani
sukob seljaka s ustaama i orunicima na ovom podruju od poetka okupacije
zemlje. Svaki od ovih dogaaja odjeknuo je snano u blioj okolini, znatno uti-
ui na pojedince da budu obazriviji prema ustaama i orunicima. \
a) Krupski srez
Od 24. jula poinju sve brojnija hapenja ljudi i odvoenja u zatvore u Krupu
- u Sokolski dom, u pravoslavnu crkvu i zatvor kod optine, a ene i djecu do
16 godina smjetaju upopovu kuu i kafanu Korzo.
135
Od 24. do 29. jula ustae
su u Bosanskoj Krupi uhapsile skoro svo srpsko stanovnitvo grada - neto pre-
ko plovine gradskog stanovnitva (53,60 odsto). Uz graane hapsili su i grupe se-
ljaka iz bliih i daljih sela. A kada su 28. jula, u ponedjeljak, sedmini pijani dan,
doli u grad neki seljaci ne znajui za sva zlodjela ustaa, bili su pohvatani i za-
tvoreni. Tog dana samo na pijaci ustae su uhapsile,, oko 80 ljudi iz Malog Radia,
Gudavca, Vojevca, Suvaje, Srednjeg i Gornjeg Buevia, Blatne, Matavaza, Veli-
kog i Malog Dubovika, Gornjih Petrovia, Haana i Srpske Jasenice, od kojih
samo iz Srpske Jasenice dvadesetetvoro. Tog dana su u Krupu doveli i oko 120
k ul u a r a sa ceste u Zalinu.
1
U Krupi se tada nalazila ustaka satnija Envera Kapetanovia, odred sa 120
ustaa iz 12. djelatnog sata pod komandom Nikole Orekovia. i eta domaih
ustaa pod komandom Himze Hadia, a u Otoci i Buimu, pored domaih us-
taa, bila je jo i 8. satnija ustake vojnice sa Korduna. To govori kako su se ustae
134) Gojko Ognjenovi, Obraun s ustaama narednika Petrinovia, Zb. PODGRMEC U NOB, knj.
1, str. 555.
135) Savo igi, Bjekstvo sa klanja, isto, str. 324-325.
136) . Agbaba, n. CL, str. 270.
dobro pripremili da u krupskom srezu potpuno likvidiraju Srbe koji su inili 67
odsto stanovnitva, i da prigrabe njihova imanja.
Jo dok su uhapene Srbe cestom sprovodili od kua do zatvora, tukli su
ih kundacima i bajonetima, psovali im sve i prijetili, trpali u zatvore u tolikom
broju da su mogli samo stajati.
Potresno je svjedoenje Aie Sulji,
137
' oevica pokolja u Sokolskom domu
u Bosanskoj Krupi. Njena je kua pedesetak metara udaljena od Doma, gdje je
sada kola. Obuena u muslimansku nonju sa arom i peom, Aia je stajala u
svojoj bati nedaleko Doma i posmatrala ta ustae rade, pamtila koljae i gle-
dala uasne prizore. Njena pria je veoma potresna. Ustae su upadale u prosto-
rije Doma prepune uhapenih i tukli su koga su stigli. A onda su mitraljezom ubi-
li desetine ve u Domu, potom naredili Romima da pozadi Doma iskopaju jednu
poveu jamu u koju su bacali zaklane i ostale ubijene. Do te jame dovodili su
uhapene iz Doma, optinskog zatvora i crkve. Zatvorenici su bili samo u gaama
jer su im odijelo i sve vrijednije stvari ustae prethodno oduzele.
Aia Sulji svjedoi: . . . Klanje su vrili na taj nain to bi jedan od ustaa
najprije udario rtvu bajonetom u lea a ona bi od udarca pala; potom bi drugi
ustaa priskoio i satarom (irokim velikim noem) odsjekao bi joj glavu. Pri
klanju su mnoge ljude due mrcvarili. Tako, kada ih je Ilija Smiljani zamolio
da prvo ubiju njega pa njegovog sina Veljka, utae su prile Veljku, prvo mu
odsiekle_nos, pa ui, povaljak, jo ga neko vrijeme mrcvarile, pa tek onda za-
klale. Njegov otac, gledajui to, pao je onesvijeen i ustae su onda i njega za-
klale. S invalidom Dojinom, koji ie radio u sudu, dotjerali su i njegovo dvoje
djece od 10 do 12 godina i natjerali ih da gledaju kako im kolju oca. Dojin je
molio da ga ubiju iz puke, ali su mu ustae odgovorile da 'nemaju municije
za ps e' . . . Jednog djeaka od 13 godina, pekarskog egrta, ustaa je ubio iz pu-
ke. Sava igi se, kada su ga priveli mjestu za klanje, istrgao, preskoio jamu
s leevima i pobjegao. Klanje je trajalo od 9 asova pa do pred vee . . . Glavni
k
olja je bio Selman Groi iz Potkalinja, a s njim su u zloinu uestvovali i us-
taki nadporunik Himzo Hadi, Adem Beirevi, Murat Halik,Fetahbeg Kru-
pi i drugi. Glavni organizator bio je Himzo Hadi.
138
'
Savo igi
139
' je bio jedini preivjeli sa klanja kod Sokolskog doma u Krupi,
odakle je pobjegao i potom postao ustanik, partizan. Njegovo svjedoenje o tim
danima u Krupi i zloinima ustaa nad srpskim stanovnitvom ovog kraja, toliko
je potresno da ga je teko, ali i nuno, ovdje navesti.
Dok su uhapene vodili gradom, ustae su ih tukle, pa su mnogi bili ob-
liveni krvlju. Savo igi kazuje: . . . Poslije toga su nas nabili u zatvor koji je
ve bio napunjen Srbima. Bili smo tako natiskani da smo jedva di sal i . . . Ustae
su izvele prvih est ljudi, onako, s r e da. . . Kroz vrata sam vidio da su ih u hod-
niku povezali icom i odveli. Samo smo uli pucnjavu i vjerovali da ih strije-
ljaju . . . Kada je doao red na me ne . . . jedan ustaa mi je naredio da skinem
pantalone, govorei:
- Kome ti nosi te pantalone? Ski daj!. . .
Svi ostali iz nae estorke ve su bili skinuli pantalone. Na klanje su nas
vodili samo u gaama. Meni su i sandale bile ostale na nogama. Ustae su nas
tukle kundacima i tako tjerale. Naredili su nam da pjevamo etniku pjesmu.
Ja nisam pjevao i ustae su me tukle kundacima i psovale mi srpsku majku.
Ali ja i dalje nisam pjevao . . . Od spomenika su nas poveli lijevo, pored nekih
taraba, prema Sokol skom domu. Pred Domom sam vidio novu grupu ustaa.
Kada su nas izveli na plato kod Doma, gdje je sada spomenik,
1
' pojavila se
137) Aia Sulji je poslije osloboenja Krupe juna 1942. otila u partizane. Prije nje u partizane su
doli njen mu i neki roaci.
138) Aia Sulji, Oevidac pokolja u Sokol skom domu, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 320-321.
139) Savo igi, nosilac Partizanske spomeni ce 1941.
140) Na mjestu gdje je izvreno masovno klanje Srba, kraj Sokolskog doma, podignut je poslije rata
spomenik, rad Boka Karanovia, akademskog slikara.
grupa ustaa s krvavim noevima u rukama. Pokazujui nam noeve, govo-
rile su:
- Ovo e vam suditi!
Tada sam vidio humku s nagrnutom svjeom zemljom. I shvatio: istina je,
znai ubijaju!
Pomisao da bjeim u meni je postala jo jaa.
Priveli su nas iskopanim rupama. U njima sam vidio kako pobijeni i una-
kaeni lee svi oni koji su odvedeni prije nas. Neki od njih bili su jo ivi, ali
preklani i izmrcvareni. Iz moje grupe prvi sam priveden pred iskopanu
rupu . . . Meu zaklanim prepoznadoh Milana Stanevia.
141
' Mene su postavili
blizu vrha rupe, na lijevoj strani. Ispred mene, nalazila se ta duboka i iroka
rupa koju nikako ne bih mogao da preskoim. Trgnuo sam se naglo! Kako se
ica odvezala ili prekinula, ni sam ne znam. Skoio sam na drugu stranu, pravo
meu zbunjene ustae, odvojio se od njih, preskoio ivicu i nastavio da bjeim
preko groblja
142
' preskaui nadgrobne spomenike i grobove. Kada sam pre-
skoio ivicu, ustae su za mnom otvorile vatru, uz povike. Jedno zrno me je
pogodilo i zadralo se u tijelu, ali ga tada gotovo nisam ni osjetio.
uo sam i mitraljesku vatru. . .
Bjeei dalje, na putu ispod groblja sam susreo Mehmeda ehajia s konj-
skom zapregom. On me je u prolazu udario kandijom! Naiao sam na ivicu,
ogradu od rudbalskog igralita. Preskoio sam i nju. Dotrao sam do rijeke
Krunice. Tu sam ponovo bio ranjen u lijevo rame. Skoio sam u vodu i pre-
plivao rijeku. Trao sam jo oko dvjesta metara, a onda, veoma zamoren, pre-
ao u lagani hod . . .
Savo je 14 dana proveo potpuno go i sa dvije rane skriven u brklji djeteline,
bez hrane i vode. Tek tada je otpuzio do rijeke Krunice, napio se vode i onda
ubrao nekoliko klipova kukuruza i misirau, i opet se skrio u djetelinu. Tri dana
kasnije uspio je da nakon 17 dana skrivanja u brklji sa djetelinom doe u selo
Gudavac, a potom u Mali Radi, gdje se nakon oporavka ukljuio u gerilski od-
red, odnosno, postao je partizan.
143
'
Neke uhapene ljude ustae su odvozile iz Krupe kamionom do Crnog jfe-
zera na putu prema Bihau, kraj same rijeke Une, gdje su ih nou ubijali. Prin-
kom masakra nad prvom grupom doveenom na Crno jezero, uspjeli su da sko-
e u Jezero ili Unu: Milo trbac, Jovo Vukobratovi, Branko Seni, Ilija Studen
- mlai. Sveto ulibrk i Lazo Novakovi, da se tokom noi popnu uz strme stra-
ne do sela Malog Radia i tamo kod stanovnitva koje je ve krenulo u ustanak,
nau spasenje.
144
U jednoj od slijedeih grupa te noi uspio je da se spasi jo
samo Rade Brki, radnik iz Jelainovaca (srez Sanski Most), i da se preko pod-
grmekih sela domogne svog, i ukljuujui tek zapoetu borbu protiv ustaa.
145
'
Ustaki tabornik u Otoci Avdo Mujagi organizovao je i sproveo masovno
ubijanje Srba iz Otoke, Jeze rana, Menia i Busevia kraj ceste pod Plavnom, uz
Unu iznad potoka Brskavca, a samo klanje jednog broja uhvaenih vrio je na
otokom mostu na Uni.
Sela Pernu, Podgomilu i Drenovu Glavicu ustae su pretvorile u jezivo stra-
tite i paljevinu do temelja. U jednom satu prestajao je ivot mnogih porodica.
Ustae su ih ubijali ili ive spaljivali u kuama. U ovom krvavom orgijanju ustaa
po broju rtava najvie su stradale slijedee porodice: Petra Rokvia iz Perne, u
141) Milan Stanevi je tek bio zavrio uiteljsku kolu i odsluio vojsku. Bio je lan Mjesnog ko-
miteta KPJ u Bos. Krupi.
142) Na junoj strani Sokolskog doma nalazi se pravoslavno groblje.
143) Savo igi, Bjekstvo sa klanja, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 324-332.
144) Milo trbac, Kako sam pobjegao sa strijeljanja, isto, str. 322-323.
145) Rade Brki, Za ostalom braom, isto, str. 316-319.
Rade Brki je po dolasku u svoje selo otiao u partizane, u ratu komandovao etom, bataljo-
nom i brigadom. Proglaen za narodnog heroja. Nosilac Partizanske spomenice 1941.
kojoj je u jednom danu spaljeno oko 50 ljudi, ena i djece, Raete i Mile Bursaa
sa oko 30 rtava u svakoj od ovih kua, Mandia iz Podgomile sa vie desetina
rtava, Jovana Novakovia sa Drenove Glavice sa oko 25 ubijenih, zaklanih i za-
tim spaljenih ljudi, ena i djece.
Masovni zloini nad Srbima izvreni su i u podruju Buima. Zapoeli su 30.
jula, a vrhunac dostgili 1. avgusta, kada je u ovaj kraj dola grupa od 50 ustaa
iz Gline. Ove ustae su sa sobom donijele i tridesetak puaka pa podijelile mje-
tanima u Buimu i nekim selima, i zajedno sa njima otile u susjedna sela Zbo-
rite, Stabandu i Dobro Selo. U ova tri sela samo za nekoliko dana pobili su iz-
meu 1000 i 3000 ljudi, meu kojima najvie nemonih ena i djece. Spalili su
mnoge kue, stokuotele i podijelile svojim pristalicama u Buimu i okolnim se-
lima.
146

Prema raspoloivim iako nepotpunim podacima, tokom itavog rata u
krupskom srezu stradalo je 5.256 rtava faistikog terora, od toga najvjerovat-
nije tri etvrtine u tom julsko-avgustovskim danima 1941. godine.
147
'
Preivjeli iz ovih pokolja, kao i drugi oevici, prepoznavali su u koljaima,
ubicama i palikuama neke svoje susjede, to je uz prepriavanja tragedija stra-
dalih u tim danima, u to vrijeme teko optereivalo odnose izmeu srpskog,
muslimanskog i hrvatskog naroda, i prijetilo da se razvije u opasnu osvetniku
bratoubilaku borbu sa svim posljedicama koje bi takav razvoj donio.
b) Sanski srez
Hapenja pojedinaca u Sanskom Mostu zapoela su u nedjelju 27. jula 1941.
godine. Ustae su kolu u centru grada, u gradskom parku, pretvorile u zatvor.
U poetku, strau su drala samo po dva civila, naoruana sjekirama.
148
' Masov-
no hapenje Srba u ovom srezu poelo je u ponedjeljak, 28. jula, kada su mnogi
seljaci doli u grad na pijacu. Od 28. do 31. jula (ponedjeljak - etvrtak) ustae
su uhapsili sve odrasle Srbe i omladince koji su iz okolnih sela dolazili u grad.
Hapenje svih odraslih Srba iz Sanskog Mosta poelo je 1. avgusta. Ustae i po-
licajci, rasporeeni u trojke - etvorke ili su od kue do kue, pozivali doma-
ine i ostale odrasle mukarce i odvodili ih, neke u itni magacin, neke u osnov-
nu kolu ili u andarmerijsku stanicu, a neke i u sreski zatvor - podrum zgrade
sreza. Jedino se Boko Marinkovi, pravnik i gostioniar, Milan Miuka Miljevi,
slubenik, i Veselin Veso Bai, metalski radnik nisu htjeli odazvati pozivu us-
taa i policajaca. Marinkovia su komije Muslimani sakrili, a Miljevi i Bai
sami su se skrili u svojim kuama. Njih trojica su bili jedini odrasli Srbi Sanjani
(mjetani Sanskog Mosta), koji tog dana nisu bili uhapeni. U zgradi mekteba i
u dotadanjem zatvoru bio je zatvoren i vei broj seljaka iz okolnih sela koji su
bili uhapeni kao taoci. U vrijeme pokolja i oni su svi pobijeni.
Tridesetog jula (na dan kada je ustanak zahvatio i dio sanskog sreza) ustae
su uhapsili grupu ljudi iz Hrasta, zaseoka sela Zdene i iz Djedovae, i veinu od-
mah pobili sjekirama i koliem ispod groblja zvanog Magarica. Spasila su se samo
petorica: Ljubo Vuki, Milan, Sava, Mirko i Ljubo urevi. Kada su se premla-
eni nekako dovukli svojim kuama, nali su ih puste. Poto su pobili seljake,
ustae su preostale lanove njihovih porodica istjerali iz kua zaseoka Hrasta.
149
'
Uhapene ljude ustae su maltretirali i terorisali na razne naine: amarali
su ih ih su naredili zatvorenicima da jedan drugog tuku, a sami su kundacima
146) . Agbaba, n. di str. 271-272.
147) Isto.
148) Stojanka Miljatovi, nosilac Partizanske spomenice 1941, kazivanje autoru, 19. nov. 1973; B. J.
Bokan, n. dj., str. 82.
149) B. J. Bokan, n. dj str. 83.
udarali koga su stigli. Samo dva-tri dana dozvoljavali su da uhapenici iz uio-
nica idu u kolsko dvorite do nunika, ali od 30. jula nikoga nisu putali napolje,
pa su taoci vrili nudu u uionicama. Zbog smrada ni ustae nisu mogli drati
strau u hodnicima ve oko zgrade, jedino bi povremeno upadali u uionice i
tukli zatvorenike. Isto tako, samo dan-dva su dozvoljavali rodbini da donosi hra-
nu, a onda su i to zabranili, tako da su svi gladovali. Predsjednik kotarskog suda
Martin Macan i optinski biljenik doli su u svaku prostoriju zatvora i popisali
sve zatvorenike. Od srijede 30. jula, umjesto civila straara, oko zgrade na strai
bili su ustae u uniformama. Meu uhapene, koje su izveli u kolsko dvorite,
doao je i kotarski predstojnik ustaa Ivica Simeon
150
' i savjetovao im da ne bje-
e, jer su pod njegovom zatitom, i da im se nita nee dogoditi.
151
*
Srpsko stanovnitvo sela Kljevaca doivjelo je jula-avgusta 1941. godine tra-
gediju kao ni jedno drugo selo sanskog sreza.
152
' Selo je tada imalo oko 3.400 sta-
novnika: Srba oko 300 porodica sa blizu 2.000 lanova, Hrvata oko 120 porodica
sa oko 840 lanova i Muslimana oko 80 porodica sa 560 lanova domainstava.
Do rata se u Kljevcima ivjelo u slozi, meusobnom potovanju i uvaavanju, bez
razmirica, trzavica ili svaa. Ali, poslije kapitulacije Jugoslavije i stvaranja tzv.
NDH, u selu su se aktivirali kao ustae Mile Jurii, Mile Tadi Ivankovi, Ibro
Kenjar, Petar Juri i jo neki. Iz dana u dan ponaali su se sve grublje i bahatije
prema srpskom stanovnitvu. U ponedjeljak 28. jula pozvali su oko ezdeset vi-
enijih Srba Kljevana, naredivi im da svaki donese od kue dvije-tri daske za
dabarski most, gdje e se praviti straara. Meutim, kada su doli sa daskama,
alatom i ostalim, ustae su ih sve odveli u Sanski Most, gdje su zatvoreni i potom
svi pobijeni, izuzev Sergija Veselinovia i njegovog sina Luke. I Sergija su u za-
tvoru pretukli, a zatim sa sinom pustili poto je imao neka austrougarska odli-
kovanja iz prvog svjetskog rata.
Tog istog dana, 28. jula, ustae su uhapsili jo 45 ljudi i zatvorili u podrum
Gojka Ivankovia na beginoj Glavici. Tu su ih drali i narednu no, tukli i nago-
varali da preu na katoliku vjeru, poto bi samo tako mogli ostati u svojim ku-
ama, u protivnom - moraju se iseliti u Srbiju ili Rusiju, kako su im ustae, nji-
hove komije, kazali. Neki su pod terorom odmah pristali da preu na katoliku
vjeru, a onda su sve pustili kuama da razmisle i za tri dana donesu odluku.
Posljednjeg julskog dana ustae su naredili iseljenje hrvatskog i musliman-
skog stanovnitva Kljevaca. Sproveli su ih u Vrhpolje, govorei im da se u Kljev-
cima otvara fronta jer sa juga, od Drvara idu Englezi, a od Sanskog Mosta na-
stupa njemaka artiljerija koja e tui po selu, pa zato tu ne smije niko biti. U
selu je ostalo samo srpsko stanovnitvo.
Na Ilin-dan, 2. avgusta prije podne, ustae su zali po selu i svo srpsko sta-
novnitvo, oko 1700 ljudi, ena i djece, dotjerali u Vrhpolje. Samo je mali broj
porodica i odraslih mukaraca uspio izbjei. Petar Savanovi je ispred ustaa tr-
ao od kue do kue viui ljudima:
- Bje'te, narode, u umu! Zaratila Rusija! Sa nama su Englezi. Ne vjerujete
ustaama, oni e vas pobiti!
Posluao ga je mali broj ljudi i porodica, sklonivi se tada u umu. Ustae
su sve ostale otjerali na eljezniku stanicu Vrhpolje, gdje je ve bio nekoliko hi-
ljada ljudi, ena i djece iz Kasapnice, Tomine, aplja i drugih oblinjih sanskih
i kljukih sela. Gomila preplaenih ljudi, ena i djece bila je zbijena uz rijeku
150) Ivica Simeon, pravnik iz Banja Luke, bio je kotarski predstojnik u Sanskom Mostu od juna
1941. do poetka 1943. Poslije rata emigrirao u inostranstvo.
151) Stojanka Miljatovi-Erceg, kazivanje autoru, 19. nov. 1973.
152) O stradanju sela Kljevaca prema kazivanju boraca Mjesne org. SUBNOR Kljevci autoru, 20.
juna 1975, kazivanje Duana Kovaevia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 29. jun
1975; i kazivanja ure Karanovia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru 29. jun 1975;
B. J. Bokan, n. dj., str. 87.
Sanu, dok su okolo na breuljcima bili rasporeeni ustae i orunici s pukama
i mitraljezima. Manu Dobrijevia su pokuali neki Hrvati da spasu, ali su ga us-
tae preoteli i pred masom svijeta odmah strijeljali. Trojica ustaa su se okomili
na Nikolu Karanovia. Nikola je izmicao kroz narod, ustae su ga sustizale, ali
se on branio. Kada nije mogao prei ogradu, snano je odgurnuo dvojicu ustaa,
bacio ih na zemlju i pao po njima, ali gaj e trei sa tri metka ubio. Tog momenta
je otpoela strahovita puana i mitraljeska paljba sa svih strana u masu na po-
ljani, gdje se nalazila i nekolicina ustaa. Narod je poeo bjeati na sve strane,
ali su mnogi bili pokoeni mitraljeskim rafalima s okolnih brda. Neki su trali
ka eljeznikoj kompoziciji, koja je tada pristigla da transportuje protjerane.
Mnogi su poginuli u tom bezglavom tranju, a neki u samim vagonima. U zatvo-
renim i otvorenim vagonima voza bilo je mnogo mrtvih i ranjenih. Oko etiri
sata poslije podne, voz prepun protjeranih ljudi, ena i djece iz Kljevaca i drugih
sela, krenuo je sa stanice Vrhpolje za Sanski Most. U zatvorenim vagonima bilo
je previe uhapenih, pa su se neke ene i djeca poguili. Tek oko est sati poslije
podne ustae su otorili vrata i narod je jurnuo iz vagona.
1531
U tom momentu je
nad Sanskim Mostom kruio jedan avion bregej i bacao letke.
1541
Da bi smirili
uzrujani narod, ustae su vikale da vie nema ubijanja da bi lake sproveli sve
uhapene Kljevane i ostale kroz grad do zatvora. Potom su ih postrojili i poveli
prema itnom magacinu. U zatvoru su ene i djecu odvojili u jednu prostoriju,
a mukarce u drugu, i odmah poeli s tuom. Prema nepotpunim podacima,
samo u ovom divljanju iz Kljevaca su ubili 361 stanovnika, mukarce, ene, djecu
i starce.
Stanovnike aplja, Luana i Kasapnice uhapsili su 1. avgusta i zatvorili u
magazu trgovca Huse Reia. Sutradan uvee, 2. avgusta, izveli su ih iz zatvora
i odveli na bare zvane egar i na apaljske bare, tamo im naredili da legnu po-
trbuke, potom na njih pobacali rune bombe. Zatim su provjeravali ima li ivih
pa su u preivjele pucali ili ih dokrajivali koljem i sjekirama. Od 80-90 ljudi ubi-
jenih na ovim stratitima, ivi su ostali samo Marko urevi, Vid Kaji, Niko
Jovani, Nikola Trivi, Vlado ii i uro Buri, tako to su se meu ubijenima
pritajili, a onda nou pobjegli.
1551
Ustae su tih dana slali seljacima pozive da se jave vlastima radi diobe kave
i eera, koji tada nisu bili u slobodnoj prodaji. Nekima su poruivali da ponesu
hranu jer e ii u Srbiju, i tome slino. U Dabar, najvee selo u sanskom srezu,
poslali su oko 700 poziva, ali se niko nije odazvao. Meutim, iz nekih drugih sela
ljudi su dolazili u Sanski Most. Kako su zatvori u Sanskom Mostu ve bili pre-
puni, ustae su mnoge saekivali na pravcima prema Sanskom Mostu i hapsili,
potom tukli i ubijali.
Selo Kasapnice je bilo naseljeno podjednakim brojem srpskog i hrvatskog
stanovnitva. estorica Hrvata su otili u ustae, a jedan od njih - Mijat aki,
postao je ustaki tabornik vrhopoljske optine. Ustae su u Kasapnicama pohva-
tali skoro sve odrasle mukarce Srbe. Od njih ezdeset, samo su se trojica spa-
sila. Ostali su uhapeni i pobijeni ili u Vrhpolju, ili u Sanskom Mostu. To je i bio
razlog to su Kasapnice bile jedino selo u sanskom srezu iz kojeg niko nije mo-
gao stupiti u partizanske jedinice. Kako je ve bio poetak ustanka, hrvatske po-
rodice su izbjegle iz Kasapnica u Sanski Most i neka susjedna sela, a srpske po-
rodice u Dabar i u Jelainovce.
153) Kazivanje ure Karanovia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 29. jun 1975.
154) Sjeanje ure Karanovia potvruje i izvjetaj to gaj e podnio domobranski aviiatiar koji je
tog dana, 2. avgusta, letio nad ovim podrujem, i u kome, izmeu ostalog, pie da su sela Po-
breje, Doenovi i Bojani u Plamenu i da je u Sanskom Mostu, na lijevoj obali Sane, jedna
kolona, oko 100 ljudi sa bijelim oznakama u graanskim odijelima sprovoena u jedno dvo-
rite, gdje se nalazila vea grupa ljudi. (Arhiv VII, fond NDH, k. 5, br. reg. 1-1/2.)
155) Kazivanje Marka urevia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 1977.
Grupa od preko 100 Podluana, ustae su dotjerali u itni magacin i odmah
zlostavljali, utrkujui se meusobno ko e ih stranije muiti. Zatim su povezali
konopcima grupu od dvadeset Podluana i poveli ih na strijeljanje na Alagia po-
lje, sjeverozapadno od Sanskog Mosta, na lijevoj obali rijeke Sane. Kad su ih do-
veli do iskopane rake, Vojin uak se uspio odvezati i pobjei. Devetnaestoricu
Podluana tada su poubijali. Istog dana s ovog gubilita uspio je pobjei i Jovan
Starevi iz Krkojevaca. Ustae su pustili samo sedmoricu mladih Podluana, a
sve ostale tog dana strijeljali.
156
'
Iz samog itnog magacina uspio je da pobjegne samo etrnaestogodinjak
uro Karanovi, koji je obukao ensku suknju, bluzu i bou, probio se do ta-
raba, preskoio ih i nastavio da bjei. Ustae su za njim ispalili vie metaka ali
ga nisu pogodili. Uspio je da zamakne u kukuruze i da stigne u svoje Kljevce, gdje
se krio petnaestak dana, a onda otiao u partizansku jedinicu na podruju sela
Dabar.
157
'
itni magacin u Sanskom Mostu, kojeg su ustae pretvorile u zatvor i muilite nevinih ljudi
(savremeni snimak)
U samom Sanskom Mostu nakon zatvaranja i muenja u zgradi osnovne
kole, ustae su Mladena Gvozdena prebacili u itni magacin. Kada ga je jedan
ustaa tu ponovo htio da tue, Gvozden mu je oteo puku, ali je to primijetio dru-
gi ustaa i ubio ga s nekoliko metaka.
158
'
I u podruju Starog Majdana ustae su pohapsile mnoge Srbe iz Podvidae,
Koprivne, Sunae, Brdara, Devara, Otre Luke i Rasavaca. Neke su jo uz put
pobili u njihovim selima. Ustae braa tipan, Vid i Dane Banovi, Ivan orak
iz Brdara i Began Suljanovi iz Halilova Brda, izvrili su sva ova hapenja a kas-
156) B. J. Bokan, n. dj., str. 90-91.
157) Kazivanje ure Karanovia.
158) B. J. Bokan, n. dj., str. 94.
nije i ubijanja. Ljude su varali kao da ih zovu u oruniku postaju u Starom Maj-
danu samo . . . da se popiu vieniji l j udi . . .
,59)
Preko 150 uhapenih zatvorili
su u podrum orunike postaje i osnovne kole. Niko im nije davao ni hranu ni
vodu, tako da su mnogi padali u nesvijest. Zloinaki su postupali i prema rod-
bini koja je donosila hranu i odjeu. Milka Mioljka Rajli-Plavi iz Podvidae
je 1. avgusta dola u Stari Majdan da posjeti uhapenog mua i ostale taoce. Pred
andarmerijskom stanicom ustae su je presreli i vrijeali. Milka to nije mogla
podnijeti, uvredu je vratila uvredom i s njima se pobila. Zvjerski su je izboli ba-
jonetima i ubili.
160
'
Prvu grupu uhapenih u Starom Majdanu strijeljali su 2. avgusta rano izjutra
u uvali zvanoj Troskaviki potok, nedaleko od Starog Majdana. U toj grupi je bilo
18 ljudi. Prilikom strijeljanja uspjelo se odrijeiti i pobjei 8 ljudi. S tog strijelja-
nja pobjegli su: ura i Stevo Stupar, Milan Mari, Jovo Pratalo, Milan Dobri-
jevi, ura Savi, Svetozar Vojo Adamovi i Mile Bundalo. Mari je u bijegu bio
ranjen, a Mile Bundalo je otiao kui, nije se krio, pa su ga ve nakon dva dana
ustae ponovo uhvatili i ubili.
161)
Masovno ubijanje zatvorenika u itnom magacinu, srezu, koli i drugim za-
tvorima u Sanskom Mostu poelo je 2. avgusta. Prva grupa je odvedena na brdo
unjar, kod sanskog groblja, i tamo pobijena, a za njom i svi ostali. Prema na-
vodima oevidaca, na gubilitu u unjarubile su iskopane dvije velike jame. Us-
tae su povezivali uhapene icom ili konopcima, dvojicu po dvojicu, i kroz grad
ih vodili uz pratnju grupe sviraa. Nedune rtve su dovodili do iskopanih rupa
i ubijali ih maljevima, krampovima, sjekirama ili eljeznim ipkama. Neke su
klali, veinu ubijali pukama ili mitraljezima. U dvoritu itnog magacina i na
pijaci, nagonili su grupe od po stotinu - dvije ljudi da tre, a onda ih premorene
mitraljezom kosili.
1621
Svjedok stravinog ubijanja na unjaru je i Katarina anak,
1631
Hrvatica,
udata za Srbina u Gornjoj Sanici. I ona je bila protjerana iz sela za Vrhpolje, pa
je potom stigla u Sanski Most gdje se smjestila u zgradu eljeznike stanice u sta-
nu efa stanice Lazia, kojeg su ustae tih dana ubili. Ona je kroz prozor tavana
gledala ta se zbiva na ulicama, na putu do unjara i na samom unjaru, uda-
ljenom nepun kilometar.
Katarina anak kazuje: . . . To je bilo uasno. Kada idu cestom, udare kun-
dakom dijete po glavi koje je na materinim rukama i mozak se prospe. Ljude
to pokupe navee izjutra postroje i spreme kola i konje. U kola metnu kre
i alatke. Ustaka muzika na elu, onda stroj uhapenih, pa ustae za njima. Lju-
di su morali pjevati, i to one pjesme koje su im ustae govorile. Idu na groblje
na unjar, znaju da idu u smrt, ali moraju pj evati . . . Vidimo: tamo su ve is-
kopane rupe, postrojavaju ih, onda se oglasi mitraljez. Pokosi ih za tren. Nas
dvoje zanijemili.. ,
164)
U ponedjeljak, 4. avgusta, treeg dana masovnog ubijanja srpskog stanov-
nitva u Sanskom Mostu i okolini, ustae su naredili nekakvoj cirkuskoj grupi
koja se zatekla u gradu da na Alagia polju, nedaleko od mjesta njihovih zlodjela,
izvede - zabavni program! Graane su pozvali da obavezno prisustvuju priredbi.
Tog dana morale su se otvoriti i sve radnje, poeo je rad nadletva, kako bi se
pokazalo kako je sve normalno, kako nema ubijanja! Telalu Mili Kruniu,
1651
159) Kazivanje prof. dr in. Drage Malia autoru, 14. septembra 1976.
160) B. J. Bokan, n. dj., str. 92.
161) Kazivanje Steve Stupara, nosioca Partizanske spomenice 1941, u arhivi Opt. odb. SUBNOR S.
Most.
162) B. J. Bokan, n. dj., str. 94-95.
163) Katarina anak, uestvovala u NOB od poetka borbe, bila lan KPJ i politiki radnik u Sanici
i okolini.
164) Katarina anak, Stravini dani 1941, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1, str. 176-177.
165) Mile Kruni, preivio rat, umro 1952.
Srbinu, naredili su da narodu obznani saoptenje: ujte i poujte! Od danas
nema vie pravo svak da ubija Srbe, od danas Srbe mogu ubijati samo pripadnici
monog njemakog Rajha i pripadnici oruanih snaga Nezavisne Drave Hrva-
tske.
166
'
Prema izvjetaju kotarskog predstojnika Ivice Simeona od avgusta 1941. go-
dine,
167)
tih dana na podruju Sanskog Mosta ubijeno je oko 3000 Srba, ena i dje-
ce, a prema spiskovima poginulih, sainjenih poslije rata, broj ubijenih iznosi
oko 2000, dok je oko 1000 ljudi, ena i djece dovedeno s kljukog, petrovakog,
banjalukog i prijedorskog sreza i ubijeno na unjaru, Alagia polju, u Vrhpo-
lju, na apaljskim barama i egaru kod aplja, kod Starog Majdana i u mnogim
naseljima ovog sreza gdje su ustae ubijali ljude odmah pred kuama ili na putu
od kua prema gradu.
168
'
Meu tom masom uhapenih i muenih Srba bio je i Ante Marijan, Hrvat,
jedan od prvaka Hrvatske seljake stranke (HSS) u sanskom srezu. Prvi put su
ga ustae uhapsili krajem juna zajedno sa grupom naprednih omladinaca, a dru-
gi put 1. avgusta. Nou 3/4. avgusta, oko dva sata poslije ponoi, poveli su ga iz
osnovne kole na strijeljanje, zajedno s grupom Srba. Prepoznao ga je jedan us-
taa mjetanin i ustakom oficiru rekao kako je meu Srbima i jedan Hrvat. Ofi-
cir je elio da to provjeri, pa je Ante morao da oita Oena, Zdravo Marijo
i Slava ocu. Izdvojio je Antu Marijana iz grupe povedene na strijeljanje i vratio
u zatvor. Meutim, ustae su ga jo nekoliko puta vodili i vraali na strijeljanje
i tek sedmog ili osmog dana os lobodili.
169
'
U julu i avgustu 1941. godine, dakle, u vrijeme masovnog pokolja nedunog
stanovnitva, ustaka teritorijalna organizacija na itavom podruju sanskog
sreza jo nije bila ni postavljena. Sjedite logora bilo je u Sanskom Mostu, a lo-
gornik je bio Mile Ljevar, trgovac iz Sasine. Prema izvjetaju ustakog logora od
18. avgusta 1941. godine, ustaki tabori su do tog datuma bili organizovani u op-
tinama Sanski Most (tabornik Josip Zandana), Tomini (tabornik Franjo Hafner) j
i Starom Majdanu, zapravo, u Staroj Rijeci (tabornik Mile Ljuji iz asine), a u
srezu je bio svega 131 zakleti ustaa. Od oruja su imali samo 89 puaka, od ega
samo etrdeset vojnikih. Samo pedesetorica od 131 zakletog ustae, imali su us-
take uniforme.
170
' Meutim, uz ustae koji su poloili zakletvu bilo je dosta i ne-
zakletih ustaa, koji ni po emu nisu zaostajali iza zakletih. Na podruju sa-
nske optine krajem jula je bilo 111 ustaa, od kojih u samom gradu dvadesetak.
Rojnici su bili Josip Zandana (za grad, istovremeno i tabornik), Josip Pavii
(kruhari) Jozo Mlinar (Trnova-ehovci), Ante Popovi iz Tomaice (Sasina), a
kad je krajem jula poginuo, rojnik je postao Petar Koi. Rojnik za aplje i Kijevo
je bio Huso Kari, za Tominu i KJjevce Pero Juri, za krljevitu Marijan Ilii.
Tabornik u optini Kamengrad je neto kasnije postao Alaga Dafi, dok rojeva
i nije bilo, ali su se kao zloinci istakli ulaga i Dervi Halilovi iz Donjeg Ka-
mengrada, tipan i Jozo Ivezi iz Fajtovaca i Husein Dindi iz Gorice. Ni na pod-
ruju optine Budimli Japra nije bio organizovan tabor ni rojevi, ali je bilo pre-
ko dvadeset ustaa, od kojih dvojica iz Modre, a ostali iz Budimli Japre i Ovanj-
ske. Prema prikupljenim podacima na podruju sanskog sreza polovinom av-
gusta bilo je oko 300 organizovanih ustaa.
171
'
166) Kazivanje Hazima Bilalbegovia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 7. sept. 1963.
168) B J. Bokan, n. dj., knj. 3, str. 727.
169) B. J. Bokan, n. dj., knj. 2, str. 86.
171) Podaci o broju ustaa u pojedinim optinama dati su prema izvorima navedenim u lanku Sto-
jana Makia Sanski Most i Gornja Sanica 1941, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 439-460.
Pisan na osnovu dokumenata UDB-e Sanski Most.
Sa zadatkom sprovoenja masovnog pokolja srpskog stanovnitva u Sanski
Most je nou 1/2. avgusta stigla 4. jurina ustaka satnija, koju su nazivali i hr-
vatska 13. satnija, zagrebaka satnija i delatska satnija, a koju je ustako
vodstvo upuivalo tamo gdje je po njihovoj odluci trebalo vriti masovne zloi-
ne, pa ie ta satnija poela masovno ubijati odmah po dolasku u ovo podruje.
Njeni dijelovi se susreu svugdje u Sanskom Mostu: kod osnovne kole, na u-
njaru, kod itnog magacina, zatim, na troski kod Starog Majdana, u Vrhpolju,
Podovima, dakle, svugdje gdje je vreno masovno ubijanje Srba. Zapovjednik
ove satnije bio je Makovec (Ivica?), a vodnici Filip Rado i Tojko Kljako. Oficiri
su bili ustaki emigranti koji su s Paveliem doli iz Italije.
172
'
Veliku pomo domaim ustaama, grupi zagrebakih ustakih policajaca i
4. jurinoj satniji pruao je oruniki (andarmerijski) vod pod komandom oru-
nikog porunika Fabjana Kurilia, koji se tada nalazio u gradu, a pod ijom ko-
mandom su bile i orunike postaje u Budimli Japri, Starom Majdanu, Luci
Palanci, Ilidi, Razboju i Sanskom Mostu. Svojom revnou u napadima na sr-
psko stanovnitvo i poinjenim zloinima, poevi od maja 1941. godine, a na-
roito za vrijeme pokolja, posebno se isticao pripadnik ovog voda Beir Dura-
kovi, komandir orunike postaje u Sanskom Mostu. U pokolju nad srpskim
stanovnitvom u sanskom srezu uestvovao je i sasinski upnik fra Luka Tei,
zakleti ustaa.
1731
c) Podruje Sanice (kljuki srez)
Teror ustaa i orunika u kljukom srezu nije nita bio manji od onog u dru-
gim susjednim srezovima. Kulminacija je i ovdje bila krajem jula i prvih dana
avgusta 1941.
Cim su saznali daj e poeo ustanak u Drvaru, 27. jula 1941, ustae iz Sanice
uhapsile su veu grupu mjetana, meu kojima su bili: Josip Miji, bivi trgovac
i predsjednik optine, Gojko Muji, bivi optinski blagajnik, svi optinski vije-
nici i seoski knezovi srpske nacionalnosti iz Sanice-Zavolja, Korjenova, Prisjeke,
Pitanice, Gornjih Biljana, Gornjeg Budelja i Bravska. Uhapeni su i lugari i os-
tali slubenici, zatim, srpski dobrovoljci iz prvog svjetskog rata i jo neki vieniji
ljudi. Najprije su ih zatvorili u pojatu Dauta Beirbegovia. Grupa uhapenih -
Nikola Marii, Jovo Devi, Gojko Kaji, Bude Obraaovi i jo neki, pokuali su
da razvale brvna na pojati i pobjegnu, ali ih je u tome osujetio Josip Miji, pri-
javivi ustaama taj pokuaj. Tada su zatvorenike prebacili u magacin eljezni-
ke stanice. Prema nekim podacima, tu ih je bilo preko 350 zatvorenika, ali nikad
nije utvren taan broj jer su mnogi dovedeni iz drugih krajeva, odnosno, sa
umskih radilita petrovakog, kljukog i grahovskog sreza. Odmah potom ova
velika grupa je negdje otjerana vozom, ali se ne zna gdje su se zaustavili i gdje
su pobijeni, najvjerovatnije u Sanskom Mostu.
1741
Cim su ispraznili zatvor, ustae su pohapsili sve preostale Srbe u Gornjoj Sa-
nici i okolnim selima, i mukarce i ene i djecu, i sve ih strpali u magacin i pod-
rum eljeznike stanice. Niko od Srba nije ostao kod kue. Nakon 2 do 3 sata do-
li su dvojica ustaa sa likim kapama na glavi, okienim sjajnim iglicama. S vra-
172) B. J. Bokan, n. dj., knj. 2, str. 100-101.
Ustaa Tojko imao je drugo prezime, mjetani ga prozvali Kljako, poto je na ruci imao samo
4 prsta
173) U izvjetaju o Sanskom Mostu, pisanom neto vie od godinu dana kasnije, 28. oktobra 1942,
o njemu Pero Simi, bivi ustaki logornik u Bihau, a tada inspektor Ustakog Zatitnog re-
darstva u Banjaluci, pie daj e fra Luka Tei u ljeto 1941. godine . . . sa svojim seljacima vodio
pokolj po Sanskom Mostu i okol i ni . . .
Arhiv VII, Fond NDH, k. 239, br. reg. 13/4-1.
174) Petar M. Sovilj, Kazivanje o stravi i uasu, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1, str. 157-8.
At I i m
ta su povikali: Dajte, ene, pare u korist svoje djece! Napunili su pun rusak
para, a onda su poeli odvoditi najprije trojicu, pa onda po desetoricu. Ubijali
su ih na pravoslavnom groblju u Dubajiima. Sve mukarce starije od 15 godina
odveli su i strijeljali, a ene i djeca su ostali u zatvoru. Kota Tei, mladi od 22
godine obukao je ensku odjeu i ostao iv. Zatvorenima niko nije donosio ni
hranu ni vodu. Narednog dana pustili su pred magacin ene i djecu da izau na
vazduh, a potom ih opet vratili u zatvor. Samo su stare ene poslali da nahrane
stoku. Oko podne su sve uhapene opet izveli iz zatvora na prugu i postrojili. Isp-
red magacina postavili su pukomitraljez u pravcu gomile preplaenih ena i
djece. Tada je dola Njemica Katica Uftrig, koja je u Sanici drala kantinu i rekla:
Ne ubijajte ene i djecu, odgovaraemo!
Tada su pustili sve ene i djecu, ali su naredne noi ustae pucali iz puaka
i mitraljeza po mnogim srpskim kuama u Gornjoj Sanici i blioj okolini.
175
'
Orunici orunike postaje u Bravsku su u nedjelju 27. jula 1941. uhapsili
grupu od oko 100 ljudi, maltretirali ih, i onda skoro sve pobili. Kao pomo oru-
nicima, u Bravsko su doli ustae kamionom iz Banje Luke, zatim vozom iz Sa-
nice i iz drugih krajeva HDH. Lov na ljude po Bravsku trajao je i narednih dana.
Hvatali su obane sa stokom, kosce na livadama i ljude kod kua. Grupu kosaca
su povezali oko jednog plasta i plast zapalili.
Pokuao je da bjei Duan Sablji, ali su ga ubili. Njegova mati Marija ila
je kod kneza Filipa i narednika Pulia da joj dozvole da sahrani sina, to su ioj
dozvolili. Kada se narod okupio na sahrani, ustae su opkolili selo, pohvatali i
ljude i ene i djecu, zatvorili u pojatu i ive zapalili. Tada je ubijeno 85 Bravskara.
Iz vatre su uspjele pobjei samo dvije sestre Sablji i Duan Sablji, koji je po
nalogu ustaa sahranjivao pobijene, meu kojima i svog oca.
176
'
U srijedu 30. jula dola su trojica ustaa u Sanicu-Zavalje traei od seljaka
da im u Sanicu donesu jagnjad i da se jave u Optinu. Kada su to uradili Mile
Sovilj, njegov sin Petar i jo neki, ustae su ih uhapsili (11 talaca) i zatvorili u so-
bicu od 3 kvadratna metra.
Tog dana oko 18 sati, u Sanicu je stigao voz s izbjeglicama s podruja Srne-
tice, gdje su se vodile borbe. Tada su ustae naredili da se Muslimani i Hrvati
iz Sanice evakuiu u Sanski Most. Neto kasnije iz Sanskog Mosta stigle su jo
dvije kompozicije. Nastala je kuknjava i pla ena, djece, trka, povici.
Kada su vozovi otpremljeni, oko 22 sata prema zatvoru krenula je grupa
mjesnih ustaa. Pokuali su da uu u zatvor, ali, kako je uhapenih bilo previe,
vrata se nisu mogla otvoriti, pa su plotunskom vatrom ubijali kroz vrata.
Petar Sovilj o tom zloinu ustaa pie: . . . Nastao je pravi pakao. Pale su
i prve rtve . . . Ustae su pucale i pucale, dok se nisu zadovoljile. Mi ivi smo
se pritajili... Unutra ustae nisu mogle da uu od leeva naih drugova, koji
su pali izmeu vrata i 'palae', tako da nas nisu mogli dotui. Mislili su da smo
svi gotovi, pa se dogovorie da vrata zatvore i ponovo zakljuaju. To uinie i
ostavie nas same . . .
Preivjeli zatvorenici (neki ranjeni), provalili su sobna vrata i pokuali izai
na optinska, ali nisu uspjeli jer su bila dobro zatvorena. Tada su kroz prozori
iz prostorije u potkrovlju skakali na zemlju i bjeali na sve strane. Ustae su to
opazili i poeli da pucaju, pa su tom prilikom jednoga ranili. Ipak su se iz tog
pakla spasili Mile i Pero Sovilj, Jovo Toljagi i Nikola Banjanin, i pobjegli na Me-
ee Brdo, odakle su ba tog dana prvi borci krenuli u ustanak protiv okupatora
i ustaa.
177
'
175) Milka Zolak, Divljanje ustaa u Gornjoj Sanici, isto, str. 184-186.
176) P. M. Sovilj, n. l, str. 159-160.
177) P. M. Sovilj, Pobjegao sam ranjen sa strijeljanja, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1, str. 188-195.
Selo Pitanica je doivjelo tragediju kao rijetko koje selo. Na Ilindan, 2. av-
gusta, ljudi su se obukli za praznik. Tada su primjetili da sa svih strana prema
selu nastupaju naoruani ljudi u uniformama i civilnim odijelima. Narodu su
rekli da je u Drvaru dolo do borbi, da su tamo ubijeni njihovi generali i da e
zbog toga na ovom podruju doi do borbi, da e doi velika njihova vojska, tui
e artiljerija i avijacija. Kako, toboe, civilno stanovnitvo ne bi bilo izloeno
stradanju, moraju poi u Vrhpolje, a kuama e se vratiti kroz dva-tri dana. Kad
su sav narod sela Pitanice doveli u Vrhpolje, odrasle mukarce su zatvorili u
kolu, a ene i djecu ostavili u dvoritu.
178
' Oko podne iz Sanskog Mosta su stigli
u Vrhpolje ustaki satnik sa grupom od osam ustaa iz satnije koja je dola iz Za-
greba. Potom su iz kole izvodili dvojicu po dvojicu Pitanana i ostalih uhap-
enih iz okolnih sela, postrojili ih u kolonu i odvodili grupu po grupu, govorei
im da idu za Srbiju, ali su ih doveli samo do eljeznike stanice i pruge. Tu su
izdvojili grupu od 10 ljudi i postrojili, sa nasipa odozgo pucali u lea uhapenih.
Desetak civila s koljem u rukama drali su strau prema rijeci Sani da uhapeni
ne bi bjeali u tom pravcu. Ve kod ubijanja prve grupe Pitanana, jedan uni-
formisani ustaa, mladi, Hrvat, odbio je da ubija ljude, govorei da mu je i brat
ustaa, ali da on nikog nije ubio i da ne moe da ubija. Tada je mladi Mua Sa-
leevi iz Vrhpolja, koji je s kocem stajao prema rijeci Sanici, priskoio, od tog
ustae uzeo puku i ubio prvog ovjeka, a potom i u svakoj narednoj grupi po
jednog, ukupno sedam ljudi tog dana Meu ubijenim su bila i tri sina Stojana
Banjca, najbogatijeg Pitananina. Na intervenciju Muhe Hotia, satnik je oslo-
bodio Stojana i njegovog sina Jou, i to su bila jedina dva odrasla mukarca koja
su se, zajedno sa enama i djecom, tog dana vratila svojim kuama u Pitanici.
. . . U kuama i oko njih nismo nale nita to smo ostavile. Sve je bilo oplja-
kano. Kue otvorene, vrata i prozori poskidani, stoka otjerana. Sve je bilo pusto
i alosno . . . kazuje Vida Mraki.
179
'
Masovna ubijanja Srba bila su i u drugim selima Sanike doline, a takoe
i u ostalim kljukim selima, i samom Kljuu. Naroito je stravino bilo ubijanje
zatvorenih u osnovnoj koli i u zgradi optine u Kljuu, kod Sklopa na Sani, na
Dubajia groblju, na Hanilovia vrelu, na Bravsku i na mnogim drugim strati-
tima ovog sreza. Izvrioci ovih pokolja na kljukom srezu bili su ustae 5. usta-
ke jurine satnije, kojoj je na elu bio natporunik Josip Kurelec, kao i brojne
mjesne ustae koji nisu zaostajali u zloinima iza pripadnika ustake satnije iz
Zagreba.
Prema prikupljenim podacima samo u dva dana, 30. i 31. jula 1941, u klju-
kom srezu (bez Bravska) ubijena su 902 lica, dok se 15 spasilo bjekstvom. I na-
rednih dana ubijene su desetine i desetine nevinih ljudi samo zato to su Srbi.
180
'
d) Bihaki srez
Teror ustaa u bihakom srezu bio je isto tako veliki i zvjerski kao i u sus-
jednim krajikim srezovima: krupskom, sanskom, kljukom i drugima. Kulmi-
nacija tog terora i na ovom srezu dostigla je nesluene razmjere krajem jula i pr-
vih dana avgusta 1941. godine. Uz to, u bihake zatvore dovoene su grupe uhap-
enih iz drugih srezova, pa i sa Korduna i Like, to je poprimilo obim kao ni u
jednom drugom srezu.
Ustae su krajem juna i poetkom jula u Biha dotjerali i skoro sve odrasle
mukarce protjerane iz Likog Petrovog Sela i Plitvikih jezera.
178) Stevo Ostoji, Tragedija Pitanice 1941, isto, str. 160-164.
179) Kazivanje Muhe Hotia iz Kamika autoru, 10. 3. 1979.
180) Pero Banjac, Zloini ustaa u ljeto 1941, KUUC U NOB, knj. 1, str. 119.
Na nekoliko dana prije protjerivanja Srba i Jevreja iz Bihaa, ustae su po-
kupile svu zlatninu iz sinagoge kao i od pojedinaca Jevreja. Kako prikupljeno zla-
to nije iznosilo 25 kilograma, a srebra nije bilo 100 kilograma, koliko su ustae
ucjenili i traili od jevrejske optine u Bihau, 23. juna uhapen je rabin Abram
Atijas, trgovci Miko Alberta Atijas, Miko Atijas tzv. Tivar, Jakov Baruh i Rudi
Rehnicer, zatim dr Emil Levi, sudija i Moric Levi, geometar, pa su svi zatvoreni
u zatvor gradske optine, gdje su zatekli jedan broj Srba uhapenih po selima
oko Bihaa. Ustaki natporunih Enver Kapetanovi s grupom ustaa jedne noi
je upao u ovaj zatvor i bokserima, bakandama i raznim drugim predmetima do
besvijesti premlatio zatvorene Jevreje. Neki Jevreji su uspjeli da skupe neto zla-
ta i predaju ustaama, pa su poslije nekoliko dana puteni. Dozvoljeno im je da
iz svojih ve oduzetih stanova, iz kojih su svi, kao i Srbi, istjerani 24. juna, uzmu
neto rublja, pa su ih potom na kolima prebacili u Bosanski Petrovac i tamo pri-
druili ostalim Jevrejima, ranije protjeranim iz Bihaa.
18
"
Masovno hapenje na podruju Velike upe Krbava i Psat i svakodnevno
dovoenje u Biha grupa pohvatanih seljaka od po 300 do 700 ljudi, dogaalo
se ve od sredine jula 1941. godine. Prva takva grupa uhapenih seljaka dotje-
rana je u Bihaku kulu u subotu 19. jula.
182)
Od tada je u kulu svakodnevno stizala
po jedna takva grupa uhapenih, pa je bilo dana kada su i Kula i tzv. brigada
(jednospratna zgrada pored Kule) i samo dvorite ograeno visokim zidom, bili
prepuni.
Ravnopravno s ustaama u svim ovim hapenjima, terorisanju i ubijanju sr-
pskog stanovnitva uestvovali su i orunici. Jedan od glavnih saradnika usta-
kog velikog upana Ljubomira Kvaternika bio je oruniki bojnik (andarmerij-
ski major) Vindakijevi. Dok je Kvaternik bio inicijator i naredbodavac masov-
nog pokolja Srba na ovom podruju, oruniki bojnik Vindakijevi sa svojim
brojnim orunicima razmjetenim po orunikim postajama, bio je izvrilac ma-
sovnog hapenja, terorisanja i ubijanja. A da bi to vie Srba pohvatao, oruniki
bojnik Vindakijevi je lino nastupao i sa pomirljivom politikom, poruujui i
kazujui seljacima da se nieg ne boje, da mirno rade kod kua, ili, pak, poru-
ivao im je da se spreme za rad u Njemakoj. Meutim, im bi neko selo prihva-
tilo njegove savjete, mali broj orunika ili ustae bi doao, pohvatao seljake i od-
veo ih na stratite. Jedna od mnogih takvih prevara bojnika Vindakijevia bila
je i hvatanje najveeg broja odraslih ljudi sela Lohova, zatim njihovo odvoenje
u pravoslavnu crkvu u selu Pritoci, potom u bihaku Kulu, pa na stratite na
Uljevitim barama ili Garevicama, nedaleko Bihaa. Tako se dogodilo i sa broj-
nim Pritoanima, veom grupom Raiana i stanovnicima mnogih drugih sela
koji su kao stoka u buljucima voeni na strijeljanje.
A jo ira hapenja uslijedila su nekoliko sati neposredno nakon to su us-
tae u Bihau saznali da je u Pasjaku kod Drvara 26. jula ubijen domobranski
bojnik Ferdinand Konrad. Tada su samo iz etiri kue iz Ripa otjerali 19 ljudi:
pet Malesevia, pet Kenjala, pet Dotlia i etiri Milisavljevia.
183
' Sa Hrgara su
odveli 10 ljudi: lugara Stevu Radiia, Spasu Drakulica, uru Popovia, Trivu Po-
povia, Lazu Paia, uru Puhau, Iliju Zoria, Nikolu Zeljia Brku, Mihajla Pe-
pia i Bou Pjevia. Narednih dana pohvatali su preko 150 odras1ih mukaraca
iz sela Pritoke' pa su u selu ostale samo ene i djeca, a od odraslih mukaraca
samo jedan invalid bez jedne noge.
184)
Takoe su pohvatali oko 30 ljudjjz Ripa,
Golubia, Sokoca, Zaloja, Gorjevca i jo nekih sela, iz Lipe -52 ovjeka. Tih
181) Slavko Odi, Radniki pokret Bihaa i okoline do ustanka 1941, Zb. PODGRME U NOB, knj.
1, str. 98.
182) Mirko Turi, n. l str. 190.
183) uro Vunjak, Ustaniki dani u Ripu, PODGRME U NOB, knj. 1, str. 841.
184) Vajan Popovi, Meu domobranima u Ripu, isto, str. 873-4; Jovo evo, Premoavanje bra-
toubilakih ponora, isto, str. 859.
dana pred ustanak u ovom kraju, ustae su samo u Raiu i Lohovu odveli oko
4Q0jjudi. Samo jednog jutra, dok je oko 45 mukaraca raznih dobi vrlo ito u Ra-
"iu, ustae su ih iznenadili i odveli u zatvor, da bi neke od njih ubrzo pustili i
uputili u Rai i Doljane kako bi primjerom pokazali da ne ubijaju, a tako dru-
ge docnije prevarili da se odazivaju ustakim pozivima. Neke od onih 400 uhap-
enih, ubili su u Zabaricama kod Ripa, a
veinu na Uljevitim barama i Garevicama
kod Bihaa. Prethodno osloboeni, pono-
vo su pali u ruke ustaama, koji su ih odveli
u Kulen Vakuf i zajedno sa mukarcima i
omladincima iz Ripa, Pritoke, Golubia i
drugih sela krajem avgusta, na zvjerski na-
in pobili.
1851
U selu Klieviu u petak, 25. jula, uhva-
tili su 32 seljaka. Prethodno je ustaki na-
elnik optine u Lipi Dafer Ibrahimpa-
i
1861
naredio da se sakupe seljaci, koje je
popisao. Tada su se pojavili dvojica ustaa
s pukama na gotovs, povezali seljake i od-
veli ih u ukove, susjedno selo, gdje su ih
tukli i muili, a onda povezane odveli u Ri-
pa i poubijali na Zabaricama, na periferiji
mjesta. Nekolicinu ovih su pobili jo u u-
kovima, odnosno u Jazmaku, prema rijeci
Uni. Neto prije toga uhvatili su i Savu Sto-
janovia,
1871
uitelja u Klieviu, zvjerski ga
muili pred obitelji Babi gdje je zateen,
drali mu kou, kopali oi, a onda ga izmr-
cvarena i unakaena bacili u jarak i na nje-
ga poluiva navalili veliku kamenu plou.
Zajedno s uiteljem, tada su ubili i mladia
od 20 godina Miku ure Babia. Narod je
ovaj dan u kojem su stradala 32 ovjeka
zvao crni petak.
1881
Takva masovna hapenja bila su do prvih dana avgusta, kada zbog poetka
ustanka ustae vie nemaju raniju sigurnost da zalaze u mnoga sela i hapse. Me-
utim, ak i tada vre grozne zloine prilikom prodora do nekih sela ili zbjegova,
o emu e naknadno biti rijei.
Sa koliko su sadizma ustae izmiljali nove metode muenja i poniavanja,
govori i sv jedoen je -Mirka Turiaj
891
koji je kao komunista bio uhapen u Ca-
zinu 11. jula, a 14. jula doveden u zatvoru Bihaku kulu. Zatvor je ve bio pun,
ali je, kako je ve reeno, od 19. jula poelo svakodnevno dovoenje grupa od
300 do 700 ljudi. Zatvoren u tzv. brigadi, Turi je s prozora posmatrao sta se
zbiva u dvoritu, prepunom dotjeranih nevinih ljudi, pa su njegova svjedoenja
o ustakim zvjerstvima autentina. U svom sjeanju na dane provedene u Bi-
hakoj kuli, pie: . . . Teko je rei ta je ostrvljene zloince vema raspomam-
ljivalo: trpljenje bez jadanja ili ono sa kuknjavom. Jedanput su se okomljivali
na nesrenog ovjeka to glasa od sebe ne daje, a drugi put na onog to kuka.
185) uro Vunjak, n. l str. 849.
186) Dafer Ibrahimpai, ustaki naelnik optine u Lipi, poslije rata uhvaen i osuen na viego-
dinju robiju.
187) Savo Stojanovi, uitelj, rodom iz prijedorskog sreza, bio je komunista.
188) Stevo Bursa, Klievi prvih dana ustanka, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 857-8.
189) Mirko Turi, tada gimnazijalac, bio skojevac, u ratu na politikim dunostima, nosilac Parti-
zanske spomenice 1941.
2
Kapetanova kula i zgrada zvana briga-
da u Bihau, zatvor i muilite nevinih
ljudi 1941. u pozadini katolika crkva
(savremeni snimak)
U jednoj grupi bi nali da izazovno djeluje 'onaj to se', po njihovim rijeima,
'isprsio ko pehlivan', a u drugoj 'onaj to se', opet prema njihovoj zamjerici,
'skupio ko forint sira'. Meu ovim neobinim zatoenicima u vie-manje istov-
jetnoj ili vrlo slinoj odjei, obuenim preteno u bazarske pantalone od cajga,
bijele platnene koulje domae izrade, ukraene jedinstvenim vezom uz porub
na grudima, jednostavne ohane jeleke ili obine prsluke, a rijetko u kapute,
i, jo rjee, u gunjeve, kouhe i pamuklije, muitelji su se, traei povode i raz-
loge za svoju nasrtljivost bez ikakvog povoda i razloga, u jednom sluaju oba-
rali na rtvu to se, toboe, oblai po modi, a u drugom to nosi kouh koji sm-
rdi. Jednog su posebno muili to je jak ko bik', a drugog to je skopan, tje-
lesno slab. Na jednog su nasrnuli jer je okat, ana drugog jer je mirkav . . . Na-
roito su stradali ljudi s velikim brkovima, koje bi zlikovci kidali kljetima i gu-
rali ovim muenicima u usta da ih jedu. Ipak, pojedinci su smogli udesnu sna-
gu da ni na ovim mukama ne daju glasa od sebe . . .
Sve je u tom zloinjenju bilo kao u kakvom komaru, proizvoljno, nepred-
vidljivo, zazorno, s jednim jedinim pravilom da svaki pojedinac od tih nekoliko
stotina ljudi u svakoj grupi mora biti vie ili manje tuen, muen, povrijeen
i tako pripremljen za ubijanje koje je slijedilo za nekoliko sati - koliko da dou
kamioni da se ti izmrcvareni ljudi potovare i prevezu na gubilite na Bihakom
polju, na Uljevitim barama i Garevicama . . .
. . . Gotovo sav razgovor o zbivanjima u zatvorskom krugu sveo se na usk-
like uenja ili zaprepaenja... 'Ajme, majko, otkinu mu uho', ili 'Aman, ljudi,
iupa mu brk' ...
Ustae su praktikovali da uhapenima daju puke bez zatvaraa, metaka
i bajoneta da jedni druge tuku dok svi ne popadaju izubijani i onesvijeteni,
osim poslijednjeg koji ulazi u novu grupu, i tako iz sata u sat, iz dana u dan.
Mirko Turi dalje pie: . . . U jednoj grupi od oko 700 seljakabio je i jedan
pop, u mantiji, tridesetgodinjak, visok, zgodan, crne, velike odnjegovane bra-
de. No i bez svetenikin obiljeja, on bi se svojom naoitou izdvajao u svakoj
sredini. Primijetivi ga, neki ustaki starjeina je naredio da pop doe gore k
njemu, na doksati, tik uz na prozor do vrata, i da ita Oena, gledajui sa
svom onom masom vezanih seljaka, u stavu mirno, u sunce koje je, tek preavi
zenit, najvema eglo.
Ko zna taje svetenik tada mislio i osjeao, ali je malo rei daj e nareenje
izvrio s najveom usrdnou - svojim barunastim baritonom, on je govorio
molitvu, naglaavajui pojedine rijeci tako zanosno, oduevljeno i sveano kao
da mu je pred oima sam gospod bog . . .
Kada je ovaj svetenik zavrio sa molitvom, ustae su na znak pitaljke na-
stavile jo bjesomunije da udaraju po glavama kundacima i ekiem, da su lju-
di padali kao snoplje a krv je crveno bojila kose, kape, kolijere, zemlju - pravo
razbojite po kojem su zlikovci gazili i dalje udarajui bespomone rtve. Kada
se sve stialo, uz zujanje muha, nekolicina ustaa se zabavljala takmienjem
dvojice kolega - ko ima vie u dejx>vima iskopanih ljudskih oiju, koje su pre-
brojavali kao to djeca broje piljke . . .
U jednoj grupi tek dovedenih seljaka bio je i pop Ilija Tintor, vezan za jed-
nog starijeg seljaka. Zapazili su ga ustae i odmah mu prili. Jedan mu je na-
redio da prui ruku to je pop Tintor uradio, a ustaa mu u dlan saspe neku
tenost, nareujui popu da s njom namae bradu. Kad pop to uradi, ustaa
kresnu ibicom i planu mu brada. Plamenovi obavie lice koje se zaas nae
u buktinji. Kad se plamen ugasio pojavilo se grozno, crno i mrko, peeno po-
povo lice. Pop je i dalje utao, skamenjen kao sfinga, kao udo prirode, kako
je zapisao Mirko Turi. Potom onaj ustaa to mu je zapalio bradu tre bajonet
i iskopa popu oko i ree: Drugo ti ostavljam da vidi gdje e ti biti grob. Pop
Ilija Tintor je i dalje stajao nepomino, bez jauka, kao da on nije u pitanju ve
nelco drugi.
190
'
Ustae su svakodnevno u krug zatvora - Kule, dovodili grupe uhapenih lju-
di, ena, djece, staraca, povezanih icom u grupe po petnaest, dvadeset, trideset,
svezanih tako da im je Krv tekla iz ruku. Kada su istjerivani iz kua, reeno im
ie da idu na rad, pa su se mnogi obukli u boliu odjeu i ponijeli dosta hrane. A
kada su doli u dvorite Kule, morali su ostavljati svu hranu na jednu hrpu, dok
su ih svezane, jo na samom ulazu u krug zatvora bjesomuno tukli kundacima,
tapovima... Mnogima su sjekli noseve, ui, dok su nevine rtve strahovito vri-
tale, pa se ta vriska i lelek prenosila i na ostale zatvorenike - nastajala je opta
190) Mirko Turi, Od faistike okupacije do Bihake kule 1941, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str.
154-206.
vriska, jaukanje, lelek. A onda bi im naredili da pjevaju etniku pjesmu:
Sprem'te se sprem'te etnici..., koju su zatvorenici nevoljno pjevali. Tada bi
ih opet tukli, pjesma je prestajala, poinjalo je pojedinano i grupno muenje.
Gledao sam sve to sa prozora Kule . . . Kada su jednom ovjeku odsjekli prst,
taj prst je skakao jedno dva-tri metra, kao ivac skakao po zeml j i . . . Znam da
je na elu jedne od tih ustakih grupa koje su te zloine inili bio ustaa zvani
'Strani' (Dervi Meho Salihodi iz Harmana u Bihau), koji je poslije masakra
nosio ui i noseve po depovima, odlazio u kafanu i tamo traio: 'Daj mi paprika
od srpskih noseva i uiju'. Svakodnevno sam ja to gledao, to je bilo danima i da-
nima, dok su na stratita odvodili obino nou ..., kazuje svoja muna sjeanja
na te dogaaje komunista Stipe Butorac, koji je tih dana bio zatvoren u Bihakoj
kuli, zajedno sa grupom svojih drugova.
19
"
Poznatom seljaku iz Grmue uri Bosaniu ustae su naredili da sam sebi
kida velike brke. Kako je to sporo radio, dvojica ustaa su mu prili i zvjerski
mu kidali brke sa dijelovima nadusnice. Tada su mu naredili da legne na zemlju,
i svukli ga skoro do gola. Tada mu je jedan ustaa kamom rasjekao kou uzdu
kime. Dozvali su zatvorskog kuvara da donese so i posolili tek rasjeenu ranu
koja je jako krvarila. Bosani je strano jaukao i odskakivao od zemlje od muke
i bola. Potom mu je jedan ustaa odsjekao nekoliko prstiju, odrezao nos, ui . . .
U jednoj grupi ustae su primijetili sitnog, goljavog seljaka pedesetih godi-
na kako uuren sjedi uz zid. Pozvali su ga i naredili mu da opsuje kraljicu Ma-
riju, to je ovaj odmah uradio. Ustaa mu je, zatim, traio da to stalno ponavlja,
a onda da opsuje - srpsku majku! Seljak je odgovorio da nee, ak ni poslije vie
naredbi ustaa koji su se sjatili oko njega, nita nije rekao. Zbog te upornosti i
prkosa, ustae su navalili na njega udarajui ga, nogama, rukama, batinom, pa
je ubrzo seljak pao na zemlju mrtav, ne pristajui da opsuje srpsku majku.
192
'
Svaku grupu uhapenika koja je dolazila u dvorite Bihake kule, ustae su
proputale kroz svoj palir, udarajui ih do besvijesti eljeznim ipkama. Po-
nekad bi naredili da svi pjevaju pjesmu kralju Petre diko naa..., sve glasnije
i glasnije, a onda bi se razgoropadili na seljake to smiju da pjevaju tu pjesmu
kad je ovo ustaka drava.
193
'
Husref Redi,
194
' tada student, komunista, bio je zatvoren u Bihaku kulu.
O tim danima on pie: Tako je to trajalo iz dana u dan, iz noi u no. Zatvarali
smo prstima ui da ne ujemo taj lelek i jauk, koji nije bio slian ni ljudskom ni
ivotinjskom glasu. Teko da je u ustakoj dravi postojalo neto stranije od
toga karakazana,
195
' toga zatvorskog dvorita, u kojem su masakrirani srpski se-
ljaci .. ,
196
>
Svakodnevno, skoro neprekidno, a naroito nou, ustae su iz Bihake kule
odvodile kamionima grupu po grupu ve premlaenih ljudi i na Uljevitim bara-
ma i Garevcima pored rijeke Klokot nedaleko Bihaa, na zvjerski nain ih ubi-
jali. Iivljavanja su nastavljali na stratitu: postrojene ljude u jednu vrstu udarali
bi daskom po glavi pa sve glave poravnali u jednu ravan i onda jednim metkom
ubijali i deset ljudi, kako ih je uio Maks Luburi, zloglasni ustaki oficir koji
je krajem juna u Bihau drao kurs tek naoruanim ustaama o nainima mu-
enja ljudi.
,97)
Sa svih ovih viemjesenih ubijanja srpskog stanovnitva u bihakom srezu,
prema onom to se zna, uspjelo je da pobjegne samo nekoliko ljudi:
191) Stipe Butorac, kazivanje autoru, 21. XI I 1959, str. 23-24.
192) M. Turi, n. l str. 202-203.
193) Husref Redi, Mladi crveni grad, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 120-121.
194) Husref Redi, uesnik u NOB, poslije rata profesor Univerziteta u Sarajevu, akademik, umro
u Sarajevu 1984.
195) Karakazan - crni kazan, pakao.
196) H. Redi, n. l str. 121.
197) Vladimir Dedijer, Dnevnik, knj. 2, izdanje Dr. izd. zavoda Jugoslavije, Beograd 1946, str. 11-12.
Milan Zec iz sela Jankovac kod Bihaa, pobjegao sa strijeljanja iznad Zavalj-
ske vrtae,
1981
oko P. evi iz Gate Ilide, Pejo N. Smiljani iz Bugara, uro uji iz Tr-
akih Ratela, sva trojica pobjegla sa stratita na Garevicama, i
Duka amlija iz sela Rujnice kod Cazina, pobjegao sa ubijanja u umi Osoje
kod Vrste, sva petorica postali partizani.
Za vrijeme ovog masovnog pokolja nevinog srpskog stanovnitva u Bihau
i okolini, u gradu je bio zaveden policijski as od 18 sati sa ogranienim kreta-
njem stanovnitva, pa prvih dana graani nisu ni znali ta se zbiva u Kuli i na
Uljevitim barama, Garevicama i na Zavalju.
199)
U Bihau je tih dana ustaka satnija bila sastavljena od provjerenih ustaa,
meu kojima je bilo i onih iz emigracije, iz Bihaa i okolnih sela, kao i sa pod-
ruja tadanje Velike upe Krbava i Psat.
Veliki upan Velike upe Krbava i Psat - Ljubomir Kvaternik, koji je bio u
samom vrhu ustakog pokreta, glavni je organizator tog strahovitog genocida
nad srpskim stanovnitvom ovog dijela Bosanske krajine. O tome svjedoi i je-
dan dokument koji su partizani zaplijenili prvih dana novembra 1942. godine
prilikom borbe za osloboenje Bihaa. Na dokumentu je bio peat Ustaa - Hr-
vatski oslobodilaki pokret, logor Biha, naredba je glasila:
za rojnika Ramu Melkoa da ima sve Vlahe, bili sumnjivi ili ne, poubijati.
To imade izvriti jer danas sam dobio nalog od Velikog upana da se pobiju svi
od 16-100 godina. I Vlahinje koje su sumnjive.
Koji vam dou do ruku ne puajte. Vidite ta se radi.
Za dom spremni!
Prema hvalisanju samih ustaa sa podruja Velike upe i nekih dijelova Li
i Korduna, tog krvavog ljeta 1941. godine samo u Bihau i njegovoj blioj okolini
ubijeno je 12 000 Srba.
20
" Meutim, prema podacima prikupljenim poslije rata,
samo sa podruja biveg bihakog sreza tada je ubijeno oko 3000 ljudi, ena i
djece, dok je znatan broj bio iz susjednih srezova. Koliko je" tano palo rtava u
ovom ustakom genocidu nad srpskim stanovnitvom, do sada se tano nije
moglo utvrditi.
Sve navedene zloine u odnosu na broj ubijenih, poinila je relativno mala
grupa zloinaca. Brojni su sluajevi da su samo dvojica, trojica, najvie petorica
ustaa sprovodili i po stotinu i vie ljudi! Mnogo je primjeraka da su pojedinci
- ustae govorili da nikom nita nisu uinili i da niko ne treba da se boji jer se
vlast potuje, a vlast ne ubija nedune i lojalne graane. Meutim, ustaka vlast
nije bila obina, a tzv. Nezavisna Drava Hrvatska nije bila drava u uobia-
jenom smislu rijei, ve drava iji su osnivai od dolaska iz emigracije imali prvi
i glavni zadatak da unite Srbe sa podruja Hrvatske, Bosne i Hercegovine. To
ie po ustakom Ustavu objavljenom jo u emigraciji 1932. godine bio predus-
lov da u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, ureenoj u duhu ustakih naela,
uvijek bude vladao samo hrvatski narod.
202
'
198) Ilija Sekuli, Zlopoljci slono protiv svih ratnih zala, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str.
888-889.
199) Vinko Markoti, n. l str. 129.
200) V. Dedijer, Dnevnik, knj. 1, str. 337.
U Dnevniku V. D. pie . . . za bojnika Ramu Malkoa, a treba da pie za rojnika . . . .
Rojnik - starjeina ustakog roja jednog sela.
201) V. Dedijer, Dnevnik, knj. 2, str. 11.
202) Hrvatski narodno-oslobodilaki pokret, izdanje ustakog hrvatskog oslobodilakog pokreta
( HOP) tampano 1959. u inostranstvu bez oznake mjesta
N A L O G
Ustaki logornik
(potpis neitak)
200
'
List Borba od 20. decembra 1942. godine objavila je lanak Mose Pijade
u kojem on navodi da su ustae u Kladuu dovele 8 300 Srba iz Like i Korduna,
veinom ene i djecu koji su ve bili preli na katoliku vjeru, i na grozan nain
ih sve pobili, ubijajui ih ak i po avlijama.
203)
Teko je utvrditi taan broj Srba koji su pobijeni u ljeto i jesen 1941. godine
na ovom podruju. Prema nekim podacima samo u bihakom, cazinskom i
krupskom srezu ubijeno je oko 20 000 Srba,
204
' u Sanskom Mostu samo prvih
dana avgusta oko 3 000 ljudi, ena i djece.
205
' Prema njemakom izvjetaju Po-
etak pobune u Hrvatskoj navodi se daj e samo na podruju Bosanske krajine
u vrijeme ustanka ubijeno oko 55 000 Srba, dok se prema drugim dokumentima
navodi da je na cijeloj teritoriji NDH tada ubijeno oko 300 000 Srba.
206
'
Iz svega ovog moe se zakljuiti da su ustake vlasti organizovale pokolj sr-
pskog stanovnitva najirih razmjera, prije svega u zapadnim krajevima Bosan-
ske krajine, odnosno, u bihakom, cazinskom, krupskom, sanskom i kljukom
srezu (bivi bihaki okrug), kao i u susjednim krajevima Hrvatske (Lici i Kor-
dunu). Na razne dunosti u Velikoj upi Krbava i Psat u Bihau, koja je pokrivala
veinu tih srezova, dolaze najokorelije ustae-zlikovci, meu kojima su: Ljubo-
mir Kvaternik, veliki upan; Maks Luburi, organizator ustake nadzorne slube
(tajne policije) i organizator prvog kursa na kojem je pouavao kako treba ubi-
jati ljude; zatim, dr Batui, ef policije u Bihau; ustaa-emigrant pukovnik Ivo
Hereni; ustaki natporunik Enver Kapetanovi, a njihovi najpovjerljiviji i
najodaniji pomagai su Pero imi, Jakov Dal i Himzo Bievi u Bihau; Ale
Omanovi u Cazinu, Himzo Hadi, ustaki natporunik, Nikola Orekovi, us-
taki satnik, hoda Smail Mujaki i drugi u Krupi. U ove krajeve doli su sa strane
najokorelije ustae, a bili su najneposredniji organizatori i izvrioci masovnog
pokolja srpskog stanovnitva Bosanske krajine.
Uporeujui onovremenu situaciju i razvoj dogaaja na irem podruju Bi-
haa sa susjednim podrujima, posebno u Banjoj Luci, moe se konstatovati da
u tim susjednim krajevima ustaki teror . . . nije ni u jednom trenutku dostigao
sline razmjere kao u Bihau,
207
' kako zakljuuje i komunista Husref Redi. To
navodi na pomisao da su planirali da najprije centralni dio NDH, znai, zapadnu
Bosansku krajinu, dio Like i Korduna, oiste od Srba, pa su zato i zapoeli sa
Bihaem i okolnim srezovima, i u taj kraj poslali najokoreliju ustaku garnituru.
Razlog politike genocida prema Srbima upravo u bihakom okrugu, kao i u Lici
i Kordunu, je u injenici da su to krajevi s preteno srpskim stanovnitvom, a
rostiru se u centralnom dijelu Hrvatske i zapadnoj Bosni, koji odvajaju Hrvats-
u i Slavoniju od Dalmacije, a poznato je da su ustae htjele etniku istu itavu
Hrvatsku. Ustanak, 27. jula 1941, kako je ve reeno, i kako i ustaka dokumenta
potvruju, primorao je ustake vlasti da se sa akcijom ienja za sada presta-
ne,
208
' pa ih je dalji razvoj dogaaja, tj. jaanje i irenje ustanka, prisililo da se
masovno ubijanje srpskog stanovnitva odloi, a potom nastavi i drugim meto-
dama (koncentracioni logori i si.).
e) Zatita i spasavanje Srba
Iako su ustae svaki pokuaj zatite progonjenih Srba unaprijed smatrali ak-
tom protiv interesa njihove Nezavisne Drave Hrvatske, i najstranijim kazna-
ma zaprijetili svim Hrvatima i Muslimanima koji bi to uinili, ipak su mnogi po-
teni i hrabri Muslimani i Hrvati, saznavi to ustae smjeraju sa Srbima, poku-
203) . J. (ia Janko - Moa Pijade, Muslimani protiv bratoubilakog rata, Istorijski arhiv KPJ, tom
I, knj. 2, str. 303.
204) D. Luka, n. dj., str. 66.
205) B. J. Bokan, n. dj., knj. II, str. 98.
206) Arhiv VII, mikrofilm London 1, H-296621 i Arhiv VII, k. 312, br. reg. 56/1-5.
207) Husref Redi, n. l str. 116.
208) Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske, fond NDH, kutija 1.
ali koliko su znali, umjeli i mogli da im pomognu. Obavjetavali su ih o tekim
danima koji dolaze, o opasnostima koje im prijete, savjetovali im da se sklanjaju
i kriju od ustaa, da ne dolaze u grad, kasabe i slino.
U vrijeme najdramatinijih dana u Bosanskoj Krupi, krajem jula 1941. go-
dine, osam zidara Srba iz sela Kralja i Vedovice kod Bosanskog Novog, gradili
su kuu Derviu Beiroviu u Bosanskoj Krupi. Ustae su pustili zidare da do-
vre kuu, a onda su odluili da ih uhapse i pobiju. Poslijednjeg dana rada ustaa
Ibrahim ari je sa jo dvojicom ustaa svih osam zidara odveo u Sokolski dom,
gdje su bili zatvarani svi oni odreeni za strijeljanje. Devla, majka Dervia Be-
irevia, naredila je muu da kod ustakog tabornika izdejstvuje osloboenje zi-
dara. Ni ponovljeni pokuaj nije uspio. Tada je Devla krenula od jednog do dru-
gog ustakog funkcionera uporno molei da oslobode osmoricu zidara. Kona-
no je ustaki porunik Himzo Hadi pristao da ih pusti da za nekoliko sati do-
vre kuu, a onda odu iz Krupe. Otii iz grada bilo je opasno, isto kao biti zatvo-
ren i strijeljan. Devla se zajedno sa zidarima vratila kui, tog dana su dovrili rad,
a potom ih je sakrila u svoju pojatu, gdje su proveli jedanaest dana i jedanaest
noi, da bi ih kada su na strai bili Devlini roaci, njen mu Mustafa sproveo kri-
om i uputio prema Vuijaku, meu ustanike.
209
'
U Bosanskoj Krupi bilo je primjera spasavanja Srba za novac. Bogati trgovci
i slubenici davali su znatne sume ustai Petriju da zatvorene Srbe smjesti u
kuu Mare trbac, a potom otpremi za Beograd. Druga grupa Srba bila je sklo-
njena u kuu Nikole Kresoje, koji je prije rata primio na stanovanje oca Ante Pa-
velia kada je bio interniran u Bosansku Krupu. Sada su ih ustae titili, kao i
one koji su im bili u kui. Ipak je ustaki natporunik Enver Kapetanovi iz nje
izveo i pobio sve izuzev Nikole Kresoja, Save ukia, Cede Stefanovia i njihovih
porodica.
210
'
Osim ve navedenih primjera spasavanja kuluara u sanskom srezu, za koje
su zasluni cestari Selim i Danan Rami, u ovom srezu bilo je dosta pokuaja
i primjera spasavanja Srba. U danima kada su ustae redom hapsili Srbe, raniji
gradonaelnik Dafer-beg Bievi sreo je uru Stanivukovia iz Jelainovacaj
savjetovao mu da ne dolazi u grad i da to prenese i ostalima, naroito mukar-
cima. Tako su mnogi Jelainovani izbjegli hapenja i stradanja.
211
'
Pred poetak masovnog hapenja Srba, u Duge Njive je doao air Bajra-
movi iz Budimli Japre i uri Milunoviu takoe savjetovao da ljudi ne idu u
Budimli Japru i Sanski Most, jer se Srbima loe pie.
212
'
Kada su ustae u ponedjeljak 28. jula redom hapsile Srbe koji su doli na
sedmini pijac u Sanski Most, Ibrahim Zuki je spasio dvojicu Jelainovana,
Milu P. Stania i Stojana Novakovia. Sakrio ih je u kui, sam otiao u ariju
i kupio im ono to su i sami htjeli. Potom ih je kriom izveo iz mahale. Vraajui
se kui, Stani i Novakovi su susreli mnoge seljake na putu za Sanski Most, odv-
ratili ih kazujui im za hapenja koja ustae vre, tako da ih se dosta spasilo uz
pomo Ibrahima Zukia.
213
'
I optinski biljenik u Sanskom Mostu Muhamed Muji je tog dana, 28. jula,
rekao Duanu i Ratku Iliu da odmah napuste grad i da to i drugima savjetuju.
Iznad Muhia mahale, Duan je saekivao Dabrane, vraao ih i tako, zahvaljujui
tom upozorenju, mnoge seljake spasio ustakog zlostavljanja i kame.
214
'
Ramo Rami, trgovac pod Kiskom, brat ve znanog cestara Selima Ramia,
svog sina je postavio na cestu da svraa Srbe u njegov duan. Govorio im je da
209) Nail Redi, Majka Devla i osam zidara, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 335-339.
210) Savo igi, n. l str., 324-5.
211) Kazivanje Mirka Stania, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 31. jun. 1975.
212) Kazivanje ora Sredia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 6. jul 1975.
213) Kazivanje Mirka Stania.
214) Kazivanje Ratka Ilia, nosioca Partizanske spomenice 1941. autoru, 26. jul 1975.
ne idu u grad jer e biti ubijeni, da kupe kod njega, ta hoe, i da se odmah vrate
svojim kuama. Najvei broj seljaka je posluao Ramin savjet, a oni koji to nisu
uinili, otili su u Sanski Most, bili uhvaeni, zatvoreni, mueni i ubijeni.
215
'
I Franjo Tomi iz Stare Rijeke, unuk Stipe Tomia uesnika u bosansko-her-
cegovakom ustanku 1875/78. godine, u vrijeme najeih progona Srba u se-
lima oko Stare Rijeke, sakrio je Duana Trkulju i njegovu enu i djecu, Lazu Mi-
ljevia, Ristu Kokanovievu, Jovu Pratala i jo neke. uvao ih je preko deset
dana, a kada je obustavljeno masovno klanje, neke je otpratio u Ljubiju, a neke
u Devar. I kasnije je sklanjao i uvao svoje komije Srbe od ustaa.
216
'
U vrijeme najeeg progona Srba, Milan i Roa Ivezi iz Lukavica sakrili su
u svojoj kui i spasili komije Luku, Nikolu i Marka Stania, kao i Staniu i Stevu
Radakovia. Mara i Petar Misir spasili su omladinca ukana Stania kojeg su us-
tae uhvatili prilikom upada u Lukavice i Podvidau.
2171
Kada su ustae hapsili i ubijali po Sanskom Mostu, otjerali su i sve Srbe sa
gradilita nove kole, izuzev jednog radnika kojeg je na kolskom tavanu uspio
sakriti banjaluki komunista Smail Sobo, takoe zidar, koji je tom radniku po-
mogao da pobjegne iz Sanskog Mosta, i tako se spasi.
218
'
Upravo kada su ustae ubijali nedune ljude u Vrhpolju i okolnim selima,
2. avgusta u selo Podove doli su Husein Islamovi, hoda, Sair Hasanbegovi,
trgovac, i amil Hasanbegovi, seljak, sva trojica iz susjednog sela Kamika, s
druge strane rijeke Sane. Saznali su da je jedan ustaa - mladi iz Vrhpolja, op-
ljakao uitelja u Podovima i maltretirao ga. Nali su tog ustau, oduzeli mu op-
ljakane stvari i vratili ih uitelju. Meutim, pred kolom u Podovima zatekli su
grupu ustaa koji su uhapsili desetak seljaka i uzput ih tukli, spremajui se da
ih tu, pred kolom, ubiju. Hoda i dvojica Hasanbegovia, iako su i sami bili mal-
tretirani to brane Srbe, ipak su uspjeli da nagovore ustae da ih oslobode.
219
'
Vej e spomenut primjer Marka Paviia, kneza iz Korjenova, koji je spasio
sve svoje Srbe komije, oko 50 porodica.
Kada su krajem jula ustae u Donjoj Prisjeki kod Sanice kazali Srbima da
se spreme za odlazak u Srbiju, njihov komija Zaim Balagi je Duanu Kaurinu,
sedamnaestogodinjaku rekao:
Bjeite u umu, Duane, jer sam uo od ustaa da e vas Srbe sve pobiti.
Duan je to prenio svom stricu koji gaj e oamario to je i pomislio da vlast
moe da tue svoj narod. Odveli su ih na Dubajia groblje kod Gornje Sanice
i sve pobili, izuzev Duana i njegovog dvije godine mlaeg brata, poto je naiao
neki ustaa i ubicama jednostavno rekao: Dosta je sada!
220
'
U drugim dijelovima kljukog sreza bilo je vie primjera spasavanja Srba.
Tako su neki Muslimani, koje su ustae naoruali, okrenuli puke protiv njih i
spasili svoje komije Srbe.
Kada je 20. juna 1941. godine objavljen ustaki proglas o protjerivanju svih
Srba iz Bihaa i sela u krugu od 15 kilometara, Srbi u Ripu nisu smjeli izlaziti
iz kua, ak ni u kupovinu. Muslimanske porodice su im tada nabavljale hranu
i druge potreptine i kriom im donosili.
Saznavi da su ustae u Bihau pobili uhapene Srbe, Hilmija Lipovaa, na-
predni omladinac iz Ripa, zaposlen u Zemljoradnikoj zadruzi, napisao je pis-
mo Radi Kenjalu i uri Vunjaku u Rai, i poslao ga po Draginji Kenjalo. Vunjak
je okupljenim Raianima 28. jula govorio o zloinima ustaa, o tome daj e borba
215) Kazivanje grupe Lipniana, nosilaca partizanske spomenice 1941. autoru, 19. avg. 1978.
216) Kazivanje Franje Tomia autoru, 21. avg. 1973.
217) Kazivanje Rade Njegovana autoru, 7. jul 1975.
218) Smail Sobo, Prvi mjeseci okupacije, Zb. SREDNJA BOJNA U NOB, knj. 1, str. 414.
219) Kazivanje autoru Boka Vuenovia, tada uitelja u Podovima, 1. avg. 1975.
220) Duan Kaurin, Preiveo sam tragediju u Dubajia groblju, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1,
str. 197.
poela oko Drvara i Petrovca, da treba i sami da krenu u borbu. Stari imuniji
seljak Mian Bubulj tom prilikom je tvrdio da drava nee ubijati svoj vlastiti
narod. A kada je Rade Kenjalo proitao pismo Hilmije Lipovae, ne navodei
autora, neki su pitali Ko to pie? Objanjeno im je daj e u pitanju siguran ov-
jek, Musliman, da im ne kazuju njegovo ime zbog konspiracije. Ipak su i dalje
vjerovali da drava nee ubijati svoj vlastiti narod. Dvadesetak ljudi se odvo-
jilo i s Bubuljem otilo kuama. Kasnije su stradali od ustaa, dok su ostali tog
dana formirali rukovodstvo sela za borbu protiv njih.
221
'
Braa Hodak, Jakov i Ivan su tih julsko-avgustovskih dana 1941. godine spa-
sili preko 60 Srba iz Rajinovca, tako to su ih prebacili sa desne strane rijeke Une,
gdje im je selo, na lijevu obalu - na liku stranu. Ustae su primijetili da Hodai
kontaktiraju sa Srbima, pa su ih ubrzo iselili iz Buevia u Kulen Vakuf.
222
'
Kada su ustae izdali naredbu da u Petrovac dou svi Srbi od 18 do 30 go-
dina, da ponesu hranu za tri dana, poto e raditi na putevima, cestar epi iz
Bosanskog Petrovca je susreo neke Voeniane Srbe i rekao im: Ljudi, ne idite
u grad, znajte da ete biti poklani. Poto je epi Musliman, mnogi su povje-
rovali daj e dobro obavijeten, nisu otili i spasili se. Meutim, oni koji mu nisu
povjerovali, otili su u Petrovac, odmah bili uhapeni i poslije stranih muka
ubijeni.
223
'
Spomenuto je nastojanje Gavrania i Sajdla da spasu svoje komije Drvar-
ane koje su ustae uhapsili i zatvorili u Bosanskom Petrovcu. Tada su spaena
samo trojica posljednjih ivih uhapenika.
221) uro Vunjak, n. l str. 847.
222) Vuen-Vukosav Filipovi, Selo Buevi u danima otpora, Zb. PETROVAC U NOB, knj. 1,
str. 174.
223) Jovo Medi, Sjeanje na ustanak, isto, str. 360.
IV Djelovanje KPJ pod okupacijom 1941.
1. KPJ i SKOJ do ustanka 1941. godine
P
oslije zavretka prvog svjetskog rata formirane su legalne mjesne orga-
nizacije Socijalistike radnike partije Jugoslavije (komunista) (SRPJ-
-k) u Drvaru 1919, i potom u Bihau i Bosanskoj Krupi 1920. godine. Poetkom
juna 1920. godine mjesna organizacija SRPJ(k) u Bihau imala je 50, a u Bosan-
skoj Krupi 45 lanova, dok za Drvar nedostaju podaci."
Na izborima narodnih poslanika za Ustavotvornu skuptinu 1920. godine u
bihakom okrugu, komunistika lista je dobila ukupno 490 glasova, od kojih u
srezu Biha 82, Bosanska Krupa 132, Cazin 45, Bosanski Petrovac 172, Klju 24
i Sanski Most 35; dok je u samom Bihau dobila 47 glasova, Bosanskoj Krupi 12
i u Drvaru 28 glasova.
2
'
Nakon objavljivanja Obznane decembra 1920. godine, kojom su zabranjene
radnike organizacije, sindikati i politike partije, godinama je ovo podruje bez
organizacije KPJ. Do obnavljanja prvih ilegalnih partijskih organizacija dolo j4
u Bihau prvih mjeseci 1932. godine, kada je profesor bihake gimnazije Oskar
Davio organizovao prve elije, a potom i Mjesni komitet KPJ. U velikoj provali
u organizaciji KPJ u Bosni i Hercegovini policija je krajem maja 1932. godine
uhapsila 32 komunista u Bihau, kojima je sueno pred Sudom za zatitu drave
u Beogradu, novembra 1932. godine.
3
' Nakon toga, ovo podruje opet je ostalo
bez organizacije KPJ.
U godinama koje slijede napredni radnici, studenti i aci organizuju niz po-
litikih aktivnosti kroz kulturno-umjetnika i sportska drutva, sindikalne orga-
nizacije, zadruge, Klub akademiara Biha (KAB)
4
' i si., i tako doprinose revo-
lucionarnom sazrijevanju radnika i seljaka sa ovog podruja, ali i njihovom sve
boljem organizovanju. Mnogi od naprednih aktivista uestvuju i u politikoj bor-
bi kroz Udruenu opoziciju ili Zemljoradniku stranku, irei shvatanja, htijenja
i programe s kojima je u to vrijeme nastupala ilegalna Komunistika partija Ju-
goslavije. Znaajna aktivnost krajikih stud'enata u okviru Bosne i Hercegovine
odvijala se, prije svega, kroz pokretanje, objavljivanje, irenje i objanjavanje tri
programska pisma Bosansko-hercegovake studentske omladine. Zbog potpisi-
vanja tih pisama i njihovog rasturanja vie studenata s ovog podruja bilo je
uhapeno i osueno.
1) Glas slobode, br. 121, 1920. godina.
2) Statistiki pregled izbora narodnih poslanika za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine Srba, Hrvata
i Slovenaca, 28. novembar 1920. izd. Ustavotvorne skuptine, Beograd 1921.
3) Arhiv Regionalnog muzeja Pounja, Biha, mikrofilm 15a/7-43, Dravni tuilac Dravnog suda za
zatitu drave u Beogradu, optunica sasluanje, pretres, presuda.
4) Klub akademiara u Bihau ( KAB) osnovan je 25. II 1934. godine, ali mu vlast nije odobrila pra-
vila, pa time ni rad. Vrbaske novine, 2. III 1934, str. 3.
Do ponovnog obnavljanja organizacija KPJ dolo je najprije u Bihau 1938.
godine. Naredne godine u gradu je formiran Mjesni komitet KPJ u sastavu: Salih
Muanovi, sekretar, Stipe Butorac, organizacioni sekretar, lanovi: Hasan-Has-
ko Ibrahimpai, Mehmed Loni, Slavko Odi, Drago Poljak i neto kasnije -
Strahinja Radeti. Komitet je razvio znaajnu aktivnost, pa je do rata 1941. go-
dine uspio da organizuje vie partijskih organizacija u gradu, zatim u selima Ved-
rom Polju, Kraljama, Zegaru, Ripu i na radilitima Unske pruge, tako da je do
ustanka 1941. godine imao oko 70 lanova KPJ, vie kandidata i znatan broj onih
koji su djelovali i osjeali se kao komunisti.
5
'
Prvu organizaciju KPJ (eliju) na podruju Drvara, formirao je u Bosanskoj
Kamenici uitelj Velimir Stojni, 1939. godine.
6
' Poslije je formirana jo elija u
Resanovcima, iji je sekretar bio uitelj Husein Abdievi. Prva sreska konferen-
cija KPJ za bosanskograhovski srez (u ijem sklopu je Drvar bio ispostava)
odrana je 30. marta 1941. u Kamenici iznad Drvara, kada je odlueno da se ne-
posredno poslije konferencije organizuju jo tri partijske elije: ipovljani, Cr-
vljivica i Trubar.
7
'
Na podruju sreza Bosanski Petrovac prvu partijsku eliju u selu Driniu
formirao je 1939. godine Ilija Doen, student prava, a potom i u samom Bosan-
skom Petrovcu, a naredne godine, 1940, u Bukovai, Otrelju, Krnjeui i Vedrom
Polju, s kojima je neposredno rukovodio i usmjeravao njihove aktivnosti.
8
' U Ku-
len Vakufu, koji je tada bio ispostava petrovakog sreza, 1940. godine formirana
je partijska elija koja je bila organizovana pod neposrednim uticajem komunis-
ta iz Bihaa i Zagreba.
9
' Drugom polovinom jula 1941. godine formiran je i Sreski
komitet KPJ za petrovaki srez u sastavu: Ilija Doen, sekretar, Jovo Kec-
man-uco, Milo Kecman i Radivoj Rodi, lanovi.
10
'
U Bosanskoj Krupi ilegalni rad komunista poeo je jo 1936. godine, ali je
prva elija formirana tek krajem 1939. ili prvih dana 1940. Potom su formirane
dvije elije gradu: zanatskih radnika i namjetenika i industrijskih radnika, kao
i dvije seoske elije: jedna za podruje sela Gudavac-Suvaja-Vojevac, a druga za
sela Blatna-Rujika-Ivanjska. Tada je, 1940. godine, formiran i Sreski komitet
KPJ u sastavu: Ale Terzi, sekretar, Bodo Jovanovi, Beo Sehi, Ivan Pastuh, i
od juna 1941. godine Milan Stanievi.
1
" Prema kazivanju Voje Stupara, Osman
Karabegovi je u jesen 1940. godine u Bosanskoj Krupi odrao sastanak kojem
su prisustvovali Ale Terzi, Boo Narani, Simo Bjelajac, Beo Sehi, Bodo Jo-
vanovi i Vojo Stupar, k&da im je saoptio da su svi imenovani u Mjesni komitet
KPJ Bosansko-krupskog sreza. Ale Terzi je izabran za sekretara, Simo Bjelajac,
Boo Narani i Vojo Stupar dobili su zadatak da djeluju u selima, a Bodo Jo-
vanovi i Beo Sehi meu radnicima u Bosanskoj Krupi.
12
'
U Bosanskom Novom je prva partijska organizacija formirana novembra
1940. godine. Istovremeno je vrila ulogu Mjesnog komiteta KPJ, lanovi su joj
bili: HajroKapetanovi, sekretar, Zaim Dizdarevi, Mile Cimea, Brano Todi,
Mio urlanTi od decembra 1940. Mileta uvaj. U decembru 1940. godine osno-
5) Slavko Odi, Radniki pokret Bihaa i okoline do ustanka 1941. godine, Zb. PODGRME U
NOB, knj. 1, str. 61, 62. i 85.
6) Velimir Stojni, Stvaranje i aktivnost organizacije KPJ u Drvaru, Zb. DRVAR 1941-1945, knj. 1,
str, 98-105.
7) Nikola Kotle, Prva sreska konferencija i izbor Sreskog komiteta KPJ, isto, str. 117-119.
8) Ilija Doen, Osnivanje prvih organizacija KPJ u Bosansko-petrovakom srezu, Zb. PETROVAC
U NOB, knj. 1, str. 12-16.
9) S. Odi, n. dj., str. 67.
10) Ilija Doen, Sjeanja na dane priprema ustanka u Srezu bosansko-petrovakom, Zb. PETROVAC
U NOB, knj. 1, str. 167-169.
11) Ale Terzi, Partijska organizacija u Bosanskoj Krupi do rata, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str.
298-300.
12) Vojo Stupar, rukopis, str. 10, u arhivi autora
80
vane su nove organizacije KPJ u tvornici gipsa u Blagaju, rudniku uglja u Lje-
ljanima i samom Bosanskom Novom.
13
'
Na podruju sreza Sanski Most nije bilo organizacije KPJ. Pred rat u Luci
Palanci je ivio i djelovao Gojko Majki, metalski radnik, koji je kao komunista
ranije bio i u zatvoru, a potom protjeran u rodni kraj. Povremeno je navraao
kui u Sanski Most metalski radnik Veselin Bai, koji je postao lan KPJ 1929.
godine. Juna 1941. primljena je za lana KPJ Desa Basta, uiteljica u selu Kljev-
cima, do tada skojevka. U Sanskom Mostu jo je djelovao Hazim Bilalbegovi,
tada kandidat za lana KPJ.
14
'
Na podruju sreza Klju Safet Filjpovi. lan KPJ od 1929. godine, formirao
je partijsku organizaciju ljeta 1940. godine, primivi za lanove KPJ seljaka
Dimitra Dragia, uitelja Radenka Stojnia i mlinarskog radnika Ivicu Blaevi-
a.
15)
Meutim, naredne godine, 20. juna 1941, Velimir Stojni je ponovo obnovio
eliju u Kljuu sa ovom trojicom, sa zadatkom da pripremaju borbu.
16
'
U srezu Glamo, prema podacima i objavljenim radovima, do rata 1941. go-
dine nije bilo lanova KPJ i skojevaca.
Teite rada KPJ do drugog svjetskog rata, tj. do prvih dana ustanka 1941.
godine, bilo je meu radnicima u gradovima, u kojima su se na ovom podruju
nalazile malobrojne fabrike i brojne zanatske i druge radnje. Znaajna aktivnost,
prevashodno sindikalna, odvijala se i meu umskim radnicima koji su, uglav-
nom, bili sa sela, pa se uticaj organizovanog rada posredno irio u selima, iako
je zbog orijentacije KPJ na gradove i radnike u njima obnova ili formiranje novih
partijskih organizacija na ovom podruju, kao i u ostalim dijelovima Bosne i
Hercegovine, uslijedila je tek 1938. godine i poslije, djelovanje KPJ u krajikim
selima do rata i okupacije zaista bilo tek u poetnoj fazi.
Rat i okupaciju zemlje 1941. godine sela ovog podruja doekala su sa 18
partijskih organizacija: u Bihakom srezu u Vedrom polju, Zegaru, Kraljama, Gr-
mui i Ripu; u petrovakom srezu u Driniima, Bukovai, Otrelju, Krnjeui i
Vedrom Polju (petrovakom); u grahovskom srezu u Kamenici, Resanovcima,
ipovljanima, Crvljivici, Peuljama i Trubaru; u krupskom srezu u Gudavcu i
Blatnoj,
17
ali i sa vie grupa i simpatizera KPJ, a u nekim sredinama sa prilinim
brojem sindikalno organizovanih radnika (prvenstveno umskih i graevin-
skih). I u nekim od navedenih elija lanovi su bili industrijski (pilanski i si.) ili
umski radnici, iako su svi ivjeli u selima.
" Osim navedenih partijskih organizacija u selima, postojale su i elije u sres-
kim i nekim optinskim sjeditima, kao to je reeno za Biha, Drvar, Bos. Pet-
rovac, Bos. Krupu, Bos. Novi, Kulen Vakuf, Ripa Kljuna i etiri sreska komi-
teta KPJ za srezove Bosansku Krupu, Bosansko Grahovo (u Drvaru), Bosanski
Novi i Bosanski Petrovac, kao i Mjesni komitet u Bihau.
Na osnovu objavljenih radova i rekonstrukcije organizacija KPJ sa ovog
podruja, proizlazi da je neposredno pred poetak ustanka 1941. godine na
ovom podruju, u gradovima i selima bilo ukupno 222 lanova odnosno, jedan
lan KPJ na oko 2 000 stanovnika.
13) Hajro Kapetanovi, Branko Obuina, Politike i ekonomske prilike u bosansko-novskom srezu,
Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 383-386.
14) Branko J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 31-32.
15) Stevo Ostoji, Sjeanja na Dmitra Dragia, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 3, str. 608.
16) Velimir Stojni, izmeu Kozare i Drvara (1941), Zb. KOZARA U NOR, knj. 1, str. 457; Stevo Os-
toji, n. l.
17) U nekim krajevima prilikom utvrivanja mree partijskih organizacija pred rat i ustanak, svaku
komunistiku grupu koja je proraivala broura Kako se treba drati pred klasnim neprija-
teljem, zatim prve glave Istorije SKP(b), letke i proglase CK KPJ i pokrajinskih rukovodstava,
asopise Srp i eki i Proleter, registrovali su kao partijsku eliju, pa analogno tome i njene
lanove kao lanove KPJ. Daj e to primienjeno i na ovo podruje, dalo bi i neto vei broj elija
i vei broj lanova KPJ nego to je prikazan u knjizi.
&L
Na podruju su tada, pored etiri sreska i jednog mjesnog komiteta KPJ, dje-
lovale i 32 partijske organizacije (elije). Meu lanovima KPJ po nacionalnosti
najvie je bilo Srba -.13LMuslimana - 44, Hrvata - 37, dva Crnogorca, jedan Ma-
kedonac, 3 Jevreja, 3 Nijemca ijedna Poljakinja. OcTsvih lanova KPJ samo 10
su bile ene.
Kandidata za lanove KPJ bilo je oko 53, ali o njima nema tanih podataka
za sve srezove. Veina ovih kandidata, kao i brojni simpatizeri KPJ, ve su tokom
prva tri ustanika mjeseca 1941. godine primljeni u lanstvo KPJ.
Prije rata bilo je mnogo vie ljudi koji su se osjeali kao komunisti, nego to
ih je pripadalo lanstvu KPJ. Takvi su bili spremni da izvre skoro svaki zadatak,
iako nisu bili njeni lanovi. Kada govorimo o radu prije rata, moemo govoriti
o radu komunista pod rukovodstvom Partije, jer da nije bilo takve irine komu-
nistikog pokreta do rata, KPJ ne bi imala onu snagu 1941. godine koju je imala
kada je stupala na istorijsku pozornicu u odsudnom vremenu.
18
'
Poto pisana evidencija lanstva i elija zbog ilegalnog rada nije voena, a
mnogi lanovi KPJ poginuli u ratu ili kasnije umrli, veoma teko je danas izvriti
potpunu rekonstrukciju lanstva i elija. Mada nije bilo znatne razlike u djelo-
vanju lanova KPJ i onih koji su radom, ivotom i sjeanjima, bili komunisti, ne-
kadanji lanovi sreskih i mjesnih komiteta i drugi lanovi KPJ kasnije su bili
u mogunosti da priblino rekonstruiu lanstvo i organizacije KPJ. To su ob-
javili u svojim lancima i sjeanjima, na osnovu kojih jeovde obraena ova tema.
Premda su djelovali ilegalno, komunisti su iznalazili naine i forme za ile-
galnu djelatnost: kroz sindikalne organizacije i rana radnika, seoska, gradska,
studentska, aka kulturno-prosvetna i sportska drutva. Meutim, bili su izlo-
eni progonu i teroru od strane policije i drugih institucija vladajueg reima.
Svaka znaajnija aktivnost sindikata ili naprednih drutava bila je signal policiji
da su na elu komunisti, koje su na ovom podruju pred drugi svjetski rat hap-
sili, osuivali ili deportovali u koncentracione logore (polovinom januara 1941.
u koncentracioni logoFIvnjicu otilo je 23 komunista).
19
'
Logor u Ivanjici rasputen je poslije pua krajem marta 1941. godine, a lo-
gorai puteni kuama. Na povratku iz koncentracionog logora, Doen i Kreso
susreli su se sa radnicima i seljacima koji su se kao rezervisti pozvani u vojsku
okupili u Srnetici, a taj susret pretvorio se u pravi miting. Rezervisti iz petrova-
kog sreza klicali su ovoj dvojici pa se Doen tada popeo na platformu jednog va-
gona i odrao govor sa porukom . . . da emo odluno braniti zemlju i boriti se
protiv Hitlera. Kratko je trajao ovaj neplanirani govor. Obojicu su odmah uhap-
sili andari, strpali ih u zatvor u kojem su odleali desetak dana, do ulaska nje-
makih trupa u Bosanski Petrovac.
20
'
U godinama uoi rata bilo je vie hapenja komunista u Bihau, jednom po-
etkom 1936. zbog rasturanja proglasa omladine protiv rata (proces se otegao
sve do 12.1 1939. godine, kada je okonan.
211
Hapsili su i protjerivali radnike ko-
muniste - organizatore brojnih trajkova na izgradnji Unske pruge, kao i na
18) Slavko Odi, diskusija, Zb. Banja Luka u novijoj istoriji, str. 738-739.
19) U koncentracioni logor Ivanjica upueni su krajem 1940. odnosno januara 1941. godine:
iz novskog sreza Duan Misiraa, Mlado Mili, uro Radman Alija Daferbegovi i Rezmija Ri-
kanovi;
iz bihakog sreza: Munir Brki, Kasim ehaji, Osman Goli, Alija Ibrahimpai, Nikola Kom-
ljenovi, Bogdan Kovai, Mehmed Midi, Salih Muanovi, Ibro Saki i Hase Zahirovi;
iz Drvara: Nikola Kotle i Obrad Banjac;
iz petrovakog sreza: Ilija Doen, Ratko Kreco, Bogdan Kapelan, uro Duki, Ostoja Jelii i
Dmitar Mrki.
Prema citiranim lancima-sjeanjima u zbornicima NOB.
20) Ilija Doen, Prvi susret s Kljuem, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1, str. 225-227.
21) Zdravko Dizdar, Radniki pokret u Pounju 1929-1941. godine, Veselin Maslea, Sarajevo, 1980,
str. 136-8.
mnogim umskim radilitima. Poetkom 1941. iz slube su kao komunisti otpu-
teni Velimir Stojni, uitelj u Kamenici i Huso Abdievi, uitelj u Resanovcima.
Narod je slao brojne deputacije vlastima da se zadre ovi uitelji ne prihvatajui
novopostavljene, ali je policija ipak protjerala Velimira Stojnia, koji je otiao
kui u Prijedor, dok su Husu Abdievia seljaci zadrali i izdravali do pred rat.
22
'
Ipak, mnogobrojni progoni policije nisu dovodili do prekida aktivnosti komu-
nista. Moda je ponekad dolazilo do manjeg zastoja, a potom se ilegalni rad na-
stavljao, esto bio i iri i znaajniji.
Komunisti sa ovog podruja odravali su ilegalne veze s komunistima i par-
tijskim organizacijama Zagreba i Beograda, a u godinama pred rat, sve vie i sa
lanovima i rukovodiocima KPJ iz Banjaluke, a preko njih i s Pokrajinskim ko-
mitetom KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Nakon izlaska s robije, od 1939. godine,
u Banjoj Luci i na podruju Bosanske krajine djeluje uro Pucar, lan Pokra-
jinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, rodom iz sela Kesia kod Bosan-
skog Grahova. Intenzivno je radio na organizovanju i uvrenju partijskih or-
ganizacija i rukovodstava, pruao pomo u radu, i za kratko vrijeme (od 1939.
do 1941) znatno doprinosio uvrivanju postojeih partijskih organizacija Bo-
sanske krajine i njihovom irenju, kao i stvaranju novih. Sredinom 1940. godine
u Banjoj Luci je u dubokoj ilegalnosti odrana Prva oblasna konferencija orga-
nizacija KPJ za Bosansku krajinu na kojoj su, pored razmatranja aktualnih pro-
blema i zadataka, znatno . . . uvrene veze koje su postojale izmeu partijskih
organizacija u Bosanskoj krajini.
23
' Tada je uro Pucar Stari izabran za sekre-
tara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.
24
'
Ve u januaru 1941. godine odrana je u Banjoj Luci Druga oblasna konfe-
rencija KPJ za Bosansku krajinu, na kojoj su razmatrani zakljuci i zadaci sa Pete
zemaljske konferencije KPJ odrane u Zagrebu, oktobra 1940. O odlukama i zna-
aju Pete zemaljske konferencije, na kojoj je uestvovao i na kojoj je biran za la-
na CK KPJ, govorio je uro Pucar Stari. Druga oblasna konferencija je istakla
kao najvaniji zadatak . . . pripremanje naroda za otpor protiv faistike agre-
sije, dalji rad na omasovljenju partijske organizacije i prodor KPJ u sreska mjes-
ta i sela.
2
" Ova konferencija je izabrala Oblasni komitet u sastavu: sekretar
uro Pucar Stari, organizacioni sekretar Branko Babi Slovenac, lanovi Kasim
Hadi, Osman Karabegovi, efket Maglajli i Ivica Maar.
Odmah poslije ove konferencije lanovi Oblasnog komiteta KPJ za Bosan-
sku krajinu obili su sva sreska mjesta gdje su postojala partijska rukovodstva,
kao i neke partijske organizacije. Iso Jovanovi, sekretar Pokrajinskog komiteta
KPJ za Bosnu i Hercegovinu, i uro Pucar Stari, bili su u Drvaru i Bosanskom
Grahovu. Pucar je potom odrao sastanak sa lanovima Mjesnog komiteta KPJ
u Bosanskom Novom, dok su ostali lanovi Oblasnog komiteta bili na sastan-
cima u nizu partijskih organizacija u Banjoj Luci, Prijedoru, Bosanskoj Dubici,
Bosanskom Petrovcu i jo nekim mjestima.
26
'
U ovom vremenu neposredno pred rat, znatnu pomo novostvorenim par-
tijskim organizacijama i komitetima, pored iskusnog revolucionara ure Puca-
ra Starog, pruili su i Kasim Hadi, Osman Karabegovi, Ivica Maar i Rudi Ko-
lak, banjaluki komunisti, kao i Mahmut Buatlija i Hasan Brki, aktivisti KPJ,
nekadanji aci bihake gimnazije.
22) Dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini, str. 35-36.
23) Duanka Kovaevi, iz rada organizacije KPJ u Banjoj Luci 1935-1941, Zb. BANJA LUKA U NO-
VIJOJ ISTORIJI, str. 418.
24) Muharem Beganovi, Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu uoi II svjetskog rata, Istorijski
zbornik br. 2, Institut za istoriju, Banja Luka 1981, str. 127.
25) Dr D. Luka, n. dj., str. 22.
26) M. Beganovi, n. l., str. 128.
a) Skojevska organizacija
Uporedo sa organizovanjem i djelovanjem organizacija i rukovodstava KPJ,
formirane su i skojevske organizacije i rukovodstva. Poetkom 1940. godine u
Bihau je formiran Mjesni komitet SKOJ-a, iji je sekretar bio Cedo Gavrilovi,
student. Komitet je usmjeravao i rukovodio aktivnostima brojnih skojevskih ak-
tiva i skojevaca u bihakoj gimnaziji, zanatskim radnjama i naseljima. Do poet-
ka rata 1941. godine, u samom gradu i nekim oblinjim selima djelovalo je vie
aktiva sa oko 100 lanova SKOJ-a.
27)
U Bosanskoj Krupi bilo je 12 lanova SKOJ-a,
281
a u bosansko-grahovskom
srezu, prije svega u Drvaru i okolnim selima, vie skojevskih aktiva. U Drvaru
- aktiv egrta tree godine (1938. godine), u Sipovljanima, Kamenici, Trninia
Brijegu i Drvar selu (jedan aktiv), Podovima, Vrtoama, Bastasima, Drvaru (in-
dustrijski dio), Mokronogama itd. Postojao je niz omladinskih grupa iz kojih su
omladinci na osnovu ispoljene aktivnosti primani u SKOJ.
29)
U petrovakom sre-
zu skojevski aktivi radili su u Driniu, Bjelaju, Krnjeui, Medenom Polju, Kolu-
niu i Reveniku (zajedniki), zatim, u Bosanskom Petrovcu, Otrelju, Rainovcu
i Bravskom Vagancu.
30
' U Bosanskom Novom, prije organizovanja partijske or-
ganizacije, postojalo je sredinom 1940. godine rukovodstvo SKOJ-a, koje je no-
vembra iste godine preraslo u partijsko rukovodstvo u srezu. Potom je formi-
rano novo skojevsko rukovodstvo, Mjesni komitet SKOJ-a, koji je ujedno bio i
Sreski komitet SKOJ-a. Sekretar ovog skojevskog rukovodstva bio je Brano
Todi.
3

Skojevska rukovodstva u svim ovim gradovima okupila su znatan dio grad-
ske omladine i ukljuila je u razne aktivnosti. Velika panja poklanjana je ideo-
lokom vaspitanju skojevaca. Skoro u svim sredinama bilo je najvanije politi-
ko djelovanje, manje organizaciono, pa je u nekim sredinama teko utvrditi koji
su skojevski aktivisti postojali i sa koliko lanova.
Skojevske organizacije sa ovog podruja takoe su u poetku odravale
veze sa skojevskim organizacijama Zagreba i Beograda, gdje su neki Krajinici
studirali, a u godinama pred rat, sve vie se povezuju sa skojevskim aktivistima
iz Banja Luke.
lanovi KPJ su radili na organizovanju novih i razvijanju postojeih skojev-
skih organizacija, u Bosanskoj krajini, pa je 15. septembra 1940. godine odr-
ana Prva oblasna konferencija SKOJ-a na Starevici kod Banje Luke. Uestvo-
val o je oko 90 delegata, meu njima i lanovi KPJ, odnosno lanovi partijskih
komiteta i sekretari partijskih elija. Na konferenciji je izabran Oblasni komitet
SKOJ-a za Bosansku krajinu, i sekretar Ivica Maar.
32
'
Ve poetkom 1941, nepunih pola godine potom, u Banjoj Lucije odrana
Druga oblasna konferencija SKOJ-a na kojoj su delegati, najee sekretari mjes-
27) Na osnovu imena omladinaca i omladinki u lancima i sjeanjima lanova KPJ i SKOJ-a, izlazi
da je u Bihau pred ustanak bilo oko 100 lanova SKOJ-a, od kojih su mnogi bili aci bihake
gimnazije u kojoj su se kolovali mladii i djevojke s podruja Bosanske krajine, pa i ire.
28) uro Agbaba, Bosanska Krupa do rata u danima okupacije, priprema za borbu i u ustanku, Zb.
PODGRME U NOB, knj. 1, str. 255-256.
29) Pero S. Trnini, Prve organizacije SKOJ-a, Zb. DRVAR 1941-1945, knj. 1, str. 150-158; ivko Dani
i dr., Omladina Sipovljana uoi aprilskog rata, isto, str. 159-163; Milan Trnini, Osnivanje i razvoj
omladinskih organizacija u Drvaru do 1941. godine, isto, str. 171-178, i Vlado Malbai, Nastanak
razvoja SKOJ-a i omladinskog pokreta u Drvaru, isto, str. 179-191.
30) Ilija Doen, Osnivanje prvih organizacija KPJ u Bosansko-petrovakom srezu, Zb. PETROVAC
U NOB, knj. 1, str. 14.
31) H. Kapetanovi, B. Obuina, n. L, str. 380-381.
32) Muharem Beganovi, Oblasni komi t et . . . , str. 128.
- M i
nih komiteta i aktiva SKOJ-a, podnosili izvjetaje o izvrenim zadacima sa Prve
oblasne konferencije SKOJ-a.
33)
I na kursu skojevskih rukovodilaca Bosne i Hercegovine odranom u dru-
goj polovini avgusta 1940. godine kod Bugojna, uestvovala su trojica komunista
iz Bihaa, jedan iz Bosanskog Novog, kao i iz vie ostalih srezova Bosanske kra-
jine. Ovaj kurs je spadao . . . u onaj dio aktivnosti Pokrajinskog komiteta KPJ
i Pokrajinskog komiteta SKOJ-a neposredno pred rat, koje su imale karakter pri-
prema za odlune dogaaje koji su nailazili.
341
b) Poimenini pregled lanova SKOJ-a
Na osnovu podataka iz zbornika sjeanja, kao i drugih dokumenata i izvora,
zna se da su na ovom podruju djelovali slijedei lanovi SKOJ-a:
BIHA: Atijas David, Bala Nikola, Baumgertel Rudi, Beokovi Nada, Ber-
berovi Esad, Bilbija Drago, Bubalo Dane, Bujanovi Marko, Bujanovi
Mile-ita, Cvjetianin Brano, Dedi Muhamed Miki, Deli Mujo, Deli abo, De-
li Omer, Dimitrijevski Kiro, Dadasovi Nevenka, Dujmovi Ivica, Drakuli Ste-
vo, uki oro, Funduk uro, Funduk Vlado, Gali Ale, Gali Muharem, Gav-
rilovi edo, Gavrilovi Mileva, Huski Mujaga, Hrabar Petar, Ivkovi Braco, Je-
li Vele, Josipovi Stjepan, Juri Jandro, Juri Marko, Hase Jusufhodi, Kaji
Mirko, Kecman Boko, Konjevi Mira, Koica Duko, Kovaevi Raza, Kuga
Milan, Kulazovi Ibrahim Gurda, Kulenovi Ale, Kukolj Milorad, Leki Nikola,
Lemi Savo, Loni Eref, Levi Rihard Kiko, Maar Dane, Martinovi Ljubomir,
Martinovi Ranka, Midi Jusuf, Miroslav Mri, Obradovi Duan, Odi Zvon-
ko, Pajazetovi Zekija, Pajazetovi Zlatan, Patkovski Karlo, Peri Miroslav, Per-
kovi Drago, Pjeva Veljko, Pjeva Vojo, Pria Radojka, Poeovi Savo, Redi
Husref, Redi Eref, Redi ead, Rui Zdenko, Sadikovi Ika, SaliFodi Ju-
nus, Salihodi Fehim, Salopek P. Slavko, Silbertajn Nevenka, Srdi Draen,
Stanarevi Vojo, Stojanovi Nada, Suevi Stana, koda Aleksandar, Sole Ro-
bert, Tima Stevo, Turi Mirko, Turudija Smilja, Zardin Slavko, Zardin Vlado,
ardin Zvonko, ivinjak tipica;
BOSANSKA-KRUPA: Agbaba Branko, Agbaba uro, Bjelajac Marica, Bjela-
jac Stojan, Dautovi~Sabit, Drljaa Ftajko, Erceg Rade, Erceg Slobodan, Liina
Sveto, Stanevi Milan, Studen Vojo, Stupar Stana, Terzi Redo, Terzi Salko
i Zeljkovi Boro;
BOSANSKI NOVI: Bastaja Nena, eri Hajro, eri Hasan, urak Kazimir,
Erceg Jelica, Erceg Milorad, Erceg Nikola, Grubor Dobrila, Karanovi Arsen,
Mlado Marin, Musi Ibro, Pori Enes, Rakanovi . Kemal, kundri Spiro;
BOSANSKI PETROVAC: Banjac Vlado, Kecman Drag. Duan, Kecman .
Duan, Kecman uro, Kecman Kota, Kecman Mane, Kecman Todor, Kecman
Vlado, Lazarevi Petar vabo, Lazarevi Rade, Plava Stojan, Sekuli uro, Se-
kuli tevan, Hodi Mahmut, Ibrahimpai Mahmut, Maglajli Hamdija, Kara-
novi Mirko, Kolundija Pero, Novakovi Nikica, Polovina Branko, Rodi Slav-
ko, uki Drago, uki Filip, Kesi Boro, Kesi Mirko, Krtini Branko, Mirkovi
Mirko, Mrki Marko, Novakovi Uro, Raki Mio, Tubi Ilija, Dejanovi Neven-
ka, Luka Radojka, Prpa. . . , Trnini Slavka, Ibrakovi Osmo;
DRVAR-BOSANSKO GRAHOVO: Mili-Dronjak Jovo, Malbai Rade, Dra-
ga Branko, Malbai Marko, Rodi Pero, Beokovi Mila, Albahari Rahela, Poje
33) Hajro Kapetanovi, Oblasna konferencija SKOJ-a za Bosansku krajinu, Zb. sa naunog skupa
Omladina u antifaistikom pokretu Jugoslavije 1936-1945., Predsjednitvo SOJ, Beograd i
muzej Bihaa, 1972, str. 77.
34) Hajro Kapetanovi, Kurs SKOJ-a u Bugojnu 1940. godine, Omladina u antifaistikom pokretu
Jugoslavije, str. 174.
- M .
Rudi, orn Augustin, Kurbalija Mio, Rodi Boko, Trnini St. ie Gojko, Tr-
nini M. Milan, Banjac M. Milan, Trnini S. Pero, Petrakovi J. Gojko, Petrakovi
. Milan, Trnini J. Savo, Leti P. Milan, Tadi Jovo, Dani ivko, urevi Du-
an, Malbai Uro, Tomazovi Branko, Bauk Milka, Bakonja Duan, Gligo-
ri-Rodi Pero, Gligori-Rodi Lazo, Gligori-Rodi Marko, Triki Milan, Tri-
ki Dobre, Kneevi Jovo, Kneevi uro, Borovnica Duan, Bai Nikola, Tanj-
ga uro, obot Aim, Dodig Nikola, Bursa Duan, Bosni Kota, Keleevi
Zdravka, Markanovi Rosa, Materi Danica, Materi Pero, Rodi Dara, Rodi Ne-
venka, Rodi Milivoj, Rodi-Gligori Duan, Bursa Marija, Bakonja Duka, Ba-
i Stanka, Bai Mara, Bai Draginja, Bai Milka, Tanjga ura, Tanjga Dragi-
nja, Rodi Dana, Rodi Jovan, Rodi Stevan, Rodi Branka, Rodi Dragan, Triki
Branko, Triki Ilija, Triki Milka, Triki Jovanka Seja, Dejanac Vasa, Kneevi
Duan, Rodi-ui Vico Vicuka, Rodi-ui Duan, Rodi-ui Nikola, Sa-
blji Peria, Sablji Branko, obot Aim, Bodiroa Stoja, Bosni Milorad, Rokvi
Stevo, Adamovi Duko, Adamovi Stanko, Adamovi ura, Adamovi Stevo,
Peanac Milan Mai, obot Jandrija Pei, Keleevi Stevo, Grubor Mile, Boja-
ni Duko, Trnini Mio, Kamenko Vajan, Tomi Dragan, Simii Milan, Popovi
Boo, Baji Vlado, pingler Vlatko, pingler Adolf-Dolfi, Kurbalija Drago, Ku-
har Aleksandar, Rokvi Boro, Vidovi Sveto, Popovi Sveto, Cari Duan, Poli
Rade, Aleksi Mak si Lazar, Baji Milo, Vaali Boko, Marek Juraj, Bulovan
Krsto, obot Duko, Biani Jela i Rajko Kukolj;
SANSKI MOST: Njegovan Zdravko, Mali Drago, Pratalo Vaso, Vrani Mir-
ko, Vukojevi Nikica i Slavka Miljatovi.
Na podruju Bosanskog Qrahova bilo je i 20 skojevaca, ali njihova imena
nisu utvrena.
Mnogi skojevci sijve 1941. postali lanovi KPJ, drugi slijedee godine. Broj-
ni skojevci postali su vojni ili politiki rukovodioci, a za izuzetno junatvo pro-
f
laeni su narodnim herojima: Kota Bosni, Mahmut Ibrahim pai, Drago u-
i i Marija Bursa. Znatan broj predratnih skojevaca poginuo je u borbi za slo-
bodu.
Prema istim izvorima, samo je nekolicina skojevaca napustila pokret i pre-
la na stranu neprijatelja: Mile Bujanovi zv. ita (Biha), postao je ustaa i po-
ginuo, dok su Osmo Ibrakovi (Bosanski Petrovac), i Mujaga Huski (Biha) bili
partizani, ali su 1944. godine streljani zbog pijunae.
Bilo je, dakle, ukupno 280 lanova SKOJ-a, od toga 45 omladinki (16,07
odsto).
c) Odbori radnika i seljaka
U vrijeme neposredne opasnosti za Jugoslaviju, KPJ je uputila direktivu
svim partijskim organizacijama u zemlji da u selima stvaraju Odbore radnika i
seljaka za neposredan politiki rad u narodu, prije svega meu radnicima i se-
ljacima, za razvijanje propagandno-politike aktivnosti, i pruanje pomoi neza-
poslenim i siromanim radnicima, uestvovanje u aktivnostima sindikalnih or-
ganizacija. S obzirom na to da je zemlji sve vie prijetila opasnost od faistike
agresije, politiki rad ovih odbora u narodu bio je sve znaajniji.
35
* Postojali su
u petrovakom, bosansko-grahovskom i glamokom srezu, a jedan u krupskom.
U petrovakom srezu komunisti su ove odbore organizovali u Driniu,
Bravskom Vagancu, Vedrom Polju, Koluniu, Otrelju, jedan za Bukovau i
Baru, i dva-tri na podruju Krnjeue. U Odboru radnika i seljaka sela Drinia
bili su: Jovo Radii, Milo Kecman Vojsko, Branko Kecman, Milo Stoisavljevi,
Svetko Kaar, Vasilije Kecman i jo neki. U Odboru za Bukovau i Bare bili su
35) Ilija Materi, Odbor radnika i seljaka u pripremi ustanka, Zb. DRVAR 1941-1945, knj. 1, str. 306.
Tomo Moraa, Mile Balaban, Jovan Moraa, Stevan Moraa, Drago Lazuki, Ste-
van evo, Petar Banjac, i drugi. U Bravskom Vagancu u odboru su bili Lazija Do-
sen, Duan Kecman-Beo, Sava Srdi i drugi. U Vedrom Polju Dragan Jovani,
Simo Jovani, Boo Jovani, itd. U Koluniu Jovo Mirkovi, Petar Kalaba i jo
neki. Na Otrelju Vaso Keleevi, Boo Kesi, Gojko Banjac i drugi.
36
'
U bosansko-grahovskom srezu, i to u okolini Drvara, bili su organizovani od-
bori radnika i seljaka u vie sela, meu kojim i za Podove i Podbrinu (ipova-
ku), zatim za Podove i Ataevac, i jo u nekim selima. U Odboru radnika i seljaka
za Podove i Podbrinu bili su Jovo Kecman, Ilija Materi, Duan Malbai, Dane
Puzigaa, a u Odboru za Podove i Ataevac, koji je neto kasnije formiran, Ilija
Materi, Duan Malbai, uro i Stanko Materi, Mile i Lazo Kecman i Milan
Trnini.
37
'
U glamokom srezu ovi odbori su postojali u nekoliko sela Prekajske op-
tine. U Mokronogama Odbor radnika i seljaka imao je 7 lanova: Milo Poli,
Luka Poli, David Baji, Mitar Gajanovi, Duan Poli, Dane Poli i Marko Gvoz-
deno vi. Poetkom 1941. godine osnovanje takav odbor u Vidovu Selu u kojem
su bili Jovan Baji, Obrad Baji, Vian Mikovi, Stevan obot, Bojan Gvozde-
novi, Pajo Baji i Stojan Gajanovi. U selu Mrama na organizovanju ovog od-
bora radio je Dmitar Popovi, a u prekaji Dmitar Vucelja, Vojo Savi, Dmitar
Kralj i Obrad Kralj. U selu Ljeskovici na organizovanju odbora radio je Vojin Bje-
ljac. i Luka Bjeljac, na Tievu Milo Tica, itd.
38
'
U vrijeme intenzivnih priprema za organizovanje borbe protiv okupatora i
ustaa, odbori radnika i seljaka imali su i zadatak da biraju i pripremaju ljude
za odred. Prikupljali su podatke o skrivenom oruju, municiji i drugoj opremi,
pomaui partijskim organizacijama i vojnim povjerenicima na istom zadatku.
Prilikom ispraaja boraca u odred, okupljali bi se lanovi porodica i komije, ra-
dosni to prisustvuju znaajnom inu. Dovoenjem boraca u gerilski odred, ovi
odbori radnika i seljaka izvrili su krupan zadatak na pripremanju ustanka.
39
'
U periodu priprema ustanka, 1941. godine, KPJje nastojala da preko odbora
narodne pomoi i odbora radnika i seljaka vee to iri sloj naroda za politiku
platformu KPJ-narodnooslobodilaku borbu. Da bi se pojaao rad ovih odbora
KPJje u proljee 1941. uputila direktivu da se formiraju odbori Narodnooslo-
bodilakog fonda.
40
' Tu direktivu je prenio Kasim Hadi Velimiru Stojniu, koji
je polovinom maja 1941. godine stigao u Drvar i formirao Sreski odbor Narod-
nooslobodilakog fonda, iji je predsjednik bio Slavko Rodi, geometar. Zada-
tak ovog odbora bio je da prikuplja pomo od ljudi koji mogu i ele pomoi u
pripremama za predstojeu borbu.
41
'
I na podruju krupskog sreza formiran je jedan odbor seljaka za podruje
Gudavca, Suvaje, Vranjske, Radia i jo nekih sela. Komunista Hasan Brki, je
1940. godine neposredno savjetima pomogao tom seoskom odboru, prisustvo-
vao njegovom prvom sastanku. Imao je zadatak da seljake pokrene u opozicione
akcije. Predsjednik odbora bio je uro Rui, seljak, blizak komunistima. Krups-
ka partijska organizacija povremeno je slala uru Ruia u Banja Luku da kao
kurir donese ilegalni partijski materijal. Ve te 1940. godine ovaj Seoski odbor
znatno je pomagao obuarske radnike u Krupu za vrijeme trajkova snabdije-
vajui ih odreenim namirnicama.
42
'
36) Milo Kecman Vojsko, Ilegalni rad na podruju Bosanskog Petrovca u periodu izmeu 1936. i
1940. godine, Zb. PETROVAC U NOB, knj. 1, str, 68-69.
37) Ilija Materi, n. l, str. 306-307.
38) Milo Poli, Razvoj ustanka u Prekajskoj optini, Zb. DRVAR 1941-1945, knj. 2, str. 163-5.
39) I. Materi, n. l., str. 310.
40) Pero Moraa, Jugoslavija 1941, str. 126.
41) Velimir Stojni, Kazivanje autoru 3. avgusta 1981. godine.
42) Ale Terzi, Partijska organizacija u Bosanskoj Krupi do rata, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str.
300-301.
U nekim selima na podruju Bosanskog Petrovca i Drvara odbori radnika
i seljaka bili su organizatori ogranka Seljakog kola u vie sela, otvaranja itao-
nica i knjinica i si.
Nema sumnje da je rad ovih odbora radnika i seljaka, iako je trajao samo
godinu dana, od ljeta 1940. do ljeta 1941, znatno doprinosio politikoj klimi ljeta
1941. godine, koja je bila preduslov da se na poziv KPJ u ovim srezovima narod
tako masovno odazove na ustanak.
2. Aktivnost KPJ i SKOJ-a u prvim mjesecima okupacije
1941. godine
Od svih politikih partija, jedino je Komunistika partija Jugoslavije ukazi-
vala na ozbiljnu neposrednu opasnost koja prijeti narodima Jugoslavije od na-
cistike Njemake i faistike Italije. A kada je u Beu 25. marta 1941. potpisan
ugovor o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, KPJ je pozvala sve nae narode
da se suprotstave sramotnoj kapitulaciji pred agresorom. Uslijedile su demon-
stracije u Kragujevcu, Kraljevu, Beogradu i nizu mjesta irom zemlje. Javnog iz-
raavanja protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu bilo je i na ovom pod-
ruju. U srijedu 26. marta ulicama Bosanskog Petrovca kolona ljudi je uzvikivala
parole protiv pristupanja Trojnom paktu i traila savez sa SSSR-om. Istog dana,
na eljeznikoj stanici u Otrelju, komunista Milo Bauk je govorio okupljenim
radnicima i rezervistima koji su kretali u vojsku. andari su tada uhvatili Bauka,
ali im se on oteo i uspio pobjei.
43
' Narednog dana, 27. marta, izbile su demon-
stracije u Bihau. Graani i omladina uvee su izali na ulice sa bakljama i de-
mostrirali, dok je omladina pjevala pjesmu Padaj silo i nepravdo, narod ti je su-
dit zvan!, i uzvikivala parole o odbrani zemlje.
44
' U Bosanskom Novom tog dana
demonstranti su klicali Dolje faizam, Dolje agenti Rima i Berlina, Dolje
peta kolona, ivio zatitnik malih naroda SSSR, pjevali pjesme Crven je is-
tok i zapad, Nabrusimo kose . . . i druge. Nekoliko graana dralo je govor ve-
liajui mladog kralja Petra II, ali ih je narod povicima i pjesmom zagluio, tako
daj e njihov govor malo ko uo.
45
' I u Sanskom Mostu tog dana su izbile demon-
stracije u kojima je uestvovala grupa graana sa uenicima graanske kole sa
direktorom na elu. I ovdje su demonstranti uzvikivali parole iste u svim de-
monstracijama irom zemlje.
46
' I u Kljuu, nakon veselja to je odbaen pakt,
glavnom ulicom prola je kolona graana s pjesmom i povicima.
47
'
Vlasti i njeni organi, sreski naelnici, andarmi i policajci, zbunjeni dogaa-
jima, ponegdje su i sami uestvovali u povorkama, ne poduzimajui mjere protiv
uesnika demonstracija.
Tih dana sprovoena je mobilizacija ljudstva, stoke i opreme za vojsku. Svi
lanovi KPJ s ovog podruja, koji su bili pozvani u vojsku, otili su u svoje jedi-
nice. Iz kratkotrajnog aprilskog rata 1941. godine samo tri lana KPJ dopala su
u zarobljenitvo i to: ukan Balaban, student, odveden u Vinernojtat kod Bea
gdje je proveo itav rat nastavljajui da politiki djeluje meu zarobljenicima;
Obrad Rodi, radnik iz Kamenice kod Drvara, takoe itav rat proveo u Njema-
43) Milo Kecman Vojsko, Politiki rad i borbeni put Partije u predveerje rata. Zb. PETROVAC U
NOB, knj. 1, str. 223.
44) Slavko Odi, Radniki pokret Bihaa i okoline do ustanka 1941, Zb. PODGRME U NOB, knj.
1, str. 76-77.
45) Hajro Kapetanovi, Branko Obuina, Politike i ekonomske prilike u bosanskonovskom srezu,
isto, 1, str. 391-392.
46) Branko J. Bokan, Sanski Most, I dio, str. 247-8.
47) Vladimir Zita, Uoi ratnih dana u Kljuu, Zb. SREZ KLJU U NOB, knj. 1, str. 224.
f l f t I _ _
koj, i Drago Poljak, student, koji je kao Hrvat puten iz zarobljenitva krajem
1941. godine.
48

U ovo vrijeme do aprilskog rata, u zatvoru su bila samo dva lana KPJ s ovog
podruja, obojica lanovi Mjesnog komiteta KPJ Biha: Mehmed Loni, uhap-
en u Bihau 5. januara 1941. zbog rasturanja letaka, i Slavko Odi, uhapen sa
grupom banjalukih komunista u Banjoj Luci februara 1941. Obojica su puteni
neposredno pred dolazak okupatorove vojske u Biha, tj. u Banju Luku.
49
'
U tako sloenoj politikoj situaciji, komunisti su sa nesmanjenim intenzite-
tom nastavili svoju djelatnost. lanovi KPJ iz Drvara, u nedjelju 30. marta 1941.
odrali su svoju prvu sresku partijsku konferenciju u selu Kamenici sa 20 la-
nova KPJ sa podruja bosansko-grahovskog sreza i jednim iz petrovakog sreza.
Analizirana je spoljna i unutranja situacija, i poslije iscrpne diskusije, zakljue-
no je da su svi lanovi KPJ duni . . . svugdje i na svakom mjestu raskrinkavati
faizam i ukazivati na njegovu opasnost; javno istupati za savez Jugoslavije sa
Sovjetskim Savezom . . . razvijati kod radnika i seljaka patriotizam i elju za od-
branom nae zemlje . . . Takoe je zakljueno da se formiraju jo tri partijske
organizacije i odredila sekretare: za ipovljane Obrada Banjca, za Crvljivicu Mi-
loa Bauka i za Trubar Milana Bursaa. Na kraju je izabran Sreski komitet KPJ
u sastavu: sekretar Nikola Kotle, lanovi: Milan Bursa, Milo Bauk, Huso Ab-
dievi, Vaso Triki, Jovo Kecman i Obrad Banjac. Konferencija je odrana u
umi Praijak u selu Kamenici, a jedan seljak je jo iste veeri obavijestio an-
darme o skupu komunista, navodei imena prisutnih koja je saznao od obana.
Meutim, drvarski komunisti unaprijed su se pripremili za takvu eventualnost,
pa su se dogovorili ta e ko u tom sluaju izjaviti, to se sutradan i dogodilo.
Poto je sve bilo izvanredno dobro ugovoreno, andarmi su stekli utisak da je
seljak lagao, da skup nije bio komunistiki.
50
'
U petrovakom srezu do druge polovine jula 1941. godine nije bilo sreskog
partijskog rukovodstva, ve je rad partijskih elija objedinjavao i usmjeravao Ili-
ja Doen. Kada je poetkom januara 1941. godine Doen uhapen i otjeran u lo-
gor Ivanjiu, taj odgovorni rad preuzeo je Milos Kecman Vojsko, tada sekretar
elije u Driniima. Ukljuio je i Radivoja Rodia, sekretara elije u Krnjeui, za-
duio ga za sjeverni dio sreza, to jest za podruje Krnjeue, Vrtoa, Bjelaja, Kulen
Vakufa i okolnih sela, a Vasu Keleevia, sekretara elije na Otrelju, za podruje
umskih radilita, dok je sam zadrao podruje Petrovca i okolnih sela. Njih tro-
jica su se esto sastajali i analizirali situaciju, utvrivali nove zadatke. Dunu pa-
nju ukazivali su i kandidatima za KPJ, kao i skojevskim aktivima i omladini.
51
'
Komunistiki pokret u samom Bihau i nekim selima ovog sreza bio je veo-
ma razvijen, to kazuje i podatak o skoro 70 lanova KPJ i oko 100 skojevaca.
I upravo zbog irine i brojnosti pripadnika komunistikog pokreTa li Bihau,
nije bilo mogue skriti od organa vlasti njihovu razgranatu aktivnost. Mnogi ko-
munisti su na taj nain bili poznati u graanstvu, a njihovu djelatnost je eviden-
tirala policija i ostali upravni organi u Kraljevini Jugoslaviji. Umjesto da mije-
njaju forme rada i da veu panju posvete konspiraciji i budnosti, partijska i sko-
jevska organizacija su i dalje radili na mirnodopski nain: lanovi Partije i SKOJ-a
izuavali su razne materijale i ideoloke probleme o kojima se u partijskim or-
ganizacijama vodila rasprava i prije aprilskog rata. Neki odgovorni komunisti
bili su ubijeeni da im ustae ne mogu nita, poto im je vlast prvih mjeseci bila
48) Grupa komunista Bihaa, kazivanje autoru 4. juna 1967. godine, str. 9-10, u arhivu Regionalnog
muzeja u Bihau.
49) Isto, str. 72; isto, 20. XI I 1959. godine, str. 37.
50) Nikola Kotle, Prva sreska konferencija i izbor Sreskog komiteta KPJ, Zb. DRVAR 1941-1945, kni.
1, str. 117-119. Na konferenciji je prisustvovao Milo Kecman Vojsko, predstavnik petrovakih
komunista.
51) Milo Kecman Vojsko, n. l., str. 199-226.
sa
slaba, a pristalice malobrojne.
52
' Meutim, bilo je dovoljno da u Biha doe je-
dan okorjeli ustaa - veliki upan Ljubomir Kvaternik sa ustaama sa strane, da
dovede ustaku jedinicu sastavljenu od ustaa povratnika - zloinaca, pa da u
saradnji sa gradskom policijom i orunicima pohapse brojne Biane, a meu
njima i komuniste. Partijsko rukovodstvo u Bihau nije ni prije rata, pa ni u vri-
jeme okupacije i poetka organizovanja NDH poklanjalo dovoljno panje orga-
nizacionim pitanjima, ve je glavnu panju posveivalo irokoj propagandi i
ideolokom radu, to je, konano i dovelo do irine pokreta, ali i do otkrivanja
lanova KPJ, to policiji nije bilo teko da evidentira. U tim danima i takvim us-
lovima, Mjesni komitet je do juna 1941. godine odrao vie sastanaka, ak i ne-
koliko skupova sa veim brojem komunista. Imao je i vezu sa viim partijskim
rukovodstvom, sa Oblasnim komitetom KPJ za Bosansku krajinu, iji su svi la-
novi tada ivjeli u Banjoj Luci.
53
' Meutim, zbog iznenadne provale i hapenja
velikog broja komunista u periodu od 18. juna do 30. avgusta 1941, dakle, u naj-
sudbonosnije vrijeme, bihaka partijska organizacija prekinula je veze s oblas-
nim partijskim rukovodstvom.
Partijska organizacija Bosanske Krupe, tj. njen Sreski komitet KPJ i partij-
ske organizacije, radili su kao i do rata. Ustae su ve 22. aprila 1941. uhapsile
Voju Stupara, slubenika, lana KPJ, i poslije nekoliko dana prebacile ga u Bi-
haku kulu.
54
' Zatim dva lana KPJ, obojica Nijemci po nacionalnosti uro Ulm
i Ivan Volf, radnici, prili su folksdojerskoj organizaciji, stupili u njemake voj-
ne jedinice, ali nisu odali nijednog krupskog komunistu! Ubrzo su napustili Kru-
pu i nisu uestvovali u masovnom pokolju Srba koji su ustae i folksdojeri spro-
veli u Bosanskoj Krupi jula-avgusta 1941.
55
'
Mjesni komitet KPJ Bosanski Novi odrao je sastanak neposredno nakon
demonstracija 27. marta 1941. Bilo je to 29. ili 30. marta, a prisustvovao je i uro
Pucar Stari, koji je tom prilikom naglasio da je . . . glavni zadatak Partije da se
potpuno angauje u borbi za odbranu zemlje . . . da se lanovi KPJ i simpatizeri
javljaju kao dobrovoljci u vojsku i trae oruje za odbranu zemlje.... Nakon ove
sjednice, jedan lan novskog komiteta otiao je u Bosansku Krupu i sekretaru
Sreskog komiteta KPJ za Bosansku Krupu prenio istovjetne zadatke. Zatim su
odrani sastanci u svim partijskim organizacijama na novskom srezu, kao i u
kandidatskim grupama u Matijeviima, sve sa ciljem . . . prilagoavanja rada
partijske organizacije u novim uslovima: jaanje budnosti, stvaranje odbora na-
rodne pomoi . . . razvijanje sabotae u preduzeima (polako raditi, tj. otezati s
radom) ... nepredavanje oruja i opreme okupatoru... Poslije toga odrani su
i sastanci skojevskih aktiva, . . . u novim uslovima izazvanim okupacijom
zemlje.
56
'
a) Prikupljanje i skrivanje oruja
U danima kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, sredinom aprila 1941. godine,
na ovom podruju raspalo se nekoliko jedinica bive Jugoslovenske vojske.
Na podruju Bosanskog Grahova i Drvara raspali su se dijelovi Jadranske
divizije. Mnogi vojnici iz ovog kraja nisu predali oruje ve su ga ponijeli kua-
ma, dok su neki seljaci i radnici odlazili na mjesta gdje je oruje bilo odbaeno
ili deponovano bez strae, uzimali su vie puaka, po neki pukomitraljez, dosta
municije, bombi. Tako je vojnik Ilija evo u svoje selo Tikovac donio pukomit-
52) Grupa komunista Bihaa, kazivanje autoru 20. dec. 1959. i 4. juna 1967; Stipe Butorac, kazivanje
autoru 21. dec. 1959.
53) Slavko Odi, n. l, str. 84-93.
54) Vojo Stupar, Stravini dani u Bihakoj kuli, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 302.
55) Ale Terzi, Partijska organizacija u Bos. Krupi do rata, isto, str. 299.
56) H. Kapetanovi, B. Obuina, n. l., str. 391-394.
raljez i nekoliko redenika sa municijom, i to dobro sakrio.
57
' Trojica Tikovana,
Pero Jari, Marko Jari i Duan evo, kriom su nou otili na eljezniku sta-
nicu Bosanski Drenovac odakle su uzeli i na sigurno mjesto prenijeli tri puko-
mitraljeza, vie puaka i nekoliko sanduka municije. Drugi seljaci iz ovog sela su
tih dana sakrili jo tri pukomitraljeza i vei broj puaka. U Tikovcu je tada bilo
skriveno 150 puaka, 7 pukomitraljeza i dosta municije.
58

Komandant 54. pjeadijskog puka u Bosanskom Grahovu pukovnik Petar
Veljkovi, prije dolaska okupatorovih jedinica, okupljenim vojnicima je rekao:
Vojnici, i brao, idite svojim kuama i ponesite oruje. Sakrijte ga dobro, jer e
vam ubrzo trebati. Moraete nastaviti borbu u svom ruhu, o svom kruhu! Mno-
gi vojnici Grahovljaci posluali su ga, pa je samo na podruju Grahova, bez Dr-
vara, sakriveno oko 700 puaka, 27 pukomitraljeza i 3 mitraljeza s odgovaraju-
om municijom.
59

esnaestogodinji mladi uro N. Puzigaa tih dana je sakrio pukomitra-
ljez, oko 1 300 metaka sa okvirima, 2 sanduka bombi, sablju i revolver. Radnici
pilane u Drvaru Duan evo i Borcan evo sakrili su dva sanduka municije i
osam puaka, a Zorka Adamovi 7 kragujevakih bombi i veu koliinu muni-
cije. U selu Boboljuscima bilo je 9 vojnikih puaka, a u Trubaru 28, 12 lovakih
puaka, 65 runih bombi i izvjesna koliina municije. Na podruju sela Kame-
nica mjetani su sakrili i sauvali 4 pukomitraljeza, 96 puaka i dovoljno mu-
nicije.
Na podruju Bosanskog Petrovca nijedna jedinica bive Jugoslovenske voj-
ske nije odbacila oruje. Meutim, pojedinci su kriom donosili oruje iz drugih
krajeva ili ga kupovali od vojnika u prolazu kroz selo. Tako je Duan Mirkovi
u Koluni donio jedan pukomitraljez sa dosta municije. Savo Pilipovi iz Vrtoa
sakrio je 6 puaka i nekoliko hiljada metaka, a Milo Pilipovi zvani Jajo 5 pu-
aka i 2 sanduka municije, dok je nekoliko drugih seljana imalo po jednu voj-
niku puku.
U krupskom srezu, u podruju Velikog Radia, raspala se komora 55. pje-
adijskog puka iz Bihaa. Tada su seljaci razgrabili oruje i municiju, kao i drugu
vojnu opremu, i odnijeli svojim kuama. Braa uro i Sro Trtica, omladinci,
tada su sakrili preko 20 puaka, ali im je otac naredio da dio podijele roacima
i susjedima to su oni i uinili, a za sebe zadrali etiri puke sa potrebnom mu-
nicijom.
60
I u ostalim krupskim selima poneki je vojnik uspio da donese puku
sa municijom i sakrije. U itavom srezu bilo je skriveno preko 80 vojnikih pu-
aka s dosta municije i ponekom runom bombom.
U novskom srezu, podgrmekom dijelu, bilo je veoma malo seljaka koji su
donijeli i sakrili oruje i municiju. Tako je u Rudicama i okolnim selima bilo sve-
ga 7 vojnikih puaka, a u drugim selima tek po jedna ili dvije.
Mjesni komitet KPJ u Bihau je na sastanku 17. aprila 1941, odranom na
Debeljai, nakon procjene situacije nastale kapitulacijom Kraljevine Jugoslavije
i rasulom njene vojske, i analize akcija na sakupljanju i skrivanju oruja, ocijenio
da s tom akcijom treba nastaviti, i . . . zakljuio da komunistima predstoji borba
i da e oni tu borbu morati i organizovati i povesti.. .,
61
> pa je takva odluka sa-
optena lanovima KPJ i SKOJ-a, a akcija na sakupljanju i sakrivanju oruja i or-
ganizovanju ilegalne partijske tehnike nastavljena je i narednih nedelja.
57) Ilija evo, Vratili smo se s orujem, Zb. DRVAR 1941-1945, knj. 1, str. 197-8.
58) Pero Jari, Razvoj ustanka u Tikovcu, Zb. BOS. GRAHOVO U NOR-u, strana 149-150.
59) Petar Veljkovi, pukovnik bive Jugoslovenske vojske je zarobljen kod Jajca i otjeran u logor
u Njemaku. U logoru se drao patriotski, zbog toga je bio proganjan i kanjavan, pa je dobar
dio zarobljenitva proveo, u kanjenikom logoru Bizmark na Maino liniji na Rajni.
Aleksa Nenadi, Opti podaci, Zb. BOSANSKO GRAHOVO U NOR-u, str. 15-16.
60) uro Trtica, Puke, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 559.
61) S. Odi, n. l., str. 87-89.
a i
Neposredno pred dolazak Nijemaca u Biha, neki lanovi KPJ i skojevci,
uspjeli su da sklone izvjesnu koliinu oruja. Tako je grupa skojevaca Slavka ar-
dina sakrila pukomitraljez, 8 puaka, 2 sanduka bombi i nekoliko pitolja. Pe-
rica Dikli, njegov brat Krsto i Toko Horvat su iz Zegara donijeli 6 puaka, 10
opasaa sa fieklijama i veu koliinu municije i sakrili na tavanu svoje kue u
centru Bihaa. A kada je Perica Dikli bio uhapen, poruio je svojima da to
oruje sa tavana prenesu u batu i tamo zakopaju. Kada su partizani novembra
1942. godine oslobodili Biha, ovo oruje je predano jednoj eti 2. krajike NOU
brigade. Grupa komunista: Vinko Markoti, Rudi Baumgertel, Nijaz Salihodi
i Robert ole sakrila je u tali advokata Joze Vujovia, roaka Markotievog, 6
puaka, 4 pitolja i sanduk municije, a potom prebacila i u dvoritu Roberta Sol-
ca zakopala. Komunisti Bihaa su tada uspjeli sakriti ukupno 1 pukomitraljez,
preko 50 puaka i veu koliinu runih granata, municije i pitolja. Dio ovog
oruja je ilegalnim kanalom preko Sokoca, zahvaljujui Fehimu Skopljaku, zva-
nom Crljenac, prebaen ustanicima na lapaki sektor.
621
Dujo Stoji iz Pritoke uspio je da sakrije pukomitraljez, sanduk municije,
nekoliko pitolja i bombi. Uoi bjekstva u Srbiju, prije ustanka, svojoj eni Staki
je pokazao mjesto gdje se nalazi skriveno oruje. Cim je poeo ustanak, ona je
o tome obavijestila borce sa Hrgara, koji su otkopali dragocjeno oruje. Ubrzo
su uestvovali u prvom osloboenju Ripa oktobra 1941. godine.
631
U drugim bi-
hakim selima tek poneki seljak uspio je da sakrije oruje i sauva ga do poetka
ustanka.
Na podruju sanskog sreza nije bilo jedinica bive Jugoslovenske vojske.
Tek poneki vojnik donio je oruje, sakrio ga do ustanka. Na itavom Lucipalan-
skom podruju koje obuhvata 11 sela bilo je skriveno svega 17 vojnikih i oko
25 lovakih puaka, 20 pitolja i samo 4 bombe. Na Jelainovakom podruju
koje obuhvata 6 sela i jo nekolika sela Sanice, pred ustanak je bilo 20 vojnikih
puaka, 22 lovake, 7 pitolja i 2 bombe. Na Japranskom podruju koje obuhvata
11 sela bila je samo 21 vojnika puka, 20 lovakih, 18 pitolja i 6 bombi.
641
Na podruju glamokog sreza ljudi su samoinicijativno sakrili preko 200 pu-
aka, 3 pukomitraljeza, znatan broj runih bombi i dosta municije. Vjerovatno
je bilo i vie oruja, jer je u napad na ustae u Glamou 30. jula 1941. krenulo
oko 2 000 ljudi.
Prema objavljenim lancima-sjeanjima i drugim izvorima, na itavom
ovom podruju bilo je sakriveno neto preko 1 360 vojnikih puaka, 41 puko-
mitraljez, 4 mitraljeza, vie stotina lovakih puaka dvocjevki i jednocjevki, vie
stotina runih bombi, znatne koliine puane municije, vie pitolja raznih ti-
pova (najee sa vrlo malo municije). S tim orujem krenulo se u ustanak na
ovom podruju.
Ve je reeno da su najprije njemake okupacione vlasti, a potom i ustake,
bezuslovno traile da se preda sve oruje i vojna oprema bive Jugoslovenske
vojske, prijetei da e za neizvrenje tog nareenja svakog kod koga nau oruje
- strijeljati. Zato su u svim srezovima mnogi predali po jednu vojniku ili lova-
ku puku, pitolj, vojniko odijelo ili dio vojne opreme, skrivajui preostalo. I
pored toga to su ustaama predali poneto od vojne opreme, esto se dogaalo
da su te iste seljake ustae hapsili i ubijali. Prvi takvi sluajevi uticali su da se
jo bolje sakriju i sauvaju oruje i oprema.
651
injenica da orujem mogu da se
odupru ustaama, ohrabrivala je sve one koji su imali skriveno oruje, koje im
62) S. Odi, n. l, str. 87.
63) Jovo Sevo, Premoavanje bratoubilakih ponora, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 861.
64) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 74-76.
65) Autor je 23. juna 1941. otiao u selo Teoak, zatekao je mnoge ljude skrivene u umi, gdje su i
spavali. Slino je bilo i u nizu drugih sela, prema lancima i sjeanjima objavljenim u krajikim
zbornicima NOB.
je u veini sluajeva i spasilo glave. Ovo naroito vai za podruje Bosanskog
Grahova na kojem je skriveno najvie oruja.
Ljudi, a posebno Srbi skrivali su oruje jer su imali gorko iskustvo iz pro-
losti. Znali su da e im oruje kad tad biti neophodno. Komunisti su, pak, skri-
vali oruje zbog neminovne borbe s faistikim okupatorima i ustaama.
Bilo je sluajeva da su pojedinci sakrili oruje, ali da su ih ustae uhvatili
i ubili, pa je ostalo zakopano i nakon rata Tek po neko od ovog oruja sluajno
je otkriveno u ratu ili kasnije.
3. Neposredne pripreme za borbu
Ve prvi dani okupacije otkrili su naim narodima novi poredak, koji je
sprovodio okupator sa svojim slugama. Politika zavaanja naih naroda i narod-
nosti, njihovo fiziko istrebljivanje bez obzira na politiku pripadnost, genocid
prema Srbima, Jevrejima i Romima koji je ve ljeta 1941. godine poprimio ne-
viene razmjere i, konano, masovni pokolj Srba na teritoriji tzv. NDH jula-av-
gusta 1941. godine, najubjedljivije su pokazali naim narodima da se moraju dii
na ustanak i spasiti od potpunog fizikog istrebljenja. Svijest o nunosti te borbe
irila se, prije svega, strpljivim i upornim radom komunista koji su, politiki dje-
lovali i pripremali narod za ustanak.
Sazrevala je i spoznaja u naih naroda o teini i irini izdaje vrhova Kralje-
vine Jugoslavije. Raslo je razoaranje u graanske politike partije i njihovo vod-
stvo, to je za posljedicu imalo okretanje naroda prema Komunistikoj partiji Ju-
goslavije, koja je i prije okupacije upozoravala narod na opasnost koja mu prijeti
od nacistike Njemake i faistike Italije, i koja je jedina ostala s narodom, vr-
ei svestrane vojne i politike pripreme za borbu protiv okupatora i njihovih
slugu.
S obzirom na to daj e okupator sa ustaama stavio Srbe, Jevreje i Rome van
zakona i pristupio njihovom ekonomskom, a ubrzo i fizikom unitavanju i ist-
rebljivanju, i pripreme za oruanu borbu protiv njih na ovom podruju, vrene
su, prije svega, u srpskim selima.
Neosporno je da su objektivni meunarodni vojni i politiki uslovi bili zna-
ajni za borbu naih naroda protiv okupatora i njihovih slugu: napad Njemake
na SSSR i vezivanje glavnine njemakih vojnih snaga na istonom frontu; pred-
vialo se da e se pored SSSR i Engleske boriti protiv nacistike Njemake i fa-
istike Italije i demokratske snage SAD i drugih zemalja. To se poelo ostvari-
vati u 1941. godini, a zatim je slijedilo stvaranje Antihitlerovske koalicije SSSR,
Engleske i SAD.
Meutim, da bi se digao ustanak, potrebno je da postoje unutranji uslovi
koji to omoguavaju, a u okupiranoj i raskomadanoj Jugoslaviji stvoreni su ve
u ljeto 1941. godine.
Ve na Majskom savjetovanju 1941. odranom u Zagrebu, na CK KPJ je ana-
lizirana situacija u raskomadanoj zemlji, pa je u zakljucima savjetovanja za pod-
ruje Bosne konstatovano:
. . . U Bosni harae tzv. hrvatske ustae. U toj pokrajini oni su stvorili pravu
strahovladu i preki sud. Moda nije nigde tako razularena hajka protivu Srba
kao u Bosni. Frankovci hukaju muslimane i Hrvate na Srbe, raspiruje se nacio-
nalna mrnja, koja e imati tekih posljedica za narode u Bosni, ako se tome ne
stane na put. Suzbijanje sejanja te mrnje, raskrinkavanje frankovakih izdajnika
pred narodima Bosne, borba protivu uzurpatora i okupatora u Bosni, borba za brat-
stvo naroda - to je sada najprei zadatak komunista u Bosni.
66
' (Podvueno u ori-
ginalu, nap. BB.)
Sprovodei u ivot zakljuke Majskog savjetovanja CK KPJ, Pokrajinski ko-
mitet KP Ja Bosnu i Hercegovinu je odraosjednicu na kojoj je njegov sekretar
Iso Jovanovi, koji je prisustvovao savjetovanju u Zagrebu, prenio osnovne za-
kljuke. Pokrajinski komitet je tada formirao svoju Vojnu komisiju u sastavu:
Ugljea Danilovi^ predsjednik, i Mahmut Buatlija, Slobodan Princip Seljo i Mi-
lutin urakovi, lanovi.
67
Ubrzo, 8. juna 1941, u Banjoj Luci na ehitlucima odr-
ano je oblasno partijsko savjetovanje. uro Pucar Stari, lan CK KPJ i PK KPJ
za BiH, upoznao je uesnike savjetovanja sa ocjenama stanja u zemlji, a potom
objasnio usvojenu liniju Partije da se priprema i povede oruana borba protiv
okupatora i njegovih slugu. Analizirane su dotadanje pripreme, odlueno da se
prikupe potpuniji podaci o skrivenom oruju, dogovoreno da se razgovara sa lju-
dima koji e biti spremni za borbu, itd. Na savjetovanju je odreena Vojna ko-
misija Oblasnog komiteta KPJ u sastavu: Kasim Hadi, predsjednik, Josip Ma-
ar, zamjenik predsjednika i lanovi Osman Karabegovi i Branko Babi Slove-
nac. Ovom savjetovanju sa podruja o kojem je rije, prisustvovali su samo Lju-
bo Babi iz Drvara, Mio urlan iz Novog i Velimir Stojni, ali kao predstavnik
MK KPJ Prijedor, poto je tada tamo ivio.
68
' Zbog toga krupska, petrovaka i bi-
haka partijska organizacija nisu odmah bile upoznate sa zakljucima sa ovog
vanog savjetovanja.
Nekoliko dana kasnije, 12. juna 1941, uhapeni su prvi komunisti sa ovog
podruja. Poto su ustake vlasti spremale proslavu sv. Ante, tj. imendan PA VE-
LIA, u Bihau su 13. juna 1941. iz preventivnih razloga uhapsili veu grupu Srba
graana i komunista Srba: Duana Kugu, Milana Obradovia i edu Gavrilovia,
studente, Miu Pjevaa, nezaposlenog slubenika, lanove KPJ i jo neke. Meu-
J tim, kako su narednih dana oekivali dolazak prvog velikog upana Velike Zupe
Krbava i Psat u Bihau - Ljubomira Kvaternika, istaknutog ustau, uhapena je
nova grupa komunista: Stipo Butorac, Drago Deli, lanovi KPJ, kao i vea grupa
Srba skojevaca: Drago Bilbija, student, Vojo Pjeva, radnik, oro uki, Brano
Cvjetianin, uro Funduk, Vlado Funduk, Nada Beokovi, student, Stana Sue-
vi, student, zatim Salomon Moni Kavezon, student - Jevrej, i jo neki.
Dan-dva nakon dolaska velikog upana, na slobodu su puteni uhapeni Hr-
vati i Muslimani. Tih dana, najvjerovatnije ba kad je doao veliki upan u Biha,
15. juna, po njegovom nareenju iz Kule je izvedena jedna grupa vienrjih Srba
graana: Dimitrije Petrovi, direktor gimnazije, Mihajlo Vujatovi, profesor, dr
Milan Vojvodi, bivi predsjednik Okrunog suda, dr Duan Matavulj, ljekar, Mi-
hajlo Mandi, inenjer, Veljko Mandi, knjiar, Jovo Kozomori, trgovac, arko
Kozomori, trgovac, Ilija Bilbija, trgovac, Pero Hrvaanin, vlasnik pilane, Risto
Savi, trgovac, uro Kora, slubenik Okrunog suda i jo neki, kao i komunisti
braa Mio i Vojo Pjeva, pa su svi ubijeni iznad peine kod Risovca i potom u
nju baeni. Bila je to prva vea grupa graana Srba koju su ustae pobile u Bi-
hau, kao i prvi komunisti Srbi koji su ubijeni na ovom podruju.
69
'
Nedjelju dana nakon savjetovanja u ehetlucima, oko 15. juna, u Banju
Luku je doao Mahmut Buatlija, lan Vojne komisije Pokrajinskog komiteta
KPJ za BiH i na istom mjestu pored Banje Luke odrao sastanak sa lanovima
66) Zakljuci majskog savjetovanja CK KPJ u Zagrebu.
Arhiv SK BiH, zbornik, tom III, str. 9.
67) Dr Zdravko Antoni, ehitluki dogovori u sklopu optih priprema za ustanak u Bosni i Her-
cegovini i Jugoslaviji 1941. godine, Zb. Sehitluci 1941, str. 13.
68) Muharem Beganovi, Pripreme, uesnici, tok i zakljuci ehitlukih savjetovanja, isto, str. 44-48.
69) Slavko Odi n. l.
Grupa komunista Bihaa, kazivanje autoru 20 XI I 1959. Isto, kazivanje 4. i 5. VI 1967. godine;
Stipo Butorac, kazivanje autoru 21. XI I 1959, i Cedo Kaji, kazivanje autoru 4. 7. 1960.
Oblasne vojne komisije, na kojem je istaknuta potreba da se to vei broj ljudi
angauje u pripremi za borbu i da se formiraju grupe boraca za izvoenje diver-
zija na vanijim objektima u gradovima, oko pruga .. ,
70)
Zakljueno je da se od-
mah u srezovima u kojima su postojale partijske organizacije formiraju sreska
vojna povjerenitva, a tamo gdje je partijska organizacija bila manje brojna, tre-
balo je odrediti povjerenike za rukovoenje neposrednim pripremama za bor-
bu. Tada su odreeni slijedei vojni povjerenici za srezove: bsanskograhovski
- yubo Babi, petrovaki - Ilija Doen, bosansko-novski - Mio Surlan, krupski
- Ale Terzi, bihaki - Stipo Butorac, kljuki - Radenko Stojni. Na sastanku je
zakljueno da Osman Karabegovi obie partijske organizacije u Prijedoru, Bo-
sanskom Novom, Bosanskoj Krupi i Bihau, a Velimir Stojni u Kljuu i Drvaru,
da partijskim rukovodstvima u tim mjestima prenesu zakljuke sa oba ehitlu-
ka savjetovanja.
71
'
Odmah poslije toga Osman Karabegovi je otputovao u Prijedor i 18. juna
sastao se sa Velimirom Stojniem, upoznao ga sa direktivama partijskog ruko-
vodstva: da je odreen za vojnog povjerenika za prijedorski srez, da to hitnije
prenese partijskim organizacijama u Kljuu, Petrovcu i Drvaru direktivu za pri-
preme borbe. Istog dana Osman Karabegovi je doputovao u Biha, ubrzo se sa-
stao sa sekretarom Mjesnog komiteta Salihom Muanoviem, organizacionim
sekretarom Stipom Butorcem i lanom komiteta Fahrom Miiem. Prenio je
direktive sa savjetovanja CK KPJ u Zagrebu, sa oblasnog savjetovanja na ehit-
lucima i zakljuke Oblasne vojne komisije.
721
Karabegovi je upoznao prisutne
. . . Da Njemaka priprema rat, daj e to neminovno, da vjerovatno predstoji mo-
gunost napada na SSSR i da napad na SSSR za komuniste znai dan ustanka.
Tom prilikom Stipo Butorac je odreen za sreskog vojnog povjerenika. la-
novi bihakog Mjesnog komiteta KPJ upoznali su Karabegovia sa situacijom u
Bihau: uhapena je prva vea grupa graana i meu njima nekoliko komunista
Srba, otjerani su na Risovac, tamo ubijeni i baeni u jamu. Stipe Butorac i jo
neki Hrvati i Muslimani komunisti bili su u zatvoru dva-tri dana, a zatim puteni
na slobodu, dok su Srbi zadrani u zatvoru.
Karabegovi je zbog takvih postupaka vlasti NDH u Bihau savjetovao da
Komitet iz bezbjednosnih razloga treba da na vrijeme ima to potpunije podatke
o namjerama ustake vlasti u gradu i okolini, i da u tom smislu treba da prikuplja
obavjetajne i druge podatke preko svojih ljudi koji e se privremeno zaposliti
u ustanovama vlasti NDH u Bihau.
731
Istog dana iz Bihaa otputovao je u Bo-
sansku Krupu i sekretaru Sreskog komiteta KPJ Ali Terziu prenio istovjetne za-
datke, a zatim produio u Bosanski Novi, gdje je isto uinio na sastanku sa la-
novima tamonjeg Sreskog komiteta KPJ.
Stipo Butorac je 22. juna, na sam dan napada Njemake na SSSR, u gradu
susreo skojevca Savu Popovia, upoznao ga je sa situacijom i direktivama i za-
duio za vojnog povjerenika za Ripa, Hrgar i okolna sela. Stupio je u vezu sa
Fadilom eriem, lanom KPJ, koji se kao rezervni oficir naao u domobranskoj
jedinici u Bihau, i preneo mu zadatak da radi na pridobijanju oficira i vojnika.
741
U drugoj polovini juna u zatvoru u Bihau nala se vea grupa lanova KPJ i
SKOJ-a, koju je 22. juna oko 11 sati iz zatvora iz Kule pustio ustaki natporunik
Enver Kapetanovi. Na osnovu onoga to im je govorio prilikom putanja, pro-
70) Muharem Beganovi, n. l, str. 48-49.
71) Osman Karabegovi, Velimir Stojni, Pripreme za oruani ustanak u Bosanskoj krajini, Zb.
KRAJIKE BRI GADE str. 51-52.
72) Velimir Stojni, Formiranje vojnog povjerenitva za kljuki srez i elije KPJ, Zb. SREZ KLJU
u NOB, knj. 1, str. 712-713.
73) Stipo Butorac i grupa komunista Bihaa, kazivanje autoru 4. juna 1967, str. 25-27.
74) Fail Seri, uitelj, rodom iz Bosanske Dubice kao politiki komesar Kozarake proleterske
ete Proleterskog bataljona Bosanske krajine poginuo na Motajici juna 1942. godine. Proglaen
za narodnog heroja Jugoslavije.
izlazi da je Kapetanovi mislio da e SSSR za kratko vrijeme slomiti Njema-
ku.
75
' Po izlasku iz zatvora, dogovorili su se da se poslije podne nau u gornjim
Boriima. Niko se nije krio, ve su javno proli gradom. Bilo ih je vie oa 10 la-
nova KPJ i SKOJ-a. Sastankom je rukovodio Strahinja Radeti, lan Mjesnog ko-
miteta KPJ, zaduen zarad sa omladinom. Radeti je upoznao prisutne daj e Nje-
maka napala SSSR, da e se rat brzo zavriti i da treba ekati razvoj dogaaja.
Neki omladinci su htjeli da idu u Liku, ali ih je Radeti od toga odvratio i rekao
da treba da budu kod svojih kua.
76
' Nakon sastanka, na prijedlog nekih drugova
Muslimana, Radeti se sakrio u kui jednog druga, dok se ostali nisu skrivali, bili
su kod kua, ak su ili u posjete, slobodno. im su veliki upan i drugi ustaki
funkcioneri saznali da su komunisti puteni iz Kule, naredili su da se ponovo po-
hapse. Pod pritiskom roditelja, veina ih se javila na poziv vlasti. Orunici ili po-
licajci odveli su ih ponovo u zatvor, poslije podne 22. juna 1941. godine.
77
'
Narednog dana ustae su u Bihau uhapsile veu grupu komunista, ovog
puta Hrvate i Muslimane, meu kojim sekretara Saliha Muanovia i StipuJ3u-
torcau organizacionog sekretara Mjesnog komiteta KPJ i sfeskog vojnog pvje-
renika, Pericu Diklia, Envera Redia, Dragu Delia, Mehmeda Midia, Smaila
Delia, Jozu Kralja, Remziju Krdalia, Reura Krdalia, Tonu Vepra, komuniste,
kao i dvojicu radnika koji su kao komunisti bili hapeni jo 1932. godine.
78
'
Slijedeeg dana, 24. juna 1941, rano izjutra, ustae su uz saradnju orunika
i policajaca sakupili sve Srbe i Jevreje zateene u Bihau i sproveli ih na nogo-
metno igralite kluba Jedinstvo. Tada je iz grada protjerano oko 1 200 Srba i
Jevreja (ljudi, ena, djece, staraca i starica, bolesnih, nepokretnih), a sva njihova
imovina: kue, stanovi, namjetaj, hrana, stoka i drugo bilo je oduzeto i dodije-
ljeno pojedinim ustaama ili njihovim pristalicama. Kamionima koje im je sta-
vila na raspolaganje italijanska komanda u Bihau, svi internirani Srbi i Jevreji
graani Bihaa, prebaeni su preko Lapca u Kulen Vakuf, a potom na podruje
Bosanskog Petrovca i okolnih sela, gdje su rasporeeni po kuama, a neki od-
vedeni u zatvor.
79
'
Nou 28/29. juna 1941. godine ustae su u dva kamiona utovarili jednu gru-
pu uhapenih Srba komunista i ostalih graana i povezli ih prema Skoaju i kod
Bukovca pobili. U ovoj grupi su bili lanovi KPJ Strahinja Radeti (bio i lan MK
KPJ), Duan Kuga, Milan Obradovi, zatim, skojevac Drago Bilbija, sva etvorica
studenti, i jo neki, kao i stari Biani Ilija uki, pekar, Ljubomir Banjeglav,
runtovniar, braa Pero i Duan Stupar, trgovci, i grupa seljaka iz okoline Bi-
aa. Prilikom prevoenja Duan Kuga je uspio da odvee icu, iskoi iz kamiona
i otisne se niz strminu u dragu i sakrije se u trbaki buk. Meutim, kada je po-
kuao da iz Bihaa nabavi propusnicu za Beograd, izdajom je otkriven. Kada su
ga ustae potom pokuali da uhvate, skoio je u rijeku Unu, gdje su ga u vodi
ubili.
Devetnaestog jula 1941. godine ustae su u Bihau uhapsile novu grupu ko-
munista i skojevaca Hrvata i Muslimana: edu Kajia, njegovog brata Mirka, za-
75) Enver Kapetanovi je 22. juna 1941. godine doao u Kulu, prvo prijetio uhapenim komunisti-
ma, a onda im rekao mar napolje. I dalie se kolebao, 7-8 puta otkljuavao je i zakljuavao
prostoriju u kojoj su bili zatvoreni bihaki komunisti, traio da mu daiu asnu rije da ga nee
strijeljati kad zavlada komunizam, to su uhapeni uglas izgovorili. Taaa im je Kapetanovi dao
po cigaretu, zapalili su i on ih je potom pustio, pa su iz Kule otili kuama. (Kazivanje Cede Gav-
rikma, sekretara Mjesnog komiteta SKOJ-a koji je bio u toj grupi uhapenih, 4. jun 1967, str.
76) Stevo Rakuli, kazivanje autoru 15. nov. 1962, str. 12-14.
77) Husref Redi, Mladi crveni grad, Zb. PODGRME U NOB, knj. 1, str. 117-118
78) Stipo Butorac, kazivanje autoru 21. XI I 1959, str. 18-19.
S. Odi, n. rad, str. 99.
79) Izvjetaj Zapovjednitva Bosanskog divizijskog podruja od 10. jula 1941. godine. Zbornik, tom
IV, knj. 1, str. 523-524.
Cedo Gavrilovi, kazivanja autoru 4. juna 1967, str. 32-33.
tim, Rudija Raumgertla, Vinka Markotia, Husrefa Redia, Stipu Josipovia,
Bracu Ivkovia, Slavka ardina, Danu Krljia, Pipana Stjepana, Roberta olcal
dok su oca uhapene brae Cede i Mirka Kajia - Ivana Kajia, do tada uprav-
nika zatvora (Kule), smijenili s dunosti.
801
Hapenjem najistaknutijih komunista
i skojevaca Bihaa svaki rad je zamro, ba kad je trebalo da se organizuju pri-
preme za oruanu borbu protiv okupatora i ustaa, to je, nema sumnje, imalo
negativan uticaj na poetak, organizovanje i razvoj borbe u samom bihakom
srezu, i dovelo do toga da srez koji je u ovom podruju imao najvie lanova KPJ
i SKOJ-a, budu bez aktivnosti komunista koja je postojala u ostalim srezovima
sa ovoga podruja.
*
Po povratku iz Bihaa, Osman Karabegovi je 18. juna prenio direktivu Ali
Terziu, sekretaru Sreskog komiteta KPJ za Bosansku Krupu, i od tada vojnom
povjereniku za srez Bosanska Krupa. Narednih dana Terzi je za seoske vojne
povjerenike odredio: za Blatnu - Simu Bj el i ca, za Ivanjsku - Dragana Joviia,
za Suvaju - Sgjaj Vulina i za Veliki i Mali Radi - Simu Santraa.
81
'
KarabegovIcjFpoTom u Bosanskom Novom saoptio Mii urlanu daje od-
reen za sreskog vojnog povjerenika i prenio mu zadatke. Mio urlan, istovre-
meno sekretar Sreskog komiteta KPJ za Bos. Novi, zajedno sa drugim lanovima
Sreskog komiteta i partijskim organizacijama, poeo je organizovanje mree
seoskih vojnih povjerenika, pa ie u podgrmekom dijelu novskog sreza za po-
vjerenike odredio: za Rujiku i aavicu - Milana Liinu i za Blagaj - Ljubana
kondria, kao i jo nekolicinu za druga sela podkozarskog dijela novskog
sreza.
82
'
Nakon to je 18. juna dobio zadatak da prenese direktivu o formiranju sres-
kih i seoskih vojnih povjerenika u kljukom, petrovakom i grahovskom srezu,
Velimir Stojni je 19. juna doao u Hripavce kod svog brata Radenka Stojnia,
uitelja, i saoptio mu da je odreen za vojnog povjerenika kljukog sreza. Na-
rednog dana Velimir Stojni je u Kljuu formirao i partijsku organizaciju u sa-
stavu: Radenko Stojni, sekretar, Dmitar Dragi i Ivica Blaevi, lanovi.
83
'
Stojni je narednog dana produio za Drvar i u selu Pasjak, u kui Rajka Bos-
nia, 22. juna 1941. odrao sastanak sa Ljubom Babiem, kojem je saoptio da
je odreen za vojnog povjerenika za bosansko-grahovski srez. Istog dana, nakon
to su saznali da je Njemaka napala na SSSR, kasno navee odran je sastanak
sreskog komiteta KPJ za Bosansko-grahovski srez kojem su prisustvovali: Ni-
kola Ko^Vaso_Triki, Milo Bauk, Milan Bursa i Ljubo_Babi, kada ih je Ve-
limir Stojni upoznao sa najnovijim direktivama, govorio o potrebi ubrzanja
rada s obzirom na napad Njemake na SSSR, da se nedvojbeno ide u susret oru-
anoj borbi s okupatorima i ustaama. Narednih dana Ljubo Babi je ostale la-
nove Sreskog komiteta zaduio za pojedina podruja, i to: Miloa Bauka za Crv-
ljivicu i Zaglavicu; Milana Bosnia za Trubar, Cvjetni, Mrtin Brod i druga okol-
na sela; Obrada Banjca za ipovljane i okolna sela; Jovu Kecmana za Prekaje,
Mokronoge i okolna sela; Nikolu Kotlu za Drvar, Kamenicu, Vrtoe i Bastase,
kao i za podruje Bosanskog Grahova i sela te optine. Za seoske vojne povje-
renike odreeni su: Pero Moraa za Gruborski Naslon, Rade Zori za Podbrinu,
Rajko Bosni i Joa Damjanovi za Podove, Gojko Rodi za ipovljane, Obrad
Malbai za Nagrade, Ilija Miljevi za Selo Drvar, Bogdan Peanac za Vrtoe,
80) S. Odi, n. CL, str. 101-2; Cedo Kaji, kazivanje autoru, 4. jula 1960, str. 11; S. Odi, Vinko Mar-
ko ti, kazivanje autoru 20. XI I 1959, str. 55-59.
81) Ale Terzi, n. l, str. 300; Osman Karabegovi, Velimir Stojni, n. l, str. 51-53.
82) O. Karabegovi, V. Stojni, isto.
83) Velimir Stojni, Formiranje vojnog povjerenitva za kljuki srez. . . , Zb. SREZ KLJU U NOB,
knj. 1, str. 712-714.
Vaso Triki i Jole Mari za Trnjak, Nikola Trnini za Boboljuske, Pero Bolti za
Trubar, Marko evo za Oijevo, Pero Pilipovi za Cvjetni, Duan Kmeta za Pei,
Simo Baji za Rasenovce, Branko Vidovi za Vidovie, Mirko Radinovi za Zebe,
Vlado i Duan Prpa za Tievo, Nikola Gai za Peulje, Pero Bursa za Kamenice
i Milo Poli i Milo Tica za podruje optine Prekaja glamokog sreza. Od svih
ovih povjerenika samo etvorica nisu bili lanovi KPJ: Vlado i Duan Prpa, evo
i Pero Pilipovi.
84
' U cilju prenoenja ove direktive Ljubo Babi je u Kamenici
odrao sastanak sa jednim brojem drvarskih i grahovskih lanova KPJ.
85
'
Poto je Stojni hitno morao u Prijedor gdje je bio sreski vojni povjerenik,
s obzirom na novonastalu situaciju, Ljubo Babi je primio zadatak da direktivu
o formiranju sreskog i seoskih vojnih povjerenika prenese Iliji Doenu, u petro-
vakom srezu, to je narednih dana i uinio. Ilija Doen je za seoske vojne po-
vjerenike odredio: za Bukovau - Tomu Morau, za Bravski Vaganac i Janjile -
Lazara Doena, za Drini - Jovu Kecmana ucu, za Krnjeuu - Radivoja Rodia,
za Medeno Polje i Bjelaj - Mahmuta Ibrahimpaia, za Rainovac, Smoljanu,
Kapljuv i Skakavac - Zdravka elara, za Vedro Polje - Milana upa i za Petrovac
- Voju Kreu.
86
'
Poto u sanskom srezu nije bilo partijske organizacije, nije ni odreen sreski
vojni povjerenik, kao ni za glamoki srez. Zbog toga u ova dva sreza niko nije
odreen ni za seoskog vojnog povjerenika, pa se na ta podruja djelovalo sa sus-
jednih srezova; na sanski srez sa krupskog i novskog, a na glamoki sa podruja
Drvara.
Sreski i seoski vojni povjerenici imali su zadatak da prikupe podatke o tome
ko ima skriveno i kakvo oruje i drugi vojni materijal, kako se uva, u kakvom
je stanju. Zatim, da provjere kakvi su ljudi koji skrivaju to oruje, da li ima ak-
tivnih i rezervnih oficira i podoficira. S njima je trebalo porazgovarati, vidjeti da
BROJNI PREGLED
sreskih i seoskih vojnih povjerenika KPJ
SREZ Naselja
Povjerenici
za sela SREZ Naselja
sreski seoski
za sela
1. BIHA 52 1 2 4
2. BOS. PETROVAC 24 1 8 13
3. BOS. GRAHOVO (Drvar) 40 1 27 27
4. BOS. NOVI (podgrmeki dio) 31 1 2 3
5. BOS. KRUPA
65 1 4 4
6. SANSKI MOST
7. KLJU 58 1 ?
8. GLAMO 30 - 2 5
S V E G A : 371 6 45 56
84) Ljubo Babi, Pripreme za ustanak u Drvarsko-grahovskom kraju, Zb. Krajike brigade, str.
66-67; Nikola Kotle, kazivanje autoru 18. dec. 1984.
Ljubo Babi, pripreme za ustanak u Drvarsko-grahovskom kraju, Zb. KRAJIKE BRIGADE, str.
6667.
Milo Poli, Pripreme i razvoj ustanka na podruju prekajske optine, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 170.
Milutin Moraa, Ustaniki dani u Drvaru, isto, str. 14.
85) Milo Poli, n. l., str. 169.
86) Ratko Kreco bio je znatno ranije otiao iz. Petrovca u Zavidovie kod sestre gdje su ga ustae
uhvatili i otjerali u logor Jasenovac, gdje je ubijen. Kazivanje Jove Kecmana Suce, lana Sreskog
komiteta KPJ petrovakog sreza autoru, 5. XI I 1984.
li su spremni za borbu, ukoliko su naklonjeni - raunati na njih, dati im odre-
ene vojne dunosti. Iako je rad sreskih vojnih povjerenika i seoskih vojnih po-
vjerenika kao organa partijskog rukovodstva u srezu bio veoma znaajan, par-
tijska rukovodstva radila su i na drugim zadacima koje je nametala situacija.
87
'
Organizovanje sreskih i seoskih vojnih povjerenika pri komitetima KPJ na
podruju Bosanske krajine, bila je osobenost sa ovoga podruja, poto u drugim
oblastima Bosne i Hercegovine takva mrea nije organizovana.
88
'
Na podruju koje ima oko 371 naselje, bilo je samo 50 vojnih povjerenika
- 6 sreskih, ostalo seoskih, od kojih neki i za vie sela. Samo 15,09 odsto svih na-
selja bilo je pokriveno ovom mreom vojnih povjerenika.
Meutim, poto je sreski vojni povjerenik u Bihau Stipo Butorac uhapen
nakon 5 dana od primanja tog zaduenja, uspio je da zadui samo dvojicu dru-
gova. Njegovim hapenjem 23. juna 1941. prestao je rad bihakog sreskog vojnog
povjerenika, dok je aktivnost dvojice povjerenika bila bez veze s bilo kakvim
partijskim rukovodstvom. Sreski vojni povjerenik kljukog sreza, Radenko Stoj-
ni, vjerovatno je neke drugove zaduio za pojedina naselja, ali posljeratna ist-
raivanja to nisu mogla otkriti, jer je dosta njegovih poznanika bilo ubijeno u ma-
sovnom pokolju Srba jula-avgusta 1941. godine u Kljuu i okolini. I sam Raden-
ko Stojni bio je uhapen 11. jula 1941, tako da je i u ovom srezu rad vojnih po-
vjerenika, makar i kratkotrajan, ako su postojali, ostao nepoznat.
Jo u toku aprilskog rata, a naroito poslije njegovog zavretka, svojim ku-
ama su se vratili mnogi radnici koji su radili irom zemlje. Meu njima je bilo
dosta i onih koji su na radilitima i u rudnicima uestvovali u sindikalnom i re-
volucionarnom pokretu. Neki od njih su bili simpatizeri KPJ, neki lanovi KPJ ili
SKOJ-a, a mnogi lanovi Ujedinjenih radnikih sindikata (URS) i uesnici u traj-
kovima kojih je u godinama pred rat i okupaciju zemlje bilo dosta. Vraali su
se i aci, studenti i pojedini slubenici. Vraali su se i pojedini aktivni i rezervni
oficiri i podoficiri bive Jugoslovenske vojske i andarmi iz krajeva koje su oku-
pirali Bugari ili Maari, a i sa drugih teritorija NDH, jer su ih ustae otpustili iz
slube. Njihov povratak u rodni zaviaj u to teko vrijeme bio je veoma znaajan.
U prvim mjesecima okupacije i ustake vlasti, razumije se i kasnije, najzna-
ajniju ulogu u politikom djelovanju u krajikim selima imali su lanovi KPJ,
njeni simpatizeri i lanovi SKOJ-a, kao i brojni rodoljubi koji su se vratili u za-
viajna sela, bilo da su protjerani iz krajeva gdje su do tada ivjeli (na primjer,
u Vojvodini), bilo da su se sklonili iz gradova. Iako su bili malobrojni u odnosu
na ostalo stanovnitvo, njihova uloga u organizovanju ustanka, a kasnije u vo-
enju narodnooslobodilake borbe u ovoj oblasti bila je veoma znaajna. Bili su
to, izmeu ostalih, i: Zdravko Celar, Gojko Rodi, Milan Liina, Milutin Moraa,
Milan Zori, Pero Moraa, lanovi KPJ, a simpatizeri i rodoljubi: Slavko Rodi,
Petar Vojnovi, urin Predojevi, Petar kundri, Mio Kolundija i jo mnogi
drugi.
4. Aktivnosti KPJ poslije napada nacistike Njemake na SSSR
Napad Njemake na Sovjetski Savez 22. juna 1941. presudno je uticao na da-
lji razvoj vojnopolitike situacije u okupiranim podVujima Jugoslavije.
Centralni komitet KPJ, iji se najui dio nalazio u Beogradu, ve je 22. juna
1941. odrao sjednicu na kojoj je razmotrena situacija nastala napadom Njema-
ke na Sovjetski Savez, a povodom toga izdao proglas radnicima, seljacima i gra-
87) V. Stojni, Formiranje vojnog povj ereni tva.... str. 713.
88) Dr Duan Luka, Izvravanje zadataka koji su postavljeni na ehitlukim savjetovanjima u
Bosanskoj krajini, Zb. Sehitluci 1941, str. 107.
danima Jugoslavije. U proglasu se kae da je KPJ znala da njemaka priprema
rat protiv Sovjetskog Saveza i itavog radnog ovjeanstva, da su faisti preko
radija najavili krvavi pokolj komunista, da KPJ prihvata borbu jer je takvu
borbu oekivala i za nju se spremala. Narodi Sovjetskog Saveza ne brane samo
svoju zemlju ve spasavaju ovjeanstvo da ga iznova ne zadesi srednjovjekovni
mrak i ropstvo. Borba sovjetskih naroda je borba za ostvarenje i konanog so-
cijalnog i nacionalnog osloboenja itavog ovjeanstva. Zato je ta borba i
naa borba, koju smo duni poduprijeti svim snagama, pa i svojim ivotima.
Centralni komitet KPJ u proglasu poziva radnike da sprijee da se Jugoslavija
pretvori u bazu za snabdijevanje faistikih armija, pa potom svim porobljenim
narodima Jugoslavije istie da je borba Sovjetskog Saveza ujedno i borba za nji-
hovo osloboenje i nezavisnost.
891
Radi rukovoenja borbom Politbiro CK KPJj e 27. juna 1941. godine, um-
jesto Vojnog komiteta, formiranog na Majskom savjetovanju u Zagrebu, organi-
zovao Glavni tab Narodnooslobodilakin partizanskih odreda Jugoslavije (NO-
POJ) u koji su uli lanovi Politbiroa, dok je za komandanta odreen generalni
sekretar KPJ Josip Broz Tito.
901
Politbiro CK KPJ odrao je pod rukovodstvom generalnog sekretara KPJ
Josipa Broza Tita 4. jula 1941. godine u Beogradu novu sjednicu na kojoj je od-
lueno da se od sabotaa i diverzija pree na opti ustanak; da ranije organizo-
vane udarne grupe i vei broj komunista izau na teren, obrazuju narodnoos-
lobodilake partizanske odrede (NOP odrede) i otponu dejstva; da se u NOP od-
redima postave politiki komesari kao predstavnici Partije i naroda; da se u po-
jedine pokrajine upute lanovi CK KPJ sa izvanrednim ovlaenjima u vezi sa
organizacijom ustanka; da se pokrene list - organ Glavnog taba NOP odreda Ju-
J goslavije i narodima Jugoslavije uputi poziv na ustanak. Razraeni su i plan raz-
vitka partizanskih operacija u Srbiji i plan stvaranja slobodne teritorije u zapad-
nom dijelu Srbije.
911
Napad Njemake na SSSR je istovremeno pokrenuo itav policijski aparat
Njemake, Italije i ustake NDH protiv svih koji su bili eksponirani kao komu-
nisti. Ve je bilo rijei da su tog dana, 22. juna 1941. godine, kao i narednih, us-
lijedila hapenja grupa komunista.
Istog dana kada je Njemaka napala na SSSR, poslije podne, Oblasni komi-
tet KPJ za Bosansku krajinu odrao je sastanak sa Sitarima ispod ehitluka, u
sastavu: Kasim Hadi, Branko Babi, efket Maglajli, Ivica Maar, sekretar
Oblasnog komiteta SKOJ-a i Stojan Kovaevi (uro Pucar je tada bio u Sara-
jevu). Ocijenjeno je da e uslijediti brz slom Njemake i skori dolazak sovjetskih
trupa i u Bosansku krajinu, da e se okupacione i ustake vlasti okomiti na ko-
muniste, pa je istaknuto kao najvaniji zadatak - ouvati partijski kadar: . . . da
su sazreli svi uslovi za oruani otpor okupatoru, pa je zakljueno daj e potrebno
ubrzati pripreme za oruanu borbu. Ponovo su analizirani zakljuci osmojun-
skog savetovanja na Sehitlucima i . . . odlueno da se u gradovima odmah pri-
stupi revolucionaroj aktivnosti i diverzantskim akcijama protiv okupatora. Za-
kljueno je da treba napadati na neprijatelja, na njegove vojne objekte, skladita,
na komunikacije, vanije privredne objekte, sredstva veza i slino. Meutim, ove
direktive tada niko od prisutnih nije uspio da prenese na partijska rukovodstva
i sreske vojne povjerenike, poto su uslijedila hapenja i banjalukih komunista,
meu kojima i nekih od prisutnih na ovom sastanku, dok su drugi pobjegli u po-
sljednji as i sakrili se u okolnim selima i umama (Ponir, Starevica).
89) Pero Moraa, Jugoslavija 1941, izd. Instituta za savremenu istoriju, Beograd 1971, str. 153-4.
90) Isto, str. 163.
91) Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, str. 51.
Ve oko 6. jula 1941. godine u Banjaluku je ponovo doao Mahmut Buatlija,
lan Vojne komisije Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. U gra-
du je najprije odrao sastanak sa lanovima Oblasnog komiteta, a potom na e-
hitlucima sa veom grupom banjalukih komunista, vie od 30 koji su se krili
ili u Banjoj Luci ili u umama Ponira i Starevice. Neki od njih bili su hapeni,
pa puteni na intervencije graana. Mahmut Buatlija im je prenio direktivu da
komunisti u gradovima treba da stvaraju gerilske i diverzantske grupe, a oni koji
ne mogu da ostanu u gradu, treba da u oblinjim brdima organizuju manje od-
rede - lako pokretljive, koji e izbjegavati vee okraje s neprijateljem. Zatim,
treba ubrzati vojne pripreme, uspostaviti punu kontrolu nad orujem, odravati
meusobno vrste veze, sve ovo kako bi u sluaju potrebe borbene i diverzant-
ske grupe na terenu i u gradovima mogle poeti sa izvoenjem akcija. Data je
direktiva da se odmah pone sa diverzantskim i sabotanim akcijama na eljez-
nikim prugama i ostalim vanim objektima radi spreavanja i ometanja tran-
sportovanja njemakih trupa u pravcu Sovjetskog Saveza.
921
U vezi sa takvom di-
rektivom su banjaluki komunisti (Slavko Odi, Mirko Kovaevi, Drago Lang
i Jozo Nemac) nekoliko dana poslije sastanka na ehitlucima izveli 10. jula 1941.
godine prvu akciju: provalili su u magazin preduzea za izgradnju eljeznike
pruge Banja Luka - Doboj i uzeli sanduk dinamita, sanduk kapisli i neto
korde.
931
Direktiva o formiranju borbenih i diverzantskih grupa i odreda preneta je
svim sreskim vojnim povjerenicima i partijskim organizacijama u Bosanskoj
krajini. Odlueno je da Osman Karabegovi i Josip Maar oa odmah krenu u
Prijedor, Klju i Bosanski Petrovac, a drugi komunisti da obiu sreske povjere-
nike i partijske organizacije u ostalim krajevima ove oblasti.
941
Meutim, desilo
se da niko nije bio zaduen za srezove Sanski Most, Bosanski Novi, Krupu i Bi-
ha, pa su ljudi sa najveeg dijela ovog podruja ostali neobavijeteni o ovoj veo-
ma znaajnoj odluci i direktivi.
Osman Karabegovi i Josip Maar oa doli su 10. jula 1941. u Klju i sastali
se sa Safetom Filipoviem, starim lanom KPJ koji je doao u rodni grad da bi
se sakrio od banjaluke policije, i Radenkom Stojniem, sreskim vojnim povje-
renikom. Dok su u jednoj bati kraj rijeke Sane vodili razgovor, naiao je banja-
luki ustaki policajac
951
koji je dobro poznavao Karabegovia i Maara, pa je do-
govor prekinut. Karabegovi i Maar su odmah produili prema Petrovcu, dok
su ustae narednog dana uhapsili Safeta Filipovia (koji e iz koncentracionog
logora izai tek poetkom 1943. godine, i u julu doi na slobodnu teritoriju) i Ra-
denka Stojnia (kojeg e ustae ubiti u logoru Jadovno na Velebitu kod Gospi-
a).
961
Druga dva lana KPJ u Kljuu - Dmitar Dragi i Ivica Blaevi, ostali su
izolovani, bez veze s viim partijskim rukovodstvom, tako da se prvih dana us-
tanka na ovom terenu nisu nali meu ustanicima, ve su na slobodnu ustaniku
teritoriju izali znatno kasnije: Dragi u decembru 1941, a Blaevi u julu 1942.
godine prilikom osloboenja Kljua.
971
92) Ugljea Danilovi, Sjeanja, knj. 3, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, Osloboenje i Svjetlost, Sa-
rajevo 1987, str. 20/21.
93) Slavko Odi, Od sastanka u Dolama do partizanskog odreda, Zb. SREDNJA BOSNA U NOB, knj.
1, str. 550.
94) Muharem Beganovi, Priprema, uesnici, tok i zakljuci ehitlukih savjetovanja, Sehitluci 41,
str. 50-53.
95) Ibrahim Koloni, banjaluki ustaki agent, proglaen za ratnog zloinca i osuen na smrt vje-
anjem 3. juna 1946.
96) Osman Karabegovi, Krajina na putevima revolucije, str. 12.
97) Zbornik SREZ KLJU U NOB, str. 668 i 705.
a) Organizovanje sreskih vojnih tabova i prvih gerilskih odreda Petrovca
i Grahova (Drvara)
Karabegovi i Maar su 17. jula 1941. odrali sastanak u selu Rainovcu, kraj
Petrovca, u sastavu Ilija Doen, sreski vojni povjerenik, Zdravko elar, Vaso Ke-
leevi, Vojo Kreco, Jovo Kecman uco i Nikica Pavli, banjaluki komunista
koji se iz Banje Luke prebacio u Petrovac kod sestre, a onda u Rainovac kod
Zdravka elara, sekretara partijske elije Petrovca. Nakon informacije o formi-
ranju pokretnih odreda, borbenih i diverzantskih grupa, dogovoreno je da od-
mah osnuju Sreski komitet KPJ za srez Bosanski Petrovac, kao i Sreski tab.
98
'
Narednog dana, 18. jula, Karabegovi i Maar su odrali u Bukovai neda-
leko Petrovca sastanak sa Ljubom Babiem i Miloem Baukom, kojima su pre-
nijeli ove direktive.
Neposredno po odlasku Karabegovia i Maara preko Grme-planine za
Prijedor,
99
' Ilija Doen je na sastanku u selu Kapljuvu saoptio odluku o formi-
ranju Sreskog komiteta KPJ za petrovaki srez u sastavu Ilija Doen, sekretar i
Jovo Kecman uco, Milo Kecman Vojsko, Radivoje Rodi i Vojo Kreco, lanovi,
i odluku o imenovanju Sreskog taba odreda u sastavu Zdravko elar, koman-
dant, Ilija Doen, politiki komesar i Vaso Keleevi, zamjenik komandanta.
100
'
Po povratku na drvarsko podruje i Ljubo Babi je u sporazumu sa Niko-
lom Kotlom, sekretarom Sreskog komiteta KPJ za grahovski srez, formirao
Sreski tab odreda u sastavu: Ljubo Babi, komandant, Milutin Moraa, zamje-
nik komandanta, Vaso Triki, politiki komesar i Milan Bursa, zamjenik poli-
tikog komesara.
101
'
Sreski tab odreda u Drvaru odmah je odredio podruje na kojem treba or-
ganizovati gerilske odrede, logore za njihov privremeni smjetaj, izabrao koman-
dire i politike komesare i dao uputstvo za organizovanje ovih gerilskih odreda:
,Kameniki u umi Praijak, Crvljiviko-zaglaviki u Kovinom vrku, Odred Ja-
vorje u umi Misije na planini Jadovnik, sva tri u neposrednoj okolini Drvara.
Ti odredi su formirani od 20. do 26. jula 1941. sa oko 200 puaka, 6-7 pukomit-
raljeza, nekoliko desetina runih bombi i dosta municije. U njima se izvodila voj-
na nastava i borci su se uvjebavali za borbu.
102
'
U grahovskom srezu formirani su jo: Mokronoki odred na podruju op-
tine Prekaja (tada glamoki srez), Trubarski odred u planini Bobari, Resanova-
ki odred u prostoru Nenadnice u umi Ljeska, Odred Pei u umi Uilici i odred
sela Zebe u planini Jadovnik. Istovremeno, tab gerilskih odreda bosanskogra-
hovskog sreza je svoje komandno mjesto imao u logoru odreda Kamenica u
umi Praijak. tab je poeo djelovati neposredno po povratku Ljube Babia
iz Bukovae gdje je razgovarao s Osmanom Karabegoviem i Josipom Maarom
oom. U tab su svakodnevno dolazili seoski vojni povjerenici, lanovi KPJ,
kao i kuriri iz tek formiranih gerilskih odreda ovog sreza. Odrano je vie sasta-
naka na kojima su lanovi taba davali uputstva o organizaciji i pripremama za
borbu seoskim vojnim povjerenicima, komandirima i politikim delegatima ge-
rilskih odreda. Odranje sastanak i s Ilijom Doenom, sreskim vojnim povjere-
nikom petrovakog sreza i sekretarom Sreskog komiteta KPJ Bosanski Petro-
vac. Uspostavljena je i neposredna veza s komunistima u susjednoj Lici na pod-
ruju Srba, pa su u tab na Kamenici doli Doko-Jovani i Duan Mileusni, sa
kojima je dogovoreno da napad na ustae pone istovremeno i na podruju
98) Ilija Doen, Sjeanje na dane pripreme ustanka u srezu Bosansko-petrovakom, Zb. PETRO-
VAC, knj. 1, str. 167.
99) Preko Grmea vodio ih je Lazar Doen.
100) I. Doen, n. l., str. 169.
101) Ljubo Babi: Pripreme ustanka u Drvarsko-grahovskom kraju, Zb. DRVAR knj. 1, str. 277.
102) Milutin Moraa, Ustaniki dani u Drvaru, isto, knj. 2, str. 13-15.
Drvara i u Lici. Ostvarena je stalna veza preko Pere Boltia i Boe Babia u Tru-
baru, kao i da pripreme za akciju treba ubrzati, mada datum nije bio precizno
odreen.
103
'
I u Petrovakom srezu je jo prije dolaska Osmana Karabegovia i Josipa
oe Maara sredinom jula 1941. godine zapoelo organizovanje odreda i okup-
ljanje boraca u logore na odreenim mjestima. Tako se Bukovaki odred okup-
ljao u Kozilima, Vedropoljsko-koluniki u Javorovoj kosi, Smoljanski u umi Gr-
meu iznad sela, Krnjeuki takoe u umi iznad sela, Medenopoljski u umi Os-
jeenici isto iznad sela. Petrovaki ustanici imali su veoma malo oruja, ali su
oekivali da e prije poetka borbe, prema dogovoru, dobiti izvjesnu koliinu
od drugova sa drvarskog podruja, to se nije dogodilo.
104
'
Ovakve pripreme - organizovanje odreda i uvjebavanje boraca za borbu -
na drugim podrujima, osim Bosanske krajine, nisu obavljene, to je uslovilo da
je ustanak i zapoeo na ovom podruju, i da su uspjesi prvih nedjelja ustanka
bili odlini.
b) Aktivnost na ostalom podruju
Zahvaljujui injenici da nijedan lan KPJ iz petrovakog i grahovskog sre-
za nije pao ustaama u ruke, da su svi bili u mobilnom stanju, spremni da se
odupru ustaama, daljnje ubrzane i intenzivne pripreme ustanka tokom druge
polovine jula odvijale su se samo u ova dva sreza. Ostalo podruje o kojem ie
rije, bilo je, uglavnom, izvan takvih aktivnosti. Meutim, to nikako ne znai da
pojedini komunisti i lanovi SKOJ-a, kao i ostali rodoljubi nisu samostalno dje-
lovali u svojim sredinama na osnovu procjene situacije nakon njemakog napa-
da na SSSR.
U bihakom srezu, na podruju Ripa, Hrgara i Teoaka zapoete su izvjes-
ne pripreme za borbu koja se oekivala jo u junu 1941. godine. Poto su Zem-
ljoradniku zadrugu u Ripu drali komunisti, spremili su izvjesne koliine na-
mirnica (brana, gerle, eera, ulja i dr.) sa namjerom da ih prebace u Grme
iznad Hrgara, za poetak borbe. Meutim, hapenjem veine bihakih komunis-
ta 22. juna 1941. godine (i narednih dana) taj plan je osujeen. Ve od polovine
juna, kada se saznalo za prva vea ubistva Srba i kada su ustae hapsile skoro
svakodnevno pojedince ili manje grupe, mnogi seljaci skrivali su se u umama
i gajevima iznad kua. U selu Teoaku je sa grupom seljaka u umi bio Vojo Sta-
narevi, skojevac i gimnazijalac, koji je govorio da niko ne treba da se odaziva
na ustake pozive, da ne predaje oruje ve da se ono sauva poto e uskoro
biti potrebno. Isto je na podruju Hrgara savjetovao ljudima skojevac, gimnazi-
jalac Savo Popovi, vojni povjerenik za ovo i susjedna sela.
10
"
c) Aktivnost Milana Pilipovia i drugova u krupskom, novskom
i sanskom srezu
Na podruju krupskog i novskog sreza (podgrmeki dio), u ovom periodu
- drugoj polovini jula, radio je. Milan Pi lipo v i j lan KPJ, poljoprivredni referent
zaposlen u_Velikoi Kladui. n ie l ol j ako 10. maja 1941. posjetio Voju Stupara
u kmpskomzatvoru i od njega dobio podatke o stanju u krupskom srezu, kao
103) Uro Vidovi, Napredni pokret na teritoriji optine B. Grahovo, Zb. BOSANSKO GRAHOVO,
str. 41-42.
104) Ilija Doen, Kazivanje autoru 14. dec. 1984.
105) Branko J. Bokan, Susreti i vienja na putu do Podgrmea, Zb. PODGRME U NOB, knj. 3, str.
119-121.
i imena lanova KPJ i ostalih drugova na koje se moe osloniti.
106
' Dobivi tako
fvezu sa drugovima u krupskom srezu, Milan Pilipovi je u Rujiku dolazio jo
'dva puta, a nakon direktive o organizovanju odreda, borbenih i diverzantskih
grupa, i 22. jula 1941. godine. Narednog dana odran je sastanak kojem su pri-
sustvovali: Simo Bjelaiac i Boo Narani, lanovi KPJ, Vladimir Stupar, Mirko
Stupar i Duan Daji, kandidati za lanove KPJ i skojevci: Stana Stupar, Slobo-
dan Erceg Braco, Stojan Bjelajac, Rade Erceg, Milan Liina, Duan Josipovi, Mi-
lan Mileevi i jo nekoliko drugova. Pili-
povi je okupljenim komunistima prenio
direktivu o nunosti hitnih priprema da bi
se poelo s borbom. Prisutne je upoznao sa
politikom situacijom, i zaduio da tano
utvrde ko od seljaka ima skriveno oruje,
da odaberu iskusnije i odvanije za rukovo-
dioce gerilskih grupa, da sastave spiskove
onih koji su spremni da na poziv stupe u
borbu. Pilipovi je posebno razgovarao s
Boom Naraniem iz Gudavaca, interesu-
jui se za pogonomjeto u Grmeu, iznad
Krupe, gdje bi se mogao okupiti odred od
oko 300 boraca, odakle bi krenuo u borbu.
Dogovoreno je da Pilipovi doe u Vranj-
sku Mosuru 29. jula, odnosno, na polje uda-
ljeno 2 km zapadno od crkve ovoga sela.
Do tada je trebalo hitno sve pripremiti da
se odred okupi i da u napad na KrupuTcre-
ne 2. avgusta 1941. godine.
107

Poslije ovog razgovora u Rujikoj, Mi-
lan Pilipovi je odrao sastanak i u Blatnoj
sa grupom aktivista, a potom se obuen u
muslimansko odijelo prebacio preko Une i
Ivanjske, i otiao u cazinski srez. Meutim,
u Ostrocu su ga ustae prepoznali, opko-
lili i uhvatili, pa sproveli u bihaki zatvor-
Kulu. Tamo je muen, osuen na prijekom
sudu, na smrt i strijeljan sredinom avgusta
1941. godine na jevrejskom groblju. Poslije
rata proglaen je za narodnog heroja.
108
'
Boo Narani je nakon povratka iz RujiKe 24. jula saznao za oruani otpor
koji su ustakim zlikovcima toga dana samoinicijativno pruili seljaci Vranjske,
kada su braa Dane i Bogdan Ognjenovi ubili orunikog narednika Petrino-
via. Iste veeri, 24. jula, u gaju kod Vulinskog groblja u Gudovcu, Narani je
naao grupu od tridesetak ljudi, koji su ga ekali po dogovoru prije odlaska u
Rujiku. U grupi su bili: Sava Vulin, Dane Babi i Rade Narani, lanovi KPJ,
Kojica Vulin i jo mnogijsejjagi koje su Rade Narani i Duan Gvozdenovi na
prijedlog Boe Narania pozvali na dogovor. Simo Milainovi je bio naoruan
pukom a Duan Gvozdenovi velikim gaser-pitoljem. Okupljenim ljudima
Boo Narani je prenio sve to je uo od Milana Pilipovia: da je ustanak ve
poeo u Srbiji, Crnoj Gori i nekim drugim krajevima, i da i na ovom podruju
106) Voju Stupara su ustae u Krupi uhapsile 22. aprila 1941. Stupar i Milan Pilipovi su se upoznali
u Poljoprivrednoj koli u Banjoj Luci.
107) Boo Narani, Grme plamti u ustanikom ognju, Zb. PODGRME U NOB, knj. I, str. 537-9.
108) Vojo Stupar, Stravini dani u bihakoj kuli, isto, str. 307.
Milan Pilipovi, lan Sreskog komiteta
KPJ Bos. Dubica i sekretar elije KPJ u
Velikoj Kladui. Intenzivno je radio na
pripremama za oruanu borbu u srezo-
vima Cazin i Bosanska Krupa Uhvaen
krajem jula 1941. u Bihau osuen i
strijeljan sredinom avgusta 1941. Posle
rata proglaen za narodnog heroja
treba krenuti u borbu. Na sastanku je dogovoreno o formiranju gerilskog odre-
da na Mosuri, pa su zadueni pojedinci koji e obii odreena sela i odabrati lju-
de za odred. Za Jasenicu su zadueni Rade i Jovo olaja, za Suvaju - Dane Babi
i Sava Vulin, za Gudavac - Rade Narani, za Vranjsku - Joja Gajii, Nikola tr-
bac i Duan Gvozdenovi itd. Svaki je od njih imao da odabere i dovede po 10
ljudi, koji e se zakleti preji crvenom zastavom, zapisao je Boo Narani, i dalje
.. Od njih sam doznao da o ustanku koji mi potajno spremamo zna i malo i
veliko i da narod jedva eka trenutak kad emo poeti.
109
' Narani je ponovo
u ponedjeljak, 28.jula bio na dogovorenom mjestu u Petroviima, gdje je trebalo
da se nae sa kurirom Milana Pilipovia, ali ovog nije bilo. Meutim, kao stoje
reeno, Milan Pilipovi je bio uhapen i zatvoren u Kuli u Bihau to se saznalo
tek dva mjeseca kasnije, kada je iz zatvora uspio da izae Vojo Stupali,ukljui
se u partizanski odred krajem septembra 1941. godine.
110
'
U krupskom srezu tokom juna-jula bilo je vie susreta pojedinih politiki
aktivnih ljudi (i ponekog lana KPJ ili SKOJ-a) sa seljacima, pojedincima ili gru-
pama. uro Agbaba, skojevac, ak iz Malog Radia, oko 20. jula se u Krupi sastao
s Alonm i Reom Terziem i od njih dobio odreene informacije; Redo Terzi,
gimnazijalac," skojevac, tih dana je izaao iz Krupe u Mali Radi i s grupom ko-
saca razgovarao o aktuelnoj situaciji; Ale Terzi se 22. jula iznad Gornje Mahale
- na periferiji Krupe, sastao s Danom Babiem, lanom KPJ i upoznao ga sa si-
tuacijom i najaktualnijim zadacima, dok je Muharem Terzi, lan KPJ, dva puta
izlazio iz Krupe u umu Badnjuu na sastanak s Boom Naraniem. U Blatnoj
i okolnim selima djelovala je partijska elija sa sekretarom Simom Bjelajcem,
radilo je i nekoliko skojevaca, a zajedno su okupljali na tajne sastanke i dogovore
vie seljaka i radnika. Na podruju Rujike (koja je tada pripadala krupskom sre-
zu), politiki je radio Milan Liina, koji e u septembru iste godine postati lan
KPJ, sa Milanom Miloeviem, Duanom Josipoviem, okom Maranom, o-
kom Stuparom, arkom Vujatoviem, Vladimirom Stuparom, Stanom Stupar,
Bogdanom iom i jo nekima. Na podruju Potkalinja, Haana i Dubovika dje-
flovala je grupa pod uticajem Milana Liine, oke Stupara i Salke Terzia u kojoj
su bi l i uro Raeta, Rade kondri, Lazo ukovi, i drugi. U Haanima su ta-
koe djelovali komunista Branko opi, knjievnik, Ratko Novakovi i Stevo
Vjetica. opi je od Milana Liine dobio uputstva za pripreme za oruanu bor-
bu i letak CK KPJ, pa je o ovome upoznao pojedine drugove s kojima se redovno
sastajao tih dana. Ubrzo potom su Milan Liina i Salko Terzi pojedinano pre-
nijeli Branku opi u partijsku direktivu o izboru povjerljivih i borbenih ljudi,
prikupljanju podataka o oruju i municiji i ljudima spremnim za borbu protiv
ustaa i okupatora, i da e ga obavestiti kada treba poeti sa napadima na an-
darmerijske stanice i ustake optine.
I u sanskom srezu, iako bez partijske ili skojevske organizacije, pojedinci -
komunisti, skojevci ili rodoljubi razvijali su znatnu aktivnost. Tako je Gojko Maj-
ki, komunista, stupio u vezu sa doktorom Mladenom Stojanoviem jo sredi-
nom maja. Mladen je Gojku poruio da se priprema za oruanu borbu, a kada
doe vrijeme, dobie dalje upute. Majki je sa ovim porukama upoznao Vasu
Pratala, Iliju Inia, ora Srdia, Jozu Saia, Slobodana Inia, Slavka i
Zdravka Njegovana i druge. Mladenova poruka se potom prenosila od jednog
do drugog ovjeka, dopunjavala, proirivala i uveliavala, irei kod ljudi vjeru
da se uskoro sprema borba protiv okupatora i ustaa.
Desa Basta, uiteljica u Kljevcima, tada lan Skoja, u Prijedoru je poetkom
juna dobila letke CK KPJ i CK KP Hrvatske od uitelja Velimira Stojnia, i do-
109) Boo Narani, n. l., str. 538-9.
110) Vojo Stupar, Od Bihake kule do partizanskog odreda u Velikoj Rujikoj, Zb. PODGRME U
bila zadatak da prikupi podatke koji ljudi u Kljevcima i okolnim selima imaju
oruje, i da im savjetuje da ga sakrivaju.
Hazim Bilalbegovi je jedan primjerak Prvomajskog proglasa CK KPJ po-
slao iz Sanskog Mosta Gojku Majkiu u Luci Palanku, o ijem sadraju je Majki
upoznao svoju ilegalnu grupu.
Stojan Maki, uitelj u Hadrovcima, komunista po ubjeenju i djelovanju,
od Branka opia je u Haanima saznao za letak CK KPJ i uputstvo za pripremu
oruane borbe: da se vre politike, vojne i organizacione pripreme. Poslije po-
vratka u Hadrovce, Maki je o ovome upoznao sezonske radnike Luku Majkia,
Spasu Sredia i Rajka Predojevia, Mihajla ipku (svi iz Hadrovaca), Jovu Du-
bajia iz Mrkalja, Milana Davidovia iz Kozina, zatim, starije i uglednije doma-
ine, zemljoradnike, Milu Majkia iz Majki Japre, najbogatijeg domaina u
ovom kraju, Marka Maretia iz Hadrovaca, i druge koji su se opredijelili za bor-
bu protiv ustaa. Dogovoreno je da e biti obavijeteni o danu napada na oru-
nike i ustae.
Nekoliko dana pred ustanak u Podgrmeu, Mile Davidovi je dobio letak
KPJ od ure i Aima Raete (a oni od Branka opia). Mile je sa sadrajem le-
taka upoznao Milana Vukojevia, Miroslava i Trivu Majkia i jo neke iz Majki
Japre, zatim, Nikicu i Peru Vukojevia i Bou Maretu iz Slatine, i jo nekolicinu
s kojom se tih dana sreo.
Stojan Milinovi i njegove komije saznali su da se u Drvaru priprema
buna. Vijest o tome donijeli su Vladija Gutea i Stevurina Kosovac, koji su se
do rata bavili trgovinom i vercom, pa su i tog uzavrelog ljeta istim poslom od-
lazili u Bosanski Petrovac i Drvar.
d) irenje vijesti o pripremama ustanka
( Djelimino obavijeteni o ilegalnim porukama i informacijama, pojedinci
su pokuavali da uspostave vezu sa susjednim krajem i onima koji su bili upu-
eni u pripreme za oruanu borbu. Tako su umski radnici Stevo Karaka i te-
vo ulibrk oko 20. jula, nedjelju dana prije ustanka u Podgrmeu, krenuli u Dr-
var. U Zdenom Dolu, na pet do est kilometara od Bosanskog Petrovca prema
Kljuu, Karaka i ulibrk naili su na veu grupu kosaca koji su im savjetovali
da ne idu u Drvar, da se vrate kuama i da se uvaju od ustaa, i saoptili im da
se uskoro oekuje buna. Kada su se ova dvojica preko Grmea vratili u Tuk-Bo-
biju, okupilo se oko dvadesetak seljaka da uju vijesti iz Drvara. Svima su savje-
tovali da se uvaju i kriju od ustaa, a pojedincima i da se oekuje buna.
urin Predojevi (aktivni narednik bive Jugoslovenske vojske) pri povrat-
ku iz aprilskog rata bio je zatvoren u Vrhpolju, a kada su ga ustae pustile, on
se po dolasku u svoje selo Predojevia Glavicu, nedaleko Luci Palanke, skrivao
u umi iznad sela. Ubrzo su mu se pridruili Stojan Kosovac, Ilija Deli, Ostoja
i Gojko Predojevi i Vaso Grbi. Njih estorica su se tokom jula dogovarali o pri-
premama za borbu, poto su od nekih seljaka saznali za pripreme ustanika u
okolini Drvara. Sredinom jula dogovorili su se i o prikupljanju oruja i okuplja-
nju ljudi za borbu, mada poslije dogovora nita konkretno nisu poduzeli.
111

Uspjenije irenje vijesti o pripremama ustanka spreavalo je i to to su ljudi
slabo poznavali iru okolinu. Pritisnuti svakodnevnim radom, brigama i osku-
dicom, a sada i terorom ustaa, seljaci se nisu mnogo udaljavali od svojih sela
i nisu poznavali Podgorinu (sela podno Grme-planine), ve samo najblia sus-
jedna sela, mada i njih slabo. Seljane susjednih i udaljenijih sela zbliie tek us-
tanak i narodnooslobodilaka borba, koja e ih uputiti na meusobno upoznava-
li 1) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 31-32.
nje, saradnju, prijateljstvo i drugarstvo. Unato svemu, vijesti da KPJ priprema
oruanu borbu - ustanak, bunu, kako se tada najee govorilo, irile su se u po-
vjerenju od uha do uha selima podno Grme-planine. Bilo je poruka i putem
rodbinskih i prijateljskih veza i poznanstava.
Vijest da se neto sprema bodrila je ljude i doprinijela da se spremaju oe-
kujui njen poetak. Kada je borba zapoela u susjednom kraju, prihvatili su se
i sami oruja i krenuli u borbu.
Na itavom podruju na kojem e se razviti Prvi krajiki NOP odred, u da-
nima prije ustanka, samo je na dva mjesta bilo pokuaja djelovanja i priprema-
nja otpora mimo aktivnosti organizovanih od strane KPJ: iznad Kolunia kod
Petrovca, i u okolini Drvara.
Da bi izbjegla hapenje od strane ustaa, grupa trgovaca i inovnika iz Pet-
rovca sklonila se u umu Osjeenicu iznad Kolunia. Meu njima su najuticajniji
bili Mikan Kerkez i Kojo Basara. Samoinicijativno su zakazali savjetovanje svih
knezova sela za 26. juli 1941. godine, radi dogovora ta da se preduzme kako bi
se srpski ivalj sauvao od ustakih progona i pokolja. Poto je saznao za ovu gru-
pu, Ilija Doen je poslao do njih komunistu Jovu Pavia, koji ih je 25. jula 1941.
godine naao u umi iznad Kolunia i upoznao . . . da ve postoji organizacija
kojom rukovodi KPJ koja ve vri pripreme za organizovanje naroda za oruanu
borbu protiv okupatora ..., zbog ega nije potrebno da se stvara druga orga-
nizacija. Nakon razgovora prisutni su se sloili da bi formiranje bilo kakve druge
organizacije zbunilo narod i otealo pripreme za borbu. Potom je odlueno da
Mikan Kerkez ode u selo Vodenicu i sa usvojenim stavovima upozna knezove
Vodenice, Suvaje i susjednih sela, a Jovo Pavi, Pavle pegar i Jandrija Mirkovi
da o ovome razgovaraju s knezovima. Na sastanak je dolo svega 4-5 knezova,
pa su se poslije jednoasovnog razgovora razili kuama. Kada se Pavi s dru-
govima predvee vraao u logor iznad Kolunia, uli su pucnjavu a potom i sa-
znali da su ustae upale u Koluni, ubile nekoliko ljudi, ostale pohvatali i vezane
odveli u Petrovac. Bila je to njihova odmazda zbog ubistva domobranskog boj-
nika u Pasjaku iznad Drvara, istog dana - 26. jula 1941. godine.
112
'
Nakon to su ustae sredinom juna uhapsili i pobili grupu istaknutih Drvar-
ana, preostali trgovci i inovnici su napustili Drvar i sklonili se u oblinja sela.
Desetak dana prije ustanka, Drvarom i okolinom se meu Srbima pronio glas
da ta grupa trgovaca i inovnika zadojenih ovinizmom i velikosrpskom idejom,
priprema samostalne akcije pod parolom spasavanja Srba. Glavni organizatori
u ovoj grupi bili su Pane Kecman i Jovo Kreco, zatim, ivko Tomazovi, dugo-
godinji knez sela ipovljana. Pripremali su se da u svoju grupu uvedu i Duana
Bajia, jedno vrijeme banskog vijenika i predsjednika drvarske opine.
Saznavi za to, Jovo Kecman, lan Sreskog komiteta KPJ, dao je zadatak Iliji
Materiu, radniku, da uz pomo ure Bajia, sina Duana Bajia, osujete namje-
re ove grupe. Ilija Materi je narednog dana u Rodia gaju na Podovima neko-
liko sati razgovarao sa Duanom Bajiem i njegovim sinom urom, i upoznao
ga sa obavljenim pripremama za dizanje ustanka. Duan Baji se loio sa Ma-
teriem da bi svaka izolovana akcija samo tetila srpskom narodu, i obeao da
e uiniti sve kako bi se besmislene namjere grupe drvarskih trgovaca i inov-
nika pravovremeno osujetile. Ujedno je zatraio da bude primljen u gerilski od-
red ne zahtijevajui nikakvo komandno mjesto! Duan je izvrio obeanje i znat-
no uticao da se aktivnost ove grupe svede samo na manje akcije izolovanih na-
oruanih grupica. Duan Baji je stupio u odred Javorje i meu prvima, ve 27.
jula, prilikom napada na Drvar, hrabro poginuo borei se za slobodu svoga na-
roda.
113
'
112) Jovo Pavi, Koluniki ustaniki odred 1941, Zb. PETROVAC U NOB, knj. 1, str. 376-379.
113) Ilija Materi, Odbor radnika i seljaka, Zb. DRVAR 1941^45, knj. 1, str. 310-312.
Tada su ivko Tomazovi i Branko Tomi dva puta obilazili sela optine
Prekaja nastojei da pridobiju tamonje seljake. Ljudi iz ipovljana su zahtjevali
da se pripremanje ustanka ne radi odvojeno, ve jedinstveno.
114
'
Saznavi da se u ustanikim logorima ve okupljaju borci pod rukovod-
stvom komunista, grupa velikosrba: Nikica, sin Pane Kecmana, Milan Miljevi
i Mimo Prpa odluili su da prvi napadnu ustae. Sreski tab gerilskih odreda
znao je za postojanje ove petorke, pa je pokuao da ih privoli na zajedniku ak-
ciju. Meutim, oni su taj poziv odbili ne elei da se potine bilo kakvom tabu,
opredjeljujui se za samostalnu akciju. U subotu 26. jula 1941. oko 16,00 sati, iz
Drvara za Otrelj kroz Pasjak naiao je automobil u kojem je bio bojnik Ferdi-
nand Konrad sa enom, jednim oficirom i oferom. Trojka (N. Kecman, M. Mi-
ljevi, M. Prpa) u zasjedi na Previji otvorila je paljbu i potom bacila runu bombu
na automobil. Bojnikova ena je odmah poginula, a on i oficir bili su teko ra-
njeni. oferje nastavio s vonjom i stigao na Otrelj, gdje su major i oficir umrli.
O tom dogaaju odmah su obavijetene ustake vlasti u Petrovcu, Drvaru i u dru-
gim gradovima.
115
'
Pojedinci su iznosili miljenje da se ne ide u oruanu borbu poto je nep-
rijatelj suvie jak, poto je pokorio vie zemalja i ovladao Evropom, pa nekih oz-
biljnijih akcija meu srpskim stanovnitvom sa ovog podruja nije ni bilo.
e) Savjetovanje u Orlovcima - odluka o poetku borbi
U Sarajevu je 13.jula 1941. godine odrana sjednica Pokrajinskog komiteta
KPJ za Bosnu i Hercegovinu na kojoj je usvojena odluka o podizanju ustanka
u Bosni i Hercegovini, a u duhu odluke CK KPJ od 4. jula. Podvueno je takoe
da ciljevi oruane borbe moraju biti postavljeni na takvu osnovu da budu pri-
hvatljivi ne samo za komuniste nego i za sve druge ljude i narode koji ive u Bos-
ni i Hercegovini, bez obzira na njihovu prethodnu vjersku, nacionalnu i politi-
ku pripadnost. Na sjednici je zakljueno daj e neophodno obrazovati oblasne
vojne tabove . . . koji e neposredno rukovoditi oruanom borbom u dotinoj
oblasti. Prvi im je zadatak . . . da ubrzaju pripremeza ustanak, izau na teren
i da zaponu prve oruane akcije. Imenovani su lanovi oblasnHvvojnih tabo-
va za sarajevsku oblast, za Hercegovinu, za tuzlansku oblast i za Bosansku kra-
jinu. U Oblasni vojni tab za Bosansku krajinu imenovani sujJDanko Mitrovjso-
mandant, Osman Karabegovi, politiki komesar, Miljenko Cvitkovi, zamjenik
komandanta.""
uro Pucar se nakon sjednice Pokrajinskog komiteta vratio u Bosansku
krajinu, i za 26. jul zakazao sastanak sreskih vojnih povjerenika. Nou 26/27. jula
1941. godine u selu Orlovcima, nedaleko od Prijedora, odrano je savjetovanje
sa sreskim vojnim povjerenicima koji su podnijeli izvjetaje o uinjenom na os-
novu prethodnih direktiva. Ovom sastanku s podruja o kojem je rije, prisust-
vovali su sreski povjerenici: Velimir Stojni, Ale Terzi, Mio urlan i Drago Lu-
ki. Uz uru Pucara, na sastanku su jo bili dr Mladen Stojanovi, Osman Ka-
rabegovi, Josip Maar oa, Ratko Marui, Braco Nemet i Milo iljegovi, voj-
ni povjerenik dubikog sreza. Na savjetovanju je iznijeta vojno-politika situaci-
ja, reeno da funkcija sreskih i mjesnih (seoskih) vojnih povjerenika prestaje, i
potom dat zadatak da odmah treba formirati sreske vojne tabove koje e initi
komandant, politiki komesar i njihovi zamjenici. Odmah su imenovani sreski
vojni tabovi samo za ove srezove:
114) Milo Poli, Pripreme i razvoj ustanka na podruju Prekaiske optine, isto, knj. 2, str. 170.
115) Milan J. Bosni, Formiranje Crvljiviko-Zaglavikog odreda i prve borbe, isto, str. 69.
116) Dr Zdravko Antoni, ehitluki dogovori u sklopu optih priprema za ustanak u Bosni i
Hercegovini i Jugoslaviji 1941. godine, eKitluci 41, str. 20-21.
Bosansko Grahovo-Drvar: Ljubo Babi, komandant, Vaso Triki, politiki
komesar, Milutin Moraa, zamjenik komandanta i Milan Bursa, zamjenik po-
litikog komesara;
Bosanski Novi: Josip Maar oa, komandant, Mio urlan, politiki ko-
mesar;
Prijedor: dr Mladen Stojanovi, komandant, Osman Karabegovi, politiki
komesar.
Za srezove Biha, Bosansku Krupu, Sanski Most, Klju, Bosanski Petrovac
i jo neke, na ovom sastanku nisu imenovani vojni tabovi, ali je za petrovaki
srez to ranije uinjeno kada su sredinom jula na ovom terenu bili Karabegovi
i Maar.
Na sastanku u Orlovcima dogovoreno je da Josip Maar oa organizuje di-
verziju u rudniku Ljeljani, to je i uinjeno, a da Ratko Marui minira most na
Sani i bunker za pretovar rude u Prijedoru, to nije uinjeno, kao i da se pone
s diverzijama na itavoj oblasti.
117)
Ovo savjetovanje, izlaganje i zakljuci, bili su u okviru poetka izvoenja
manjih akcija, dok o ustanku jo nije bilo rijei. Govorilo se o manjim gerilskim
odredima koji e ruiti pruge, mostove, telefonske linije, rudnike, elektrine
centrale i druge privredne i saobraajne objekte, napadati manje vojne forma-
cije i organe okupatorove i kvislinke vlasti. Izbijanje masovnog narodnog us-
tanka u vie srezova Bosanske krajine donijelo je novu spoznaju: postoji mogu-
nost irokog djelovanja KPJ u krajikim selima, a u vezi s tim i mogunost da
se cijela Bosanska krajina obuhvati oruanom borbom protiv okupatora i do-
maih slugu. To je znailo daj e u razdoblju u kojem su vrene pripreme za oru-
anu borbu protiv okupatora i ustaa, dolo do znaajne promjene u usmjere-
nosti djelovanja KPJ na krajika sela. Znai, izbijanjem ustanka a ne povreme-
nim diverzantskim akcijama, kako je najprije bilo planirano, teite aktivnosti
KPJ prelazi na selo, na ijim su se prostorima nalazili i ustaniki odredi, u po-
etku preteno sastavljeni od seoskog stanovnitva, umskih i drugih radnika.
Pripreme KPJ za oruanu borbu u srezovima u kojima su postojale partijske
organizacije i rukovodstva imale su odjeka i na podruja u kojima ih nije bilo,
a takvih srezova u Bosanskoj krajini bilo je vie. Seosko stanovnitvo se sve vie
opredjeljivalo za oruanu borbu, i sve vei broj ljudi saznavao je obavijesti koje
su po selima irili malobrojni lanovi KPJ, simpatizeri i skojevci, a najee ro-
doljubi bliski radnikom pokretu i KPJ.
Ba u vrijeme trajanja sastanka u Orlovcima, nou 26/27. jula 1941, gerilski
odredi oko Drvara, Otrelja, Bosanskog Grahova i Srba kretali su u napad na
neprijateljska uporita u tim mjestima. Nakon sastanka, uro Pucar je 27. jula
izjutra doao u Prijedor, a ve oko 11 sati krenuo vozom za Banja Luku, i u vozu
je od konduktera uo da su poele borbe oko Drvara.
118
'
U potkozarskim selima prijedorskog sreza ostali su dr Mladen Stojanovi,
Osman Karabegovi, Velimir Stojni, Ratko Marui, Braco Nemet i Drago Lu-
ki. U novski srez otili su Josip Maar oa i Mio urlan, a u dubiki Milo i-
ljegovi.
Ale Terzi je iz Orlovaca u Krupu doao 27. jula i Ivanu Pastuhu, lanu ko-
miteta, odmah prenio dobijene zadatke. Pastuh ih nikom dalje nije prenosio, a
117) O. Karabegovi, V. Stojni, Pripreme za oruani ustanak u Bosanskoj krajini, Zb. KRAJIKE
BRIGADE, str. 54.
Do nedavno se citiralo da je savjetovanje u Orlovcima odrano 25/26. jula. Meutim, u svom
lanku Sjeanja na Drvar u zborniku Drvar 1941-1945 uro Pucar navodi da je savjeto-
vanje odrano 26/27. jula i objanjava da je neposredno poslije savjetovanja koje je odrano
nou, rano izjutra 27. jula stigao u Prijedor, i oko 11 sati krenuo vozom u Banju Luku. Od kon-
duktera je saznao da je ubijen domobranski oficir i da se vode borbe oko Drvara.
118) uro Pucar: Sjeanja na Drvar, DRVAR 1941-1945, knj. 3, str. 8.
Terzi se istog dana vratio u Svodnu na dunost povjerenika za vridbu peni-
ce.
119
' Kada je Ale Terzi 29. jula 1941. doao u Bosanski Novi, na stanici je od
jednog eljezniara uo da su oko Krupe poele borbe. Zbog situacije koja je iz-
bijanjem ustanka nastala u gradu i najblioj okolini, on je bio bez veze s ustani-
cima sve dok 6. septembra 1941. na slobodnu teritoriju nisu izali Redo i Salko
Terzi i Avdo uk, skojevci. Polovinom septembra i Ale Terzi je izaao na slo
bodnu teritoriju i ubrzo postao lan Okrunog komiteta~RPJ za BihacT okolne
srezove.
U okviru priprema sastanka u Orlovcima, uro Pucar Starije taksijem, upu-
tio Muharema Suljanovia, lana KPJ iz Prijedora, da doveze sreske vojne po-
vjerenike Bihaa, Krupe i Novog. Meutim, on u Bihau nita nije uradio poto
su veina lanova KPJ i gotovo svi lanovi komiteta, kao i sreski vojni povjerenik
Stipo Butorac, tada ve bili u zatvoru. Iz Bosanske Krupe je povezao Alu Terzia
do Novog, a narednog dana Terzi je produio u Prijedor i uz pomo Suljanovia
stigao u Orio vac.
120)
I ovoga puta na savjetovanju u Orlovcima nisu bili predstav-
nici partijskih organizacija Bihaa, Petrovca i Drvara, ak im ni zakljuci sa ovog
vanog sastanka nisu prenijeti (i jo nekim srezovima u kojima su bili samo po
neki lan KPJ ili SKOJ-a: kljuki, sanski, glamoki).
Po povratku iz Orlovaca u Banju Luku, uro Pucar Stari je 31. jula 1941. u
Ljubaevu kod Banje Luke formirao gerilski odred banjalukih komunista od
60 boraca. Za komandira je odreen Kasim Hadi, a za politikog komesara
efket Maglajli. Potom je prisutnima saoptio sastav taba gerilskih odreda za
Bosansku krajinu: Danko Mitrov, komandant, Miljenko Cvitkovi, zamjenik ko-
mandanta, Osman Karabegovi, politiki komesar i Branko Babi, zamjenik po-
litikog komesara.
121
' Poto je Osman Karabegovi poslije sastanka u Orlovcima
ostao na Kozari, za svo vrijeme postojanja tog taba dunost politikog kome-
sara obavljao je Branko Babi.
5. lanovi KPJ pred poetak i u vrijeme ustanka
Pripremajui se za borbu protiv okupatora i ustaa juna-jula 1941. godine,
a s obzirom na predvieni nain borbe (diverzantski, gerilski), Oblasno ruko-
vodstvo KPJ se prevashodno oslanjalo na lanove KPJ, kandidate za lanove KPJ
i skojevce, dakle, prije svega na tzv. organizovano lanstvo. Tako je bilo sve do
izbijanja masovnog ustanka 27. jula 1941. godine. Male diverzantske odrede i
grupe, predvieno ie, sainjavali bi lanovi KPJ, kandidati za lanove KPJ i sko-
jevci. Mnogi od njih ostajali bi u gradovima i u sastavu udarnih grupa izvodili
manje ili vee akcije.
Zbog toga je veoma vano upoznati se sa lanovima KPJ, kandidatima i sko-
jevcima koji su se neposredno pred ustanak nalazili na podruju na kojem e
se razviti Prvi krajiki narodnooslobodilaki partizanski odred.
Prema dosadanjim izvorima, najvei broj lanova KPJ imao je ispod 35, a
najvei broj skojevaca izmeu 17 i 25 godina.
Ovaj pregled ne obuhvata lanove KPJ koji su to postali ve prvog dana us-
tanka i u narednom periodu, o emu e kasnije biti rijei.
Pregled obuhvata i sve one lanove KPJ koji su se s proljea 1941. godine
vratili u rodni zaviaj i ukljuili u pripreme za oruanu borbu. Ovi lanovi KPJ
obino su bili u linoj vezi sa nekima od lanova komiteta ili sa sekretarima e-
119) Ustake vlasti su uz svaku vralicu odreivale povjerenika koji je evidentirao prinos penice
svakog domainstva i izdvajao za dravu.
120) Ale Terzi, kazivanje autoru 2. 10. 1971, u arhivi autora.
Isto.
121) Muharem Beganovi, Partijska i vojna savjetovanja u Bosanskoj krajini 1941. i 1942. do Sken-
dervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, str. 121.
- l i o I
B R O J N I P R E G L E D I I I
L A N O V A K P J
P R E D P O E T A K U S T A N K A 1941. G O D I N E
- S O C I J A L N A S T R U K T U R A -
lija u najbliim naseljima. injenica je daj e i prije neposrednih priprema za oru-
anu borbu znatan broj lanova KPJ bio u linoj vezi sa nekima od lanova ko-
miteta. Otuda je na ovom podruju bio mali broj partijskih organizacija (elija),
iako je u nekim sredinama bilo dovoljno lanova i za formiranje jedne, ak i vie
partijskih elija. Sve ovo potvruje ve datu ocjenu da se u nekim sredinama,
organizacionim pitanjima u KPJ, nije poklanjala potrebna panja. Tada je bila,
oigledno, najvanija politika aktivnost komunista i njihovih simpatizera. Dje-
limino opravdanje za nedovoljnu panju za organizaciona pitanja nalazimo u
brzom i nesvakidanjem razvoju politike i opte situacije, kao i u injenici da
na ovom podruju nije bilo ilegalnih profesionalnih partijskih radnika.
Objavljeni radovi u zbornicima sjeanja, uz naknadna istraivanja i inter-
vjue sa pojedinim lanovima KPJ iz tog perioda, omoguavaju da se obrade
svi lanovi KPJ koji su na ovom podruju ivjeli i djelovali do poetka ustanka
1941. godine, kao i njihova aktivnost ili neaktivnost u ustanku i kasnije. Istina,
ovu aktivnost je mogue svesti samo na odreene rubrike, kao to su:
ukljuio se u NOB 1941, 1942, 1944-45. godine, ovdje (u svom zaviaju), u
drugim krajevima; brojno - ko je bio u zarobljenitvu tokom rata; ubijeni u za-
tvoru-logoru 1941, 1942, 1943-45. godine; oni koji su preivjeli strahote zatvora
ili logora; brojno - ko je napustio pokret ili izdao i stupio u slubu okupatora
i njegovih slugu; poginuli u borbi protiv boraca NOB.
Brojni pregled lanstva KPJ - socijalna struktura - daje novu sliku, kakvu
ranije nismo imali, sastava lanstva 1941. godine do ustanka i u vrijeme ustanka
1941. (raspored prema tadanjim srezovima).
Iz ovog pregleda se vidi da je, daleko najvie bilo radnika - 132, odnosno
59,45 odsto, zatim, studenata - 28 (12,61 odsto), slubenika - 21 (9,45 odsto), se-
ljaka - 13 (5,85 odsto), uitelja - 11 (4,95 odsto), aka - 5 (2,25 odsto), profesora
4 (1,80 odsto), itd.
Iz kolone br. 12 vidimo da su na itavom podruju bila 222 lana KPJ, dok
kolona br. 13 pokazuje daje tokom rata poginulo u borbi ili ubijeno u zatvorima
i logorima 96 lanova KPJ, pa je prema tome 122 predratnih lanova KPJ doiv-
jelo zavretak borbe i ostvarenje velikog cilja postavljenog u ljeto 1941. godine
- osloboenje zemlje od okupatora i njegovih slugu i stvaranje uslova za ivot
u slobodi, razvijanje socijalistike demokratije, bratstva i jedinstva, ravnoprav-
nosti naroda - slobodan ivot radnih ljudi i graana.
b) Poimenini pregled lanova KPJ
Prema podacima iz zbornika sjeanja, iz kazivanja lanova KPJ, prije svega
lanova komiteta, i viekratne provjere spiskova kod pojedinih lanova KPJ (iz-
vrio autor - vidi se iz napomena), na ovom podruju lanovi KPJ do ustanka
1941. godine bili su:
B I H A
122
>
Uhapeni iuna 1941. godine i stradali u masovnom pokolju Srba u Bihau:
Mio Pjeva, slubenik, ubijen polovinom juna 1941. godine; Milan Obradovi i
Strahinja Radeti, studenti, ubijeni 28. juna 1941. godine; Duan Kuga, student,
ubijen sredinom jula 1941. godine;
122) Spisak lanova KPJ za Bihaki srez sastavili su 1970. godine Stipo Butorac, org. sekretar i Slav-
ko Odi, lan Mjesnog komiteta KPJ Biha do rata. Odi je 30. januara 1985. godine izvrio jo
jednu analizu spiska. Ponovnom analizom, 16. avgusta 1985. godine, Slavko Odi je u spisak
uvrstio: Dafera Kulenovia, studenta, kao i one o kojima je ranije dao izjavu Stipo Butorac
(koji je u meuvremenu umro): Marija Bala, Muhamed Bajri i Antun Tuna Jeli, konstatovao
je da su u ripakoj partijskoj organizaciji, osim Saliha Daferagia, Jusufa Lipovae i Branka
Bokana, a na osnovu izjave B. Bokana, bili jo: Rade Kenjalo, Muharem Sahadi, Ljubomir
Grbi, Duan Vukadinovi, Duko Vukainovi i Hilmija Lipovaa.
113 i ... '
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju: Muhamed Bajri, radnik, bio uhap-
en septembra 1941. godine i potom pobjegao iz zatvora, ustanici ga grekom
ubili decembra 1941. godine,
123
' Rade Kenjalo, namjetenik, poginuo 1943. godi-
ne na Manjai (ubili ga etnici); Ante Rukavina (proglaen za narodnog heroja)
i Mate Vukovi, radnici, poginuli 1943. godine; Marija Bala,
124
' radnica, poginula
1944. godine u Lici (ubili je etnici) i Hasan Hasko Ibrahimpai, radnik, pogi-
nuo 1944. godine u istonoj Bosni; Stipe Butorac, slubenik, (bio u zatvoru
juna-septembra 1941. godine), nosilac Partizanske spomenice 1941;
Stupili u NOB 1941. godine u drugim krajevima: Ljubomir Grbi, student (bio
u zatvoru u Beogradu jula 1941. godine), bio politkomesar ete
12
" i Oto Levi, stu-
dent, bio politkomesar bataljona.
126
' Duan Vukadinovi, uitelj (uhapen jula
1941. godine u Beogradu) i Duko Vukainovi, bez zanimanja, svi poginuli u Sr-
biji 1941. godine; Ivo Novakovi, profesor, poginuo jula 1941. godine u Crnoj
Gori; Blao Nikoli, slubenik, poginuo u Srbiji 1942. godine; Ivo Odi, ak, stu-
pio u NOB kod Banjaluke i poginuo 1943. godine; Fanika Veper-Novakovi, ui-
teljica, stupila u NOB u Crnoj Gori, s proleterima dola u rodni kraj i umrla od
tifusa 1943. godine u Vagnu kod Glamoa; Branko J. Bokan, slubenik (bio u za-
tvoru u Beogradu jula 1941), stupio u NOB u Srbiji i Slavko Odi, student, stupio
u NOB kod Banje Luke, obojica nosioci Partizanske spomenice 1941. i Cedo Gav-
rilovi, student, stupio u NOB u Srbiji, borac NOB;
Stupili u NOB 1942. godine u svom kraju: Salih Muanovi, radnik, (u zatvoru
juna-septembra 1941), poginuo 1942. godine na Kozari; Cerim Remi, radnik,
poginuo na Sutjesci 1943. godine; Muharem Sahadi (u zatvoru septembra-ok-
tobra 1941) i Anton Tone Veper (u zatvoru juna-septembra 1941), radnici, po-
ginuli 1943. godine; Mujaga Deli Ibuki, slubenik, Meho Hadiabdi, Franjo Je-
li i Ivanka Perkovi, radnici, svi nosioci Partizanske spomenice 1941; Drago De-
li, ak, Smail Deli i Petar Perica Dikli, studenti (sva trojica u zatvoru juni-sep-
tembar 1941); Marko Dujmovi Crni, Salih Daferagi, Anton Tuna Jeli,
127
' Jusuf
Lipovaa, Mehmed Midi (bio u zatvoru juna-septembra 1941) i Tomo Mihi,
radnici i Drago Poljak,
128
' student, svi borci NOB.
Stupili u NOB 1942. godine u drugim krajevima: Jozo Kralj, student, poginuo
u NOB, Vinko Markoti, student i Enver Redi, profesor, obojica nosioci Par-
tizanske spomenice 1941, (sva trojica bili u zatvoru juna-septembra 1941), Ilija
Panev, profesor, borac NOB;
Stupio u NOB prvih dana 1942. godine u susjednom kraju Mehmed Loni,
radnik (bio u zatvoru od januara do septembra 1941), i u vrijeme etnikih pu-
123) Muhamed Bajri, radnik iz Polja kod Cazina, primljen za lana KPJ u partijskoj organizaciji Bi-
haa 1939. godine. Kao delegata voda, ubili su ga borci iz Velikog Radia, poto su posumnjali
u njega zbog estih odlazaka na neosloboenu tertoriju (u sela Srbljane i Spahie), a niko ih
nije obavijestio o njegovom ilegalnom i obavjetajnom radu.
124) Stipo Butorac u kazivanju 21. dec. 1959, i u pismu od 9. dec. 1975. navodi da je Marija Bala
1939. primljena u SKOJ, a 1940. u lanstvo KPJ. Zato je uvrtena u ovaj spisak.
125) Ljubomir Grbi je u jesen 1941. bio politkomesar Trnavske ete Dragaevskog bataljona Ca-
anskog NOP odreda. Ranjen se lijeio u bolnici u Gui. Kada su Bugari i ljotievci prodrli u
Guu 29. nov. 1941, ubili su ga pored bolnice.
Izvod iz ambulantnog dnevnika Bolnice u Gui, red. br. 556, fotokopija u arhivi autora, i dopis
Radovana M. Marinkovia autoru od 27. juna 1981, (istraivao i taj dogaaj i prikupio grau).
126) Oto Levi, kao politkomesar 2. bataljona umadijskog NOP odreda, sa grupom boraca zarobljen
i potom u Jajincima strijeljan novembra 1941.
127) Stipo Butorac, kazivanje autoru 20. dec. 1959, str. 30, (i Antun Tuna Jeli bio je lan KPJ u
egaru).
128) Drago Poljak je u aprilskom ratu 1941. bio zarobljen, pa se kao Hrvat vratio, ali tek decembra
1941.
eva 1942. godine otiao u Slavoniju, bio domobran, odleao u zatvoru pa 1944.
godine opet partizan;
129
'
U zatvoru 1941-1942. godine Hilmija Lipovaa, namjetenik, potom ilegalac
i u NOB stupio 1944. godine;
U zatvoru-logoru od 19. jula 1941. godine edo Kaji, student, poetkom
1943. godine osloboen iz logora i stupio u NOB;
U zatvoru-logoru od 1942. godine i tamo ubijeni: Ahmet Deli, slubenik, Da-
fer Kulenovi, student, Nijaz Salihodi, tehniar i Magda Terek, profesor;
U zatvoru i logoru od 1942. godine: Rifat Krdali, tehniar, puten iz logora
1943, ivio u Brkom; Fahro Midi, uitelj, osloboen odmah iz logora, u NOB
stupio krajem 1944; Izudin Midi, student, iz logora otiao u domobranstvo i
nestao - sudbina nepoznata;
130
' Venco Turi, kroja, osloboen iz logora poet-
kom 1945, i Ivica (prezime nepoznato), radnik, ubijen u logoru;
131
'
Stupili u NOB 1943. godine u svom kraju: Husein Husin Hodi, obuar, ne-
koliko dana bio partizan, zarobljen i ubrzo puten iz logora, u NOB ponovo stu-
pio 1944. godine, i Marijan Mihi, radnik, vratio se kui na neosloboenu teri-
toriju, uhapen i u zatvoru ubijen prvom polovinom 1943. godine;
132
'
U zarobljenitvu u Austriji ukan Balaban, student;
Pasivizirali se: Remzija Krdali (bio u zatvoru juna-septembra 1941), Ijekar,
u ratu radio u Bosanskom Novom, Ivo Jeli, zemljoradnik i Stanko Juri, rad-
nik;
133
'
U domobranima tokom rata: Tomo Anui,
134
' Marko Bujanovi i Bogdan Ko-
vai,
135
' (bio u zatvoru juna-sept. 41), radnici;
Nepoznata sudbina: Slavko i Valter radnici (prezimena ne-
poznata).
B O S A N S K A KRUPA
1 3 6
'
Uhapen jula 1941. godine i ubijen u masovnom pokolju Srba u Bosanskoj
Krupi Milan Stanevi, uitelj, ubijen poetkom avgusta 1941. godine;
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju: Simo Bjelajac i Rade Narani,
zemljoradnici, umrli od tifusa 1943. godine, Dane Babi, kova, Milan Daki i
Dragan Jovii, zemljoradnici, Boo Narani i Vojo Stupar (u zatvoru apri-
la-septembra 41) slubenici, Ale Terzi, obuar i Savo Vulin, zemljoradnik, svi
nosioci Partizanske spomenice 1941. godine;
129) Mehmed Loni, stupio u Trei KNOPodred (srednja Bosna), prvih dana 1942. Nakon etnikih
pueva prvom polovinom 1942. krio se u Banjoj Luci i potom otiao u Slavoniju gdje je hapen,
mobilisan u domobranstvo, ponovo hapen i potom upuen u domobranstvo u Bjelovar, oda-
kle je polovinom 1944. otiao u Bjelovarski partizanski odred. Mehmed Loni, izjava od 3. 4.
1961, u arhivi Reg. muzeja u Bihau.
130) Podaci o Izudinu Midiu prema kazivanju Cede Kajia, 4. jula 1960, str. 17, i kazivanja Remzije
Saraevia, 29. 3. 1985, koji su s njim jedno vrijeme bili u koncentracionom logoru. Izjave u ar-
hivi Reg. muzeja Pounja u Bihau, bb.
131) Prezime Ivice nije se moglo utvrditi. Kada je u logor Jasenovac drugom polovinom 1942. doao
Remzija Saraevi, zatekao je Ivicu u tekim okovima.
132) Marijan Mihi je imao sedmoro djece, pa je to bio razlog da se vrati kui. Ustae su ga zatvorili,
pretukli, pa je umro maja 1943. (Prema kazivanju njegovog brata Tome Mihia autoru 7. okt.
1984, i prema izjavi od 22. jula 1959.)
133) O Ivi Jeliu i Stanku Juriu prema kazivanju Franje Jelia autoru 28. dec. 1984, i izjavi Tome
Mihia
134) Isto.
135) Bogdan Kovai, kazivanje autoru 22. jula 1960, Arhiv Reg. muzeja Pounja u Bihau.
136) Spisak lanova KPJ za srez Krupa sastavljen je na osnovu kazivanja Ale Terzia, predratnog
sekretara sreskog komiteta KPJ, lcao i na osnovu njegovog lanka Partijska organizacija u Bo-
sanskoj Krupi do rata, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 298, kao i na osnovu kazivanja Voje
Stupara, rukopis o radu do rata, str. 10, u arhivi autora
Stupili u NOB 1941. godine u Srbiji: Slobodan Bodo Jovanovi, student i Rat-
ko Prijak, radnik, obojica poginuli 1942. godine;
Stupio u NOB 7. 11942. godine u svom kraju Omer ehi, potanski slube-
nik, poginuo 1942. godine na Kozari;
U zatvoru-logoru od 1943. godine: Muharem Terzi, radnik, ubijen u Jasenov-
cu 1943. godine i Dragan Toljan, radnik, osloboen iz logora;
Stupio u NOB 1942. godine u drugom kraju: Ivan Pastuh, radnik, u Slavoniji
poginuo kao partizan;
U domobranima od 1941. godine: Beo ehi, slubenik, potom u zatvoru pa
logoru Jasenovac, opet u domobranima i januara 1945. godine stupio u NOB;
Pasivizirali se: Mehmed Alagi i Mirko Kovai, radnici;
U neprijateljskim jedinicama: Hasan Sulejmanovi, radnik, poginuo kao do-
mobran; uro Ulm i Ivan Volf, radnici prili Kulturbundu 1941. godine i mobi-
lisani u njemaku vojsku, sudbina nepoznata.
B O S A N S K I NOVI
137
>
Uhapeni jula 1941. godine i u masovnom pokolju Srba jula-avgusta 1941. go-
dine ubijeni: uro Radman, pekar i Vukain uk, student, panski borac;
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju i poginuli: Lazo Desnica, radnik, po-
ginuo 1941. godine i Mio urlan, radnik, poginuo 1942. godine;
Umro 1941. godine od bolesti (TBC) Mile Cimea, radnik;
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju: Zaim Dizdarevi, radnik, Hajro Ka-
petanovi, student, Ljuban Kantar, radnik, Relja Luki, radnik, Duan Misiraa,
student, Ljuban kundri, Gojko urlan (narodni heroj), Mikan urlan, radnici,
Zaga Umievi, student (u zatvoru jula 1941. i pobjegla) i arko Zgonjanin, rad-
nik, svi nosioci Partizanske spomenice 1941. godine;
Stupili u NOB 1941. godine u Srbiji: Duan urevi, student, poginuo kao
politkom ete 1942. godine i Brano Todi, slubenik, nosilac Partizanske spome-
nice 1941. godine, vratio se poetkom 1942. godine u rodni kraj, kao partizan;
U zatvoru i logoru od 1941. godine: Eref Hrni, radnik, tamo ubijen 1945.
godine;
Stupili u NOB u svom kraju 1942. godine: Demal Safi, student i 1943. godine
emso Kapetanovi, slubenik, borci NOB;
Otila 1941. godine u Zemun, ukljuila se u ilegalni rad Melita uvaj, nastav-
nica graanske kole, uhapena i ubijena;
Stupio u NOB 1941. godine ura Tramoljanin, radnik i zbog osvete i terora
nad stanovnitvom streljan 1942. godine;
138
'
Uhapen oktobra 1941. godine i potom u 1942. godini stupio u NOB: Smajo Ib-
rahimbegovi, student, potom otkriven kao gestapovski agent i osuen na smrt.
Pasivizirao se nakon hapenja 1941. godine i putanja iz zatvora: Abdulah Ib-
rahimovi, radnik.
137) Spisak lanova KPJ za Novski srez izraen je na osnovu lanka Hajre Kapetanovia i Branka
Obuine, Politike i ekonomske prilike u Bosansko-novskom srezu (jun 1935 - jul 1941), Zb.
PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 341, a neke pojedinosti o lanovima naknadno dao je Hajro
Kapetanovi januara 1985.
138) O uri Tramoljaninu na osnovu kazivanja Boka Siljegovia autoru 26. februara 1987.
H n s
B O S A N S K I P ET ROVAC
1 3
)
Uhapeni 1941. godine: Josip Jozo Hodak, radnik, sindikalni aktivista, u lo-
goru Kerestinac ubijen 14. jula 1941. godine, Ratko Kreco, student, uhapen u
Zavidoviima i ubijen u ustakom zatvoru;
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju i poginuli: Gojko Banjac, radnik,
Vaso Keleevi, radnik (narodi heroj), ubili ga etnici avgusta 1941. godine; Da-
fer Mueta, obuar, 8. IX 1941. godine ubili ga ustanici u Martin Brodu; Franjo
Vukeli, zidar, iz Karlobaga, ustanici ga ubili 28. jula 1941. godine na Krki kod
sela Cvjetnia,
140
' svi poginuli 1941. godine, Zdravko elar, student (narodni he-
roj); Dafer Demirovi, obalski radnik; Radivoje Rodi, geometar (narodni he-
roj) i Dmitar Smiljani, ekonomista, svi poginuli 1942. godine; Dragan S. Jovani,
Boo Kesi i Stevo evo, radnici, sva trojica poginuli 1943. godine; Boko Stupar,
radnik, umro od tifusa 1943. godine; Pero Vranje, radnik, izvrio samoubistvo
1943. godine; Milan up, radnik (narodni heroj), poginuo 1944. godine;
Stupio u NOB 1941. godine u Srbiji: Bogdan Kapelan, student (narodni he-
roj), poginuo novembra 1941. godine kao komandant Dragaevskog bataljona
aanskog NOP odreda;
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju: Duan Banjac, seljak; Esad Biba-
novi, trgovaki pomonik; Ibrahim Bibanovi, student; Ilija Doen, pravnik (na-
rodni heroj); Irfan Filipovi, ak; Boo Jovani, Bogdan Kecman i Jovo Kecman
uco, radnici; Milo Kecman Vojsko, seljak; Vojo Kreco, student; Mirko Lazare-
vi i Branko Mirkovi, radnici; Tomo Moraa, seljak, Sofija Veki i Nikola Vulin,
radnici, svi nosioci Partizanske spomenice 1941, i Dragan Lazarevi Lazuki, bo-
rac NOB od 1941. godine;
Stupili u NOB 1942. godine u svom kraju: Beir Muranovi, stolar, poginuo
1943. godine i Hamdija Bibanovi, trgovaki pomonik, borac NOB.
B O S A N S K O G R A H O V O - DRVAR
1 4

Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju i poginuli: Branko Baji, Joo Dam-
janovi i Lazar Rodi, radnici, poginuli 1941. godine; Sava Miljevi, seljanka, za-
robili je Talijani i ubili 1942. godine; Simo Baji (narodni heroj), Milo Bauk, Raj-
ko Bosni (narodni heroj), radnici; Pero Bursa, seljak; Jovo Kecman (narodni
heroj), Gojko Luka i Jole Mari, radnici; Ivan Ratko Marui, slubenik (narod-
ni heroj); Boko Vukobrat, Milo Tica (narodni heroj), radnici i Bosa Zivkovi,
uiteljica, svi poginuli 1942. godine; Duan Krneta i Obrad Malbai, radnici, po-
ginuli 1943. godine i Nikola Trnini, zemljoradnik, umro od tifusa 1943. godine;
Nikica Pavli, pravnik, izvrio samoubistvo u tifusu, 1943. godine; Nikola Deja-
nac, slubenik i Duan Bauk, radnik, poginuli 1944. godine;
139) Spisak lanova KPJ za Petrovaki srez dat je na osnovu lanka Ilije Doena, Osnivanje prvih
organizacija KPJ u Bosansko-petrovakom srezu, i Sjeanje na dane priprema ustanka u sre-
zu Bosansko-petrovakom, lanka Miloa Kecmana Vojske Politiki rad i borbeni put Partije
u predveerje rata, svi u Zb. PETROVAC U NOB, kni.' 1.
Naknadna provjera i dopuna podataka dobijena je od Ilije Doena 14. dec. 1984, i Jove Kec-
mana Suce 5. dec. 1984.
Za partijsku organizaciju u Kulen Vakufu na osnovu lanka Slavka Odia Radniki pokret Bi-
haa i okoline do ustanka 1941, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, i pisma Esada Bibanovia,
autoru 14. dec. 1984.
140) Franjo Vukeli, prvog dana ustanka prikljuio se ustanicima, ali su ga neki od njih (jer je Hrvat)
iz osvete ubili.
141) Spisak lanova KPJ za Bosansko-grahovski srez, u ijem sastavu je bio i Drvar, dat je na osnovu
lanaka iz zbornika DRVAR 1941-1945, a pojedinosti na osnovu kazivanja Nikole Kotle, pred-
ratnog sekretara Sreskog komiteta KPJ za Bos. Grahovo, 18. dec. 1984. Neke pojedinosti su do-
bijene i od Velimira Stojnia 2. okt. 1984.
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju: uro Pucar Stari, radnik, Velimir
Stojni, uitelj, Milutin Moraa, pravnik, Milan N. Zori, radnik, Rade Zori, rad-
nik, sva petorica narodni heroji; Boo Babi, radnik, Ljubo Babi, slubenik, Ste-
van Balaban, Savo Batinica, Gojko Bjeljac, Lazo Bodiroa, Savo Boji, Pero Bol-
ti, Milan Bosni, Milan Bursa, Danilo Dejanac, Boko Dodig, svi radnici; Ve-
ronika ubanjuk, uiteljica; Mitar Gajanovi, Nikola Gai, Vaso Iveti, Nikola
Kotle, radnici; Solomon Moni Levi, ljekar; Janko Luka, Vlado Malbai, Ilija Mi-
lijevi, Ilija Miljevi, Slavko Miljevi, svi radnici; Pero Moraa, student; Bogdan
Peanac, Milo Poli, Pero Raca, Mirko Radinovi, Duan Rodi, Gojko Rodi,
Duan Sobot, Vicuka obot, Vaso Triki, Simo Tadi, Branko Vidovi, Uro
Vidovi i Milan G. Zori, svi radnici; svi nosioci Partizanske spomenice 1941.
godine;
U 1941. godini Huso Abdievi, uitelj i rezervni oficir naao se i po zadatku
ostao u domobranima gdje je aktivno radio za NOP. Otkriven i uhapfen 1943.
godine i na putu do logora Stara Gradika ubijen;
Stupili u NOB 1941. godine u svom kraju: Obrad Banjac, radnik, zbog djevoj-
ke - agenta Gestapoa strijeljan 1944. godine,
,42)
i Hans Lokmit, radnik, zbog sla-
bog dranja i izdaje u policiji u Beogradu, gdje je prije ustanka bio lan MK KPJ,
1942. godine u Drvaru osuen na smrt i strijeljan.
143
'
U zarobljenitvu u Njemakoj: Obrad Rodi, radnik.
KLJU
1 4 4
'
Uhapeni 11. jula 1941. godine u Kljuu: Radenko Stojni, uitelj, odveden
u logor Jadovno kod Gospia i ubijen; Safet Filipovi, inovnik, bio u logoru do
poetka 1943. godine, u julu 1943. god. stupio u NOB, nosilac Partizanske spo-
menice 1941;
Stupio u NOB 1941. godine u svom kraju Dmitar Dragi, seljak, poginuo na
Sutjesci 1943. godine;
Stupio u NOB 1942. godine Ivica Blaevi, radnik, poginuo marta 1943. go-
dine na atoru.
S A N S K I MOST
1 4 5
'
Uhapen prije ustanka 1941. godine Gojko Majki, radnik i ubijen u masov-
nom pokolju Srba 1941. godine u Sanskom Mostu;
Stupio u NOB 1941. godine u svom kraju Veselin Bai, radnik, nosilac Par-
tizanske spomenice 1941. godine;
Uhapena novembra 1941. godine u Sanskom Mostu Desa Basta, uiteljica i
1942. godine osloboena, ilegalno saraivala i krajem rata prela na slobodnu
teritoriju.
142) U zborniku dokumenata NOR, tom IV, knj. 1, na str. 293, pie da je Obrad Banjac strijeljan kao
okupatorski pijun. Sline podatke dobio sam i od drugih poznavalaca tog sluaja.
143) O Hansu Lokmitu, Nijemcu, prema navedenim kazivanjima Velimira Stojnia i Nikole Kotle.
144) Spisak lanova KPJ u Kljuu aat je na osnovu podataka objavljenih u zborniku SREZ KLJU
U NOB.
145) Podaci o lanovima KPJ u Sanskom Mostu su na osnovu autorovog istraivanja objavljenog
u radu Srez Sanski Most u NOB, knj. 2. i 3.
L A N O V I KPJ
P R E D P O E T A K U S T A N K A 1941. G O D I N E - N J I H O V O K R E T A N J E 1 941 - 1 945.
GL A MO
1 4

Ovaj srez nije imao ni jednog lana KPJ u vrijeme priprema ustanka 1941.
godine, ne raunajui nekolicinu iz optine Prekaja koji su bili radnici u Drvaru
(Milo Poli, Mitar Gajanovi, Gojko Bjeljac) i pripadali tamonjim partijskim
organizacijama.
*
Poimenini pregled lanova KPJ sa ovog podruja omoguuje da se prezen-
tira i brojni pregled lanova KPJ pred poetak ustanka 1941. godine i njihova
sudbina do kraja rata.
lanstvo je razvrstano po srezovima na rubrike: ukljuili se u NOB 1941, u
svom kraju-ovdje i u drugim krajevima, zatim, isto za 1942. i 1943/45. godinu, po-
tom zbir svih ukljuenih u NOB na slobodnoj teritoriji; brojni pregled onih koji
su bili u zatvoru-logoru 1941, 1942. i 1943/45. i zbir za sve koji su bili u logoru-
-zatvoru (kolona 13); potom brojni pregled ubijenih u zatvoru-logoru, izali iz za-
tvora, oni u zarobljenitvu, umrli tokom rata. U posebnim kolonama - napustili
KPJ, izdali, stupili u neprijateljsku vojsku i tokom rata bili u borbi protiv NOB,
kolona za one ija se sudbina ne zna, i na kraju - zbir za te tri kolone. Pri dnu
ovog pregleda dat je sveukupni zbir tih podataka za itavo podruje na kojem
se razvio Prvi krajiki NOP odred.
Iz ovog brojnog pregleda vidi se daj e od 222 predratnih lanova KPJ sa ovog
podruja, u NOB 1941. godine stupilo 126 lanova, odnosno 56,75 odsto, u dru-
gim krajevima iste godine - 17, odnosno 7,65 odsto, dakle, ukupno 143 ili 64,41
odsto svih lanova KPJ. Narednih godina u NOB-u je jo 35 lanova, odnosno
15,76 odsto, dakle, tokom rata u NOB ukupno - 178, odnosno 80,18 odsto svih
lanova KPJ.
Tokom rata u zatvorima-logorima bilo je 56 lanova KPJ, odnosno 25,22 od-
sto svih lanova, od kojih su u zatvorima-logorima stradala 23 lana (10,36 od-
sto), dok su 33 lana (58,92 odsto) izala iz zatvora. U zarobljenitvu u Njemakoj
bila su dva lana KPJ. U ratu je od bolesti umro jedan lan KPJ.
Tokom rata, odnosno od 1941. ili neto kasnije, napustilo je KPJ osam la-
nova, 11 je izdalo (9 su u neprijateljskoj vojsci proveli rat). Sudbina dvojice pred-
ratnih lanova KPJ nije poznata.
Kada se saberu kolone 9, 14, 16, 17. i 21, dobije se zbir od 225 lanova, jer
se dva lana vode kao da su stupili u NOB 1941, a jedan 1942. godine, od kojih
su Savu Miljevi uhapsili Italijani i u zatvoru je ubili; druga dvojica, Hans Lok-
mit, Nijemac, strijeljan jer se naknadno saznalo o njegovom izdajnikom dra-
nju u policiji u Beogradu,
147
' i Smajo Ibrahimbegovi, koji je u zatvoru pristao
da radi za Gestapo, to je otkriveno tek 1944. godine, kada je uhapen i strije-
ljan.
148
'
146) Za glamoki srez u objavljenim radovima nema podataka da je do rata imao lanova KPJ i
SKOJ-a. Tek avgusta 1941. u taj srez dolaze komunisti i organizuju prve elije, a potom sreski
komitet KPJ.
147) Vidi napomenu 143.
148) Hajro Kapetanovi, Branko Obuina, nav. lanak, str. 403.
V Ustanak 1941. godine
K
ada je u Pasjaku ubijen bojnik (major) Ferdinand Konrad i natporu-
nik Josip Fragner, vlasti NDH u Drvaru su odmah poslale jedan odred
od 19 ustaa, 8 orunika i pola ete domobrana da pronau i kazne izvrioce na-
pada i zaplae stanovnitvo u okolnim selima i zaseocima." Nakon sat i po od
ovog dogaaja, stigli su iz Drvara vozom u Pasjak i Crvljivicu i odmah otvorili
vatru na ljude koji su, im su ih opazili, poeli da bjee iz kua prema oblinjim
umama i gajevima.
Pucnjava se ula u logoru Crvljiviko-zaglavikog gerilskog odreda, koji se
nalazio nedaleko u umi. Poto se pojaavala, a u meuvremenu je stigla i po-
trola sa izvjetajem o dolasku ustaa, orunika i domobrana u podruje Crvlji-
vice i Pasjaka, Milo Bauk, politiki komesar i Milan J. Bosni, zamjenik koman-
dira Odreda, nakon kraeg dogovora odluili su da ih napadnu i protjeraju. U
borbi koja je trajala do mraka, tri desetine gerilaca rastjerale su ustae, domob-
rane i orunike koji su se samo sa nekoliko uhvaenih seljaka vratili vozom u
Drvar. Ostali uhapenici su se za vrijeme borbe razbjeali i tako spasili.
Komanda Crvljiviko-zaglavikog gerilskog odreda je o napadu trojke na
bojnika i o prvoj borbi izvjestila tab gerilskog odreda sreza Bosansko Grahovo,
koji se nalazio u selu Kamenici, i predloila da se krene u opti napad na nep-
rijatelja u Drvaru, Otrelju i drugim mjestima, kako bi neprijatelju sprijeio do-
lazak pojaanja. Dok je ekala odgovor, Komanda ovog odreda odredila je grupu
boraca koji su presjekli telefonske linije i prekinule eljezniku prugu u podru-
ju Crvljivica-Pasjak.
2)
1. Poetak ustanka i irenje ustanikog talasa
Sreski komitet KPJ i tab gerilskih odreda sreza Bosansko Grahovo, koji su
se nalazili u umi Praiiak, odmah su odrali sastanak o izvjetaju Crvljiviko-
-zaglavikog gerilskog odreda i zakljuili da je zaista nuno odmah stupiti u ak-
ciju i sprijeiti neprijatelja da dobije pojaanje u Drvaru. Odlueno je da se is-
tovremeno napadnu Drvar, Bosansko Grahovo, Otrelj i Prekaja, Srb u susjednoj
Lici, kao i niz orunikih postaja na tom prostoru. Za napad je odreen 27. juli.
Napisana je naredba i po kuririma poslana svim gerilskom odredima, i susjed-
nim na podruju Srba, Bosanskog Petrovca i Prekaje. Tokom noi izvrene su
pripreme, a rano izjutra 27. jula 1941. godine poeo je napad gerilskih odreda
na ustako-domobranska uporita u Drvaru, Otrelju, Bosanskom Grahovu i
1) Dopis Vrhovnog orunikog zapovjednitva od 27. 7. 1941. (arhiv VII, fond NDH, k. 61, br. reg.
6/4).
2) Milan J. Bosni, Formiranje Crvljiviko-zaglavikog odreda i prve borbe, Zb. DRVAR 1941-45,
knj. 2, str. 70-75.
Srbu.
3)
Najprije je osloboen Otrelj, pa Bosansko Grahovo i Srb, a onda i Drvar,
u kojem su se zadrale manje neprijateljeve grupe koje su pruale otpor do sut-
radan - 28. jula, kada su likvidirane. Prvog dana ustanka zauzete su jo i oru-
nike postaje u Prekaji, Martin-Brodu (Rmanj manastir), Grkovcima, Potocima,
Trubaru, Preodcu.
4
'
Oslobaanjem ovih mjesta, stvorena je prva slobodna teritorija, koja se na-
rednih dana i nedjelja znatno proirivala.
Ustaniki talas je ve prvog dana ustanka, 27. jula 1941, zahvatio itavo pod-
ruje bosansko-granovskog sreza, ukljuivi Tikovac, Grkovce, Trubar, Cvjet-
ni, Crni Lug, Tievo.
Prvog dana ustanka, neprijatelj je iz Petrovca i iz pravca Srnetice krenuo
prema Otrelju i Drvaru radi intervencije, ali je naiao na ustanike, a na prila-
zima Otrelju, bio je razbijen i protjeran nazad prema Petrovcu, Srnetici i Kljuu.
Ustaniki talas je zahvatio i glamoki srez, naroito podruje Prekaje i Pre-
odca, gdje su zauzete orunike postaje, a zatim se proirio i na sela Rore, Vagan
i ostala prema Glamou. Ustanici ovoga sreza su 29. jula oslobodili Mlinita i za-
uzeli tamonju oruniku postaju, a 30. jula napali i oslobodili Glamo, koji su
ustae, domobrani i orunici iz Livna ve slijedeeg dana preoteli.
5
'
Stanovnitvo petrovakih sela, koja se pruaju ispod Otrelja i Srnetice, sa-
znali su za ustanak im je poeo napad na Otrelj, 27. jula. Tog i narednog dana,
ustaniki talas se proirio i na ostala petrovaka sela, naroito na ona ispod pla-
nine Grme prema Smoljani, Krnjeui i Risovcu, i ispod planine Osjeenice pre-
ma Medenom Polju i Bjelaju. U svim selima su se organizovale ustanike jedi-
nice, gerilski odredi, dok se najveim dijelom narod sklanjao u oblinje ume.
Mnogi Ribniani i Vrbljanani su takoe 27. jula saznali za poetak ustanka
i osloboenje Drvara i Otrelja. Ustanici iz Vrbljana zorom 29. jula napali su e-
ljezniku stanicu Ovara,
6
' i u samim Vrbljanima ustaku patrolu i zarobili jed-
nog ustau.
7
' Nou izmeu 31. jula i 1. avgusta, Ribniani i Vrbljanani napali su
oruniku postaju u gornjem Ribniku i ustaku optinu u Velijama, zauzeli ih i
stvorili slobodnu teritoriju u podruju Ribnika, Vrbljana, Slatine i okolnih sela
juno od Kljua. Prije dolaska ribnikih ustanika, a u strahu od osvete zbog po-
injenih zloina ustaa, svo muslimansko stanovnitvo sela Velija, Previje, Zabla-
a, Veleeva i Duboca, izbjeglo je u Klju. U selima optine Sanica, tamonji us-
tanici su ve 27. jula vodili prvu borbu u podruju zaseoka Uzelici na Bravsku.
Uspjeli su da vrate nazad u Klju domobransku satniju sa dva topa. I narednog
dana borili su se sa istim neprijateljem, koji je ponovo iz Kljua prodirao preko
Bravska ka Petrovcu, u emu su bili uspjeni. Dva dana kasnije, ne izdravi na-
pad, orunici iz stanice u Bravsku morali su da pobjegnu u Sanski Most.
8
'
Stanovnici krupskih sela Suvaja i Gudavac saznali su za ustanak u Drvaru
28. jula uvee, i ve sutradan su napali optinu u Suvaji, a potom i oruniku po-
staju u Benakovcu, pokrenuvi i ljude Gorinja, Jasenica, Benakovca i Majki Jap-
re.
9
' Ustanici sa podruja Velikog i Malog Radia u predjelu Vujaka napali su
29. jula orunike, koji su od Bihaa preko Radia sprovodili veu grupu Srba
(ene i djecu iz sela Zaloja, Dolova, Ruice, nedaleko Bihaa) prema Bosanskoj
3) Ljubo Babi, Pripreme za ustanak u Drvarsko-grahovskom kraju, isto, knj. 1, str. 279-280; Milutin
Moraa, Ustaniki dani u Drvaru, isto, knj. 2, str. 16-18.
4) Izvjetaj Zapovjednitva 3. oru. pukovnije o borbama ustanika Bos. krajine od 8. avg. 1941. (Zbor-
nik IV, knj. 1, str. 558-563).
5) Milo Poli, n. l str. 173-178.
6) uro Mihalji, Vrbljanci u juriu na Ovaru i Mlinita, Zb. SREZ KLJU, knj. 1, str. 357.
7) Branko Landeka, Prvi zarobljenik, isto, str. 361-4.
8) Jovo Ninkovi, Stevo Ostoji, Formiranje i razvoj ustanikih jedinica na podruju Kljukog sreza
1941. godine, isto, str. 304-305.
9) Savo Vulin, Zauzdavanje stihije i osvetnitva, Zbornik PODGRMEC U NOB (u daljem tekstu: Zb.
PODGRMEC), knj. 1, str. 552.
Jedan od prvih ustakih izvjetaja o poetku ustanka 1941. godine u Bosanskoj krajini
Zgrada Zandarmerijske stanice u Luci-Palanci na koju su ustanici izvrili napad 30. jula
1941. Kasnije su u njoj bile razne partizanske ustanove (savremeni snimak)
Krupi, i oruniku postaju u Drenovom Tijesnu (izmeu Velikog Radia i Gra-
bea). Potom su, zajedno s ustanicima Vranjske, Suvaje, Gudavca i drugih sela,
napali.na_Eeriferiju Bosanske Krupe iz pravca Lipika i Alana, ali bez uspjeha.
10

Poslije zauzimanja orunike postaje u Benakovcu, jedna grupa ustanika os-
tala je u mjestu, a druga je otila prema Velikom Duboviku i narednog dana na-
pala i zauzela ustaki tabor i optinu u tom selu. Trea grupa ustanika krenula
je 30. jula 1941.
1
" prema Majkia Japri i Luci Palanci, gdje je, zajedno sa grupom
seljaka sa tog podruja, napala i zauzela oruniku postaju u Luci Palanci. Is-
toga dana je u pomo orunicima u Luci Palanci pola grupa od 15 ustaa i oru-
nika predvoenih orunikim porunikom Kuriliem, ali su ih ustanici doeka-
li, razbili i odbacili u selu Miljevcima, pa su morali da bjee nazad u Fajtovce,
gdje su zauzeli nov poloaj prema ustanicima.
12
'
Napadom na oruniku postaju u Luci Palanci, zapoeo je ustanak na pod-
ruju sanskog sreza (podgrmeki dio), i istog dana zahvatio je podruje Luci Pa-
10) uro Trtica, Puka, isto, str. 563-566; Dane Agbaba, Duan Uzelac, Stevo Trtica, uro Agbaba,
Veliki i Mali Radi, Grmua i Vranjska u ustanku, isto, str. 582.
11) Boko urainovi, Prvi ustaniki dani u Benakovcu i okolini, isto, str. 574.
lanke, Majki Japre, Jelainovaca, Bonjaka, Milanovca, Dabra, da bi se proirio
i na Meee Brdo i sela oko njega u podruju Sanice - srez Klju. Sa podruja
ovih sela ustanici su nastupali irokim frontom od Dabra, Umaca, Dekia Gla-
vice i Rovina, zatim, u pravcu Gorica, Fajtovaca i Komengrada, i stigli su do Hu-
simovaca nadomak Sanskog Mosta. Ispred njih, pobjegli su ustae i orunici, ali
i skoro svo muslimansko stanovnitvo ovih sela koje se bojalo osvete zbog po-
injenih zloina ustaa. im su saznali za napad na Luci Palanku, Muslimani sa
ovog podruja izbjegli su prema Sanskom Mostu ili Prijedoru.
13
'
Ustaniki talas se proirio i na novski srez. Ustanici su 30. jula 1941. napali
na optinu u Rudicama i na orunike i straare na eljeznikoj stanici Blatna, kao
i na vaktarnice (kuice uvara eljeznike pruge), zarobili su nekoliko orunika,
zaplijenili nekolicinu puaka i veu koliinu dinamita. eljeznika pruga od Ru-
dica do Blatne u duini od 12 kilometara, bila je te veeri razruena. Narednog
dana ustae i domobrani iz Bosanskog Novog krenuli su u napad na ustanike,
ali bez uspjeha. Potom su ustanici krenuli u pravcu Novog, ali su bili odbaeni.
Neprijatelj je 1. avgusta napao ustanike u podruju Rudica i odbacio ih od pruge
i ceste.
14
' Na podruju Agia i Kralja, 31. jula 1941, ustanici su bez borbe uli u
muslimansko selo Agie. Prema zateenom muslimanskom stanovnitvu postu-
palo se korektno.
15
'
U potkozarskom dijelu novskog sreza ustanak je poeo 30. jula, kada su se-
ljaci i radnici s podruja Dobrljina i okolnih sela napali i zauzeli Rudnik uglja
Ljeljani, uvee u 20,15 sati oslobodili i Dobrljin protjeravi neprijatelja prema
Volinju i Dvoru. I u ostalim podrujima Kozare i Knepolja u predjelu Bosanske
Kostajnice, Bosanske Dubice, Prijedora i Bosanske Gradike, borbe su zapoete
29. i 30. jula 1941. godine.
16
'
"Ustaniki talas zahvatio je 29. jula 1941. i podruje Janja i Pljeve. Tog dana
su se oglasila zvona, zapalile vatre po brdima i zapratale puke. Ljudi su se
okupljali na zbornim mjestima. Istoga dana Simo olaja rukovodio je uspjenim
napadom na ustako uporite na eljeznikoj stanici Pljeva. Zatim je zauzeta
orunika postaja u Glogovcu, pa ustaka optina janjske optine u selu Todo-
riima. Na ovom podruju, ustanak je takoe bio masovan.
17
'
Ustaniki talas je 29. jula 1941. dopro i do mrkonjigradskog sreza, kada su
ustanici sa podruja Drvara i glamokog sreza napali i zauzeli oruniku postaju
u Mlinitima i pilanu Valtera Klasena,
18
' a narednog dana likvidirali su oruni-
ku postaju u Gerzovu.
19
'
Ustanak na podruju bihakog sreza, u selima juno i istono od Bihaa, za-
poeo je na podruju Grabea, gdje su ustanici, zajedno sa ovima iz Radia, 29.
jula zajedniki napali i zauzeli oruniku postaju u Drenovom Tijesnu.
20
' Slije-
dea akcija izvrena je 1. avgusta 1941. u Ripakom klancu - seljaci iz Hrgara,
Gorjevca, Duhovska i Lipe poruili su nekoliko telefonskih stubova i prekopali
cestu, ispalili su i prve hice iz puaka sa Ripakog klanca prema ustakom upo-
ritu u Ripu. Istog dana uvee, ustanici sa podruja Lipe i Teoaka napali su
i zauzeli oruniku postaju i ustaku optinu u Lipi.
21
' Tako je ustanak u ovom
13) Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 1, str. 713-751.
14) Rade Erceg, Vojnici Sime Bjelajca, isto, knj. 1, str. 672; Mia Bundalo, Ustanak u aavici, isto,
str. 678-680.
15) Duan Karan, Napadi na Agie i Dedie, isto, str. 688; ore Maran, Ustanici iz Kralja, isto, str.
693-694.
16) Depee Zapovjednitva kopnene vojske NDH, Zagreb, Arhiv VII, fond NDH, k. 1, br. reg. 1/2-13,
1/2-15-20, 1/2-2.
17) Jajako podruje u oslobodilakom ratu i revoluciji 1941-1945, Zb. sjeanja, izdanje Skuptina
optina D. Vakuf, Jajce i ipovo, 1981. (u daljem tekstu: Zb. JAJCE).
18) Milo Poli, n. l str. 177.
19) Izvjetaj Zapovjednitva 3. oru. pukovnije od 8. avg. 1941, Zbornik IV, knj. 1, str. 562.
20) Spase Radakovi, Grabe i njegov gerilski odred, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 883.
21) Savo Popovi, Bogata iskustva prve ustanike godine, isto, str. 812.
srezu zahvatio sela ispod Grmea od Grabea preko Hrgara, Gorjevca, Duhov-
ska, Lipe i Teoaka, pa sela Rai, Doljane i Kiievi u podruju Ljutoa.
Tako je za pet dana, od 27. do 31. jula 1941. godine, ustanak zahvatio u cjelini
srez Bosansko Grahovo (koji je sav bio osloboen), veim dijelom srezove Bo-
sanski Petrovac, Glamo, Klju, Bosanska Krupa, Bosanski Novi i Sanski Most,
a dijelom i srez Biha.
Napadom likih ustanika na ustako-oruniko uporite u Srbu, 27. jula, za-
poeo je ustanak u Lici, koji se brzo proirio na itav donjolapaki srez, pa i dalje
na koreniki. I ovdje stvorena je znatna slobodna teritorija.
Napadom 27. jula na voz sa ustaama u podruju Gornjeg Tikovca, spalji-
vanjem vijadukta u Crnim Potocima, zauzimanjem Strmice, a narednog dana
Plavna i likvidiranjem ustako-orunikog uporita u tom selu, kao i zauzima-
njem Glubia 29. jula, zapoeo je ustanak i u predjelu sjeverno od Knina, a ubrzo
se proirio i na druga sela u okolini.
22
' U svim ovim akcijama uestvovali su i us-
tanici sa podruja bosansko-grahovskog sreza, iz sela grahovske optine: Tikov-
ca, Resanovaca i drugih. Na poloajima prema Kninu, ove ustanike snage ostale
su sve do prodora Italijana prema Grahovu i Drvaru 10. septembra 1941. godine.
Ve u prvim borbama ustanici su zaplijenili izvjesnu koliinu oruja, muni-
cije i druge ratne opreme, zarobili su i izvjestan broj ustaa, domobrana i oru-
nika. Zaplijenjenim orujem naoruani su mnogi ustanici koji su u prvu borbu
krenuli s roguljama, sjekirama ili lovakim pukama.
23
' Najznaajniji uspjeh po-
stignut je u Drvaru u kojem su razbijeni domobranska satnija od oko 120 voj-
nika, i ustako-oruniki odred od oko 230 naoruanih ustaa i orunika. Ubije-
no je 100 ustaa i 5 domobrana, ostali su zarobljeni. Nakon sasluanja domob-
rani su osloboeni i preko osloboene teritorije upueni svojim kuama. U bor-
bi za osloboenje Drvara poginulo je 20 gerilaca.
Prilikom zauzimanja orunike postaje u Prekaji, zarobljeno je osam oru-
nika i trojica ustaa, zaplijenjeno je 11 puaka sa drugom opremom.
24
' U Trubaru
je zarobljeno estoro orunika, a njihovo oruje zaplijenjeno.
25
' Na Tievu je gru-
a seljaka razoruala i zarobila etvoricu ustaa i zaplijenila im oruje.
26
' Prili-
om osloboenja Glamoa ubijeno je oko 30 ustaa, zaplijenjeno 30 puaka, 1
mitraljez i oko 200 lovakih puaka. U toj borbi poginuo je samo jedan ustanik.
27
'
Ustanici podgrmekih sela u Benakovcu zarobili su 7 orunika i zaplijenili
vie od 7"vojnikih puaka.
28
' Prilikom zauzimanja andarmerijske stanice u Lu-
ci Palanci, ustanici su zarobili 7 orunika i zaplijenili vie od 10 vojnikih puaka,
municiju i vei broj lovakih puaka.
29
'
Na sektoru Crkovci - Crni Lug ustanici su 28. jula zaplijenili 10 puaka, 10
sanduka municije, 150 runih granata, 1 kamion, 1 autobus, 1 automobil, ubili
7 ustaa u uspjeno postavljenoj zasjedi ustakom odredu koji je jednim auto-
busom i sa dva kamiona iz Livna krenuo prema Bosanskom Grahovu. Bilo ih
je oko 120, na elu sa logornikom advokatom dr Urumoviem, koji se vozio u
automobilu. Ustanici su ih gonili dvadesetak kilometara. Ipak je neprijatelj usp-
jeo da zapali i nekoliko kua i da odvede jednog mladia kojeg su ubrzo ubili
i bacili u jamu u elebiu. Nijedan ustanik nije bio ranjen. Ova pobjeda je snano
22) Pero Jari, Razvoi ustanka u Tikovcu, Zb. BOSANSKO GRAHOVO, str. 154.
23) Milan M. Zori, Zb. DRVAR knj. 2, str. 55.
24) Ilija Materi, Osvajanje ustakog doma u Drvaru, isto, str. 42-44.
25) Stevo Babi, Formiranje i prve akcije Trubarske ete, isto, str. 213.
26) Petar Viekruna, Tievo kako sam ga zapamtio prije rata i u prvim danima ustanka, isto, str.
262-263.
27) Milo Poli, n. Cl, str. 179.
28) Boko urainovi, n. l., str. 574.
29) Stojan Maki, U Majki Japri, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 726.
odjeknula u ovom kraju, pa je formiran front ustanika prema ustaama u ele-
biu i Livnu.
30)
Ustanici sa Tromee su u borbama za osloboenje Strmice i Plavna 27/28.
jula, zaplijenili 200 puaka i drugog oruja, dosta municije, ubili su i izvjestan
broj neprijateljevih vojnika.
31)
Prilikom zauzimanja drugih orunikih stanica, zarobljen je po poneki oru-
nik, zaplijenjeno je neto puaka i druge opreme.
Kada je ustanak ve poeo, pojedini seljaci iz mnogih sela tek sada su izva-
dili svoje skriveno oruje, prikljuili se ustanicima ili ga dali onima koji su bili
spremni za borbu.
a) Organizovanje prvih ustanikih jedinica
Poslije osloboenja na podruju Drvara, stvaraju se novi gerilski odredi i ge-
rilske ete. U samom Drvaru formirana je Komanda mjesta sa komandantom Jo-
lom Mariem.
Na podruju optine Bosansko Grahovo, najee se formiraju ustanike
ete za svako selo, dok je u samom Bosanskom Grahovu 28. jula 1941. stvorena
Komanda mjesta sa komandantom Duanom Kmetom. U stvari, bila je to Ko-
manda ustanikih gerilskih jedinica optine Bosansko Grahovo, u kojoj su radili
i Mirko Radinovi, politiki radnik, Branko Vidovi, sekretar, Vaso Ivanovi i
Duan Mandi, lanovi.
32
'
I u Prekaji je odmah nakon zauzimanja orunike postaje, po nalogu taba
gerilskih odreda sreza Bosansko Grahovo, odmah formirana Komanda mjesta
sa komandantom Duanom Joviem.
33
'
Kada je 31. jula osloboena Budimli Japra, imenovana je Komanda mjesta
sa komandantom Jandrijem Sudukoviem.
34
' I u Luci Palanci, u zgradi oru-
nike postaje, uspostavljena je Komanda sa komandantom urinom Predojevi-
em.
35
'
Na sektoru prema Livnu ustanici su ve 28. jula formirali Komandu usta-
nikih gerilskih jedinica, sa komandantima Nikicom Gaiem i Vaom Ivetiem.
Na sektoru Ribnik - Klju, 5. avgusta 1941, u Gornjem Ribniku formiranje
tab gerilskih odreda Ribnika. To je, u stvari, bio ustaniki bataljon sa pet eta:
Gornjo-vrbljanskom, Donjo-vrbljanskom, Busijanskom, Crkvenskom, Ribni-
kom i sa dva voda: Slatinskim i Previjsko-zablakim. Komandant taba bio je
Dmitar Kovaevi, potar, a zamjenik Jovo Markovi.
36
'
Na sektoru Petrovca formirani su novi gerilski odredi, a postojei su
ojaani.
I na podruju junog dijela bihakog sreza, po uzoru na organizaciju u pet-
rovakom srezu, formirani su gerilski odredi skoro za svako selo.
U krupskom srezu (podgrmeki dio) ustanici su ve prvih dana ustanka for-
mirali vie ustanikih eta (zajedno ili dva sela-jedna eta). Na sektoru prema
Bosanskoj Krupi, u Velikom Radiu 1. avgusta je formiran Odred u koji su uli
ustanici sa podruja Velikog Radia, Grmue i zaseoka Kamenice (iz Malog Ra-
dia). Odred je imao dvije ete, u svakoj po tri desetine. U eti je bilo oko 90 ljudi,
30) Kostadin Trkulja, Nikola Gai, Milo i Aleksa Nenadi, Pripreme i razvoj ustanka u optini Crni
Lug, Zb. BOSANSKO GRAHOVO, str. 102-103.
31) Pero . Jari, Prve akcije ustanika iz Tikovca i Crnih Potoka, Zb. DRVAR knj. 2, str. 142-143.
32) Formiranje jedinica na teritoriji Optine B. Grahovo, Zb. BOS. GRAHOVO, str. 137.
33) Milan N. Zori, n. dj., str. 87.
34) Milan Mareti, Obuzdavanje pliakako-osvetnikih naravi, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 788.
35) urin Predojevi, Ustanak i borbe 1941. na podruju Luci-Palanke, isto, knj. 1, str. 749.
36) Jovo Ninkovi, Stevo Ostoji, n. l, str. 305.
sa oko desetak vojnikih puaka, odnosno, u desetinama, po jedna ili dvije pu-
ke. I u Malom Radiu je 4. avgusta 1941. formiran Maloradiki ustaniki odred
sa oko 80 ljudi (dva voda od po tri desetine). U ovaj odred stupili su borci sela
Mali Radi i Vranjska.
37)
I u jo nekim selima krupskog sreza formirani su od-
redi, mada je veina sela organizovala svoje ustanike ete, manja sela samos-
talne ustanike vodove, a neka su imala ustanike grupe.
I u podgrmekom dijelu sanskog sreza ustanici su prvih dana ustanka naj-
prije formirali svoje ustanike ete ili vodove. Na sektoru prema Budimli Japri,
2. avgusta 1941, Petar Vojnovi, aktivni porunik bive Jugoslovenske vojske, po-
kuao je da od ustanikih snaga formira puk.
38
'
Na sektoru novskog sreza ustanici su prema veliini sela organizovali ete
ili vodove.
Kao to se vidi, organizovanje ustanika bilo je prema prilikama i poznavanju
vojne organizacije raznoliko, mada kod veine i veoma slabo.
Prema pojedinim jaim neprijateljskim uporitima, ve poslije prvog dana
borbe, obrazovali su se frontovi. Najvei broj ustanika bio je bez vatrenog
oruja, najee sa sjekirama, roguljama, vilama, kolcima, kopljima koja su ko-
vali seoski kovai. Iskovano koplje stavljali bi na kolac, esto ga vezivali konop-
cem ili jaim kanapom po uzoru na puku, pa bi ih nosili preko ramena. Poneko
je imao bajonet, lovaku puku ili pitolj.
Po osloboenju Drvara i Otrelja, gerilski odredi Drvara, ojaani odredima
petrovakog sreza, zauzeli su poloaje sjeverno od Otrelja prema uporitu u Bo-
sanskom Petrovcu, odakle je neprijatelj od poetka nasrtao na tek osloboeni
Otrelj i Drvar. I ustanici sa sektora Grkovci - Crni Lug prema Livnu, formirali
su front prema neprijatelju. Isto je ureeno i na sektoru prema Unitu i Kninu.
Kada je osloboena Luci Palanka zaposjednut je i Vitorog i formiran
front prema neprijatelju. Meutim, istog dana, 30. jula, ustanici su irokim
frontom krenuli prema Fajtovcima i Kamengradu, a drugi s podruja Dabra ka
Husimovcima. U irokom luku napredovali su do iznad Husimovaca, a kada je
pala no, povukli su se iz doline i breuljaka iznad nje u svoja sela i zanoili na
Brajia Tavanu, Djedovai, Umcima, Bosanskom Milanovcu, Bonjacima, Dab-
ru, Vitorogu. Narednog dana, kada ih je neprijatelj sa pojaanjem iz Prijedora na-
pao i zasuo vatrom pjeadijskog oruja (jedan avion tipa BREGE mitraljirao
je ustanike poloaje), dolo je do povlaenja. Desetak naoruanih boraca se po-
vlailo vojniki, a ostali - nenaoruani ustanici, odstupali su na sve strane: u Da-
bar, Bosanski Milanovac i jo dalje, neki ak u Grme planinu. U toj borbi po-
inuo je samo Mia Milinkovi. Ipak, prema neprijatelju je ostala grupa ustani-
a, u kojoj su bili: Milani Miljevi, Mihajlo Kaja Topi, Stojan Miljevi, Ljubo
i Cedo Brki, Vid i Uro Kukolj. Sutradan, 1. avgusta, prikljuio im se i Rade Br-
ki, nakon to je uspio da pobjegne sa klanja iz Krupe i doe u svoje selo Jela-
inovce.
39
'
Svoj front prema neprijatelju u Bosanskoj Krupi i najbliim selima, usta-
nici su postavili u irokom luku od Malog Radia, odnosno, Vuijaka, pa preko
Vranjske, Gudavca, Puenika, Gornjih Petrovia i Buevia. Ustanici su odatle
ve 29. jula napali neprijatelja na periferiji Bosanske Krupe. Napad su ponovili
31. jula bez uspjeha. I trei napad od 2. avgusta 1941. nije bio uspjean, zato to
je neprijatelj raspolagao jaim snagama, to je dobro utvrdio poloaje i organi-
zirao sistem vatre ispred uporita. Uz to, neprijatelj je raspolagao sa neuporedi-
vo veim koliinama oruja i municije.
Nakon prvih, manje uspjenih borbi, ustanici sa podruja novskog sreza
okupili su se 2. avgusta u Ciinom gaju, u selu Rujika, i formirali komandu sa
37) Dane Agbaba i grupa drugova, n. l., str. 583-584.
38) Duan Josipovi, Prva vojna rukovodstva Podgrmea, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 45.
39) Milani Miljevi, Smjele akcije Jelainovana, isto, knj. 1, str. 753-755.
Ilijom Tubinom, komandantom. Organizovali su vodove i desetine, rasporedili
ih po frontu i dubini. Iako su ustanici uglavnom imali hladno oruje, ipak su sva-
ki put ustae odbijali, a sela u pozadini fronta spaavali. Meutim, vrlo brzo se
uvidjelo da se ovakvim dranjem fronta ne moe uspjeno odbijati daleko jai
neprijatelj. Stalni front je naputen, nenaoruani ustanici vraeni su kuama, a
od 30 boraca koji su imali vatreno oruje, formirana je prva stalna ustanika je-
dinica, iz koje e se kasnije razviti partizanska eta.
40
'
Prvih dana ustanka su i na nekim drugim sektorima osloboene teritorije
prema neprijateljskim uporitima krae ili due vrijeme postojali frontovi koji
su, takoe, brzo naputeni, pa se prelo na bolju organizaciju voenja borbe.
2. Protivnapad ustaa, domobrana i orunika i pacifikacija
od 6. avgusta 1941. godine
Snaga kojom je buknuo ustanak u Bosanskoj krajini i Lici iznenadila je us-
take vladajue krugove.
Ve 31. jula general tancer, zapovjednik kopnene vojske NDH, izdao je za-
povijest potinjenim jedinicama da se ne uputaju s manjim jedinicama u borbu
s ustanicima, da ne razvlae snage, ve da ih prikupe u vanijim uporitima iz
kojih e preduzimati akcije, postepeno zahvatajui ira podruja, dok ne ois-
te teren izmeu susjednih uporita. Tri dana kasnije, 2. avgusta, uslijedila je
nova, preciznija tancerova naredba, u kojoj, izmeu ostalog, pie:
Odreujem, da se ne prave nikakvi veliki pokreti dok nije teren u zaleu,
te u lijevom i desnom boku oien od mukaraca, koji su za oruje sposobni.
Kod onih koji se susretnu u borbi ili u pomonoj slubi te borbe, nema smi-
lovanja, bilo muko ili ensko, imade se na licu mjesta provesti prijeki sud. Za
mukarce koji se pronau u selu, a za oruje su sposobni, i bude dokazano da
nisu uestvovali u borbi, imade se pohvatati i odvesti u sabirne logore. ene
i djeca u selima imadu se tediti u Koliko nije dokazano, da su bili jataci.
I dalje:
. . . Posjesti najzgodnije poloaje za zatvaranje pravaca koji izvode u do-
tino mjesto, odbijati energino sve eventualne napade pobunjenika, praviti
eventualne ispade u svrhu suzbijanja pobunjenika i represalija.
. . . Ispade i represalije izvoditi najprije u blioj okolini mjesta i sa oslon-
cem na njega, a potom i dalje.
Represalije imaju se sastojati u uzimanju taoca, uzimanju stoke i hrane i
unitenju naseljenih mjesta, koja su arita pobunjenike akcije.
. . . Za ienje i osiguranje pravaca prvenstveno upotrebiti naoruano sta-
novnitvo, eljezniare, cestare, orunitvo a samo izuzetno regularne et e. . .
Za naoruanje ovih formacija upotrebiti i oruje oduzeto od upravnih vlasti
(stare puke, lovake puke, revolvere itd.). Paziti da se ne naoruaju ljeviari
i nepouzdani.. ,
41)
S tim u vezi nareuje se rekviriranje automobila, kamiona i autobusa kao
i dranje spremnih eljeznikih kompozicija za prebacivanje vojske i drugih
naoruanih formacija na poprita
Na podruja zahvaena ustankom, hitno su prebaene neke domobranske
jedinice koje su otpoele napade na ustanike poloaje.
Meutim, ustae su upravo krajem jula i prvih dana avgusta planirali i spro-
vodili masovan pokolj srpskog stanovnitva Bosanske krajine, Like i drugih kra-
jeva tzv. NDH. Takvih zloina bilo je u nekim srezovima i prije ustanka. Najma-
sovniji su izvreni upravo u vremenu od 27. jula do 3. avgusta 1941. godine, ali
i narednih dana, nedjelja i mjeseci, ali ne tako masovno.
40) ore Maran, n. l str. 693-695.
41) Zbornik IV, knj. 1, str. 529-534.
U oruanu borbu protiv ustanika u prvim danima, najprije idu domobran-
ske jedinice, naoruano mjesno stanovnitvo, orunici i ustae iz mjesta koja su
bila na ratnom popritu. Tek ponegdje, kao u predjelu Srnetice, Potoka i prema
Otrelju, kratkotrajno je djelovala 5. ustaka jurina satnija pod komandom po-
runika Josipa Kurelca. Ova ustaka satnija je prebaena iz Sremske Mitrovice
preko Banje Luke u Potoke i Srneticu, gdje su joj drvarski i glamoki gerilci na-
nijeli teke gubitke.
42
' U Sanski Most je, najvjerovatnije 1. avgusta, stigla 4. usta-
ka jurina satnija, poznata i pod nazivom 13. satnija zagrebake ustake voj-
nice.
43
' Njeni dijelovi su tog i narednih dana bili rasporeeni u Sanski Most,
Vrhpolje, Stari Majdan, na Podove, tamo gdje je masovno ubijano srpsko stanov-
nitvo. Mobilizacijom i naoruavanjem muslimanskog i hrvatskog stanovnitva,
njihovim upuivanjem protiv ustanika, ustake vlasti su stvarale jaz izmeu sr-
pskog stanovnitva s jedne strane, i muslimanskog i hrvatskog s druge strane.
Domobrani i ustae su vrili neprekidne napade iz Bosanskog Petrovca na
Otrelj, a iz pravca Knina i Livna prema Bosanskom Grahovu, ali bez uspjeha.
Poduzimaju i lokalne akcije na slijedeim sektorima: iz Sanskog Mosta pre-
ma Luci Palanci; iz Sanice prema Meeem Brdu; iz Budimli Japre (koju su
ustae preotele ustanicima ve 1. avgusta poslije podne), kao i iz Bosanskog No-
vog i Starog Majdana prema Hadrovcima, Lipniku i Majki Japri; iz Otoke i ne-
kih sela (ore i dr.) prema Bueviima; iz Novog i Rudica prema aavicama
i Rujikoj; iz Agia prema Krljama i Rujikoj; iz Ripa i Bihaa prema Grabeu,
Hrgaru i Gorjevcu; iz Bihaa preko Skoaja na Drenovau i Donji Lapac; iz Bi-
haa i Ripa preko Ripakog klanca prema Lipi i Vrtou, odnosno, prema Kulen
Vakufu i Bosanskom Petrovcu, i iz Kljua preko Bravska prema Bosanskom Pet-
rovcu.
U ovim akcijama itava sela su gorijela, ubijano je civilno stanovnitvo. Ipak,
iako su ove snage NDH bile daleko jae od ustanikih, vee uspjehe nisu po-
stigle.
Zato su im u pomo stigle domobranske i ustake jedinice iz drugih krajeva,
i poslije kraih priprema, organizuju se novi napadi na teritoriju zahvaenu
ustankom.
Tako iz Krupe prema Risovcu, Krnjeui i Petrovcu 4. avgusta 1941. kree do-
mobranska bojna potpukovnika Prokea i tog dana probija ustaniki front uz
cestu Bos. Krupa - Gudavac, dolazi do Vranske Mosure, gdje noi. Narednog
dana preko Suvaje stie na Risovaku gredu, prevoj na cesti Gudavac - Risovac
- Krnjeua.
44
' Potom su iz pravca Novog u Krupu stigli dijelovi pukovnije potpu-
kovnika Nojbergera. Uz put su pokupili mnoge seljake i poveli ih u Krupu kao
taoce. U Krupi su ih ustae preoteli od domobrana poklali i bacili u rijeku Unu.
45
'
Iz Sanice je 6. avgusta manji odred domobrana, ustaa i orunika napao na
ustanike poloaje na Meeem Brdu, ali se poslije krae borbe, uz izvjesne gu-
bitke,
46
' morao povui u Sanicu. Tri dana kasnije, 9. avgusta, neprijatelj je napad
ponovio jaim snagama, prodro na Meee Brdo do kua Soviljevih, a zatim se
povukao na dominantne visove iznad eljeznike pruge Sanica - Bravsko, gdje
je zaposjeo poloaje i obezbjedio uskotranu eljezniku prugu u rejonu Sanice
za transport vojske i opreme prema Bravsku, tj. Petrovcu.
47
'
42) Arhiv VII, k. 169, br. reg. 29/6-1.
43) Branko J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 100.
44) Dnevno izvjee domobranstva za 5. avg. 1941, Regionalni muzej Biha, m. f. 21/125.
45) Stojan Je, Petar Bokan i dr., Gornji Petrovii u ustanku, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 634-5.
46) U ovoj borbi teko je ranjen natporunik Vuk Butina, do Banje Luke umro. (Zbornik IV, knj.
1, str. 595.)
47) Stevo Kovaevi, Poetak ustanka Sanikog kraja i prve akcije u ustanku, Zb. KLJU, knj, 1,
str. 535.
I iz Sanskog Mosta neprijatelj je 6. avgusta krenuo preko Kamengrada i Faj-
tovaca prema Luci Palanci, ne isturajui bona obezbjeenja, poto je obavje-
ten da ustanici imaju malo vatrenog oruja.
481
Ustanici su sa Dekia glavice u Na-
prelju doekali ustae. Ali, im je odjeknuo neprijateljev mitraljez, povukli su se
prema Bonjacima i dalje prema Grmeu. U tom pravcu je izbjeglo i skoro svo
stanovnitvo Gorica, Miljevaca, Luci Palanke, Pratala i Predojevia Glavice.
49
'
U kuama su ostali poneka ena ili stariji ovjek, smatrajui da im ne prijeti
opasnost. Meutim izvjestan broj ljudi, ena i djece je odmah pobijen, preostali
su otjerani u Sanski Most. U Rovinama su ustae pred mrak zapalili nekoliko
kua i pojata. Tom prilikom je Bajro Mui iz Naprelja pokuao da ugasi zapa-
ljenu kuu svog komije Petra kundria. Ustae su to primjetile, svezali ga za
oblinje drvo da gleda kako gori prijateljska, vlaka kua.
50
' Poto je odbacio
ustanike sa Rovina i Vitoroga, neprijatelj se vratio u Fajtovce i Kamengrad, a
neki njegovi dijelovi u Sanski Most.
Palanako polje sa brdom Otiem (poumljeno) i Grme-planinom u pozadini Selo Miljevci
u polju prema brdu Otiu
Osmog avgusta ponovo je krenuo iz Sanskog Mosta prema Rovinama i Vi-
torogu. Kako tu nije naiao na ustanike, produio je u Miljevce, Luci Palanku
i Pratale. Sa vodom orunika iz Sanskog Mosta, u Luci Palanku i Pratale ko-
lima i sa torbama je dolo vie desetina ustaa i civila, a i nekoliko kamiona.
51
'
48) Izvjetaj Zapovj. 3. oru. puk. od 8. avg. 1941. (Arhiv VII, fond NDH, k. 86, br. reg. 36/5-1 i k. 83,
br. reg. 36/5-4.)
49) Milani Miljevi, Smjele akcije Jelainovana, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 754.
50) Kazivanje autoru Bose Srdi-Stani, unuke Petra kundria iz Bonjaka, 13. jan. 1974.
Pokupili su stoku i opljakali sve to su mogli, zapalili su vie kua u Miljevcima,
Luci Palanki i Pratalima, a potom se vratili u svoja uporita. Narednog dana,
9. avgusta, vea grupa ustaa se vratila u Miljevce i Luci Palanku, radi pljake
i paljenja naputenih kua.
Jelainovaka ustanika grupa, kojoj su se pridruili i Veljko Miljevi i Ni-
kola Majki, zvani Major, primijetila je poare u ovim selima, pa se na konjima
iz Bojita prebacila u podruje Miljevaca, ali su pljakai ve bili otili prema Faj-
tovcima. Sutradan su ovi ustanici postavili zasjedu kod kua Ernauta u Miljev-
cima. Uskoro je naila grupa od oko 80 ustaa, uglavnom bez vatrenog oruja,
ali sa velikim brojem zaprega, radi pljake. Milani Miljevi je sa svojim dru-
govima otvorio vatru i ubio sedmoricu pljakaa, dok su ostali pobjegli.
52
' Nep-
rijatelj se poslije ovog dogaaja povukao i sve do februara 1943. godine, punih,
dakle, osamnaest mjeseci, nije stupio u ova sela. U ovim borbama ustae su samo
u Luci Palanki zapalili 41 kuu i ubili 2 ovjeka. Meutim, kao to je ve reeno,
u selima na putu do Luci Palanke, uhvaeno je nekoliko ljudi, ena i djece, neki
su pobijeni, a neki odvedeni u Sanski Most i ubijeni.
Na poloaju u Budimli Japri od 4. avgusta front prema neprijatelju drale
su tri ustanike ete na liniji Mrkalji - urii - Kuan (k. 628). Neprijatelj je kre-
nuo u napad 6. avgusta. Kada se pribliio ustanikim poloajima na nekoliko sto-
tina metara, otvorio je snanu vatru iz puaka i pukomitraljeza. Poto ustanici
nisu imali dovoljno vatrenog oruja kao ni dovoljno vojnikog iskustva, poeli
su odstupati.
53
' Dio stanovnitva se povlaio sa ustanicima, a dio je ostao u se-
lima, sklonivi se u oblinje gajeve, vrtae i umarke. Manje grupe ustanika otile
su do zbjegova u Grme-planini, neki su se vratili u sela koja je neprijatelj zapo-
sjeo, da iz njih izvuku svoje najblie i prebace ih u Grme. Neki su tom prilikom
pali neprijatelju u ruke i ubijeni. Od triju ustanikih eta sa ovog sektora, na oku-
pu je ostalo samo dvadesetak ljudi, koji su se povukli preko ceste Luci Palanka
- Bosanska Krupa i zadrali u Vukojevia naslonu u Suhopolju pod Grmeom.
54
'
U prodoru od Budimli-Japre do Lipnika uestvovao je odred od oko 60 do-
mobrana, orunika i ustaa naoruanih pukama i sa tri pukomitraljeza. Prema
nepotpunim podacima, ustae su tog dana u Slatini, Antonia Brdu i Halilovci-
ma ubile oko stotinu ljudi.
I iz Bihaa su domobrani i ustae krenuli 6. avgusta u napad na Grabe i Hr-
gar, kao i preko Gorjevca prema Lipi, Vrtou i Bosanskom Petrovcu, odnosno,
Kulen Vakufu.
55
' Ustanici Hrgara zapoeli su borbu samo sa jednom pukom,
Gorjeva sa dvije puke i nekoliko lovakih, Raia sa tri, a Grabe sa est puaka
i oko 1000 metaka. Takva snaga nije mogla da izdri napad domobranske pu-
kovnije ojaane brojnim ustaama iz Bihaa i okolnih sela.
a) Tekoe u prvim danima ustanka
Podruje Grmea je ve u prvoj godini ustanka i narodnooslobodilake bor-
be postalo snaan partizanski centar zbog mnogih specifinosti i spleta okolnos-
ti koje su tome znatno doprinijele. Ipak, i ovdje je bilo oscilacija u ustanku,
oetne slabosti su lanovi KPJ, SKOJ-a i ostali rodoljubi morali da savladaju
ako bi se dalje uspjeno razvijao. U susjednoj Kozari je bila skoro istovjetna si-
tuacija, a u nekim drugim krajevima (Manjaa, centralna Bosna i dr.), slabosti
su bile vee i sa znatnijim posljedicama po razvoj narodnooslobodilake borbe
52) Milani Miljevi, n. l., str. 754.
53) Stojan Maki, U Majki Japri, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 728.
54) Isto, str. 729.
Ustaniko oruje podermekih boraca
iz 1941. - s lijeva na desno: koplje koje
je iskovao Lazo Mazalica iz Suvaje; ro-
gulje koje je u ustanku nosio Stojan Be-
ronja iz Velikog Radia; koplje ure
Pleaa iz Zalina i koplje Branka Strpca
iz Suvaje
u tim krajevima. U nekim ratnim i porat-
nim dokumentima ove oscilacije nazivane
su ak i krizama.
56
'
U vrijeme dok je Drvar snano razvijao
i jaao ustanike jedinice, stvarao organe
nove narodne vlasti, organizovao slobod-
nu teritoriju, grmeko ustaniko podru-
je preivljavalo je prvu osjeku ustanike
plime.
U prvi mah je izgledalo daje Komunis-
tikoj partiji Jugoslavije bilo lako da usp-
jeno rukovodi ustankom u Drvaru i Gr-
meu. inilo se daj e svo stanovnitvo bilo
za narodnooslobodilaku borbu i liniju
KPJ. Meutim, u prvoj ratnoj godini, ned-
vosmisleno se pokazalo da KPJ mora ulo-
iti vie truda i napora kako bi izgradila u
toj nemilosrdnoj borbi nove uslove za usp-
jenu borbu na svim sektorima: vojnom,
politikom, kulturnom, i na frontu i u po-
zadini. Samo zahvaljujui pojaanom radu
u kojem je izgubila i znatne kadrove, KPJ je
od ovih podruja (drvarsko-petrovakog i
grmekog) stvorila znaajne centre za raz-
voj ustanka i narodnooslobodilake borbe
Bosanske krajine.
Narodnooslobodilaki pokret sa ovih
podruja je po izlasku iz svake krize bio sve
jai i sposobniji za nove, tee i sloenije
borbe.
Na to da ustanak u Drvarsko-petrova-
kom kraju i Grmeu postane masovan, po-
red ve navedenih inilaca, uticao je i psi-
holoki faktor.
Saznanje da su svi ljudi i sva sela u us-
tanku, bilo je od neprocjenjive vrijednosti
za uspjeh u pokretanju cjelokupnog sta-
novnitva sa ovoga podruja, kao i svijest o
zajednikoj borbi ljudi iz susjednih sela i
pokrajina.
Meutim, kako je psiholoki faktor
zbog masovnog ustanka imao pozitivnu
ulogu za sam ustanak i ustanike, na drugoj
strani je kod ustaa, orunika i domobrana,
izazivao snaan negativan uticaj. Brojnost
ustanika psiholoki je paralisala neprijate-
lja i prije borbe, to je doprinosilo pobjedi
ustanicima i pomagalo, iako su ustae,
orunici i domobrani bili znatno bolje na-
oruani.
56) Izvjetaj komandanta Drvarske brigade od 2. sept. 1941. Zbornik IV, knj. 1, str. 173.
Psiholoki faktorje, pored ostalih, prvih dana ustanka svakako uticao na us-
tae i domobrane da i pored izvjesnih uspjeha protiv ustanika, i na podruju Hu-
simovaca, Rovina, Rudica, aavice, Kralja, Grabea, Petrovia i drugih sela idu
dublje na ustaniku teritoriju ve da se vrate nazad u polazne garnizone.
Masovni ustanak je za pet dana zahvatio sva
ova podruja i u svoje redove ukljuio preteno se-
ljake i sezonske radnike (najvie umske), sa veoma
arolikom lepezom opteg znanja, politikog obra-
zovanja i svjesti.
Kao to se vidi iz prethodnog teksta, ustanak na
f
rmekom podruju podignut je uz veoma mali
roj vojnikih i lovakih puaka. Veina je bila bez
vatrenog oruja, sa sjekirama, roguljama, kopljima,
ili kocima i slinim hladnim orujem, tj. preteno
poljoprivrednim alatkama.
Dok se u toj borbi pobjeuje, dok ustae i oru-
nici bjee prema gradu, dotle nema kolebanja, ma-
laksalosti i nevjerice u vlastitu snagu. Ali, im se
pred ustanike isprijeila vojska - neprijatelj u uni-
formi, i kad je po toj golorukoj masi poeo bono
da tue pukomitraljezom, dolazilo je do preloma u
poletu, raspoloenju, odlunosti, dolazilo je do po-
vlaenja.
Mnogi nisu vie vidjeli izlaza iz situacije, poko-
lebali su se, izgubili povjerenje i hrabrost, izgubili
nadu da se oni, goloruki seljaci mogu suprotstaviti
tako jakom neprijatelju. Na sanskom sektoru
. . . mnogi seljaci su pobjegli u umu, mnogo ih se
skrivalo po kuama, a poneko je ozbiljno razmiljao
o predaji, pie Milani Miljevi, pa kae da su se
dogovorili . . . da je neophodno ii meu seljake, da
ih ohrabrimo, da savladamo njihovo nepovjerenje i
uvjerimo ih da se moraju boriti.
57)
Bilo je dovoljno da ovo podruje, sansko, ima
bar malu grupu odanih i svjesnih rodoljuba, pa da
se u narednim danima i kroz prve znaajnije geril-
ske borbe (na Meeem Brdu 9. avgusta, i u Miljev-
cima 10. avgusta), prevaziu prva kolebanja, poste-
peno stekne povjerenje stanovnitva, i to je
najvanije, odri i dalje razvija zapoeti ustanak na
ovom sektoru Grmea.
Slino se dogaalo, kako je ve reeno, 4.
avgusta i na budimli-japranskom ustanikom sek-
toru.
Tu najsvjesniji rodoljubi (od kojih samo jedan simpatizer KPJ, uitelj Stojan
Maki), ostaju na poloaju i 4. avgusta formiraju tri ustanike ete koje zauzima-
ju poloaj Mrkalji - Kuan - Modra. Iako su se ve poslije dva dana - 6. avgusta,
morali povui iz svog najodanijeg jezgra, ipak ve 8. avgusta formiraju ustaniki
odred za selo Majki Japru, koji je kasnije prerastao u partizansku etu Prvog
KNOP odreda.
58
'
U skoro istovjetnoj situaciji zbog nedostatka vatrenog oruja kojim bi se
suprotstavili ustaama, bili su i ustanici na Palanskom sektoru. I ovdje je veina
ustanika, bez vatrenog oruja, napustila poloaje i otila u Grme sa svojim po-
57) Milani Miljevi, n. l, str. 754.
58) Stojan Maki, n. L, str. 728-729.
Ustaniko oruje podgrme-
kih boraca iz 1941 - s lijeva na
desno: stara vinesterka ne-
poznatog borca, puka poro-
dice Zorii iz Srednjeg Du-
bovika koju je ded Milana Zo-
riia nosio u buni 1858, otac
u ustanku 1875. i on u ustan-
ku 1941.
rodicama. Dostaje trebalo truda i odlunosti urinu Predojeviu i njegovoj gru-
pi boraca da privole i narod i ustanike da se vrate na poloaje, odnosno, u sela
oko Luci Palanke, poto se neprijatelj poslije paljenja kua i pljake povukao
nakon to gaj e 10. avgusta napala grupa Milania Miljevia u selu Milievcima.
Ustanici sa podruja Rujike, aavice, Rudica i okolnih sela, u pokretu na
Bosanski Novi, zaustavili su se u Vidoriji, na periferiji grada. Meutim, neprija-
telj je preduzeo protivnapad, koji su ustanici izdrali. Predvee je est aviona
bombardovalo ustanike poloaje to je porazno djelovalo na ustanike koji su
napustili poloaje i povukli se prema Rudicama . . . Seljaci iz Rakana, aavice
i koji gravitiraju prema Blatni, vraali su se svojim kuama. Poslije ove borbe
i povlaenja najveeg dijela ustanika, tokom avgusta vladalo je primirje u ovom
dijelu doline Une.
59>
Ustanika koplja podgrmekih boraca iz 1941. (bez dralja) s lijeva na desno: koplje Andrije
Novakovia iz Haana, (kovao ga Ilija Bubalo iz Haana); koplje Save Oljae iz Male Rujike
(kovao ga Milan Cia iz Male Novske Rujike): koplje Nikole Stojisavljevia iz Haana iz us-
tanka 1941. kojim je u ustanku 1875. bio naoruan njegov ded Glio Novakovi; koplje To-
dora Stojisavljevia koje je iskovao Branko Stojisavljevi i koplje Laze Kolundije iz Jase-
nice, iskovano od vojnikog bajoneta
I na podruju Buevia, Matavaza i Rakana, ustae su ve prvih dana dublje
prodrli u ustanika sela. Saznavi da ustanici imaju vrlo malo oruja, ustae iz
Otoke, ora i okolnih sela su sa odredom od preko 100 puaka i nekoliko pu-
komitraljeza, izvrili napad na frontu irine 5-6 kilometara. Spalili su mnoge
kue u Bueviu, Matavazima, Blatnoj i oblinjim selima, to je izazvalo raspad
ustanikog fronta na ovom sektoru.
60
'
59) Sveto Liina, Tri aavice, Rujika, Rakani i Blatna u julskom ustanku, Zb. PODGRMEC, knj.
1, str. 698.
60) Rade Erceg, Vojnici Sime Bjelajca, isto, str. 673.
Prevladavanju ove prve teke situacije, znatno je doprinijelo to to ustako-
-domobranske snage na ovim podrujima nisu bile sposobne za ire akcije i dub-
lja prodiranja u ustanika sela, pa zato nisu ni kretale dalje od putnih komuni-
kacija, a kada su 31. jula doprli do Umaca i Djedovae, do Rudica i Gornjih Pet-
rovia, brzo su se vratili poto nisu imali snage za nove akcije.
U to vrijeme gerilska grupa Milania Miljevia nije drala front prema San-
skom Mostu, ve je patrolirala na konjima prostorom izmeu Meeeg Brda i
Kljevaca na jugu, do Bonjaka i Miljevaca na sjeveru, kontrolisala je slobodnu
teritoriju i pridobijala stanovnitvo, to je bilo od velikog znaaja za dalji usp-
jean razvoj ustanka na ovom podruju koje je postalo jedno od najsnanijih na
Grmeu. Istovremeno je taktika grupe Miljevieve bila zaetak partizanskog ra-
tovanja, koje e biti karkteristino za jelainovaki gerilski (partizanski) odred,
u kojem e upravo ova ustanika grupa biti jezgro. Istu taktiku prihvatie i sve
ostale partizanske jedinice na podruju Grmea.
U prvim borbama protiv ustanika, domobransko-ustake jedinice nemilo-
srdno su se obraunavale i sa stanovnitvom-enama, djecom, starcima, odras-
lima, sa svima uhvaenim na podruju operacija.
61
' Tako su u selu Halilovcima
kod Budimli Japre uhvatili grupu seljaka, odveli ih u tzv. Drvarski potok i po-
strijeljali. Tom prilikom se bjekstvom spasio samo Spasoje Vukojevi.
62
' U Du-
gim Njivama uhvaen je i strijeljan jedan seljak, a mnoge kue su opljakane. Iz
Budimli Japre su od 2. do 4. avgusta uhvatili 27 ljudi, neke pobili u Drvarskom,
druge u Adenovia potoku i na Nailovoj barici, uz neuvene zloine. Tada su
Iliji Stikavcu izvadili oba oka, pa ga pustili, pa je etvrtog dana podlegao ranama;
Milou kondriu izvadili su srce i stavili mu u mrtva usta; Isu Vojnovia su na-
bili na kolac i pekli na vatri, dok su Todoru Paviu naredili da zakolje svog je-
dinca sina, a onda su i njega ubili.
63
' Ustae su u selu Marini uhvatili 64 lica od
kojih i 8 ena, sve ih pobili, a preostalo stanovnitvo prebjeglo je u Slatinu i Mr-
kalje.
64
'
Ubrzo su ustake vlasti uvidjele da, i pored ovih zloina, ne mogu da ugue
ustanak koji se irio i zahvatao nova podruja tzv. NDH, pa je ve 6. avgusta 1941.
stigla direktiva glavara Glavnog stoera domobranstva podmarala Maria koja
je trebalo da slomi ustanak drugaijom taktikom. U toj direktivi predvieno je
slijedee:
a) da se na pobunjenoj zoni proglasi opsadno stanje i da se sva vlast preda
sposobnom vojnom zapovjedniku,
b) da se akcijom ienja za sada prestane,
c) da se putem oglasa onima koji se pokore garantuje ivot i imetak,
d) da se ienje sprovede kasnije putem planskog iseljavanja.
65
'
Tri dana kasnije, Glavni ustaki stan NDH donio je odredbu kojom su raz-
rijeeni svi ustaki funkcioneri: stoernici, logornici, tabornici i njihovi pomo-
nici. Ustake organizacije su ostale, ali je obustavljena svaka djelatnost do po-
novnog imenovanja funkcionera, naroito tzv. divljih ustaa, kako su ih sami
nazvali. Jedino se ova odredba nije odnosila na jedinice ustake vojnice, orga-
nizirane u ustake satnije i bojne, koje su i inile naimasovnije zloine.
Nakon to su 9. avgusta 1941. raspustili ove divlje ustae, prebacujui na
njih svu krivicu za zloine nad srpskim stanovnitvom, ipak je samo mali dio tih
divljih ustaa razoruan, a niko nije kanjen. Veina ih ie ukljuena u ustaku
vojnicu, jedan dio u tzv. priuvne ustake bojne, a preostali su raporeeni u broj-
ne domobranske satnije, formirane tog ljeta i jeseni, dok su po neki i dalje ostali
61) Izvjetaj potpukovnika Nojbergera, 5. VIII 1941. (Arhiv VII, fond NDH, k. 1, br. reg. 6/2-4.)
62) Memoarska graa sela Halilovci, Arhiv Opt. odb. SUBNOR Sanski Most.
63) Memoarska graa Budimli Japre, Arhiv Opt. odb. SUBNOR Sanski Most.
64) Memoarska graa sela Marini.
Arhiv Opt. odb. SUBNOR Sanski Most.
65) Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske, Zagreb, kut. 1.
pod neposrednom komandom ustakog logornika, tabornika ili rojnika, nastav-
ljajui zloinako djelovanje.
Veina ustaa koji su vrili zloine nad srpskim stanovnitvom u selima i
gradovima, bila je u civilnoj odjei, a tek poneki u vojnoj, ili dijelovima vojne od-
jee. Zvanina ustaka dravna propaganda perfidno se usmjerila protiv njih
nazivajui ih divljim ustaama, proglasila ih glavnim i jedinim krivcima za sve
zloine nad srpskim ivljem. Istovremeno, pozivajui se na Pavelievu naredbu,
vlasti su raznim oglasima obeavale da se onima koji se pokore, garantira ivot
i imetak od dravne zakonite vlasti.
Kod jednog dijela stanovnitava zahvaenog ustankom, ova propaganda
imala je odjeka. Zbog velikog arenila ustanike mase, nije udno to su neki sr-
pski seljaci, i ne samo seljaci, teror i zloine ustaa maja-jula 1941. godine, shva-
tili kao samovolju lokalnih kabadahija, a ne zvaninih vlasti NDH.
66
' Zato otpor
tim ustaama i prve sukobe u ustanku, neki tada ne smatraju kao otpor vlasti,
dravi NDH. To shvatanje, iako naivno, bilo je prisutno u mnogim krajevima i
kod mnogih ustanika. Nasuprot ovome, intervencija domobransko-ustakih i
orunikih vodova, satnija i bojni u prvoj polovini avgusta 1941. godine iz
Sanskog Mosta, Bosanske Krupe, Bosanskog Novog, Bihaa, Prijedora, Kljua
itd., shvaena je kao intervencija drave NDH i njene regularne vojske. Tada se
na nekim kuama, u selima i rejonima borbi, pojavljuju bijele zastave, dok se po-
jedinci, stanovnici, ak i poneki ustanik, vraaju kuama na teritoriju koju kon-
trolie neprijatelj.
67
' Kada su domobranske komande proklamovale primirje,
pojedinci i manje grupe ustanika u nekim sektorima (krupskom, novskom,
sanskom, i drugim), poeli su da odlaze u gradove na razgovore sa domobran-
skim oficirima i da dobijaju potvrde koje e ih navodno zatititi od ustaa ako
dou u njihova sela. Ti odlasci u gradove su po nekim miljenjima, predstavljali
taktiziranje, kako bi se dobilo u vremenu i vidjelo ta vlasti NDH namjeravaju
da ine, iako niko nije iao sa odobrenjem ustanikih komandi, ve pojedinano,
samoinicijativno. Jaanjem znaaja Komande gerilskih odreda Krupa-Sana, a
potom i taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu (taba Krajinske divi-
zije), prestaju samovoljni odlasci seljaka u gradove, ili se ide samo po zadacima
i odobrenju komande, u protivnom, slijedile bi kazne.
Meutim, iako je pacifikacija bila proklamovana, ustae je nisu potovali,
nastavili su sve po svome. Pohvatali su pojedince i grupe seljaka u gradovima,
i zvjerski ih pobili. Ponovile su se krvave orgije iz kraja jula i prvih avgustovskih
dana.
I u krupskom srezu su neki ustanici ili u grad. Tako su sredinom avgusta,
jednog ponedjeljka na sedmini pazar, u Krupu otili Boo Bokan, komandir us-
tanike ete iz Gornjih Petrovia, Marko, Petar i Duan Bokan, Jovo Kaluer,
uran krbi i drugi, prije svega radi nabavke duvana i soli, kako je poslije rata
autoru ove knjige ispriao Petar Bokan. Ustae su ih uhvatili na mostu na Kru-
nici. Bou i Marka Bokana su ubili, a ostali su jedva uspjeli da se spasu uz pomo
poznanika Muslimana. Od tada vie niko nije iao u Krupu, front je opet us-
postavljen, mada drukiji od onog iz prvih dana ustanka.
68
'
Sa podruja Rujike i okolnih sela jedna grupa ljudi ila je u Bosanski Novi,
i u Rudice, gdje je ponovo uspostavljena ustaka optina. Na nekim kuama iz-
vjeene su bijele zastave. Zbog tog ina predaje grupa boraca-ustanika s tog pod-
ruja uhapsila je nekolicinu tih seljaka i traila da se strijeljaju zbog izdaje. Za-
hvaljujui Milanu Liini, jednom od vodeih ljudi meu ovim ustanicima, se-
66) Zbog manje-vie slinog sastava stanovnitva, njegovih socijalnih, ekonomskih, istorijskih i dru-
gih karakteristika, skoro istovjetna situacija bila je i u nekim kozarskim srezovima.
67) Podaci iz navedenih lanaka Milania Miljevia, Stojana Makia, Rade Brkia, i drugih, objav-
ljeni u spomenutim bornicima sjeanja NOB.
68) Stojan Je, Petar Bokan i dr. (kazivanje autoru).
ljaci nisu drastino kanjeni. Bili su to uglavnom ugledni seljaci, poteni, mada
kolebljivi. Liina im je strpljivo objasnio da je to to rade ravno izdaji, i ako na-
stave da tako rade, da e biti najstroe kanjeni. . . . Taj gest Milana Liine po-
kazao se veoma promiljenim, i imao je vrlo pozitivan uticaj. Poslije kratkog vre-
mena, svi ovi seljaci postali su pristalice narodnooslobodilake borbe, a neki od
njih i istaknuti lanovi narodne vlasti na terenu.
69
'
Valjda zbog prisutnosti domobranske komande i pacifikacije, u to vrijeme
nijedan seljak koji bi siao u Sanski Most nije ubijen. Ovim se htjelo pokazati os-
talim seljacima i ustanicima da se nemaju ega bojati, i da treba da se predaju.
Htjeli su tako da umire stanovnitvo i ugue ustanak.
Meutim, i pored svih novih nastojanja domobranskih komandi, mjere pa-
cifikacije nisu postigle eljeni cilj. Narod im vie nije mogao vjerovati, jer su u
sjeanju ljudi bile vrlo ive slike ustakih zloina.
Otuda u izvjetaju zapovjednika orunikog voda iz Sanskog Mosta od 21.
avgusta 1941. godine pie slijedee:
. . . Seljaci sa podruja ove postaje (Luci Palanke, napomena BB), i to oni
sa sela: Majki Japre, Miljevci, Luci Palanka, Tuk Bobija i Jelainovci, jo uvijek
se nalaze u umi planine Grme i na poziv vlasti nee da se vrate svojim kuama.
Dne 8. o. m. kada sam sa odredom vojnika, orunika i ustaa upao u Luci Pa-
lanku pitao sam nekoliko ena koje sam zatekao u selu o razlogu zato se seljaci
nee da vraaju svojim kuama, te mi je reeno da oni u nau vlast nemaju po-
vjerenja, ve da oni sluaju svoje voe koji se sa njima nalaze u umi. Od strane
vlasti ovi se seljaci stalno pozivaju da se vrate svojim kuama, ali je to do sada
sve bez uspjeha.. .
70)
3. Stanje na okupiranom podruju od avgusta do decembra 1941.
Uporedo sa vojnim akcijama protiv ustanika, ustae su majstorski irili la-
nu propagandu koju su nazivali promidbom. Uskoro je taj izraz kod naroda
postao sinonim za la. Istoga dana kada je izdata privremena naredba o prestan-
ku masovnog ubijanja Srba, 6. avgusta, ustaka propaganda (promidba) poela
je da tampa i iri letke s pozivom na predaju, uz prijetnje u sluaju da se po na-
redbi ne postupi. Prijetnje su se redale jedna za drugom, ali bez uspjeha. Tako
je bilo i sa proglasom od 31. avgusta 1941, iz kojeg se vidi potpuna zaslijepljenost
ustakih zloinaca. U cjelini ga donosimo:
Srbi, pravoslavci i ostali!
KOCKA JE PALA!
Nakon stoljetnih borbi uspjelo je Hrvatskom narodu izvojevati svoju
potpunu nezavisnost.
Tu slobodu postigao je Hrvatski ustaki narod zaslugom svoga Idola i
Voe Poglavnika dr. Ante Pavelia te saveznika i njihovih velikih voda Hitlera
i Musolinija.
Oajnici, propali srpski generali i etnike gnjide, koji su Vas pravoslavce
doveli u to Vae bezizlazno stanje pokuavaju, da meu Vama naprave zabunu
i da Vas pred sobom guraju u sigurnu smrt. Na Vama lei, da li elite ivjeti ili
mrijeti, jer Hrvatski narod neda nikome, da mu dira u njegovu djedovinu, to
mu ostavie Tomislav, Kreimir, Svai, Zrinski, Kvaternik i Otac domovine
Ante Starevi. Kao pripadnici zapadne kulture elimo pokuati, da Vas dove-
demo k razumu i stavljamo Vam zadnji Uslov:
Bezuslovnu predaju oruja i municije te prokazivanje propalih srpskih ge-
nerala, asnika, etnika i etnikih voa, koje ste do sada hranili i branili
ROK IZVRENJA 1. RUJNA
12 SATI U PODNE
69) Rade Erceg, n. Cl., str. 674.
70) Arhiv VII, fond NDH, k. 152-2, br. reg. 25/2-2.
Primite li na ultimatum do toga roka, dajemo nau svetu Ustaku rije,
da emo Vam potediti kako ivot tako i imanje te miran boravak u obiteljskoj
kui; naprotiv kunemo se, da e vas nestati do zadnjega i vaeg sjemena sa Hr-
vatske grude. Birajte jedno ili drugo, ier vrijeme prolazi. Ustae su spremne da
tu zamisao izvre za dobro Poglavnika i Hrvatske domovine.
DANO U GLAVNOM USTAKOM STOERU U BANJA LUCI
31. kolovoza 1941. g. GLAVAR USTAKI PUKOVNI K
Franjo Lukac, v.r.
7
"
Ustae su uporno tvrdili da ustanak vode srpski generali i astnici (ofici-
ri), iako meu ustanicima na podruju Bosanske krajine nije bilo ni jednog ge-
nerala niti vieg oficira bive Jugoslovenske vojske, a rijetko koji od oficira nieg
ranga da je imao znaajniju ulogu, poto ovdje pobunjeni seljaci i radnici nisu
rado primali bive oficire na rukovodee dunosti u ustanikim jedinicama,
72
'
ak ni rezervne (sluaj sa Lazom Teanoviem u krupskom srezu, Ljubom La-
jiem na japranskom sektoru i dr.)
73)
Meutim, ni ovaj ultimatum od 31. avgusta nije imao odjeka u ovom dijelu
Bosanske krajine. Takav rezultat ustake propagande, kao i neuspjesi u borba-
ma protiv ustanika, poeli su uvjeravati stanovnitvo koje je ivjelo na okupira-
noj teritoriji pod ustakom vlau, daje ta vlast bespomona. Istovremeno se sve
znaajnije oglaavala propaganda ustanika, partizana, koji su poeli pisati i um-
noavati letke i poruke Muslimanima i Hrvatima, seljacima i domobranima. Tu,
prije svih spadaju tzv. ivi leci partizanski, kako ih je nazvao Pero Moraa, po-
litiki komesar Sanske partizanske ete. Rije je o zarobljenim domobranima
koje su partizani oslobaali i putali kuama na okupiranu teritoriju. Njihova
pojava razbijala je ustake lai da partizani kolju sve od reda, a kazivanja os-
loboenih domobrana da partizani sude i presuuju samo onima koji su poinili
zloin nad nevinim narodom, bila su veoma ubjedljiva. Isto se odnosi i na civile
koje su partizani putali u okupirane gradove i sela.
Navodei u svojim lecima uz Srbe i ostale, ustae nisu htjele da navedu
da se u ustanku meu partizanima nalaze i Hrvati i Muslimani, jer bi to znailo
priznavanje pravog karaktera ustanka i borbe, a drugaijeg od onog koji su htjeli
da prikau.
Kao to je ve reeno, sa teritorije koju su oslobodili partizani, iz bojazni od
osvete zbog poinjenih ustakih zloina izbjeglo je svo muslimansko i hrvatsko
stanovnitvo (izuzev jednog dijela sela Potkalinja), u gradove: Bos. Petrovac, Bi-
ha, Bos. Krupu, Bos. Novi, Prijedor, Sanski Most, Klju, Livno i jo neka mjesta.
U veini od tih gradova, bilo je po nekoliko hiljada izbjeglica Muslimana i Hr-
vata. Tako, na primjer, u Bosanskoj Krupi, Otoci i Buimu bilo je smjeteno 2 840
izbjeglih Muslimana iz sela Arapue (800), Malog Badia (500), Lisnika (60), Tur-
skog Puenika (50), Muslimanske Jasenice (700), Turskog Dubovika (600), Ost-
runice (100), i Lipika (30).
74)
U Bihau se broj izbjeglih muslimanskih i hrvatskih
porodica naroito poveao, nakon to su napustili Kulen Vakuf, Oraac, ukove,
Borievac i druga sela petrovakog sreza, i iznosio je oko 6 000. Boravak tolikog
broja izbjeglica (nazivanih muhaderi), tada i tokom rata, stvarao je mnoge pro-
bleme vezane za njihov smjetaj i, naroito, ishranu. Tako teka situacija u kojoj
71) Zanimljivo je da ustae u ovom plakatu u poetku, dok trae predaju, piu velikim slovom Vas,
Vama, Vae, a kada prijete, onda malim. Original plakata u arhivu Muzeja Bosanske krajine u
Banja Luci.
72) U petrovakom srezu u borbu su se ukljuili aktivni kapetan Jovan Jovanovi Dronjak i ubrzo
napustio borbu (Nijemci ga ubili u etvrtoj ofanzivi), i aktivni porunik Duan Rokvi (preao
u etnike).
Vlado Baji, Sjeanja na ustanak, Zb. PETROVAC, knj. 2, str. 392-394.
73) Mio Kolundija, Stvaranje vodova i eta na krupskom podruju, isto, str. 127.
74) Arhiv VII, fond NDH, k. 150-a, br. reg. 22/1-2.
su se nalazili muhaderi, pruala je ustaama mogunost da upravo meu njima
vrbuju i prisilno mobiliu mladie u svoje jedinice.
Zajedno sa izbjeglicama, u gradove su doli i funkcioneri ustakih optina,
nekih kotara i kotarskih ispostava i, u gradu, gdje su nali novo utoite, nastavili
su da rade najvie u vezi sa smjetajem i ishranom izbjeglica sa svoje optine, ali
i mobilizacijom u ustake i domobranske vojne formacije.
Ustaka vlast na ovom podruju nastojala je da to vie ljudi mobilie u svoje
i domobranske jedinice ili u orunitvo i da ih ukljui u borbu protiv ustanika.
Dok su iz nekih srezova (na primjer bihakog i krupskog) dobar dio mobilisanih
regruta ili rezervista pozvanih na vojnu vjebu slali u druge krajeve NDH, po-
jedine jedinice formirali su od ljudstva sa jednog sreza. Tak o je, na osnovu za-
povijesti Glavnog stoera ministarstva domobranstva od 21. novembra 1941, u
Sanskom Mostu formirana jedna bojna sa etiri satnije (oko 700 domobrana),
od stanovnitva sa sanskog sreza, zbog ega je i dobila naziv - Sanska posadna
bojna. Njeni dijelovi bili su locirani u Sanskom Mostu i okolnim selima: Starom
Majdanu, Staroj Rijeci, Donjem Kamengradu, Kijevu, Tomini i jo nekim selima.
Vojne vlasti NDH su, takoe, sa ljudstvom iz ovog podruja popunjavale i one
jedinice kojima su ustanici-partizani, nanijeli znatne gubitke. Ustake vlasti su
sve domobrane ili orunike koje bi partizani zarobili pa oslobodili, ponovo na-
oruavali. Prve godine rata bilo je sluajeva da su se neki domobrani i po neko-
liko puta predavali partizanima, pa opet bili mobilisani u domobranstvo. Njiho-
vo svjedoenje o stanju na slobodnoj partizanskoj teritoriji, posebno o postupku
prema njima, povoljno je djelovalo na ostale domobrane, tako da su mnogi u na-
rednim borbama sa partizanima samoinicijativno predavali oruje i opremu i
odlazili svojim kuama.
Ustake vlasti su u svim gradovima i selima, koliko je to bilo moguno, na-
oruavale civile vojnikim pukama (neki su imali samo hladno oruje), odre-
ivali ih da uvaju strau na prilazima selima i gradovima, slali ih u napade na
ustanike i osloboena srpska sela, neke dragovoljno, druge prisilno.
75
'
Oduzimanje imovine od Srba i Jevreja jo prvih dana ustake vladavine, i
u njima odreivanje tzv. komesara, pretvorilo se u otvorenu pljaku i prisvajanje
te imovine. Mnogi su tada imali dvije plate, jednu gdje su do tada radili, a drugu
u srpskoj ili jevrejskoj radnji (primjer komesara u trgovini Pere Stupara u Bi-
hau).
76
' Ubrzo je pljakanje srpske i jevrejske imovine dovelo do sukoba meu
ustaama oko toga kome je ta pripalo. Najotriji sukob oko podjele opljakane
imovine izbio je u Sanskom Mostu krajem avgusta 1941. izmeu ustaa Musli-
mana i ustaa Hrvata. Jedna delegacija ustaa Muslimana na elu sa Himzom Pa-
iem-Reiem, poglavarom ustake optine Sanski Most, otputovala je 29. av-
gusta 1941. u Banju Luku i Zagreb sa zahtjevom da se smjeni ustaki logornik
Mile Ljevara i zapovjednik mjesta - satnik Mirko umelja. Nakon povratka u
Sanski Most, Himzu Paia-Reia je 31. avgusta sasluao V. Makar, lan usta-
kog redarstva iz Banje Luke. Rei Optuuje ustake dunostnike, a posebno
logornika Ljevara, za najkrupnije pljake i otimaine srpske i jevrejske imovine,
i da se u toj pljaki, . . . zapostavljao muslimanski stale u Sanskom Mostu i oko-
lici .. ,
77
> Meutim, ni do kakve smjene nije dolo.
Poetkom prve ratne zime, ekonomska situacija - snabdijevanje stanovnit-
va i brojnih izbjeglica na ustakoj teritoriji, bila je veoma teka. Zato je Dravno
ravnateljstvo za prehranu NDH 28. novembra 1941. izdalo okrunicu kojom je
od 1. decembra dnevna kvota hrane smanjena na 150 grama hljeba, odnosno, 112
grama brana. Ova naredba je vaila za sve krajeve juno od sjeverne granice ko-
75) Zbornik IV, knj. 1, str. 675.
76) uro Vunjak, Sjeanja, str. 18, arhiv autora.
77) Arhiv VII, dok. 32/1-168.
Povjerljiv akt Ministarstva pravosua i bogotovlja NDH od 14. jula 1941. godine s uput-
stvom kojeg se kutoliki svetenici treba da dre prilikom primanja Srba u katoliku vjeru
tara Cazin, Dvor, Bosanski Novi, Dubica, Gradika, Prnjavor, Doboj, Graanica,
Tuzla, Zvornik i Bijeljina, znai, odnosila se na podruja zahvaena ustankom i
borbom.
78
'
U Grahovo, Drvar i Bos. Petrovac Italijani su dovozili namirnice i dijelili ih
stanovnitvu preko etnika i Srba trgovaca, a u Petrovcu su oteavali snabdije-
vanje hrane za Muslimane, ometali su prodaju ita u gradu, zbog ega su ustake
vlasti protestvovale.
79
'
Potvrda rimokatolikog upnog ureda u Staroj Rijeci o primanju u rimokatoliku vjeru
porodice Srbina Jovana Pavia iz Budimli Japre
Nakon reokupacije ovog podruja i dolaska italijanskih trupa u Biha, Kru-
pu, Sanski Most i druga mjesta, pojedine srpske porodice su se vratile iz okolnih
sela gdje su bile internirane ili izbjegle, i pod zatitom italijanske vojske poku-
avale da se snau u tekoj situaciji. Neke srpske porodice, koje su iz Bihaa bile
protjerane u Petrovac, a pred ustanak prebaene i internirane u Dvor na Uni,
gdje im je bio prisilan boravak, pokuale su da se uz pomo Italijana vrate u
rodni grad, ali su ih u tome sprijeile ustake vlasti, protestujui kod italijanske
komande u Bihau da se mijea u njihove unutranje poslove.
80
'
Ve maja 1941. godine, a naroito prije masovnog pokolja srpskog stanov-
nitva tokom jula, ustae su poeli javno da prijete Srbima kako e ih poubijati,
iseliti ili prevesti na katoliku vjeru, da im nema opstanka u njihovoj Nezavisnoj
78) Arhiv Hrvatske, Zgb., Fond Min. za obrt, veleobrt i trgovinu NDH, fasc. 113, br. 379/41.
79) Dr D. Luka, n. dj str. 280-281.
80) Dopis Velike upe Krbava i Psat u Bihau od 18. okt. 1981. zapovjednitvu talijanskih trupa u
Bihau, regionalni muzej u Bihau, arhiv, m. f. 155/388.
Dravi Hrvatskoj. Da bi se spasili mnogi su (pojedinci ili itave porodice) do us-
tanka preli na katoliku vjeru. I pored toga, u danima masovnog hapenja i ubi-
janja, ustae su veinu pobile, ne priznajui im status katolika.
Oni koji su podnosili molbu za prelazak na katolianstvo, morali su pret-
hodno da naue odreene katolike molitve i nain krtenja, pa su tek tada pri-
mani u novu vjeru.
Ustae su poziv na pokrtavanje u nekim selima iskoristili da bi lake po-
hvatali i pobili ljude, kako se desilo u Maria Gaju, gdje su se Srbi bili okupili
na poziv upnika Nikole Tojia iz Stare Rijeke.
81
'
Obnavljanje ustakih zloina i pored pokatolienja, dovodilo je ljude do oa-
janja. Ipak se nastavilo sa agitacijom, pozivima i pritiscima za prelazak na kato-
liku vjeru.
Svi koji su preli na katoliku vjeru dobili su Potvrdu od rimokatolikog
upnog ureda, kojom se potvruje da je (slijedi ime i prezime) primljen u rimo-
katoliku vjeru, i da se . . . ima smatrati graaninom kao i rimokatolici.
82
'
Ne zna se za pokuaje da se na ovom podruju Srbi prevedu na islam, iako
je u susjednim krajevima takvih pokuaja bilo.
Daje prelazak Srba na katoliku vjeru bio iznuen strahom od smrti i pred-
stavljao pokuaj spasavanja gologivota, govori i to to nije poznato daj e neko
od pokrtenih ostao u novoj vjeri. Jaanjem narodnooslobodilake borbe i ire-
njem slobodne teritorije u Bosanskoj krajini, svi su napustili nametnutu vjeru,
odluno se ukljuujui u borbu protiv ustaa.
81) M. Ini, n. l , str. 486.
82) Potvrda o prelasku Jovana Pavia iz Budimli-Japre na katoliku vjeru, (Original u Arhivu
Regionalnog muzeja, Biha, inv. br. 227).
VI Organizovanje veih taktikih jedinica
1. Prva brigada nacionalnooslobodilakih gerilskih (partizanskih)
odreda za Bosnu i Liku
U
spjean poetak ustanka u Drvaru i okolini prirodno je doveo do toga
da je Drvar postao centar cjelokupne osloboene teritorije u ovom di-
jelu Bosanske krajine, Like i sjevernog dijela Kninske krajine. Ustanici iz okol-
nih, pa ak i iz udaljenijih krajeva, obraali su se rukovodstvu u Drvaru radi sa-
vjeta i uputstava za dalje razvijanje i jaanje ustanka i ustanikih jedinica. U Dr-
varu je odmah organizovana vojna bolnica (u postojeoj civilnoj), pa su u nju sti-
zali ranjenici i iz udaljenijih krajeva. Ubrzo je poeo da izlazi list Gerilac, poto
su i ustanici i narod na slobodnoj teritoriji bili eljni informacija o situaciji kod
nas i u svijetu.
1
'
Meutim, zapoetom borbom rukovodio je Sreski tab gerilskih odreda Bo-
sansko Grahovo koji, prirodno, nije mogao da rukovodi i brojnim ustanikim je-
dinicama sa ovog podruja. Sredinom avgusta u Drvarje doao Marko Oreko-
vi-Krntija, lan CK KPJ, na iji prijedlog je izvrena reorganizacija ustanikih
jedinica, a 16. avgusta 1941. naredbom je formirana BRIGADA ZA OSLOBOE-
NE KRAJEVE BOSNE I LIKE.
2
' Kasnije njen naziv glasi: Prva brigada za Zapad-
nu Bosnu i Liku, Brigada nacionalno-oslobodilakih gerilskih odreda, a od po-
etka septembra 1941. godine umjesto rijei gerilskih, u nazivu pie - parti-
zanskih.
Naredbom od 16. avgusta 1941. odreeno je . . . da se na cijelom teritoriju
Bosne i Like, koji je osloboen od okupatora i njihovih plaenika, zavede jedin-
stvena i jednoobrazna komanda. Zatim:
. . . da svi gerilski odredi budu povezani na pojedinim sektorima, tako da
sainjavaju jednu cjelinu. Na primjer, pristupa se formiranju bataljona gerilskih
odreda, potpuno na vojnikim principima za taj sektor.
3
' Odreeno je da na
elu bataljona bude Stab u sastavu: komandant, operativni oficir i politiki sek-
retar (komesar). U ovu naredbu, svakom sektoru na osloboenoj teritoriji pri-
loena su uputstva ta treba da se formira, uz napomenu da e Stab brigade na-
knadno dati saglasnost na imenovanje lanova taba bataljona. Komandant Bri-
gade postao je Ljubo Babi, do tada komandant taba gerilskih odreda sreza Bo-
1) Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu, u iz-
vjetaju tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, pisanom u srednjoj Bosni poslije 20. sep-
tembra 1941, izmeu ostalog, navodi za Drvarsku brigadu slijedee: . . . Jedan od najveih usp-
jeha je povezivanje mnotva manjih odreda i organizacija istih u vojne jedinice, ete i bataljone,
koje su manje ili vie povezane sa tabom brigade i priznaju isti kao rukovodee tijelo svih tih
f rontova. . . (Zbornik IV, knj. 1, str. 490).
2) Zbornik V, knj. 1, str. 36.
3) Isto.
sansko Grahovo, dok je dunost politikog komesara prvih dana septembra pre-
uzeo Velimir Stojni, a neposredno potom, na dunosti savjetnika u tabu naao
se Kota Nad, kapetan panske republikanske vojske, koji je u ovaj kraj stigao
preko Zagreba iz Njemake, odnosno, Francuske. Sjedite taba bilo je u Drvaru,
zbog ega je Brigada najee nazivana Drvarska brigada.
Iz izvjetaja komandanta Brigade Lju-
be Babia upuenog uri Pucaru Starom
2. septembra 1941, vidi se da je tih dana
Brigada imala preko 4 000 vojnikih pua-
ka, oko dvije stotine automatskog oruja,
jedan top od 100 mm i dovoljno municije
za sva oruja,
4
' ima 8 bataljona i jedan po-
lubataljon, i to: Prvi bataljon, Sloboda -
na frontu prema Petrovcu, Drugi bataljon
- na frontu prema Kulen-Vakufu, Trei ba-
taljon - kod Donjeg Lapca u Lici, etvrti
bataljon - prema likoj pruzi (Graac - Zr-
manja), Peti bataljon - u Kninskoj krajini,
esti bataljon - Dinarski front (na planini
Dinari), Sedmi bataljon - Grahovski front
(od Risovca do Unita), Osmi bataljon -
Glamoki front, i Polu bataljon - Livanjski
front (od Unita do Staretine).
Meutim, iako ih komandant nije unio
u ovaj spisak, toj Brigadi su pripadale i sli-
jedee ustanike jedinice: Ribniki bata-
ljon - u podruju Ribnika kod Kljua, Riso-
vaki bataljon - u podruju Orakog Brda,
Narodna vojska Pliva - u podruju Plive i
Janja, i Komanda gerilskih odreda Krupa-
Sana - u prostoru sjeverno i istono od Gr-
me-planine.
Naime, tab Drvarske brigade je Rib-
nikom bataljonu slao naredbe za odree-
ne akcije, poslao mu je svog predstavnika
na dunost operativnog oficira - inspekto-
ra, slao propagandni materijal, a tab Rib-
nikog bataljona je redovno kao vii tab
izvjetavao tab Brigade.
Risovaki bataljon je samoinicijativno nastao na podruju Orakog Brda. Iz
tri sauvana dopisa ovog taba, i iz dva dopisa taba Brigade upuenog tom ba-
taljonu, vidi se daj e tab Brigade priznavao ovaj tab bataljona kao i sve ostale.
I Narodna vojska Pliva, kako sebe u pismu od 11. septembra 1941. upu-
enom tabu Drvarske brigade tada nazivaju ustanici Janja i Pljeve, alje izvjetaj
o izvrenim akcijama, obavjetava o izmjenama u rukovodstvu i gdje im se nalazi
front i trai da predstavnik taba Brigade dode i izvri pregled njihovih odreda. Tek
formiranjem Tree krajike brigade sredinom oktobra 1941. godine, o emu e
biti naknadno rijei, Narodna vojska Pliva formirae bataljon koji e ui u sa-
stav Tree krajike brigade, a krajem oktobra iste godine u sastav Treeg kra-
jikog NOP odreda.
5
'
Komanda gerilskih (partizanskih) odreda Krupa - Sana samostalno je djelo-
vala i imala 24 gerilska odreda. I ona je od taba Brigade dobila uputstva za or-
" Isto, str. 170, 253, 259, 260, 288, 350 i 428.
Ljubo Babi, komandant prve brigade
nacionalno-oslobodilakih gerilskih
(partizanskih) odreda za Bosnu i Liku,
potom prvi komandant Prvog KNOP
odreda
?
1 AL.
ganizovanje gerilskih odreda i komande, tekst zakletve i niz drugih sugestija.
Sredinom oktobra 1941. godine reorganizovana je u etvrti bataljon Slobode
Prve brigade narodnooslobodilakih partizanskih odreda.
Organizovanje jedinica Prve brigade trajalo je tokom avgusta, septembra i
do sredine oktobra 1941. godine, dakle, itavo vrijeme njenog postojanja i dje-
lovanja. Iz sauvanih dokumenata i napisa, mogue je dati neke podatke o sva-
kom od ovih krajikih bataljona.
Prvi bataljon Slobode, Otrelj, formiran 20. avgusta 1941. godine,
6
' koman-
dant Milutin Moraa, politiki komesar Nikola Kotle, pa Ilija Doen, operativni
oficir Slavko Rodi. Bataljon su 12. oktobra 1941. sainjavali slijedei odredi:
7
'
1. odred Munja, na sektoru Otrelj -
Drvar, naoruan sa 30 puaka, 2 mitraljeza
i 1 pukomitraljezom, i sa odgovarajuim
brojem boraca;
2. odred, prema Kulen Vakufu, imao
64 puake, 1 mitraljez i 2 pukomitraljeza;
3. odred, na sektoru Jasikovac - Kozi-
la - Drini, imao 30 puaka, 1 mitraljez i 2
pukomitraljeza (i u rezervi 20 puaka i
mitraljez);
4. odred, Volga, na sektoru Bravski
Vaganac - Bravsko, imao 40 puaka;
5. odred, na sektoru Skakavac Suva-
ja - Vodenica - Krnjeua - Smoljana, imao
oko 100 puaka i 3 pukomitraljeza;
6. odred, na pruzi Sana-Grme, imao
25 puaka i jedan pukomitraljez, i
Vrtoki odred, djelovao oko Vrtoa, imao 79 puaka, 1 mitraljez i 4 puko-
mitraljeza.
Drugi bataljon, nalazio se na poloajima oko Kulen Vakufa: komandant ba-
taljona Mihajlo Pilipovi Mauka, a nakon njegove pogibije 6. septembra 1941.
godine, tu dunost preuzeo je Pero J. ilas. Politiki sekretar (komesar) bio je
Sveto Medi, a zamjenik komandanta ore Pilipovi. Septembra-oktobra
1941. godine Bataljon su sainjavali:
8
' Cvjetnika eta, imala 100 puaka, 1 mit-
raljez i 6 pukomitraljeza; Boboljuska eta (i za Oigrije), Odred ovka, Osreda-
ki vod, Begluki vod i jo neke jedinice. Polovinom septembra 1941. godine Slav-
ko Rodi je bio u ovom bataljonu radi sreivanja njegovih jedinica. Poslije 9. sep-
tembra, kada se u Lici formira posebna brigada, ovaj bataljon se naziva Bosanski
bataljoni
Trei bataljon, na sektoru Donji Lapac, komandant Stojan Mati, politiki
komesar Gojko Polovina.
etvrti bataljon, na sektoru Graac - Zrmanja
Trei i etvrti bataljon su prvom polovinom septembra izdvojeni u novofor-
miranu Brigadu za Liku.
Peti bataljon, nalazio se na sektoru Kninske krajine, odnosno, pokrivao je
podruje Trubara, Tikovca, Strmice, Golubia i Plavna, s tim to su se u njega
6) Prva naredba br. 1. o formiranju ovog bataljona je od 20. 8. 1941. (Zbornik IV, knj. 1, str. 59-63).
7) Isto knj., 2, str. 83-84.
8) Djelimian sastav ovog bataljona dat je na osnovu lanaka-sjeanja objavljenih u zbornicima Pet-
rovac u NOB, i Drvar 1941-1945. godine.
9) Poznat je samo jedan dopis taba Drvarske brigade tabu 2. bataljona - Kulen Vakuf. (Zbornik
IV, knj. 1, str. 326.)
Velimir Veljo Stojni, politiki komesar
Prve brigade nacionalno-oslobodila-
kih gerilskih (partizanskih) odreda i po-
tom prvi politiki komesar I. KNOP od-
reda
Naredba taba 1. bataljona Slobode Drvarske brigade od 16. sept. 1941. - Gerilskom odredu
Jelainovci
ukljuili i borci Resanovaca. Nakon pregovora izmeu Ljube Babia, koman-
danta taba gerilskih odreda sreza Bosansko Grahovo i okolina, sjedne strane,
ij>opa ujia i ivka Brkovia, s druge strane, tab ovog bataljona je dobio naziv
Stab gerilsko-etnikih odreda u Golubiu. Za komandanta je odreen pop Mom-
ilo uji, za politikog sekretara (komesara) Pero Bolti, radnik iz Trubara,
lan KPJ, za operativnog oficira Zivko Brkovi, i za zamjenikaoperativnog ofi-
cira Pajo Kurbalija. Bataljon su sainjavali: Ceta Pei, Ceta Zebe, eta Resano-
vaca (sve tri formirane pred sam ustanak), zatim, ete formirane prvih dana us-
tanka u selima: Gornji Tikovac, Donji Tikovac, Vidovii, Peenaci i Grahovo,
Isjek, Radlovii, Maleevci, Marinkovci, Obijaj, Kesii, Luke i Ugarke (na podru-
ju grahovske optine), i Plavanjska eta, Kaldrmsko-zavlaki odred i jo neke
jedinice.
10
'
10) Podaci o ovom bataljonu su iz lanaka u zbornicima Bosansko Grahovo u NOR, i Drvar
j 1941-1945, poto nema sauvanih dokumenata.
esti bataljon, nalazio se na Dinarskom frontu, nazvan Bataljon Starac Vu-
jadin - za Peulje, Grkovce, Kazance, Crni Lug, Sajkovie i druga sela na tom sek-
toru. Imao je 1 100 ljudi.
11
' Zapravo, rije je o Livanjskom frontu i snagama sa
toga sektora. Komandant bataljona bio je Marko Mrvi, zamjenik Cvijo Orei,
a od 13. sept. komandant Cvijo Orei, a zamjenik Marko Mihailovi. Jo 16. av-
gusta 1941. formiran je ovaj bataljon pod nazivom Starac Vujadin, iji je tab
komandovao itavim sektorom fronta prema Livnu.
Na desnom krilu ovog fronta, prema Rujanima, bile su slijedee ustanike
jedinice: prva ustanika eta Peulja, i ete sela: Crni Lug, Jaruge, Kazanci, Sajko-
vii, Gubina, Prova i aprazlije. Na lijevom sektoru fronta prema elebiu bile
su ustanike ete Grkovci, Nuglaica, Bastasi, Bogdai, Vrbica, Bojmunt i Rada-
novci.
Sedmi bataljon, drao je Grahovski front od Risovca do Unita (na Dinari),
formiran poetkom avgusta 1941. godine,
12
'sa komandantom bataljona Branom
Bogunoviem. Bataljon je rasformiran nakon prodora Italijana 8. septembra
1941., a od dijela boraca formiran je novi, manji bataljon od 200 do 300 boraca,
sa komandantom Vojom Todoroviem, panskim borcem, zamjenikom koman-
danta Branom Bogunoviem. U sastavu bataljona bila je Druga ustanika eta
Peulja, i jo neke ustanike ete sa podruja optine Bosansko Grahovo. Meu-
tim, prodorom Italijana 10. septembra 1941. bataljon je prestao da postoji.
Osmi bataljon, drao je Glamoki front, nazvan Bataljon Budunost.
13)
Ko-
mandant bataljona bio je Duko Jovi, pa Jozo Vukievi, politiki komesar Mi-
lo Poli, pa air Masli, od 12. IX 1941. godine Obrad Banjac, i od oktobra 1941.
godine Jovo Kecman. Krae vrijeme u Bataljonu je kao operativni oficir Vojo
Todorovi, panski borac. U ovom Bataljonu, samo sa podruja optine Prekaja,
bilo je preko 400 dobro naoruanih boraca. Prodorom Italijana na ovaj sektor
25. septembra 1941. Bataljon se rasprio. Meutim, znatan broj boraca ostao je
u svojim etama, pa su poslije savjetovanja u Gerzovu 10. decembra 1941. uli
u sastav Treeg KNOP odreda.
Ribniki bataljon Soko, nalazio se na podruju prema Kljuu i Sitnici. Nje-
gov tab je najprije imao naziv tab gerilskih odreda Ribnik, potom tab par-
tizanskih odreda Ribnik, a od 17. oktobra 1941. godine tab partizanskih odreda
Soko, odnosno, skraeno, Bataljon Soko.
14
' Komandant Bataljona bio je
Dmitar Kovaevi, zamjenik komandanta Jovo Markovi, inspektor Mile Pan-
tos, i od sredine oktobra 1941. godine politiki komesar Gojko Zajelac, uitelj.
Bataljon je do kraja oktobra bio u sastavu Prve brigade, kada je uao u sastav
Treeg KNOP odreda. Dok je bio u sastavu Prve brigade, Bataljon Soko je
imao ove jedinice: Crkvenska eta, 80 boraca, 41 puka; Ribnika eta, 75 boraca,
35 puaka; Busijanska eta, 70 boraca, 32 puke; Donjovrbljanska eta, 75 bora-
ca, 30 puaka; Gornjovrbljanska eta, 60 boraca, 25 puaka; Slatinska eta, 45 bo-
raca, 18 puaka, i Sokolovaka eta, formirana poetkom septembra.
Bataljon za Risovac, u Orakom Brdu, iji je tab nazivan tab gerilskih od-
reda Orako Brdo, bio je u formiranju poetkom septembra, i tada je imao samo
komesara Milana Miu Puhau, inicijatora za formiranje ovog Bataljona. U sa-
l i ) Tekst o ovom bataljonu raen je na osnovu nekoliko sauvanih dokumenata objavljenih u Zbor-
niku IV, knj. 1. i 2, i lanaka-sjeanja u zbornicima BOS. GRAHOVO I DRVAR.
12) Na osnovu lanaka-sjeanja objavljenih u zbornicima BOS. GRAHOVO I DRVAR
13) Na osnovu objavljenih dokumenata u Zborniku IV, knj. 1. i 2, kao i na osnovu lanaka-sjeanja
objavljenih u Zb. DRVAR
14) Prema dokumentima u Zborniku IV, knj. 1. i 2, i nekoliko pronaenih dokumenata (Arhiv VII,
fond NOR-a, k. 1701, fas. 5, 19 i 30), kao i na osnovu lanaka-sjeanja u Zb. SREZ KLJU U NOB,
knj. 1.
stavu su mu bili: Odred Vrtoe, Odred Brdo Orako i Odred Teoak.
15
' Pored ova
tri odreda, na sektoru ovog taba prema Bihau postojali su jo i odredi u se-
lima: Bosanski Doljanik, Lipa, Hrgar, Rai, Dubovsko i Grabe, od ijih je jedi-
nica (izuzev Orakog Brda), 28. decembra 1941. formirana Bihaka partizanska
eta. Sredinom septembra 1941. godine na ovaj sektor dolazi Slavko Rodi kao
delegat taba Drvarske brigade, i objedinjuje aktivnost svih ovih odreda.
161
Stab gerilskih (partizanskih) odreda Krupa - Sana, tak ode je bio u sastavu Dr-
varske brigade, ali e o njegovom formiranju i sastavu jedinica biti posebno
rijei.
Kao to se vidi, pojedini bataljoni Drvarske brigade postojali su kratko vri-
jeme, kao, na primjer, Sedmi bataljon, ili su bili samo na papiru, kao to je sluaj
sa Bataljonom Risovac, u Orakom Brdu. Meutim, i ovdje su, zaista, postojali
ustaniki odredi (ak 9 na bihakom sektoru), ali bez komande koja bi ih obje-
dinjavala i usmjeravala. Dolaskom Slavka Rodia na ovaj sektor sredinom sep-
tembra 1941. godine, to ie donekle ostvareno.
Najvei broj ovih odreda i eta Drvarske brigade nije imao politikog ko-
mesara, ve, najee, samo komandira i njegovog zamjenika. Tako je bilo i u ne-
kim tabovima bataljona, odnosno u tabovima gerilskih (partizanskih) odreda.
*
Centralni komitet KP Hrvatske obavijestio je CK KPJ o razvoju ustanka u
ovim krajevima i formiranju Brigade za osloboene krajeve Bosne i Like. Pri-
loio je i naredbu o formiranju ove brigade, koju su potpisali Marko Orekovi
Krntija, lan CK KPJ i, vjerovatno. Ljubo Babi, komandant. Ve 4. septembra
1941. godine CK KPJ poslao je Centralnom komitetu KP Hrvatske kritiku zbog
formiranja Brigade, dranja frontova i voenja frontalnih borbi, smatrajui da
je sve to preuranjeno.
17
' Meutim, sa ovom kritikom drugovi u Drvaru nisu bili
upoznati. Vjerovatno da je Marko Orekovi-Krntija iao u Drvar drugom polo-
vinom oktobra 1941. godine, daj e bio upoznat sa kritikom, kao i sa novom di-
rektivom usvojenom na Savjetovanju u Stolicama, ali su ga etnici, na alost, ubi-
li 20. oktobra 1941. godine na Oijevu.
18
'
Meutim, ostaje injenica da je Drvarska brigada postojala i vodila borbe
puna dva mjeseca, od 16. avgusta do polovine oktobra 1941. godine, daj e uspos-
tavila saradnju izmeu jedinica na irokom prostoru, pa se zato njeno postojanje
i djelovanje ne moe zanemariti. Osim toga, u to vrijeme je formirano jo briga-
da, ak i divizija, o emu e biti rijei.
2. Komanda gerilskih (partizanskih) odreda Krupa - Sana
Ustanak zapoet kod Drvara 27. jula 1941. irio se kao plima na sve strane.
Krupski srez je zahvatio 29. jula, a sanski i novski 30. jula 1941. godine. Tek kada
su izvreni prvi napadi na orunike postaje i ustake optine, dolo je do for-
miranja prvih ustanikih jedinica, eta ili vodova. Objedinjavanje komande nad
vie eta i vodova, tj. dogovaranje istaknutijih ustanika, ostvareno je samo na po-
jedinim sektorima: prema Bosanskoj Krupi, Budimli Japri, Sanici, Sanskom
Mostu, Rudicama i Novom, mada i tu bez stvarne, jedinstvene komande.
15) Sauvana su tri dopisa taba bataljona upuena tabu Drvarske brigade i dva dopisa taba Dr-
varske brigade upuena ovom bataljonu. Drugih svjedoenja o postojanju ovog taba bataljona
nema - (kratko je trajao), iako su odredi ostali u punom sastavu.
16) Savo Popovi, n. l str. 817-823.
17) Ovo se moe zakljuiti iz sadraja uputstva CK KPJ od 4. septembra 1941. (Zbornik II, str. 14).
18) Zbornik IV, knj. 1, str. 141, napomena 2.; Dr Moni Levi: Tri susreta sa Markom Orekoviem, Zb.
^ DRVAR, knj. 2, str. 650-661.
Poslije prvih ustanikih uspjeha, uslijedile su znatne tekoe, pa i raspad
mnogih - na brzinu organizovanih ustanikih eta i vodova. Ostali su samo naj-
odluniji borci.
Dvadesetak ustanika iz sela izmeu Majki Japre i Budimli-Japre, povukli
su se 6. avgusta na Suvo Polje pod Grmeom, i dogovorili da formiraju stalni us-
taniki odred, to su i uinili 8. avgusta 1941. Bio je to prvi ustaniki odred for-
miran nagrmekom podruju, koji je imao svoju komandu tab ustanikog od-
reda Majki Japra. Za komandira je izabran Stojan Marjanovi Dolinar, za za-
mjenika komandira Steva Dakula. Nekoliko dana kasnije Stojan Maki, uitelj,
odreen je za politikog komesara Odreda.
19
'
Zatim se ukazala potreba za saradnjom sa ustanicima iz susjednih podruja,
naroito sa Drvarom. U tom cilju je Petar Vojnovi poslao u Drvar Milu Davi-
dovia, u tab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolinu, gdje su ga
sasluali sa velikim interesovanjem, poto su to bile prve vijesti o situaciji i bor-
bama u Podgrmeu, i o ljudima koji su na elu tamonjih ustanika. Saznali su
da je meu ustanicima i Branko opi, kojeg su Ljubo Babi, komandant taba
gerilskih odreda, i jo neki drugovi iz taba u Drvaru, poznavali iz banjaluke
Uiteljske kole. Poruili su Petru Vojnoviu da za podruje Grmea organizuje
19) Stojan Maki, n. L, str. 730.
Legitimacija Branka V. opia, politikog komesara Komande gerilskih odreda sreza Bos.
Krupa i San. Most, od 27. avgusta 1941. godine
jedinstveni tab, uz sugestiju da Branko opi bude politiki komesar, a da ko-
mandanta i ostale lanove izaberu komandiri seoskih ustanikih jedinica.
Petar Vojnovi, koji je jo prilikom formiranja Ustanikog odreda Majki
Japra dobio zadatak da objedinjuje ustanike jedinice na podruju srezova Bo-
sanska Krupa, Bosanski Novi i Sanski Most, po prijemu poruke iz Drvara, jo
vie je prionuo na taj posao, obilazei mnoga sela i ustanike jedinice podno pla-
nine Grme. Ubrzo je u Potkalinju, u kui Aima Raete, odran sastanak kojem
su prisustvovali predstavnici ustanikih sela Dubovik, Benakovac, Jasenica, Ha-
ani, Potkalinje i Majki Japra. Razgovaralo se o organizovanju jedinstvene ko-
mande koja bi usmjeravala ustaniku aktivnost, a za lanove komande predla-
gani su Petar Vojnovi, Aim Raeta i jo neki. Meutim zbog nastojanja svakog
sela da nametne svog ovjeka u rukovodstvo, a i pojedinaca da dobiju neku ru-
kovodeu dunost, nije dolo do formiranja jedinstvene komande, niti do izbora
njenih lanova.
20
* Slijedei sastanak odran je u kui Jove Novakovia, lugara u
Majki Japri, u umi kraj ceste, na kojem se opet diskutovalo o zajednikoj ko-
mandi, a Branko opi izabran je za komesara.
2
"
Poslije naputanja frontova, grupa istaknutijih ustanika sa podruja Rujike
orijentie se prema Majki Japri, smjetenoj duboko u centru slobodne teritorije
pod Grmeom i okuplja se u njoj.
22)
Tako se za kratko vrijeme na okupu nalo
dosta istaknutih ustanika sa podruja sanskog, novskog i krupskog sreza. Iz nov-
skog sreza su u Majki Japru doli: Milan Liina, slubenik, komunista, organi-
zator ustanka na dijelu krupskog i novskog sreza; oro Stupar, seoski trgovac
iz Rujike; Milan Mileevi, iz aavice, svreni ak Poljoprivredne kole u Ba-
njoj Luci; Stana Stupar, iz Rujike, takoe svrena uenica Poljoprivredne kole
u Banjoj Luci; ore Maran, uitelj iz Kralja i Duan Josipovi, poljoprivredni
referent u Bosanskoj Krupi. Sve su to bili ljudi politiki lijevo orijentisani, ko-
munisti ili im bliski, a oktobra 1941. godine svi su primljeni u lanstvo KPJ. Sa
krupskog sreza u Majki Japri i oblinjim selima bili su Branko opi, Andrija
i Ratko Novakovi, Aim i uro Raeta i jo neki, a sa sanskog sreza, pored la-
nova taba gerilskog odreda Majki Japra, jo i Petar Vojnovi, Mile Davidovi,
i drugi.
Tih dana se i Mile Davidovi vratio iz Drvara sa porukom tamonjeg usta-
nikog taba da za podruje Grmea treba formirati jedinstvenu komandu ili
tab. Cini se da Milan Liina (prema kazivanju Mile Davidovia) nije mogao stei
pravu sliku o zbivanjima u Drvaru, a vjerovatno je u izvjesnoj mjeri bio i rezer-
visan prema njemu do tada nepoznatom Davidoviu kao andarmu, pa i prema
Petru Vojnoviu, oficiru. elei da provjeri poruku, da sazna i druge pojedinosti
o stanju u Drvaru, u drvarskom tabu i njihovim prijedlozima za stvaranje jedin-
stvene komande u Grmeu, Liina alje u Drvar ora Stupara i uru Raetu,
svoje ljude od povjerenja, koji se vraaju sa identinom porukom, pa se u pri-
premi za konferenciju, za izbor jedinstvene ustanike komande za sva sela ispod
Grmea, naroito angauju Liina i njegova grupa boraca sa podruja Rujike,
kao i grupa iz Haana.
Dvadeset i prvog avgusta 1941. odrana je u Suvom Polju (Suhopolji) pod
Grmeom, u podruju sela Majki Japre, kraj jedne ovarske kolibe, Opta sjed-
nica predstavnika svih gerilskih odreda, na kojoj su se okupili - iz krupskog sreza:
Dane Babi, kova iz Gudavca, komandir Gudavake ete, lan KPJ od 1940. go-
dine; oro Brin, ustanik iz Srednjeg Dubovika; Nikola ankovi, komandir
odreda u Jasenici; Branko opi, knjievnik iz Haana; Trivo Drljaa, zemljorad-
nik iz Jasenice, bivi poslanik Zemljoradnike stranke; Petar urainovi, ko-
21) Aim Raeta, Napad na ustae u Duboviku, isto, knj. 1, str. 595, i njegovo kazivanje autoru 10.
maja 1978.
22) Kazivanje autoru Duana Josipovia, 8. maj 1975.
1^9
Pogled sa Vitoroga na Radanovo polje (desno), Predojevia Glavicu (lijevo) i u pozadini cen-
tralni masiv planine Grme - Trovrh (savremeni snimak)
mandant Odreda u Benakovcu; Milo Jerkovi, komandant odreda Suvaja; Mio
Kolundija, bivi graniarski podoficir, rodom iz Gorinje, komandant Ustani-
kog odreda u Gorinji i sektora prema Bosanskoj Krupi; Jovo Medi, seljak iz Gu-
davca; Boo Narani, slubenik iz Gudavca, lan KPJ od 1940. i jedan od orga-
nizatora ustanka u krupskom srezu; Duan Nedimovi Marzan, biljenik; Andrija
Novakovi, trgovac iz Haana, komandant Ustanikog odreda u Haanima, nje-
gov sin Ratko Novakovi, rezervni potporunik; Aim Raeta iz Haana, vojni re-
ferent optine Velika Rujika (Dubovik); uro Raeta, bivi andarm, iz Potka-
linia, jedan od organizatora ustanka; Stevo Vjetica, komandant Ustanikog od-
reda Haani na poloaju i Nikola Blaji, komandir Ustanikog odreda u selu Pu-
eniku; iz novskog sreza: Duan Josipovi, Milan Liina, oro Maran, Milan Mi-
leevi, ore Stupar i Stana Stupar; iz sanskog sreza: Nikola Bundalo Zeina iz
Majki Japre; Mile Davidovi iz Majki Japre, bivi andarmerijski narednik;
Mile Gagi, uitelj u Luci Palanci; Pero Jelaa, vlasnik pilane iz Luci Palanke;
Stojan Marjanovi Dolinar, komandant Ustanikog odreda Majki Japra; Vaso
Pratalo, bivi andarmerijski narednik iz Luci Palanke, i Petar Vojnovi, bivi
aktivni porunik, komandant ustanika na sektoru Budimli Japre. Na optoj
sjednici okupilo se oko pedesetak ljudi iz ustanikih redova, ali se imena svih
prisutnih nisu mogla utvrditi.
23
'
23) Autor je godinama istraivao ovu konferenciju, interviuisao je sve preivjele uesnike i na taj
nain rekonstruisao tok, sastav i zakljuke opte sjednice.
Interesantno je da ovoj sjednici nisu prisustvovali neki rukovodei ljudi iz
sanskog sreza, iako su bili u neposrednoj blizini, kao, na primjer, Stojan Maki
i urin Predojevi. Ni ispred Jelainovakog odreda nije niko prisustvovao ovoj
sjednici, iako su predstavnici Gerilskog odreda Jelainovci dolazili na sektor
Luci Palanke, kako bi se povezali sa ustanicima sa ovog podruja. Oni ak nisu
ni znali za ovaj sastanak na kojem je izabrana zajednika komanda.
24
' Milaniu
Miljeviu, Radi Brkiu, Zdravku Proiu i drugim ustanicima sa tog kraja nisu
poznati razlozi zbog kojih niko od njih nije bio pozvan na ovaj sastanak.
Pod rukovodstvom Petra Vojnovia, na sastanku koji je trajao skoro itav-
dan, razmatrana su pitanja znaajna za dalji razvoj ustanka, za uvrenje posto-
jeih i osnivanje novih ustanikih jedinica. Raspravljalo se o sastavu zajednike
ustanike komande. Bilo je raznih prijedloga. Tako su neki za politikog kome-
sara predlagali Duana Nedimovia Marzana, drugi Branka opia, koji nije e-
lio tu dunost, branei se kako je on samo knjievnik, na ta mu je Dane Babi,
jedan od predlagaa, rekao:
Taman da si asna sestra, ovaj put e biti komesar!
25
'
Najzad je na ovom sastanku formirana zajednika Komanda gerilskih odreda
Krupa - Sana. Za komandanta je izabran Petar Vojnovi, koji se potpisivao Ju-
govi, za politikog komesara Branko opi, a za zamjenika komandanta Trivo
Drljaa (za krupski sektor), i Pero Jelaa (za sanski sektor). Za zamjenike poli-
tikog komesara izabrani su Duan Josipovi, ore Maran i Milan Mileevi.
Komanda je za sekretara taba odredila Radu Stupara, za pisara Dragu Marja-
novia, za ekonoma Petra Majkia, i za kuvara Petra S. Topolia.
Na suhopoljskom sastanku je zakljueno da ustanika vojna organizacija
treba da obuhvati itavu slobodnu teritoriju izmeu rijeka Sane i Une, tako to
e svako selo organizovati svoj odred i u njega ukljuiti punoljetne mukarce
sposobne za oruje, prvenstveno one koji su sluili vojsku. Manja sela, s obzirom
na mali broj stanovnika, trebalo je da se udrue i osnuju zajednike odrede. tab
takvih odreda sainjavali bi komandir i zamjenik, politiki komesar i njegov za-
mjenik, ekonom, bolniar, i dva do tri kurira. Komandir i njegov zamjenik treba
da su vojniki sposobni i iskusni, a politiki komesar i zamjenik, kvalifikovani
i iskusni za politiki rad. tabovi seoskih odreda bi bili stalni, a ljudstvo bi se
smjenjivalo nedjeljno, s tim da ono u smjeni u odredu ivi u logoru vojnikim
ivotom, i da se hrani na kazanu. Ovim je potvrena i ozvaniena dotadanja
smjenaka praksa u postojeem Gerilskom odredu Majki Japra tab odreda
bi vodio evidenciju svih vojnih obveznika i za oruje sposobnih mukaraca. U
sluaju opasnosti od neprijatelja, pozivao bi ljude po tom spisku, i stavljao pod
svoju komandu radi odbrane sela.
Na sastanku je razmatrano i pitanje naziva ustanika i njihovih oznaka. Trivo
Drljaa i Mile Gagi predlagli su i insistirali da se za borce usvoji naziv etnik,
ali je veina uesnika, poslije ive diskusije usvojila da se ustanici zovu gerilci,
da politiki komesari nose crvenu traku oko ruke, a svi gerilci na kapi crvenu
petokraku zvijezdu. Umjesto razliitih pozdrava koji su do tada upotrebljavani,
zakljueno je da se ubudue pozdravljaju sa zdravo!, uz odzdrav ivio!
Poto su brojna sela na prostoru izmeu Une, Sane i planine Grme, od Dab-
ra do Radia i Rujike, bila ve slobodna, na sastanku je odlueno da se orga-
nizuje mrea relejnih stanica, kako bi se sela meusobno povezala; da Glavna re-
lejna stanica bude u Potkalinju na ehitima, u kui Jove kundria, da njom ru-
kovodi Aim Raeta; da se ostale stanice formiraju jo u Jelainovcima, Luci Pa-
lanci, Majki Japri i Kozinu, a po potrebi i u drugim selima. Nekoliko dana kas-
nije, komanda je formirala i etu za vezu, a za njenog komandira postavila Du-
ana Nedimovia Marzana.
24) Kazivanje autoru Mihajla kundria, 6. maj 1978.
25) Kazivanje autoru Dane Babia, 10. maj 1978.
1-SA i "
U pogledu pozadinskih organa i drutveno-politike organizacije na terenu,
zakljueno je da politiki komesar Komande gerilskih odreda Krupa - Sana, za-
jedno sa politikim komesarima seoskih odreda, brine o odravanju reda u se-
lima, i o politikom radu u narodu, a Stana Stupar je bila zaduena da organi-
zira komunistiki rad sa enama na cijelom terenu Grmea.
Poto je vatrenog oruja bilo vrlo malo, zakljueno je da kovai naprave ra-
dionice za opravke oruja, izradu kopalja i bombi. Da bi se ekonomisalo s hra-
nom, zakljueno je da Komanda propie tablicu sljedovanja; zatim, da se ito
sklanja na sigurna mjesta kako ga neprijatelj ne bi pronaao i opljakao, kao i
da svaki odred obezbedi rezervu hrane najmanje za deset dana. Prilikom skup-
ljanja ita za vojsku po selima, odlueno je da ljudima treba davati priznanice.
Dopis taba 1. bataljona Slobode Drvarske brigade od 16. IX1941. - komandantu gerilskih
odreda Krupa i Sana da Gerilski odred Jelainovci pripada 1. bataljonu Sloboda
U pogledu Komande gerilskih odreda Krupa - Sana, zakljueno je da bude
smjetena u Suvopolju, nedaleko od kua Vukana Draia, Vlade Karia i lugara
Jove Novakovia. Za tu svrhu bila je uzeta jedna koliba za ovce, oiena i ure-
ena. Komanda je tu smjestila najosnovniji kancelarijski namjetaj i pribor: sto,
pisau mainu, apirograf, radio-aparat, kuhinju.
Jedan od zakljuaka sa ovog savjetovanja bio je da ambulanta Gerilskog od-
reda Majki Japra postane bolnica za lijeenje ranjenika i bolesnika sa itavog
podruja.
Poslije izbora lanova taba zajednike komande, i poslije razgovora o svim
vanijim pitanjima sa dnevnog reda, Petar Vojnovi je predloio zakljuke, koji
su, uz izvjesne dopune bili usvojeni, pa ih je Duan Josipovi (poipisivao se Bu-
kovac), unio zvanino u zapisnik.
Grupa boraca s podruja Rujike na elu s Milanom Luinom, presudno je
uticala na tok sastanka u Suhopolju i usvajanje navedenih zakljuaka.
Zapisnik sa sastanka u Suhopolju 21. avgusta 1941. godine nije sauvan, ali
je ostao prepis jedne naredbe komandanta Komande gerilskih odreda sreza Bo-
sanska Krupa i Sanski Most, izdate neposredno nakon sastanka, zaveden 25. sep-
tembra 1941. pod rednim brojem 16 u djelovodnom protokolu Kozinskog voda
Gerilskog odreda Haani.
26
'
U poetku ove Naredbe o disciplini u svim gerilskim odredima sreza Bos.
Krupe i San. Most, navodi se da se izdaje na osnovu ovlaenja opte sjednice
prestavnika svih gerilskih odreda sreza Bos. Krupa i Sanskog Mosta od 21. VIII
1941. godine. Na osnovu ovog dokumenta, bilo je i mogue utvrditi datum
odravanja Opte sjednice na kojoj je formirana Komanda gerilskih odreda
sreza Bosanska Krupa i Sanski Most, poto se ni u jednom drugom dokumentu
ova sjednica vie ne spominje.
Ova naredba otkriva jo jedan opti naziv za ustanike-gerilce na grmekom
podruju - Narodna vojska, usvojen na poetku ustanka. U ovoj naredbi o dis-
ciplini, u lanu 6. i 7. navodi se upravo naziv Narodna vojska, to govori daj e
kod rukovodilaca ustanikih-gerilskih jedinica Grmea ve tada prisutna spoz-
naja kako su dio vojske pobunjenog naroda, dio - narodne vojske.
a) Gerilski odredi Komande gerilskih odreda Krupa - Sana
Do kraja septembra 1941. godine na osloboenom podruju sanskog, krups-
kog i kao i novog sreza bila su formirana 24 seoska odreda. To se vidi iz dopisa Sta-
BaTCmande partizanskih odreda sreza Bosanska Krupa - Sanski Most, br. 398
od 27. IX 1941. godine, u kojem stoji da se dopis upuuje Komandama parti-
zanskih odreda od 1 do 24.
27
Na osnovu objavljenih dokumenata, mogue je rekonstruisati mreu ovih
odreda, istina, ne i njihov taan redni broj, izuzev za Haanski. Na ovom podru-
ju tada su bili slijedei gerilski odredi:
28
'
Partizanski odred Veliki Radi i Grmua, komandant Mile Glii, komesar
Jovo Beronja Jandri;
Partizanski odred Mali Radi i Vranjska, komandant Milan Ivanievi, za-
mjenik komandanta Milo Bala, komesar Simo Santra;
Partizanski odred Gornja i Donja Suvaja i Gudavac, komandant Milo Jer-
kovi;
Partizanski odred Vojevac, komandant Rade olaja, zamjenik komandanta
Milanko Drljaa;
Partizanski odred Gornja - Zalin, komandant Mio Kolundija, komesar
Stevo Stupar;
Partizanski odred br. 6 Haani, komandant Andrija Novakovi, politiki ko-
mesar Ratko Novakovi, zamjenik komandanta Ljubo Laji, komandir jedinice
na poloaju Stevo Vjetica, zamjenik Duan Ratkovi;
Partizanski odred Puenik, komandant Nikola Vlaji;
Partizanski odred Jasenica, komandant Nikola ankovi;
26) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 210.
27) Isto, inv.br. 207
28) Sauvan je poneki dokument slijedeih odreda: Haani, Srednji Dubovik, Lipnik, Jelainovci,
Kozin i Mrkalji. Iz nekoliko dokumenata vidi se daj e Haanski odred imao redni broj 6. (Zbor-
nik IV, knj. 1. i 2; Arhiv Reg. muzej, Biha, inv. br. 186-226.)
Naredba taba 1. bataljona Slobode od 15. IX 1941. komandiru odreda Volga
Partizanski odred Velika Jasenica, komandant Dane Omikus;
Partizanski odred Benakovac, komandant Petar urainovi, komesar Ni-
kola Bundalo;
Partizanski odred Srednji Dubovik, komandant Duan Bokan, komesar Mi-
lan Majki;
Partizanski odred Donji Dubovik, komandant Mile Kondi, komesar Aim
Vojnovi;
Partizanski odred Gornji Petrovii, komandant Boo Bokan pa Stevan
Klaji;
Partizanski odred Donji Petrovii, komandant Jovo Klikovi;
Partizanski odred Potkalinje, komandant Rade kundri, komesar uro
Raeta;
Partizanski odred Majki Japra, komandant Stojan Marjanovi Dolinar, po-
litiki komesar Stojan Maki, pa zatim Duan Josipovi, zamjenik komandanta
Stevo akula;
Partizanski odred Lipnik, komandant Duan Baji, komesar Pajo uri;
Partizanski odred Slatina, komandant Mile Vojnovi, zamjenik komandanta
Pero Vukojevi;
Dopis Komande partizanskog odreda Haani
Partizanski odred Luci Palanka, komandant Pero Jelaa, komesar Vaso
Pratalo;
Partizanski odred Jelainovci, komandant Petar kundri, politiki kome-
sar Jovo Pavi;
Partizanski odred Velika Rujika (i M. Rujika), komandant Ilija Tubin pa
Bogdan ia;
Partizanski odred Veliki Dubovik, komandant Lazo ukovi;
Partizanski odred Kozin, komandant Ljubo Laji, i
Partizanska konjika eta, komandir Petar urainovi, zamjenik komandi-
ra Boko urainovi.
U sastavu ova 24 odreda bile su i neke ustanike, gerilske, partizanske ete
i grupe boraca. Meutim, ne postoje valjana dokumenta na osnovu kojih bi se
mogao utvrditi sastav svakog od ovih odreda Promjena naziva gerilski u par-
tizanski, na ovom podruju je izvrena sredinom septembra 1941. godine, kada
je ovdje doao tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu koji je naredbom
sa poetka oktobra 1941. godine
29
' uveo i novi pozdrav Smrt faizmu - sloboda
narodu! Za vrijeme postojanja Komande partizanskih odreda Krupa - Sana, od-
29) Naredba Komandanta partizanskog odreda Haani od 4. X 1941. (Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv.
br. 196).
nosno, taba IV bataljona Slobode, osim navedena 24 partizanska seoska odre-
da, na ovom podruju je formiran jo samo jedan odred 21. oktobra 1941. godine.
- Partizanski odred Mrkalji za podruje sela Mrkalji, Hadrovci i Duge Njive,
sa komandantom Duanom Maliem.
30
'
3. Nastanak gerilskih odreda
Koliko su pojedini ustaniki, odnosno, gerilski odredi bili jaki, kako su bili
organizovani, najilustrativnije pokazuje primjer Ustanikog odreda Veliki Ra-
di, Gerilskog odreda Jelainovci, i Ustanikog odreda Luci Palanka. Prvi je for-
miran samoinicijativno, drugi na sugestiju taba gerilskih odreda za srez Bosan-
sko Grahovo i okolinu, a trei na prijedlog tek formirane Komande gerilskih od-
reda Krupa - Sana.
a) Ustaniki odred Veliki Radi
Neuspio napad ustanika na Bosansku Krupu 31. jula 1941. podstakao ih je
(s podruja Velikog Radia) da se organizuju i da tako uspjenije vode borbe. Na
Vasia Brdu, na Crkvini u Velikom Radiu, 1. avgusta 1941. okupilo se stotinjak
ustanika na dogovor ta dalje raditi, kako razvijati i voditi ustanak. Poslije krae
diskusije, usvojene su etiri odluke: da se na teritoriji Velikog Radia, Grmue
i zaseoka Kamenice organizuje Velikoradiki ustaniki odred; da se predloi us-
tanicima Malog Radia i Vranjske da i oni isto urade; da se prihvate i zbrinu iz-
bjeglice iz sela Grmue, i da se odmah uspostavi veza sa ustanicima susjednih
sela: Tihotine, Hrgara, Risovca i Krnjeue.
Odmah je izabran i tab Odreda Veliki Radi, u koji su uli, pored ve na-
vedenih, jo i uro uki, zamjenik komandanta, i Mia Samardija, pisar. Tada
je nekoliko starijih Radiana, koji su kao austrougarski vojnici bili zarobljeni na
ruskom frontu gdje su doivjeli Oktobarsku revoluciju, kazivali . . . kako je Le-
njin imao komesare, pa treba i mi da ih imamo, mada nisu znali da objasne nji-
hovu ulogu. . . . tab odreda je imao vojnu i civilnu vlast. Sjedite mu je bilo
na Mratincu. Imao je i pisau mainu zaplijenjenu u andarmerijskoj stanici, a
svoje prve dokumente, uz potpis komandanta i komesara, ovjeravao je peatom
bive andarmerijske stanice, da bi im, u nedostatku sopstvenog tambilja, dao-
zvaniniji karakter.
Odred je odmah organizovao dvije ete, a dan-dva kasnije i treu. Koman-
dir prve ete bio je Jovo Tei, d rug. Vi d Zobenica, i tree Lakan Beronja. Prva
je obezbjeivala pravac od Grmue, druga pravac od Bihaa preko Grabea, a
trea pravac Bosanska Krupa - Vuijak - Vranjska. Nakon borbe 4. avgusta, for-
miran je Konjiki vod od 14 boraca sa komandirom Daniom Ruiem i zamje-
nikom Milanom Gliiem. Tada je formiran i Pratei mitraljeski vod sa dva mit-
raljeza zaplijenjena u toj borbi, prevezena na kolima sa dva konja. Komandir Pra-
teeg voda bio je Spase uki, a najee je dejstvovao zajedno sa Konjikim vo-
dom. Odred je poslije borbi 4. avgusta imao 28 vojnikih i 8 lovakih puaka, 2
mitraljeza varcloze i oko 180 boraca.
31
'
Odred je u poetku nazivan Ustaniki odred Veliki Radi, ili krae - Odred
Veliki Radi. Kasnije, nakon formiranja Komande gerilskih odreda Krupa -
Sana, 21. septembra 1941, odred e dobiti naziv Gerilski odred Veliki Radi, a
od sredine septembra zvae se - Partizanski odred Veliki Radi.
30) Isto, inv. br. 231.
31) Dane Agbaba, Duan Uzelac, Stevo Trtica, uro Agbaba, Veliki i Mali Radi, Grmua i Vranjska
u ustanku, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 583.
Dopis Komande partizanskog odreda Mrkalji od 19. XI1941. seoskom povjerenitvu sela Ha-
lilovci, kako se tada zvao seoski odbor, kasnije NOO
Na dan formiranja ovog Odreda, 1. avgusta 1941, okupljeni ustanici poloili
su zakletvu, kojom se obavezuju . . . da emo izvravati sva nareenja taba od-
reda, a u protivnom da e nam suditi vojni sud.
Po ugledu na ustanike Velikog Radia, i ustanici Malog Radia formirali su
svoj Ustaniki odred Mali Radi, sa dvije ete. Isto su uradili i ustanici sela Vranj-
ska, ali su se ubrzo ukljuili u Odred Mali Radi kao trea eta. Odred je ukupno
imao 12 vojnikih puaka.
32
'
32) Duan Trtica, Dvomjesene borbe Radikog gerilskog odreda, Zb. PODGRME, knj. 1, str.
641-643.
b) Gerilski odred Jelainovci
Prije odravanja Opte sjednice predstavnika svih gerilskih odreda sreza
Bosanska Krupa - Sanski Most formiranje i Gerilski odred Jelainovci. Nepos-
redno poslije borbe na Meeem Brdu 9. avgusta, Petar kundri je u Drvar po-
slao Sergija Tutua i Jovu Radanovia sa zadatkom da tamonju ustaniku ko-
mandu upoznaju sa stanjem u sanskom sektoru i da zatrae pomo u oruju i
municiji. Tutu je u Drvaru dobio pismo za Petra kundria, tri sanduka muni-
cije i sanduk runih bombi. Pri povratku u Jelainovce, pridruio im se i Zdravko
Proi, rodom iz Luci Palanke.
33
'
U meuvremenu se glavnina ustanike grupe s Meeeg Brda prebacila u
Jelainovce, a prema neprijatelju ostavila manju grupu boraca. Cim su se Tutu
i Proi vratili, okupili su se u kui ure Stanivukovia slijedei ustanici: braa
Petar, Mihajlo, Mile i Duan kundri, Nikola Srdi, Joja Miljevi, Milani Mi-
ljevi, braa Rade, edo i Ljubo Brki, Uro Kukolj i jo neki iz Jelainovaca i
sa podruja Sanice. Petar kundri im je proitao pismo taba gerilskih odreda
za srez Bosansko Grahovo i okolinu, u kojem se govorilo o ustanku oko Drvara
i u drugim krajevima, kako je neophodno napadati neprijatelja na komunikaci-
jama, da treba organizovati gerilske jedinice, boriti se protiv ustaa, a ne protiv
potenih Muslimana i Hrvata, i da treba razvijati bratstvo i jedinstvo. Nakon
ovoga, ustanici su odluili da formiraju gerilski odred sa Petrom kundriem
kao komandantom Gerilskog odreda Jelainovci, Nikolom Srdiem Daniem
komandantom logora u umi (koji bi se izgradio), Mihajlom kundriem i Mi-
laniem Miljeviem kao lanovima taba Odreda, i Zdravkom Proiem, sek-,
retarom. Bilo je to 14. ili 15. avgusta 1941. godine. Odred se i dalje dijelio u je-
lainovaku grupu pod komandom Uroa Kukolja, i saniku pod komandom
ure Sovilja.
Petar kundri je na ovom sastanku predloio da se u umi sagradi baraka
i uredi logor za smjetaj boraca kada nisu u akcijama, gdje bi stizali kuriri s po-
tom, vijestima i porukama, i gdje bi se dopremala hrana za Odred, poto e se
on morati kretati sa Meeeg Brda na irokom prostoru: prema liniji Voloder
- Milanovac - Diedovaa na sjeveru i istoku, i preko Mijaice do Bravska na jugu,
a po potrebi i dalje. kundriev prijedlog je prihvaen, napravljen je raspored
pojedinanih obaveza, i za tri-etiri dana baraka je bila gotova, a potom i jo neki
objekti. U logoru je stalno bio komandant logora, kancelarija Odreda, pekara i
kuhinja.
Neposredno poslije formiranja Gerilskog odreda Jelainovci, u zbjeg pod
Dujanovcem stigla je grupa ustanika sa Bravska, koju su predvodili Glia Raca,
umski radnik iz Bravska, rezervni narednik, naoruan pukomitraljezom, i Ilija
Radulovi, radnik koji je neposredno pred ustanak doao iz Francuske. S njima
je dolo desetak ustanika s vojnikim pukama. Tih dana u Jelainovce se pre-
bacio i Pero Bjeli, rodom iz Bravska, pravnik, rezervni porunik. Uskoro je stig-
la jo jedna grupa ustanika s Bravska, tako da ih je ukupno bilo dvadeset i se-
dam, i svi su se ukljuili i Gerilski odred Jelainovci. Pero Bjeli je postao lan
taba Odreda.
Istovremeno s formiranjem Gerilskog odreda Jelainovci, formirane su i
dvije radne ete od ljudstva bez oruja: Jelainovaka s tri voda, i Tukbobijaka
sa dva. Neto kasnije, od ljudstva sa terena Kljevaca i Sanice formirana je i trea
radna eta s tri voda. ete su pratile Odred u gotovo svim akcijama, pa se na taj
nain ljudstvo iz tih eta postepeno naoruavalo i popunjavalo Odred. Ove ete
su uestvovale i u ruenju komunikacija.
33) Kazivanje autoru Zdravka Proia, 27. jul 1975; Rade Brki, Jelainovani u ljetnim i jesenjim
akcijama 1941, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 772.
tab Odreda je angaovao nekoliko kovaa koji su poeli popravljati vojni-
ke i lovake puke. U Jelainovcima su to radili Bojan i Mile Popovi, a u Bojitu
Luka Rakovi.
Gerilski odred Jelainovci imao je u vrijeme formiranja 45 vojnikih puaka
i jedan pukomitraljez: Jelainovani su imali pet, Saniani osam, grupa Petra
Izvjetaj Petra Skundria, komandira Partizanskog odreda Jelainovci od 24. IX 1941, ko-
mandantu 1. bataljona Slobode o prolasku voza sa 300-400 ustaa koji su govorili da e
ili svi izginuti ili prodrijeti na Otrelj
kundria sedam, i ustanici sa Bravska dvadeset i pet vojnikih puaka i jedan
pukomitraljez.
U Odredu je iz Jelainovaca bilo 27 boraca, iz Tuk-Bobije osam, Otia sedam,
Dabra est, Djedovae jedan, Bonjaka etiri, sa podruja sanikih sela 28 bora-
ca, iz Rainovca (petrovaki srez) jedan, i sa Bravska 27 boraca. itav Odred je
imao oko 110 ljudi. Najvei dio boraca bio je u Odredu na smjenu, a kada bi koji
borac odlazio kui na dan-dva, svoju puku bi ostavljao svom roaku, poznani-
ku ili prijatelju. I ljudstvo bez oruja je redovno ilo u akcije, a mnogi su se iz
tih akcija vraali sa orujem.
Odredske grupe su brojno odgovarale vodovima. Meutim, za odreene ak-
cije komandant Odreda Petar kundri bi formirao posebne grupe od odabra-
nih boraca koji su dobro poznavali teren na koji se ilo u akcije. U takvim slu-
ajevima za komandira grupe kundri bi postavljao hrabrog i sposobnog bor-
ca, prema sposobnostima i zavisno od vrste akcije. U svim akcijama u kojima je
neposredno uestvovao, ili koje je organizovao, objanjavao je borcima zadatak
koji treba izvriti, rasporeivao borce na poloaju, i, to je najvanije, prvi kretao
u napad. Tako je stekao veliko povjerenje boraca, a Odred je ubrzo postao veo-
ma borben i aktivan.
Petar kundri je uspjeno vodio svoj odred iz akcije u akciju, uspostavio
je vezu i saradnju sa susjednim odredima u Luci Palanci, i drugima, a predloio
je da Odred poloi i zakletvu.
34
'
Tako su borci Gerilskog odreda Jelainovci polagali prvu zakletvu 26. avgus-
ta 1941. u Jelainovcima, vie Mrinih kua, na poljani zvanoj epin redak.
35
' Pre-
ma sjeanju uesnika, kundri je najprije odrao govor o borbi protiv neprija-
telja za slobodu svog naroda, i o potrebi da se borci sveano zakunu da nee iz-
34) Prema kazivanju Milania Miljevia, Rade Brkia, Uroa Kukolja, Zdravka Proia, Steve Ko-
vaevia i drugih prvoboraca sanskog sreza; B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str.
126-129.
35) Arhiv Muzeja Bosanska krajina, Banja Luka, k. 3, br. reg. 20-22.
dati tu borbu i ostaviti oruje dok ne pobjede neprijatelja i oslobode svoj na-
rod.
3

Sveanom polaganju zakletve prisustvovalo je i stanovnitvo Jelainovaca,
Tuk Bobije i oblinjih sela. Stevo Kovaevi je taj dogaaj opisao slijedeim ri-
jeima:
. . . odred je postrojen u vrstu, pred nama je na gomili stajalo oruje - pu-
komitraljez, puka, odnekud donesena neka oficirska sablja, zatim runa bomba
i sjekira . . . Bjeli je proitao nekakav tekst da se zaklinjemo oruju i narodu
na borbu do smrti ili pobjede, ali je na kraju bilo i ono: Tako mi bog pomogao.
Odmah je neko od boraca pitao kundria otkuda u zakletvi zavretak sa
bogom. Odgovoreno mu je da toga nije bilo u tekstu, daj e taj dio Bjeli sam do-
dao.
37
' U to vrijeme u Odredu, pa i u itavom kraju nije bilo ni jednog lana KPJ.
c) Ustaniki odred Luci Palanka
Kada se neprijatelj 10. avgusta povukao iz Luci Palanke prema Fajtovcima
i Kamengradu, narod i ustanici su i dalje ostali u Grmeu u zbjegovima, zastra-
eni zloinima ustaa i orunika. U naputenu Luci Palanku, 11. avgusta spustili
su se sa planine urin Predojevi, komandant i Branko Majki, pisar komande
mjesta. Potom su se vratili u Grme s radio-aparatom, a ve sutradan pokrenuli
grupu ustanika da doe u Luci Palanku. U bivoj andarmerijskoj kasarni, a
sada komandi mjesta, kod urina Predojevia okupili su se Pero Batoz, prvi ko-
mandant ustanika sa ovog podruja, njegovi pomonici Slavko Pratalo, Pavle
Muti i Mile Gagi, zatim, Vaso Pratalo, Nikola Borojevi, i drugi. Saznali su da
je u susjednoj Majki-Japri formiran Ustaniki odred, kao i u Jelainovcima, pa
su zakljuili da i oni sami treba da formiraju svoju ustaniku jedinicu.
U meuvremenu je (21. avgusta 1941) odrana Opta sjednica predstavnika
svih gerilskih odreda, na kojoj je formirana, kao to je reeno, Komanda geril-
skih odreda Krupa - Sana, pa je Petar Vojnovi, komandant te Komande, ubrzo
doao u Luci Palanku, kako bi i na ovom sektoru organizovao ustaniki odred.
Vojnovi je odrao sastanak sa vienijim ljudima, a potom su poslali kurira da
dovede kod crkve veinu ustanika s poloaja prema selu Miljevcima, gdje e se
odrati zbor u cilju formiranja ustanike jedinice. Crkvena zvona su pozvala na-
rod na okup - dolo je nekoliko stotina ljudi: ustanika, domaina, ena i omla-
dine iz Luci Palanke, Pratala, Miljevaca, Potkraja, Glavice i Otia.
Okupljenim ustanicima i narodu najprije je govorio Petar Vojnovi. Na os-
novu prethodnih razgovora i dogovora najuglednijih Palanana, predloen je za
komandanta Ustanikog odreda Luci Palanka Pera Jelaa, ve izabran za zamje-
nika komandanta Komande gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa - Sanski
Most, to je jednoglasno prihvaeno, poto je ugledan ovjek iz ovoga kraja,
vlasnik pilane i mlina. Predloeno je da se izabere i komesar, pa je na tu dunost
izabran Vaso VI. Pratalo, a za njegovog pomonika Nikola Milju, penzionisani
optinski biljenik.
Poslije izbora komande Ustanikog odreda Luci Palanka, prisutni su oba-
vijeteni da e u njihov sastav ui tri voda: jedan vod e obuhvatiti ustanike sela
Potkraja i Glavice, drugi ustanike Luci Palanke i Pratala, a trei ustanike Mi-
ljevaca i Otia, i da e manje grupe ustanika iz susjednih sela biti rasporeene
u neki od ova tri voda, prema elji pojedinaca. Tada su za vodnike izabrani urin
36) Milan N. Zori, Drvar u ustanku 1941, str. 133.
37) Stevo Kovaevi, Vojniki ivot i akcije Jelainovakog odreda, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 800.
164
J
Predojevi, aktivni artiljerijski narednik, Nikola Borojevi, metalski radnik, koji
je neko vrijeme pohaao i podoficirsku artiljerijsku kolu, i Milan Milju, imu-
an i ugledan ovjek iz ovoga kraja. tab odreda se smjestio u lugarsku kuu na
Gredaru, dok su u andarmerijskoj kasarni ostali kuriri i seoska straa. Simo
Raji je obavljao kancelarijske poslove, pa je sastavio spisak svih ljudi sposob-
nih za vojsku, imali oruje ili ne. Prema tom spisku rasporeivali bi se na polo-
aje po smjenama, po uzoru na susjedne odrede.
Narednih dana avgusta i poetkom septembra, formirani su vodovi. Naj-
prije Lucipalanski, zatim, Glaviko-potkrajski, pa Miljevaki. Lucipalanski je
imao 24 borca, Glaviko-potkrajski 41 borca, a vod Miljevaca 36 ustanika. Me-
utim, itav Odred je imao samo nekoliko vojnikih i lovakih puaka, dok je
najvei broj ustanika bio bez vatrenog oruja. Meutim, ubrzo je urin Predoje-
vi kupovinom za ito, u petrovakom srezu, nabavio jedan pukomitraljez i ne-
koliko puaka.
Polaganje zakletve obavljalo se odvojeno, po vodovima. Jedna grupa usta-
nika polagala je zakletvu neposredno poslije organizovanja odreda, kraj izvora
Toak kod Marjanovia gaja, na samoj periferiji Luci Palanke. Borci su se oku-
pili oko kupe sa tri puke. Polaganjem zakletve rukovodio je komandant Odreda
Petar Jelaa, drei u ruci zapaljenu svijeu u iraku, a zapisnik je vodio Simo
Raji. Ustanici su se zaklinjali u narod, u srpstvo, spominjan je i krst asni i sr-
pskopravoslavna crkva, i, na kraju, svi su dizali tri prsta i izgovorili rije - amin!
Ljudstvo Miljevakog voda polagalo je nekoliko dana kasnije zakletvu sa
tekstom slinim zakletvi bive Jugoslovenske vojske. Pred ustanicima je bila
pobodena jugoslovenska zastava. Tekst zakletve je itao Ostoja Predojevi, bivi
andarmerijski narednik, kojeg je Komanda odreda poslala da obavi ovaj in.
38
'
Manja grupa ustanika Glaviko-potkrajskog voda (bez vodnika) zatekla se
na odmoru u Glavikoj uvali, kada je meu njih doao komandant Odreda Petar
Jelaa sa omladincem Zdravkom Njegovanom, da bi organizovali i njihovo po-
laganje zakletve. Zdravko Njegovan je stavio na sebe epitrahilj,
39
' ustanici su bili
postrojeni i proitana je zakletva.
tab Odreda je tih dana pokrenuo radionicu u kojoj su radili stolar Jozo a-
i i kova Mirko Pratalo, koji su poeli da izrauju tzv. cementne bombe, po-
tom bombe od vodovodnih cijevi, a zatim tzv. bombe na epie.
40
'
4. Organizovanje slobodne teritorije
U prvim danima ustanka 1941. godine, u osloboenim naseljima unitavani
su organi vlasti: opinska poglavarstva, kotarska predstojnitva, orunike i re-
darstvene postaje, stanice i drugi njeni organi. Ali, poto nije bilo direktive kakvu
novu vlast stvarati, to su partijska rukovodstva i komunisti u pojedinim mjes-
tima prema svome nahoenju i znanju formirali organe nove narodne vlasti.
38) Kazivanje autoru grupe boraca iz Luci Palanke i okoline, 23. nov. 1960. Autor je intervjuisao
mnoge borce s podruja Luci Palanke, provjeravao ranije prikupljene podatke, i konano ih
objavio u radu Srez Sanski Most u NOB, knj., 2. str. 147-151.
39) Epitrahilj je dio odede slian alu koji nosi pravoslavni svetenik za vrijeme crkvene slube,
pokopa i drugih vjerskih obreda. Zdravko Njegovan nije bio svetenik nego ak.
40) Cementne bombe raene su od cementa sa dinamitom i upaljaem s kordom. Ove bombe
su stvarale jaku eksploziju, to je prvih dana dok su drani frontovi, imalo znatnu vrijednost.
Bombe od vodovodnih cijevi pravljene su tako to se u dio vodovodne cijevi stavljao dinamit
sa upaljaem i kordom. Za bombe na epie koriten je metak iz djeijih pitolja sa udarnom
iglom koja izazove prasak tog metka a on zapali kordu i potom upalja i dinamit (B. J. Bokan,
n. dj str. 324-327.)
Otuda prvih dana, ak i prvih nekoliko mjeseci ustanka postoje razliiti nazivi
za organe nove vlasti: oslobodilaki komiteti, odbori narodnooslobodilakog
fronta, narodnooslobodilaki odbori (u Srbiji); nacionalnooslobodilaki odbor
(u Crnoj Gori); odbori narodnooslobodilakog fonda (u istonoj Hercegovini);
seoski odbori (na Kozari); od sredine septembra 1941. godine - odbori za narod-
nu ishranu (u Lici); od poetka oktobra 1941. godine narodna civilna vlast
koju ine nacionalnooslobodilaki odbori fronta sela, optine i sreza (na Kordu-
nu), i si.
4
"
Osnivanje organa narodne vlasti bio je jedan od najvanijih zadataka, za or-
ganizacije i lanstvo KPJ, odmah uz organizovanje i voenje oruanog ustanka
i razgaranje narodnooslobodilake borbe, poto se poslije ruenja organa usta-
ke i druge kvislinke vlasti nametala neodlona potreba organizovanja ivota na
slobodnoj teritoriji i rjeavanja mnogobrojnih i sloenih zadataka, daleko sloe-
nijih nego to ih je imala stara vlast. I ne samo to. Od poetka se postavljalo pi-
tanje ciljeva borbe, ta se njome eli ostvariti, da li samo istjerati okupatore i
unititi njihove sluge, ili i stvoriti takvo drutvo koje vie nee dozvoliti stradanja
naroda, koje e radnikoj klasi, siromanim seljacima i svim ugnjetenim socijal-
nim slojevima omoguiti bolji ivot u slobodi i pravedniju raspodjelu dobara.
Komunistika partija Jugoslavije se od poetka ustanka zalagala za stvaranje no-
vih organa narodne vlasti, uz sprovoenje svojih principa i stavova proklamo-
vanih jo u predratnom periodu. Na Majskom savjetovanju CK KPJ u Zagrebu
1941. godine, zauzeto je stanovite daj e za sve narode Jugoslavije jedini izlaz iz
postojee situacije beskompromisna borba protiv okupatora, a za nacionalno
osloboenje i duboki revolucionarni preobraaj zemlje sa uspostavljanjem vlas-
ti radnog naroda.
42
'
Ve prilikom prvih napada ustanika na neprijateljska uporita, pobunjeni
narod je unitavao arhive i zgrade optinskih uprava i orunikih postaja, ruei
tako ustake institucije. Oslobaanjem sela, narod nije u najveem broju tih sela
htjeo obnavljati ni vlast knezova koje, takoe, nije volio, poto su mnogi od njih
na razne naine izrabljivali ljude. Veina nije bila ni za obnavljanje vlasti kakva
je bila za vrijeme stare Jugoslavije, jer je izrabljivala i izdala narod. Meutim, nije
se odmah znalo kakvu vlast, odnosno, kakve organe vlasti treba stvarati. Otuda
i razliita organizacija i razliiti nazivi tih prvih organa narodne vlasti na tek os-
loboenoj teritoriji.
U poetnom periodu ustanka gerilske jedinice su obavljale i neke poslove
vlasti u pozadini. Tanije, one su odreivale mjere i poslove koje seljaci treba
da obavljaju za potrebe ustanka: snabdjevanjem hranom, prevoz i smjetaj ranje-
nika, spaavanje etve sa ugroenih podruja, organizovanje radionica za potre-
be vojske i naroda, i t. si. Upravo takvu funkciju su imale i komande mjesta.
Prvih dana ustanka vlast na ustanikom terenu imale su komande ustani-
kih jedinica. Kao to su odreivale patrole prema neprijatelju, tako su odrei-
vale i borce (obino starije) za patroliranjem po selima u pozadini fronta, odnos-
no, po tek osloboenoj teritoriji. U nekim podrujima, prvih dana ustanka, i ne
znajui za druge nazive, pojedinci su ustanike patrole koje su se kretale selima,
zvali - andarmima. To se vidi iz izjave zarobljenog mladia Jove Konte iz Gornje
Sanice, koju je dao pred biljenikom ustake optine u Donjoj Sanici.
43
' I u izja-
vama nekih ustanika datih ovom autoru, navodi se da su pojedinci te ustanike
patrole, pa i one koje su bile uz komande mjesta, nazivali andari. Narod je
u nekim petrovakim selima zgrade partizanskih straa, seoskih straa, kao i
41) Prema knjigama: Dr Duan Zivkovi, n. dj., str. 66 do 124, i dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj
krajini, VIZ, Beograd, 1967, str. 204-205.
42) Dr Duan ivkovi, n. dj., str. 39.
43) Arhiv VII, fond NDH, k. 86, f. 2, br. reg. 25.
same strae nazivao andarmerija i andari. Tako tab 1. bataljona Slobode
Drvarske brigade pie 25. septembra 1941. godine Komandi 6. partizanskog od-
reda, na sektoru Vrtoa, pored ostalog: . . . Uz to vam napominjemo da nazivi
andarmerija nisu zgodni i da ih treba prilagoditi prilikama, shvatanjima i elja-
ma stanovnitva, stoga te nazive promijenite u nazive: privremene partizanske
stanice...
44
'
U centru ovih osloboenih teritorija, u Drvaru, 3. avgusta 1941. odrali su
zajedniku sjednicu Sreski komitet KPJ i tab gerilskih odreda Bosansko-gra-
hovskog sreza. Razmotrena je situacija nastala ustankom, osloboenjem Drvara
i znatne teritorije u ovom dijelu Bosanske krajine. Donijeta je odluka o reorga-
nizaciji gerilskih odreda koji su bili na poloaju na Otrelju - o objedinjavanju
dva gerilska odreda, Kamenikog i odreda Javorje, imenovan je tab fronta
na Otrelju, i izvrena su neka imenovanja u tim odredima, tabu fronta i dr. Za-
kljueno je da se eljeznika radionica pretvori u vojnu radionicu za opravku
oruja i izradu runih bombi i nagaznih mina. Bolnica socijalnog osiguranja u
Drvaru proglaena je vojnom bolnicom. Konano je zakljueno da . . . glavni no-
silac vlasti na osloboenoj teritoriji bude tab gerilskih odreda s obzirom na rat-
no stanje . . . s tim da imenuje svoje pomone organe za pojedine djelatnosti, a
koji e se zvati komesarijati, zapisao je svoja sjeanja na te odluke Nikola Kotle,
tada sekretar Sreskog komiteta KPJ. ipad i Fabrika celuloze proglaeni su
narodnom imovinom, to je naredbom narednog dana obnarodovano. Tada su
formirani komesarijati: za industriju (komesar Nikola Kotle, metalski radnik);
za javnu bezbjednost (komesar Vaso Triki, radnik); za ishranu ustanike vojske
(komesar Ilija Miljevi, pilanski radnik); za saobraaj (Jovo Kecman, metalski
radnik); odreen je komesar za Optinu u Drvaru (Bogdan Runji, limarski rad-
nik). Prema sauvanim naredbama, vidi se daje u svakom komesarijatu bilo jo
po. 5-6 lanova. U napisanim naredbama ovi organi se nisu nazivali komesari-
jati ve odbori: Odbor za industriju, Odbor za javnu bezbjednost i si. Imenova-
nje ovih komesarijata (odbora) izvrio je tab gerilskih odreda za srez Bosansko
Grahovo i okolinu na prijedlog Vojnorevolucionarnog vijea u Drvaru, kako pie
u naredbama. Naime, na drugoj zajednikoj sjednici Sreskog komiteta i taba
gerilskih odreda sreza Bosansko Grahovo, zakljueno je da tab gerilskih odre-
da imenuje lanove Vojnorevolucionarnog vijea, to je odmah i uinjeno. Voj-
norevolucionarno vijee je odralo svoju prvu sjednicu 4. i 5. avgusta 1941. go-
dine, i za predsjednika Vijea izabralo Vasu Trikia, lana Sreskog komiteta KPJ
i lana taba Gerilskih odreda, koji je do tada bio i komesar za javnu bezbjed-
nost. Vijee je izvrilo i neke izmjene u sastavu komesarijata kojima je promi-
jenilo ime u odbor, kao i naziv seoskih odbora promijenio u seoska vijeah Iz-
borom Vojnorevolucionarnog vijea u Drvaru zaokruena je organizacija nove
narodne vlasti na osloboenoj teritoriji tog podruja.
Na podruju bosansko-grahovske optine u svim selima izabrani su narodni
odbori koje su zvali i seoska vijea. Komanda mjesta u Bosanskom Grahovu
bila je najvia vlast na podruju optine.
46
'
I na podruju optine Prekaja (glamoki srez), a tako i u drugim optinama
sa ovoga sreza, birani su po selima odbori koji su se u poetku nazivali ekonom-
sko-poljoprivredni odbori ili odbori fonda. Tek 28. avgusta izabran je optinski ko-
mesarijat za Optinu Prekaja, za komesara (predsjednika) Dmitar Vucelja, za la-
nove Komesarijata Vojo Savi i David Baji. U Prekaji je organizovana vojna bol-
nica u koli, zatim obuarska, krojaka i pekarska radionica.
47
'
45) Nikola Kotle, Prvi organi narodne vlasti u osloboenom Drvaru, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 537-546.
46) Kostadin Trkulja, Nikola Gai, Milo i Aleksa Nenadi, Pripreme, razvoj ustanka u optini Crni
Lug, Zb. BOS. GRAHOVO, str. 104.
47) Milo Poli, n. l str. 186.
Dekret Komande gerilskog odreda Srednji Dubovik od 1. IX 1941. o imenovanju komesara
ishrane ovog odreda i seoskih povjerenika. Takve dekrete su tih dana izdali i ostali gerilski
odredi u Podgrmeu
Jedan od ustanikih centara postao je i Martin-Brod (Manastir Rmanj), na
samoj granici prema Lici. U njemu je ve prvih dana ustanka formirana Koman-
da mjesta sa komandantom Jovom Reljiem, a u okolnim selima - povjerenici
komande mjesta, preko kojih je organizovano snabdijevanje vojske, prenoenje
ranjenika i mnogi drugi poslovi.
48
'
U bosansko-petrovakom srezu, u Otrelju, po uzoru na organizaciju nove
vlasti u Drvaru, a na sastanku Sreskog komiteta KPJ i komunista petrovakog
sreza 19. avgusta 1941. godine, pored ostalog, dogovoreno je da je nuno . . .
stvoriti nekakvu vlast - narodnu vlast - koja bi vodila brigu o mnogim poslovi-
ma, a posebno o ukljuivanju naroda u borbu i aktiviranje u pruanju svestrane
pomoi borcima.
49
' Tada je formirana Mjesna politika vlast u Otrelju, iji su
lanovi bili Bogdan Peanac, bravar iz Drvara, Simo Kesi i Vaso Keleevi, rad-
nici iz Otrelja Naredbu je za Rukovodstvo gerilskih odreda Otrelj potpisao Ni-
kola Kotle.
50
' U drugim selima ovog sreza nikakvi organi vlasti nisu formirani do
jeseni 1941. godine, kada su birani prvi organi narodne vlasti - narodnooslobo-
dilaki odbori. Meutim, u nekim petrovakim selima ostali su knezovi na vlasti,
kao, na primjer, u Bunari. Naime, septembra 1941. godine tab Prvog bataljona
Sloboda pie Partizanskom odredu Bunara da knez sela Bunara doe na Ot-
relj kod civilnih vlasti i da se sa njim regulie koliina soli koju njegovo selo
moe da dobije.
51
'
Na grmekom podruju seoski obor izabran je krajem avgusta 1941.
godine u Majki Japri. PoIitiki komesar Gerilskog odreda Majki-Japra, hadro-
vaki uitelj Stojan Maki, imao je Ustav SSSR-a, pa je po uzoru na zadatke seos-
kih sovjeta predloio da i oni ovdje pod Grmeom, izaberu seoski odbor, kako
je preveo naziv sovjeta iz tog Ustava. O ko 25. avgusta izvrenje izbor tako da su
u seoskom odboru bili i predstavnici seljaka i boraca iz Gerilskog odreda.
52
'
U nekim selima, na primjer u Bonjacima, krajem avgusta je biran Odbor, sa za-
datkom da pomae vojsci na frontu i da odrava red u selu.
53
' Meutim, u mno-
gim drugim selima, prije svega krupskim i novskim, tada su komande seoskih
gerilskih odreda imenovale svoje povjerenike za pojedina sela i izdavale im o
tome naredbe. Tako je, na primjer, Komanda gerilskog odreda Srednji Dubovik,
koja je bila na poloaju u Gornjim Petroviima, 1. septembra 1941. godine izdala
naredbu kojom se
. . . postavlja Majki (Jove) Milan za komesara ishrane ovog Gerilskog Sred-
njodubovikog odreda. . . Isto tako odred je izabrao i povjerenike u selu i to: za
Vijenac Drljau Stojana (Stolu), za Jee Jovu Jea, za Zbjeg Nikolu Doena, za Li-
sac Paju Bosania i za Majkia Potok, Majki Miloa.
Komesar i povjerenici imaju da organizuju narod i poberu ljetinu sa oku-
piranih imanja... ve probleme (i) potrebe u selu da rjeavaju na svojim sjed-
nicama i da izvjetaje alju svom odredu .. . Ovaj dekret su potpisali koman-
dant Odreda Duan Bokan i sekretar Milan Cugali.
54
'
Meutim, u nekim podgrmekim selima nisu birani ni seoski odbori ni od-
reivane starjeine sela, ve je vodnik Mrkaljskog voda imenovao komesare sela.
To je radio sve do 12. oktobra 1941, kada je naredbe za komesare nekih sela tra-
io od Komande partizanskog odreda br. 6. Haani, i proitao u njima da se ime-
nuju -povjerenici sela, na kojem terminu se tada insistiralo.
55
'
48) Jovo Relji, Martin-Brod 1941. godine, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 400-401.
49) Tomo Moraa, Prva politika vlast u Otrelju, Zb. BOS. PETROVAC, knj. 2, str. 330.
51) Isto, str. 441.
52) Stojan Maki, U Majki Japri, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 740-742.
53) Kazivanje autoru Vida Marinkovia i dr. 18. nov. 1960.
54) Original naredbe kod Milana J. Majkia, nosioca Partizanske spomenice 1941. godine, a kopija
kodautora.
55) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 185. i 186.
5. Borbe avgusta-septembra 1941. godine
Nakon frontalnog nastupanja prema neprijatelju i dranja fronta, ustanici
su ve prvih dana avgusta poeli na pojedinim sektorima primjenjivati gerilsku,
partizansku taktiku. Postavljali su zasjede, zvane busije, na pogodnim mjestima
i iznenadno napadali neprijatelja. Upravo takve akcije omoguile su ustanicima
da se otetim orujem od neprijatelja postepeno naoruavaju i jaaju. Ustanika
aktivnost na ovom irokom prostoru, kao i u nekim susjednim podrujima, one-
moguavala je neprijatelju da skoncentrie dovoljno jake snage za likvidaciju us-
tanika na jednom sektoru, potom na ostalim. ak i tamo gdje ih je skoncentri-
sao, pokazalo se da je zbog ive ustanike aktivnosti u istom ili susjednim kra-
jevima bio prisiljen na odstupanje ili na prebacivanje snaga na vie ugroene
sektore.
Osim brojnih akcija iz zasjeda, izvoeni su i svakodnevni manji napadi: ge-
rilci ispale nekoliko metaka, a ustae i domobrani u strahu ospu paljbu. Takvih
pukaranja naroito je bilo nou, kada su preplaeni neprijateljevi vojnici esto
satima pucali u prazno. Svakodnevni izvjetaji domobranskih komandi puni su
podataka o ovome na mnogim sektorima: prema Kulen Vakufu, Oracu i uko-
vima, prema Petrovcu, Kljuu, Sanici, Sanskom Mostu, Budimli Japri, Agiima,
Rudicama i eljeznikoj pruzi Bosanski Novi - Bosanska Krupa - Biha, prema
orama i Otoci, Badiu i Ostrunici, Krupi, Brkiima i Spahiima, Ripu i jo
nekim mjestima.
56
'
Ustanici sa podruja Otrelja i Osjeenice 3. avgusta napali su neprijatelja
u Bosanskom Petrovcu, u kojem se nalazilo oko 400 vojnika, ustaa i orunika,
koji su prethodnog dana pokuavali da prodru na Otrelj. Meutim, primjetili
su ustanike znatno prije nego to su se pribliili gradu. Ipak je dio ustanika uspio
prodrijeti u grad i kod bolnice u borbi oteti jedan pukomitraljez. Meutim, us-
tae i domobrani su ih snanom vatrom primorali da se povuku.
57
' Slijedeeg
dana, jedna domobranska eta sa dva mitraljeza i jednim topom, krenula je iz
Petrovca prema Vrtou, kojeg su ustanici 2. avgusta bili zauzeli i u njemu likvi-
dirali oruniku postaju. Uz topovsku i mitraljesku vatru, neprijateljeva jedinica
je rastjerala ustanike i ula u Vrtoe. Kada su poli prema Bihau, u zaseoku Do-
line iz zasjede su ih doekali ustanici Lipe, Orakog Brda, Teoaka i Vrtoa. Po-
bili su konje koji su vukli top, a domobrani su pobjegli prema Bihau ili Petrov-
cu. Ustanici su sletili na cestu i zaplijenili top, dva mitraljeza, 10 puaka, 10 san-
duka granata za top, 12 000 puanih metaka, 30 bombi i drugu vojnu opremu.
Sa dva para konja i dva para volova, odvukli su top u umu uevo.
58
'
Istog dana, 4. avgusta, iz Bosanske Krupe u dvije kolone krenuo je neprija-
telj u napad na Mali i Veliki Radi: jedna kolona od oko 40 vojnika pola je na
Brezovau, a druga, iste jaine, sa tri kamiona i sa bolnikim kolima i motocik-
lom cestom uz Unu prema Napojitu. Namjeravali su da se tu iskrcaju i krenu
uz Brinu u napad na ova sela. Meutim, borci ustanikih odreda Malog i Velikog
56) Primjeri koji to ilustruju - iz dokumenata NDH: Nou izmeu 20. i 21. kolovoza pobunjenici
su napali iz ume Drenovae i Ripakog klanca na mjesto Ripa, kotar Biha i to u vie navrata,
ali je svaki napad odbijen od naih snaga ..., 23. kolovoza izmeu 23 i 24 sata i 25. kolovoza
izmeu 2 i 3 sata izvreni su napadi etnika na oruniku postaju Bravsko. Napad je odbijen . . . ,
Nou izmeu 7. i 8. rujna 1941. kod sela Buevia, kotar Bos. Krupa, napadnut je i ranjen od
strane pobunjenika jedan straar-graanin . . . , Nou izmeu 9. i 10. rujna 1941. voena je bor-
ba izmeu naeg odreda i pobunjenika kroz cijelu no kod sela Ripa, kotar Biha. Pobunjenici
su odbijeni bez rtava . . . , 12. rujna 1941. u toku noi pobunjenici su izvrili u etiri maha na-
pad na mjesto Klju. Napad ie svaki put odbijen bez rtava. Meutim, ni u jednom od ovih pri-
mjera, ustanici nisu napadali ve su uznemiravali ustae i domobrane.
57) Milan N. Zori, Drvar u ustanku 1941, str. 122.
58) Zbornik IV, knj. 1, str. 19; Milovan Pilipovi, Pobjeda u Vrtou, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 900.
Radia postavili su zasjedu iznad Brine, gdje su napali kolonu jo dok se nalazila
u pokretu u vozilima. Pod pritiskom ustanika, domobrani su se povukli ka Bo-
sanskoj Krupi, a ustanici su u kamionima zaplijenili dva mitraljeza sa deset ku-
tija municije u redenicima, tri puke i est sanduka municije. Poslije izvlaenja
plijena, vozila su spalili. U meuvremenu je prva neprijateljeva kolona izbila na
Brezovau i krenula prema Radiu. I njih su doekali ustanici oba dva odreda,
u estokoj borbi razbili i odbacili prema Bosanskoj Krupi. Tom prilikom su Lazo
Kovaevi, Jovo Klanja, i jo neki, naoruani samo roguljama, bodeima ili no-
evima privezanim za kolce, uspjeli da savladaju neprijateljeve vojnike i da im
otmu puke.
59
'
Poslije dva dana, 6. avgusta, neprijatelj je krenuo iz Bihaa preko Ripakog
klanca prema Vrtou i Petrovcu. Jo dok se kretao cestom, bio je izloen vatri
ustanika. U toku dana najjae borbe voene su u Dubovsku i Tarkovcu. Kad se
smrklo, neprijatelj se vratio nazad u Ripa i Biha, poto nije smio zanoiti na
dostignutoj liniji. Prema vlastitom priznanju, neprijatelj je toga dana imao 7 mr-
tvih i 20 ranjenih. Meutim, gubici su sigurno morali biti vei, jer je glavar Glav-
nog stoera kopnene vojske NDH traio od pukovnika Matagia objanjenje
kako je dolo do srazmjerno velikih gubitaka. Zbog ovakvih gubitaka, nepri-
jateljev novi napad na ovom pravcu odgoen je za est dana.
60
'
Ponovni napad ustanika sa podruja Otrelja i Osjeenice na Petrovac izve-
den je 8. avgusta u ranu zoru, a nakon borbe koja je trajala do 11 sati, ustanici
su se morali povui 3 do 4 kilometra od Petrovca.
6
"
a) Zasjeda u Zdenom Dolu
Spremajui novi napad od Petrovca prema Otrelju i Drvaru, neprijatelj je
preko Kljua 9. avgusta ujutru uputio transport sa municijom natovarenom na
7 kamiona, sa 120 vojnika. Oko 10 sati kamioni su naili na prepreku na cesti u
Zdenom Dolu, 6 km od Petrovca. Stali su da je otklone, kada su ih napali gerilci
pod komandom Milana Zoria. U prvom kamionu dolo je do snane eksplozije
municije. Nakon pola sata otpor neprijatelja je bio skren. Ubijeno je oko 60 nep-
rijateljevih vojnika, oko 30 je zarobljeno, dok je tridesetak uspjelo da pobjegne
nazad u Klju. U preostalih est kamiona zaplijenjena su 34 sanduka municije
za haubicu, 33 sanduka runih bombi, 100 000 puanih metaka, 3 pukomitra-
ljeza i oko 60 puaka, kao i nekoliko dakova makarona, eera i jo nekih na-
mirnica. Evakuacija municije i drugog materijala trajala je itav dan i no. I na-
rednih dana borci ili seljaci nailazili su na ovom mjestu na puke, municiju i dru-
ge vojnike predmete koje su razbacali domobrani prilikom bjegstva. U ovoj
veoma uspjeloj zasjedi, poginuli su gerilci Simo Bjeli, Jovan Samardija i Svet-
ko uki, dok su ranjeni Marko Srdi, Duan, Lazar i Nikola Kecman. Zaplije-
njena puana municija poslana je najveim dijelom u Drvar i na Otrelj, ali i u
Ribnik, Jelainovce i na podruja Bosanskog Petrovca. Narednog dana kamioni
i automobil su spaljeni.
62
'
b) Osloboenje Krnjeue i Bjelaja
Istoga dana kada je izvedena ova veoma uspjela zasjeda u Zdenom Dolu, us-
tanici koji su drali blokadu oko Krnjeue: gerilci iz Vrtoa pod komandom Save
Pilipovia, iz sela oko Krnjeue i Risovca pod komandom Laze Atlagia, i oko
59) Dane Agbaba, Ustanak u Malom Radiu, isto, str. 615; Duan Trtica, Dvomjesene borbe Radi-
kog gerilskog odreda, isto, str. 639-640.
60) Arhiv VII, fond NDH, k. 1, br. reg. 6/2 i 7/2-5.
61) Isto, br. reg. 8/2-1 i Milan Zori, n. dj., str. 123.
62) Isto, br. reg. 9/2-18.
Prepis partizanskog letka kojeg je partizan Muhamed Bajri 6. decembra 1941. predao nekim
Muslimanima kod sela Srbljana
40 Drvarana, napali su na neprijateljeve uporite u Krnjeui. Prethodno je hau-
bica, zaplijenjena kod Vrtoa, ispalila nekoliko granata na mjesto, izazvala pa-
niku kod ustaa, domobrana i orunika, pa je komandant posade naredio povla-
enje. U borbi je poginulo 14 domobrana, zaplijenjeno je oko 30 puaka, 2 pu-
komitraljeza i oko 5 000 metaka. Zarobljeno je nekoliko poznatih ustakih zlo-
inaca, meu kojima i ustaa-rimokatoliki svetenik, glavni inicijator svih zlo-
ina nad srpskim stanovnitvom u ovom mjestu i okolini, zatim, ustaki tabor-
nik Ivan Dudek, njegov pomonik Ivica Pavii, i jo neki ustaki krvoloci. Svi
su nakon presude strijeljani. Dok se vodila ova borba, jedan neprijateljev avion
je kruio nad Krnjeuom, ali im nita nije mogao pomoi.
63
'
Istog dana, 9. avgusta, iz Komande fronta na Otrelju doao je Slavko Rodi
u Medeno Polje, i tamonji 4. gerilski odred pokrenuo u akciju za osloboenje
Bjelaja. Jo prije dolaska gerilaca, bjelajski Muslimani su razoruali ustae i ot-
63) Isto.
jerali ih iz sela, skupili oruje na jedno mjesto, i po dolasku gerilaca, predali im
ga. Tako su gerilci bez i jednog ispaljenog metka oslobodili Bjelaj. Odmah su
okupljenim mjetanima objanjeni ciljevi ustanka, a u selu je formiran seoski od-
bor od Muslimana, Srba i Hrvata.
64
' Muslimansko i hrvatsko stanovnitvo ostalo
je u Bjelaju na slobodnoj teritoriji sve do 6. septembra 1941. godine, kada je dola
neprijateljeva vojska koja je svo muslimansko i hrvatsko stanovnitvo evakuisa-
la u Biha ili Petrovac, pa je selo ostalo pusto za itavo vrijeme rata
*
Neprijateljevi avioni su nad itavom ovom teritorijom 11. avgusta bacali let-
ke sa pozivom na predaju, a u protivnom e biti uniteni, poto se, navodno, na-
laze u bezizlaznoj situaciji.
65
'
Uskoro je tab gerilskih odreda u Ribniku obavijeten da e iz Kljua kre-
nuti jedan domobranski odred uz transport hrane za posadu u Sitnici i materijal
za opravku telefonske linije. tab gerilskih odreda je u podruju Barudinog
gaja postavio duboku zasjedu u kojoj su bili rasporeeni po frontu i dubini borci
iz pet eta: Ribnike i Gornjovrbljanske postavljeni su sa desne strane ceste
Klju - Mrkonji-Grad, Crkvenske sa lijeve strane ceste, a u podruju Klokotov-
ca, prema Mrkonji-Gradu, nalazili su se borci Busijanske i Donjovrbljanske
ete. Kada je iz Kljua naiao neprijateljev odred od oko 30 vojnika i nekoliko
orunika sa etvoro zaprenih kola, ustanici su ga iznenadno napali. Vei dio voj-
nika ove neprijateljeve jedinice je poginuo, dok su u prvim trenucima borbe os-
tali pruali estok otpor iz jaraka pored ceste. Bonim dejstvom gerilci su pri-
morali i taj dio na predaju. Zarobljeno je 7 ustaa, 4 orunika i dva civila, ubijeno
18 ustaa i jedan orunik, i zaplijenjeno 28 puaka, pukomitraljez, pitolj, 5
sanduka municije, 10 runih bombi i zaprena kola sa hranom. U ovoj borbi po-
ginuli su borci Mladen Krajinik, Jovo Joki i Lazar ulum, dok su ranjeni Ilija
Todorovi, Petar Markovi i Jovo Savanovi Duljo.
66
'
Istog dana neprijatelj je iz vie pravaca poao prema Petrovcu. Od Bihaa
su jake njegove jedinice pod komandom pukovnika Matagia stigle do Lipe, a
jedinice pod komandom potpukovnika Zorna bile su tog dana u Risovcu. Od
Kljua prema Bravsku i Petrovcu napadala je bojna bojnika Krupia, s kojom
je bio i general Rumler, zapovjednik svih ovih neprijateljevih jedinica. Gerilci su
napadali bono obezbjeenje neprijateljevih kolona, dok im je glavnina bez ve-
ih smetnji ila cestom.
67
'
etrnaestog avgusta, neprijateljeva kolona pod komandom potpukovnika
Zorna stigla je u Krnjeuu gdje se sastala sa dijelovima snaga pukovnika Mata-
gia, koji su ovdje doli iz Bihaa preko Vrtoa.
68
'
c) Partizanska haubica tue neprijateljevo uporite u Bosanskom Petrovcu
Nakon to su ustanici uspjeno tukli haubicom neprijateljevo uporite u Kr-
njeui, prebacili su je preko ume na Otrelj. Poto su i u zasjedi na Zdenom delu
9. avgusta zaplijenili 34 sanduka sa granatama, ustanici su 14. avgusta poeli tui
64) Gerilac, br. 4, od 14. 8. 1941; Milan Zori, n. dj. str. 121.
65) Arhiv VII, fond NDH, k. 1, br. reg. 9. 7*
66) U zvaninom izvjetaju taba Ribnikog bataljona zapisano je da je zasjedu organizovala grupa
boraca iz odreda Nikole Vraara, to je netano, postavili su je gerilci iz pet eta, kako je ovdje
navedeno.
Zbornik IV, knj. 1, str. 54; Mirko Joki, Zasjeda u Barudinom gaju, Zb. KLJU, knj. 1, str.
474476.
67) M. N. Zori, n. dj., str. 128.
Bosanski Petrovac, i ve prvog dana nanijeli neprijatelju izvjesne gubitke. Nep-
rijatelj je odmah uputio avione na poloaj na kome se nalazila haubica, to je os-
talo bez rezultata. Kako bi zavarali neprijatelja o broju haubica, gerilci su na raz-
nim mjestima podno Otrelja i Osjeenice, istovremeno kad i haubica, ispaljivali
dinamit i na taj nain stvarali utisak vie topova.
69
'
I na podruju Kljua, neprijatelj je krenuo u napad. O tom napadu gerilci
su bili na vrijeme obavijeteni, pa su sve ete pod komandom taba gerilskih od-
reda Ribnik pravovremeno zauzele poloaj na liniji Gornja Previja - Bainjaa
- Todorovii - Torine. ete su cijele noi 14/15. avgusta ostale na poloaju. Poto
se neprijatelj nije pojavio do 8 sati, ete su povuene na odmor, a na poloajima
su ostali samo zatitni dijelovi. Meutim, oko 10 sati 15. avgusta, pojavio se jak
neprijateljev odred koji je nastupao na irokom frontu pa je odbacio zatitne di-
jelove. U tom nastupanju paljene su kue i drugi objekti. Tog dana su ustae, do-
mobrani i orunici, meu kojima je bilo i civila, spalili 52 kue u Previji, 130 u
Rastoci, 71 u Donjem Ribniku, 17 u Treskavcu, i 37 u Velijama, a ranije i 93 kue
u Zablau, ukupno u ovoj dolini Sane - 406 kua sa svim prateim objektima.
Odvedeno je i preostalo muslimansko stanovnitvo iz Velija, spaljene su i njiho-
ve kue, kako ih ustanici ne bi koristili.
70
' Zatim je u Kljuu organizovano pravo
slavlje na kojem je proslavljen ovaj uspjeh.
Ohrabreni uspjelim prodorom prema Ribniku, ustae su pripremile i izvele
novi napad 19. avgusta na slobodnu teritoriju sa tri pravca: iz Kljua uz dolinu
Sane i Ribnika do Ribnika u Vrbljana; iz Kljua na Majkie i Crkveno do Busija
i od Sitnice na Treskavac, Velijanicu, Slatinu do Vrbljana. Meutim, o pripre-
mama za ovaj napad, tab gerilskih odreda u Ribniku saznao je od Riste Duno-
via, solunskog dobrovoljca, koji je ivio u Kljuu i saraivao sa ustanicima. Po-
uen prethodnim iskustvom, tab gerilskih odreda je rasporedio svoje snage na
sva tri naznaena pravca. Posebno je formirana grupa od 10 najboljih boraca iz
Ribnika i Gornjovrbljanske ete, i postavljena u predstrau ispred prednjih po-
loaja, u Tukove, na lijevoj obali rijeke Sane. Grupa pod komandom Pere Kasa-
povia se tu maskirala i ekala da naie neprijatelj. O toj borbi Kasapovi pie:
. . . Oko 10 asova istog dana glavnina neprijateljevih snaga izbila je do na-
eg glavnog poloaja, kreui se u tri streljaka stroja. Prvi i drugi streljaki stroj
bili su potpuno naoruani, dok je trei stroj bio sastavljen od civilnog stanovnit-
va raznog uzrasta.
71
' Prema naknadnim provjerama, ukupno na sva tri pravca
napadalo je 400 do 500 naoruanih vojnika, 70 naoruanih civila, i 100 do 150 ci-
vila eljnih pljake i paljenja kua.
Gerilci su ih iznenadili i krenuli u juri. Istovremeno je iz pozadine napala
grupa Pere Kasapovia. Iznenaen jainom napada, neprijatelj se razbjeao. Ge-
rilci su ih gonili do Brjea i Durmiovice, nadomak Kljua. U ovoj borbi pogi-
nulo je vie neprijateljevih vojnika, mnogo je ranjeno. Zaplijenjena je vea ko-
liina oruja i municije. Neprijatelj u svom izvjetaju navodi da su poginula 3 voj-
nika i 1 civil, sa oko 15 ranjenih.
72
'
Dok je trajala ova borba, poprite je nadlijetao jedan avion, ali nije gaao
erilce, ve je svoj tovar bombi izbacio na livade ispred Ribnika. Dvije godine
asnije, Ribniki partizani saznali su da je pilot u tom avionu bio Franjo Kluz,
simpatizer i saradnik NOP-a iz Banje Luke.
I na drugim pravcima, neprijatelj je odbijen. Nakon ove, i akcije u Baru-
dinom gaju, Ribniki bataljon je imao 309 puaka, 3 pukomitraljeza, 35 lova-
kih puaka i 25 pitolja.
73
'
69) Isto, br. reg. 16/2.
70) Pero Kasapovi, Borbe i pobjede Ribnikog bataljona, Zb. KLJU, k. 1, str. 327-8.
71) Isto, str. 329.
72) Zbornik IV, knj., str. 609-610 i 648-649.
73) Pero Kasapovi, n. l., str. 330.
Zapovijed doglavnika Kvatemika od 22. VIII1941. ustakim i domobranskim jedinicama za
akciju na podruju pobune
Ponovno uspostavljena neprijateljeva uporita u Krnjeui i Vrtou snabd-
jevana su hranom i drugom opremom Kamionima iz Petrovca. Ustanici su to uo-
ili, pa su poeli postavljati zasjede. Dragija Milainovi, vodnik u etvrtom od-
redu, zajedno sa svojim vodom zaposjeo je busiju u Rastovai, na cesti Petrovac
- Vrtoe. Iznenadnom vatrom gerilci su ubili 15 neprijateljevih vojnika, dok su
se ostali razbjeali prema Vodenici. Tamo su ih doekivali gerilci i vei dio po-
bili. U ovoj borbi zaplijenjena su 2 pukomitraljeza, 24 puke, 2 kamiona i sva
ostala vojna sprema. Gerilci su jedan kamion zapalili, a drugi odvezli u Osiee-
mcu.
74
'
Neprijatelj je 21. avgusta krenuo iz Otoke i ora na Gornji i Donji Buevi.
Ustae, orunici i naoruani civili na irokom frontu napali su ova dva sela. U
Gornjem Bueviu ustae su sruile pravoslavnu crkvu i Sokolski dom, ubili sta-
novnitvo koje su zatekli kod kua, dok su 40 civila odveli i potom otpremili u
Biha. Narednog dana, ova grupa ustaa ojaana domobranima, napala je preko
Ivanjske na Glodinu, Zborita, Stabandu i Novo Selo. U ovoj akciji ubili su pre-
ko 700 civila koje su zatekli kod kua. Tom prilikom su opljakali skoro svu sto-
ku iz ovih opustjelih sela.
75
'
75) Isto, str. 174-815.
Zapovijed doglavnika Kvaternika od 22. VIII1941. ustakim i domobranskim jedinicama za
akciju na podruju pobune
d) Prodor neprijatelja na Otrelj
Nakon to su jedinice iz raznih pravaca stigle u Bosanski Petrovac, general
Rumler ih je usmjerio 23. avgusta u napad prema Otrelju, koji je podravala avi-
jacija. Ustae i domobrani su tokom dana izbili na liniju ukia Vrh - Koluni
- k. 691 - Bujadnice - Bukoviko brdo - Vi oj l a- selo Uvala, i tu su zanoili. Oe-
kujui ovaj napad skoncentrisanog neprijatelja u Petrovcu, tab 1. bataljona Slo-
bode u Otrelju je na poloaj postavio sve raspoloive snage, uz izvjesna pojaa-
nja. Narednog dana, rano izjutra, neprijatelj je krenuo u pravcu Otrelja, i iz
pravca Brizgaa prodro do eljeznike stanice u Otrelju. Tu su ga gerilci doe-
kali i zadrali. Saznavi da neprijatelj jakim snagama napada na Otrelj, u pomo
su krenuli mnogi borci, ak i oni bez oruja. Sakupivi sve gerilce i ostale borce,
Slavko Rodi ih je poveo u protivnapad. nanim naletom razbijena je ta usta-
ko-domobranska jedinica i odbaena sa Otrelja, a njeni pripadnici nagnani u
panian bijeg prema Bosanskom Petrovcu.
Tako je ve drugog dana napada neprijatelj suzbijen na njegovom glavnom
pravcu napada. Narednog dana i na pravcu preko Osjeenice suzbijen je napad
neprijatelja nakon juria gerilaca Drugog odreda. Slijedeih dana neprijateljeve
jedinice su se zadrale na poloajima Drini - Strabenica - Viojla - Bukovako
brdo - Bujadnice - kolunika crkva. U ovim neuspjelim napadima na Otrelj,
neprijatelj je imao oko 250 mrtvih i vei broj izgubljenih (bili su zarobljeni), dok
su gerilci zaplijenili 10 mitraljeza, 20 pukomitraljeza i vei broj puaka. Nepri-
jatelj je zapalio sela Koluni i Vedro Polje. Nakon ovog neuspjeha, general Rum-
ler je odustao od daljeg napada prema Drvaru. S tim u vezi, 30. avgusta dobio
je nareenje da obustavi napad i eka pojaanje od snaga koje nadiru od Jajca
i Mrkonji-Grada u pravcu Drvara.
761
e) Zasjeda u Janjilima
Grupa od 35 gerilaca Odreda Bravski Vaganac i Jelainovakog gerilskog
odreda, postavila je 29. avgusta zasjedu u selu Janjilima na putu od Bravska pre-
ma Bosanskom Petrovcu. U 17 sati bojna potpukovnika Trupca krenula je iz
Barvska prema Janjilima. Trea satnija bila je ukrcana na tri kamiona, a ostali
vojnici su ili pjeice, dok se potpukovnik vozio automobilom. U ostalim kamio-
nima bila je hrana, municija i drugo. Kada je prvi kamion stigao na desno krilo
zasjede, gerilci pod komandom Milana Zoria i Petra kundria, otvorili su vat-
ru i bacali bombe na kamione. Pukomitraljezac Glia Raca, koji je bio na kraj-
njem desnom krilu zasjede, prvim rafalom ubio je ofera u prvom kamionu, pa
se vozilo survalo u jarak i prevrnulo. Neprijatelj nije stigao ni metak da opali,
ve je bio savladan. Poginuo je potpukovnik Trupac i oko 40 vojnika, 12 je
zarobljeno, vozila su zapaljena. Ubrzo su pristigli i ostali dijelovi bojne koji su
ili pjeice. Gerilci su ih napali pa se povukli. Zaplijenjeno je 20 puaka, 3 puko-
mitraljeza, 15 000 metaka, 100 pari vojnikog rublja, 2 daka liko-krajikih crve-
nih kapa i druga vojna oprema, kao i dak kuna i italijanskih lira, kao i neto
duvana.
77
'
Gerilci sa podruja Lipe, Dubovska, Doljana i Gorjevca, saekali su prethod-
nog dana (28. avgusta) tri neprijateljeva kamiona i ubili jednog podoficira. Iz Bi-
haa i Ripa je narednog dana dola sat/iija ustaa, koja je spalila selo Gorjevac,
(110 kua sa svim gospodarskim zgradama) ubila vie od 125 ljudi, ena i djece.
78
'
76) M. N. Zori, n. dj., str. 174-185.
77) Zbornik IV, knj. 1, str. 161-162; M. N. Zori, n. dj., str. 187-8.
78) Arhiv VII, fond NDH, k. 1, br. reg. 29/2.
Izvjetaj taba 1. bataljona Slobode od 23. VIII1941. tabu Brigade narodnooslobodila-
kih gerilskih odreda u organizovanju odbrane na Otrelju
Neprijatelj je 29. avgusta zapoeo povlaenje svojih snaga sa linije Drini -
Koluni, a narednog dana potpuno je napustio te poloaje, povukavi se u Bo-
sanski Petrovac.
79
'
f) Osloboenje ipova, Jezera i Mrkonji-Grada
Tokom avgusta 1941. godine, i ustanici iz susjednih krajeva imali su znatnog
uspjeha u borbi protiv ustaa, orunika i domobrana. Tako su ustanici Janja i
Pljeve 26/27. avgusta napali neprijateljevo uporite u ipovu, i zauzeli ga nakon
estoke borbe. Tom prilikom je samo odred Sime olaje zarobio oko 100 do-
mobrana. Ustanici su tada zaplijenili jednu haubicu, jedan brdski top, est tekih
mitraljeza i dosta drugog oruja, municije i opreme.
Narednog dana Odred ustanika Janja i (Pljeve) poznat i kao Narodna vojska,
sa oko 500 ustanika kojima se pridruilo mnogo novih boraca iz ipova i oko-
line, napao je neprijatelja u Jezeru i oslobodio mjesto. U ovoj borbi ubijeno je
oko 40 vojnika i zaplijenjeno razne robe koja je evakuisana u Janj.
Nakon osloboenja ipova i Jezera, meu neprijateljevim vojnicima zavla-
dala je panika, pa su ustake vlasti sa vojskom 29. avgusta prije podne napustili
Mrkonji-Grad i otili u Banju Luku. Istoga dana u naputeni Mrkonji-Grad uli
su ustanici sa ovog podruja.
80
'
g) Razbijanje dviju satnija
Gerilci Petog odreda sa podruja Krnjeue i okolnih sela vrili su danononi
pritisak na domobransku jedinicu koja se stacionirala u Krnjeui. Ne izdravi
pritisak, 10. satnija iz Zagrebake pukovnije, 31. avgusta napustila je Krnjeuu
i krenula u Vrtoe, gdje je stigla u pono. U Vrtou se nalazila Druga satnija iz
iste pukovnije. Vie gerilskih odreda iz Cvjetnia, Boboljusaka, Orakog brda,
Lipe, Teoaka, kao i liki odredi iz Brotnje i Bubnja, okupili su se u Teoaku.
Prije toga, odluili su da u noi izmeu 31. avgusta i 1. septembra izvre napad
na 2. satniju u Vrtou. Tada nisu znali da e u pono u Vrtoe stii i 10. satnija.
Napad je poeo u zoru. Nakon to je Nikola Vojvodi ubio straar^, ostali gerilci
su bacili bombe i otvorili jaku vatru po neprijateljevim vojnicima, od kojih su
mnogi bili pod atorima. Oni koji su se nalazili u crkvi i zidanim kuama, pruali
su otpor. Meutim, gerilci su ih bombama prisilili na predaju, samo manji dio
uspio je da pobjegne prema Petrovcu. Meutim, i njih su saekivali borci Petog
gerilskog odreda, zarobili su jednog satnika i 8 vojnika. Neprijatelj je u ovoj borbi
izgubio 7 oficira i 120 domobrana, od kojih je oko 50 poginulo. Gerilci su zapli-
jenili 4 mitraljeza, 10 pukomitraljeza, vei broj puaka i znatnu koliinu muni-
cije i druge vojne spreme.
Saznavi za sudbinu dviju satnija Zagrebake pukovnije, satnija domobrana
stacionirana na Tarkovcu, uz cestu Biha - Bosanski Petrovac, 2. septembra uve-
e neprimjetno se izvukla u Ripa.
8
" Tako je cesta izmeu ta dva grada bila u
rukama gerilaca. Razbijanje ovih dviju satnija u Vrtou, unitenje tog uporita,
porazno je djelovalo na ustae i domobrane u Kulen Vakufu.
80) Izvjetaj taba NOP odreda za Bi H od 8. sept. 1941. (Zbornik IV, knj. 1, str. 503).
81) Izvjetaj Orunikog krila Bos. Petrovac od 2. sept. 1941. o napadu na Krnjeuu i Vrtoe. (Zbor-
nik IV, knj. 1, str. 664-667 i 676); M. N. Zori, n. dj., str. 208-209.
h) Dvodnevni napad iz Krupe i Ostroca na Radi
Istog dana, 2. septembra, jake neprijateljeve jedinice pod komandom potpu-
kovnika Nojbergera izvele su napad na sela: Vranjska Badnjevi, Vranjska Be-
irevia, Vuijak, Mali i Veliki Radi. Istovremeno, na Veliki Radi krenuo je
neprijatelj preko Srbljana i Brkia, i preko Drenovog Tijesna.
82
' Na oba pravca
odbranu su organizovali Gerilski odred Veliki Radi, Gerilski odred Mali Radi
i Suvajski vod, uz pomo Voenike ete, koja im je stigla na poprite 2. septem-
bra uvee. Neprijatelj je prvog dana uspio da odbaci dijelove Odreda Mali Radi,
i da ovlada Obljajem i Malim Radiem, da se u suton istog dana na granici ovog
sela i Velikog Radia spoji sa snagama koje su nadirale preko Grmue i Dreno-
vog Tijesna. Ve prvog dana u borbi su se naroito istakli i poginuli Bogdan Og-
njenovi i Perica Sekuli iz Vuijaka, i Simo Banjac iz Gudavca.
O tome kako su njih trojica poginuli, Dane Agbaba pie: Neprijatelj je u
toku borbe odjednom fingirao kao aa je teki mitraljez ostavio bez posade. Na
mitraljez su upravo juriala ova tri druga, a neprijatelj se sakrio u zasjedu neda-
leko od orua. Kada su ovi nai borci poletjeli prema mitraljezu, neprijatelj ih
je pokosio vatrom.
Neprijatelj je produio napad 3. septembra Zapalio je lugarsku i mnoge dru-
ge kue u Velikom Radiu, crkvu i ostalo to je moglo da gori. Tada se na brdu
pojavila dugaka kolona boraca Voenike gerilske ete. Vjerovatno je neprija-
telj ocijenio da je gerilcima stiglo pojaanje, pa se povukao u Bosansku Krupu,
tj. prema Bihau, Ostrocu i Cazinu. U povlaenju je tuen od gerilaca u podru-
ju Obljaja. U ovoj borbi, izmeu ostalog, zaplijenjena je haubika kara sa 54 gra-
nate od 100 mm, to je sa Voenikom etom otpremljeno na Otrelj, gdje se na-
lazila gerilska haubica. U ovoj borbi su i domobrani imali petoricu mrtvih i 19
ranjenih, a ustae civili 5 ranjenih. Gerilci su ponovo doli na prilaze Bosanske
Krupe, iznad Brine, pruge i ceste Bosanska Krupa - Biha, i prema Spahiima
i Brkiima. Ova teritorija je od tada stalno bila slobodna, na nju neprijatelj nije
dugo mogao prodrijeti, iako je u Bosanskoj Krupi imao znatne snage.
83
'
i) Paljenje ukova i bjekstvo neprijateljeve posade iz Kulen-Vakufa
Sutradan, 4. septembra, gerilski odredi Teoaka, Lipe, Orakog Brda, Stje-
njana i Bosanskih Doljana napali su na neprijateljevo uporite u selu ukovi. Na-
kon estoke borbe, neprijatelj je razbijen i protjeran prema Oracu i Kulen-Va-
kufu. Gerilci su bombama unitavali mitraljeska gnijezda, nastali su poari, pa
se i itavo selo zapalilo. Uspjeli su da zaplijene samo jedan mitraljez, dva pu-
komitraljeza, sve ostalo je izgorijelo.
84
'
Odmah nakon zauzimanja ukova, osvojili su Dulce, a narednog dana - 5.
septembra, i Oraac, iz kojeg je neprijatelj pobjegao u Kulen-Vakuf. Iz svih ovih
sela, kao i iz Klisa, Ostrovice i Borievca, gotovo svo stanovnitvo (muslimansko
i hrvatsko) pobjeglo je u Kulen-Vakuf. Gerilci su potom krenuli prema Kulen-
-Vakufu, na koji su sa zapadne strane snaan pritisak vrili gerilci iz likih od-
reda pod komandom Stojana Matia i drugih likih komandanata. Lipski i Teo-
arski odredi bili su tada upueni na Gorjevac, u zasjedu, poto se saznalo da
neprijatelj sprema prodor od Ripa prema Kulen-Vakufu. Ostale snage bile su
oko grada.
85
'
82) Izvjetaj Zapovjednitva orunikog krila Biha od 3. septembra 1941. (Zbornik IV, knj. 1,
str. 675).
83) Dane Agbaba, Septembarske borbe za odbranu Radia, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 647-649; Du-
an Trtica, Dvomjesene borbe Radikog gerilskog odreda, isto, str. 644-645.
84) Srevan Blanua, Izrastanje u pravu vojsku, Zb. PODGRMEC. knj. 1, str. 870-871.
Pod pritiskom ustanikih snaga,'komandant neprijateljevih jedinica u Ku-
len-Vakufu, satnik Veber odluio je da nou 5/6. septembra napusti grad i po-
vede skoro svo stanovnitvo ovog mjesta. Ispred kolone civila u prethodnici ile
su ustae, a po svaku cijenu nastojali su da se probiju, pa se razvila vrlo teka
borba. Komandant Drugog bataljona, Drvarske brigade Mihajlo Pilipovi Mau-
ka hrabro se borio, a kada je vidio da e ga ustae uhvatiti, aktivirao je runu
bombu koja ga je raznijela. Borbe su voene na vie pravaca kojima su ustae
i domobrani, sa stanovnitvom, pokuavali da se probiju prema Vrtou, tj. pre-
ma Duhovsku i Ripu. Na desnu obalu rijeke Une, u predjelu izmeu Vrtoa i
Kulen-Vakufa, doao je i Stojan Mati sa likim gerilcima. Na Dulibi, izmeu Ku-
len-Vakufa i Vrtoa, zametnula se estoka borba u kojoj je zarobljen i komandir
Veberove zatitnice, satnik Josip Kniha. Ustae i domobrani su uspjeli da se pro-
biju do Ripa, a sa njima i znatan dio civilnog stanovnitva. Preostalo stanovnit-
vo Kulen-Vakufa i okolnih sela bilo je dijelom vraeno u mjesto, pa u Bjelaj (oko
500 ljudi, ena i djece), a odatle upueno u Bosanski Petrovac, dok su mnogi
sprovedeni do Ripakog klanca, odakle su sami otili u Ripa i Biha. Prema ne-
potpunim podacima, u ovim borbama gerilci su zaplijenili jedan brdski top i 2
teka mitraljeza.
86
'
U Kulen-Vakufu je od prije rata postojala partijska organizacija, o emu je
ve bilo govora. Trojica komunista: braa Ibrahim i Esad Bibanovi, i Dafer De-
mirovi, kada je nareeno povlaenje iz Kulen-Vakufa, prikrili su se. im su i po-
sljednji domobrani otili iz gradia, doli su u trgovinu Mehmeda Bibanovia,
odsjekli veliki komad crvenog platna, privrstili ga na letvu i napravili zastavu,
koju su privrstili na munare damije, sjeli u erefu (galeriju na munari) i odatle
dozivali ustanike da sa brda slobodno uu u gradi. Izvjesno vrijeme fijukala su
zrna oko damije, a onda prestala. Njih trojica su tada poli u susret ustanicima.
Najprije je nailo nekoliko ustanika sa Kalata, potom i ovea grupa mladia iz
bosanskih sela, i na silu, uz psovke ovoj trojici oteli oruje. Vjerovatno bi i stra-
dali, iako su im rekli da su ostali u mjestu da bi se zajedno borili protiv faizma.
Na sreu, na pijacu je do njih stigla grupa boraca iz Like sa urom Polovinom,
borcem-kurirom taba Likog bataljona Drvarske brigade, koji je naredio da ih
odvedu u tab u Donji Lapad, gdje su bili zatieni i potom stupili u redove us-
tanika.
87
'
Tog dana su mnogi mjetani poginuli na putevima kojima su morali da bjee
zajedno sa ustaama i domobranima, mnogi su i zarobljeni. Neki su odvedeni u
Martin Brod, meu njima i komunista Mueta Dafer. Kako je tog dana poginuo
komandant Drugog bataljona Drvarske brigade Mihajlo Pilipovi Mauka, kao
i nekolicina ustanika iz Martin Broda, razjarena osvetnika masa ustanika i ci-
vila samovoljno je osudila uhvaene Kulenvakufane, odvela ih do peine pored
Unca i tamo pobila, meu njima i Dafera Muetu.
88
'
Ustanici su znali da su ustae prethodnih dana u Kulen-Vakufu i okolini po-
bili vie stotina Srba.
U tek zauzeti Kulen-Vakuf, nagrnula je ogromna masa seljaka i ustanika iz
svih okolnih sela radi osvete, i pljake paljenja kua, tako da ie itav Kulen-Va-
kuf izgorio. Prema podacima iz Rezolucije banjalukih Muslimana od 22. no-
vembra 1941. godine, ustae su samo u Kulen-Vakufu, nekoliko dana prije od-
laska iz gradia, poklali 950 Srba, to je dalo povoda za osvetu ustanika, kada je
Kulen-Vakuf popaljen, i kada je ubijeno 1 365 Muslimana-mukaraca, ena i
djece.
89
'
86) Zbornik IV,knj. 1, str. 253-4; M. N. Zori, n. dj., str. 211-212 i Stevan Blanua, n. l , str. 871-2.
87) Esad Bibanovi, Crvena zastava na damiji (rukopis), kao i njegovo pismo autoru od 15. XI I
1984. Sve je o crvenoj zastavi i susretu trojice vakufskih komunista s ustanicima potvrdio uro
Polovina pismom od 5. V 1985.
88) Milka Pilipovi Maduka, Oeva smrt, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 516-519.
U vezi sa dogaajima u Kulen-Vakufu, tab Drvarske brigade je 18. septem-
bra 1941. godine uputio pismo tabu Bataljona partizanskih odreda za Liku:
Primili smo izvjetaj od 15-og ov. m. Va izvjetaj o Kulen Vakufu ne zado-
voljava. U izvjetaju nastoji se prikriti pravo stanje stvari. Ve, ne znamo ni po
koji put, ujemo istu stvar, Bosanci okrivljuju Liane a Liani Bosance, a u stvari
radi se o pljaki i nasilju koje su vrili i jedni i drugi ... da jo jednom naglasimo
kako neodluno rukovodstvo u ovakvim momentima nije u stanju da sprijei
ovakve stvari, ako ne potpuno, a ono koliko-toliko. U tom pogledu ubudue sve
treba uiniti da se isto ne bi ponovilo .. . ^
Grupa gerilaca Palanskog odreda (samo sa tri vojnike i nekoliko lovakih
puaka) 17. septembra pred zoru, postavila je zasjedu na putu od Gorice prema
Skucanom Vakufu, na koju je naila grupa od desetak naoruanih ustaa i civila.
Iznenaeni, dali su se u panino bjekstvo. Gerilci ih nisu mogli goniti poto nisu
imali dovoljno oruja, pa su odluili da odu u Skucani Vakuf, iz kojega je mus-
limansko stanovnitvo ranije izbjeglo u Sanski Most, i zapale skoro sve musli-
manske kue. Saznavi da je selo izgorjelo, ustae u njega vie nisu dolazili. Me-
utim, dolazili su seljaci Muslimani, pojedinano ili u manjim grupama, koje su
ustanici hvatali i poslije sasluavanja putali, to su uinili i 8. oktobra sa grupom
od desetak seljaka.
9
"
*
Domobranska satnija iz Sanskog Mosta svakog dana je slala na brdo Turi
iznad Krkojevaca patrolu od 6-7 domobrana, koji bi se uvee vraali u grad. Gru-
pa partizana Jelainovakog partizanskog odreda postavila im je 19. septembra
zasjedu, na koju je nailo 6 domobrana. Plotunom su oborili etvoricu, petog su
ranili, pa nije uspio pobjei. Zaplijenjeno je pet puaka, nekoliko stotina metaka,
pet runih bombi i oprema za pet vojnika. Saznavi za ovaj napad, domobranska
komanda i ustae odmah su krenuli na Djedovau, Ilie, Do, Daie i Brda, palei
redom sve kue do kojih su stizali. Slijedeeg dana neprijatelj je ponovo krenuo
na Dabar, tada uhvatio nekoliko ljudi i odveo ih u Sanski Most. U ta dva dana
neprijatelj je ubio dvadeset ljudi i ena, zapalio 104 kue i mnogo drugih po-
monih zgrada, i zajedno sa nekolicinom civila opljakao po kuama sve to se
moglo.
92
'
j) Borbe oko Mlinita
Krajem avgusta i prvih dana septembra, voene su estoke borbe protiv us-
taa i domobrana na sektoru Mlinita i Glamoa, na podruju ipova, Pljeve i
Janja. Ustae i domobrani su nastojali da protjeraju, razbiju i unite ustanike na
tim sektorima, da zauzmu pogodne poloaje i da sa tih pravaca napadaju na Dr-
var, Prekaju i Otrelj. Hercegovaka ustaka bojna satnika Herenia, kao i
druge ustake bojne, satnije, poinile su strahovite zloine na tim podrujima.
U borbama protiv ustakih jedinica uestvovali su gerilski odredi sa podruja
Prekaje, Drvara, Ribnika, kao i sa glamokog i mrkonjikog sreza, Janja i Pljeve.
tab Drvarske brigade je za sektor Mlinita formirao posebnu Komandu parti-
zanskih odreda za Mlinita i okolinu, a za komandanta svih gerilskih odreda na
90) Isto, knj. 1, str. 381.
91) Kazivanje autoru Boe Mre, nosioca Partizanske spomenice 1941. 19. avgusta 1978.
92) Kazivanje autoru Duana Ilica i grupe boraca u Dabru 6. jula 1975; Ratka Ilia, ure Milinkovia
i Rade Dobria, 26. jula 1975; Uro Kukolj, Unitenje strae na brdu Turiu, Zb. PODGRMEC, knj.
2, str. 224-5 i Arhiv VII, fond NDH, k. 1, br. reg. 11/2-4, k. 152, br. reg. 33/5-1 i 47/10-1.
tom sektoru odredio Duana Jovia. estoke borbe su voene sve do 13. septem-
bra, kada su ustae i domobrani uspjeli da prodru od Mlinita za Glamo, po-
inivi opet strane zloine nad civilnim stanovnitvom Glamokog polja. Geril-
ski odredi su se tada povukli na svoje polazne poloaje, u mjesta gdje su formi-
rani (na podruje Prekaje, Ribnika, Vrbljana, Drvara i nekih glamokih sela).
93
'
k) Prodor Italijana u Bosansko Grahovo i Drvar
Ve je prvi mjesec ustanka pokazao da ustaka NDH nema dovoljno snaga
da ugui pobunu, kako su najee nazivali ustanak u Bosanskoj krajini, Lici
i jo nekim krajevima NDH. Italijani su se plaili da se ustanak ne proiri i na
njihovoj okupacionoj teritoriji, iako su istovremeno i prieljkivali da interveniu
u treoj okupacionoj zoni, koju su eljeli da reokupiraju. Smatrali su da e, za-
hvaljujui vezama koje su imali sa nekim reakcionarnim politikantima iz redova
srpskog stanovnitva, i vjetom odnosu sa srpskim stanovnitvom, lako slomiti
gerilski pokret, i bez mnogo rtava osvojiti podruja koja su ranije morali da na-
puste.
94
'
Cim im se pruila prilika, stupili su u vezu sa pojedinim ustanikim koman-
dantima, prikazujui se kao zatitnici Srba. Na sektoru prema Kninu bilo je us-
tanikih voa koji su eljeli da stupe u vezu sa Italijanima, i da preko njih ostvare
svoje line ciljeve. Takvi su bili pop Momilo uji, lugar Branko Bogunovi, i
jo neki. Ve 11. avgusta 1941. godine u Otriu u Lici, dolo je do razgovora iz-
meu predstavnika tzv. Srpskog narodnog oslobodilakog pokreta za like sre-
zove i predstavnika talijanskih vojnih vlasti.
tab Drvarske brigade blagovremeno je reagovao na pripreme italijanske
vojske za prodor na slobodnu ustaniku teritoriju, i na kontakte Italijana sa po-
jedinim ustanikim komandantima. Jo 31. avgusta 1941. godine tab je organi-
zovao konferenciju svih vojnih rukovodilaca ustanikog pokreta sa ovih podru-
ja Bosne i Like. Delegatima ustanikih jedinica govorili su Marko Orekovi Krn-
tija, lan CK KPJ u ime Centralnog odbora Narodnooslobodilakog pokreta iz
Beograda, kako su tada zvali najvie rukovodstvo ustanka u Jugoslaviji (Glavni
tab NOP odreda Jugoslavije) i Ljubo Babi, komandant Drvarske brigade, kao
i mnogi delegati. Na kraju je usvojena Rezolucija, sa slijedeim zakljukom:
. . . 1. Mi moramo nastaviti svetu borbu nacionalnog osloboenja ispod ta-
lijanskih i njemakih okupatora i njihovih plaenika ustakih bandita i domaih
izdajica. Tu borbu mi emo voditi na ivot i smrt do kraja i pune pobjede. Mi
se na to zaklinjemo pred cijelim svojim narodom i kulturnim ovjean-
stvom .. ,
95)
U listu Gerilac od 19. avgusta objavljen je uvodnik slijedeeg sadraja:
Stvarati danas posebni srpski oslobodilaki pokret i u ime tog pokreta traiti
autonomiju pod zatitom talijanskih okupatora, to znai raditi i protiv srpskog
kao i protiv svih ostalih naroda Jugoslavije, to znai raditi u korist faizma. Samo
u bratskom savezu i vrstom jedinstvu obraunae Srbi, Hrvati i Slovenci sa svo-
jim okupatorima i domaim izdajicama .. .
96)
Tada se jo vjerovalo da nee doi do izdaje irih razmjera, da e veina us-
tanika na sektorima prema Kninu, Livnu i Glamou nai snage i oduprijeti se
okupatoru i njegovim lanim obeanjima. Meutim, prihvatajui Italijane kao
zatitnike, ustanici pod komandom popa ujia, lugara Brane Bogunovia i jo
nekih, odustali su od borbe sa italijanskim okupatorom, i propustili jedinice di-
93) M. N. Zori, n. dj., str. 213-218.
94) Isto, str. 228.
96) Zbornik IV, knj. 1, str. 42. ^
I 183
vizije Sasari da bez borbe i ispaljenog metka dou iz pravca Knina, preko Go-
lubia, Strmice i Derala, od Vrlike preko Unita i Gnjata, u Bosansko Grahovo,
10. septembra 1941. godine.
97

Istovremeno sa prodorom do Grahova, druge italijanske snage su isto tako
bez borbe okupirale Srb, Donji Lapac i druga mjesta, dok su se liki gerilci ori-
jentisali dijelom na Drenovau, prema Bihau i ustakim uporitima.
Od Glamoa preko Rora, nastupale su jedinice italijanske divizije Berga-
mo, i ve 24. septembra bile u selu Rore.
98)
I na glamokom sektoru Italijani su
uspostavili kontakt sa nekim ustanikim komandirima, pa je i tu izostala borba,
a Italijani su slobodno produili ka Prekaji.
Ovakav razvoj situacije doveo je do znatnog osipanja u ustanikim redovi-
ma. Ipak je dio boraca sa grahovske optine, zajedno sa borcima sa podruja Dr-
vara (koji su bili za borbu protiv Italijana), formirao posljednju liniju odbrane
Drvara iznad Resanovaca, na ploi. tab Drvarske brigade postavio je panskog
borca Vladu etkovia za komandanta svih partizanskih snaga koje su drale po-
loaj na Ploi.
99
Naroito estoke borbe na Ploi bile su 22. septembra, kada su
Italijani krenuli u napad, uz podrku dvije eskadrile aviona i jake artiljerije i mi-
nobacaa. I pored velike nadmoi u ljudstvu i naoruanju, Italijani nisu postigli
svoj cilj, a partizani su se odrali na poloajima. Na ovaj poloaj prebacili su hau-
bicu koja je tukla koncentraciju italijanske vojske u Resanovcima.
Sutradan, 25. septembra, kada su pristigle njihove nove snage, Italijani su
izvrili novi snaan napad na partizanske poloaje na Ploi, uz podrku avijacije,
artiljerije, minobacaa. Na partizanske poloaje sa oko 150 boraca, napala je di-
vizija Sasari, sa oko 12 000 ljudi, znai na jednog partizana dolazilo je oko 100
do 120 italijanskih vojnika, pa je i razumljivo to nisu izdrali takav pritisak. Na-
kon ovladavanja poloajima na Ploi, Italijanima je put ka Drvaru bio otvoren,
pa su u njega uli istoga dana. Istovremeno su preko Prekaje u Drvar stigle i je-
dinice italijanske divizije Bergamo.
tab Drvarske brigade prethodno je izdao nareenje da se zapali stovarite
rezane grae i drugog materijala, kao i fabrika celuloze. Iz grada su na vrijeme
evakuisane ustanove, znaajnija oprema i drugo.
Istoga dana i na Otrelju su partizani zapalili skladita i objekte, prethodno
izvrivi evakuaciju razne opreme i materijala, pa su italijanske i ustako-do-
mobranske snage u naputeno i izgorijelo naselje ule 28. septembra 1941. go-
dine. Narednog dana ustako-domobranske snage ule su i u Srneticu, tako da
je itava slobodna teritorija sa centrom u Drvaru ponovo okupirana.
I oruane snage NDH, ustake i domobranske jedinice, imale su namjeru da
istovremeno izvre napad u pravcu Drvara kada i Italijani, da se nau na licu
mjesta, s obzirom na to da je NDH reflektirala na tu teritoriju. Iz Bihaa su kre-
nuli 25. septembra i istoga dana ovladali Hrgarom, zaseokom Velebit i Ripakim
klancem. Poto su partizani pruali snaan otpor, neprijatelj je tek 28. septembra
izbio u rejon Baraue. U meuvremenu je ustaka bojna pukovnika Rolfa za-
uzela Vrtoe i zaposjela uevo Brdo i Lisinu, a neki njeni dijelovi krenuli su u
susret jedinicama koje su nastupale od Bihaa. Obje neprijateljske jedinice sus-
rele su se 28. septembra u Teoaku. Neprijatelj je na ovim pravcima palio sve
kue, tako da su sva sela od Ripakog klanca do Vrtoa toga dana bila u plame-
nu. Narednog dana ustaka bojna pukovnika Rolfa i 1. bojna 12. domobranske
pjeadijske pukovnije sa pet topova, ule su u Kulen-Vakuf.
100)
97) M. N. Zori, n. dj., str. 233-237.
98) Arhiv VII, fond NDH, k. 82, br. reg. 50/2a-b.
99) Isto, fond NOR-a, k. 1701, br. reg. 15-2/1.
100) M. N. Zori, n. dj., str. 267.
6. tetne pojave prvih mjeseci ustanka
Opti ustanak je zahvatio veinu srpskih sela sa ovoga podruja. Tako su se
u ustanikim jedinicama nali ljudi razliitog ekonomskog sanja i socijalnog po-
rijekla, raznih shvatanja i politikih ubjeenja, raznog nivoa obrazovanja (najvi-
e ih je bilo i bez osnovne kole, bez minimuma vojnog znanja). Veinom su bili
zemljoradnici, dok je radnika (sezonskih i stalnih), najvie bilo na podruju Dr-
vara, Petrovca i Kljua, prije svega umskih radnika, i radnika u drvnoj industriji
sa ovoga podruja. Mali broj je bio slubenika, studenata, aka, zanatlija i vlas-
nika ugostiteljskih i trgovinskih radnji. Sva ta arolikost imala je odraza na sta-
nje u ustanikim, odnosno, gerilskim, i potom partizanskim jedinicama, i na slo-
bodnoj teritoriji prvih mjeseci ustanka.
U poetku, glavnu rije imaju ne samo najhrabriji i najodvaniji ustanici, lju-
di najspremniji za borbu i na rtve, ve ponegdje i oni koji su do rata, pa i tada,
imali znaajan politiki, ekonomski i drutveni poloaj i ugled.
Treba rei da su se i bogatiji zemljoradnici podgrmekih sela masovno uk-
ljuivali u ustanak, i materijalno pomagali borbu. Istovremeno, slali su sinove
u ustanike jedinice i, ubrzo, uz organizovanje slobodne teritorije, prihvatali se
odgovornih dunosti u selu, optini, pa i ire, u narodnooslobodilakim odbo-
rima i u antifaistikim organizacijama, formiranim tokom NOB.
U isto vrijeme, na slobodnoj teritoriji je bilo i sluajeva drukijeg ponaanja
nego to je to nalagala borba i proklamovala KPJ, a to je zahtjevalo primjenu
politikih, pa ponekad i sudskih mjera prema takvim pojedincima ili grupicama.
Ipak, s obzirom na sloenost situacije prvih mjeseci ustanka, takvih sluajeva je
bilo relativno malo. Bilo je pojava samovolje i nediscipline u ustanikim jedini-
cama. Blagovremeno uoavanje takvih pojava, realna procjena njihove tetnosti,
a naroito njihovo savladavanje jo u zaetku, znaajno je doprinosilo stalnom
jaanju ustanka na ovom podruju.
Opta karakteristika veine ustanikih jedinica je da su u njih ulazili seljaci
iz istog sela ili zaseoka. Mnogi od njih bili su od ranije u rodbinskim, prijatelj-
skim ili komijskim vezama. To je imalo dosta dobrih strana, jer su uglavnom
svi bili jedinstveni u borbi, pomagali su se meusobno, branili i bodrili. Manje
tekoe su nastajale po pitanju komandovanja i podvrgavanja vojnikoj disci-
plini, ali, to je bilo u poetku. Kada su u nekoliko borbi uvidjeli opravdanost je-
dinstvenog komandovanja i izvravanja nareenja, i sami su eljeli da imaju to
energinijeg komandira ili komandanta. Na itavom podruju veoma visok ug-
led imao je Ljubo Babi, komandant Drvarske brigade. Mnogi su mislili daj e po-
tomak legendarnog Goluba Babia, voe ustanka protiv Turske 1875/78. godine
u ovim krajevima, to mu je jo vie podiglo ugled kod naroda, a naroito kod
ustanika. I pojedini komandanti nekih sektora, ubrzo nazvani komandanti ba-
taljona, ili jednostavno - komandanti, zbog pokazane hrabrosti i umjea u ko-
mandovanju, stekli su ubrzo veliki ugled u svojim jedinicama, i u narodu.
Iako su u nekim ustanikim jedinicama, prije svega odredima i bataljonima,
bili i politiki sekretari, odnosno, politiki komesari, u prvo vrijeme iskljuivo
pravo komandovanja jedinicom bilo u rukama komandanta odreda, odnosno,
bataljona.
U nekim sredinama, pojedincima koji su ranije steeni drutveni ugled na-
stojali da iskoriste i da se stave na elo ustanika u svom selu ili kraju, smetala
je iroka platforma narodnooslobodilake borbe koju je proklamovala Komu-
nistika partija Jugoslavije. Meutim, poto odmah nisu smjeli otvoreno da is-
tupaju kao protivnici ustanka, podmuklo su i razorno djelovali, i meu narod
unosili klicu razdora
Najizrazitiji protivnici ustanka i njegovog razvoja pod rukovodstvom KPJ,
javili su se najprije na frontu prema Kninu (pop uju, lugar Brane Bogunovi
i drugi), to je dovelo do krize ustanka u tom kraju.
Samovoljnim postupcima od prvog dana ustanka, isticao se Stevurin Koso-
vac, predratni vercer. Iz jedinice, sa poloaja na Vitorogu, esto je odlazio u
pljaku. Ubrzo je napustio Odred i otiao kui, nastavljajui da pljaka po opust-
jelim selima iz kojih je muslimansko i hrvatsko stanovnitvo pobjeglo u Sanski
Most, ili po njihovim domainstvima u kojima bi poneko i ostao na osloboenoj
teritoriji. Tako je od Jozike Cvitkovia iz Bonjaka oteo konja, upario ga sa svo-
jom kobilom, pa kolima nastavio da odlazi u pljaku muslimanskih kua u Sku-
canom Vakufu i Gorici. Pljakao je konice sa medom, snopove penice, a u Go-
rici je ubio dvoje ili troje djece i jednu Muslimanku. Obavijeten o tome, tab
gerilskih odreda Krupa - Sana ga je pozvao na razgovor, ali bez uspjeha. A kada
je na ovo podruje stigao tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu, polo-
vinom septembra, komandant Danko Mitrov naredio je da se ispita ta je sve ra-
dio Kosovac, pa gaj e sud, na osnovu utvrenih injenica, osudio na smrt stri-
jeljanjem 5. oktobra 1941. godine.
101
Bilo je to prvo suenje, sa tako otrom osu-
dom, obavljeno u ustanku na ovom podruju, to je imalo velikog odjeka.
Jednom prilikom se Duan Drobac s Kosanovia glavice u Miljevcima do-
brovoljno javio da prati uhvaene civile Muslimane do komande u Luci Palan-
ci. Povezao ih je icom i uz put terorisao, a nekolicinu poklao. Kada se to dozna-
lo, povedena je istraga, ali je Drobac u meuvremenu pobjegao u Krnjeuu e-
ninoj rodbini, gdje su se tih dana, nakon prodora Italijana u Drvar i Petrovac,
pojavili etnici. Drobac je u Krnjeui postao etniki knez, ali su ga partizani uh-
vatili i osudili na smrt.
102

Nakon osloboenja Budimli-Japre, 31. jula 1941, ustanici su iz zatvora os-
lobodili Petra Vojnovia, aktivnog porunika bive Jugoslovenske vojske, Jova-
na Jeftia, uglednog domaina, Stevu Vukojevia, trgovakog pomonika, ro-
dom iz Halilovaca, komunistu, koji je pred ustanak doao u rodni kraj iz Beog-
rada, kao i jo neke ljude. Poslije toga, Stevo Vukojevi je poao u Rujiku do
Milana Liine. Odvojivi se od ustanika u Budimli-Japri, Stevo Vukojevi je na
putu u Rujiku naiao u Duboviku na grupu samovoljnika, pljakaa, koji su ga
ubili da bi sa njega skinuli koni kaput i cipele. Tek u maju ili junu 1942. godine,
utvrdilo se da su ga ubili Milan Plavanjac i Mio Bosani iz sela Srednji Dubo-
vik. Tada su bili uhapeni, vojni sud Prvog KNOP odreda sproveo je istragu i osu-
dio ih na smrt strijeljanjem.
103

Tih prvih dana ustanka, sa petrovakog sreza se prebacivala u Podgrme,
u Majki-Japru, grupica samovoljnika ovinistiki nastrojenih, Boica Duki i
njegova braa. Kako je u Majki-Japri, kod Paje Dakule u najmu radio Ibrahim
Skender, ova grupica je traila od nekih ustanika iz Odreda Majki-Japra da se
on ubije, jer toboe moe da pobjegne i ustaama otkrije koji su ljudi pokretai
ustanka. Stojan Maki, politiki komesar Odreda, ubrzo potom je primijetio
dvojicu ustanika da nose lanac i lisice, i od njih saznao da idu da uhapse i ubiju
Skendera. Politiki komesar je tada uspio da sprijei taj zloin. Meutim, gru-
pica Boice ukia opet je dola u Majki-Japru, ubila Skendera, a njegov le ba-
cila u peinu Zvealjku, koja se nalazi u Suhopolju u Majki-Japri. Kada se do-
znalo za taj zloin, Komanda Odreda je javno osudila ovaj ovinistiki zloin na
konferenciji ustanika, koju je tim povodom sazvala. Tada je zakljueno da se za-
brani prebacivanje u Podgrme takvih grupica, kao to je ukieva. U novembru
1941. godine, ova grupica je razoruana u Petroviima i sprovedena u petrovaki
101) Kazivanje grupe boraca iz Luci Palanke 5. jula 1975. i 20. maja 1978. god. (arhiv autora).
102) Kazivanje Trive Miloevia autoru 20. maja 1978.
103) B. J. Bokan, Srez S. Most u NOB, knj. 2, str. 34.
srez. Kasnije se Boica uki sa braom odmetnuo u etnike, pa je ubijen kao
izdajnik.
104

Mnogi ustanici i roguljai koji su pratili ustanike u akcije, prepoznavali su
svoje stvari: kola, poljoprivredni alat, stoku, itd. u pojedinim domainstvima u
selima koja su bila pod ustakom vlau, a koja su opljakana u prodorima do
ustanikih sela, kao, na primjer, prilikom prodora ustaa i domobrana 4. avgusta
iz Budimli Japre prema Lipniku; prilikom prodora ustaa i orunika u Miljevce
u Luci Palanku 8. avgusta 1941. godine; prilikom prodora ustaa i orunika u
Buevie poetkom i krajem avgusta 1941. godine, i t. si. Pojedini ustanici i ro-
guljai obino su samostalno ogonili kuama svoje predmete ili stoku.
U vremenu od poetka ustanka do formiranja partizanskih eta, do oktobra
-decembra 1941. godine, bilo je pojedinanih sluajeva samovolje i ovinistikog
istupa prema Muslimanima ili Hrvatima, uhvaenim u toku borbe, a i prema
onima, koji su krenuli da se prikljue ustanicima u borbi protiv ustaa i okupa-
tora Cesto se dogaalo daj e neki ustanik, koji je tog ljeta bio u ustakom zatvoru
i poveden na klanje, uspio pobjei, pa je postao osvetnik, na nedunim ljudima
i enama. Njemu se pridruivao i poneko od onih kojima su ustae pobile itave
ili skoro itave porodice. Bilo je veoma teko i rizino suprotstavljati se takvim
ljudima. Poznat je sluaj sa komunistom Vaom Keleeviem, koji je krajem av-
gusta 1941. godine pokuao da zatiti jednu hrvatsku porodicu, ali su ga osvet-
nici - zlikovci, ubili, i zajedno sa pobijenim lanovima te hrvatske porodice ba-
cili u peinu nedaleko Otrelja.
105

Ustanici na Meeem Brdu sredinom avgusta 1941. godine nenadano su
susreli jednog domobrana. Iao je s pukom o ramenu, sa cijevi okrenutom pre-
ma zemlji. Nakon susreta sa ustanicima, domobran je povikao: Nemojte pucati!
Ja sam sam. Poao sam do vas. Evo vam puka. Vodite me vaem komandantu!
Ustanici su uzeli puku, odveli ga komandantu Odreda Petru kundriu, koji ga
je potom poslao u logor koji se poeo formirati u umi iznad Jelainovaca. Me-
utim, jedan ustanik, koji se ranije spasio ustakog klanja, oteo je od patrole
ovog domobrana, samovoljno ga ubio, i potom bacio u jednu vrtau.
106
'
Kada su ustanici prisilili domobrane i ustae da napuste Kulen-Vakuf, pri-
likom njihovog izvlaenja prema Bihau, zarobljeni su mnogi Muslimani i Hr-
vati, ljudi, ene, djeca. Najvei dio ustanici su spasili i preko Bjelaja otpremili za
Biha ili Petrovac, odnosno, preko Lapca za Biha, kao i preko sela Teoaka,
Lipe i Gorjevca do Ripakog klanca, odakle su otili u Ripa i Biha. Meutim,
pojedinci i manje grupe ustanika su izbjeglice kao zarobljenike sprovodili pre-
ma svojim selima, i tamo mnoge od njih, bez ikakvog suda, samo to su Musli-
mani ili Hrvati, pobili. Jedan od takvih drastinih sluajeva zbio se 8. septembra
1941. godine u Martin-Brodu. Tamo su ustanici doveli jednu grupu Muslimana
iz Kulen-Vakufa, a meu njima i komunistu Dafera Muetu, obuara, i jo neke
Muslimane poznate kao potene graane koji nisu podravali ustaka zlodjela.
Meutim, kako su nekoliko dana prije toga ustae u Kulen-Vakufu pobile preko
900 Srba, meu kojima je bilo i djece od 15-16 godina, i kako su u ogorenoj bor-
bi 6. septembra poginuli neki borci iz Martin-Broda i okolnih sela, kao i koman-
dant Drugog bataljona Mihajlo Pilipovi Mauka, osvetniki raspoloena masa,
bez sasluavanja i ispitivanja krivice, pobila ih je kod rijeke Unca i bacila u pe-
inu Golubnjau, iako je bilo pokuaja da se oni spasu. Marko Vladeti, trgovac,
nad ijom se kuom vila crna zastava, jer su mu poginula dva sina i zet, popeo
se na neki sanduk i obratio okupljenoj masi naroda:
104) Stojan Maki, U Majki Japri, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 737-738.
105) Boko V. Dodig, Sjeanje na pogibiju Vase Keleevia, Zb. DRVAR, knj. 3, str. 80-82.
106) Kazivanje Steve Kovaevia autoru 30. maja 1979. god.
Brao moja. Na mojoj kui se vije crna zastava. Ne samo zbog uasne smrti
dvojice mojih sinova i zeta, nego i zbog pogibije ovjeka koga smo svi voljeli, na-
ega Mauke... Dozvolite da vam saoptim u ovom tunom asu jedinu moju
elju. Pogledajte tamo one vezane ljude koji su dovedeni iz Kulen-Vakufa. Meu
njima su moja tri prijatelja... Poklonite mi njihove ivote. Dug prema Mauki
i krv mojih zaklanih sinova obavezuje me da od vas traim milost za njih. Ispu-
njenje ove elje bila bi jedina . . .
Nastalo je muno komeanje koje je prekinulo govornika. Jedni su protest-
vovali to hoe da spasi trojicu Muslimana, a drugi su odobravali. Nadjaali su
oni to su protestvovali protiv njegovog pokuaja da spasi trojicu od oko 60 ljudi
povezanih icom, koji su stajali du ograde nedaleko njegove kue. A meu tro-
jicom koje je htjeo spasiti Marko Vladeti, bio je i komunista Dafer Mueta.
107)
Zato nije nikakvo udo da je Gojko Polovina, komandant likih ustanika,
tada, u Donjem Lapcu, u zatvor smjestio trojicu kulenvakufskih komunista (Ib-
rahima i Esada Bibanovia, i Dafera Demirovia), koji su bili istakli crvenu za-
stavu na damiji, i tako doekali osloboenje svog mjesta. U zatvoru im je bilo
najbezbjednije, jer je Polovina tada imao na raspolaganju samo jednog naorua-
nog straara, dok su svi ostali bili u borbi, a masa naroda je traila osvetu ne
samo nad ovom trojicom komunista (samo zato to su Muslimani), ve i nad ma-
som Muslimana i Hrvata koje su liki ustanici provodili preko Donjeg Lapca
prema Drenovai i Bihau. Da bi pomogao da se ene i djeca prebace kolima,
Gojko Polovina je nastojao da mobilie konjske zaprege i kola kod nekih svojih
Liana, ali su mu oni odgovorili:
Ti hoe da mi njih vozimo kolima, a kad su ustae gonile na narod iz sela
oko Bihaa i Ripa, ubijali su one koji nisu mogli pjeaiti.. .
108)
Ipak je komandant uspio da bezbjedno sprovede tu masu izbjeglica iz Ku-
len-Vakufa prema Drenovai i Bihau. Bilo je to teko vrijeme kada su mnogi,
ne razdvajajui ustae i njihove zloine od ostalih Muslimana i Hrvata, traili
samo osvetu.
Tek znatno kasnije, kada u partizanskim jedinicama, etama i vodovima
bude postojala partijska i skojevska organizacija, kada u etama ostanu odabra-
ni borci, i kada prou politiku nastavu, istrijebie se osveta i pljaka u borbi.
Vremenom e nestati i pojedinana pljaka, odnosno, sluajevi kada su pojedini
borci uzimali po neki predmet i si., prisvajali ga i nisu predavali ekonomu ili in-
tendantu. Takvi primjeri tada e biti veoma strogo kanjavani.
7. Dolazak grupe Dalmatinaca u Drvar
Nakon izbijanja ustanka 27. jula 1941. godine, na podruju Dalmacije djelo-
vale su mnoge udarne grupe. Poetkom avgusta 1941. Pokrajinski komitet KPH
za Dalmaciju odluio je da formira nekoliko partizanskih odreda koji treba da
krenu prema Dinari radi uspostavljanja veza sa ustanicima Drvara. Slobodna te-
ritorija je od Drvara dosezala do Crnog Luga i Stajkovia u Livanjskom polju.
U umi Orlovai kod ibenika 12. avgusta 1941. formiranje ibenski NOP odred
sa 31 borcem. Za komandira odreda imenovan je mainski inenjer Fridrih Sig-
frid-Sigi, rezervni oficir, koji se kao Jevrej tog ljeta prebacio iz Zagreba u ibenik,
i tamo povezao sa rukovodstovm organizacije KPJ. Uzeo je partizansko ime
Meho, a kasnije mu dodao prezime Ljubii. Trebalo je da nekoliko partizanskih
odreda sa podruja Dalmacije istovremeno krene, i da se sastanu u predjelu Cr-
nog Luga. Do slobodne drvarske teritorije, stigao je samo dio ibenskog odreda.
107) Milka Pilipovi-Maduka, u l str. 516-519.
108) Kazivanje Gojka Polovine autoru 15. IV 1985.
188
1
Nekoliko boraca iz ovog odreda poginulo je na maru do Dinare, a veliki broj
24/25. avgusta u borbi sa Talijanima kod Kaldrme blizu Knina, gdje su ih etnici
navukli na italijansku zasjedu. U tim borbama poginulo je 15 boraca, petorica
su uspjela da se vrate u ibenik, a samo 11 ih je poslije te borbe produilo ka
Drvaru.
109

Grupa od 11 boraca ibenskog odreda (10 Hrvata i 1 Jevrej, svi komunisti),
stigla je u Drvar 29. avgusta nakon 18 dana mara i borbi.
Kada je 31. avgusta 1941. godine u Drvaru odrana konferencija vojnih de-
legata Narodnooslobodilakog pokreta osloboenih krajeva Bosne i Like, u ime
boraca iz ibenika govorio je Miro Vii, politiki komesar ibenskog odreda.
List Gerilac (broj 6 od 6. septembra 1941) o tome pie: . . . Drug iz ibenika
prikazao je borbu hrvatskih gerilskih odreda, koji se bore protiv ustaa i njiho-
vih gospodara talijanskih faista u Dalmaciji oko ibenika, Vodica, Splita, Omi-
a, Sinja, Makarske itd.
110
'
Dok su se odmarali u Drvaru, borci ibenskog odreda uestvovali su u svim
narodnim zborovima odranim tih dana u gradu i okolini. Svugdje su, istupajui
kao Hrvati, govorili o borbi Dalmatinaca protiv okupatora i ustaa.
Cim je doao u Drvar, Meho Ljubii, se kao strunjak - mainski inenjer
ukljuio u rad radionice za opravku i izradu oruja. Svi ostali borci ibenskog
odreda upueni su u ustaniku jedinicu Miloa Tice, koja se nalazila na podruju
Preodca i Tieva, prema Glamou. Inenjer Ljubii se svesrdno angaovao na
poboljanju i usavravanju rada u ovoj radionici. Usavrio je upalja za nagaznu
minu i organizovao izradu udarnih bombi umjesto dotadanjih, koje su raene
sa tapinom koji je paljen ibicom. Meutim, taj rad je trajao samo nepun mje-
sec, poto je nareeno da se itava radionica, zajedno sa postrojenjima fabrike
celuloze unite, poto su italijanske okupatorske trupe nadirale ka Drvaru.
Nakon povlaenja iz Drvara, Ljubii je dobio zadatak od taba Drvarske
brigade da organizuje skojevski vojno-politiki kurs, to je uinio novembra
1941. godine u selu Risovcu, a slijedei u Bojitu kod Luci Palanke. Jo dok je
bio u Risovcu, jedna grupa krnjeukih ustanika po omladincima-kursistima
uputila mu je poruku. Poruite onom vaem Turinu Mehi da mi ustaa Turaka
ne trebamo ovdje. Ima da se on mie odavde. Tada je Meho Ljubii otiao kod
Slavka Rodia, rukovodioca partizanskih eta petrovakog sreza, i zamolio ga
za savjet ta da u toj situaciji radi. Slavko Rodi mu je predloio: Promijeni ime,
umjesto Meho neka ti partizansko ime bude Mile. Od tada je Fridrih Sigfrid-Sigi
nosio novo partizansko ime - Mile Ljubii, koje je zadrao tokom rata i poslije
osloboenja, do smrti.
111
'
8. Prvi Muslimani-komunisti u ustanku
Izbijanjem ustanka krajem jula 1941. godine, za izvjesno vrijeme prekinuta
je veza sela sa gradom, pa samim tim i veza komunista Muslimana i Hrvata iz
gradova sa onima u oblinjim selima. Meutim, napad Njemake na SSSR, 22.
juna 1941, i iri progoni komunista, odveli su neke istaknutije lanove KPJ u ile-
galnost. Saznavi da su ustae odluile da ga uhapse, Hajro Kapetanovi, tada
lan Sreskog komiteta KPJ Bosanski Novi, nou se 24. juna 1941. prebacio am-
cem preko rijeke Une na banijsku stranu, i otiao u selo Javornik, gdje se krio
kod poznanika. Tu su ubrzo doli i Mio urlan, tada sekretar SK KPJ Bosanski
Novi i Zaga Umievi, lan tog komiteta. Sredinom jula SK KPJ u Novom dobio
109) Mile Ljubii, kazivanje autoru 28. maja 1975.
111) Mile Ljubii, isto. v-
je zadatak da u Banju Luku uputi Zagu Umievi, koja je po dolasku u sredite
Bosanske krajine preuzela dunost sekretara Mjesnog komiteta KPJ Banja
Luka. Nakon nekoliko dana i Mio urlan je, po pozivu, otiao u Prijedor, od-
nosno, u Orlovce, na konferenciju odranu 26/27. jula 1941. godine, a potom na
podruje Ljeljana. Rukovoenje ilegalnim radom u Bosanskom Novom pre-
uzeo je Zaim Dizdarevi Zajko, do tada lan Sreskog komiteta KPJ Bos. Novi.
Kada je ustanak izbio u krupskom srezu 29. jula 1941. godine, a narednog dana
pokrenuo se narod novskog sreza, Milan Liina se 30. jula prebacio preko Une
i otiao u selo Javornik, da bi Hajru Kapetanovia obavijestio o tim krupnim do-
gaajima.
112
U meuvremenu, dok je Milan Liina bio na putu u Javornik i na-
zad, izbio je ustanak - seljaci Rudica, aavica, Rujike i ostalih sela novskog sre-
za (podgrmeki dio), krenuli su u napad na ustae u Rudicama i obrazovali front
prema Bosanskom Novom. Poslije toga, veze ustanika sa novskog sreza sa Haj-
rom Kapetanoviem bile su prekinute.
Hajro Kapetanovi se iz Javornika drugom polovinom avgusta 1941. godine
prebacio preko rijeke Une na slobodnu ustaniku teritoriju u selo Rujiku.
113

Odmah po dolasku u Veliku Rujiku trudio se da uspostavi vezu sa drugovima
iz Oblasnog komiteta KPJ koji su se nalazili na Kozari, pokuao je da pree ri-
jeku Sanu, cestu i prugu Bosanski Novi - Prijedor, i da se prebaci na Kozaru, to
nije uspio. Tada je krenuo ka Majki Japri, gdje je djelovala Komanda gerilskih
odreda Krupa - Sana.
114
'
Po dolasku u Komandu gerilskih odreda Krupa - Sana, Hajro Kapetanovi
je dobio zadatak da zajedno sa Dokom Maranom obie ustanike jedinice koje
su se nalazile prema Bosanskoj Krupi i Bosanskom Novom. Kada je sredinom
septembra u Majki Japru stigao tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu,
komandant Danko Mitrov opet je zaduio Hajru Kapetanovia da zajedno sa
Salkom Terziem obie iste ustanike, tada ve gerilske jedinice. On je u svim
tim jedinicama razgovarao sa borcima i starjeinama . . . i sam se uvjerio da se
nijedan od njih nije osjeao etnikom . . . mada je bilo i takvih kojima nije lako
padalo na srce to da se treba boriti za bratstvo i jedinstvo Srba, Muslimana i
Hrvata.
115
'
Prvih dana septembra, iz Bosanske Krupe na slobodnu ustaniku teritoriju
u Veliki Radi, izali su skojevci Salko i Redo Terzi, i Avdo uk. Nedjelju dana
kasnije, iz Krupe na slobodnu ustaniku teritoriju izaao je i Ale Terzi, obuar-
ski radnik, sekretar Sreskog komiteta KPJ Bosanska Krupa. Budui da je lan
ovog Komiteta Milan Stanevi ubijen u masovnom pokolju Srba, da su Simo
Bjelajac i Boo Narani bili u partizanima, daj e Slobodan Bodo Jovanovi bio
u Srbiji u partizanima, da je Vojo Stupar bio u zatvoru u Bihau, a Beo ehi
u domobranstvu, izlaskom Ale Terzia iz Bosanske Krupe prestao je da postoji
ovaj Sreski komitet KPJ. Iako se sekretar Sreskog komiteta Ale Terzi naao na
slobodnoj teritoriji gdje su ve bili Simo Bjelajac i Boo Narani, a od kraja sep-
tembra i Vojo Stupar, lanovi tog Komiteta, Sreski komitet KPJ nije nastavio sa
radom, ve je prestao da postoji. Znatno kasnije, 7. januara 1942. godine iz Krupe
na Podgrme je izaao i Omer ehi, lan KPJ, ali je ubrzo otiao u srednju
Bosnu.
Muhamed Bajri, radnik, lan KPJ, bio je mobilisan u domobranstvo, u re-
zervu. Ali, on se nije pomirio da bude u neprijateljevoj vojsci, pa je iz Ostroca
pobjegao, ali su ga ubrzo orunici pronali i 1. oktobra 1941. godine uhvatili, a
kod njega nali letke. Svezanog lancima, strpali su ga u podrum orunike po-
staje u Ostrocu, pored rijeke Une. Meutim, Bajri je nekako sakrio pitolj 6,35
112) Hajro Kapetanovi i Branko Obuina, Politike i ekonomske prilike u bosanskonovskom sre-
zu, Zb. PODGRME, kni. 1, str. 402-9.
113) Hajro Kapetanovi, Podgrme i Podgrmelije, isto. knj. 2, str. 59.
114) Hajro Kapetanovi, Prvi narodnooslobodilaki odbor u Podgrmeu, isto, knj. 3, str. 263.
115) H. Kapetanovi, Podgrme i Podgrmelije, str. 63-64.
100 - A
mm u prainu, u zatvoru. Uspio je da se odvee, ali je ostavio lance na rukama,
da se ne primjeti to je uradio. Pozvao je komandira stanice, vodnika Matu Po-
ljaka sa najavom da mu ima neto otkriti. Kada je ovaj doao u podrum, Bajri
ga je udario lancima po glavi, onesvijestio, i potom ubio iz pitolja. Vodniku je
uzeo karabin, pitolj i fieklije i pobjegao prema Uni. Dva orunika su pucala kad
je Bajri ve bio daleko. Nou je preplivao Unu, doao u Grmuu do jedne ene
sa kojom je prethodnih dana bio uspostavio vezu, pa ga je ona odvela u Veliki
Radi.
Zanimljiv je bio susret Bajria sa partizanima, koji opisuje Duan Uzelac u
svom lanku Zovem se Muhamed Bajri:
. . . naim se poloajima pronio glas, a niko nije pitao od koga je potekao,
da ide jedan domobran iz Srbljana i hoe da se preda, nosi karabin, pitolj i pun
ranac municije. Partizani Radikog odreda okupljeni na brdu Orlovai ne mogu
da povjeruju: skoro je poeo ustanak protiv okupatora i Nezavisne Drave Hr-
vatske, a, eto, njihov vojnik dolazi da se preda partizanima.
Uskoro se pojavi naoruani vojnik, oznojen pod teretom ranca. Vodi ga jed-
na ena, na saradnik iz Grmue. Vojnik je srednjeg rasta, vrst i utegnut, crven
u licu, uzbuen, a plave oi mu sjaje toplim arom.
- Zdravo, drugovi, evo jedva dovukoh ovu raninu.
Borci, seljaci, mahom mladi i nepismeni, zinuli su i s nevjericom i podo-
zrenjem gledaju u doljaka.
- Ja sam, drugovi, iz ovoga kraja, tu, preko Une, od Cazina. Zovem se Bajri,
Muhamed Bajri. Doao sam da se borim s vama protiv ustaa . . .
Uz logorsku vatru, Bajri je partizanima ispriao poneto o sebi i svom bjek-
stvu, o radu u Beogradu, o ueu u trajkovima i dr. Komandir odreda mu je
saoptio da ga mora sprovesti u tab partizanskih odreda Krupa - Sana, a nje-
govo oruje zadrati. Bajri je otiao u Majki Japru, i za nekoliko dana se vratio
u isti Odred, i ve u prvoj borbi pokazao se veoma hrabrim.
Uskoro je dobio priliku da se istakne. Borci Radikog voda postavili su
minu na eljeznikoj pruzi koja je eksplodirala u momentu nailaska voza sa us-
taama i domobranima. Razvila se borba u kojoj je Muhamed Bajri sa vilama
nasrnuo na ustau, i oteo mu puku. Borci su kasnije s divljenjem govorili o tom
njegovom podvigu.
1161
Sredinom oktobra 1941. godine, ustae su doznale da Ahmet ehovi,
obuarski radnik, lan KPJ alje sanitetski materijal i drugo partizanima, pa su
mu spremali hapenje. im je za to saznao, ehovi je pobjegao na slobodnu te-
ritoriju Kozare, a potom se odmah prebacio na Podgrme i ukljuio u partizan-
sku jedinicu na podruju Rujike.
Potkraj 1941. godine, na slobodnu teritoriju Podgrmea, iz Bosanskog No-
vog, doli su i komunisti Irfan Filipovi, ak, i emso Tabakovi, uitelj, a krajem
decembra Zaim Dizdarevi Zajko i Ferid Dedi. Prvog januara 1942. iz Novog na
slobodnu teritoriju Kozare prebacio se i Hamdija Omanovi, eljezniki slube-
nik, lan KPJ, da bi nekoliko mjeseci kasnije preao na Podgrme.
Poetkom decembra 1941. godine iz Zagreba preko Sanskog Mosta na slo-
bodnu teritoriju sanskog sreza (podgrmeki dio), doao je i Skender Kulenovi,
knjievnik, komunista, i postao partizan u Sanskoj partizanskoj eti.
Decembra 1941. godine iz Bihaa je izaao na slobodnu teritoriju Hasan
Hasko Ibrahimpai, lan KPJ, obuarski radnik. Ubrzo potom, iz Bihaa su
izali i Ibro aki, radnik, i Meho Hadiabdi, krojaki radnik i lan KPJ, i
ukljuili se u Bihaku partizansku etu.
116) Zbornik IV, knj. 2, str. 290, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 633-636.
9. Prolazak Velimira Stojnia kroz Podgrme i izbor prvih
narodno-oslobodilakih odbora u Podgrmeu
Saznavi da se Velimir Stojni jo nalazi na Kozari, uro Pucar je iz Banje
Luke, pismom poslanim na Kozaru Osmanu Karabegoviu i Mladenu Stojano-
viu, zatraio da Velimir Stojni odmah krene u Drvar. Uz pismo, Pucar je poslao
i pravila o izboru i radu narodnooslobodilakih odbora, koja je dobio, vjerovat-
no, preko Sarajeva. Stojni je odmah krenuo sa Kozare, i sa Uroem Rocom Bo-
gunoviem, koji je takoe bio na Kozari, 6. septembra 1941. godine stigao u Ko-
mandu gerilskih odreda Krupa - Sana u Majki Japru. Sobom je donio i prepis
spomenutog uputstva za organizovanje narodnooslobodilakih odbora.
117

Po dolasku u Majki Japru, Velimir Stojni je narednog dana, 7. septembra,
odrao sastanak sa Brankom opiem, politikim komesarom Komande geril-
skih odreda Krupa - Sana, Stojanom Makiem, politikim komesarom Geril-
skog odreda Majki-Japra, i Hajrom Kapetanoviem, lanom Sreskog komiteta
KPJ Bosanski Novi (od svih njih je tada samo Hajro Kapetanovi bio lan KPJ).
opi, Maki i Kapetanovi detaljno su upoznali Velju Stojnia sa razvojem us-
tanka na Grmeu, osvrnuli su se na slabosti i tekoe, iznijeli svoje prijedloge za
rjeavanje nekih problema. Stojni je njima referisao o vojno-politikoj situaciji,
upoznao ih je sa borbama u Bosni i Hercegovini, o ustanku u Srbiji, Crnoj Gori
i drugim krajevima, a ponajvie o borbama na Kozari.
118
'
Stojni, Copi, Maki i Kapetanovi posebno su razgovarali o organizovanju
pozadine, odnosno, slobodne teritorije - kako formirati organe nove vlasti - na-
rodnooslobodilake odbore. Diskutovalo se o lanovima KPJ, skojevcima i sim-
patizerima, njihovom broju i rasporedu u ustanikim jedinicama. Posebno se
razgovaralo . . . o ljudima koji stoje na elu ustanka, a nisu ni lanovi ni simpa-
tizeri Partije. U tom pogledu Petar Vojnovi je svakako bio najzanimljivija li-
nost. Komandant je svih ustanikih snaga a predratni oficir. Pustio je bradu i
uzeo simbolino prezime - Jugovi. Jugovi je, meutim, na svojoj poluvojnikoj
odjei nosio partizansko znamenje: veliku crvenu petokraku zvijezdu, kako je
zapisao Velimir Stojni svoje sjeanje na taj razgovor o Podgrmeu.
Velimir Stojni je potom razgovarao sa Petrom Vojnoviem. Rekao mu je
da se ustanici svugdje zovu - partizani, a jedinice - partizanski odredi, i da se na
slobodnoj teritoriji stvaraju narodnooslobodilaki odbori, koje i tu treba formi-
rati. Vojnovi je odgovorio da e odmah narediti da se sprovedu ove direktive,
o kojima kao vojnik nije ni diskutovao.
119

Narednog dana Veljo Stojni i Uro Roca Bogunovi produili su preko Gr-
mea ka Drvaru. Tu je Stojni preuzeo dunost politikog komesara Drvarske
brigade, koju, do njegovog dolaska, niko nije obavljao.
Nekoliko dana nakon odlaska Velimira Stojnia, organizovan je sastanak sa
veinom vojnih i politikih rukovodilaca Odreda pod Komandom gerilskih od-
reda Krupa - Sana, na kojem su prisustvovali lanovi taba navedene Komande
(Petar Vojnovi, Branko Copi, Trivo Drljaa, Pero Jelaa, Duan Josipovi, or-
o Maran i Milan Mileevi), zatim, simpatizeri KPJ Milan Liina, Stojan Maki,
oro Stupar, i jo neki. Razmatrana je vojno-politika situacija i potvren izbor
prvih komandira i politikih komesara odreda, kojima su dati i dekreti o postav-
ljenju. Suzbijen je pokuaj nekih komandira da se nametne ime etnik, kao i po-
kuaj nekih lanova Komande gerilskih odreda Krupa - Sana, da se za kanja-
vanje uvede batinanje.
120

117) Velimir Stojni, Izmeu Kozare, Drvara i Grmea, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 65-66.
118) Stojan Maki, Razvitak partizanskih jedinica, isto, knj. 2, str. 96-97; Hajro Kapetanovi, Prvi
narodnooslobodilaki odbor u Podgrmeu, isto, knj. 3, str. 263-264.
119) V. Stojni, n. l str. 66-67.
120) Stojan Maki, n. l str. 97.
Nakon ovih uputstava za organizovanje i rad narodnooslobodilakih odbo-
ra, izvrene su pripreme za izbor u NOO najprije u Velikoj Rujikoj, a zatim i u
drugim selima. Narod ovog velikog sela je o tome obavijeten na zboru.
Zbor i izbor prvog narodnooslobodilakog odbora na Podgrmeu i na ita-
voj teritoriji Drvarske brigade odranje 16. septembra 1941. u Velikoj^Rujikoi,
ispred osnovne kole, ispred koje je napravljena velika tribina nad kojomi se vl-
jorila crvena zastava sa srpom i ekiem, donijeta iz Blatne (izvezla ju je Marica
Bjelajac, kerka Sime Bjelajca). Neposredno nakon bora, seljaci su prigovarali
organizatorima to pored crvene zastave niStrstaviln dravnu "troboiku, govo-
rei: Ona je naa zastava, a ne vladina. Ako je vlada pobjegla u London, ostao
je narod i s njim zastava. Od tada na zborovima i drugim priredbama, redovno
je uz crvenu zastavu bila i dravna zastava - trobojka.
Prvi narodni zbor otvorio je Simo Bjelajac, predratni lan KPJ, a zatim su
govorili Milan Liina, Do re Maran i Hajro Kapetanovi, koji je pozdravio narod
u ime Komunistike partije Jugoslavije, to je oio prvi sluaj takvog istupanja u
ime KPJ. Narod je sa izvanrednom panjom sluao izlaganja govornika, vidno
odobravajui njihove rijei. Nakon toga, predloena je zajednika lista kandida-
ta. Poslije kraeg odmora, voena je otvorena diskusija o pojedinim kandidati-
ma, pa su predloena jo trojica, i tako dopunjena lista u cjelini je prihvaena.
Iz svakog sela bio je najmanje jedan odbornik. Za predsjednika je izabran Simo
Bjelajac, a za odbornike: Petar Raenovi, Svetozar Vejinovi, Boo Tubin, Mir-
ko Stupar, Milan ia, Mio Srdi, Obrad Karan, Vladimir Stupar, Duan Daji
(svi seljaci), Smilja Stupar, Marija Nikole ie, i Ana Boe Oljae (domaice),
Dore Drobac, trgovalci pomonik, i Nikola Rajli, rudarski radnik. Bi oi e to,
zapravo, odbor za Veliku Rujiku i okolna sela.
U toku ovog zbora, neprijatelj ie pokuao da prodre preko Matavaza i Ska-
kavca, palei kue. U pomo Gerilskom odredu Velike Rujike, koji je bio na tom
poloaju, a kojim je tada komandovao Bogdan ia, doli su i neki uesnici sa
ovoga narodnog zbora, pa je neprijatelj u sumrak odbijen prema Otoci.
Ve sutradan nakon izbora, prvi seoski Narodnooslobodilaki odbor Velike
Rujike smjestio se u kolu i poeo je sa radom. Grupa od 7 boraca iz Gerilskog
odreda Velika Rujika povuena je sa poloaja i odreena za seosku strau tek
formiranog Odbora. Komandir te strae postao je Bogdan ia, privremeno po-
vuen iz Odreda.
121
'
Nekoliko dana kasnije, 18. ili 19. septembra, odranje narodni zbor i u selu
Majki-Japri, na kojem je umjesto dotadanjeg Seoskog odbora izabran Seoski
narodnooslobodilaki odbor. I ovaj zbor je bio prvi u ustanku u ovom selu. Na
zboru su govorili Danko Mitrov, Stojan Marjanovi, Duan Josipovi, Stojan Ma-
ki, i omladinac Redo Terzi. U Odbor su izabrani najugledniji ljudi i borci: Ni-
kola Bundalo Zeina, za predsjednika, Miroslav Majki, za sekretara, a za lano-
ve: Milan Majki, Marko i Aleksa Kondi, Marko Adamovi, Mio Zori, i jo
neki. Njih su uesnici zbora slobodno sami predlagali i o njima raspravljali, da
bi ih na kraju jednoglasno izabrali. Borci iz Odreaa: Nikola Bundalo, Miroslav
Maiki i Mia Zori, nerado su se primili nove dunosti zbog odlaska iz Odreda,
jer bi rae ostali u borbi. I ovaj seoski NOO formiro je svoju seosku strau kao
i svi ostali.
122
'
Oko 23. septembra, na isti nain izabran je Narodnooslobodilaki odbor
sela Haana. Na zboru su tom prilikom govorili Branko opi, Hajro Kapetano-
vi i Rada Vranjeevi. Tih dana su na narodnim zborovima birani i prvi NO od-
bori sela Jelainovaca, Suvaje, Lipnika, Slatine, i jo nekih podgrmekih sela.
Drugom polovinom septembra u Komandi partizanskih odreda Krupa - Sana
umnoeno je Uputstvo o zadacima NO odbora, koje je donio Velimir Stojni, a
potom je dostavljeno svim tada izabranim odborima.
123
'
121) H. Kapetanovi, Prvi nar. osi. odbor u Podgrmeu, str. 265.
122) Duan Josipovi, Prvi narodnooslobodilaki odbor u Majki Japri, Zb. PODGRME, knj. 3, str.
272-275; S. Maki, Razvitak partizanskih jedinica, isto, str. 100.
123) S. Maki, n. l str. 12-3.
VII Prva reorganizacija ustanikih jedinica
(septembar-oktobar 1941. godine)
Z
bog razliite situacije na ovom podruju, vidjeli smo, postojala je i veo-
ma razliita organizacija ustanikih jedinica, tako da je bilo gerilskih
odreda koji su inili bataljon, kao, na primjer, Prvi bataljon Sloboda na Ot-
relju, ali i bataljona koji su imali ustanike ete (bataljoni na grahovskom i gla-
mokom frontu). Meutim, bilo je i seoskih odreda sa po dvije-tri ete (odredi
u Malom i Velikom Radiu). Negdje se rukovodstvo nad grupom odreda ili eta
nazivalo - tab gerilskih odreda (Stab Gerilskih odreda Ribnik), dok je na pod-
ruju Grmea, odnosno Podgrmea, bila jedna komanda za 24 gerilska odreda
bez podjele na bataljone (Komanda gerilskih odreda Krupa - Sana).
Naredba Staba 1. bataljona Slobode od 19. IX 1941. o promjeni naziva politiki sekretar
u politiki komesar i naziva gerilac i gerilski odred u naziv partizan i partizanski
odred
1. Stab Partizanskih odreda za Bosansku krajinu na ovom podruju
Od formiranja krajem jula 1941. godine, Oblasni tab odreda, nazvan tab
partizanskih odreda za Bosansku krajinu, zadravao se tokom avgusta na pod-
ruju srednje Bosne u blizini Banje Luke. Neposredno je rukovodio i prvom ak-
cijom na tom terenu, napadom na andarmerijsku stanicu u Krupi na Vrbasu,
potom u Bocu, i dr. Tek prvog ili drugog septembra 1941. godine, stigao je u
osloboeni Mrkonji-Grad, i 3. avgusta, kada je neprijatelj prodro u to mjesto,
Oblasni tab je produio pokret preko uma i Prekaje u Drvar.
1
* Bio je to prvi
kontakt ovog Oblasnog taba i taba Drvarske brigade. Oblasni tab je interve-
nisao da se umjesto naziva gerilac uvede opteusvojeni naziv partizan, za-
tim, da se umjesto naziva politiki sekretar usvoji naziv politiki komesar,
i da politiki komesar Drvarske brigade bude Velimir Stojni, koji je tih dana,
oko 8. septembra, sa Kozare preko Grmea stigao u Drvar.
2
' Kritikovan je fron-
talni nain voenja borbe. Tih dana u Drvar su stigla tri panska borca: Vlado
etkovi, Kota Na i Vojo Todorovi. Kota Na je ostavljen u tabu brigade
kao instruktor (savjetnik), Vojo Todorovi je upuen na glamoki, a Vlado et-
kovi na grahovski front.
3
' lanovi taba partizanskih odreda Bosanske krajine
obili su i poloaj na Ploi iznad Resanovaca, prema Bosanskom Grahovu, koji
je pao u italijanske ruke.
Krenuvi iz Drvara, tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu se raz-
dvojio: Danko Mitrov, komandant, i Branko Babi, politiki komesar, krenuli su
na Grme, a Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta, preko Ribnika na pod-
ruje Jajca i srednje Bosne. Zadravi se dan-dva u Ribniku, Miljenko Cvitkovi
se upoznao sa radom i prilikama na podruju taba gerilskih odreda u Ribniku,
pa je tab brigade partizanskih odreda u Drvaru u pismu 15. septembra 1941.
godine upoznao sa prilikama u tom odredu:
. . . Jedna od najvanijih stvari koje sam ovdje zapazio je partizanski nain
borbe, iako se ovaj tab nalazi na pretstrai i dri jedan od vrlo velikih i vanih
frontova... I, zatim: . . . Uspjesi koje je ovaj tab postigao zaista su vel i ki ...,
i predlae da se pohvale komandant Dmitar Kovaevi i inspektor Mile Panto.
4
'
Komandant Danko Mitrov i politiki komesar Branko Babi Slovenac, stig-
li su sredinom septembra 1941. u Majki-Japru u Komandu gerilskih odreda sre-
za Bosanska Krupa - Sanski Most. Sa njima je bila zatitnica sa banjalukim ko-
munistima: komandir zatitnice - Teufik Kadeni Cinkara i politiki komesar -
Rudi Kolak, zatim, Ratko Vujovi Coe, Drago Lang, Branko Lastri, Ivica Odi,
Risto krbi, Milan Tavar, Jovica urlija, i jo neki, kao i Juraj Marek, koji je
poao iz Drvara. Oblasni tab se smjestio u Majki-Japri u kui Vlade Karia, dok
je Komanda gerilskih odreda Krupa - Sana bila jednim dijelom u oblinjim ku-
ama Draia. Danko Mitrov je najvie vremena provodio u obilasku odreda,
kao to je i politiki komesar Branko Babi najee obilazio jedinice i radio na
stvaranju partijskih organizacija.
5
'
tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu tada ie postavio Stojana Ma-
kia, dotadanjeg politikog komesara Ustanikog odreda Majki-Japra, na du-
nost zamjenika politikog komesara u Komandi gerilskih odreda Krupa - Sana,
dok je njegovu dunost u odredu preuzeo Duan Josipovi, dotadanji zamjenik
politikog komesara Komande gerilskih odreda Krupa - Sana.
6
'
1) Branko Babi Slovenac, Ljudi i bitke na Kozari, GLAS, Banja Luka i Nacionalni park Kozara
- Prijedor, 1982, str. 49-57.
2) M. N. Zori, n. di., str. 223.
3) Izvjetaj taba NOP odreda za Bosansku krajinu od septembra 1941. god. (Zbornik IV, knj. 1,
str. 490-491).
4) Isto, str. 319-320.
5) Stojan Maki, Razvitak partizanskih jedinica, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 98.
6) Stojan Maki, u Majki Japri, isto, knj. 1, str. 743.
Ve 20. septembra je tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu orga-
nizovao u Majki-Japri savjetovanje komandira gerilskih odreda, kojem su pri-
sustvovali i neki istaknutiji borci, ukupno ezdesetak delegata, kako su ih tada
zvali. Poto u kuu Vlade Karia nisu mogli svi stati, neki uesnici su bili u dvo-
ritu. Zapisnik sa ovog savjetovanja vodio je Rade Stupar. tab partizanskih od-
reda za Bosansku krajinu na ovom savjetovanju se upoznao sa stanjem na pod-
ruju Grmea, sagledao je i ocijenio jednomjeseni rad Komande gerilskih od-
reda Bosanska Krupa - anski Most na uvrivanju postojeih i formiranju no-
vih ustanikih jedinica.
Savjetovanju su prisustvovali: Danko Mitrov, Petar Vojnovi, Branko opi,
Mile Gagi, Trivo Drljaa, Stojan Maki, Petar kundri, Milani Miljevi, Sto-
jan Marjanovi, Duko Josipovi, Pero Jelaa, Vaso Pratalo, Milan Liina, Mile
Glii, Mio Kolundija, uro Raeta, Duan Bokan, Andrija Novakovi, Ratko
Novakovi, Ljubo Laji, Mile Davidovi, ore Maran, Redo Terzi i predstav-
nici ostalih odreda sa podruja krupskog, novskog i sanskog sreza. Ispred par-
tijske organizacije, savjetovanju su prisustvovali Hajro Kapetanovi i Ale Terzi.
U izvjetajima i diskusiji konstatovano je da su neki odredi razvili veoma
uspjenu vojniku aktivnost i postigli vidne rezultate, da su nanijeli znatne gu-
bitke neprijatelju, zaplijenili dosta oruja i vojne opreme. Istaknuto je da je naj-
bolje uspjehe ostvario Jelainovaki gerilski odred, koji je nastavio sa uspjenim
partizanskim akcijama, diverzijama na pruzi Sanski Most - Srnetica i napadima
na neprijateljeve kolone, vozove i strae. Odred je ojaao i poveao se na preko
60 naoruanih boraca.
Danko Mitrov je estitao predstavnicima Jelainovakog odreda na ovim
uspjesima i posebno pohvalio Petra kundria, komandira. Konstatovano je da
su jo neki odredi (u Velikom i Malom Radiu, uvaji, i jo neki), bili vrlo aktivni
u borbama, naroito u odbrambenim akcijama, ali da veina nije razvila potreb-
nu vojniku partizansku aktivnost. Neki odredi postali su neaktivni, kao, na pri-
mjer, Odred u Gornjim Petroviima i Luci Palanci. Zakljueno je da odredi tre-
ba da samoinicijativnije i smjelije, naroito nou, napadaju neprijateljeve strae,
patrole i uporita, da redovno postavljaju zasjede i slino, kao i da se predlau
zajednike akcije u kojima bi uestvovalo vie oblinjih odreda.
7
'
Danko Mitrov je na konferenciji detaljno govorio o buduim zadacima, a
posebno je objanjavao taktiku nonih napada na neprijatelja.
Na ovoj zajednikoj sjednici, kako je ovo savjetovanje nazvano u jednom
dokumentu,
8
' odlueno je da se umjesto naziva Komanda gerilskih odreda sre-
za Bosanska Krupa - Sanski Most, upotrebljava naziv Komanda partizanski!]
odreda sreza Bosanska Krupa - Sanski Most. Posljednji naziv se susree pr
v
put u sauvanom dokumentu od 27. septembra 1941. godine.
9
' Do poetka ok-
tobra su i nie komande i tabovi iz svojih naziva zamijenili izraz gerilski sa
partizanski, a od tada se i borci nazivaju partizanima.
Dva-tri dana poslije savjetovanja komandnog kadra, u Majki-Japri je odr-
ano i prvo savjetovanje politikih komesara odreda na podruju Grmea, koji
su bili pod komandom taba partizanskih odreda Krupa - Sana. Branko Copi
i Stojan Maki su govorili o zadacima politikih komesara, o politikom stanju
u partizanskim odredima, o znaaju i potrebi razvijanja politike svijesti boraca
i rukovodilaca, o bratstvu i jedinstvu, o nainu koritenja tampanih radio-vijesti
i lista Gerilac, o razvijanju drugarskih odnosa, o brizi za smjetaj i ishranu bo-
raca, kao i o mnogim drugim, tada aktualnim pitanjima. Samo je politiki ko-
mesar Partizanskog odreda Jelainovci Jovo Pavi bio tada lan KPJ. Meutim,
7) Stojan Maki, Razvitak partizanskih jedinica, isto, str. 100-101.
8) Naredba taba Haanskog partizanskog odreda septembra 1941. god. (Arhiv Reg. muzeja, Biha,
inv. br. 211).
9) Isto, inv. br. 207.
uz stalnu brigu i pomo pojedinih lanova KPJ, veina politikih komesara shva-
tila je svoje zadatke i dunosti, pa je i njihov rad svakim danom postajao sve bolji.
Na ovom savjetovanju govorio je i Danko Mitrov, koji je otro kritikovao po-
stupak boraca Odreda Luci-Palanke prema stanovnicima Skucanog Vakufa, uz
ocjenu da su tom akcijom napravili vie tete nego koristi. Potom je govorio
o odnosu koji partizani treba da imaju prema narodu na neosloboenoj terito-
riji, da ne smiju da se svete nedunom stanovnitvu za zloine ustaa i drugih
zlikovaca.
10

Na osnovu zakljuaka sa Savjetovanja od 20. septembra, pristupilo se po se-
lima osnivanju desetina, vodova i odreda, a taj proces je trajao sve do kraja ok-
tobra. U nekim selima su formirani samo vodovi, ponegdje desetine, a za jedno
ili vie sela i odred, koji je nazivan i etom, kao, na primjer, Odred Suvaja, kojeg
su inile tri ete, a nazivali su ga i Suvajska eta. Za iste vojne funkcije, esto su
upotrebljavani razni nazivi, ak i u istom dopisu: voa, starjeina, koman-
dant ili komandir. Politiki rukovodioci u ustanikim jedinicama nosili su
krae vrijeme nazive: komesar, politiki sekretar ili politiki komesar, da bi kra-
jem oktobra, preformiranjem seoskih odreda u vodove, bio uveden jedinstven
naziv: za politike radnike u vodu - politiki delegat, a u eti - politiki komesar.
Radi uspostavljanja veze sa likim partizanima, Danko Mitrov je krajem sep-
tembra iz Majki-Japre otiao u Nebljuse kod Donjeg Lapca, gdje je razgovarao
sa Stojanom Matiem, komandantom, i Gojkom Polovinom, politikim kome-
sarom Likog ustanikog bataljona, i o mogunostima zajednikog napada na
neprijateljevo uporite u Bihau.
11

2. Formiranje brigada i Krajinske divizije
Iz izvjetaja komandanta Sarajevske oblasti Slobodana Principa od 8. sep-
tembra 1941. godine, upuenog tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, vidi
se da se po nareenju taba NOPO za BiH prilo formiranju viih partizanskih
jedinica - brigada. Iz sauvanih dokumenata je jasno daj e poetkom septembra
formirana Bosansko-hercegovaka brigada NOP vojske za podruje Kalinovika i
okoline (tab se nalazio na Treskavici), zatim, Bosanska brigada za podruje is-
tone Bosne (oko Sarajeva, istono i sjeverno od njega), a ve je od 16. avgusta
postojala i Prva brigada nacionalno-oslobodilakih partizanskih odreda za Bosnu
i Liku (skraeno nazivana - Drvarska brigada) u Bosanskoj krajini i dijelu Like.
U vezi sa ovim zadatkom organizovanja veih jedinica, bataljona i brigada,
tab NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu je septembra 1941. godine uputio di-
rektivu da se u Bosanskoj krajini formiraju tri bataljona i osam eta. Ovo pismo
primio je Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta taba NOP odreda za Bos.
krajinu 19. septembra 1941, dok se nalazio na podruju srednje Bosne kod Jajca,
na planini Cemernici. Prepis pisma je odmah uputio ostaloj dvojici lanova ta-
ba NOP odreda za Bosansku krajinu,
12
Danku Mitrovu i Branku Babiu, koji su
se nalazili na Grmeu. Meutim, 25. septembra dobio je jo dva pisma taba
NOPO BiH, koje je, takoe, odmah prepisao i uputio Mitrovu i Babiu.
13
U iz-
10) Kazivanje Vase (Vlajka) Pratala autoru 8. maja 1978.
11) Gojko Polovina, Sjeanja na poetni period narodnog ustanka u Lici godine 1941, Zb. PRVA GO-
DINA NOR, Historijski arhiv, Karlovac, knj. 3, str. 805-6.
12) Direktivno pismo taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu nije sauvano, ali se navodi u iz-
vjetaju zamjenika komandanta taba NOPO za Bosansku krajinu od kraja septembra 1941. go-
dine tabu NOPO BiH o vojno-politikoj situaciji i sprovoenju dobijenih direktiva (Zbornik IV,
knj. 1, str. 492).
13) Prema pismu ure Pucara od 4. oktobra 1941. te dopise je predao Miljenku Cvitkoviu na slo-
bodnoj teritoriji.
vjetaju koji Miljenko Cvitkovi tada alje tabu NOPO BiH, pisanom poslije 25.
septembra, navodi se da su uspostavljene veze sa svim dijelovima Banjaluke
oblasti, tj. Bosanske krajine, i da . . . postoji mogunost da izvrimo nareenu
nam reorganizaciju, do koje je, zaista, trebalo da doe .. .,
14)
a potom se obave-
zuje da e od danas o brojnom stanju i o izvrenim akcijama . . . na osnovu ta-
nih izvjetaja koje e nam ete i bataljoni preko tabova brigada dostavljati...
(podvukao BB). To pretpostavlja daje sadraj druga dva pisma taba NOPO BiH
bio direktiva da se formiraju tri brigade i jedna divizija u Bosanskoj krajini, to
potvruje i nekoliko sauvanih dokumenata iz oktobra-novembra 1941. godine
0 formiranju i djelovanju Tree krajike brigade
15)
i Krajinske divizije.
Prvi sauvani dokumenti u kojima se spominje Trea krajika brigada, od-
nosno, komandant brigade, su oko 17.
16
' i 21. oktobra 1941. godine.
17
' U ovom
drugom dokumentu na poetku pie: Prema uputi Glavne komande za Bosnu
1 Hercegovinu osnovanje tab Tree krajike brigade. A najstariji sauvani do-
kument komandanta Tree brigade je naredba od 31. oktobra 1941. godine
Svim jedinicama ovog odreda, dok u zaglavlju pie: III NARODNOOSLOBO-
DILAKI PARTIZANSKI ODRED (KOMANDANT), u kojoj se nareuje uvoenje
pozdrava Smrt faizmu - sloboda narodu!, odreuju zadaci komandira i ko-
mandanata, itd., a u taki 10. . . . Upozoravaju se komandanti i komandiri da se
tab II odreda (brigade) momentalno nalazi na podruju Bataljona 'Iskra' (o-
lajin odred) kako bi se znali ravnati radi slanja izvjetaja
18
' (podvukao BB).
Meutim, ova brigada je dobila drugi redni broj, odnosno, odreeno je da
bude Trea krajika brigada, i tako se spominje u ostalim sauvanim dokumen-
tima. tab Tree krajike brigade je jo 21. oktobra 1941. godine uz dopis taba
bataljona Koi u nastavku dao i svoje nareenje u kojem se kao komandant
brigade potpisuje Miljenko Cvitkovi, i navodi da u sastav Tree krajike brigade
ulaze bataljoni: Koi, Iskra i Manjaki bataljon.
19
' Na ovim dopisima neko
je jo tada izvrio ispravke, i umjesto rijei Druga, napisao Trea, i umjesto
cifre 2, napisao cifru 3, odnosno, preimenovao je tu brigadu u Treu krajiku.
Ko je i kada to uinio, teko je utvrditi, ali je po sjeanju Stojana Markovia, ko-
mandira Partizanskog odreda Slatina (Klju), koji je tada dobio to nareenje, ta
brigada imala redni broj tri, kao to pie na dokumentima, dakle, bila je Trea
krajika brigada.
20)
Iz pisma ure Pucara od 4. oktobra 1941. godine upuenog Svetozaru Vuk-
manoviu Tempu, vidi se da je osam dana boravio na terenu, da se (u Banju
Luku) vratio dan ranije, 3. oktobra, i da je odrao sastanak sa lanom taba
NOPO za Bosansku krajinu i ostalim komandirima i politikim komesarima ba-
taljona, eta i odreda. Glavni predmet razgovora na ovom sastanku jesu direk-
tiva G. . za BiH, koje je konano trebalo sprovesti u djelo.
21
' To znai daj e dru-
ga dva nareenja taba NOPO za BiH, uro Pucar donio Miljenku Cvitkoviu
(Pucar tada nije dolazio na Grme, niti su Danko Mitrov i Branko Babi tada,
krajem septembra, odlazili s Grmea), to se moe zakljuiti i iz dopisa Miljenka
15) Sva citirana dokumenta o Treoj krajikoj brigadi iz oktobra 1941. godine, sauvao je Stojan
Markovi, komandir Partizanskog odreda sela Slatina - srez Klju, i predao ih Arhivu Vojnois-
torijskog instituta u Beogradu.
16) Naredba taba 2. bataljona partizanskog odreda Koi od 17. X 1941. kojom se trae spiskovi
ljudstva i naoruanja radi raporta . . . Komandantu brigade. (Arhiv VII, fond NOP-a k. 1701,
f. 30/11, br. reg. 2-1.)
17) Dopis taba bataljona Koi od 21. oktobra 1941. godine, dostavljen tabu Ribnik i koman-
dirima odreda. (Isto, k. 1701, f. 30/11, br. reg. 31-1.)
18) Naredba komandanta taba III NOP odreda: SVIM JEDINICAMA OVOG ODREDA od 31. ok-
tobra 1941.
19) Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1701, f. 30/11, br. reg. 31/1.
20) Kazivanje Stojana Markovia autoru 28. sept. 1979.
Krajinske divizije (Komesarijat) oktobra 1941. je umnoio lanak Zadatak narodno-
-oslobodilakih partizanskih odreda, prepisan iz Biltena br. 1. Glavnog taba NOP odreda
Jugoslavije, od 10. VIII1941. Ovaj prepis kao letak zavrava se sa potpisom: Za glavni tab
Narod osloibod partizanskih odreda - T. G.
Cvitkovia, pisanog poslije 26. septembra, u kojem navodi i akciju izvedenu tog
dana. U pismu izvjetava tab NO PO BiH Odmah sam sve prepise i upute po-
slao i drugoj dvojici lanova taba, kako bi na licu mjesta odmah postupili po
direktivama.
22
' U istom dopisu Miljenko Cvitkovi obavjetava da se koman-
dant Mitrov nalazi na Grmeu, a politiki komesar Babi na Kozari, poslije ega
se moe zakljuiti daj e uro Pucar odrao sastanak samo sa jednim lanom ta-
ba NOPO za Bosansku krajinu, sa Cvitkoviem, i da se tom prilikom nije sastao
sa Mitrovim i Babiem.
Po prijemu nareenja taba NOP odreda Bosne i Hercegovine o reorgani-
zaciji jedinica, koji su dobili preko Miljenka Cvitkovia, Danko Mitrov i Branko
Babi promijenili su naziv tab NOP odreda za Bosansku krajinu u naziv
TAB KRAJINSKE DIVIZIJE.
23
' Prema dokumentima, u sastav Krajinske divizije
ule su: Prva brigada (Drvarska) tada znatno brojno smanjena nakon prodora
Italijana u Drvar; Druga brigada koja je, vjerovatno, trebalo da se formira od Dru-
gog taba ete u Kozari
24
' i njegovih eta (odreda), meutim, do njenog formi-
ranja nije dolo, ali su u sastavu Krajinske divizije bile tadanje partizanske je-
dinice Kozare, i Trea krajika brigada za podruje Manjae, Jajca i Pljeve, koju
je krajem septembra 1941. poeo formirati Miljenko Cvitkovi, kao to se vidi
iz ve citiranih dokumenata.
U tabu Krajinske divizije u Majki-Japri su tada u oktobru bili: Danko Mit-
rov, komandant, Branko Babi, politiki komesar, Vojo Stupar, operativni ofi-
cir, i Rade Stupar, sekretar taba.
22) Isto, knj. 1, str. 482.
23) Proglas taba Krajinske divizije (vjerovatno iz prve polovine oktobra 1941. godine) - SVIM PAR-
TIZANSKIM ODREDIMA; Reg. muzej, Biha, inv. br. 440; lanak Zadatak NOP odreda pre-
pisan iz Biltena VS NOPOJ, sa zaglavljem STAB KRAJINSKE DIVIZIJE (arhiv autora).
24) Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu (druga polovina septembra
1941) delegatu CK KPJ Tempu, u kojem se navodi daj e na podruju Kozare formiran Drugi tab
eta u Kozari. (Zbornik IV, knj. 1, str. 368.)
Promjena naziva tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu u novi
TAB KRAJINSKE DIVIZIJE, izvrenje izmeu 4. i 9. oktobra 1941. godine, to
potvruje nekoliko dokumenata. Komandant Haanskog partizanskog odreda
4. oktobra 1941. godine nareuje uvoenje pozdrava stisnutom pesnicom Smrt
faizmui Sloboda narodu.
25
' S obzirom da su Haani neposredno uz Majki-
Japru, u kojoj se nalazio ovaj najvii tab u Bosanskoj krajini, sigurno je da prije
4. oktobra promjene naziva nije bilo. Zatim, pismo taba 1. partizanskog bata-
ljona Sloboda Drvarske brigade od 12. oktobra upueno tabu Krajinske di-
vizije, poinje rijeima: . . . Primili smo Vae nareenje od 9. X 1941. godine po-
slano u 8,30 asova. Kurirje stigao 11. o. mj. uvee.
26
' Znai, odluka o promjeni
naziva u tab Krajinske divizije i formiranju Krajinske divizije donijeta je prije
9. oktobra 1941. godine, tj. izmeu 4. i 9. oktobra, kako je ve reeno. Danko Mit-
rov je 2. oklobra u podne stigao u Lipnik da oda potu poginulom komandiru
Petru kundriu. Sutradan mu je bio na sahrani u Jelainovcima, a ve 4. oktob-
ra pregovarao je sa domobranskim potpukovnikom Nojbergerom u Vuijaku
kod Bosanske Krupe, zbog ega ranije nije mogao sprovesti reorganizaciju.
a) Formiranje eta i bataljona
Direktivna pisma o organizovanju eta, bataljona i brigada primio je krajem
septembra uro Pucar, koji se tada nalazio u Banjoj Luci, odakle je ilegalno ru-
kovodio ustankom u Bosanskoj krajini. Osim to je lino predao direktive Mi-
ljenku Cvitkoviu, on je sadraj direktive sa svojim uputstvima poslao i na Ko-
zaru, preko Mjesnog komiteta KPJ u Prijedoru. U tom pismu, po sjeanju Slo-
bodana Marjanovia,
27
' uro Pucar predlae da partizani, ukoliko ne mogu da
se odre na Kozari, preu na Grme. To potvruje i izvjetaj ure Pucara od kra-
ja avgusta 1941. godine delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanoviu Tempu, u ko-
jem pie: . . . eta koja tamo operie oko Prijedora povlai se prema Grmeu
preko Kozare. Neprijatelj pokuava opkoliti Kozaru sa tri strane: od Dubice,
Krupe i Banja Luke, odnosno, Prijedora. U sluaju jaega pritiska ta eta e se
probijati u pravcu Grmea da bi se to ue povezala s etom oko Drvara i zajed-
nikim snagama braniti zauzeta mjesta i osvajati druga.. .
28)
Ima ovdje izvjesnih
nepreciznosti: eta od Prijedora nee se prebaciti preko Kozare, ve preko rijeke
Sane, i Kozara se ne opkoljava od Krupe, ve od Dubice, Prijedora i Banje Luke.
Osman Karabegovi, lan Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, koji
se nalazio u Drugom tabu eta na Kozari, kako se tada zvao najvii partizanski
tab na Kozari, kao lan toga taba, pozvao je Slobodana Marjanovia i saoptio
mu sadraj direktive, pokazao pismo i rekao mu da je odreen da ide na pod-
ruje juno od rudnika Ljubije (grmeko podruje), da tamo pokrene stanovnit-
vo u borbu, da formira Prijedorsko-ljubijsku partizansku etu, sa zadatkom . . .
da vri diverzije na komunikacijama u pravcu Ljubije, izvodi akcije na desnoj
obali Sane (na Kozari) i onesposobi rudnik Ljubiju.
29
'
Na putu sa Kozare, u Prijedorskom polju, Marjanovi se susreo sa Radom
Vranjeevi i Duankom Kovaevi, lanovima KPJ, koje su iz Banje Luke kre-
nule na podruje Grmea, gdje ih je uro Pucar uputio na rad. Tek je od njih
Marjanovi saznao da se i na Grmeu vode borbe i daj e ustanak zahvatio mnoga
sela, to se na Kozari nije znalo, a u Banjoj Luci jeste.
27) Slobodan Marjanovi, student prava, do ustanka sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Prijedoru.
29) Slobodan Marjanovi, Podgrme od 1941. do sredine 1942. godine, Zb. PODGRMEC, knj. 3,
str. 75.
Po dolasku u Majki-Japru u tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu
i tab partizanskih odreda Krupa - Sana, krajem septembra, Slobodan Marja-
novi je ova rukovodstva upoznao sa svojim zadatkom, odnosno, sa nareenjem
taba NOPO BiH. U tabu partizanskih odreda Bosanske kraiine zadrao se ne-
koliko dana, pa je, opet po zadatku, jednom iao u Doljane kod Bihaa do Slavka
Rodia, koji je u ime taba Drvarske brigade rukovodio tamonjim ustanikim
jedinicama, i od kojeg je dobio potrebne informacije koje je po povratku saop-
tio komandantu Danku Mitrovu.
Tek prvom polovinom oktobra Slobodan Marjanovi je upuen na podru-
je Harovaca sa zadatkom da pone formiranje Prijedorsko-ljubijske (ili Ljubij-
sko-prijedorske, kako se u kojem dokumentu spominje) partizanske ete od us-
tanikih jedinica orijentisanih prema neprijateljevim uporitima u Budimli
Japri i Starom Majdanu. Bie to prva partizanska eta formirana na podruju
Grmea u duhu nareenja taba NOPO BiH sa komandom ete u sastavu: ko-
mandir, politiki komesar i njihovi zamjenici. Najprije e eta biti pod koman-
dom taba partizanskih odreda Krupa - Sana, potom taba 4. bataljona Slobo-
da, a onda u sastavu Prvog krajikog NOP odreda kao jedna od njegovih prvih
sedam eta.
Drugi dio direktive dobijene sredinom septembra o formiranju eta i bata-
ljona, sproveden je na grmekom podruju sredinom oktobra kada je Osman
Karabegovi sa Kozare doao na Grme, u Majki-Japru.
b) Prvi sastanak komunista grmekog podruja
Za vrijeme kratkog boravka u Majki-Japri, Osman Karabegovi je odrao
16. oktobra sastanak u kui Laze i Vlaie Karia, na kojem su bili svi lanovi KPJ
i simpatizeri KPJ s podruja sanskog, krupskog i novskog sreza, odnosno, koji
su se nalazili u vojnim jedinicama ili na slobodnom podruju Grmea. Stojan
Maki je zapisao da je Osman Karabegovi govorio o politikoj situaciji u Bo-
sanskoj krajini, u zemlji i u svijetu, o ulozi Sovjetskog Saveza i drugih saveznika,
a posebno o ulozi Crvene armije, o uspjesima partizana u Srbiji, Crnoj Gori, na
Kozari, u Drvaru, itd. Istakao je potrebu vee politike aktivnosti radi realnog
upoznavanja ljudi sa situacijom na terenu i u vojsci, kako bi se na vrijeme mogle
preduzimati odgovarajue politike mjere. Karabegovi je popularno objasnio
irinu platforme NOP-a, istiui: . . . da je potrebno da svi patrioti Srbi, Musli-
mani i Hrvati uestvuju u borbi protiv faizma bez obzira na politike, vjerske
i nacionalne razlike, ali da lanovi Partije treba da pokau primjerom da shva-
taju liniju, zadatke i rukovodeu ulogu KPJ u narodnooslobodilakoj borbi i da
budu lino hrabri da - pored razvijanja politike svijesti - suzbijaju kolebanje,
ovinizam, pljaku i druge negativne pojave . . . lan Oblasnog komiteta KPJ je
na kraju konstatovao da su i pored mnogih problema, tekoa i slabosti, na
ovom podruju ostvareni dobri uspjesi u razvoju ustanka, to se vidi iz injenice
da djeluju 24 odreda, i da je izvedeno preko 30 znaajnijih akciia.
30)
Na ovom sastanku komunista govorio je i Branko Babi, politiki komesar
Krajinske divizije, koji je izloio osnovne zadatke partijskih organizacija na da-
ljem razvijanju i jaanju ustanka, o teoretskom uzdizanju lanova KPJ, moralno-
-politikom liku lanova KPJ, o ostalim problemima i zadacima lanova KPJ i
vojnih rukovodstava ovog kraja. U radu sastanka uestvovali su i Rudi Kolak,
Rada Vranjeevi, Ale Terzi, Duanka Kovaevi, Hajro Kapetanovi, Vojo Stu-
par, Pero Moraa, Branko opi, Stojan Maki, Kota Vulin, i jo neki.
Nakon diskusije je Osman Karabegovi saoptio da se u lanstvo KPJ pri-
maju Branko opi, Stojan Maki i Kota Vulin (iz krupskog sreza), to su pri^
sutni tbplo pozdravili. /
30) Stojan Maki, Razvitak partizanskih jedinica, isto, knj. 2, str. 103.
c) Sastanak vojnih i politikih rukovodilaca
Po dolasku Osmana Karabegovia u Majki-Japru, odran je i sastanak 17.
okthra 1941. u tabu krajike divizije, kojem su prisustvovali vojni i politiki
rukovodioci taba krajinske divizije i taba partizanskih odreda Krupa - Sana.
Prema izvjetajima pojedinih lanova taba partizanskih odreda Krupa -
Sana, Osman Karabegovi je najednom listu papira, po sjeanju Stojana Makia,
zapisivao naziv svakog odreda, broj boraca i oruja. Na kraju je utvreno da su
pod komandom taba partizanskog odreda Krupa - Sana tada bila 24 seoska od-
reda, konjiki vod i Ljubijsko-prijedorska eta, u kojima je ukupno bilo preko
500 boraca sa 310 puaka, desetak pukomitraljeza i 2 mitraljeza.
3
"
Osman Karabegovi je poslije referisanja govorio o vojnopolitikoj situaciji,
a onda o nareenju taba NOPO za Bosnu i Hercegovinu da se od tri-etiri, pa
i vie seoskih partizanskih odreda formiraju partizanske ete, a od tri ili etiri
ete bataljon. Tada je saopteno da e se na ovom podruju formirati etiri par-
tizanske ete koje e initi etvrti bataljon Slobode u sastavu Prve brigade na-
rodnooslobodilakih partizanskih odreaa (Drvarske brigade). Objavljena je i od-
luka da se na podruju sanskog sreza osim Ljubijsko-prijedorske ete formira
jo i Sanska eta, dok se na podruju krupskog i novskog sreza formiraju po jed-
na partizanska eta.
Na sastanku je dato objanjenje kakav e sastav imati komande eta, kakva
je dunost komandira, politikog komesara i njihovih zamjenika. Reeno je da
e odred imati komandira (vou) i da ljudstvo u odredu treba da bude stalno
(ne na smjenu), da se nau pogodne zgrade za smjetaj boraca, da se ukine smje-
njivanje boraca u jedinicama.
U objanjavanju predstojee reorganizacije i konkretnih zadataka uestvo-
vali su i lanovi taba Krajinske divizije i taba partizanskih odreda Krupa -
Sana.
Po sjeanju Stojana Makia na ovom sastanku ie bilo rijei o formiranju vo-
dova, i od njih eta. Meutim, poslije toga sastanka, praksa formiranja novih
seoskih odreda i zadravanje svih postojeih, ukazuje da je na ovom sastanku
prenijeta i direktiva o organizovanju seoskih odreda, i od njih eta. Zato i u ok-
tobru imamo odrede i u Ljubijsko-prijedorskoj eti, i u Sanskoj, dok 1. bataljon
Slobode 12^oktobra 1941. godine jo uvijek u svom sastavu nema eta ve
samo odrede, i to sedamTDa je nareenje taba NOPO BiH od septembra 1941.
godine sadravalo i direktivu da se formiraju odredi, i od nekoliko odreda for-
mira eta, potvruje i pismo taba NOP odreda za Hercegovinu iz prve polovine
oktobra 1941. godine, u kojem se trai formiranje odreda.
32
'
Meutim, kako je u to vrijeme izvreno nekoliko reorganizacija, razliitih
u pojedinim sredinama, mnogi su uesnici zaboravili taj redosljed, pa je zato ovu
rekonstrukciju reorganizovanja partizanskih jedinica, izvrenu septembra-ok-
tobra 1941. godine, bilo mogue izvesti samo na osnovu dokumenata i poreenja
sa radom na tim zadacima u drugim krajevima, koji su dobijali direktive iz istog
centra - taba NOPO za Bosnu i Hercegovinu. Tada se jo nisu znali zakljuci
savjetovanja odranog u Stolicama 26. septembra 1941. godine, ije je sprovoe-
nje u ovim krajevima zapoeto tek krajem oktobra 1941. godine.
Poslije prenoenja direktive o organizovanju eta i bataljona, i sastanka s
komunistima u ustanikim jedinicama Grmea, Osman Karabegovi je preko
petrovakog i kljukog sreza slobodnom teritorijom otiao do Janja, a potom
preko Donjeg Vakufa, okupiranom teritorijom, sa krivotvorenim dokumentima,
u Sarajevo, a odatle na Romaniju.
33
'
31) Naredba taba Komande partizanskih odreda sreza B. Krupa - S. Most od 27. IX 1941. koman-
dama partizanskih odreda od 1 do 24. (Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 207.)
32) Izvjetaj taba 1. partizanskog bataljona Sloboda od 12. okt. 1941. tabu Krajinske divizije.
(Zbornik IV, knj. 2, str. 59. i 83.)
33) Osman Karabegovi, Podgrme u ustanku, Zb. PODGRMEC U NOB, knj. 3, str. 26.
d) etvrti bataljon Slobode
Na pomenutom sastanku odranom u Majki-Japri, saopteno je da se um-
jesto taba partizanskih odreda Krupa - Sana formira bataljon, koji kao etvrti
bataljon Slobode ulazi u sastav Drvarske brigade. Dosadanji tab partizan-
skih odreda Krupa - Sana preao je u istom sastavu i u novi bataljonski tab: Pe-
tar Vojnovi, komandant, Branko opi, politiki komesar i Stojan Maki,
zamjenik politikog komesara, samo to je Vojo Stupar, dotadanji operativni
oficir u tabu Krajinske divizije, preuzeo dunost zamjenika komandanta
bataljona.
U sastav ovog Bataljona ule su dvije ete - Prva i Trea, koje su se tokom
oktobra formirale na osloboenim podrujima srezova Bosanska Krupa i Bo-
sanski Novi, dok je Ljubijsko-prijedorska eta dobila redni broj dva, a druga no-
voformirana eta u sanskom srezu redni broj etiri. Dakle, 4. bataljon Slobode
je u formiranju imao ove ete: Prva partizanska eta (Krupska), Druga partizan-
ska eta (Ljubijsko-prijedorska), Trea partizanska eta (Krupsko-novska), i et-
vrta partizanska eta (Sanska).
Iz tog vremena o toj reorganizaciji su sauvana dva dokumenta koja ovo po-
tvruju: akt br. 85 od 4. novembra 1941. koji je 2. eta (Ljubijsko-prijedorska) 4.
bataljona Slobode uputila svim partizanskim odredima ove ete, koji su pot-
pisali Slobodan Marjanovi, komandir i Duan Josipovi, politiki komesar, i
drugi sa istim datumom, br. 89. upuen je svim partizanskim odredima i seos-
kim povjerenicima - ove ete, koji su potpisali isti komandir i politiki kome-
sar. Iz tih se dokumenata vidi daj e Bataljon imao redni broj etiri, bio je etvrti
bataljon u Drvarskoj brigadi. tab 4. bataljona Slobode je tokom oktobra raz-
vio znatnu organizacionu i politiku aktivnost kako bi realizirao dobijeni zada-
tak, i od tri, etiri, pa i vie odreda, formirao ete.
e) Ljubijsko-prijedorska partizanska eta
Po dolasku na podruje Hadrovaca i prema Budimli Japri prvom polovi-
nom oktobra, Slobodan Marjanovi, Duan Josipovi i Redo Terzi zapoeli su
rad na organizovanju ete, i na njenom politikom i vojnom uvrenju.
U sastav ljubijsko-prijedorske partizanske ete uli su: Majki-japranski, Ha-
anski, Slatinski, Lipniki i Mrkaljski odred, koji su formirani 21. oktobra 1941.
od seoskih vodova s podruja Hadrovaca, Mrkalja, Halilovca, Dugih Njiva i di-
jela Slatine.
Majki-japranski i Haanski odred predstavljali su glavnu snagu ove ete,
dok su ostali bili manjeg brojnog stanja, a Mrkaljski je po ljudstvu brojan ali bez
ijedne vojnike puke (imao je samo lovake puke i hladno oruje: koplje, sje-
kire, rogulje, vile, koeve).
U komandama odreda su:
Majki-japranski odred, komandir Stojan Marjanovi Dolinar, politiki ko-
mesar Miroslav Majki;
Haanski odred, komandir Stevo Vjetica (istovremeno i zamjenik koman-
dira ete), politiki komesar Ratko Novakovi;
Slatinski odred, komandir Mile Vojnovi, zamjenik komandira Pero Vuko-
jevi;
Lipniki odred, komandir Duan Baji i politiki komesar Pajo uri, i
Mrkaljski odred, komandir Duan Mali, zamjenik komandira Gavro Ko-
lundija.
U tabu Ljubijsko-prijedorske partizanske ete su od osnivanja prvom po-
lovinom oktobra, bili: komandir Slobodan Marjanovi, student prava, lan KPJ,
politiki komesar Duan Josipovi, poljoprivredni tehniar, lan KPJ, zamjenik
komandira Stevo Vjetica, radnik i zamjenik politikog komesara Redo Terzi,
gimnazijalac, lan SKOJ-a.
tab ete se smjestio u zgradu osnovne kole u Hadrovcima, gdje se nalazio
i Haanski odred.
Iz dana organizovanja Ljubijsko-prijedorske partizanske ete sauvano je
nekoliko dokumenata, izmeu ostalih ijedan od 4. novembra 1941, koji potvr-
uje da su etu inili seoski partizanski odredi, da je imala redni broj 2, a Ba-
taljon etiri.
34
'
f) etvrta (sanska) eta 4. bataljona Slobode
Poslije pogibije Petra kundria, komandanta Jelainovakog partizanskog
odreda, 1. oktobra 1941, tu dunost je preuzeo Petar Bijeli, do tada lan taba,
poto su je odbili Mihajlo kundri, Milani Miljevi, Uro Kukolj, Rade i edo
Brki. Meutim, intervenisao je tab partizanskih odreda Krupa - Sana i tab
Krajinske divizije, pa je za komandira Odreda postavljen Mihajlo kundri, to
su i borci prihvatili. Petar Bijeli je otiao u Eminovce, u Odred Smoljanaca, koji
se tada nalazio u tom selu.
3
"
Uskoro je odran sastanak u Majki-Japri, na kojem je saopteno da se na
sanskom srezu, pored Ljubijsko-prijedorske ete, formira jo jedna - etvrta
34) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 391. i 392.
35) Kazivanje Rade Brkia, Zdravka Proia i Steve Kovaevia autoru 31. 7. 1975.
2 ftf>
Raspis taba 2. ete IV bataljona Slobode (Prijedorsko-ljubijska eta) od 4. XI1941.
eta 4. bataljona Slobode. tab 4. bataljona Slobode je tada na komandne
dunosti u 4. eti (sanskoj) odredio:
Komandira Dragiju Milainovia, radnika, lana KPJ, do tada komandira
Odreda Smoljanaca, politikog komesara Peru Morau, studenta, lana KPJ, do
tada politikog komesara Odreda Smoljanaca, zamjenika komandira Mihajla
kundria, do tada komandira Jelainovakog partizanskog odreda. Zamjenik
politikog komesara nije bio odreen, pa je funkciju partijskog rukovodioca
obavljao politiki komesar ete.
U sastav 4. ete (sanske) uli su: Jelainovaki, Luci-palanski partizanski
odred, i Odred Smoljanaca (tada u Eminovcima).
U komandama odreda, u vrijeme formiranja 4. ete, bili su:
Jelainovaki odred, komandir Uro Kukolj, politiki komesar Jovo Pavi,
Luci-palanski odred, komandir Pero Jelaa, politiki komesar Vaso VI.
Pratalo,
Odred Smoljanaca, komandir uro Banjac.
Krajem oktobra poslije napada ustanika na Goricu, Naprelje, Fajtovce i Ki-
sak, kad su popaljene mnoge kue u tim naseljima, na prijedlog Pere Morae,
politikog komesara Sanske ete, dotadanji komandir Palanskog odreda Petar
Jelaa razrijeen je dunosti i povuen u pozadinu. Odlukom taba 4. bataljona
Slobode, za novog komandira Palanskog odreda postavljenje urin Predoje-
vi.
36)
U odred Smoljanaca, im je stigao u Eminovce, stupili su borci iz tog i sus-
jednih sela, koji su se do tada nalazili u Jelainovakom ili Palanskom odredu,
ili bili u selu, tako da su ve do kraja godine domai borci bili brojniji od do-
ljaka iz Smoljane.
g) Polaganje partizanske zakletve u Dabru
U vrijeme dok je jo na ovom podruju djelovao tab Krajinske divizije (dru-
gom polovinom oktobra), svi seoski partizanski odredi, a negdje i ete, ponovo
su polagali zakletvu, ovog puta partizansku, sa tekstom dobijenim od vie par-
tizanske komande. Tog znaajnog dogaaja sjeaju se i borci etvrte (sanske)
partizanske ete 4. bataljona Slobode, koja je zakletvu polagala krajem oktob-
ra 1941. godine u crkvi u selu Dabru.
Na zbor etvrte ete u Dabar doli su borci dva odreda, osim Palanskog (bili
su na poloajima prema neprijatelju). Poto je padala kia, odlueno je da se zbor
sa polaganjem zakletve odri u crkvi, jer u ovom selu nije bilo prostorije u koju
bi mogla stati itava eta.
Kada su u crkvu uli Vojo Stupar, zamjenik komandanta 4. bataljona, Rada
Vranjeevi, politiki radnik, Stojan Maki, zamjenik politikog komesara bata-
ljona, komandir Dragija Milainovi ie komandovao mirno i raport predao
Voji Stuparu. Ovaj je potom stao pred stroj i borce pozdravio partizanskim po-
zdravom Smrt faizmu borci su gromoglasno odgovorili Sloboda narodu!
Takav pozdrav, zabiljeio je Vojo Stupar . . . bio (je) dobar znak, jer je takav po-
zdrav u to vrijeme bio jo dosta nov. . .
Svoj govor, Vojo Stupar je zapoeo konstatacijom da partizani, pa i ova eta,
treba da budu politiki svjesna vojska koja tano zna zato se bori, da budu voj-
niki organizovani i disciplinovani da bi bili sposobni za partizanski nain rato-
vanja, za borbu s brojno znatno jaim neprijateljem. . . . Tako organizovana,
svjesna i disciplinovana vojska, iako se bori pod nepovoljnim uslovima, kao to
je sada sluaj kod nas, moe na kraju da ostvari ciljeve za koje se bori . . . Govorili
36) Kazivanje Pere Morae autoru 8. 5. 1975.
smo o tome kako je bilo mogue da Crvena armija pobijedi (u oktobarskoj re-
voluciji, nap. BB) iako se borila protiv viestruko jaeg neprijatelja... govorili
smo o politici bratstva i jedinstva naih naroda, o potrebi i mogunosti da se na
nau stranu, pravilnim naim stavom, privuku borci iz redova Hrvata i Muslima-
na itd., zatim o tome kakav mora da bude odnos nae vojske prema narodu iji
smo sinovi i koji nas hrani, prema narodnoj imovini, kako u svakoj prilici da pru-
amo dokaz da smo prava narodna vojska, da se borimo za slobodu naroda i nje-
gov bolji i vot. . .
Okupljenim borcima etvrte (sanske) ete govorili su i Rada Vranjeevi,
Stojan Maki, Pero Moraa i Dragija Milainovi, o ivotu u jedinicama, o tome
kakvi treba da budu partizani, da ne smiju biti zaputeni, neoiani, neobrijani
i sa bilo kakvim oznakama, . . . ve uredni, isti i zdravi vojnici s partizanskim
znakom na kapi, petokrakom zvijezdom, i, eventualno, malom trobojkom ispod
nje. Kokardu, bilo onu sa krunom, bilo onu sa mrtvakom glavom, kao ambleme
pod kojima su kralj i vlada izdali svoj narod na milost i nemilost okupatorima,
kao osramoenu treba apsolutno odbaciti.. .
37
>
Svi govornici su isticali da su i Italijani okupatori kao i Nijemci, da su i oni
pomogli ustaama da dou na vlast i poine brojne masovne zloine nad nedu-
nim stanovnitvom. Zbog toga e se partizani kao prava narodna vojska boriti
protiv Italijana, ustaa, domobrana i Nijemaca.
Na kraju je borcima reeno da e zakletvu polagati samo oni koji su spremni
za partizansku borbu.
Po panji s kojom su sluali govornike i po znacima odobravanja, moglo se
zakljuiti da e itava eta podrati izloene stavove i polagati zakletve. Neki bor-
ci, koji su na kapama imali kokarde ili druge oznake, poeli su da ih bacaju i tra-
e petokrake zvijezde, koje su odmah stavljali na svoje kape. Ponovljeno je da
oni koji ne mogu prihvatiti partizanski nain ivota, pravilan odnos prema na-
rodu, koji ne prihvataju politiku platformu narodnooslobodilake borbe, da
izau iz stroja i idu kuama, da im niko nita zbog toga nee uiniti. Meutim,
iz ovog stroja nije izaao nijedan borac, svi su ekali sveano polaganje partizan-
ske zakletve.
Stojan Maki, je borcima postrojenim u dvojne redove lagano, rije po rije,
itao zakletvu, koju su borci za njim ponavljali:
Ja. . . . , sin srpskog naroda, zaklinjem se svojom au da u narodnoos-
lobodilaki partizanski odred stupam s vrstom odlukom da se borim protiv
faistikih okupatora i izdajnika svoga naroda. Obavezujem se da u toj borbi
neu aliti ni svoju snagu ni svoj ivot, da e uvati eljeznu disciplinu odreda,
da u bez pogovora izvravati naredbe svojih starjeina i snositi sve posljedice
krenja discipline ili neizvravanja dunosti boraca za narodna prava i slobo-
du, latio sam se oruja da se borim protiv krvolonih faistikih okupatora i
neprijatelja svih naroda Jugoslavije. Zaklinjem se da u se boriti uporno, neust-
raivo i disciplinovano i da tu borbu neu napustiti sve dok ne budu uniteni
faistiki razbojnici i njihove sluge!
38
'
Sjeajui se tog znaajnog dogaaja, borac Jelainovakog odreda Stevo u-
librk je zapisao: . . . Kada je itao zakletvu Stojan Maki je leima bio okrenut
oltaru, a mi smo stajali ispred njega s orujem, onako kako smo doli. Neki su
imali i bombe o opasau, a neki i ljem na glavi. On je lagano itao, a mi smo
svaku rije gromko izgovarali. Bilo je sve to dosta sveano. Osjeali smo da je
toga dana data velika obaveza pred naim narodima koji se bore za slobodu.
39
'
37) Vojo Stupar, Borba protiv podmukle okupatorske propagande, Zb. PODGRME, knj. 2,
str. 83-84.
39) Stevo ulibrk, Zakletva u dabarskoj crkvi, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 229.
Polaganje partizanske zakletve tih dana i u ostalim jedinicama 4. bataljona
Slobode bilo je sveano, uz prethodno objanjavanje ciljeva i karaktera narod-
nooslobodilake borbe, to je predstavljalo veliki doprinos daljem jaanju i u-
vrivanju partizanskih jedinica.
h) Prva brigada narodnooslobodilakih partizanskih odreda u oktobru
' 1941. godine
Italijanska reokupacija ustanike slobodne teritorije sa centrom u Drvaru,
dovela je do osipanja nekih gerilskih odreda na tom podruju. Tada, krajem sep-
tembra i tokom oktobra 1941, tab Drvarske brigade su i dalje inili Ljubo Ba-
bi, komandant, Velimir Stojni, politiki komesar i Kota Na, savjetnik (do po-
lovine oktobra, kada je po pozivu krenuo u Glavni tab NOP odreda Bosne i Her-
cegovine na Romaniji). Brigada je u ovom periodu imala: Prvi bataljon Slobo-
de u okolini Drvara i Petrovca; Drugi bataljon, odnosno, Bosanski bataljon, na
podruju Kulen Vakufa i Vrtoa; Trei bataljon Starac Vujadin na podruju
grahovske i crnoluke optine; etvrti bataljon Slobode, na podruju sanskog,
krupskog i novskog sreza; Bataljon Budunost na glamokom srezu; Ribniki
bataljon Soko, i Partizanske odrede u bihakom srezu.
U ovakvom sastavu ostae bataljoni i odredi Drvarske brigade sve do njenog
reorganizovanja u Prvi KNOP odred, krajem oktobra 1941. godine. Meutim, svi
bataljoni, izuzev etvrtog bataljona Slobode u Podgrmeu i Ribnikog bata-
ljona Soko, bili su zbog prodora italijanskih okupatorskih snaga smanjeni, i
po broju odreda-eta koji su ga inili, i po broju boraca u svakoj od jedinica koje
su se odrale na okupu.
3. Borbe oktobra 1941. godine
Ponovnom okupacijom teritorije koju su imali neposredno po zavretku ap-
rilskog rata a kasnije je napustile italijanske trupe su zaposjele Bosansko Gra-
hovo (10. septembra 1941), Drvar (25. septembra), Otrelj (28. septembra), Bo-
sanski Petrovac (9. oktobra), Klju (13. oktobra), Sanski Most (19. oktobra), Biha
(9. oktobra), Bosansku Krupu (9. oktobra) i Veliku Kladuu (10. oktobra).
40
' Tada
su dislocirali svoje manje jedinice i u Vrtoe (oko bataljon), Lipu, Ripa i Otoku
(po etu). Tako su se italijanske trupe vratile u gradove i vea naselja koja su na-
pustile neposredno pred ustanak, odnosno, kada je Trei Rajh zapoeo rat protiv
SSSR. Zbog njihove demagoke politike dolo je do pogoranja situacije u ovom
ustanikom kraju. Meutim, ustanici su nastavili borbu na svim podrujima
gdje se oni nalaze. I dalje je svakodnevno dolazilo do sukoba izmeu partizana
i ustaa, domobrana i orunika na granicama slobodne i okupirane teritorije.
a) Neuspio napad na uporite u Budimli Japri i pogibija Petra kundria
Jo na savjetovanju u Majki-Japri komandant Danko Mitrov je najavio mo-
gunost udruivanja vie odreda kako bi se sa jaim snagama mogle izvoditi
vee akcije.
4
" Tako su se krajem septembra na poloajima prema Budimli Japri
nali Partizanski odred Smoljanaca iz Prvog bataljona Slobode, partizanski
odredi Jelainovaca, Majki-Japre, Haana i Luci-Palanke, i Konjiki vod (eta)
40) Podaci iz Zbornika XIII, knj. 1.
iz sastava Komande partizanskih odreda Krupa - Sana.
42
' Dobili su zadatak da
zajedno unite ovo neprijateljevo uporite, koje se nalazilo dosta duboko u slo-
bodnoj partizanskoj teritoriji, izmeu sela sanskog, krupskog i novskog sreza.
Napadom na uporite u Budimli Japri, rukovodio je Petar Vojnovi. Par-
tizanski odredi Majki-Japre i Haana napadali su od Dugih Njiva i Hadrovaca,
jelainovaki odred je jednim dijelom napadao od Hadrovaca, a drugim od An-
tonia brda, gdje je bio i Konjiki vod. Smoljanski odred je napadao od Hadro-
vaca, Palanski od Slatine, a Odred Male Rujike i ustanici Agia od Crnog Vrha.
Napad je poeo izjutra 1. oktobra, i trajao je sedam sati.
43
' Neprijatelj je bio
opkoljen sa svih strana, izuzev u pravcu Marina, kuda se dio posade poeo po-
vlaiti prema Ljubiji, to napadai nisu primjetili.
44
' U toku borbe jedinice koje
su napadale od Antonia Brda, vratile su se na podruje izmeu Slatine i Budim-
li-Japre, to je omoguilo neprijatelju da upravo tim pravcem uputi posadi po-
jaanje u Budimli Japru. Dobivi vrlo brzo pojaanje iz oblinjih sela, gdje su
se nalazile manje ustake posade, neprijatelj se vratio i zaposjeo ranije poloaje.
U toku napada nije ostvarena neophodna veza i sadejstvo izmeu odreda.
Napadi su otpoinjali as najednom, as na drugom poloaju, a jurii su izvoeni
nedovoljno snano i efikasno. Sve je ukazivalo da napad nee uspjeti. Komandir
Jelainovakog partizanskog odreda Petar kundri je elio da se krene u opti
juri, to je poruio i ostalim komandirima, a nije znao za dolazak pojaanja nep-
rijatelju. Kad se prebacivao preko istine tuene mitraljeskom vatrom, kako bi
pomogao lake ranjenom Mili Gagiu, Petar kundri je smrtno pogoen. Vijest
daj e teko ranjen popularni i omiljeni komandir Partizanskog odreda Jelainov-
ci, proirila se meu borcima, zbog ega je prekinuta vatra a jedinice su se po-
vukle sa dostignutih linija.
Iako pod stalnom mitraljeskom vatrom, borci su ipak uspjeli da iznesu smr-
tno ranjenog komandira i prenesu ga u kuu Marka Marete u Hadrovce, a po-
tom u Lipnik. U ovoj borbi uz Milu Gagia ranjen je jo Rade Adamovi, puko-
mitraljezac iz Partizanskog odreda Jelainovci.
Haanski i Majki-japranski odred ostali su na poloajima prema Budimili
Japri, Palanski odred je otiao prema Fajtovcima i Kamengradu, Smoljanski od-
red u selo Eminovce, a Konjiki vod u Luci-Palanku. Borci Partizanskog odreda
Jelainovci pratili su i prenosili svoga teko ranjenog komandanta.
Petar kundri je ranjen u stomak, mnogo je krvario i imao jake bolove. Nije
mu se mogla pruiti medicinska pomo, poto nije bilo ljekara da izvri hirurku
intervenciju, niti da mu daju lijek protiv bolova. Doveden je bolniar iz ambu-
lante taba partizanskih odreda Krupa - Sana iz Majki-Japre, koji je pregledao
ranjenika, previo ga. Petar kundri je umro 1/2. oktobra iza ponoi, u kui
Branka Kondia u Lipniku. Oko mrtvog Petra kundria, omiljenog komandira,
okupili su se njegovi borci. U podne 2. oktobra doao je komandant Danko Mit-
rov.
45
'
42) Dolazak tolikog broja boraca na poloaje prema Budimli Japri uzbudio je okolno stanovnitvo,
pa i uru Maretu, komandira relejne stanice Voda Kozin - Partizanskog odreda Haani, koji
javlja: Vodniku part, odreda Mrkalji,
Drite veliku pripravnost, i da budu svi ljudi na okupu, sino je dolo 100 Liana i opkolili su
noas Japru, a 100 otilo prema Fajtovcima . . . Meutim, nisu to bili Liani ve borci partizan-
skih odreda 1. bataljona Slobode i taba partizanskih odreda Krupa - Sana, koji su doli radi
napada na neprijateljsko uporite u Budimli-Japri. (Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 199).
44) Zapovjednitvo Vrbaskog divizijskog podruja u Banjoj Luci u izvjetaju Ministarstvu domob-
ranstva NDH od 14. oktobra 1941. godine javlja da u Budimili-Japri . . . orunika postaja us-
lijed jake navale pobunjenika, po orunicima je naputena. Istoga dana uz pripomo ustaa i
orunika iz Ljubije, pobunjenici su odbijeni i mjesto je ponovo vraeno u nae ruke. Prilikom
borbe ranjen je jedan seljak. Poginula su 2 pobunjenika. (Zbornik IV, knj. 2, str. 184.)
45) Stevo Culibrk, Odred plae za svojim komandantom, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 222-223.
Svi borci su plakali. Zatim su tijelo poginulog komandira stavili na kola i
krenuli ka Jelainovcima. Zanoili su u Luci-Palanci i sutradan produili za Je-
lainovce, gdje je Petar kundri sahranjen istog dana na seoskom groblju uz sve
partizanske poasti. Na sahrani su takoe bili i borci Konjikog voda, kao i na-
rod iz Jelainovaca i mnogih okolnih sela. O poginulom komandantu prvi je go-
vorio Danko Mitrov, kao komandant taba partizanskih odreda Bosanske kra-
jine. U ime boraca Partizanskog odreda Majki-Japra govorio je Duan Josipovi,
a u ime Komunistike partije Jugoslavije Pero Moraa.
46
' Pokuao je da govori
i Mihajlo kundri, brat Petrov, ali se zaplakao i zamuknuo.
tab Krajinske divizije (do tada tab partizanskih odreda Bosanske krajine)
povodom smrti Petra kundria izdao je posebno saoptenje u kojem se govo-
rilo o zaslugama i doprinosu Petra kundria razvoju ustanka, i o njegovoj po-
gibiji. Dostavljeno je svim jedinicama sa naredbom da se objavi i proita parti-
zanima. Bilo je to prvo ovakvo saoptenje (komunike) taba Krajinske divizije.
tab Krajinske divizije 7. oktobra 1941. godine donio je i odluku kojom je
Partizanski odred Jelainovci dobio naziv Partizanski odred Petar kundri,
u spomen na hrabrog komandanta.
47
'
b) Unitenje taba 11. domobranske pukovnije
Neprijatelj je 25. septembra 1941. godine krenuo u napad cestom Biha -
Ripa - Ripaki klanac - Vrtoe - Kulen Vakuf i likom stranom preko Dreno-
vae prema Donjem Lapcu, i 29. septembra uao u naputeni Kulen Vakuf. Tih
dana je intenzivnije komunicirao cestom Biha - Vrtoe - Kulen Vakuf, pa je
oko Jovani s grupom partizana iz Like organizovao zasjedu na ovki. Treeg
oktobra od Vrtoa na Kulen Vakufu najprije je naila neprijateljeva prethodnica,
koja se kretala pjeice. Jovani je naredio da se propusti, i da se ekaju kamion
i automobil, koji su se pojavili nakon pjeadijske kolone. Kada su stigli naspram
zasjede, na njih je iznenadno otvorena pukomitraljeska i puana vatra, pa su
se vozila survala pored ceste. U automobilu su bili pukovnik Ivan Matagi, ko-
mandant 11. domobranske pjeake pukovnije, bojnik Veber i ofer, a u kamio-
nu pored vojnika, tri oficira i tri podoficira iz taba pukovnije.
48
' Svi su poginuli,
jedino je bojnik Veber kome je pukomitraljeski rafal slomio obje noge jo da-
vao znake ivota. Zaplijenjeno je njihovo oruje i mnoga dokumenta meu ko-
jima i plan za napad na partizane na ovom podruju, i u susjednoj Lici. Pri kraju
borbe na poprite je stigao i Nikola Vojvodi sa borcima Orakog brda. Zasjeda
na Covki bila je posljednja borba likih partizana u 1941. godini na teritoriji Bo-
sanske krajine.
Saznavi ta neprijatelj namjerava, partizani su postavili zasjedu u Klenovcu
kod Borievca, saekali ga, potukli i natjerali u bjegstvo preko likih brda i uma
prema Bihau.
49
' Na Covki i u Klenovcu uniten je tab 11. pjeake domobran-
ske pukovnije i razbijene njegove jedinice. Od toga dana sve do etvrte nepri-
jateljske ofanzive ustako-domobranske snage nisu ozbiljnije napadale od Biha-
a, ni preko Lapca, ni preko Ripa, pa je ovo podruje bilo slobodno. Kratko vri-
jeme boravie na ovom prostoru italijanske trupe (Vrtoe, Ripa), ali e se brzo
i one povui u vee gradove - Biha, Bosanski Petrovac i druge.
46) Kazivanje Duka Josipovia autoru, 4. dec. 1977. godine.
48) Isto, knj. 2, str. 633-636.
49) Petar M. Radoevi, Borba na Covci, Zb. PETROVAC, knj. 2, str. 540.
c) Zarobljavanje komandanta dobrovoljake domobranske pukovnije
Grupa boraca Radikog gerilskog odreda pregovarala je 2. oktobra 1941. sa
domobranima kod prvog tunela od Krupe prema Bihau. Saznavi za to, Ale Ter-
zi, politiki radnik, pokuao je da uspostavi kontakt s domobranima, kako bi
na njih djelovao da preu u partizane, ili da bar predaju oruje i municiju. Ale
Terzi, Dane Uzelac i Nikola Santra (koji je prethodnog dana razgovarao s do-
mobranima), spustili su se do Une. Samo to su zapoeli razgovor sa domobra-
nima koji su bili na lijevoj obali Une, od Krupe je naiao voz, iz kojeg su izala
dva oficira i zapodjela razgovor sa Terziem i njegovim drugovima. Tada su sili
i mnogi borci sa poloaja iznad Brine.
Cim su se vratili u selo, Terzi je poslao izvjetaj Danku Mitrovu, koji je tog
dana bio u Jelainovcima na sahrani poginulog Petra kundria. Mitrov je od-
mah krenuo u Radi, a Konjiki vod je ve neto prije odjurio u istom pravcu.
Narednog dana, 4. oktobra, Danko Mitrov se sa Alom Terziem i mnogim bor-
cima partizanskih odreda Veliki Radi i Mali Radi, i u pratnji Konjikog voda,
spustio na cestu pored Une. Dolo je nekoliko domobranskih oficira, pa im ie
Danko Mitrov objanjavao ciljeve narodnooslobodilake borbe, rekavi . . . da
naa borba nije ni protiv Hrvata ni protiv Muslimana, ve protiv faista i njihovih
slugu, a kao dokaz za to je naveo da meu nama ima i Srba, i Hrvata i Muslima-
na .. .
50)
Mitrov je uspio da ubjedi ove domobranske oficire da dovedu svog ko-
mandanta generaltabnog oficira Stjepana Nojbergera, komandanta Dobrovo-
ljake domobranske pukovnije. Oni su otili u Bos. Krupu, i ubrzo je automo-
bilom u Vuijak stigao potpukovnik Nojberger sa enom, sa dvojicom oficira sa
kojima je ve razgovarano, sa jo jednim kapetanom, i podoficirom koji je vozio
motobicikl. U kui Mile Damjana koria u Vuijaku, Danko Mitrov je razgova-
rao s potpukovnikom Nojbergerom, ija je pukovnija bila dobrovoljaka, i ovim
borbama na Unskoj pruzi spremala se za odlazak na istoni front.
51
' Mitrov je
predloio i nekoliko konkretnih zadataka. Potpukovnik Nojberger se nije od-
mah izjasnio, poto je morao da se konsultuje sa saradnicima u svom tabu. Po-
tom su izali iz kue. Kada je Nojberger poao ka automobilu, Danko Mitrov je
izvadio pitolj i upravio ga na potpukovnika, a partizani svoje oruje na ostale
oficire i podoficire, pa su ih razoruali i krenuli u Radi. Mitrov je sa Nojberge-
rom i njegovom enom poao ka tabu u Majki-Japri, a ostali domobranski ofi-
ciri i podoficiri, su poslije nekoliko dana otili u Bosansku Krupu.
52
'
Narednog dana tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu izdao je drugi
komunike (saoptenje) kojim obavjetava borce i narod da je zarobljen domob-
ranski potpukovnik, komandant Dobrovoljake domobranske pukovnije i etiri
oficira, jedan podoficir i potpukovnikova ena.
53
'
Cim su saznali da je zarobljen potpukovnik Nojberger, ustake vlasti u No-
vom su uhapsile sve partizanske porodice kao taoce. To su uinile i ustake vlas-
ti u Banjoj Luci, hapsei, prije svih, porodice onih partizana koji su bili u zatit-
nici taba Danka Mitrova (porodice Rudija Kolaka, Duanke Kovaevi, Brane
Lastria, Drage Langa).
U meuvremenu, Danko Mitrov je uticao na Nojbergera da prihvati neko-
liko konkretnih zadataka. U tom cilju je inscenirano njegovo bjekstvo iz zarob-
ljenitva. Da bi se imao uvid u rad Nojbergera, i s niim odravala veza, komunista
Avdo uk, ak uiteljske kole, obuen kao podgrmeki seljak, pod imenom
Mile Babi, poao je sa njim u Bosanski Novi poto mu je omoguio bjegstvo
i spasio. Meutim, ubrzo su Avdu uka prepoznali neki Novljani, pa se morao
50) Ale Terzi, Zarobljavanje potpukovnika Nojbergera, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 147-148.
51) Hamdija Omanovi, Avdo uk u tabu neprijateljske pukovnije, isto, knj. 2, str. 293.
52) Ale Terzi, n. l., str. 149.
uz pomo partijske organizacije iz grada vratiti na slobodnu teritoriju. Nojber-
ger ipak nije uspio prebaciti ugovoreno oruje u slabo uvani magacin u Rudi-
cama, ve je izvrio neku sabotau zbog koje je otkriven, uhapen, odveden u Za-
greb, osuen i objeen.
54
'
d) Zauzimanje neprijateljevog uporita u Ripu
U Ripu je bila jedna ojaana domobranska eta od oko 200 vojnika, 20 oru-
nika i desetak naoruanih civila, mjesnih ustaa. Na Ripakom klancu imali su
svoje borbeno obezbjeenje.
Na poloajima oko Ripa nalazili su se partizanski odredi Teoaka (pod ko-
mandom Gojka Doenovia), Lipe (Saje Grbia), Doljana (Rade Blanua), Hrga-
ra (Jove eve), Raia (ure Vunjaka) i Grabea (ure Pepia). Slavko Rodi je
u septembru 1941. godine u ime taba Drvarske brigade doao na podruje pre-
ma Bihau da bi usmjeravao aktivnost bihakih partizanskih odreda.
55
' Sa Ro-
diem su na Ripa doli s petrovakog sreza: Krnjeuki i Voenjiki odred, oba
sa 25-30 naoruanih boraca i 3 pukomitraljeza. Teoarski, Hrgarski, Doljanski
i Lipski odred imali su po 10 do 15 vojnikih i 5-6 lovakih puaka, i ukupno 3
pukomitraljeza, dok je Raiki odred imao 5, a Grabeki 6 vojnikih puaka.
Partizanske jedinice koje su napadale na Ripa ukupno su imale oko 130-160 na-
oruanih boraca pukama, 6 pukomitraljeza i preko 150 roguljaa.
Radi organizovanja napada, Slavko Rodi je 4. ili 5. oktobra odrao sastanak
u Gorjevcu, u kui ora Matijevia, kojem su prisustvovali: Gojko Doenovi,
Sajo Grbi, Rade Blanua, Jovo evo, Pavle Maanovi, uro Vunjak, i jo neki
komandiri ostalih odreda. On je detaljno obrazloio plan napada i raspored je-
dinica: like jedinice pod komandom Stojana Matia izvrie napad sa zapadne
strane i lijeve obale rijeke Une, odredi Bosanskih Doljana, Lipe, Teoaka i Gor-
jevca napae s pravca Gorjevca preko Ripakog klanca, odredi Hrgara i Gra-
bea sa istone strane Ripa, a Krnjeuki i Voenjiki odred sa sjeveroistoka
preko Runjia i Bijelog Brda, desnom obalom Une, uzvodno prema Ripu. Me-
utim, oko ponoi 6/7. oktobra Stojan Mati je izvijestio da ne moe da uest-
vuje u napadu na Ripa, jer njegove jedinice vode ogorene borbe s ustaama
i domobranima koji nastoje da se probiju preko Drenovae na Skoaj i u Biha.
Slavko Rodi je, ipak, odluio da se krene u napad, bez obzira to liki ustanici
u njemu ne mogu uestvovati.
56
'
Napad na uporite u Ripu izvren ie u zoru 7. oktobra 1941. godine. Samo
to je otvorena snana vatra, borbeno obezbjeenje na Ripkom klancu je otje-
rano. Partizanske jedinice su stezale obru sa svih strana izuzev od Lohova, ali
se s te strane nalazila iroka rijeka Una. Nakon borbe koja je trajala neto vie
od jednog sata, partizani su zauzeli mjesto. Domobranska eta je pobjegla ces-
tom i niz obalu Une za Biha, dok se manji dio ustaa, andarma i domobrana
prebacio na lijevu obalu Une, i preko Golubia pobjegao u Biha.
U ovoj borbi zaplijenjena su 4 mitraljeza, od kojih dva neupotrebljiva, 5-6
pukomitraljeza i oko 50 vojnikih puaka. U borbi je poginuo samo pukomit-
54) S Nojbergerom je postignut sporazum o tome da e u jedan magacin u Rudicama dopremiti ne-
koliko stotina puaka, vie mitraljeza i, eventualno, dva minobacaa s municijom za ova orua,
a da e magacin osigurati minimalnim obezbjeenjem kako bi partizani lako nonim napa-
dom otjerali domobrane i doli do naoruanja. Najberger se u poetku nekao, ali je ipak pri-
stao, ak je i potpisao pismenu obavezu, koju je sauvao Danko Mitrov. Osim toga, obeao je
da e po dolasku u Bosanski Novi svojim potinjenim jedinicama narediti da ne napadaju na
slobodnu teritoriju, to je i uinio. (H. Omanovi, n. l., str. 293).
55) Izvjetaj Vrbaskog divizijskog podruja od 14. X 1941. (Zbornik IV, knj. 2, str. 289, i Savo Popovi,
n. l., str. 818-819).
56) uro Vunjak, Ustaniki dani u Ripu, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 851.
raljezac Hrgarskog odreda urad Mihajlovi, a ranama je podlegao Vujo Besla
iz Doljanskog odreda. Teko ranjen bio je i Stevan Blanua.
Da bi onemoguili neprijatelju da u Ripu dri jau posadu, prema unap-
rijed dobivenom zadatku gerilski odredi su potpuno spalili ovo uporite, a zatim
se, prije intervencije neprijatelja iz Bihaa, povukli u okolna sela.
57)
Nakon prodora Italijana u Grahovo, Drvar i Otrelj, poslije Kulen Vakufa,
Ripa je bio najvea varoica koju su partizani sa ovog podruja oslobodili. Od-
redi su potovali nareenje Slavka Rodia da odnos prema muslimanskom i hr-
vatskom stanovnitvu u Ripu bude prijateljski. Rodi je radi toga pred akciju
izvrio odreene vojnike, ali i politike pripreme skoro u svim odredima. Me-
utim, neki borci iz Vodenice i Krnjeue koji su doli na poloaje neposredno
pred akciju, uhvatili su pet-est civila Muslimana i ubili ih, meu njima i dvojicu
seljaka koji su prvih dana ustanka uspostavili vezu i stalno je odravali sa usta-
nicima iz sela Hrgara, inei im usluge.
58
'
Borci su ostalim Ripanima dozvolili da odu u Biha i ponesu sve to mogu.
Istog dana neprijateljeve snage iz Bihaa zauzele su izgorjeli Ripa, ostav-
ljajui u njemu, na Otoci, jau posadu.
e) Izlazak u partizane Ivana Oroza, domobranskog narednika
U Rudicama je ef eljeznike stanice bio Ki, Hrvat, poten ovjek kojeg su
seljaci okolnih sela veoma cijenili. Imao je kerku Irenu, omladinku, koja je do
rata aktivno radila u Seljakom kolu zajedno sa omladincima i omladinkama
Rudica, aavice i susjednih sela. Kada su ustanici krenuli na Rudice, pridruila
im se Irena sa porodicom, i povukla se sa njima u aavicu.
Nekoliko dana kasnije, kada je naputen ustaniki front prema Rudicama
i Novom, porodica Ki se vratila u Rudice, kao i mnogi drugi. Uskoro su ustae
stigle u Rudice, pohvatali mnoge seljake i pobili preko 70 ljudi. Tom prilikom
je ef eljeznike stanice Ki sakrio veu grupu Srba u jedan prazan stan i pod-
rum stanine zgrade, i tako ih spasio. Nakon nekoliko dana ustae su uhapsile
Irenu Ki i sprovele u Novi, ali je na intervenciju nekih graana osloboena po-
slije sedam dana.
Ubrzo se u Rudicama smjestio jedan domobranski vod kojim je komando-
vao rezervni vodnik Ivo Oroz, pekarski radnik iz Siska. Irena Ki je s njim poela
sve otvorenije razgovarati, sa namjerom da preko njega doe do oruja, municije
i podataka za partizane. Oroz je pristao na saradnju sa partizanima, pa je uskoro
dolo do sastanka izmeu Milana Liine i Ive Oroza. Oroz je pristao da pripremi
svoje domobrane za prelazak u partizane. Narednih dana razgovarao je sa skoro
svim domobranima, i dosta ih je prihvatilo da s njim pou u partizane. Meutim,
svi su se u posljednjem trenutku pokolebali. Tada su Ivo Oroz i Irena Ki odluili
da sami preu na osloboenu teritoriju. Kada su se 8. oktobra 1941. oko tri sata
poslije podne svi domobrani okupili oko voza koji je stigao iz Bihaa, Ivo Oroz
je uzeo torbicu sa oko 500 puanih metaka, nekoliko bombi i svoju puku, dok
je Irena Ki otila na sprat stanine zgrade gdje nije bilo domobrana i uzela pu-
komitraljez. Neprimjeeni su preli brisani prostor oko stanine zgrade, nali se
u kukuruzima, a potom u umi. Ubrzo su naili na partizansku patrolu koja ih
je odvela u Rujiku. Mnogi Ruianci, kao i borci Novskog voda, okupili su se
oko Irene i Ive, radosni to su izali u partizane i jo vie to su donijeli puko-
mitraljez, puku i oko 500 metaka.
57) uro Vunjak, n. l , str. 852; Savo Popovi, n. l., str. 819; Stevan Blanua, Lijeili su me Talijani,
Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 359.
58) Dedu i Alu Runia pobio je negdje u Grmeu Krnjeuki gerilski odred Laze Atlagia. (S. Popo-
vi, n. l., str. 821.)
Milan Liina je Irenu Ki i Ivu Oroza odmah odveo u Majki-Japru, u tab
Krajinske divizije, gdje su komandantu Danku Mitrovu ispriali sve to su znali
o neprijatelju u Bos. Novom i du eljeznike pruge Novi - Otoka. Irena Ki je
rasporeena na politiki rad u pozadini, a Ivo Oroz u Novski vod. Ubrzo su oboje
primljeni u lanstvo KPJ. Ivo Oroz je sredinom 1942. postao politiki komesar
ete 4. bataljona Prvog KNOP odreda, a krajem iste godine politiki komesar 4.
bataljona 6. krajike NOU brigade.
59
'
f) Napad na neprijateljeve strae u Gorici, Naprelju, Fajtovcima
i Gornjem Kamengradu
U toku septembra i oktobra 1941. godine u sela Gorice, Naprelje, Fajtovce,
Gornji i Donji Kamengrad vratile su se brojne porodice Muslimana i Hrvata da
sakupljaju ljetinu i obrauju polja. S njima su dole ustake i andarmerijske pat-
role i grupe, i povremeno se sukobljavale s partizanima.
Drugom polovinom oktobra, na poloajima oko ovih sela, nalazili su se bor-
ci Palanskog odreda, Odreda Smoljanaca iz 4. sanske ete, Voda Petrovana i Dr-
varske ete. Komandiri ovih jedinica odluili su da zajedniki napadnu na ustae
i orunike i istjeraju ih iz sela. Akcija je izvedena 20. oktobra 1941. godine.
Borci Palanskog odreda i Odreda Smoljanaca najprije su napali na Goricu,
Naprelje i Fajtovce. Pod pritiskom partizana, neprijatelj se poeo povlaiti, naj-
prije iz Gorice, potom iz Naprelja i na kraju iz Fajtovaca.
601
Sa njima je prema Sa-
nskom Mostu polo muslimansko i hrvatsko stanovnitvo. Cim su partizani upa-
li u Gorice, poeli su da pale kue, to se brzo prenijelo i na Naprelje i Fajtovce.
Tog dana zapaljene su mnoge kue i gospodarske zgrade. Paljenja naselja takvog
obima nije bilo na ovom podruju od poetka ustanka.
Drvarska eta i Vod Petrovana imali su zadatak da u isto vrijeme napadnu
neprijatelja u Gornjem Kamengradu. Borci su u napad krenuli u samo svitanje,
ali ih je jaka vatra zaustavila u nastupanju. Tada se vei dio Drvarske ete, s ko-
mandirom Milom Kecmanom, uputio prema ve naputenim Fajtovcima, a u
napadu na Kamengrad ostao je samo manji dio ete, s politikim komesarom
Simom Tadiem, i Vod Petrovana, koji su, nakon nekoliko sati borbe odustali
i povukli se uz rijeku Bliju prema Naprelju i Fajtovcima. U ovoj borbi partizani
su imali nekoliko ranjenih, od kojih je Branko Malbai bio tee ranjen, pa su
ga drugovi jedva uspjeli izvui.
Orunici iz Gornjeg Kamengrada zatraili su od garnizona iz Sanskog Mosta
pomo. Italijani su uputili samo etu biciklista, koja je dola do Donjeg Kamen-
grada, tu saekala no i vratila se u grad. Zbog toga su orunici u svojim izvje-
tajima o ovim borbama optuivali Italijane da su krivi to su sela Gorice, Napre-
lje, Fajtovci i Kisak tada popaljena i naputena.
61
'
Dva dana nakon napada na neprijatelja u selima Gorice, Naprelje, Fajtovci
i Gornji Kamengrad, Konjiki vod je samostalno napao na ustako uporite u
Modroj, ne traei niiju saglasnost, niti podrku. U selu je bilo svega osam ustaa
i dva andarma.
62
' Petar urainovi, komandir Konjikog voda, najprije ih je
pozvao da se predaju ili e biti uniteni a selo spaljeno. Ustae su odgovorile
kratkim rafalima i puanom paljbom. Konjanici su ostavili konje i poli najuri.
Odmah su poeli da pale sijena i kue najblie Lipniku, a onda i ostale.
63
' Sta-
59) Irena Ki - alo, s domobranskim vodni kom u partizane, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 701-706.
Ivo Oroz je poginuo na sremskom frontu kao oficir NOVJ.
60) Arhiv VII, k. 213, br. reg. 23/ 5-2.
61) Isto. -i
62) Izvjetaj 3. oru. pukovnije od 23. okt. 1941. (Arhiv VII, k. 152. br. reg. 11/1-1).
63) Boko urainovi, Konjika eta, Zb. PODGRME knj. 2, str. 111.
novnitvo sela Modre je na brzinu potovarilo stvari u kola ili na konje i izbjeglo
preko Kalendera, kroz irkie, Okre i Kamengrad u Sanski Most.
Poto su zapalili mnotvo kua u Modroj, konjanici su upali u Kalendere i
tu spalili dosta domova, iz kojih su Muslimani pobjegli u Sanski Most, im su
vidjeli da bjee Modrani i da Modra gori.
Paljenje ovih sela je ukazalo na teinu situacije koja bi mogla ozbiljno da ug-
rozi razvoj NOB na ovom podruju, ukoliko bi se vojne akcije tako zavravale.
64
'
Ustae su kasnije saznali da ih je napala mala grupa ustanika, pa su uz po-
mo domobranske jedinice iz Sanskog Mosta izvrili ispad prema Upniku i Lu-
ci-Palanci. Prodrli su do Fajtovaca i zapalili srpske kue u Husinovcima, Umci-
ma i Fajtovcima. U selu Lukavica zapalili su oko 30 kua, a nekoliko i u Koprivni.
Tek na poloajima izmeu Fajtovaca i Gorice, borci Palanskog odreda i Odreda
Smoljanaca doekali su i odbili ustae, koji se poslije toga povlae u Okre i Gor-
nji Kamengrad, i u njima pojaavaju posade. Za vrijeme ove borbe stanovnitvo
iz Lukavice je izbjeglo u ume prema Slatini, u Duboki do, Paljevine i druga
mjesta.
Protjerivanje ustaa i orunika iz Gorice, Naprelja, Modre, Kalendera i Faj-
tovaca omoguilo je da partizani ubrzo stvore uporite na Borku, odakle su na-
rednih mjeseci poduzimali akcije prema Kamengradu i Husimovcima i prema
selima oko ceste Sanski Most - Prijedor i Sanski Most - Stari Majdan. Sada se
granica slobodne teritorije premjeta od Okanove bukve i sa zapadne ivice Ho-
tiraja na Gajidik, ujelo, Staru kavanu i Markelia brdo, gdje su postavljene par-
tizanske strae. Sela Lukavice i Podvidaa su osloboena i postala sastavni dio
podgrmeke slobodne teritorije. Neprijatelj je sada drao poloaje na Rukovcu
i sa njih je ee otvarao vatru prema selu Podvidai.
g) Napad na ustako uporite u Kljevcima
U Malovanu, zaseoku Kljevaca, rojnik Pero Juri pod ijom komandom je
bilo esnaest naoruanih ustaa, vrio je esto ispade prema Dabru i drugim se-
lima, odvodei iz njih ljude na stratita. U namjeri da kazni ustae i njihovog za-
povjednika, grupa boraca koje su predvodili Rade Brki iz Jelainovakog od-
reda i Nikola Peanac iz 2. voda Odreda Volga, 22. oktobra u podne napali su
najprije na uporite u Malovanu, ali poto taj napad nije donio oekivani rezul-
tat, dogovoreno je da se napadne posada u selu Kljevci, i da u akciji uestvuje
itava Drvarska eta, oba voda Odreda Volga i Jelainovaki odred.
65
'
U Kljevcima je bilo 45 domobrana, petnaest naoruanih ustaa i tri oruni-
ka. Pred zoru 25. oktobra, nakon to je tokom noi pao slab snijeg, partizani su
krenuli u napad: grupa Rade Brkia na desnom krilu i vod Nikole Peanca na
lijevom krilu, razvijeni u streljaki stroj, napali su na uporite u Malovanu, a Dr-
varska eta i 1. vod Odreda Volga, na zaseok Tadie. Preplaeni brojnou par-
tizana i silinom njihovog napada, ustae i domobrani iz Malovana pobjegli su u
donji dio sela Kljevaca, traei pomo od italijanskog i domobranskog garnizona
u Sanskom Mostu. Kada su se ustae i domobrani povukli, sa njima je polo hr-
vatsko i muslimansko stanovnitvo iz sela. Preli su preko rijeke Sanice u sus-
jedno Vrhpolje. U Kljevcima su ostale samo srpske porodice, uglavnom ene i
djeca, poto su mukarci i mladii u najveem broju pobijeni poetkom avgusta,
a drugi izbjegli na slobodnu teritoriju, veinom u partizanske jedinice.
Na poziv za pomo, ubrzo je iz Sanskog Mosta stigla eta domobrana, koja
je zajedno sa posadom u selu uspjela da zaustavi nadiranje partizana, i potom
64) Pero Moraa, u Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, isto, knj. 3. str. 85.
65) Kazivanje Rade Brkia autoru 31. jula 1975.
ih odbaci prema Dabru i umi Mirkovai. Borba je trajala od 5 do 11 sati prije
podne.
Zajedno sa pristiglom domobranskom etom, u Donje Kljevce je doao i od-
red Italijana koji nije stupio u borbu, ve se brzo vratio u Sanski Most. U pro-
tivnapadu domobranske ete i zateenih domobrana, ustaa i andarma, zarob-
ljen je borac Milan Mrda dok je palio kue. Domobrani su ga otpremili u Sanski
Most, gdje su ga odmah preuzeli Italijani, jer je, navodno, komandant njihove di-
vizije elio da se uvjeri da meu utanicima ima i onih koji na odjei nose crvenu
komunistiku zvijezdu. Trebalo je da Mrda bude sproveden u Knin,
66
meutim,
odveden je u Drvar, gdje je poslije sasluanja puten, pa je ubrzo doao u svoje
selo. Ovo putanje na slobodu bilo je dio smiljene politike okupatora, Italijana,
koji su ovakvim postupcima eljeli da razbiju jedinstvo ustanika i naroda, i tako
ugue ustanak. Podravajui u nekim krajevima Hrvate i Muslimane, a u drugim
Srbe, prikazivali su se njihovim zatitnicima.
Odbijanje Italijana da jaim snagama interveniu u Kljevcima, izazvalo je
protest lokalnih ustakih i domobranskih ustanova i komandi. Zbog toga je Ko-
tarsko predstojnitvo u Sanskom Mostu 26. oktobra uputilo protest Ministar-
stvu unutranjih poslova NDH u Zagrebu, navodei da . . . od kako su doli Ta-
lijani izgorijelo je sedam sela i to est muslimanskih i jedno katoliko.
67
'
Nakon dolaska pojaanja domobranima u Kljevce i zavretka borbe, izbjeg-
lo stanovnitvo se vratilo kuama. Tada je u kljevakoj koli locirana domobran-
ska eta, dok su ustae napustile Malovan. Domobrani su svakog jutra, iz kole
slali tri grupe na izvianje i na poloaje za odbranu sela: jednu u zaselak Kara-
novia, drugu na Smajino brdo, i treu (od oko sedamnaest vojnika) u pravos-
lavnu crkvu ovog sela.
h) Prelazak domobranskog porunika Beluhana u partizane
Rezervni domobranski porunik, inenjer agronomije Vladimir Beluhan na
dunosti u Sanskom Mostu, odluio je da, ne ekajui vezu, prevede itav vod
kojim je komandovao u partizane. Iako je pripadnicima ilegalne grupe u San-
skom Mostu najavio odlazak u partizane, bez vrsto ugovorenog termina je iz
grada krenuo 28. oktobra 1941. godine prema Dabarskoj peini i vrelu Dabra,
raunajui da e se susresti s partizanima, sporazumjeti i organizovati da itav
vod bez borbe i otpora pree k njima.
Kada su partizanski izviai javili da od Sanskog Mosta preko Brajia Ta-
vana ide neka domobranska jedinica, da se sputa prema peini, vei dio boraca
je vie peine postavio zasjedu. Imali su vremena da se neprimjeeni rasporede.
Ne znajui ta domobrani hoe, partizani su ih navukli u zasjedu, i iznenadno ot-
vorili vatru. Domobrani nisu odgovorili vatrom, jer im porunik to nije koman-
dovao, pa su bjeali nazad u Do i prema Brajia Tavanu, odnosno, prema Sa-
nskom Mostu, a seljaci su im vikali ostavite puke! Nekolicinu su zarobili. Neki
borci su im presjekli odstupnicu preko Brajia Tavana, i zarobili nekolicinu.
Porunik Vladimir Beluhan je saekao partizane i izjavio da im prelazi, sa
vodom kojim komanduje. Tada se vidjela zabluda. Da partizani nisu odmah ot-
vorili vatru, rezultat je mogao biti povoljniji. Tom prilikom zarobljeno je dvade-
setak domobrana, zaplijenjeno dvadeset puaka, dva pukomitraljeza i neto rat-
ne opreme. Od domobrana je oduzeta vojna odjea, data im civilna, seljaka, i
svi su dva dana kasnije preko Brajia Tavana stigli u Sanski Most.
67) Isto, k. 236, br. reg. 23/2-3.
Porunik Vladimir Beluhan je upuen u komandu Sanske partizanske ete,
kasnije u tab 4. bataljona Slobode. Odatle je prvom polovinom novembra
1941. rasporeen na dunost nastavnika vojne obuke na vojnopolitikom omla-
dinskom kursu u Srednjem Duboviku.
68
'
Vlasti NDH u Sanskom Mostu nisu znale daj e porunik Beluhan poveo svoj
vod u partizane, ve su smatrali da je . . . iz nedovoljne opreznosti opkoljen i
zarobljen, da su ga partizani zadrali u ropstvu, a domobrane pustili na slobo-
du.
69
'
68) Vladimir Beluhan Vlado, do mobilisanja u domobranstvo radio u Poljoprivrednoj oglednoj i po-
kusnoj stanici u Zagrebu. Po dolasku u Sanski Most kao komunista uspostavio je vezu sa ile-
galnom organizacijom NOP-a u gradu. Prvi izlazak domobrana na teren iskoristio je za odlazak
u partizane. Iz Podgrmea je u proljee 1942. godine preao u Baniju, gdje je postao komandir
ete u Banijskom NOP odredu. Teko ranjen u napadu na Bosanski Novi, umro je od gangrene
u partizanskoj bolnici u Samarici, 7. jula 1942. godine.
69) Arhiv VII, fond NDH, k. 143. br. reg. 41/4-1.
VIII Prvi krajiki narodnooslobodilaki
partizanski odred oktobar-decembar 1941.
1. Druga reorganizacija partizanskih jedinica
(oktobra-decembra 1941. godine)
N
akon dvoipomjesenog uspjenog razvoja ustanka irom Jugoslavije,
Josip Broz Tito, generalni sekretar CK KPJ i komandant Glavnog taba
NOP odreda Jugoslavije, naputa Beograd i prelazi na slobodnu teritoriju zapad-
ne Srbije. Tada se zakazuje i odrava 26. septembra 1941. godine u Stolicama, ne-
daleko Krupnja, savjetovanje, na kojem su bili najvii vojni i partijski rukovodio-
ci narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije. Na savjetovanju je odlueno da
treba prii stvaranju veih slobodnih teritorija i formiranju vojnih jedinica jedin-
stvenih za itavu Jugoslaviju - narodnooslobodilaki partizanski odred (NOPO),
kakvi su ve postojali na podruju Srbije. Prema toj odluci, eta treba da bude
osnovna vojna jedinica, i da ima 80-120 boraca, u eti da budu 2-3. voda, 3 3-4
ete da ine bataljon, a 2 do 4 bataljona - NOP odred. Na elu NOP odreda i ba-
taljona treba da stoje tabovi u ijem sastavu su: komandant i politiki komesar,
i njihovi zamjenici. Komandu ete ine komandir i politiki komesar, i njihovi
zamjenici, a u vodovima su vodnik i politiki delegat voda. Glavni tab NOPO
Jugoslavije se reorganizuje u Vrhovni tab NOPO Jugoslavije, a tabovi u pokra-
jinama (Srbiji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedo-
niji) postaju glavni tabovi NOP odreda Odlueno je da se stvaraju i organi nove
vlasti na slobodnoj teritoriji, okruni komiteti KPJ i da razvijaju politiki rad u
narodu. Zakljueno je da je neophodno vriti vojnu obuku sa borcima, jaati dis-
ciplinu, razvijati obavjetajnu slubu i na osloboenoj i na neosloboenoj teri-
toriji, i, naroito, razvijati partijsko-politiki rad."
Na osnovu zakljuaka ovog savjetovanja, kojem su prisustvovali i predstav-
nici rukovodstva NOP Bosne i Hercegovine, Pokrajinski komitet KPJ i Glavni
tab NOP odreda Bosne i Hercegovine su donijeli odluku da se na podruju Bo-
sanske krajine formiraju tri partizanska odreda:
Prvi krajiki NOP odred za podruje Grmea (srezovi: Sanski Most, Bosanski
Novi, Bosanska Krupa i Biha), i za ostala krajika podruja Drvarske brigade
(Drvar, Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo i Glamo);
Drugi krajiki NOP odred za podruje Kozare, odnosno, za teritoriju izmeu
rijeka Sane, Une, Save i Vrbasa, i
Trei krajiki NOP odred za podruje Janja, Pljeve, Jajca, Mrkonji-Grada,
Ribnika, Manjae i centralne Bosne.
2
*
1) Pero Moraa, Jugoslavija 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1971, str. 479-489.
2) Teritorija odreda rekonstruisana je pomou dokumenata iz kojih se vidi gdje su djelovale njihove
jedinice, a za Prvi KNOP odred jo i na osnovu kazivanja Ljube Babia 23. nov. 1978. godine (arhiv
autora).
2. Formiranje Prvog KNOP odreda
Da bi sproveo nove direktive, lan Pokrajinskog komiteta KPJ uro Pucar
Stari ponovo izlazi iz Banje Luke, odakle je ilegalno rukovodio ustankom u Bo-
sanskoj krajini, dolazi na slobodnu teritoriju juno od Banje Luke, i sa efketom
Maglajliem,
3
' preko Manjae 12. oktobra 1941. godine stie u Ribnik.
4
' Potom
produava na podruje Drvara, u Prekajske uvale, gdje zatie tab Drvarske bri-
gade i veu grupu lanova KPJ, istaknutijih komunista koji su bili na raznim ru-
kovodeim dunostima u jedinicama Drvarske brigade i na slobodnoj teritoriji,
koji su dan-dva ranije bili upravo odrali iri partijski sastanak, na kojem su sa
dosta kritinosti razmatrali novonastalu situaciju prodorom Italijana u Drvar,
na Otrelj, i u druga mjesta."
U kolibama u Prekajskim uvalama iznad Drvara, tab Drvarske brigade i
grupa istaknutijih komunista u iscrpnom razgovoru upoznali su uru Pucara sa
razvojem ustanka na ovom podruju i situacijom nastalom prodorom italijan-
skih trupa na slobodnu teritoriju i u Bosansko Grahovo, Drvar, Prekaju, Otrelj,
i sa reokupacijom itave tree okupacione zone. uro Pucar je potom saoptio
odluku o rasformiranju Drvarske brigade i Krajinske divizije, i odluku o formi-
ranju tri krajika NOP odreda. Prisutnima je saoptio da tab Prvog KNOP od-
reda sainjavaju: Ljubo Babi, komandant, Velimir Stojni, politiki komesar,
, Vojo Todorovi,
6
' zamjenik komandanta i dr Moni Levi,
7
' zamjenik politikog
komesara. Istovremeno im je saoptio da tab Prvog KNOP odreda treba da se
s drvarskog podruja prebaci na sektor Grmea, gdje~e~saaT5iti teite borbi,
i gdje je ustanak u razvoju, pa prisustvom taba Odreda taj razvoj treba pomoi
i usmjeriti. Poto e uro Pucar produiti na sektor Grmea, javie kada tab
Prvog KNOP odreda treba da se prebaci na grmeko podruje, a dotle novi tab
treba da izvri sve pripreme za prebacivanje taba i pritapskih dijelova (bolni-
ca, intendantura, i dr.). uro Pucar je tada saoptio Kosti Nau da ga pozivaju
u Glavni tab NOP odreda Bosne i Hercegovine na Romaniju, pa je Nai ubrzo
krenuo na taj put.
Nakon dva-tri dana boravka u Prekajskim uvalama, uro Pucar je sa ef-
ketom Maglajliem i pratiocima otiao preko Bravska i Mijaice do Jelainova-
ca, u logor Jelainovakog partizanskog odreda (Sanske partizanske ete). Tu su
se tada susreli stari poznanici sa nekih radilita prije rata: uro Pucar, sada or-
t
anizator i rukovodilac ustanka u Bosanskoj krajini, i Nikola Srdi, sada koman-
ant logora Jelainovakog partizanskog odreda.
8
' Iskoriten je boravak ure
Pucara, pa je organizovan zbor boraca Partizanskog odreda Jelainovci i naroda
Jelainovaca i susjednih sela na Stoitima, vie kua Stania. uro Pucar Stari
je govorio okupljenom narodu i borcima o narodnooslobodilakoj borbi, o nje-
noi irini, daj e ustanak zahvatio mnoge krajeve porobljene Jugoslavije, o daljim
zadacima u borbi protiv okupatora i njihovih slugu. Njegove rijei i kazivanja su
unijeli veliku radost meu stanovnitvo i borce, iskreno pozdravljene poklicima
i potom dugo prepriane na seoskim skupovima i meu borcima. Bio je to prvi
politiki zbor odran u slobodnom selu Jelainovcima od poetka ustanka.
9
'
3) efket Maglajli, mainbravar, lan KPJ od 1932.
4) uro Pucar i efket Maglajli stigli su u Ribnik upravo na Miholjdan, 12. oktobra 1941. godine,
kada su Kovaevii slavili krsnu slavu. Kazivanje efketa Maglajlia 8. 11. 1978. (arhiv autora).
5) Kazivanje Ljube Babia, 23. nov. 1978, str. 1. i 2. (arhiv autora).
6) Vojo Todorovi, student iz Sarajeva, lan KPJ od 1934. godine, panski borac.
7) Dr Moni Levi, lijenik, kao lan KPJ vie godina bio je na robiji u Sremskoj Mitrovici odakle je
puten pred rat, doao u Drvar gdje mu je radila drugarica, i tu se zatekao u vrijeme priprema
i izbijanja ustanka.
8) Nikola Srdi je tada o uri Pucaru ushieno i najpohvalnije govorio borcima i narodu, kao o osv-
jedoenom revolucionaru i borcu za radnika prava. Kazivanje Zdravka Proia, 8. nov. 1978. (ar-
hiv autora).
9) Kazivanje Rade Brkia autoru.
Poto je proveo dan-dva u Jelainovcima, uro Pucar Stari je s pratnjom
preko Luci Palanke doao u Majki-Japru.
10)
U tabu Krajinske divizije su ga
upoznali sa vojnopolitikom situacijom na podruju Grmea, a on je lanovima
taba divizije saoptio odluku o rasformiranju divizije, brigada i bataljona, i for-
miranju tri krajika NOP odreda. Budui da su svi lanovi taba Krajinske di-
vizije rasporeeni na dunosti u druge krajeve, kao i veina iz zatitnice, to je
uro Pucar tih dana, uputio: Danka Mitrova na dunost komandanta Treeg
KNOP odreda; Branka Babia na Kozaru na dunost sekretara Okrunog komi-
teta KPJ za Kozaru; Teufika Kadenia Cinkaru na dunost lana Okrunog ko-
miteta KPJ Jajce; Rudija Kolaka na dunost sekretara Okrunog komiteta KPJ
Drvar, itd. Tada je saoptio odluku da se rasformira i tab 4. bataljona Slobo-
de, im na ovo podruje stigne novoformirani tab Prvog KNOP odreda.
Na savjetovanju u Stolicama zakljueno je da odredi imaju bataljone, ovi
ete, a ete vodove. Meutim, na ovom podruju nisu zadrani postojei bata-
ljoni, ve su rasformirani 1. bataljon Slobode na drvarsko-petrovakom pod-
ruju i 4. bataljon Slobode na grmekom podruju, niti su formirani novi.
Ovom drugom reorganizacijom seoski odredi su pretvoreni u vodove ili ete
(ako su bili veliki), a nekoliko vodova inili su etu, a eta sastav Prvog KNOP
odreda
uro Pucar Stari je tada u Majki-Japri odrao i sastanak sa grupom istak-
nutijih lanova KPJ grmekog podruja, i saoptio im odluku o formiranju Ok-
runog komiteta KPJ Biha (za grmeko podruje) i sastav komiteta.
11
*
Iz Majki-Japre uro Pucar Stari je javio tabu Prvog KNOP odreda u Pre-
kajske uvale da odmah krene na sektor Grmea.
12
*
U Majki-Japri uro Pucar Stari se zadrao dva dana i potom zajedno s Dan-
kom Mitrovim, Teufikom Kadeniem i io nekim borcima otiao u Ribnik. Na
tom putu ih je obezbjeivao Mile Da vidovi s grupom boraca
13
* Iz Ribnika su
E
jroduili u Mednu gdje su 31. oktobra 1941. godine odrali sastanak rukovodi-
aca ustanikih jedinica s podruja Mrkonji-Grada, Jajca, Janja i Pljeve. Pucar
je prisutnima saoptio odluku o formiranju Treeg KNOP odreda i sastav nje-
govog taba. U sastavu Treeg KNOP odreda ulazi i Ribniki bataljon, koji je do
tada bio u sastavu Drvarske brigade. uro Pucar je potom iz Medne krenuo na
Romaniju, gdje su se nalazili Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu
i Glavni tab NOP odreda Bosne i Hercegovine, a po njihovom pozivu.
a) Stab Prvog KNOP odreda na grmekom podruju
Po prijemu obavijesti da doe na grmeki sektor, tab novoformiranog Pr-
vog KNOP odreda je odmah u punom sastavu sa zatitnicom krenuo iz Prekaj-
skih uvala, pored Otrelja, preko Bravska i Mijaice. Krajem oktobra 1941. go-
dine stigao je u Jelainovce, gdje se smjestio u kue Mijata kundria i Mikajla
Dobrijevia, u kojima se zadrao dva-tri dana lanovi taba su odmah stupili
u kontakt s komandom Jelainovakog partizanskog odreda, komandom Sa-
nske partizanske ete i Petrom Vojnoviem, komandantom 4. bataljona Slobo-
de. Potom su preli u Luci-Palanku, u kuu Danie Tadia, razgovarali s ruko-
vodstvom partizanskog odreda Luci-Palanka i lanovima seoskog odbora. Po-
tom su produili u Majki-Japru, gdje su stigli najkasnije 5. novembra 1941.
10) Slobodan Marjanovi, Rastjera tab divizije a potkiva konja, anegdota u Zb. PODGRME U
11) Kazivanje oke Marana 24. nov. 1978. (arhiv autora).
12) Kazivanje Ljube Babia 29. novembra 1978. str. 3.
godine.
14)
tab se krae vrijeme smjestio u kui Jove Draia, a onda je preao
u zgradu osnovne kole u ukanoviima (Gornja Majki-Japra), gdje ostaje i-
tavu zimu, od proljea 1942. godine.
Po dolasku na grmeki sektor, tab Prvog KNOP odreda je odmah zakazao
konferenciju na koju su 7. novembra 1941. godine u Majki-Japru, u tab Odre-
da, doli rukovodioci iz taba 4. bataljona Slobode, komandi eta, i partijsko-
-politiki aktivisti.
15
' Nakon upoznavanja sa vojnopolitikom situacijom, koman-
dant Prvog KNOP odreda Ljubo Babi je saoptio da prestaje da postoji tab 4.
bataljona Slobode, da e komande eta biti direktno vezane za tab Odreda,
da Petar Vojnovi preuzima dunost operativnog oficira u tabu Prvog KNOP
odreda, da Branko opi odlazi na dunost u Partizanski obavjetajni biro (in-
formativni biro - POB),
161
Vojo Stupar na dunost komandira 1. krupske ete,
a Stojan Maki na dunost politikog komesara iste ete.
Tada je saopteno da e jedinice Prvog KNOP odreda djelovati na prostoru
koji su ranije pokrivale jedinice Drvarske brigade (bez podruja Ribnika), koje
Osnovna kola u ukanoviima, Majki Japra, gdje se od novembra 1941. do proljea 1942.
nalazio Stab 1. KNOP odreda (savremeni snimak)
14) Kazivanje Ljube Babia, 29. novembra 1978, str. 3.
16) POB - Partizanski obavjetajni biro, propagandna ustanova koja je izdavala listove i drugi pro-
pagandni materijal, emitovda radio vijesti, POB je bio smjeten u koli u Velikoj Rujikoj, ru-
kovodilac je bio Nikica Pavli.
pripada Treem KNOP odredu i bez likih partizana koji su uli u sastav Likog
NOP odreda.
Na konferenciji je saopteno da se u etama ukidaju seoski partizanski od-
redi, koji e se reorganizovati u vodove u sastavu eta, a ako im je brojno stanje
vee, onda se reorganizuju u ete. Istaknuta je potreba uvrivanja jedinica, da
u njima ostanu dobrovoljci, sposobni i odani narodnooslobodilakoj borbi.
Ovim je prekinuto sa dotadanjom praksom smjene boraca u jedinicama.
Ovom konferencijom zapoeta je druga reorganizacija partizanskih jedinica
na ovom podruju na osnovu zakljuaka Savjetovanja u Stolicama. Tako se do-
godilo da je tab 4. bataljona Slobode djelovao tek nepunih 20 dana.
Prilikom formiranja Prvog KNOP odreda poetkom novembra 1941. godi-
ne, saopteno je da u njegov sastav ulazi sedam partizanskih eta koje su od ra-
nije formirane, ili e se narednih dana formirati od ve postojeih seoskih od-
reda, i to: Drvarska, Petrovaka, Bihaka, Krupska, Novska, Prijedorsko-ljubij-
ska i Sanska.
Kada se prilo organizovanju Prvog KNOP odreda, zakljueno je da se
najprije za podruje svakog sreza formira po jedna eta, i otud i nj e sedam u po-
etku inilo Prvi KNOP odred. I septembarska direktiva je predviala da svaki
srez osnuje po jednu etu. Meutim, ubrzo su neki srezovi formirali po dvije i
vie eta, a sanski srez je ve tada imao dvije: Sansku i Ljubijsko-prijedorsku. Od-
red je polovinom decembra imao 8 eta, dok su samo na podruju Grmea tada
postojale etri: Sanska, Liubijsko-prijedorska, 1. i 2. krupska, a ostale na podru-
ju Petrovca, Drvara, Grahova i Glamoa.
U nekim srezovima, na primjer, bihakom i novskom jo nisu bile formirane
ete, ali su postojali odredi (u bihakom srezu 4 jaa i 2 manja seoska), od kojih
tek treba da se ete osnuju, to je uraeno do kraja decembra 1941. godine.
3. Organizovanje i reorganizacije eta na grmekom podruju
Grmeko podruje je obuhvatilo srezove: sanski, krupski, novski (podgr-
meki dio), bihaki i podruje Sanice kljukog sreza. Najprije je sprovedena
reorganizacija Sanske pa Ljubijsko-prijedorske, potom Kmpske, dok je u de-
cembru izvreno formiranje Bihake i Novske partizanske ete.
a) Reorganizacija Sanske partizanske ete
Sprovodei direktivu o organizovanju eta Prvog KNOP odreda, i Sanska,
do tada 4. eta 4. bataljona Slobode, a sada 7. eta Prvog KNOP odreda,
17
' iz-
vrila je reorganizaciju. U meuvremenu su se iz sastava dotadanjeg Jelaino-
vakog partizanskog odreda izdvojili borci s podruja Bravska, i formirali po-
sebnu jedinicu, a izdvajaju se i borci s podruja Dabra i Kljevaca, pa i oni for-
miraju svoju jedinicu. Zato, umjesto dotadanja tri partizanska odreda koja su
inila ovu etu (Jelainovakog, Palanskog i Odreda Smoljanaca), formira pet
vodova:
Jelainovaki vod, vodnik Uro Kukolj, politiki delegat oro Maran;
Palanski vod, vodnik urin Predojevi, politiki delegat uro trbac;
Eminovaki vod (od odreda Smoljanaca i boraca Bosanskog Milanovca, od-
nosno, Eminovaca i Grdanovaca), vodnik uro Banjac, politiki delegat Rade
Erceg;
17) Pero Moraa, u Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, Zb. PODGRME, knj. 3,
str. 85.
Dabarsko-kljevaki vod, vodnik Milo Perii, politiki delegat Stojan Bjela-
jac, i
Bravski vod, vodnik Glia Raca, politiki delegat Duan Ceko. Bravski vod
je formiran u Bravsku 1. novembra 1941. godine od jednog broja boraca iz Brav-
ska koji su se neto ranije vratili iz Jelainovakog partizanskog odreda, kao i
od onih boraca koji su od ustanka uglavnom bili na podruju Bravska. Vod je
imao 25 puaka i 1 pukomitraljez.
18

Eminovaki vod je formiran od boraca Odreda Smoljanaca koji se krajem
oktobra smjestio u Eminovce (Bosanski Milanovac) u zgradu osnovne kole,
otud i naziv - Eminovaki vod, kao i od boraca iz Eminovaca i Grdanovaca koji
su do tada bili u Palanskom ili Jelainovakom partizanskom odredu.
Vodovi Sanske partizanske ete drali su poloaje na kojima su i do tada bili
kao seoski odredi:
Jelainovaki vod na Meeem Brdu i prema neprijateljevim uporitima u ,
Gornjoj Sanici, Hrustovu, Vrhpolju i Korjenovu;
Palanski vod u Fajtovcima, na Borku, prema neprijateljevim uporitima u
Starom Majdanu i Demievcima, i prema neprijateljevim jedinicama koje su iz
Sanskog Mosta upadale u Husimovce, Donji i Gornji Kamengrad;
Eminovaki vod u Eminovcima, Djedovai i Suhai prema neprijateljevom
uporitu u Demievcima i prema neprijateljevim jedinicama koje su iz Sanskog
Mosta upadale u Husimovce, Donji i Gornji Kamengrad;
Dabarsko-kljevaki vod prema neprijateljevim uporitima u Kljevcima, Kr-
kojevcima i Zdeni;
Bravski vod na Bravsku i Gornjem Budelju, a prema neprijateljevim upo-
ritima u Bravsku i Sanikoj dolini.
Sastav Sanske partizanske ete ostao je isti kao i dok je nosila naziv 4. par-
tizanska eta. Tom reorganizacijom dobila je redni broj 7, bila je, dakle, 7. eta
Prvog KNOP odreda.
19

Kada je 30. novembra 1941. godine u akciji na neprijateljevo uporite u Sta-
rom Majdanu tee ranjen Dragija Milainovi, komandir Sanske ete, dunost
komandira ete po nareenju taba Prvog KNOP odreda preuzeo je Mihajlo
kundri, a zamjenika komandira Milani Miljevi.
tab Sanske ete (7. ete Prvog KNOP odreda) najprije je nekoliko dana bio
u kui Mare Jerkovi na Smrenjaku, a onda do kraja novembra u koli u Dabru,
i potom u kui Obrada Crnomarkovia u istom selu.
20

b) Reorganizacija Ljubijsko-prijedorske ete
I Ljubijsko-prijedorska eta je izvrila reorganizaciju i umjesto dotadanjih
odreda: Majki-japranskog, Haanskog, Slatinskog, Lipnikog i Mrkaljskog od-
reda, formirani su odgovarajui vodovi.
21

Majki-japranski vod, vodnik Stojan Marjanovi Dolinar, politiki delegat
Miroslav Majki;
18) Janko Radulovi, Dogaaji sa podruja Bravska, Srnetice i Sanice, rukopis, str. 6, (arhiv autora).
J. Radulovi u tom rukopisu tvrdi daj e tada - 1. novembra 1941. godine formirana Bravska par-
tizanska eta Meutim, najprije je bio formiran Bravski vod u sastavu Sanske ete, a potom
Bravska eta, uoi formiranja Sanskog bataljona.
19) Pero Moraa, n. l, str. 85.
20) Kazivanje Zdravka Proia, sekretara taba ete, 8. 11. 1978. (arhiv autora).
21) Sastav Ljubijsko-prijedorske ete dao sam na osnovu vie lanaka objavljenih u Zb. PODGR-
ME, iji su autori Slobodan Marjanovi, Duan Josipovi, Mile Davidovi i dr, kao i naknadnim
istraivanjem i provjeravanjima sudionika dogaaja i na osnovu sauvanih dokumenata Ko-
mande Ljubijsko-prijedorske ete i Mrkaljskog odreda.
Haanski vod, vodnik Stevo Vjetica, politiki delegat Ratko Novakovi;
Mrkaljski vod, vodnik Duan Mali;
Slatinski vod, vodnik Mile Vojnovi, i
Lipniki vod (tj. desetina), vodnik Duan Baji.
Prvih dana novembra u sastav ove ete, odlukom taba Prvog KNOP odre-
da, uao je i
Petrovaki vod, vodnik Vlado Baji, politiki delegat Mirko Lazarevi.
22
'
Meutim, Mrkaljski vod nije dugo ostao kao vod u sastavu ove ete,
23)
poto
nije imao nijednu vojniku puku i poto u svom sastavu nije imao stalne borce,
ve su ga inili svi odrasli mukarci Hadrovaca, Halilovaca, Mrkalja, Dugih Njiva
i dijela Slatine, ukupno 292 ovjeka,
24
' koji su na smjenu drali strau prema gar-
nizonu u Budimli Japri. Zato se od sredine decembra 1941. godine vie ne smat-
ra vodom u sastavu Ljubijsko-prijedorske ete, ve kao narodna straa, nazi-
vana i straa, a njena komanda Komanda straa Mrkalji.
Isto tako, ni Lipniki vod se nije razvio u vod, ve je ostao po broju boraca
desetina, koja je ula u sastav Majki-japranskog voda. Zbog toga je ova eta kra-
jem decembra 1941. godine imala samo etiri voda: Majki-japranski, Haanski,
Petrovaki i Slatinski.
Vodovi Ljubijsko-prijedorske ete drali su poloaje na kojima su do tada
bili kao odredi:
Majki-japranski u Podvidai, u Bilbijama, drao je poloaje prema upori-
tima u Starom Majdanu i na Rukovcu, Batkovcima i Staroj Rijeci;
Haanski vod u koli u Hadrovcima, drao je poloaje prema uporitima u
Budimli-Japri i Ovanjskoj;
Petrovaki vod u koli u Slatini i u kuama Jovana i Ostoje Jeftia blie Pod-
vidai, drao je poloaje prema uporitima u Budimli-Japri i cesti B. Japra -
Stari Majdan, i
Slatinski vod u Slatini, postavljao je zasjede na cesti Budimli-Japra - Stari
Majdan.
Sastav taba Ljubijsko-prijedorske ete, koja je i dalje zadrala naziv 2. eta,
ostao je isti sve do prve polovine decembra 1941. godjne. Izmeu 8. i 13. decem-
bra dolazi do smjene u tabu ove ete.
25
' Slobodan Marjanovi postaje politiki
komesar, a dunost komandira preuzima Mile Davidovi, do tada komandir
Krupske ete. Duan Josipovi, do tada politiki komesar ete, preuzima du-
nost politikog delegata Radikog voda Krupske ete, dok zamjenik komandira
ete postaje Stojan Marjanovi Dolinar, a zamjenik politikog komesara i dalje
je Redo Terzi.
c) Organizovanje nove Krupske ete i njena reorganizacija u dvije ete
U novu Krupsku partizansku etu, formiranu odlukom taba Prvog KNOP
odreda, uli su dotadanji seoski odredi: Veliki Radi, Mali Radi, Gudavac-Su-
vaja, Benakovac-Jasenica, Gornji Petrovii, Donji Petrovii i Velika Rujika. Ko-
mandu ete su inili: Vojo Stupar, komandir, Stojan Maki, politiki komesar,
Milan Liina, zamjenik komandira i Boo Narani, zamjenik politikog kome-
sara.
26
'
22) Vlado Baji, Sa vodom Petrovana u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 235.
23) Arhiv Regionalnog muzeja, Biha, inv. br. 412. i 415.
24) Isto, inv. br. 011.
25) Isto, inv. br. 412 i 405.
26) Stojan Maki, Krupske partizanske ete, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 165-166.
tab ete je odmah priao reorganizovanju seoskih odreda u vodove i mjes-
timino izmjeni rukovodilaca u tim vodovima, pa su formirani slijedei:
Velikoradiki vod, vodnik Dane Uzelac, radnik povratnik iz Francuske, po-
litiki delegat Muhamed Bajri, radnik, lan KPJ od prije rata. Poslije pogibije
Bajria, za politikog delegata, decembra, dolazi Duan Josipovi, do tada poli-
tiki komesar Ljubijsko-prijedorske ete. Vod je imao i mitraljesko odjeljenje sa
2 mitraljeza varcloze i 36 puaka;
Maloradiki vod, vodnik Dane Agbaba, politiki delegat uro Kovaevi -
oko 20 puaka;
Suvajski vod, vodnik Mio Kolundija, politiki delegat Kota Vulin, a za-
mjenik vodnika uran Ostoji - preko 30 puaka;
Benakovako-jaseniki vod, komandir Petar urainovi, politiki delegat
oro Stupar - vie od 20 puaka;
Gornjo-petroviki vod, vodnik Duan Bokan, politiki delegat uro Raeta
- 15 puaka;
Donje-petroviki vod, vodnik Jovo Klikovi, bivi andarm, politiki dele-
gat Milan Mileevi - preko 25 puaka;
Velikorujiki vod, vodnik Bogdan ia, politiki delegat uro Erceg, 'poslije
Sveto Liina - preko 25 puaka.
Krupska eta je bila orijentisana prenia Bosanskoj Krupi i drugim neprija-
teljevim uporitima (Badi, Ostrunica, ore, Otoka), kao i prema eljeznikoj
pruzi Biha - Bosanska Krupa - Bosanski Novi. eta je imala ukupno oko 170
vojnikih puaka i 2 mitraljeza. Poto je pokrivala dosta veliku oblast od Gra-
bea iznad Bihaa, do Velike Rujike prema Bosanskom Novom, a u luku opa-
sujui Bosansku Krupu sa juga i istoka, ve krajem novembra odlueno je da se
eta reorganizuje u dvije:
Prva krupska eta, u iji sastav su uli:
1. vod - Rujiki, vodnik Bogdan ia, politiki delegat Sveto Liina - na po-
loajima na Crkvini u Matavazima;
2. vod - Donji Petrovii - Osredak, vodnik Jovo Klikovi, politiki delegat
Milan Mileevi - na poloajima kod crkve u Bueviu;
3. vod - Dubovici, Potkalinje i dio Haana, vodnik Duan Bokan, i neto kas-
nije politiki delegat Duan Josipovi - na poloaju u Gornjim Petroviima;
4. vod - Gornji Petrovii, Benakovac i Jasenice, vodnik Dako Nedimovi, po-
litiki delegat oko Stupar - na poloajima u Gornjim Petroviima kod kue
Pepe Bokana.
Komandir ete je bio uro Raeta, politiki komesar Vojo Stupar i zamjenik
komandira Jovo Klikovi, istovremeno i vodnik 2. voda.
Druga krupska eta, u iji sastav su uli:
1. vod - Suvajski, vodnik uran Ostoji, politiki delegat Kota Vulin - na
poloaju u Gudavcu;
2. vod - Veliki Radi, komandir Dane Uzelac, politiki delegat Muhamed
Bajri pa Duko Josipovi - na poloaju u Velikom Radiu;
3. vod - Mali Radi-Vranjska, vodnik Dane Agbaba, politiki delegat uro
Kovaevi - na poloaju u Malom Radiu.
Komandir ete je bio Mio Kolundija, politiki komesar Stojan Maki,
zamjenik komandira uran Ostoji i zamjenik politikog komesara Boo Na-
rani.
d) Konferencija vojnopolitikih rukovodilaca u Majki-Japri
Nakon povratka sa Romanije, rukovodioci ustanka sa podruja Bosanske
krajine, od kraja novembra 1941. godine, odrali su vie vojnopolitikih sasta-
naka rukovodeeg kadra za pojedina podruja: 26. novembra u Karaima na pla-
nini Boriji, 10. decembra u Gerzovu, 15. decembra u Majki-Japri, 21. decembra
u Risovcu i u irokom brijegu na Kozari. Cilj konferencija je bio da se analizira
vojnopolitika situacija na datom podruju, da se rukovodei kadar upozna sa
organizovanjem odreda, bataljona i eta.
Vojnopolitika konferencija u Majki-Japri odrana je u koli u ukanovi-
ima, gdje je bio tab Prvog KNOP odreda. Konferencijom je rukovodio uro
Pucar Stari, a uestvovali su lanovi taba Prvog KNOP odreda, lanovi Okru-
nog komiteta KPJ za Biha (Grme), skoro svi komandiri i politiki delegati vo-
dova, i svi komandiri i politiki komesari eta s podruja bihakog, krupskog,
novskog i sanskog sreza.
27
'
Nakon objanjavanja vojnopolitike situacije u svijetu i kod nas, ukazano je
na potrebu daljeg vojnopolitikog uvrivanja partizanskih vodova i eta i ak-
tiviranja, a kroz borbu i daljeg jaanja jedinica i njihovog naoruavanja. Borba
sa italijanskim okupatorom bila je problem nekih jedinica, pa se od prisutnih
komandira vodova i eta, trailo da se pojedinano izjasne i obaveu za borbu
protiv svih neprijatelja i okupatora, pa i protiv Italijana. Samo dvojica-trojica su
u poetku bili protiv, uz rezon: ili sa Italijanima taktizirati i ekati proljee, ili
ne ratovati protiv njih. Ovo drugo miljenje je odluno zastupao samo komandir
voda iz Petrovia, Jovo Klikovi. Taj bivi andarmerijski podnarednik, koji je
u toj uniformi i doao na konferenciju, bio je poznati protivnik komunista, Mus-
limana, Hrvata i politike bratstva i jedinstva. Kolebali su se i dvojica-trojica ko-
mandira vodova, ali su se ubrzo izjasnili kao veina.
U toku konferencije sa sanskog sektora stigla je vijest da su partizani Sanske
ete 13. decembra u zasjedi doekali Italijane i zarobili etvoricu! Ova prva bor-
ba protiv italijanskog okupatora na grmekom podruju znaila je prekretnicu
u odnosu partizanskih jedinica prema ovom neprijatelju.
Konferencija je trajala itav dan. Svi prisutni su podnosili izvjetaje o jedi-
nicama, akcijama, brojnom stanju, problemima smjetaja i ostalim aktuelnim pi-
tanjima u svim partizanskim jedinicama.
Jedan od zakljuaka je da se zaponu pripreme za formiranje bataljona sa
tri do etiri ete, meutim, nije saopteno koje e ete sainjavati koji bataljon,
niti je odreen sastav tabova bataljona.
28
'
e) Konferencija vojnopolitikih rukovodilaca u Risovcu
Poto na konferenciji u Majki-Japri nisu bili rukovodioci jedinica s podru-
ja petrovakog sreza, to je u Risovcu 21. decembra 1941. godine odrana konfe-
rencija vojnih i politikih starjeina petrovakog i bihakog sreza. Komandiri
seoskih odreda i politiki radnici bihakog sreza prisustvovali su i konferenciji
i u Majki-Japri, ali su pozvani i u Risovac, jer je trebalo izvriti neposredne pri-
preme za reorganizaciju seoskih odreda u vodove, i od njih formirat partizanske
ete koje e ui u sastav Petrovako-bihakog bataljona. Naime, reorganizacija
dotadanjih seoskih odreda u vodove ili ete, zapoeta u oktobru, nije bila izvr-
ena u petrovakom i bihakom srezu, pa su se sve do kraja decembra 1941. go-
dine zadrani nazivi seoski gerilski odredi, koji su samostalno djelovali.
27) Izvjetaj Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu od 5. marta 1942. Glavnom tabu NOP
i DV BiH (Zbornik IV, knj. 3, str. 277, 278, 274).
28) Sajo Grbi, Formiranje Prve bihake partizanske ete, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 370-371.
Konferenciju je sazvao tab Prvog KNOP odreda, rukovodio je Ljubo Babi,
komandant, i Velimir Stojni, politkomesar Prvog KNOP odreda. Pored analize
vojnopolitike situacije, objanjeno je kako e se sprovesti nova organizacija.
Prisutnima je saopteno da se naziv gerilac, u ovom kraju u upotrebi do kon-
ferencije, zamjenjuje nazivom partizan, i da se uvodi jedinstven pozdrav Smrt
faizmu - sloboda narodu!. U Risovcu je saopteno da se za podruje srezova
Petrovac i Biha formira Petrovako-bihaki bataljon kao 3. bataljon Prvog
KNOP odreda, iji je komandant Slavko Rodi, politiki komesar Ilija Doen i
zamjenik komandanta Nikola Karanovi. Bataljon e sainjavati ete: Drinika,
Suvajsko-voenika, Krnjeuka, Vrtoka, Vakufska i Bihaka, s tim da se sve or-
ganizuju ili reorganizuju narednih dana.
29

f) Organizovanje Bihake partizanske ete
Na bihakom srezu od prvih dana ustanka djelovali su gerilski odredi: Teo-
aka, Lipe, Doljana (i Gorjevca), Hrgara, Raia i Grabea. Poslije povratka sa
konferencija u Majki-Japri i Risovcu, ovi odredi su reorganizovani u vodove,
izuzev Raikog, iji su borci ukljueni u Lipski vod, i Grabekog odreda reor-
ganizovanog u samostalnu desetinu. U svim odredima odrani su sastanci na ko-
jima su borci upoznati sa zakljucima konferencija u Majki-Japri i Risovcu. Po-
tom je 28. decembra 1941. godine na Hrgaru izvrena organizacija Bihake par-
tizanske ete, uz prisustvo Mirka Novakovia, (efket Maglajli), sekretara Ok-
runog komiteta KPJ za Biha (Grme), i Slavka Rodia, komandanta Petrova-
ko-bihakog bataljona. U tab ete su odreeni: Gojko Doenovi, bivi an-
darm, do tada komandir Odreda u Teoaku, za komandira, Pavle Maanovi,
radnik sa Unske pruge, za politikog komesara, Sajo Grbi, zemljoradnik i sa-
mouki stolar, za zamjenika komandira, i Vojo Stanarevi, gimnazijalac, skojevac,
za zamjenika politikog komesara.
30
' U etu su uli:
Teoki vod, vodnik Ilija Balaban;
Lipski vod, kojem su prikljueni i borci dotadanjeg Raikog odreda, vod-
nik Sajo Grbi;
Doljanski vod (Bosanski Doljani), koji je obuhvatao i grupu boraca iz sela
Gorjevca i Duhovska, vodnik Rade Blanua;
Hrgarski vod, vodnik Kaja Popovi (umjesto dotadanjeg komandira odreda
Jove eve, koji se teko razbolio), i
Grabeka desetina, desetar Gojko Pai.
Hrgarski vodj e imao dva, a Lipski jedan mitraljez varcloze, svaki vod po
dva pukomitraljeza i 20 do 30 vojnikih puaka. eta je imala ukupno 3 mitra-
ljeza, 8 pukomitraljeza i oko 100 vojnikih puaka. Prilikom organizovanja ete,
u vodovima su zadrane samo vojnike puke i automatsko oruje, a lovake
uke i si. oruje ustupljeno je seoskim straama i narodnooslobodilakim od-
orima.
Uz formiranje Bihake ete odmah je formiran i vojni sud ete zbog pojave
neprijateljskog djelovanja, pijunae, verca, krae, pljake i slinog u osloboe-
nim selima bihakog sreza. Predsjednik vojnog suda bio je Vojo Stanarevi, za-
mjenik politkomesara, a lanovi - komandir, politiki komesar i zamjenik ko-
mandira ete, zatim, komandiri Hrgarskog i Doljanskog voda, Milovan Pilipovi,
desetar u Lipskom vodu, Rade Raji borac Teoarskog voda i Savo Popovi, sko-
jevac, omladinski rukovodilac u eti.
Politiki delegati u vodovima ove ete odreeni su tek sredinom 1942.
godine.
29) Isto, str. 370-371
30) Savo Popovi, Bogata iskustva prve ustanike godine, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 822-824.
g) Organizovanje Novske partizanske ete
Partizanska eta za podgrmeki dio novskog sreza formirana je krajem de-
cembra 1941. godine. Tada je imala samo 15 vojnikih puaka i jedan vod, ali je
ve januara 1942. narasla na dva voda sa znatno veim brojem boraca. Komandir
ete bio je Relja Liina, politiki komesar oro Maran, uitelj, lan KPJ, zamje-
nik komandira Cvijo Mazalica (istovremeno i vodnik prvog voda), i zamjenik po-
litikog komesara Sveto Liina.
31
'
Novska partizanska eta bila je posljednja eta formirana 1941. godine na
grmekom podruju, a u sastavu Prvog KNOP odreda.
4. Organizovanje prvih partizanskih eta Petrovca, Drvara,
Glamoa i Grahova
Iz dokumenata i objavljenih sjeanja mogue je utvrditi da su u vrijeme for-
miranja Prvog KNOP odreda oktobra-decembra 1941, postojale jo tri partizan-
ske ete: Suvajsko-voenika na petrovakom srezu, Drvarsko-grahovska na
grahovskom srezu i ipovljanska (zvana i Drvarska) eta koja se tada nalazila na
sanskom srezu. Suvajsko-voenika eta je oktobra-novembra 1941. godine bila
est nedjelja na podruju Podgrmea. Naime, borci su u dvije grupe po tri ned-
jelje bili u Podgrmeu, a potom se vraali u zaviaj.
32
' Drvarsko-grahovsku par-
tizansku etu su sainjavali vodovi: Zaglaviki, Kameniki, ipovljanski, Trubar-
ski i Grahovski. U komandi ete u kojoj je bilo oko 130 boraca, na dunosti ko-
mandira nalazio se Milutin Moraa, na dunosti politikog komesara Ilija Ma-
teri, zamjenik komandira bio je Simo Baji i zamjenik politikog komesara Mir-
ko Radinovi, svi lanovi KPJ.
33
' Koje je ostale jedinice Stab Prvog KNOP odreda
tada smatrao etama, teko je utvrditi poto su jo uvijek postojali i odredi (za
jedno ili vie sela), kao na primjer Odred Volga sa dva voda i komandirom od-
reda Milanom Zoriem, a bez politikog komesara i drugih lanova komande
ete. Tek po odlasku sa sanskog sreza gdje je boravio od jeseni 1941, poetkom
januara 1942. godine Odred Volga reorganizovae se u Driniku, odnosno, 1.
petrovaku etu.
34
' Postojao je tada i Krnjeuki vod, ali su ga zvali Krnjeuka
eta. Ova jedinica je imala komandu i politikog komesara. Vod je od novembra
1941. bio u Podgrmeu, na podruju novskog sreza. Tek dolaskom brojnih do-
brovoljaca sa podruja Krnjeue, od sredine januara 1942, formirae se drugi,
potom i trei vod u toj jedinici, pa e od tada Krnjeuka eta biti kompletna.
35
'
U ovo vrijeme formiranja Prvog KNOP odreda odrali su se i dijelovi tabo-
va Glamokog bataljona Budunost i Grahovskog bataljona Starac Vujadin,
sa jezgrima nekih eta (seoskih odreda), sa kojima tab Odreda nije imao vrste
veze. Meutim, vrlo brzo su se ova dva bataljona popunila i sredila, pa se Gla-
moki bataljon Budunost ukljuuje u Trei KNOPodred (12. decembra 1941)
godine,
36
' a Grahovski bataljon Starac Vujadin (poetkom 1942. godine) u Peti
krajiki NOP odred. Tada se na grahovskom srezu formira i Bataljon Gavrilo
31) Cvijo Mazalica, Formiranje Novske ete i njene prve akcije, isto, knj. 2, str. 307-309.
32) Duan M. Kneevi, Odlazak Suvajsko-voenike ete u Podgrme, Zb. PETROVAC, knj. 3,
str. 126-128.
33) Milutin Moraa, Kako smo savladali osjeku ustanka, Zb. DRVAR knj. 3, str. 162, 169-172.
34) Kazivanje Milana N. Zoria, autoru, 28. oktobra 1975. god.
35) Rajko Jovi, Boravak u Krnjeukoj eti, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 315-320, i Zb. PETROVAC,
knj. 3, str. 302-307.
36) Milo Poli, Pripreme i razvoj ustanka na podruju prekajske optine, Zb. DRVAR knj. 2,
str. 196-197.
Princip. Bataljon Starac Vuiadin obuhvata jedinice peuljske i crnoluke, a
Bataljon Gavrilo Princip jedinice grahovske optine.
37)
U ovo vrijeme u dva navrata na podruju Grmea boravi Prekajska eta Gla-
mokog bataljona Budunost, iji je komandir Mile Stevandi. Bila je bez po-
litikog komesara, sa pedesetak boraca naoruanih pukama i sa 2 pukomitra-
ljeza. Prvi put se javila poetkom januara, a estog januara 1942. godine nije stu-
pila u borbu na Gornjem Budelju. Potom se pojavila 12. marta 1942. godine na
poloaju prema Budimli Japri, u Slatini, ponovo bez komesara, zbog ega je
razoruana.
38

5. Reokupacija tzv. 2. i 3. okupacione zone od strane Italijana,
i pojava etnitva
Neuspjeh Pavelia i njegove NDH u pokuaju pacifikacije u periodu av-
gust-septembar 1941. godine, izrazio se u snanom razmahu borbi i jaanju us-
tanikih snaga, ali i doveo do intervencije italijanskih trupa na veem dijelu Bo-
sanske krajine (u tzv. drugoj i treoj okupacionoj zoni). Italijani su se najprije po-
javili na podruju Bosanskog Grahova i Glamoa, zatim Drvara 25. septembra
1941. godine. Poslije toga su stigli na podruja srezova Bosanski Petrovac, Biha,
Krupa, Klju, Cazin, Sanski Most i Mrkonji-Grad.
Izbijanje ustanka na podruju Drvara i Grahova, njegovo irenje na sve stra-
ne, i djelovanje Komunistike partije kao njenog organizatora i usmjerivaa, iz-
nenadilo je ustae i okupatore i ostatke lokalnih buroaskih stranki na tom i sus-
jednim podrujima. Iako malobrojni, mogli su uz pomo okupatora nanijeti te-
tu ustanikim jedinicama i iskoristiti situaciju za svoju propagandu. Njihova dje-
latnost je od poetka ustanka, i tokom rata, u sutini bila kontrarevolucionarna.
U poetku, poto nisu imali dovoljno pristalica, taktizirali su i demagoki prihva-
tali borbu sa ustanicima Drvara i Grahova, tj. sa radnicima i komunistima. Kon-
taktiraju sa rukovodstvom ustanka u Drvaru, javno podravaju zakljuke usta-
nikog rukovodstva, a istovremeno potajno rade protiv ustanka i KPJ. Preplaila
ih je injenica da su komunisti sa pristalicama doli na elo ustanka, kao i spoz-
naja da ustanici pod njihovim rukovodstvom rue ustaku vlast, a ne obnavljaju
ni jedan oblik stare vlasti koji je postojao u Kraljevini Jugoslaviji. Djelovanje po-
litikih sekretara i komesara, pojava crvenih zastava, propagiranje bratstva i je-
dinstva naroda Jugoslavije, formiranje vojnorevolucionarnog vijea u Drvaru i
stavljanje ustanikih jedinica ovog dijela Bosanske krajine i Like pod komandu
taba gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolinu (potom pod koman-
du taba Drvarske brigade), uplailo je ovu grupu kontrarevolucionara. Poto
sami nisu predstavljali ozbiljniju politiku snagu, potraili su podrku i pomo
kod italijanskog faistikog okupatora i njegove oruane sile. Neki od njih su se
ve od prvog dana okupacije povezali s predstavnicima italijanske faistike
vlasti i vojske. Izbijanjem ustanka, pourili su da tu vezu to bolje iskoriste za
protunarodne i kontrarevolucionarne ciljeve.
Prvi uspjean potez ove grupe je da prilikom organizovanja ustaniki bata-
ljon sastavljen od ustanikih eta na podruju Kninske krajine, od Strmice, Plav-
na i Golubia prema Kninu, dobije naziv Stab gerilsko-etnikih odreda u Golu-
biu, i da mu komandant Bataljona bude pop Momilo uji. Istina, Bataljon je
imao i politikog sekretara (komesara) Peru Boltia, lana KPJ iz Trubara. Me-
utim, ve od tih dana politiki sekretarje nailazio na prepreke u sprovoenju
37) Jovo Dragovi, Jenjavanje ustanka i napori za njegovo uvrivanje, Zb. BOS. GRAHOVO,
str. 241.
230
naredbi taba iz Drvara. Trebalo je, recimo, poruiti vijadukt Bender, ali je pop
uji odugovlaio sa akcijom, pravdajui se da to treba uraditi poslije sveobuh-
vatnih priprema.
Ve 8. avgusta izjutra kroz ustanike poloaje na kninskom sektoru, proao
je automobil sa italijanskim oficirima i bijelom zastavom, traei pregovore sa
komandantima ustanikih jedinica, uz tvrdnju da nee napadati srpske borce.
Sutradan su ponovo doli. S njima je razgovarao Lazo Teanovi, uitelj, koji je
doao iz Drvara u uniformi kapetana bive Jugoslovenske vojske. Dva dana kas-
nije, 10. avgusta, iz Drvara su na zahtjev Pere Boltia doli Milutin Moraa, za-
mjenik komandanta taba i Vera ubanjuk-Babi, uiteljica, na pregovore sa
italijanskim oficirima. Zapisnik je vodila Vera ubanjuk-Babi. Talijanski kape-
tan je predloio da se sklopi sporazum i utvrdi demarkaciona linija od Sinja pre-
ko Vrlike ispod Dinare do egotina vrela, a potom na kilometar pored Knina u
pravcu like pruge do Paana. Moraa je odgovorio da nikakve linije Italijani ne
mogu postavljati u tuoj zemlji. Razgovor je trajao jedan sat.
Da bi sprijeio izdaju na kninskom sektoru, Ljubo Babi je u Golubiu na
poloaju 18. avgusta odrao sastanak sa veom grupom rukovodeih ljudi iz us-
tanikih jedinica sa ovog sektora. Sastanku su prisustvovali i pop uji, koman-
dant i ivko Brkovi, operativni oficir u tabu bataljona, i obojica su izrazili
punu saglasnost s Babievim izlaganjem. Bilo je to licemjerje i lukavost ove dvo-
jice, jer se ubrzo saznalo da su nekoliko dana ranije (11. avgusta), pop uji, Niko
Novakovi Longo, bivi poslanik i ministar, i jo neki, imali sastanak sa grupom
viih italijanskih oficira u Otriu, na kojem su se dogovorili da se 25. avgusta od-
ri iri sastanak italijanskih predstavnika i rukovodilaca ustanikih jedinica
Kninske krajine. Ovaj sastanak je 25. avgusta 1941. godine i odran u Otriu, kada
su se velikosrpski politiari ovog kraja i italijanski vii oficiri dogovorili da se
italijanska vojska doeka kao spasilac srpskog naroda.
39
'
Da bi se osujetila ova izdajnika aktivnost, u Drvaru je 31. avgusta 1941. go-
dine odrana konferencija na koju je dolo 30 delegata iz tabova bataljona, eta
i gerilskih odreda, na kojoj je uestvovao i Marko Orekovi-Krntija, lan Cen-
tralnog komiteta KPJ, tada kao predstavnik Centralnog odbora narodnooslobo-
dilakog pokreta iz Beograda, tj. Glavnog taba NOPO Jugoslavije. Doli su i neki
ustaniki komandanti i komandiri koji su ve u Otriu ili na svom sektoru pre-
govarali s Italijanima, a meu njima i pop Momilo uji i lugar Brane Bogu-
novi. Na konferenciji je jednoglasno usvojena Rezolucija sa sastanka vojnih
delegata Narodnoosloboilakog pokreta osloboenih krajeva Bosne i Like. U
zakljucima ove rezolucije, pored ostalog, stoji:
. . . 1. Mi moramo nastaviti svetu borbu nacionalnog osloboenja ispod
talijanskih i njemakih okupatora i njihovih plaenika ustakih bandita i do-
maih izdajica Tu borbu mi emo voditi na ivot i smrt do kraja i pune pobje-
de. Mi se na to zaklinjemo pred cijelim svojim narodom i kulturnim ovjean-
stvom.
2. Mi nemamo nita zajednikog sa ljudima koji uruju sa naim vjekov-
nim neprijateljima i koji ele da na narod i nau svetu borbu stave u njihove
ruke. Mi ne smijemo nasjesti nikakvim lanim obeanjima da su nam Hitler
i Musolini neki prijatelji, kako to tvrdi izdajnik Novakovi Longo zajedno sa na-
im najcrnjim neprijateljem i krvnikom Antom Paveliem. Ko je prijatelj Pa-
veliu, taj ne moe biti prijatelj srpskog naroda Jedino mi sami moemo za-
tititi nae ivote i porodice - naom vlastitom snagom i naim orujem . . .
3. Mi Srbi borimo se za nacionalno osloboenje naeg naroda ispod oku-
patora i njihovih plaenika. Ali naoj borbi nije cilj samo osloboenje srpskog
naroda, ve i svih drugih porobljenih naroda nae otadbine. Mi pruamo brat-
sku ruku hrvatskom i slovenakom narodu i brai Muslimanima da nae re-
dove ujedinimo i da zajedniki povedemo nemilosrdnu borbu protiv okupa-
tora i domaih izdajica.. .
40)
39) Pero Bolti, Trubarski gerilci, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 231-235.
40) Zbornik IV, knj. 1, str. 139-148 i 173-i.
Meutim, prolo je samo deset dana, a ustanici na podruju Derala propus-
tili su Italijane prema Bosanskom Grahovu. Slino se dogodilo i na pravcu od
Livna preko Glamoa prema Rorama i Prekaji. I ustanici na likoj strani su bez
borbe propustili Talijane. Jedino se uo prasak nagazne mine na dijelu pruge Ot-
ri - Zrmanja, gdje su Tikovani minirali voz.
41
Tek na Ploi iznad Resanovaca
odupree se odabrani odred dobrovoljaca drvarskih radnika, ali e biti preslab
pred italijanskom divizijom Sasari.
Krajem 1941. godine u novoformiranu Drvarsko-grahovsku partizansku
etu ui e i jedan broj boraca sa grahovskog podruja, ali ni ta eta nee voditi
borbe, ve e se samo organizovati, isturati patrole i ohezbjeivati logor u umi
iznad Drvara. Borci ovih eta koje su se raspale, meutim, nisu prili etnicima,
odravali su izvjesne kontakte, to e omoguiti da se prilikom obnove Bataljo-
na Starac Vujadin i formiranja novog Bataljona Gavrilo Princip, vrlo brzo
okupe u jake ete.
Nakon to su talijanske trupe ule u Drvar, Prekaju i Otrelj, jedinice zate-
ene na tom podruju, su se raspale. ipovljanski vod 1. odreda bataljona Slo-
bode ostao je na okupu i sa novoformiranim tabom Prvog KNOP odreda kre-
nuo u Podgrme kao njegova zatitnica.
42
Novoformirana komanda Drvarsko-
-grahovske ete nije tada imala okupljene borce u vodovima. Najvei dio oruja
ovih drvarskih odreda (eta) oduzet je od boraca, i nakon podmazivanja, spako-
van je i skriven u umi na mjestima za koja su znali samo lanovi KPJ. Mnogi
borci iz Prekaja, Cvjetnia i jo nekih sela, sa orujem su otili kuama. Marko
Triki je partizansku haubicu uz pomo boraca izvukao iz Otrelja u umu i usp-
jeno je sakrio.
43
Neki ustanici su se prikljuili organizatorima etnike izdaje,
popu Momilu ujiu, Mani Rokviu, Iliji Desnici, Brani Bogunoviu, i jo ne-
kima.
Nakon prodora italijanskih trupa u Bosanski Petrovac 9. oktobra 1941. go-
dine, dolo je do osipanja u ustanikim, odnosno, gerilskim-partizanskim jedi-
nicama. I ovdje su rukovodioci pojedinih odreda - eta dio oruja sakrili u u-
mama, dok su dobar dio borci odnijeli kuama. Da bi sauvali bar neke dijelove
eta, u Podgrme su prebaeni jedan vod Krnjeuke ete (nazivan i kao eta),
i Suvajsko-voenika eta (vei dio). Krnjeuka eta je u Podgrmeu ostala sve
do aprila 1942. godine, stalno popunjavana borcima s podruja Krnjeue, ali i iz
podgrmekih sela gdje je boravila i vodila borbe, dok ie Suvajsko-voenika eta
od komandom Zdravka elara bila samo est nedjelja, i potom se vratila u svoj
rai, u kojem se odrala na okupu. Ova eta je ponovo poetkom januara 1941.
godine krenula na kljuki srez (Budelj, Zavalje).
44
'
Pojedini ustanici petrovakog sreza prili su Mani Rokviu. I pored toga, na
ovom sektoru su nastavljene oruane akcije: 3. oktobra na ovki, 7. oktobra na-
pad na Ripa u kojem su uestvovale sa petrovakog sreza jedinice: Krnjeue,
Vodenice i Orakog Brda, i 10. oktobra napad na ustaku bojnu u Vrtou.
a) Prebacivanje drvarskih i petrovakih jedinica u Podgrme
U tekoj situaciji nastaloj dolaskom Italijana i pojavom etnika tab Drvar-
ske brigade a potom tab Prvog KNOP odreda, odluili su da s podruja Drvara
i Petrovca u Podgrme prebace neke jedinice. Jo 21. septembra 1941. godine,
na saniko-sanski sektor poao je Odred Smoljanaca, nazivan i Letei odred
od 23 ovjeka, naoruana sa 22 puke i jednim pukomitraljezom.
45
Komandir
41) Pero . Jari, Prve akcije ustanika iz Tikovca i Crnih Potoka, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 145.
42) Milutin Moraa, Kako smo savladali oseku ustanka, isto, knj. 3, str. 162.
43) Ilija Materi, Drvarski partizanski bataljon, isto, str. 259.
44) Jovo Medi, Formiranje Voeniko-suvajske ete, Zb. PETROVAC, knj. 2, str. 121-127.
Odreda je bio Dragija Milainovi, a politiki komesar Pero Moraa, obojica la-
novi KPJ. Saznavi da su Italijani zauzeli Drvar (25. septembra) a domobranske
i ustake jedinice Otrelj (28. septembra), tab ovog Odreda je pisao tabu Dr-
varske brigade da na podruje Podgrmea uputi jo neke jedinice, budui da
vie nije postojala potreba dranja jakih snaga nasuprot Petrovcu i neprijatelj-
skom garnizonu u njemu.
46>
I Stab Drvarske brigade, imajui u vidu ulazak Italijana u Drvar, ustaa i do-
mobrana na Otrelj, zatim, italijanska reokupaciju Drvara, Petrovca, Bihaa,
Kljua i jo nekih gradova, konstatovao je da se situacija znatno izmijenila. Ita-
lijanski garnizoni u gradovima, po broju vojnika, bili su veoma jaki. Komunika-
cijama izmeu gradova kretali su se samo u veim sastavima. Uz to je dolo do
osjeke ustanka i osipanja boraca, ak i u pojedinim etama na podruju Graho-
va, Drvara i Petrovca, to je bio jedan od razloga da se jedinice, kako bi se ou-
vale, pomjere dalje od svog kraja, prije svega, na podruje Podgrmea. Drugi raz-
log je pruanje pomoi i podrke podgrmekim jedinicama i ustanku koji je bio
u razvoju i usponu. Trei razlog je ekonomska prednost Podgrmea u odnosu
na kraj oko Drvara i Petrovca. Dolaskom jedinica u Podgrme stvoreni su uslovi
da vojniki i politiki ojaaju snage NOP na ovom podruju.
47
'
Borbe protiv ustaa, domobrana i orunika u Podgrmeu nisu prestajale.
Slati su, uglavnom, dijelovi eta, a samo izuzetno itava eta, dok su na petro-
vakom srezu ostala jezgra Drinike, Vrtoke i jo neke ete i neki vodovi.
48
'
I tab Prvog krajikog NOP odreda, im se poetkom novembra 1941, pre-
bacio s podruja Drvara u Podgrme, naredio je da neke ete iz okoline Drvara
i Petrovca pou njegovim primjerom. Tako ojaane snage na Podgrmeu orno-
guie vea dejstva prema naseljima i eljeznikim prugama u dolinama rijeka
Une i Sane.
49
'
Odred Smoljanaca (Letei odred), nakon dolaska u selo Eminovce oktob-
ra 1941, stopio se s tamonjim borcima i postao Eminovaki vod u Sanskoj eti,
a kasnije se razvio u Eminovaku etu Sanskog bataljona. Samo nekoliko boraca
s petrovakog sreza iz ovog odreda vratilo se u zaviaj, a svi drugi su ostali u San-
skom bataljonu, na raznim dunostima, sve dok kasnije nisu rasporeeni u dru-
ge jedinice.
50
'
Prvih dana oktobra ponovo je stigao na sansko podruje Partizanski odred
Volga iz 1. bataljona Slobode, pod komandom Milana N. Zoria, lana KPJ.
Odred je imao dva voda sa pedeset puaka i tri pukomitraljeza,
51
' a sainjavali
su ga borci od Drvara i Bosanskog Petrovca. Komandir 1. voda bio je Gojko Tri-
ki, koji je istovremeno bio i zamjenik komandira Odreda, a komandir 2. voda
Nikola Peanac. Odred nije imao politikog komesara, niti politike delegate u
vodovima, ali je imao partijsku organizaciju od etiri ili pet lanova i skojevski
aktiv. Odred Volga ostao je u Podgrmeu sve do prvih dana januara 1942. go-
dine. Drao je poloaj na Brajia Tavanu i uestvovao u akcijama na tom sektoru,
a onda se vratio na petrovako podruje.
52
'
Poetkom oktobra u Podgrme je, sa vie od etrdeset boraca, stigao i odred
iz sastava 3. petrovake ete, ovdje popularno nazvan Vod Petrovana. Ko-
mandir Voda je bio Dmitar Smiljani, a politiki delegat Vojo Kreco, obojica la-
novi KPJ. Dvadesetak dana po dolasku u Podgrme, na sansko podruje, vraeni
su na petrovaki srez komandir, politiki delegat, i jo nekoliko boraca. Tada je
46) Pero Moraa, U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 85.
47) Kazivanje Ljube Babia autoru 23. XI 1978.
48) Kazivanje Ilije Doena autoru 8. novembra 1978.
49) Kazivanje Milutina Morae autoru 8. novembra 1978.
50) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 174.
52) Kazivanje Milana Zoria autoru 28. oktobra 1975. godine.
za novog komandira Voda odreen Vlado Baji, lan KPJ, a za politikog dele-
gata Mirko Lazarevi, takoe lan KPJ. Po dolasku u Podgrme, Vod je najprije
bio u Jelainovcima, potom je uestvovao u napadu na neprijateljev garnizon u
Budimli Japri, a zatim je krae vrijeme boravio u Eminovcima, pa u Bonjaci-
ma. Krajem oktobra, poslije borbi na Kamengradu, Vod je prebaen i smjeten
u kolsku zgradu sela Slatine i ukljuen u sastav Ljubijsko-prijedorske partizan-
ske ete. Ostao je sve do druge polvine februara 1942, kada se vratio na petro-
vaki srez, gdje je u to vrijeme bilo formiranje novih eta.
53

Polovinom oktobra 1941. godine u Podgrme, na sanski srez, stigla je i i-
povljanska eta, ovdje nazvana Drvarska eta. Nakon prodora Italijana u Drvar,
stariji, oenjeni ljudi, otili su u svoja sela, a u eti su ostali najveim dijelom om-
ladinci, od kojih su mnogi bili skojevci. eta je od Otaevca, preko Bravska i Je-
lainovaca dola u Podgrme na sektor Eminovci - Dabar. Imala je dva voda i
oko 45 boraca, a od naoruanja puke i dva pukomitraljeza. Komandir je bio
Mile Kecman, politiki komesar Simo Tadi, lan KPJ od prije rata, a vodnici
Branko Tadi i Mile Gvozdenovi. eta je uestvovala u borbama na Kamengra-
du i u napadu na neprijateljsko uporite u selu Kljevci, 25. oktobra 1941. godine.
Poetkom novembra eta se vratila na sektor Drvara, da bi krajem istog mjeseca
ponovo dola u Podgrme, u Suvaju kod Bosanske Krupe. Poetkom 1942. go-
dine komandir Mile Kecman sam se vratio na podruje Drvara i potom pobje-
gao u etnike. Ubrzo se i ova eta vratila na podruje Drvara, gdje je bilo u toku
organizovanje novih eta i potom bataljona novog odreda - Petog KNOP od-
reda.
54

Oktobra-novembra 1941. godine, est nedjelja u Podgrmeu je bila i Suvaj-
sko-voenika partizanska eta. Komandir je bio Zdravko elar, a politiki ko-
mesar Jovo Medi. eta je bila rasporeena prema Velikom i Malom Badiu, po-
tom prema Agiima i Zenkoviima, odakle je povuena na petrovaki srez, da
bi prvih dana januara 1942. dola na poloaje prema neprijateljevom uporitu
u Sanici, najprije u Budelju, a onda na Zavolju kod Meeeg Brda.
55

Novembra 1941. godine na Podgrme je dola i Krnjeuka partizanska eta
(tada vod), i bila rasporeena na novski srez gdje je ostala sve do aprila 1942,
kada se vratila na petrovaki srez u sastav Petog KNOP odreda. Od sredine ja-
nuara 1942. u ovu etu (vod) poeli su stizati dobrovoljci partizani iz krnjeukih
sela, tako da je ubrzo formiran drugi, pa trei vod, i tako je eta kompletirana.
Komandir ete najprije je bio Marko Sara zvani Bradica, potom Lazo Atlagi,
a kada je on ranjen i otiao na lijeenje u Krnjeuu, komandir je postao Simo
Krmar, do tada zamjenik komandira. Politiki komesar je najprije bio Savo Ba-
tinica, Drvaranin, a u januaru 1942. godine Radivoj Rodi, potom Pero Vranje,
do tada zamjenik komesara.
56

Dolaskom ovih odreda - eta s petrovakog i drvarskog sreza u Podgrme,
poveao se broj napada na eljeznike pruge Sanski Most - Sanica - Bravsko
i Bosanski Novi - Bosanska Krupa - Biha, i na neprijateljeva uporita oko San-
skog Mosta, Bosanske Krupe i Bosanskog Novog.
53) Vlado Baji, Sa Vodom Petrovana u Podgrmeu, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 243-244.
54) Kazivanje Sime Tadia autoru 10. IX 1975. godine.
55) Jovo Medi; n. l., str. 121; Duan M. Kneevi, Odlazak Suvajsko-voenike ete u Podgrme,
Zb. PETROVAC, knj. 3, str. 127. U ovom lanku Duan M. Kneevi ovu jedinicu pogreno naziva
bataljonom.
56) Rajko Jovi, Boravak u Krnjeukoj eti, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 315-320. i Zb. PETROVAC,
knj. 3, str. 302-307.
I u neprijateljevim dokumentima registruje se to pojaanje pobunjeni-
kih skupina na Grmeu, pa se u jednom izvjetaju s kraja oktobra 1941. go-
dine navodi da . . . u krajevima, koj e su zaposjele talijanske ete, akcija po-
bunjenika slabi, doim u krajevima van domaaja talijanskih eta akcija pobu-
njenika se pojaava, jer se pridoli pobunjenici pridruuju skupinama, koje su
ve od ranije bile u umama. Ovako pojaani pobunjenici postali su sve drskiji,
te su otpoeli u okolici Prijedora, Sanskog Mosta Kljua . . . sa prepadima na
nae domobransko-ustake posade, orunike postaje, eljeznike pruge, tele-
fonske linije i ceste .. .
57)
b) Situacija na grmekom podruju
Jo dok su Italijani nadirali od Bosanskog Grahova prema Drvaru, u Luci-
-Palanci se saznalo za njihov ponovni dolazak u ove krajeve sa ciljem, da navod-
no, od ustaa preuzmu vlast u gradovima i tite Srbe. To je uticalo da se grupa
Pavla Mutia i Miloa ilasa u Luci-Palanci sve ee ilegalno sastajala.
U to vrijeme pada i povratak Italijana u Sanski Most (19. oktobra) i druga
mjesta juno od demarkacione linije izmeu njemakog i italijanskog okupacio-
nog podruja. Time je stvorena mogunost da proetnika grupa u Luci-Palanci
uspostavi vezu sa etnicima na terenu petrovakog sreza, Manom Rokviem i
Ilijom Desnicom, a i sa Jovom Vokiem, bivim andarmom, koji je ivio u Dab-
ru i odravao vezu sa Italijanima u Sanskom Mostu.
58
'
Pavlu Mutiu, Milou ilasu, Mili Gagiu i jo nekima, se odmah pridruio
i Pero Jelaa. Odravali su sve ee sastanke i u narodu razorno djelovali protiv
ustanka. Da bi suzbili neprijateljsko djelovanje ove grupe u Luci-Palanci, lano-
vi taba Prvog KNOP odreda dolazili su na konferencije u to mjesto i sa Jelaom,
ilasom, uiteljem Gagiem i jo nekima, vodili otvorene i duge razgovore. Na-
stojalo se da ta grupa izmijeni poglede i prekine tetoinsku aktivnost, ali, uspjeh
je izostao.
59
'
Proetnika grupa u Luci-Palanci nastavila je da se dogovara kako da na
teren sanskog sreza, odnosno, u Podgrme dovede etnike i ukloni partizane. Na
jednom takvom ilegalnom sastanku u kui Nikole Miljua, bili su i Petar Jelaa,
Nikola ubrilo, Mile Gagi, Pavle Muti, aktivni podoficir, Slavko Pratalo, ak-
tivni podoficir, i jo neki. Ova grupa je tada zakljuila da u Luci-Palanku dovede
etniku jedinicu Mane Rokvia, a onda da zajedniki razbiju komuniste i par-
tizanske jedinice na sanskom srezu i u Podgrmeu. Zakljuili su da se sa poloaja
ne smije opaliti ni jedan metak bez njihovog odobrenja, a ko opali - bie stri-
jeljan! eljeli su, naime, da etnici na ovo podruje dou bez borbe. Tada su sa-
inili i zapisnik, navodei te odluke i traei da ga svi prisutni potpiu, to su Ni-
kola Milju i nekolicina odbili, a neki od prisutnih napustili su sastanak.
60
'
O sastanku, imenima uesnika, sadraju rasprave i usvojenom zapisniku,
odmah je saznala grupa napredno orijentisanih Palanana i o tome hitno oba-
vijestila tab Prvog KNOP odreda u Majki-Japri. tab Odreda je naredio da se
svi pripadnici te grupe pohapse, sasluaju i krivci predaju vojnom sudu. Grupa
boraca iz Zatitnice taba Odreda je u Luci-Palanci uhapsila Peru Jelau, Ob-
rada Daljevia, Miloa ilasa, Nikolu ubrilu, Slavka Pratala, Vladiju Guteu,
Svetu Srdia, Nikolu Miljua, i jo neke, sprovela ih u tab Prvog KNOP odreda
u Majki-Japru.
61
'
59) Kazivanje Ljube Babia autoru 23. novembra 1978.
60) Kazivanje Nikole Lapca autoru 9. XI 1978.
61) Kazivanje Pere Batoza autoru 25. juna 1978. godine i Boe Bunde 19. avgusta 1978.
Uhapeni su sasluavani pojedinano, a kada je Pero Jelaa saznao da e biti
suoen s Obradom Daljeviem, poeo je bjeati. Straar ga je u bjeanju ubio. Na-
kon toga, vojni sud Prvog KNOP odreda je osudio na smrt samo Miloa ilasa,
doseljenika s podruja petrovakog sreza, i Vladiju Guteu iz Miljevaca. Ostali
Palanani su puteni na slobodu.
62
'
Kada je prolazio kroz Eminovce, Vojo Todorovi, zamjenik komandanta Pr-
vog KNOP odreda, svratio je u jednu kuu s namjerom da utoli e. Domaica
mu je pruila bukaru vode i nekoliko italijanskih cigareta. Kada ju je upitao ot-
kud joj cigarete, odgovorila je da ih dobija od Italijana zato to im u Sanski Most
odnosi pisma Jove Vokia, biveg andarma iz Dabra. Na sasluanju je Voki pri-
znao da je Italijanima slao izvjetaje s podacima o poloajima partizanskih jedi-
nica, rasporedu logora, broju boraca, naoruanju, i dr. Priznao je daj e odravao
vezu s uiteljem Milom Gagiem, Perom Jelaom i jo nekim ljudima iz Luci-
-Palanke, kao i sa etnicima na petrovakom srezu - Ilijom Desnicom i Manom
Rokviem, od kojih je dobio i jedno pismo, pronaeno poslije njegovog hape-
nja. Nadalje, izjavio je da je bio ugovoren sastanak pomenutih Palanana i pet-
rovakih etnika kod Ilijine vode u Grmeu.
U tabu Prvog krajikog NOP odreda odlueno je da se Jovi Vokiu orga-
nizuje javno suenje u Luci-Palanci, na kojem e se narodu razotkriti neprija-
teljski rad grupe Jelaa - Dilas - Gutea, koji su neto prije kanjeni. Predsjednik
Vojnog suda Odreda bio je Vojo Todorovi, Petar Vojnovi njegov zamjenik, i
porota od est-sedam vienijih ljudi iz Luci-Palanke i oblinjih sela. Za vrijeme
suenja Vokiu, sudilo se i ostalim proetnikim, pro i tal ii an ski m i ovinistiki
nastrojenim pojedincima - Peri Jelai, Milou ilasu i Vladiji Gutei, ve kanje-
nima - i nekima koji su pobjegli (lugar Sveto Srdi i zemljoradnik Duan Dro-
bac). Sud je zasjedao dva do tri dana, poto su porotnici, iako veoma estiti i
NOP-u odani ljudi, smatrali da se Voki zaludio, i da ga treba kazniti samo sa
25 ili 50 batina, koliko da se opameti. Meutim, predsjednik Vojnog suda je uv-
jeravao porotu daj e rije o izdajniku ustanka zbog ega je predloio smrtnu kaz-
nu. Podrku takvoj odluci pruio je jedan radnik, povratnik iz Amerike. Na kraju
suenja na narodnom zboru u Luci-Palanci, Vojo Todorovi je proitao optu-
bu i presudu sa imenima predsjednika i zamjenika predsjednika Vojnog suda,
i svih porotnika. Poto je narod shvatio kakve je sve podatke o partizanima Vo-
ki slao Italijanima, jednoduno je pozdravio presudu.
63
'
I na sanskom srezu bilo je komandira seoskih odreda i vodova koji su se do-
pisivali i pregovarali s italijanskim okupatorom. U takvoj situaciji neki od tih od-
reda, odnosno, vodova, nisu te jeseni bili dovoljno vojniki aktivni, prije svega
su obustavili napade na neprijatelja, ili su akcije te prirode odudarale od njiho-
vih stvarnih mogunosti. O tome e Pero Moraa, tada politiki komesar Sanske
partizanske ete, zapisati: . . . Zadovoljavali su se time da ostanu gospodari te-
ritorije koja se nalazila iza njihovih poloaja i na kojoj su relativno spokojno iv-
jela podgrmeka sela.. .
M)
Pregovori su voeni i na krupskom srezu, ali ne na inicijativu partizana, ve
okupatora, ija bi jedinica dola u Veliki Radi ili prema Gudavcu, s namjerom
da uspostave meusobni kontakt. Kako je tu bilo i lanova KPJ, razgovori su
ostali bez rezultata.
Ali, s podruja Vrtoa (petrovakog) uslijedila je samoinicijativna akcija jed-
nog biveg andarma, koji je sa nekolicinom seljaka otiao u Biha, i 12. novem-
bra 1941. pregovarao sa predstavnicima graanskih vlasti NDH i nekim izasla-
62) Kazivanje Vase VI. Pratala autoru 8. maja 1978.
63) Vojo Todorovi, Na sanskom sektoru, Zb. PODGRMEC, k. 2, str. 206-207.
64) Pero Moraa, n. l , str. 83.
nicima iz Zagreba. Prema izvjetaju ustakih vlasti iz Bihaa, tada su se spora-
zumjeli:
da e pobunjenici vratiti 90% oruja i vratiti se kuama, a ostalo oruje za-
dravaju radi odbrane od komunista;
pobunjenici pristaju da se Hrvati postave za povjerenike po optinama ali
da odbornici budu pravoslavci, kao i
da u srpska sela dou orunici NDH i uspostave svoje postaje.
Tada je bilo reeno da e major Boko Raeta kroz tri dana iz Like doi u
Biha da pregovara pod istim uvjetima.
65
' Meutim, od tih pregovora na petro-
vakom i bihakom srezu nije bilo nita. Naprotiv, do kraja godine formirana
je Bihaka partizanska eta, a poetkom februara 1942. i Vrtoka partizanska
eta.
Pojedini lokalni komandiri su pregovaranjem sa Italijanima taktizirali, jer
su se plaili zime koja je mnoge porodice zatekla u improvizovanim sklonitima
ili izbjeglitvu, druge rasporeene po domainstvima, poto su veini kue izgor-
jele jo u prvim danima ustanka. Ostali su nastojali da se to vre veu za oku-
patora. Kolebanje prvih je bilo lake savladati - ostali su partizani, zapoeli bor-
bu s Italijanima, postali dobri partizanski komandiri. Drugi su, pak, otili u ot-
vorenu izdaju: neki su pobjegli okupatoru (Jovo Klikovi), drugi su udaljeni iz
partizanskih jedinica i drugom polovinom 1942. zbog daljeg neprijateljskog rada
osueni na smrt (Duan Nedimovi, Mile i Dane Uzelac, i jo neki), a mnogi
su prebjegli etnicima na Manjau (Pavao Muti, Milo Perii i ostali).
Italijani su sredinom oktobra, po dolasku u Biha i Bosansku Krupu, uputili
poziv na pregovore Komandantu srpske oruane sile na Grmeu.
66
' Poziv je
proslijeen komandantu Krajinske divizije, u Majki-Japru. O tom prijedlogu su
sredinom oktobra u tabu Krajinske divizije (u kui Bude Draia u Majki-Jap-
ri) razgovarali: Osman Karabegovi, koji je bio u prolazu, Danko Mitrov, Duan-
ka Kovaevi, Duan Josipovi, i jo neki drugovi iz taba Divizije i taba 4. ba-
taljona Slobode. Raspravljalo se da li i kako pregovarati sa Italijanima, pa je
zakljueno da Danko Mitrov kao komandant najvie ustanike komande u Bo-
sanskoj krajini ode na razgovore i ispita njihove namjere. On je sa grupom ru-
kovodilaca u pratnji Konjikog voda i Radikog odreda otiao na Grabe kod
Bihaa.
67
' S Mitrovim su bili Petar Vojnovi, Slavko Rodi, i jo neki. Danko Mit-
rov je sa italijanskim viim oficirom razgovarao na panskom jeziku. Ispostavilo
se da je oficir bio komandant faistikog bataljona u paniji, protiv kojeg se na
istom frontu borio Danko Mitrov.
68
'
Italijani su traili da im se omogui saobraaj cestom Biha - Bosanska Kru-
pa - Sanski Most, jer su u tim gradovima imali najisturenije garnizone u treoj
okupacionoj zoni. Traili su i da ustanici ne napadaju njihove garnizone. Za uz-
vrat, obeavali su da e dati municiju za borbu protiv Muslimana, odnosno, pro-
tiv Turaka, kako su ih nazivali.
Danko Mitrov je odluno odbio sve njihove zahtjeve i prijedloge, sa obraz-
loenjem da partizani ne vode bratoubilaki rat, ve organizovanu borbu protiv
okupatora i onih koji ih pomau. Sa okupatorom nema pregovora o saradnji, ve
o njegovom bezuslovnom naputanju nae zemlje, bio je zakljuak i poruka Dan-
ka Mitrova. Iz onoga to su Italijani traili vidi se da im je krajnji cilj da ovladaju
cestom od Bihaa preko Radia, Bosanske Krupe, Luci-Palanke do Sanskog
Mosta, te da, sjeverno od ceste, osloboena sela odvoje od vrstog zalea - Gr-
me-planine, ali i da teritoriju izmeu Une i Sane razdvoje na vie dijelova, kako
bi oslabili ustanak i anulirali rezultate gotovo tromjesene bore. U takvim okol-
65) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 155/284 i 294.
66) Ale Terzi, Susret s Italijanima, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 150-1.
67) Kazivanje Duana Josipovia autoru 8. maja 1975.
68) Petar Vojnovi, Izlazak na pravi put, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 40.
nostima nije moglo biti ni rijei o udovoljavanju njihovim zahtjevima. Ipak, bilo
je vano da sa protivnikom zvanino razgovara ovlatena grupa rukovodilaca,
koja e prema njemu biti odluna, a ne pojedini ustanici - komandiri manjih je-
dinica koji bi, zbog nedovoljnog poznavanja situacije, mogli napraviti propust,
to bi za posljedicu imalo znatne tekoe u razvoju ustanka ovog kraja.
Italijani su na podruju Bosanskog Grahova, Drvara i Bosanskog Petrovca
izdano pomagali etnike, s ciljem da demoraliu narod i partizane, i razbiju par-
tizanske jedinice na tom podruju i ugue ustanak. Njihova propaganda preno-
ena preko proetniki raspoloenih pojedinaca, ali i prilikom susreta njihovih
oficira sa nekim seljacima i borcima, stizala je i na podruje Grmea. Italijani
su se predstavljali kao tobonji zatitnici Srba od ustakih zuluma, istovremeno
raspirujui bratoubilaku borbu protiv Muslimana i Hrvata. Uz to, propagatori
etnitva, i oni koji su podravali zahtijeve italijanskog okupatora, po selima su
govorili kako je kraj ratu i patnjama, kako su borbe prestale svugdje gdje su doli
Italijani; ko hoe, moe mirno i bez straha ii u Sanski Most, Bosansku Krupu,
Biha, i druge gradove, gdje e, pod zatitom italijanskih vojnika, nesmetano ku-
povati so, petrolej, odjeu, obuu i dr., i prodavati svoje proizvode.
69
Bila je to
perfidna italijanska okupatorska politika: Zavadi pa vladaj!.
Oktobarskih dana 1941, tab Krajinske divizije je jednim letkom upozorio
borce i stanovnitvo Grmea na podmukle namjere italijanskog okupatora. Tek-
st tog letka su sastavljali Osman Karabegovi, Duanka Kovaevi i Vojo Stu-
par.
701
Njime se tab Krajinske divizije obraa Svim partizanskim odredima,
svim narodnim borcima, svim potenim seljacima i graanima, obavjetavajui
ih da su italijanske trupe okupirale Biha i Bosansku Krupu, da lau narod kako
dolaze sa prijateljskim namjerama i da nikom ne ele zlo. Potom se navodi da
je cilj dolaska italijanskih trupa da pustoe i pljakaju nae domove i njive, da
svojim ponaanjem ele da lake razoruaju ustanike. Partizani ne smiju nasje-
dati toj propagandi, ve treba odluno da stupe u borbu protiv italijanskih oku-
patorskih bandi i domaih slugu, jer se samo tako moe sauvati sloboda i osi-
gurati miran ivot. Letak se zavravao borbenim pokliem: Drugovi partizani,
naprijed u borbu do nae konane pobjede!
71

Ujesen i zimu 1941/1942. u selima su odravane skoro svakodnevne kon-
ferencije na kojima su partijsko-politiki aktivisti (lanovi Okrunog komiteta
KPJ i SKOJ-a, lanovi taba Prvog KNOP odreda i komandi eta, komunisti, sko-
jevci i drugi rodoljubi), objanjavali narodu platformu NOB-a, razotkrivali su-
tinu podmukle propagande italijanskih faista i razobliavali pojedince, pristae
Italijana meu borcima ili u osloboenim selima.
Bilo je veoma znaajno to to su na ovom podruju djelovali Okruni ko-
mitet KPJ za Biha (Grme), lanovi taba Prvog KNOP odreda i tabova par-
tizanskih eta, a od decembra 1941. godine i Okruni komitet SKOJ-a za Bih ac
(Grme). U svim ovim politikim i partijskim aktivnostima na Grmeu, velikli
pomo su pruile jedinice koje su dole s podruja Drvara i Petrovca,
72
' izuzev
Prekajske ete koja je marta 1942. godine razoruana, i nekih boraca Krnjeuke
ete.
73
'
Okruni komitet KPJ za Biha (Grme), radi ostvarivanja te odluke zaklju-
io je da treba pokloniti punu panju organizovanju partizanskih eta, osnivanju
partijskih i skojevskih organizacija u etama i u pozadini, vojnom i politikom
osposobljavanju jedinica za partizanski nain voenja borbe. S tim u vezi odlu-
eno je da se izvri takav raspored kadra koji e obezbijediti uspjeno rukovo-
enje svim jedinicama i svim selima. U sklopu organizaciono-politikog i vojni-
kog osposobljavanja eta, odlueno je da svaka jedinica organizuje logorovanje
69) Dane Babi, Pokuaj Talijana da nas prevare, isto, str. 142.
70) Kazivanje Duanke Kovaevi autoru 12. jan. 1976.
72) Kazivanje Ljube Babia autoru 23. novembra 1978.
73) Rajko Jovi, n. l., str. 315-320; emso Tabakovi, Dijalog u noi, Zb. PODGRMEC, knj. 2,
str. 321-324.
na jednom mjestu, da se prekine smjenjivanje boraca i da se jedinice pripreme
za nove akcije, pored ostalog i protiv italijanskog okupatora.
Borbu za svakog ovjeka vodili su partijski pozadinski radnici. Zapravo, ta
borba stvorila je politikog pozadinskog radnika, koji e svojom aktivnou up-
ravo te jeseni i zime (1941/1942) stei veliku popularnost, ugled i potovanje sta-
novnitva osloboene teritorije Prvog KNOP odreda. Pozadinski politiki rad-
nik na slobodnoj teritoriji bio je ovjek koji je znao ta hoe: osnovni zadatak
je mobilisati u vojsku, prikupiti hranu, odjeu i obuu za bolnice i partizanske
jedinice, objasniti narodu ciljeve borbe i situaciju, mobilisati ljude za izvrenje
zadataka. O svemu tome umio je da pria, da objanjava i da bude strpljiv. Po-
znavao je vrlo dobro situaciju na svom terenu, znao je ta koji ovjek misli. On
e se, zajedno sa partijsko-politikim radnicima u partizanskim jedinicama ovog
Odreda, upustiti u viemjesenu upornu borbu sa svim zagovornicima italijan-
ske demagoke politike. Njihova danonona djelatnost doprinijee uspjenom
savladavanju i ovog problema u ustanku, izuzetno teke 1941. godine na podru-
ju Prvog KNOP odreda.
6. Organizovanje okrunih komiteta KPJ za Biha i Drvar i rad
na vojnopolitikom uvrivanju jedinica Odreda
Prilikom boravka u Majki-Japri, sredinom oktobra 1941, Osman Karabe-
govi, lan Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, pored ostalog, u ime tog
partijskog rukovodstva, formirao je privremeno rukovodstvo KPJ za slobodno
podruje Grmea, iji je zadatak bio da podstakne organizovaniji politiki rad
i da usmjerava rad partijskih organizacija na slobodnoj grmekoj teritoriji. U pri-
vremeno rukovodstvo su imenovani: Rada Vranjeevi, Duanka Kovaevi,
Hajro Kapetanovi, Vojo Stupar i Slobodan Marjanovi, s tim da su svi ostali na
dotadanjim dunostima.
74
'
Ovo rukovodstvo nije ni poelo djelovati, a na grmeki sektor, u Majki-Jap-
ru, poslije 20. oktobra 1941, stigli su uro Pucar Stari i efket Maglajli. uro
Pucar je kao sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, na osnovu
zakljuaka Savjetovanja u Stolicama, saoptio odluku o formiranju okrunih ko-
miteta KPJ.
Na teritoriji Prvog krajikog NOP odreda, tada se formiraju dva okruna ko-
miteta KPJ, nazvana po najveem ili najznaajnijem mjestu na teritoriji - Okru-
ni komitet KPJ za Drvar (srezovi Bosanski Petrovac, Drvar i Bosansko Grahovo),
i Okruni komitet KPJ za Biha (Grme) - srezovi: Biha, Cazin sa Velikom Kla-
duom, Bosanska Krupa i podgrmeki dio novskog sreza.
U ovoj podjeli teritorije Prvog KNOP odreda na dva okruga, dogodilo se, po
drugi put, da oblasno partijsko rukovodstvo nije naznailo sanski srez, jedan od
najveih srezova ne samo u Podgrmeu, ve i na podruju djelovanja Odreda.
75
'
74) Slobodan Marjanovi, Podgrme od 1941. do sredine 1942. godine, isto, knj. 3, str. 78; Kazivanje
Slobodana Marjanovia autoru 28. oktobra 1978.
75) Da se u ovom sluaju radi o razliitim shvatanjima potvruju dva dokumenta U zapisniku sa
Oblasne partijske konferencije odrane u Skender-Vakufu 21. i 22. februara 1942, o izlaganju
efketa Maglajlia Mirka - sekretara Okrunog komiteta koji je poznavao situaciju na terenu
zapisano je slijedee: . . . drug Mirko kae da je sanski sektor od nove godine pripao ovom OK
(rije j e o OK KPJ Biha, nap. BB) i daj e za to vrijeme taj sektor obiao 2 puta. Meutim, Lepa
Perovi, lan Povjerenitva PK KPJ za Bosansku krajinu, koja je na taj teren neposredno poslije
toga stigla iz Sarajeva, i nije poznavala situaciju, u pismu upuenom 5. marta 1942. godine Po-
krajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu navodi: . . . OK Biha ima dva sreska komi-
teta (Krupa i Novi) . . . Ovaj OK obuhvata srezove: Biha, Bos. Krupa, Cazin, dio Bos. Novog.
U istom izvjetaju za susjedni Okruni komitet KPJ za Drvar pie: .. . OK Drvar. . . Ovaj OK
obuhvata srezove: Drvar, Petrovac, Bos. Grahovo i Kl j u. . . Arhiv CK KPJ, Beograd, dok.
br. 771.
Prvi put to se desilo jula-avgusta 1941, prilikom rasporeda kadrova za pripreme
i organizovanie ustanka. Sve do poetka 1942, podruje sanskog sreza nije zva-
nino bilo u domenu rada novorormiranog Okrunog komiteta KPJ, ali se sva-
kako nalazilo u sferi politikog uticaja i djelovanja lanova tih komiteta i par-
tijskih radnika sa tog i sa oblinjeg terena, ili iz partizanskih jedinica. Okruni
komitet KPJ za Biha, ve od svog formiranja krajem oktobra, obuhvata politi-
kim radom i dio sanskog sreza. Naime, na jednoj od prvih sjednica, OK KPJ za
Biha zaduio je svoje lanove za rad po srezovima, pa je tako Duanka Kova-
evi zaduena za sanski, a s njom i Drago Lang, i ako je tada u Okrunom ko-
mitetu radio sa omladinom na teritoriji itavog okruga.
76
' Nakon formiranja OK
SKOJ-a za Biha, decembra 1941, sa lanovima OK SKOJ-a Drvar dogovoreno
je da se skojevska organizacija sanskog sreza ukljui u sastav bihakog okruga,
to je uraeno 28. decembra 1941. godine.
77
' Isto tako, Ilija Doen, lan OK KPJ
Drvar, dobio je zadatak da djeluje u drvarsko-petrovakim partizanskim etama
lociranim na kljukom i sanskom srezu. Tako je on, tokom novembra i decem-
bra, u nekoliko navrata krae vrijeme boravio na podruju sanskog sreza, uvijek
se vraajui na petrovaki. Pri tome je teite njegovog rada bilo na politikom
djelovanju u partizanskim jedinicama, ali je odravao i konferencije s narodom,
posebno povodom biranja seoskih NOO. Formirao je i nekoliko partijskih orga-
nizacija na podruju sanskog sreza: u Sanskoj eti, u Jelainovcima i Luci-Pa-
lanci. Meutim, zvanine odluke o prikljuenju sanskog sreza Okrunom komi-
tetu KPJ za Biha nije bilo sve do Skendervakufske konferencije.
78
'
U prvi sastav Okrunog komiteta KPJ za Biha (Grme) imenovani su: za
sekretara efket Maglajli pod imenom Mirko Novakovi, a za planove Duanka
Kovaevi i Ale Terzi.
Na svoje sjednice OK KPJ Biha (Grme) pozivao je i lanove OK SKOJ-a:
Radu Vranjeevi, Hajru Kapetanovia i Dragu Langa, pa su mnogi smatrali da
su oni istovremeno bili i lanovi OK KPJ. Meutim, i na Skendervakufskoj kon-
ferenciji, krajem februara 1942, konstatuje se da OK KPJ Biha (Grme) ima
samo tri lana (efketa Maglajlia i Duanku Kovaevi, prisutne na toj konfe-
renciji, i Alu Terzia, koji nije bio u Skender Vakufu).
79
' Sekretar OK KPJ Sefket
Maglajli je, prema sjeanju Duanke Kovaevi, na sjednice OK pozivao i Mu-
hameda Bajria, politikog delegata u Velikoradikom vodu i Husku Miljkovia,
partizana iz Velike Kladue, tada u Kordunskom NOP odredu.
80
' Muhamed Baj-
ri je uestvovao u radu OK kratko, poto je ve oko 6. decembra 1941. ubijen,
a Huka Miljkovi do kraja decembra, jer je tada postao lan Okrunog komiteta
76) Kazivanje Duanke Kovaevi autoru 12. januara 1976.
77) Dokumenti iz istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, tom I, knj. 2, str. 515.
78) Kazivanje Ilije Doena autoru 8. novembra 1978.
79) Sefket Maglajli u svom lanku Partijska organizacija Podgrmea 1941-1942, str. 16, navodi
da su oktobra 1941. godine za lanove OK KPJ Biha imenovani: Sefket Maglajli, Duanka Ko-
vaevi, Ale Terzi, Rada Vranjeevi i Hajro Kapetanovi, a naknadno i Drago Lang. Meutim,
na konferenciji u Skendervakufu govori samo o tri lana Komiteta Za lanove OK SKOJ-a Bi-
ha (Grme) poetkom decembra 1941. godine imenovani su za sekretara Rada Vranjeevi a
Drago Lang i Hajro Kapetanovi za lanove. Dakle, nisu mogli istovremeno biti i u jednom i u
drugom komitetu. Tek poslije Skendervakufske konferencije, krajem februara ili marta 1942.
godine, Rada Vranjeevi i Hajro Kapetanovi postali su lanovi OK KPJ Biha (Grme), dok
je Drago Lang tada bio na podruju Treeg KNOP odreda. Na okrunoj konferenciji SKOJ-a 21.
i 22. marta 1942. godine izabran je novi Okruni komitet SKOJ-a. Hajro Kapetanovi, Ahmet e-
hovi i Cvijo Mazalica su u izjavi od 13. decembra 1951. godine rekli da su lanovi OK KPJ bili:
Sefket Maglajli, Duanka Kovaevi i Ale Terzi, a lanovi OK SKOJ-a Rada Vranjeevi, Drago
Lang i Hajro Kapetanovi.
Zbornik radova Skendervakufska konferencija str. 61. i 63;
Zb. PODGRME, knj. 2, str. 16;
Stenografske biljeke od 13. decembra 1951;
Kazivanje Duanke Kovaevi autoru.
80) Kazivanje Duanke Kovaevi i Sefketa Maglajlia autoru, 1. novembra 1967.
KP Hrvatske za Karlovac.
8
" Kako ih sekretar OK KPJ ne spominje u Skender-
vakufu, proizlazi da ih on nije kooptirao, nego samo pozivao na sastanke.
U vrijeme formiranja Okrunog komiteta KPJ Biha, na podgrmekom us-
tanikom podruju nije djelovao ni jedan sreski ili optinski komitet KPJ. U Bi-
hau je postojao ilegalni Mjesni komitet KPJ, a u Bosanskom Novom takoe ile-
galni Sreski komitet KPJ, znatno suen, koji od kraja godine nee djelovati iz tog
mjesta zbog odlaska njegovog sekretara na slobodnu teritoriju.
a) Okruni komitet KPJ Drvar i njegovo djelovanje
U prvi sastav Okrunog komiteta KPJ Drvar imenovani su: za sekretara Rudi
Kolak, a za lanove: Ilija Doen, do tada sekretar Sreskog komiteta KPJ za Bo-
sanski Petrovac, Nikola Kotle, do tada sekretar Sreskog komiteta KPJ za srez Bo-
sansko Grahovo, a ubrzo i Milan Bursa i Vaso Triki, do tada lanovi Sreskog
komiteta KPJ Bosansko Grahovo, i Kota P. Bosni, iz Drvara, zaduen za om-
ladinu.
U vrijeme formiranja Okrunog komiteta KPJ Drvar na slobodnoj teritoriji
tog podruja postojali su sreski komiteti KPJ za Bosanski Petrovac (od tada sek-
retar Jovo Kecman uco, i lanovi: Milo Kecman Vojsko, Vojo Kreco i Radivoj
Rodi), i za Bosansko Grahovo - Drvar (od tada sekretar Vaso Triki, i lanovi:
Obrad Banjac, Ilija Miljevi i Milo Bauk).
Zadatak oba okruna komiteta KPJ bio je da rade na organizovanju, jaanju
i aktiviranju organizacija KPJ, i, naroito, da rade na organizacionom razvijanju
i uvrivanju partizanskih jedinica Prvog KNOP odreda. Drvarski Okruni ko-
mitet KPJ imao je . . . kao najvaniji zadatak pripremu za obnavljanje borbe sa
talijanskim okupatorom i organizovanje partizanskih eta i bataljona.
82

Kada su sredinom oktobra 1941. u Ataevac stigli uro Pucar Stari i efket
Maglajli sa direktivom o organizovanju Prvog KNOP odreda, Ljubo Babi, Ve-
ljo Stojni, Nikica Pavli, Nikola Kotle, i Ilija Materi upoznali su ih sa razvojem
ustanka i situacijom nakon prodora Italijana u Drvar. Pucar je tada naloio . . .
da se odmah pristupi prikupljanju svih boraca u jedinice, da se za njih naprave
vojne barake - logori, van sela, na bezbjednim mjestima, i da odmah otpone
borba protiv talijanske okupatorske vojske i etnika .. ..
83)
Nakon kraeg zadr-
avanja, Pucar i Maglajli su produili za Podgrme. U skladu sa primljenim
uputstvom, novoformirani tab Prvog KNOP odreda i Sreski komitet KPJ za Bo-
sansko Grahovo - Drvar, izvrili su pripreme i za nekoliko dana, krajem oktobra,
odrali partijsku konferenciju u mjestu Tavani na Klekovai, na kojoj je prisust-
vovalo oko 55 delegata s podruja Drvara, Grahova i Bosanskog Petrovca. Ana-
lizirano je politiko stanje na terenu i okupiranim mjestima, i stanje u vojnim
jedinicama. Pri zavretku konferencije u Tavane je stigao Osman Karabegovi
(krenuo za Romaniju), tako da je i on uestvovao u radu. Tada je pokrenuto pi-
tanje stvaranja dva posebna sreska rukovodstva-jednog za Drvar (Prekaju, Tru-
bar i Martin-Brod), i drugog za Bosansko Grahovo (Peulje, Crni Lug, Preodac).
84

Nakon konferencije, veina lanova KPJ je rasporeena na politiki rad po
selima na podruju Drvara, Grahova, Glamoa i Petrovca. Za pojedine skupine
sela formirane su grupice za propagandu, koje su odmah krenule na teren i
81) Huka Miljkovi, lan KPJ od 1940,8. februara 1942. godine, je kao lan Okrunog komiteta KPH
Karlovac odreen za politikog sekretara Kotarskog komiteta KPH za Cazin, koji je tog dana
formiran. (Historijski institut u Karlovcu, zb. 3, str. 313 i 1118.)
82) Rudi Kolak, Sjeanje na Drvar i Drvarane, Zb. DRVAR, knj. 3, str. 208 i 214.
83) Milutin Moraa, Kako smo savladali oseku ustanka, isto, str. 162-163.
84) Milan P. Bosni, Dva znaajna skupa, isto, str. 219.
otpoele sa djelovanjem u narodu. Pod izvanredno tekim uslovima, skoro ile-
galnog kretanja grahovskim i drugim selima, komunisti su razvili veoma znaaj-
nu politiku i propagandnu djelatnost.
85
'
Posije odlaska taba Prvog KNOP odreda, na drvarsko-grahovskom pod-
ruju ostao je samo Sreski komitet KPJ za Bosansko Grahovo-Drvar, i tek for-
mirani tab drvarsko-grahovske partizanske ete. Ve do kraja decembra 1941.
na ovom srezu osnovane su ili obnovljene partijske organizacije u mnogim se-
lima. Zahvaljujui takvom intenzivnom politikom radu, u borbeni stroj su se
vratili borci koji su privremeno odloili i zakopali oruje. U drvarskoj dolini od
pada Drvara (25. septembra 1941. godine) do februara 1942. nije bilo oruanih
borbi, ali je taj period protekao u pripremi za obnavljanje borbi. ivjeli smo u
uvjerenju da, kada taj dan doe, borbe vie nee prestajati do pobjede, do ko-
nanog osloboenja.. .
86)
Sve do decembra 1941, lanovi KPJ i borci, bili su ukljueni u seoske par-
tijske organizacije (elije).
87
' To im je omoguilo da budu najagilniji politiki rad-
nici u ovim selima. Tek od kraja decembra 1941. formirae se posebne partijske
organizacije u partizanskim etama i tabovima bataljona.
Znaajnu ulogu u propagiranju ideja narodnooslobodilakog pokreta od pr-
vih dana ustanka imao je list Gerilac (nastavio da izlazi u umi nakon napu-
tanja Drvara).
U petrovakom srezu u vremenu od poetka ustanka do kraja 1941, u KPJ
primljeni su: Sveto Kaar, Boro Kecman, Vlado Baji, Vasilije Kecman, Jovo Pa-
vi, uro Sekuli, Todor Kecman, uro Peanac, Jovo Mei, Marko Joki, Ni-
kola Karanovi, Drago uki, Mihajlo Kerkez, Stevica Banovi, Boo Jelii, Mi-
lja Kecman, Lazar Doen, Uro Kecman, Marko ipka, Milan Gutea, Vojo Mi-
lanovi, Stanko Karanovi, Mio Raki i Nikola Majstorovi. Kako su od 34 pred-
ratnih lanova KPJ dva poginula, dva ubijena na terenu, jedan u logoru a jedan
u Srbiji, i kako je est lanova otilo u druge krajeve, u srezu je krajem 1941. go-
dine bilo ukupno 46 lanova u sedam partijskih organizacija i Sreskom komitetu
KPJ.
Za drvarski i grahovski srez nema podataka o lanovima KPJ u periodu do
kraja 1941, ni u sauvanim dokumentima, ni u objavljenim zbornicima sjeanja.
Na ovom podruju veoma veliki znaaj imala je okruna partijska konferen-
cija odrana 3. i 4. januara 1942. u selu Lastve, zaseok Jurjevii, nedaleko od Kr-
njeue. Konferencijom je rukovodio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosan-
sku krajinu uro Pucar Stari, a prisustvovali su komunisti s podruja Drvara,
Grahova i Petrovca, i lanovi taba Prvog KNOP odreda.
Savjetovanje je poelo izlaganjem sekretara Okrunog komiteta Rudija Ko-
laka o vojnopolitikoj situaciji na podruju drvarskog okruga. Puna dva dana
diskutovalo se o aktualnim vojnim, politikim i partijskim pitanjima, samokri-
tiki su analizirani propusti, kritikovane slabosti, davani prijedlozi za rjeenje
odreenih problema. Konstruktivan prilaz svim pojavama, temeljita analiza
problema i svestrana pomo drugova iz Oblasnog komiteta, omoguili su da se
donesu konkretni zakljuci i zadaci. Odlueno je da se pojaa politiko-partijski
rad u partizanskim jedinicama, da se razoruaju etnici po selima, da se napad-
nu italijanske i etnike grupice i onemogue da slobodno vrljaju po selima i
ire propagandu, da se eliminie etniki uticaj i uvrste jedinice kroz stalnu
borbu protiv okupatora, etnika i ustaa, da se u ete i bataljone upute komu-
nisti koji su ranije povueni u pozadinu i da se povuku petrovake i drvarske
jedinice (ete) iz Podgrmea. Jedan od najvanijih zadataka partijskih organiza-
85) Salomon Moni Levi, U jedinstvu smo traili spas, isto, str. 200.
86) Rudi Kolak, n. l., str. 212-213.
87) M. Moraa, n. l., str. 166.
cija je smjelije primanje novih lanova u KPJ, formiranje partijskih i skojevskih
organizacija u selima bez njih, jaanje politikog uticaja na terenu. Narodu treba
objasniti, na konferencijama i zborovima, partizanske ciljeve i namjere, ulogu
okupatora i etniku izdaju. Prilo se organizovanju omladinskih eta i njihovoj
vojnopolitikoj obuci radi ukljuivanja u partizanske ete i bataljone.
Kada se uro Pucar u pratnji Ilije Doena, grupe komunista ijedne desetine
boraca Drvarana, zadrao u Vodenici, upala je u kuu gdje su se oni smjestili,
grupa od desetak dobro naoruanih etnika. Tom prilikom je voen uan di-
jalog izmeu Pucara i Doena s jedne, i etnika sa druge. Sreom, dijalog se za-
vrio bez sile, ali su i jedni i drugi ostali pri svojim stavovima.
Petrovaki komunisti i partizani su odmah nakon konferencije krenuli u ak-
ciju, i za kratko vrijeme (bez otpora) razoruali etnike grupice na podruju
svog sreza i pokupili oruje koje su etnici dijelili po selima. Zadatak su izvrile
5. eta i vod Milorada Media (zapadno), a vod Milana Zoria (vratio se iz Pod-
grmea), istono od Petrovca. Nisu uspjeli razoruati jedino Manu Rokvia i ne-
koliko etnika koji su se nalazili u gradu pod zatitom italijanskih jedinica.
88
'
U to vrijeme na petrovakom srezu je obnovljeno ili formirano est eta, i
jedna na bihakom, i od njih je osnovan partizanski bataljon, Petrovako-biha-
ki, kao 3. bataljon Prvog KNOP odreda, sa komandantom Slavkom Rodiem, po-
litikim komesarom Ilijom Doenom, i zamjenikom komandanta Nikolom Ka-
ranoviem.
Pri povratku iz Lastve sa okrune konferencije, drvarski komunisti su ve
6. januara 1942. godine odrali konferenciju za podruje Drvara, na koju su po-
zvali vei broj neposrednih i posrednih nosilaca i izvrilaca predstojeih akcija.
Konferencija je u koli u Gruborskom Naslonu poela u popodnevnim asovi-
ma, a zavrena je u pono istog dana. U radu su uestvovali ne samo lanovi KPJ
i borci, ve i mnogi lanovi narodnooslobodilakog odbora, pa i mjetani, iako
nepozvani. Rudi Kolak, Ljubo Babi, Nikola Kotle, Milutin Moraa i Vaso Triki
upoznali su prisutne o najvanijim takama sa konferencije u Lastvi. Govoreno
je o vojnopolitikoj situaciji u Bosanskoj krajini, posebno na podruju Drvara,
saopteno kako treba prii obnovi i organizovanju partizanskih jedinica, istak-
nuti su zadaci NOO, mjere zatite naroda, organizovanje pozadine. Naroito je
ukazano na potrebu svestrane organizovanosti za borbu protiv Italijana i doma-
ih izdajnika. U nastaloj diskusiji veina prisutnih je podrala predloene mjere
i zadatke, ali je iznosila i kritika zapaanja o nekim propustima. Na kraju je za-
kljueno da se borci to prije okupe u matine ete, da urede i osposobe logore
u kojima bi borci stalno bili na okupu i da, u drugoj polovini januara, ete budu
osposobljene za borbu. I na drvarskom srezu za vrlo kratko vrijeme Italijani i
etnici bili su blokirani u Drvaru, i onemogueno im je da vrljaju po selima.
89
'
Posle zavretka konferencije u Lastvi, Ljubo Babi, dotadanji komandant
Prvog KNOP odreda, sa grupom komunista upuen je na partijsko-politiki i voj-
ni rad na drvarski i grahovski srez. Dobili su zadatak da rade na intenzivnijem
obnavljanju partizanskih eta i bataljona i brem otpoinjanju borbi protiv Ita-
lijana i etnika i na tom sektoru. Tokom januara-februara-marta 1942. na dr-
varskom srezu su obnovljene partizanske ete i formiran novi partizanski bata-
ljon sa pet eta, 4. bataljon (Drvarsko-grahovski) Prvog KNOP odreda. Za ko-
mandanta je postavljen Milutin Moraa. U prvo vrijeme na dunosti politikog
komesara nalazio se Ljubo Babi, a poslije njegovog odlaska - Simo Tadi; za-
mjenik komandanta je bio Milan J. Bosni, a zamjenik politikog komesara Ilija
Materi.
90
' Tada su i na grahovskom srezu u prvo vrijeme formirane dvije parti-
88) Jovo Kecman Suco, Vrijeme vreg organizovanja naih snaga, Zb. PETROVAC, knj. 3,
str. 173-175.
89) Marko Srdi, Konferencija u Gruborskom Naslonu januara 1942. godine, Zb. DRVAR, knj. 3,
str. 229-232.
90) Ilija Materi, Drvarski partizanski bataljon, isto, str. 251.
zanske ete, a 27. marta 1942, na planini Jadovnik, i partizanski bataljon Gavrilo
Princip, za ijeg komandanta je postavljen Rade Zori, a za politikog komesara
Ljubo Babi. Zamjenik komandanta bio je Simo Baji, a zamjenik politikog ko-
mesara Obrad Banjac. Poslije je formirana i trea eta tog Bataljona. Krajem
marta 1942. godine obnovljenje i partizanski bataljon Starac Vujadin sa etiri
ete, za ijeg komandanta je postavljen Cvijo Oreanin, a za politikog kome-
sara Kota Pajin.
91
'
Ovakav intenzivan partijsko-politiki i vojni rad na podruju okruga Drvar,
omoguio je da 21. januara 1942. godine doe do prvog napada partizana na ta-
lijansku jedinicu na petrovakom srezu, a potom, 18. februara, i do borbe kod
Bastasa, zatim na Crvljivici.
b) Djelovanje OK KPJ Biha (Grme)
Do ustanka na podruju Podgrmea bilo je malo lanova KPJ: po jedna par-
tijska organizacija u Gudavcu (lanovi: Savo Vulin, Dane Babi, Boo Narani
i Rade Narani) i Blatnoj (lanovi: Simo Bjelajac, Dragan Jovi i Milan Daki),
i partijska rukovodstva u Bihau, Krupi i Novom. Tokom ustanka od avgusta do
decembra 1941. godine na slobodnu teritoriju Podgrmea doli su lanovi KPJ:
Hajro Kapetanovi, Ale Terzi, Vojo Stupar, Slobodan Marjanovi, Rada Vranje-
evi, Duanka Kovaevi, Muhamed Bajri, Stipo Batorac, Mato Vukovi, Ante
Rukavina, Vlado Beluhan, Ferid Dedi, Zajko Dizdarevi, Irfan Filipovi, Ahmet
eho ehovi, Skender Kulenovi, i Hasan Hasko Ibrahimpai.
92
' Zato je ruko-
voenje i usmjeravanje ustanka bilo na pleima nekolicine lanova i kandidata
za lanove KPJ i SKOJ-a, jednog broja simpatizera i rodoljuba, i na lanovima
tabova koji su djelovali na ovom ili sa ovog podruja
Kada se na svom putu s Kozare na Romaniju, zadrao nekoliko dana na slo-
bodnoj teritoriji Podgrmea, Osman Karabegovi je primio u lanstvo KPJ jedan
broj istaknutih boraca aktivista. Najprije je na sastanku u Majki-Japri primio
Branka opia, Stojana Makia i Kostu Vulina.
93
' Na sastanku u Velikoj Rujikoj
Osman Karabegovi i Branko Babi primili su za lanove KPJ: Vladimira Stu-
para, Mirka Stupara, Duana Dajia, Stanu Stupar, Desu Drobac, Doku Stupara,
Stojana Bjelajca, Milana Landupa, Radu Ercega, Svetu Liinu, Rajka Jovia,
Slobodana Ercega Bracu, Duana Josipovia, Milana Mileevia, Redu Terzia,
Salka Terzia, Avdu Cuka, Milana Liinu, uru Ercega, i Maricu Bjelajac.
Oktobra 1941. godine, odmah poslije formiranja Ljubijsko-prijedorske ete,
u njoj je osnovana partijska organizacija, prva u partizanskim etama ovog pod-
ruja. Sekretar elije bio je Slobodan Marjanovi, a lanovi Duan Josipovi i Re-
do Terzi.
94
' Od novembra, u rad partijske organizacije ukljuili su se Vlado Ba-
ji, vodnik, i Mirko Lazarevi, politiki delegat Petrovakog voda, kada je njego-
va jedinica ula u sastav ove ete.
95
' Ova partijska organizacija je bila na direktnoj
vezi s novoformiranim Okrunim komitetom KPJ Biha (Grme), sa sjeditem
u Potkalinju.
Kada ie krajem oktobra 1941. godine formirana etvrta (sanska) partizan-
ska eta, Ilija Doen, lan Okrunog komiteta KPJ za Drvar je u njoj osnovao
partijsku eliju. Pero Moraa je odreen za sekretara, a lanovi su bili Dragija
91) Formiranje jedinica na teritoriji optine Bos. Grahovo, Zb. BOS. GRAHOVO, str. 198.
92) Navedeni spisak lanova KPJ dat je prema lancima-sjeanjima u zborniku Podgrme u NOB,
knj. 1. i 2, kao i na osnovu naknadnih autorovih istraivanja i provjera
95) Vlado Baji, Sa vodom Petrovana u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 241.
244
Milainovi, ore Maran, Rade Erceg, Stojan Bjelajac, uro trbac i Jovo Pa-
vi.
96)
Ve u novembru za lana KPJ primljen je i Mihajlo kundri.
971
U partizanskom odredu sela Bravski Vaganac, nazvanom Odred Volga,
bila su etiri lana KPJ: Milan Zori, sekretar partijske organizacije i lanovi:
uro Sekula, Too Kecman i Jurki Kecman.
98)
Tokom oktobra je na jelainovakom podruju djelovala grupa komunista
koja je ovdje stigla sa tabom partizanskih odreda Bosanske krajine: Ivica Odi,
Branko Lastri i Rajko Bosni, a potom i Drago Lang. Grupa je u novembru
1941. osnovala partijsku eliju u kojoj je sekretar bio Rajko Bosni. Ubrzo je na
prijedlog Ilije Doena za lana KPJ primljen oro Srdi. Krajem novembra u
Jelainovce je doao inenjer Mile Ljubii Meho, lan KPJ, pa je i on ukljuen
u ovu organizaciju.
99
'
Uskoro, 11. novembra 1941, Ilija Doen je u Luci-Palanci primio u lanstvo
u KPJ: Nikolu Lapca, Jozu aia i Iliju Inia. Sekretar je postao Nikola Lapac.
Nakon nekoliko dana primljeni su Vasilije Ini iz Luci-Palanke, i Vaso Pratalo
(mlai) iz susjednog sela Pratala. Jelainovaka i ova partijska organizacija pre-
ko Ilije Doena bile su na vezi sa Okrunim komitetom KPJ za Drvar.
100
'
U to vrijeme djelovala je partijska organizacija sela Haani, iji je sekretar
bio Aim Raeta, komandir Glavne relejne stanice, a lanovi Smiljka Raeta,
Rade kundri i Duan Konar. U ovu organizaciju ukljuen je i Vlado Kari iz
Majki Japre, kojeg je primio Ilija Doen.
101
'
Poetkom decembra u Sanskoj partizanskoj eti formirana je i druga par-
tijska elija, i to u Palanskom vodu. Sastankom odranim 7. decembra 1941. u
kui Cede Puhalia u Fajtovcima, rukovodio je Ilija Doen. Tada su u lanstvo
KPJ primljeni: Zdravko Njegovan - Bat i Slobodan Ini, a za sekretara elije od-
reen je uro trbac, politiki delegat voda.
102
'
Ujesen 1941. godine proirena je i partijska elija u Gudavcu, u kojoj su bili:
Savo Vulin, Dane Babi, Boo Narani, Rade Narani, Stana Stupar, Irena Ki,
i Nikola Kovaevi Lelin.
103
'
Partijske elije postojale su i u ostalim partizanskim etama Podgrmea, i
u tabu Prvog KNOP odreda, i sve su bile na direktnoj partijskoj vezi sa Okru-
nim komitetom KPJ Biha.
Dok su se partijske organizacije u etama postepeno razvijale i jaale, u po-
zadini je to ilo sporije. U jedinicama se brzo pokazivalo kakav je ko borac i ko-
liko se zalae na sprovoenju linije NOB, pa su najbolji primani za lanove KPJ
ili SKOJ-a. Meutim, u pozadini se ljudi nisu mogli brzo procijeniti na konkret-
nim primjerima i zadacima, pa se desilo, na primjer, da su u partijsku organi-
zaciju u Luci-Palanci primjeni neki ljudi koji po svojoj prolosti i politikom ub-
jeenju nisu mogli zasluiti takvo povjerenje i ast. Vrlo brzo se pokazalo da su
neki od njih politiki neaktivni, da oklijevaju da se prijave u etu. O tome je Du-
anka Kovaevi, lan OK KPJ referisala na sjednici Okrunog komiteta KPJ.
Tada je zakljueno da se partijska organizacija u Luci-Palanci rasformira, a da
se na sastanak pozovu samo oni koji i dalje mogu biti lanovi KPJ.
104
'
U isto vrijeme je rasputena i partijska organizacija u Majki-Japri. Okruno
partijsko rukovodstvo je bilo nezadovoljno radom lanova KPJ ovog sela, kao
96) Kazivanje I. Doena autoru 28. maja 1975.
97) Pero Moraa, u Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, Zb. PODGRMEC, knj. 3, str.
88; Kazivanje autoru 8. maja 1975.
98) Kazivanje Milana N. Zoria autoru 28. oktobra 1975.
99) Kazivanje ora Srdia autoru 26. jula 1975.
100) Kazivanje Slobodana Inia i Joze aia autoru 5. jula 1975. i Nikole Lapca 9. novembra 1978.
101) Kazivanje Vlade Karia autoru 24. maja 1976.
102) Kazivanje SI. Inia autoru 5. jula 1975.
103) Stojan Maki, n. l., str. 107.
104) Duanka Kovaevi, kazivanje autoru 12. januara 1976.
i radom drutvenopolitikih organizacija sela i NOO. Tek polovinom 1942. ob-
navlja se ova partijska organizacija, ali niko od ranijih lanova tada nije primljen
u KPJ. ,
Krajem godine, 28. decembra 1941, u Haanima, u kui Soje Copi, odrana
je Prva okruna partijska konferencija za okrug Biha (Podgrme). U njenom
radu uestvovalo je 18 ljudi iz partijskih organizacija sa podruja srezova Biha,
Bosanska Krupa, Bosanski Novi i Sanski Most, politiki rukovodioci Prvog kra-
jikog NOP odreda i lanovi Okrunog komiteta. U ime Oblasnog komiteta u
radu konferencije uestvovao je uro Pucar Stari, a u ime Pokrajinskog komi-
teta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, Gojko Rodi. Analizirajui vojnopolitiku
situaciju u Podgrmeu, posebno rezultate suprotstavljanja italijanskoj propa-
gandi, najodgovorniji komunisti Bihaa, Krupe, Novog i Sanskog Mosta ocijenili
su da je ta akcija dobro organizovana, ali da e najefikasnija mjera za razbijanje
talijanske propagande biti stvaranje jaih, borbeno vrih partizanskih jedinica
koje mogu jo uspjenije tui neprijatelja. Raspravljano je o mjerama koje valja
preduzeti da bi se ojaale partijske organizacije, i o slabostima koje treba uklo-
niti u politikom radu komunista. U zakljucima su istaknuti osnovni zadaci: ja-
anje vojne organizacije, izgraivanje svjesne discipline pojedinaca i jedinica,
borba za istotu lika narodnog borca, jaanje autoriteta tabova i komesara u
njima.
Nakon konferencije uslijedio je prijem novih lanova u KPJ - ljudi koji su
se do tada istakli u borbama i politikom radu, koji su svojom politikom ak-
tivnou pokazali da mogu ponijeti teko breme odgovornosti komuniste. Po-
etkom 1942. godine uslijedilo je formiranje prvih optinskih komiteta KPJ, a
potom i sreskih komiteta. Poslije okrune konferencije pojaan je rad na orga-
nizovanju i uvrenju partijske organizacije u 1. krajikom partizanskom odre-
du. Ubrzo su u svakoj eti, tabu Odreda i tabovima bataljona bile obrazovane
osnovne partijske organizacije. elije u etama imale su 4 do 6 lanova. Poet-
kom 1942. godine na slobodnoj teritoriji Prvog KNOP odreda bilo je 120 lanova
KPJ,
105)
to je jo uvijek malo prema stvarnoj aktivnosti i opredjeljenju mnotva
boraca ovog podruja. Meutim, njihov uticaj je bio znatno vei nego to se to
moe zakljuiti iz brojnog stanja organizacija KPJ.
7. Poetak organizovanja omladine na slobodnoj teritoriji
Kada su se seljaci krajem jula 1941. godine okupljali za poetak ustanka i
napad na ustaka uporita, meu starijima nalo se dosta omladinaca, pa i om-
ladinki. Dok su mnogi omladinci ili i u prve jurie, omladinke su ustanicima do-
nosile vodu za pie, hranu i si. Bio je to prvi, ali presudan korak u ukljuivanju
omladine u borbu koja je poinjala.
Na podrujima sa vie skojevaca, kao, na primjer, na petrovakom srezu i
kod Drvara, mnogi omladinci su se istakli hrabrou ve od prvih dana, ali i spo-
sobnou da borbu usmjeravaju pravilnim tokom.
Iako je kod starijih ustanika vailo shvatanje da borac moe biti samo onaj
ko je sluio vojsku, u borbu se ukljuuju i mnogi, po godinama nedorasli za voj-
sku. Neki od njih uspijevaju da se doepaju i oruja i da se tako ve prvih dana
ustanka svrstaju meu naoruane borce. Meutim, veina ih je bila sa kopljem,
sjekirom, roguljama i drugim hladnim orujem.
Pojedini omladinci su morali da tog ljeta i jeseni u napadima, ili iz zasjeda,
otmu i po dvije-tri puke i tek tada dobiju saglasnost starijih da jednu zadre.
To se dogaalo na svim sektorima ustanka.
105) Sefket Maglajli, n. l., str. 19-21.
U slobodnom Drvaru i okolini bilo je preko 120 skojevaca u ustanku. Me-
utim, dok je Drvar bio slobodan, nije se poklonila duna panja njihovom bo-
ljem organizovanju i proirivanju organizacije, jer su skojevci bili u raznim je-
dinicama na frontovima gdje se vodila borba za odbranu slobodne teritorije.
Tek kada su Italijani uli u Drvar, 25. septembra 1941, Sreski komitet KPJ je od-
luio da skojevci ponovo djeluju u aktivima, sa zadatkom da ire svoju organi-
zaciju meu ostalom omladinom. Ve u oktobru 1941. u kui Rajka Bosnia for-
miran je Mjesni komitet SKOJ-a koji su sainjavali: Kota Bosni, sekretar, i la-
novi Duan Bakonja i Milan Trnini, a uskoro i Pero Materi. Tada je Mjesni
komitet SKOJ-a djelovao na istom podruju na kojem i Sreski komitet KPJ. To-
kom te jeseni i do kraja 1941, obnovljeni su ili formirani novi aktivi SKOJ-a u
ipovljanima, Trnini-Brijegu, Drvar-Selu, Vrtou, Kamenici, Zaseoku i Crvljivi-
ci, potom, u Trubaru, Velikom i Malom Cvjetniu, Boboljuscima, i u selima oko
Prekaje. Jedan od oblika aktiviranja omladine i njenog organizovanja bilo je for-
miranje vojnoomladinskih eta, teajeva za opismenjavanje, i si. Na dvadeset tre-
u godinjicu Komsomola, 29. oktobra 1941, u Rekovcu kod Drvara, odran je
vei omladinski zbor uz uee omladine Podova, Zaseoka, Crvljivice, ipovlja-
na, Trnini-Brijega i Drvar-Sela. Na zboru su govorili Rajko Bosni i Ilija Materi.
Omladina je uzela uea i na obiljeavanju 24-godinjice Oktobarske revolucije,
u organizaciji Sreskog komiteta. Na sastancima aktiva SKOJ-a govorilo se o zna-
aju Oktobarske revolucije, dok su 7. novembra u Drvaru, na straarama talijan-
skih jedinica i nekim zgradama osvanule ispisane parole. Tog jutra na hridini iz-
nad Drvara, na brini i na Gradini iznad peine, bile su postavljene velike crvene
zastave (izraene od dasaka i ofarbane crvenom bojom).
106
'
S jeseni ustanike 1941. godine bilo je lako uoiti da omladina prihvata bor-
bu protiv svakog okupatora, to znai i italijanskog i svih njihovih saradnika, da
ak i bolje od starijih shvata i prihvata platformu narodnooslobodilake borbe
i politiku liniju KPJ, podravajui sve vojne i politike akcije i mjere poduzima-
ne radi sprovoenja te platforme i te politike linije. Ali, omladina u najveem
broju jo nije imala oruje u rukama i bila je izvan jedinica i eta, izvan sastava
svih seoskih povjerenitava i odbora, mada je tada u ovim selima bilo mnogo
omladinaca od 18 do 22 godine, koji zbog rata nisu ni sluili vojsku. Tamo, pak,
gdje su omladinci i bili u jedinicama, u to vrijeme nisu imali znaajnijeg uticaja
na ostale, poto su stariji borci jo uvijek smatrali da omladina nije dorasla bor-
bi, pogotovo da ne moe imati veu ulogu u organizovanju i voenju te borbe.
Od druge polovine oktobra 1941. godine, na podruju Grmea, u partizan-
skim etama ubrzo su formirane i partijske organizacije, a potom i prvi aktivi
SKOJ-a. Tako je novembra 1941. godine formiran i prvi aktiv SKOJ-a u Sanskoj
partizanskoj eti. Politiki delegat Eminovakog voda Rade Erceg odabrao je
najbolje omladince iz tog voda, i pozvao ih na sastanak. Govorio im je o revo-
lucionarnoj ulozi SKOJ-a, o radu i aktivnostima skojevskog aktiva. Potom im je
saoptio da ih prima za lanove SKOJ-a, i da od tog asa skojevski aktiv Emino-
vakog voda ine: Milan Daljevi, Duan Sreo, Milan Crnomarkovi i Joja Ton-
ti. Skojevci su se od poetka jo angaovanije ukljuili u politiki i kulturni rad
organizovan u vodu, pokreui ostale omladince-borce na raznovrsne aktivnosti
i na podruju gdje je ova jedinica vojniki djelovala.
107
'
Neto prije organizovanja prvog omladinskog vojnopolitikog kursa na slo-
bodnoj teritoriji Grmea, zapoeo je politikovaspitni rad sa omladinom u se-
lima. Najprije su odravani sastanci omladine jednog ili vie sela, gdje im je ob-
janjavana vojnopolitika situacija, uloga mladih u drutvu i, posebno, u NOB-u.
106) Milan Trnini Patrolac, Razvoj i djelovanje omladinske organizacije, Zb. DRVAR knj. 4,
str. 158-167.
Potom se podrobno razgovaralo i o njihovim zadacima. Obino se najprije for-
mirao hor i diletantska grupa sa recitatorima, da bi se postepeno prelazilo na
intenzivniji vaspitni i politiki rad, ukljuivanje omladine u svakodnevne akcije
prikupljanja hrane, platna i pekira za ranjenike, dempera i arapa za borce. U
mnogim selima omladina se ve od prvih dana ustanka ukljuila zajedno sa od-
raslima u sakupljanju ljetine, a kasnije sve organizovanije uestvuje u skupljanju
jesenjih usjeva i u jesenjoj sjetvi.
Prve sastanke omladine obino je sazivala komanda partizanskog voda ili
ete, i to sve dok nisu formirani aktiv SKOJ-a ili omladinska organizacija sela.
Tako je Slobodan Marjanovi, komandir Ljubijsko-prijedorske ete, sazvao je-
dan od prvih, moda i prvi omladinski sastanak u ratu, na Grmeu. O tome je
sauvano njegovo pismo vodniku Mrkaljskog voda Duanu Maliu, u kome mu
poruuje: . . . Sazovi sve mladie iz D. Njiva i Boia od 18 do 25 g. koji nisu slu-
ili vojsku a i one koji jesu, kao i djevojke, da dou ovdje u kolu za 3
h
danas, ima-
mo omladinski sastanak. Nastoj da svi dou .. .
108)
(Podvueno u originalu.) Is-
tovremeno, komandir Marjanovi je preko kurira sazvao i mlade iz Hadrovaca,
pa se tog dana, vjerovatno u oktobru, u osnovnoj koli u Hadrovcima okupilo
oko 80 mladia i djevojaka, iz navedenih sela. Bilo je i starijih znatieljnih ljudi.
Najprije je govorio komandir Marjanovi, objanjavajui vojnopolitiku situaci-
ju i ukazujui na zadatke omladine u NOB-u. Potom je govorio Branko Damja-
novi, omladinac iz Haana, predlaui da se formira omladinska organizacija
za sela Hadrovci, Mrkalji, Boii i Duge Njive, to je jednoduno usvojeno. Za
predsjednika ove omladinske organizacije izabran je ore Sredi.
109)
Sredinom oktobra skoro svi odrasli omladinci iz ovih sela bili su svrstani
u seoske vodove Mrkaljskog partizanskog odreda
110
' Zajedno sa starijima drali
su poloaj prema neprijateljevom uporitu u Budimli-Japri. Otuda je razumlji-
vo to su i na ovom sastanku omladine spominjani najvaniji zadaci omladine.
a) Omladinski vojnopolitiki kursevi
Okruni komitet KPJ za Biha (Grme) neposredno poslije svog konstitui-
sanja donio je znaajnu i dalekosenu odluku o organizovanju omladinskih voj-
nopolitikih kurseva, na kojima je trebalo kroz najkrae vrijeme omladince na-
uiti osnovnim vojnikim vjetinama i rukovanju orujem. Istovremeno su vr-
ene i politike pripreme kako bi u to veem broju omladinci stupali u parti-
zanske jedinice. ,
Prvi vojnopolitiki omladinski kurs na Grmeu odran je u Srednjem Du-
boviku novembra 1941, a drugi novembra-decembra iste godine u Rujikoj. Po-
haali su ih omladinci s podruja krupskog, bihakog i novskog sreza, a trei
kurs, u Bojitu (Jelainovci), u istom periodu, omladinci iz sanskog i kljukog
sreza (iz Jelainovaca, Dabra, Sanice, Tuk-Bobije, Eminovaca i Otia). Poslije za-
vretka prvog, polaznici su polagali zakletvu na zboru pred oko 2 000 ljudi, ispod
brda Kamiovac u Srednjem Duboviku. Govorio je Sefket Maglajli, sekretar OK
KPJ Biha (Grme), koji je, prema sjeanju Hajre Kapetanovia, rekao, pored os-
talog i: . . . evo, omladinci su poloili zakletvu pred vama i nama. Do sada su voj-
nici Jugoslavije polagali zakletvu samo jednom ovjeku - kralju, a sada je polau
vama - narodu .. .
1U)
109) Kazivanje ora Sredia 6. jula 1975. i Duana Malia 25. novembra 1978.
111) Hajro Kapetanovi, Prvi omladinski vojnopolitiki kursevi u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj.
3, str. 444-448; Kazivanje Mile Ljubiia autoru 2.8. V 1975, Rajka Stupara 10. septembra 1975,
i Mirka Stania jo septembra 1959.
Kurs u Srednjem Duboviku i Rujikoj vodili su Vlado Beluhan i Hajro Ka-
petanovi, a kurs u Jelainovcima Drago Lang i Mile Ljubii. Polaznici su sluali
teorijski dio vojne obuke i potom je izvodili praktino. Politiki dio programa
imao je teme koje su kursisti sluali kao predavanja, a potom uzimali uee u
diskusiji; na kraju je vreno ispitivanje. Politika predavanja su obuhvatala ove
teme: Razrada poziva CK KPJ na ustanak od 4. jula 1941. godine; O pravednim
i nepravednim ratovima; Osnovni pojmovi o razvitku drutva; Staje faizam i ko
su faistiki okupatori; KPJ kao rukovodilac NOB-a; SKOJ kao snani odred
mladih komunista; Uloga Sovjetskog Saveza u borbi protiv faizma; Bratstvo i
jedinstvo kao osnova nae pobjede i zaloga nae budunosti; Objanjavanje po-
zdrava stisnutom pesnicom, znak srpa i ekia i petokrake zvijezde; Kakav treba
da bude lik narodnog borca. Omladincima su itane i redovne radio vijesti, za-
tim leci i lanci iz Gerilca i Borbe, koji su stigli iz slobodnog Uica. Kursevi
su radili po tri nedjelje.
Okruni komitet KPJ i tab Prvog KNOP odreda su poklonili veliku panju
ovim kursevima. Gotovo svi vojni i politiki rukovodioci ovog podruja dolazili
su i polaznicima drali predavanja, ili prisustvovali provjeri njihovog vojnog i
politikog znanja.
Iskustva prvih omladinskih vojnopolitikih kurseva organizovanih u Pod-
grmeu, prenesena su na Kozaru i Baniju, gdje je ve te zime i narednog proljea
uslijedilo organizovanje ovakvih kurseva.
Meutim, neprijatelji su brzo shvatili ta omladinski kursevi znae za jaa-
nje snage i uticaja KPJ na Grmeu, za uvrenje partizanskih jedinica, vodova
i eta prvog KNOP odreda. Uoili su da se mladi osposobljavaju i za vrsne po-
litike agitatore, posebno u objanjavanju platforme narodnooslobodilake bor-
be i efikasno sprovoenje politike bratstva i jedinstva naih naroda. Dolaskom
u jedinice, nakon kursa, omladinci su unosili novi duh, nove poglede i ruili sta-
re barijere. Zbog toga su neprijatelji oslobodilake borbe pokuali da ometu rad
kursa. Ve kod prvog, odranog u Srednjem Duboviku, kursisti su ostali tri dana
bez ikakve hrane, pa su pili samo vodu. Do toga je dolo zbog sabotiranja nekih
odbornika iz Donjih Petrovia i Gornjih Stupara. Omladinci su najprije mislili
daj e i to vjeba izdrljivosti, ali su treeg dana gladovanja saznali o emu se radi.
Tada je odran sastanak s omladincima, objanjeno im je ta se dogaa, i njima
preputeno da, ili napuste kurs, ili ostanu i izdre sve tekoe. Od 84 omladinca
ostalo je 46, nastavili su rad i zavrili kurs, nakon ega su rasporeeni u parti-
zanske ete Prvog KNOP odreda.
Na drugi vojnopolitiki omladinski krus u Velikoj Rujikoj dolo je vie od
80 omladinaca. Meutim, neprijatelj ni ovdje nije mirovao. Jednog dana iznena-
da se pojavila grupa od preko 30 seljaka naoruanih sa 4 puke - ostali sa sje-
kirama i roguljama, i uhapsili rukovodioca kursa Hajru Kapetanovia i jo neke,
prijetei im da e ih ubiti, jer su Muslimani. Grupu zavedenih seljaka predvodili
su ukan Serdar, lan predratne etnike organizacije, bivi andarm Lazo Bo-
gunovi, koji je u Crnoj Gori prije rata ubio ovjeka pa zato 3 godine leao na
robiji, Dragan Gak zvani Vila, kriminalac iz Gornjih Stupara, Stojan Veinovi,
i Dmitar Prlina iz Male Krupske Rujike. Nekoliko komunista zateenih u blizini,
hitno su poslali kurira na poloaj, pa su ubrzo stigli vodovi Drvarske i Novske
partizanske ete i razoruali napadae. Zbog takve situacije svi omladinci nisu
ostali do kraja, ve je dvadesetak otilo kui prije zavretka kursa.
im su ovi izdajnici obavijestili naredbodavce (italijansku komandu) o
neuspjehu napada na kurs, sutradan su dola etiri aviona i bombardovali kolu
u Velikoj Rujikoj. Iako su svi kursisti bili na asu, a bombe padale oko zgrade,
samo je omladincu Branku Daiu geler okrznuo vrat. Meutim, ovaj napad ita-
lijanskih aviona pokazao je ko stoji iza sabotera borbe i napadaa na omladinske
kurseve.
112)
Nakon zavretka ovog kursa, preko 60 omladinaca je uz pjesmu otilo u Ha-
ane, gdje su im itelji sela priredili izvanredan doek. I ovdje su kursisti polagali
zakletvu pred narodom, a potom otili u partizanske ete Prvog KNOP odreda.
Trei omladinski vojnopolitiki kurs organizovan je u Bojitu kod Luci-Pa-
lanke, a pohaalo ga je 46 omladinaca Kursom su rukovodili i ujedno bili na-
stavnici inenjer Mile Ljubii Meho i Drago Lang. Tokom rada provjeravano je
znanje omladinaca. Meutim, zavrnog ispita i polaganja zakletve ovdje nije bilo.
Naime, dogodilo se daj e dan-dva prije planiranog zavretka, 13. decembra 1941,
upravo kad su se partizani Sanske ete prvi put sukobili s italijanskim vojnicima,
avion bombardovao zgradu kole u Bojitu u kojoj je kurs radio. rtava nije bilo,
ali da bi se izbjegao rizik u sluaju ponovnog napada, nastava je istog dana ob-
ustavljenja, a omladinci su upueni kuama, uz obeanje da e od partizanske
komande dobiti poziv kada i u koju jedinicu treba da se jave.
113
'
Omladinski vojnopolitiki kursevi bili su prve kole iz vojnih i politikih
znanja ujedno u ovom kraju, a moda i u zemlji, a kursisti prvi vojni pitomci -
partizani, konstatuje Hajro Kapetanovi, jedan od organizatora. Kursevi su
imali velikog uticaja na jaanje partizanskih jedinica Podgrmea. Omladinci-
-kursisti su mnogo doprinijeli i poboljanju politike situacije u jedinicama i u
selima, ukljuujui se u sve aktivnosti koje su doprinosile tom cilju. Mnogi su
neto kasnije postali vrsni vojni i politiki rukovodioci, usavravajui steno
znanje kroz borbu i na drugim viim vojnim i politikim kursevima i kolama.
Prva tri omladinska vojnopolitika kursa zavrilo je preko 170 omladinaca,
koji su odmah ili kroz krae vrijeme stupili u partizanske ete Prvog KNOP od-
reda i mnogostrukim aktivnostima znatno doprinijeli brem uvrivanju tih je-
dinica, poboljanju discipline i opteg stanja u njima.
114
'
Te jeseni, novembra 1941, odranje ijedan omladinski vojnopolitiki kurs
u Lastvama, za 25 petrovakih skojevaca. Sva predavanja iz vojne obuke i poli-
tikog obrazovanja drao je Mile Ljubii Meho, a organizovao je i kulturno-pro-
svjetnu aktivnost. Kursisti su pripremili i jedan program za priredbu koju su iz-
veli u koli u Risovcu u prepunoj uionici. Po zavretku, Mile Ljubii je otiao
u Bojite, gdje je bio predava vojne nastave na treem omladinskom vojnopo-
litikom kursu u Podgrmeu.
115
'
b) Organizovanje okrunih komiteta SKOJ-a za Drvar i Biha (Grme)
Ubrzo po organizovanju okrunih komiteta KPJ za Drvar i Biha (Grme),
prilo se formiranju i okrunih komiteta SKOJ-a za te okruge. Okruni komitet
SKOJ-a za Biha (Grme), formiran poetkom decembra 1941. godine, inili su:
Rada Vranjeevi, sekretar i lanovi Drago Lang i Hajro Kapetanovi. Okruni
komitet SKOJ-a za Drvar poeo je sa radom krajem decembra 1941. sa svega dva
lana: Gojkom Rodiem, sekretarom i Vladom Malbaiem, lanom. Ubrzo je
umjesto Rodia, koji je otiao na dunost sekretara Okrunog komiteta KPJ Jaj-
ce, dunost sekretara drvarskog Okrunog komiteta SKOJ-a preuzeo Kota Bos-
ni. Tada je za lana ovog OK doao i Mio Raki, sa petrovakog sreza Tek od
112) H. Kapetanovi, a l, str. 444-451.
113) Kazivanje Rajka Stupara autoru 10. septembra 1975.
114) Kurs u Srednjem Duboviku zavrilo je 46 omladinaca, u Velikoj Rujikoj vie od 80, a u Bojitu
46. (H. Kapetanovi, n. l, str. 449-452, i Rajko Stupar, kazivanje autoru 10. septembra 1975).
115) Nikica Novakovi, Omladinski kurs u Lastvama, Zb. PETROVAC, knj. 2, str. 594-597.
aprila 1942, poslije Prve okrune konferencije SKOJ-a, Komitet je imao pet la-
nova."
6
'
Iako od prvih dana ustanka nije bilo posebne direktive kakvu masovnu om-
ladinsku organizaciju osnivati na osloboenoj teritoriji, CK KPJ i CK SKOJ-a su
podravali inicijative koje su se u tom smislu u pojedinim krajevima pojavile.
Tek 7. novembra 1941, u Proglasu CK SKOJ-a mladoj generaciji svih naroda Ju-
goslavije reeno je:
. . . irite i uvrujte jedinstvo omladine, stvarajte Narodnooslobodilaki
savez mlade generacije!.. .
I17)
Prije ove direktive oblici organizovanja razliito su nazivani, o emu svje-
doe i sami nazivi za tu organizaciju u pojedinim pokrajinama: u Srbiji - Srpski
narodnooslobodilaki omladinski savez; u Crnoj Gori - Crnogorska narodna
omladina; u Sloveniji - Osvobodilna fronta omladine; u Hrvatskoj nema poseb-
nih organizacija za antifaistiku omladinu ve se govori o Omladini Hrvatske;
u Bosni i Hercegovini zapoinje proces stvaranja Narodnooslobodilakog save-
za omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBIH)."
8
' To je uslovilo da i partijska i
skojevska rukovodstva na podruju Prvog KNOP odreda nemaju direktive kak-
vu masovnu omladinsku organizaciju treba osnivati, odnosno, kakvo joj ime
dati. Zato se antifaistika i rodoljubiva mlade angauje kroz organizaciju koja
se, jednostavno, zove Omladina, Omladinska organizacija, Organizacija om-
ladine, Masovna organizacija omladine.
Prva dva broja Omladinske borbe, tampana u slobodnom Uicu, stigla
su na podruje Prvog KNOP odreda tek prvom polovinom januara 1942,
119)
a di-
rektivno pismo za stvaranje NOSOBIH-a, u februaru iste godine.
120
' Meutim, u
nastojanjima da sva rodoljubiva omladina djeluje pod rukovodstvom SKOJ-a,
nije se mnogo vodilo rauna o nazivu takve omladinske organizacije.
U selima zahvaenih ustankom, do rata je bilo razliito stanje u pogledu po-
litike, sportske, kulturne i druge djelatnosti mladih, ali i u pogledu stvaranja or-
ganizacija komunistike omladine. Dok je u petrovakom srezu organizacija
SKOJ-a postojala u osam sela, i u bosansko-grahovskom (prije svega na drvars-
koj optini) u 10 sela, dotle u drugim selima podruja na kojem se razvio i dje-
lovao Prvi KNOP odred, nije bilo aktiva SKOJ-a.
Te jeseni i zime omladinke na slobodnoj teritoriji Prvog KNOP odreda nisu
spremale djevojako ruho, uz obavezno pjevanje ljubavnih pjesama i zadirkiva-
nje veselih momaka, ve su uz borbene pjesme prele, tkale, plele odjeu i obuu
za partizane.
Na sastancima omladine bilo je rijei o ciljevima borbe, o vojnopolitikoj
situaciji u svijetu i kod nas, itane su radio-vijesti koje su svakodnevno stizale,
odgovaralo se na mnogobrojna pitanja mladih ljudi eljnih znanja o svijetu u
kome ive, koji su i sami poeli da mijenjaju. Na sastancima su hor i diletantske
grupe uvjebavali programe; odreivane su grupe koje e skupljati dobrovoljne
priloge za partizane, itd.
116) Mio Raki, Nekoliko sjeanja na rad SKOJ-a u Drvaru u periodu 1941. i poetkom 1942. go-
dine, Zb. DRVAR, knj. 4, str. 185; Vlado Malbai, Skoj i omladina Drvara u uslovima nove ta-
lijanske okupacije i etnike akcije, isto, str. 192.
117) Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, izd. Istorijskog'odeljenja CK NOJ, Beog-
rad 1954, tom I, knj. 2, str. 41.
118) Isto, str. 55, 105, 161 i 186.
119) Iz Podromanije, gdje su bili Glavni tab NOP odreda i PK KPJ Bosne i Hercegovine, Branko
Bokan je donio 13 brojeva lista Borba, i prva dva broja Omladinske borbe, kao ijedan pro-
glas omladini tampan u vidu letka.
120) Mile Perkovi, lan PK SKOJ-a za BiH donio je direktivno pismo za rad s omladinom i stva-
ranje NOSOBIH-a u Bosansku krajinu krajem januara, ili poetkom februara 1942. godine.
(Kazivanje Mile Perkovia 24. februara 1964.)
Na ove sastanke su u skoro svim selima u poetku dolazili i pa neki roditelji,
naroito oni ije su se keri ukljuile u rad. Posmatrali su ta radi omladina, pa
kako su bili zadovoljni ubrzo su dolazili sami na priredbe.
Ukljuivanje omladine u aktivnosti koje pomau borbu protiv faista, u
ovim selima je bilo veoma brzo i masovno, a najistaknutiji su primani u SKOJ.
Ve na poetku zime 1941 /1942, omasovljeni su mnogi aktivi. Tako je na prijed-
log omladinskog aktiviste Branka Damjanovia, aktiv u Lipniku narastao na oko
20 lanova. Tada je za omladinu organizovana priredba u koli. Uionica je bila
prepuna. Damjanovi se popeo na pozornicu i glasno pozvao: Skojevci, doite
na pozornicu. Imaemo sastanak! Popelo se njih oko 20, i Damjanovi je otvorio
sastanak . . . Za to vrijeme ostala omladina i poneki stariji sluali su razgovor sko-
jevaca, ekajui, kraj sastanka i poetak priredbe. Meutim, kako je kroz neko
vrijeme uslijedila intervencija tek formiranog Okrunog komiteta SKOJ-a za Bi-
ha (Grme), kako se sjea Luka Gluac, sekretar, u aktivu je ostalo samo est
lanova i njihovim sastancima od tada nisu drugi prisustvovali.
121
*
I na podruju Drvara omladina je masovno stupala u SKOJ. Tako, na pri-
mjer, aktiv za ipovljane, Trnini-Brijeg i Drvar-Selo, ve na poetku svog dje-
lovanja imao je oko 25 lanova,
122
' iako je mnogo vie mladih iz tih sela zaslu-
ivalo da budu skojevci. I na petrovakom srezu aktivi su imali velik broj la-
nova (u Driniu, Krnjeui, Medenom Polju, Bukovai i Vodenici), u svakom i do
30, radi ega su u njima formirana jezgra od 3-6 lanova, to je kritikovano na
prvoj sreskoj konferenciji SKOJ-a, odranoj 27. januara 1942, u selu Skakavac.
123
'
Jedan od zadataka mladih komunista, kako su se s ponosom nazivali sko-
jevci, bio je da se javljaju za odlazak u partizane. Meutim, mladii skojevci iz
svih aktiva eljeli su da odmah idu u partizane, pa je nastajao problem kako za-
drati neke na pozadinskim zadacima, znaajnim koliko i oni u borbenoj jedi-
nici. U poetku se nekako i uspjevalo da se mladi komunisti zadre u pozadini,
ali im se prilika ukazala, i dolo se do vie oruja, veina ih je otila u jedinice.
Novoformirani okruni komiteti SKOJ-a za Biha i Drvar, ukljuili su se u
rad u vrijeme ve dosta intenzivnog djelovanja meu omladinom, naroito
onom na selima. Razvijajui svestrane, komiteti i skojevski aktivi svakim danom
su postizali sve znaajnije rezultate i doprinosili savladavanju krize nastale po-
novnim dolaskom italijanskog okupatora, i jaanju narodnooslobodilake bor-
be na ovom podruju.
8. Organizovanje i aktivnosti na osloboenoj teritoriji
Prvog KNOP odreda
Osloboenu teritoriju 1. krajikog NOP odreda u jesen-zimu 1941/1942. go-
dine inila su samo osloboena sela, dok su svi gradovi i bivi sreski centri, kao
i Drvar, bili u rukama okupatora ili ustaa, ili, pak, i jednih i drugih. Najvea dva
naselja na slobodnoj teritoriji bili su popaljeni Kulen Vakuf i Luci-Palanka -
vano sredite sobodne teritorije. Poloaji partizanskih jedinica pribliili su se
na svega nekoliko kilometara od gradova Bihaa, Krupe, Novog, Sanskog Mosta,
zatim, Kljua, Sanice, Budimli-Japre i Starog Majdana. Jak neprijateljev garni-
zon postojao je u Bosanskom Petrovcu (Italijani, ustae, domobrani i neto et-
nika), zatim, u Drvaru i Grahovu (Italijani i etnici), iz kojih su svakodnevno upa-
dali u okolna sela. Zbog toga do poetka 1942, u selima neposredno oko Petrov-
121) Kazivanje Luke Gluca autoru.
122) Milan Trnini Patrolac, n. l, str. 159.
123) Mile Trnjakovi, Prva sreska konferencija SKOJ-a u Bosanskom Petrovcu, Zb. PETROVAC, knj.
3, str. 352.
ca i Drvara, kao i u grahovskim selima, rad za narodnooslobodilaki pokret se
odvijao ilegalno, najee nou. Sva ostala naselja iza poloaja partizanskih je-
dinica ivjela su relativno mirnim pozadinskim ivotom, koliko je to rat dozvo-
ljavao. Meutim, neprijatelj je esto na nekim sektorima uznemiravao pogra-
nina slobodna ili poluosloboena sela, upadao i palio kue, pljakao do ega
je stizao i ubijao koga je uhvatio. Sela dublje u slobodnoj teritoriji ivjela su znat-
no mirnije.
Dok je podruje Podgrmea bilo u povoljnijem ekonomskom poloaju (ima-
lo je dosta ita, voa, povra, stoke, hrane za stoku i si.), podruje Drvara je veo-
ma oskudjevalo u itu, ali je imalo stoke. No, oba su oskudjevala sa solju i jo
nekim artiklima (duvan, gas i si). Dio soli nabavljen u drvarsko-grahovskom
podruju stizao je jo te jeseni i zime na Podgrme i razmjenjivan za ito. Ve
je reeno da su neke jedinice s podruja Drvara i Petrovca prebaene na Pod-
grme, pored ostalog i da bi se prehranile. One koje su ostale u okolini Drvara
veoma su oskudjevale u itu, to je znatno oteavalo i okupljanje boraca u no-
voformirane ete. Zbog toga, je ve te prve ratne zime bilo organizovano vie ka-
ravana kojima su seljaci, omladina i omladinke, iz Podgrmea prenosili i prevo-
zili ito, pasulj, krompir za borce.
124
' Mnogi seljaci su do Podgrmea ve te jeseni
i zime umskim stazama donosili so, proizvode od drveta (fuije, breme, tobolce
i dr.), od vune (biljce i druge prekrivae) i to mijenjali za ito, neophodno nji-
hovim porodicama.
Kako su ete Prvog KNOP odreda razvijale jau vojnu aktivnost prema nep-
rijateljevim uporitima, slobodna teritorija Podgrmea formirala se kao potpu-
no samostalna, sa svojom granicom prema neprijatelju i sa mogunou slo-
bodnog i bezbjednog kretanja pa njoj. Ta granica je najee bila pustolina u
kojoj su sve ili skoro sve kue bile spaljene, pa su naputena sela i zaseoci inili
taj pogranini pojas.
Prve izbjeglice su iz pograninih sela gdje su im ustae kue zapalile i mno-
gota opljakale, najee bez igdje ieg spaavajui glave. Bjeali su itelji Gr-
mue, Buevia, dijela Petrovia, Rakana, Matavaza i drugih sela iznad rijeke
Une, ceste i eljeznike pruge Bosanska Krupa - Bosanski Novi, iz Modre, Go-
rice, Fajtovaca, Naprelja, Husimovaca, Kljevaca, Krkojevaca, Kasapnice, nekih
sela i zaseoka s podruja Budimli-Japre, iz Pritoke i dijelova Hrgara i Raia,
Lohova i iz pojedinih sela na bihakom srezu. Kako je neprijatelj u svojim na-
padima na ustanike avgusta-oktobra 1941. godine, spalio skoro sve kue u se-
lima od Ripa do Petrovca (Gorjevac, Dubovsko, Lipa, Teoak, Vrtoe i jo
neka), to stanovnitvo se najveim dijelom sklonilo kod rodbine i poznanika u
susjednim nepopaljenim selima ili u zaseocima, neto udaljenijim od ceste Bi-
ha - Vrtoe - Petrovac. Dio izbjeglica vratio se na ogorjeline i u ostacima kua
ili tala napravio bajte, sklonite za porodicu i neto spasene stoke. Nakon to
su ustae tokom avgusta spalile i opljakale sela i zaseoke izmeu Krupe i Ca-
zina: ojluk, Podvran, Pitaline, Podgomilu, Pernu i pobile nekoliko stotina ljudi,
ena i djece, oni koji su uspjeli izbjei no ili malj pobjegli su u Malu ili Veliku
Gomilu i tu se krili. Poslije nekoliko dana izbjeglom stanovnitvu je javljeno da
doe u Brinu iznad velikog tunela odakle e biti prebaeno preko pruge, Une
i ceste na slobodnu teritoriju Grmea. Napravljen je primitivan splav od etiri
fuije i neto dasaka i pomou njega organizovano prebacivanje koje je trajalo
vie od 40 sati. Tada je spaeno oko 670 ljudi, ena i djece. U peinama Male i
Velike Gomile ostalo je preko stotinu ljudi, ena i djece, od kojih je jedan dio
uspio pobjei u sela Ivanjsku i Batru, a dio su ugtae pronali i pobili. Izbjeglice
koje su uspjele prei rijeku Unu i doi u Radi rasporeene su u sela Mali Radi,
124) Vlado MalbaSi, Skoj i omladina Drvara u uslovima nove italijanske okupacije i etnike akcije,
Zb. DRVAR, knj. 4, str. 192.
Vranjska i Suvaja, dok su u Velikom Radiu ve od prvih dana ustanka bile iz-
bjeglice iz sela Grmue.
125)
U vrijeme etve i prikupljanja drugih usjeva, izbjeglice su pod zatitom par-
tizana dolazile u svoja naputena sela i pribirale to su mogle. Meutim, i ustae
su upadale u ta sela i nastojale da se doepaju ita, stoke i drugog. Takvo dano-
nono upadanje u granina podruja trajae tokom itavog rata.
a) Dalje organizovanje i aktivnosti narodnooslobodilakih odbora
Ve je navedeno da su krajem septembra izabrani seoski NO odbori u Ve-
likoj Rujikoj, Majki-Japri, Haanima i jo nekim selima na Podgrmeu. Meu-
tim, na drvarskom sektoru organizovanje NOO nije odmah sprovedeno, jer je us-
lijedila italijanska ofanziva, a potom reokupacija Grahova, Drvara, Otrelja, Pre-
kaje i drugih do tada slobodnih mjesta. Kadrovi i tabovi gerilskih jedinica bili
su zauzeti borbama pa se nisu mogli angaovati na ovom pozadinskom zadatku.
Iz nekoliko sauvanih dokumenata vidi se da je tek prvom polovinom ok-
tobra 1941. godine stigla direktiva koja je predvidjela formiranje narodnooslo-
bodilakih odbora i seoskih povjerenika. Nju je, vjerovatno, dobio Miljenko
Cvitkovi i proslijedio na Grme. Naime, po dobijanju direktive vie se ne biraju
samo seoski NO odbori (prema ranijem uputstvu), ne odreuju se starjeine sela,
niti komesari sela, kako je to raeno na podruju Mrkalja i Hadrovaca, ve se
imenuju seoski povjerenici. Dakle, tek tada je stigla direktiva taba NOP odreda
za Bosnu i Hercegovinu da treba birati seoske narodnooslobodilake odbore, kako
se zovu ti organi narodne vlasti, ali i povjerenike. Sprovoenje direktive i orga-
nizovanje, tj. biranje (imenovanje) odbornika i povjerenika pokazae i neke ne-
jasnoe, naroito u nainu njenog sprovoenja. Uz to, tada jo nisu postojali
okruni komiteti KPJ na ovom podruju, a u mnogim selima zadugo nije bilo
komunista niti partijskih organizacija, pa je na poetku organizovanja nove na-
rodne vlasti izostala usmjeravajua politika i organizaciona aktivnost iz jednog
centra.
Svetozar Vukmanovi Tempo u svojstvu delegata CK KPJ, u pismu upue-
nom novembra 1941. godine svim okrunim komitetima KPJ za Bosnu i Her-
cegovinu, sem ostalog, upozorava: . . . U osloboenim krajevima treba odmah
likvidirati sve dosad postojee vlasti. Mjesto njih stvoriti narodne odbore kao je-
dine predstavnike graanske vlasti. Tempo, dakle, ne pie narodnooslobodi-
laki ve samo narodni odbori, pa otud nije udno to i u praksi, na terenu,
postoje razliiti nazivi. U tom pismu delegat CK KPJ svim partijskim organiza-
cijama daje zadatak da . . . sve svoje snage posvete stvaranju odbora, njihovom
uvrivanju i razvijanju. Treba imati na umu da ti odbori nisu nikakve komisije,
niti pomoni organi vojske, nego organi vlasti, izraz narodne volje, te stoga u njima
treba obezbijediti rukovodstvo onih ljudi koji stoje na naoj liniji narodnooslobo-
dilake borbe .. .
126)
Najvjerovatnije je daj e i ovo direktivno pismo stiglo na pod-
ruje Prvog KNOP odreda polovinom decembra 1941. godine, kada su se uro
Pucar i jo neki rukovodei ljudi vratili sa savjetovanja u Glavnom tabu NOP
odreda za Bosnu i Hercegovinu, odranog na Romamji-
Nakon dobijanja direktive o izboru NOO i povjerenika, i na grmekom pod-
ruju prilo se njenom sprovoenju, istina, ovdje sa dosta razlika u njenom tu-
maenju i primjeni. To potvruje injenica da su se sve do kraja 1941. godine odr-
ali razliiti nazivi za nove organe narodne vlasti: narodnooslobodilaki odbor
125) Duan Trtica, Dvomjesene borbe Radikog gerilskog odreda, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 643,
Dane Agbaba i dr., Veliki i Mali Radi, Grmua i Vranjska u ustanku, isto, str. 584-5.
126) Arhiv SK BiH, t. III, k. 1, str. 135-136.
(NOO), narodni odbor, povjerenici, povjerenitva, komandanti optina, izvrna
optinska vijea, narodnooslobodilaka uprava, i si. Taj zadatak na grmekom
podruju u poetku je pao na komande seoskih odreda, potom, na komandire
vodova i eta, i na malobrojne politike radnike, lanove KPJ i SKOJ-a.
U najveem broju sela Podgrmea tokom novembra i decembra biraju se
seoski NOO, ili ve ranije izabrani dobijaju taj naziv.
U meuvremenu, najvjerovatnije drugom polovinom novembra, u Bosan-
sku krajinu je stiglo i prvih pet brojeva lista Borba sa dosta direktivnih la-
naka za organizovanje borbe i rada na osloboenoj teritoriji. U prvom broju lista
Borba, od 19. oktobra 1941, objavljenje nepotpisani uvodnik u kome su, sem
ostalog, navedene i dunosti NOO. U njemu se trai i organizovanje narodnoos-
lobodilakog fonda pri NOO, u kojem e biti svi prilozi i prihodi koje odbori sa-
kupe od naroda za potrebe dalje borbe. Skraeno su nazivani odbori NOF-a. Is-
tie se da su . . . narodnooslobodilaki odbori . . . privremeni nosioci vlasti i za-
kljuuje da predstavljaju, zajedno sa naim oruanim snagama . . . osnovno
oruje za pobjedu pravedne stvari naeg naroda.
127
'
Rad na sprovoenju direktiva datih u citiranom lanku trajao je due vri-
jeme. On se odvijao uz nastojanje Partije i NOP-a da narodnooslobodilaki od-
bori postanu istinski nosioci narodne vlasti, da se osamostaljuju u svom djelo-
vanju i unapreuju kvalitet rada. To je podrazumijevalo i stalnu borbu za odbo-
re, u koje treba birati ljude odane ciljevima narodnooslobodilake borbe.
U poetku radei u duhu prve instrukcije, lanove NOO, tj. povjerenike, naj-
ee su odabirale komande partizanskih jedinica, naroito u tek osloboenim
selima. Tek kasnije, kada su uslovi dozvoljavali da se zakae konferencija sela,
odnosno, kada su se pojavili neki problemi u radu tih organa vlasti, birao se novi
odbor. Tada je zakazivana konferencija stanovnitva sela, stari odbor je podno-
sio izvjetaj o radu, obino su govorili predstavnik partizanske jedinice sa tog
podruja i politiki radnici, a potom su na prijedlog mjetana birani odbornici.
U poetku rada na formiranju NOO ilo se na to da se jedan odbor bira za
vie sela (dva, tri, pet, pa ak i devet), kao, na primjer, za Luci-Palanku i osam
okolnih sela.
128
' Meutim, mjesec-dva dana kasnije, zajedniki odbori su se reor-
ganizirali tako to je za svako selo biran poseban NOO.
I na podruju Okruga Drvar, krajem 1941. godine i prvih dana 1942, formi-
rani su narodnooslobodilaki odbori u svim slobodnim selima, pa i u nekim
koja su jedno vrijeme (do obnavljanja borbe na tom okrugu, januara-februa-
ra-marta 1942. godne) bila pod kontrolom okupatora i etnika.
Budui da su vojni tabovi i komande osnovali najvei broj NOO-a, a negdje
ih i imenovali, te s obzirom na to da su i vojne jedinice i odbori bili organi po-
mou kojih je narod vodio borbu protiv okupatora i njegovih slugu, u poetku
su se oni i osjeali kao organi vojne jedinice, ak po mnogo emu joj bili i
potinjeni.
Kada su formirana partijska rukovodstva i osnovne partijske organizacije
u selima, trebalo je da uloe dosta napora i vremena da se izbore za shvatanje
kako su narodnooslobodilaki odbori organi vlasti koji nisu pod komandom
vojske, da vojska treba da pomogne njihovo osamostaljivanje i rad. Jedno vri-
jeme partizanske komande ili tabovi, a naroito ekonomi i intendanti, znali su
da se mimo odbora obraaju domainstvima za namirnice, zaprenu stoku, vo-
zila, i si. Partijska rukovodstva na terenu i politiki komesari u jedinicama esto
127) Rije je o lanku Edvarda Kardelja, lana Politbiroa CK KPJ i Vrhovnog taba NOPO Jugos-
lavije, Narodnooslobodilaki odbori moraju postati istinski privremeni nosioci narodne vlas-
ti, Borba, br. 1, 19. okt. 1941, Istoriiski arhiv KPJ, t. 1, k. 1, Beograd 1949, str. 18-20. lanak
je bio ne potpisan, uao je u zbirku lanaka Edvarda Kardelja: Put nove Jugoslavije
1941-1945, Kultura, Beograd 1946, str. 236.
128) Kazivanje Stojana Makia autoru 12. maja 1975.
su ukazivali na te slabosti, nastojei da se odbori osamostale, razviju svoj rad,
obezbijede uticaj i postanu pravi organi nove, narodne vlasti. Na svakom kon-
kretnom primjeru, partizanskim komandama je ukazivano da ne smiju zaobila-
ziti organe narodne vlasti, to je postepeno uticalo da su i sami odbori poeli slo-
bodnije ukazivati na greke pojedinih rukovodilaca partizanskih jedinica, odlu-
no podsjeajui na to da su NOO u selu i optini odgovorni narodu i mjerodavni
da zajedno s njim rjeavaju sva pitanja ivota i rada u pozadini.
Ve u jesen 1941/1942, izbor lanova narodnooslobodilakih odbora vren
je na seoskim konferencijama slobodno, javnim glasanjem cjelokupnog odras-
log stanovnitva. Konferencijama su u poetku prisustvovali uglavnom samo
domaini porodica, ali su partijsko-politiki radnici i lanovi komandi i tabova
stalno insistirali da dolaze i ene i omladina, da i oni mogu biti birani. Otud se,
jo od izbora prvih NOO u slobodnim selima na teritoriji Prvog KNOP odreda,
ene i omladina iznad osamnaest godina ukljuuju u politiku aktivnost. Krajem
1941. godine i narednih mjeseci, formirani su i odbori ena, ime je njihovo ue-
e u NOP-u, a time i u organima narodne vlasti, postajalo sve vee i znaajnije.
U neke odbore tada je birana po jedna ena, ponegdje i jedna omladinka. To je
za ovaj kraj bila velika novina protiv koje su bili pojedini stariji ljudi, ali je veina,
bre ili sporije, prihvatala objanjenja o ulozi ena i omladine u ratu i u buduem
novom drutvu.
Najznaajnija aktivnost NOO bila je usmjerena na rjeavanje privrednih
problema: prikupljanje hrane i odjevnih predmeta za vojsku, siromane i izbjeg-
lice, izrada opanaka od sirove govee koe za borce i narod, obezbjeivanje
blagovremene sjetve, obrada zemlje, etva, nabavka sjemena, korienje konj-
skih i volovskih zaprega, organizovanje razmjene poljoprivrednih proizvoda za
neke artikle kojih na ovom podruju nije bilo (so, petrolej, karbid, duvan i si.),
voenje brige o smjetaju pogorjelaca i izbjeglica, briga o mlinovima, itd.
Od prvog dana ustanka pa do zavretka rata, glavni vid obezbjeivanja os-
novnih potreba za vojsku i narod bilo je prikupljanje dobrovoljnih priloga. Kon-
fiskacija je primjenjivana samo prema otvorenim neprijateljima, i to na osnovu
sudske odluke, odnosno, odluke vojnog taba, a kako je takvih primjera na ovom
podruju bilo malo, taj vid zadovoljavanja potreba bio je gotovo neznatan. Po-
negdje je povremeno vrena i rekvizicija (uz davanje priznanice radi kasnije na-
plate).
S obzirom daje Podgrme ekonomski relativno dobro stajao, to se ve prvih
dana oktobra 1941. godine u tabu Krajinske divizije raspravljalo o prikupljanju
hrane za predstojeu zimu. Usvojen je prijedlog Stojana Makia da se u planini
prave sklonita za ito, zimnicu i drugo.
129
' Jedan od prvih magacina za smjetaj
rezervne hrane napravio je Partizanski odred Jelainovci. U glavni magacin stalo
je desetak vagona ita, dok je u nekoliko koeva sagraenih oko njega, spremljen
kukuruz u klipu. U poetku je veoma malo troeno iz ovog magacina, jer je narod
i dalje donosio namirnice za svakodnevnu ishranu boraca.
Evakuisano je i ito iz nekih sela oko Budimli-Japre koja su bila stalno ug-
roavana ispadima neprijatelja. Ono je smjeteno u novi magacin u Zbjegu u Gr-
meu, kao i u pojedine kue u zaseoku Lukii, podno planine, koje su smatrane
sigurnijim. Meutim, sredinom oktobra odlueno je da se ovaj magacin preure-
di za smjetaj bolnice (kasnije nazvana - Stara centralna bolnica), pa je ito pre-
baeno na druga mjesta. U isto vrijeme grade se novi magacini iste namjene u
Grmeu.
Nakon organizovanja prve bolnice u Majki-Japri, narodnooslobodilaki
odbori dobijaju i zadatak da se brinu o snabdijevanju ranjenika, a kasnije i o
gradnji novih bolnica, izradi (tkanju) zavoja, pranju bolnike posteljine, rublja
i drugog.
U nekim podrujima narodnooslobodilaki odbori su morali da preuzmu
i ulogu sudova - rjeavanju imovinsko-pravnih i drugih problema, mjetana.
Od prvih dana postojanja, NOO-i poinju da rade i na pitanjima bezbjednos-
ti slobodne teritorije. Organizuju praenje neprijatelja i obavjetavanje o pokre-
tima njegovih jedinica, naroito kada je rije o selima na granici slobodne teri-
torije, to, najee, omoguava partizanskim jedinicama da blagovremeno po-
stave zasjede. Uz to, preko seoskih odbornikih patrola, narodnih straa, budno
se motri i na kretanje nepoznatih lica osloboenom teritorijom. Vremenom se
to na podgrmekom podruju razvilo u veoma znaajnu slubu bezbjednosti i
samozatite, u kojoj su svi uestvovali - od pionira do najstarijeg ovjeka. Iako
su znali gdje su partizanske komande i partijsko-politika rukovodstva, ni pio-
niri, ni omladinci, ni odrasli ljudi nisu htjeli nepoznatom ovjeku pokazati put
do njih. Naprotiv, odveli bi ih u odbor radi provjere. Tek kad bi se uvjerili da
nije rije o ljudima koje je uputio neprijatelj, upuivani su do traene komande
ili pozadinskog rukovodstva.
Djelatnost NOO se stalno irila i tokom NOB obuhvatala sve oblasti ivota
na slobodnoj teritoriji. U drugoj ratnoj godini politika aktivnost im je postala
najvanija. Radili su na mobilizaciji za NOB, na sprovoenju agitacije i propagan-
de NOP-a, itd. U isto vrijeme, rastao je i autoritet i ugled odbora, to je zavisilo
od toga koliko je koji od njih uspjevao da to bolje, uspjenije i demokratskije
djeluje. U stvari, NOO su do proljea 1942. godine stekli tako veliki ugled kod
stanovnitva i boraca, i rezultatima rada potvrdili svoju ivotnost, da se nije mog-
la ni zamisliti neka druga vlast na osloboenoj teritoriji.
Svaki narodnooslobodilaki odbor imao je sjedite, obino sobu u nekoj
kui. Tu su redovno deurali po jedan odbornik i straar, dok su drugi na terenu
sprovodili odluke i zadatke: obavjetavali narod o sazvanim konferencijama i
zborovima, propagirali prikupljanje priloga za borce i bolnicu, prikupljali hranu
i organizovali njen prevoz do magacina, rukovodili popravkom objekata, obez-
bjeivali pomo siromanima, organizovali poljoprivredne radove, itd. Za sjedi-
te odbora obino je birana kua na najpogodnijem mjestu, gdje uzimanje jedne
ili dvije prostorije nee mnogo smetati domainima. Tokom rata sjedita su mi-
jenjana, ali je bilo sluajeva da je odbor u jednoj istoj kui boravio po godinu i
vie dana. Ve od samog poetka rada NOO u jednom zaseoku, on bi postao cen-
tar zbivanja u selu, veoma prometno mjesto gdje su se sticali kuriri, dolazili od-
bornici, navraali politiki radnici i lanovi rukovodstava Partije, SKOJ-a, i dru-
gi. Sve je to znaajno doprinosilo do NOO izrastaju u revolucionarne organe
vlasti koji djeluju javno, demokratski, i u istinskom interesu NOP-a, stvarajui
uslove u kojima su niim sputavani ljudi ispoljavali nesluenu stvaralaku snagu
i sposobnosti.
Vei broj narodnooslobodilakih odbora je od svog prvog dana djelovanja
osim ve navedenih poslova, rjeavao i pitanje smjetaja i ishrane mnogih izbjeg-
lica. Najee su domainstva svesrdno primala brojne izbjeglice, tako da su se
mnoge porodice zbliile sa beskunicima kao da su najblii rod. Izbjeglice su se
od prvog dana ukljuile u obaveze domainstava koje ih je primilo: uvanje sto-
ke, obradu zemlje, sjeu drva itd. Skoro da nije bilo domainstva u Podgrmeu
koje nije primilo po jednu izbjegliku porodicu, neka i po dvije, t ri . . . Kada se
situacija na pojedinim graninim podrujima poboljala, pojedine izbjegle po-
rodice u se vratile na popaljena ognjita i zapoele mukotrpan ivot bez krova
nad glavom i najnunijih sredstava. Neke porodice su i po vie puta naputale
ognjite i bjeale, najee u domainstvo kod kojeg su ve bile i s kojim su se
ve sprijateljile.
Jedan od vanih zadataka NO odbora bila je borba protiv vercera koji su
na neosloboenu teritoriju donosili so, duvan, ibice i dr., katkad irei i nep-
rijateljsku propagandu. Da bi se sprovela kontrola nad onima koji idu u okupi-
rane gradove po nabavku, dozvole su nadalje izdavale komande eta i vii ta-
bovi.
130
'
Narodnooslobodilaki odbor Rujike (prvi izabran na ovoj slobodnoj teri-
toriji) vrlo brzo je postao i prvi optinski narodnooslobodilaki odbor na Pod-
grmeu, iji je predsjednik, tj. komandant optine, kako se tada nazivao, Simo
Bjelajac, zemljoradnik, predratni lan KPJ. Sjedite mu je bilo u Srednjem Du-
boviku i obuhvatao je 16 sela.
13
" Sauvan je dokument iz jeseni 1941, gdje se vidi
da se on potpisuje kao Predsjednik uprave u Sred.(njem) Duboviku; okrugli
tambilj je sa tekstom Narod, oslob. odbor optine, dok u tekstu sauvanog
dokumenta pie i narod. osi. uprava.
132
'
U novembru 1941. godine izabran je drugi optinski narodnooslobodilaki
odbor na krupskom srezu za podruje bive grmeke optine, sa sjeditem u Do-
njoj Suvaji. Predsjednik, odnosno komandant bio je Dane Babi, kova, predrat-
ni lan KPJ.
133
' Do kraja 1941. godine na podruju Podgrmea djelovala su samo
ta dva optinska narodnooslobodilaka odbora.
Na okrugu Drvar, prvi optinski NO odbori formirani su u Driniu, za to i
nekolika susjedna sela, kao i u Krnjeui decembra 1941. godine za podruja te
optine.
134
'
Uporedo sa formiranjem narodnooslobodilakih odbora u veini sela for-
mirani su i odbori narodnooslobodilakog fonda, sa neto manje lanova nego
to su imali narodnooslobodilaki odbori. Odbori NO fonda prikupljali su i u-
vali sve ono to je narod davao za vojsku, za siromane i za izbjeglice.
b) Organizovanje i aktivnosti ena
U podgrmekim selima duboke korijene je imalo tradicionalno shvatanje
o ulozi ene u drutvu, prema kojima se od nje oekuje da raa, kuva, pere i radi
druge kune i poljoprivredne poslove. Obino, bile su nepismene, jer su tek u
godinama pred rat djevojice poele u veem broju pohaati osnovnu kolu. Do
tada o drutvenoj i politikoj aktivnosti ena iz ovih sela nije bilo ni pomena. Ko-
liko je bila zapostavljena, najbolje ilustruju primjeri: u razgovorima mukaraca,
ukoliko su ene bile prisutne, najee nisu uestvovale, ve su najee utale;
130) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 391-395.
131) Svetozar Vejinovi, Sjeanje na stvaranje i rad narodnooslobodilakih odbora, Zb. PODGR-
ME, knj. 3, str. 276.
132) Dokument u cjelini glasi:
LEGITIMACIJA
Za druga MAJKI MILANA koja se izdaje od strane ove nar. osi. uprave da moe nesmetano
vriti dunost koja mu je u ovoj upravi povjerena, tj. da radi na politikom polju naega rada
kao i omladini a sve u korist nar. osloboenja, to se preporuuje naim drugovima nar. osi.
odbornicima, u koliko je mogue da drugu izlaze u svakom pogledu u susret njegovog rada.
SMRT FAIZMU - SLOBODA NARODU!
Predsednik uprave u Sred. Duboviku
Simo Bjelajac, s. r.
M. P.
Original kod Majki Milana.
133) Dane Babi, Narodnooslobodilaki odbori na podruju sreza Bosanska Krupa, Zb. PODGR-
ME, knj. 3, str. 285.
134) Milo Kecman Vojsko, Prvi predstavnik naroda u Driniu, Zb. PETROVAC, knj. 3, str. 66; Nikica
Novakovi, Aktivnost narodnooslobodilakih odbora i omladine Krnjeue, isto, str. 382.
mukarci su odluivali o svim pitanjima porodice, sela. ene sa ovog podruja
u takvom drutvenom poloaju bile su sve do ustanka, kad su se stvari i odnosi
iz osnova izmijenili i krenuli drugim tokovima. Naime, NOB i revolucija zapo-
ele su s rjeavanjem mnogih istorijskih zadataka, to je poelo bitno da utie
i na mijenjanje poloaja ene u drutvu. Nastojalo se da se i ene ravnopravno
ukljue u sve aktivnosti koje je razvoj borbe nametao.
Prvi zadatak u kojem su ene dale veliki doprinos bio je snabdijevanje bo-
raca hranom. Dok jo nisu bile organizovane posebne kuhinje sa svojim kaza-
nima, seoske ene su za svoju vojsku pripremale hranu. Trebalo je svakodnevno
zgotoviti obroke za 30, 50 ili stotinu boraca na poloajima. ene su to sa lakoom
inile, pa borcima nisu manjkale proje i pogae, ak ni pite i kolai. Sve to je
trebalo skrojiti, saiti, uiti, opet je palo enama u dunost. Krojile su trake, cr-
vene petokrake zvijezde, jugoslovenske i crvene zastave, arave i zavoje za ra-
njenike i ostalo.
Na iroku aktivnost u ustanku prve su krenule ene i djevojke Drvara. One
su 21. avgusta 1941. u Drvaru, u inovnikom domu, odrale prvu konferenciju
kojoj su prisustvovale mnoge ene i djevojke Drvara i okolnih sela. Sasluale su
referat o narodnooslobodilakoj borbi i ulozi ena u njoj, i borcima na poloa-
jima uputile pismo kojim se obavezuju da e u pozadini sve uiniti da se borba
razvija to uspjenije. Na kraju su usvojile i rezoluciju upuenu svim enama, ali
i borcima-gerilcima. Nakon ove, uslijedile su konferencije ena po selima, for-
mirani su odbori koji su se uz seoske odbore i druge organe vlasti prihvatili te-
kih ratnih zadataka.
135
' Reokupacijom Drvara, Bosanskog Grahova i okolnih
sela, kao i drugih gradova i krajeva, privremeno je prekinuta zapoeta djelatnost
ena, da bi se nastavila razbuktavanjem novih borbi poetkom 1942. godine.
Prvih dana ustanka, a i kasnije, ene slobodnih sela ile su raspletenih kosa
- da se, po narodnom vjerovanju, vojsci puti ne zamrse. Mnoge su raskopa-
vale sve to su na sebi imale zakopano, jer, opet, po starom narodnom vjero-
vanju kada se vodi narodna borba ne valja da neto bude sapeto, ni kosa up-
letena. Nee dugo proi, a ene e zajedno sa omladinom i ostalima aktivno
uestvovati na skupljanju ljetine koja je te ustanike godine na Podgrmeu veo-
ma dobro ponijela, kao i na prikupljanju usjeva iz ugroenih podruja.
Ve 21. avgusta 1941, na konferenciji odranoj radi formiranja Komande ge-
rilskih odreda srezova Bosanska Krupa - Sanski Most, omladinka Stana Stupar
iz Rujike dobila je zadatak da organizira komunistiki rad sa enama na cije-
lom terenu Podgrmea.
136
' Ona je odmah zapoela rad na podruju novskog i
krupskog, a od oktobra i na teritoriji sanskog sreza. Tek dolaskom banjalukih
komunistkinja Rade Vranjeevi i Duanke Kovaevi na slobodnu teritoriju Gr-
mea, krajem septembra, otpoeo je iri i organizovaniji rad sa enama na ita-
vom Podgrmeu. Okruni komitet KPJ za Bih a (Grme), krajem oktobra je na
jednoj od prvih sjednica ocijenio da sa enama treba politiki raditi, pa su za to
podruje djelovanja zaduene Rada Vranjeevi i Duanka Kovaevi, koje su
odrale brojne konferencije po podgrmekim selima, govorile o politikoj situa-
ciji, perspektivi borbe i ulozi ena u NOB. Na zavretku svake konferencije, biran
je odbor ena sa predsjednicom odbora. Mnogi od ovih odbora odmah su pokre-
nuli ene na sakupljanje vune, pekira, arapa, plahta i drugih potreba za borce
i bolnicu. Organizovale su pletenje arapa, rukavica, dempera, zatim, ile su
rublje za borce itd.
U svim selima gdje su izabrani njihovi odbori, ene su se brzo i organizovano
ukljuivale u akcije prikupljanja brana, krompira, pasulja, mlijeka, suhih ljiva
i drugih namirnica i artikala za borce i ranjenike. Sastanke su odravale redov-
no, obino svake sedmice.
135) Mirjana Moraa, Prva konferencija ena u Drvaru, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 608-612.
136) Duan Josipovi, Prva vojna rukovodstva Podgrmea, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 47.
Ve u poetku organizovanja, ene su sa pripremljenim darovima za vojsku
odlazile na poloaje vodova i eta. Ile su u grupama, a svaki njihov dolazak
predstavljao je malu sveanost i za njih i za borce.
Otkako su formirale odbore, ene su na seoskim konferencijama na kojima
su uestvovali i mukarci, omladina i partizani, sve znaajnije ispoljavale svoju
aktivnost, a njihovo prisustvo bilo je sve brojnije. I u seoskim narodnooslobo-
dilakim odborima bile su, obino, jedna ili dvije ene, aktivno doprinosei usp-
jenom razvoju narodnooslobodilake borbe.
U odborima i na konferencijama uestvovale su i omladinke. Mge su bile
veoma aktivne, inicirale su brojne vrijedne akcije, zbog ega su i birane u odbore
ena, kao i u narodnooslobodilake odbore.
U poetku nazvani odbori ena, tek e se od ljeta 1941. godine konstituisati
kao odbori Antifaistikog fronta ena (AF).
c) Poeci kulturno-prosvjetnog rada
Poeci kulturno-prosvjetnog rada u NOB-u na ovom terenu biljee se ve
od prvih dana avgusta. Stvaralake mogunosti izraavale su se ponajprije u no-
vim pjesmama koje su ispjevali anonimni narodni pjevai - borci. Tih dana se
Branko opi, tada politiki komesar Komande gerilskih odreda Krupa - Sana,
sjea i po tim pjesmama, pa biljei:
. . . Propjeva i vojska i pozadina, a to je bio najbolji znak da je itav narod
bio ponesen arom i zanosom pravedne i svete borbe. Otvarala se napaena
dua nacije i progovarala najplemenitijim glasom, jezikom umjetnosti.. .
137)
S obzirom daj e Drvar i od ranije imao izvjesnu kulturnu dinamiku, oslobo-
enjem i razvojem u centar slobodne teritorije ovog kraja, u njemu se najprije
i zapoelo s raznim kulturnim aktivnostima. Odmah je formiran hor, recitator-
ska i dramska grupa koji su dali priredbu u Drvaru, a potom u Prekaji, Drvar-
-Selu, Kamenici, i drugim oblinjim selima. Svaka priredba je poinjala Interna-
cionalom. Organizovana je priredba i za zarobljene domobrane, u Sokolskom
domu, gdje su smjeteni. Bili su veoma iznenaeni ljudskim odnosom gerilaca
prema njima. Tih dana u Drvaru je zapoela sa radom i osnovna kola u kojoj
su uiteljice bile gimnazijalke Mila Beokovi i Rahela Perii. Meutim, kola
je kratko radila jer su uiteljice krenule na poloaj kao bolniarke.
138

Ve od samog poetka kulturno-prosvjetna aktivnost imala je mobilizator-
sku misiju i politiki znaaj. Isprva spontana, od druge polovine septembra na
Grmeu se poinje organizovano razvijati. lanovi KPJ i SKOJ-a koji su doli iz
Banjaluke bili su pokretai prve organizovane kulturno-prosvjetne aktivnosti na
ovom podruju. eljeli su sa scene ivom rijeju da mobiliu stanovnitvo za
NOB i doprinesu lakem shvatanju i prihvatanju nekih aktuelnih politikih
tema, koje su se i recitacijom, skeom i si., veoma uspjeno mogle pribliiti na-
rodu. Tako su studentkinja Duanka Kovaevi, gimnazijalac Branko Lasti, ak
srednje tehnike kole Ivica Odi, trgovaki pomonik Drago Lang, svi komu-
nisti, svoja bogata iskustva iz kulturno-prosvjetnog rada s mladim radnicima i
acima u Banja Luci - prenosili na seljake, borce, omladinu i narod Podgrmea.
Okupljali su mlade iz Majki-Japre, Haana i okolnih sela. Za dosta kratko vri-
jeme uspjeli su da pripreme program i organizuju prvu priredbu, poetkom ok-
tobra 1941. godine, u Karia vonjaku, u Majki-Japri. Pozornica je improvizo-
vana izmeu stabala sa zrelim krukama i jabukama. Pored pjevanja u horu re-
volucionarnih Crven je istok i zapad, Bileanka, Mitrovanka i jo nekih
137) Branko opi, Kako smo propjevali, Zb. PODGRMEC, knj. 3, str. 407.
138) Rahela Perii, Kulturno-prosvjetni ivot u slobodnom Drvaru, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 614-617.
2 6 0
1
pjesama, recitovane su 0 klasje moje, Svijetli grobovi i jo neke pjesme. Iz-
veden je i pozorini komad Mati Karela Capeka, a naslovnu ulogu je igrala Du-
anka Kovaevi. Najvei broj boraca i rukovodilaca partizanskih jedinica, pri-
sutnih na priredbi, prvi put je uo revolucionarne pjesme, koje e uskoro i sami
nauiti i esto ih pjevati.
Druga vea kulturno-prosvjetna priredba organizovana je 16. oktobra 1941.
u koli u Donjoj Majki-Japri. Tom prilikom recitovane su i prve pjesme koje je
Branko opi napisao. Jednu od njih (kasnije veoma popularni vrabac), go-
vorila je omladinka Bosa Majki. Recitovana je i pjesma koju je napisao omla-
dinac Stojan Bjelajac. I ovoj priredbi, osim lanova tabova Krajinske divizije i
4. bataljona Slobode, i novoprimljenih lanova KPJ, prisustvovali su mnogi
borci i stanovnici Majki-Japre i susjednih sela.
Grupa za kulturno-prosvjetni rad pri tabovima smjetenim u Majki-Japri
pripremila je i prve zidne novine. Kratki lanci i vijesti o politikoj situaciji i o
borbama, razmiljanja o zadacima, radio-vijesti, lanci o pojedinim akcijama
itd., bili su izloeni na prvim zidnim novinama. Objavljivane su i prve ratne aneg-
dote, stihovi i krae pjesme. Zidne novine su isticane na daanoj tabli, pod na-
streicom kraj zgrade u kojoj je bio tab Krajinske divizije.
139
'
Organizatori prvih kulturno-prosvjetnih aktivnosti, grupa banjalukih ko-
munista, kroz pripremanje priredaba, i posebno, u kontaktima sa otresitijim
omladincima i omladinkama iz partizanskih jedinica i sela - podsticali su mlade
na organizovanje tog rada. Omladinske grupe u Haanima, Suvaji i jo nekim se-
lima vrlo brzo su postigle znaajne rezultate i bile primjer ostaloj omladini slo-
bodnih sela. Omladinac Branko Kondi iz Majki-Japre o haanskom primjeru
je, kako se sjea Branko opi, spjevao pjesmu:
Haanci nam lijep primjer dadoe,
na kulturni rad nas natjerae.
140)
Ovim primjerom krenuli su i mladi iz drugih sela. Dolazak omladinske kul-
turno-prosvjetne grupe iz Majki-Japre u Podvidau i njihova priredba, bio je
podsticaj omladini Podvidae i Lukavice.
Znaajan kulturno-vaspitni rad razvio je i skojevski aktiv i omladina krups-
ke Suvaje. Ve prilikom formiranja aktiva, poetkom novembra 1941, Drago
Lang je obrazovao hor i dramsku sekciju od oko 40 omladinaca i omladinki i za-
poeo pripremanje priredbe. Skoro dva mjeseca uvjebavali su program i za
Novu, 1942. godinu, izveli ga u koli u Suvaji, u kojoj je bila smjetena Krupska
partizanska eta. Program je obuhvatao: pjesmu Po umama i gorama nae
Bosne ponosne, horsku recitaciju Slobodi Petra Koia, ske u tri ina Rade
Vurdelja Branka opia, horsku recitaciju Svijetli grobovi Jove Jovanovia
Zmaja i vie narodnih pjesama. Duan Mandi, sekretar suvajskog aktiva SKOJ-a,
sjeajui se te prve priredbe u Suvaji, zapisao je: . . . Snano i potresno su od-
jekivale rijei: 'Doi ve jednom slobodo . . . Zadrmaj ovom umalom zemljom,
potresi smrznutim srcima ...' Izgledalo je kao daj e Koi, taj veliki bosanski pi-
sac, ove stihove pjevao ba za nas, za partizanske borce, za slobodu .... Ve za
7. januara 1942. omladina Suvaje je ponovila priredbu u Velikom Radiu, potom
u Malom Radiu, Srpskoj Jasenici i jo nekim selima. U svim ovim mjestima om-
ladina je nadahnuto zapoinjala slinu aktivnost.
141
'
Jo dok je bio politiki komesar taba partizanskih odreda Krupa - Sana, kra-
jem septembra, Branko opi je poeo da pie ratne pjesme. Svaka je prepisi-
139) Stojan Maki, Kulturno-prosvjetni i knjievni rad u Podgrmeu u 1941. i poetkom 1942. go-
dine, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 410-411.
140) Branko opi, n. l., str. 406.
141) Duan Mandi, Rad aktiva SKOJ-a u Suvaji, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 482-484.
- U L
vana i vrlo brzo dopirala do najudaljenijih sela slobodne teritorije; pjevali su je
ili recitovali borci i omladina u selima. Neke od tih pjesama narod je prihvatio
kao svoje, a bile su i pisane po ugledu na narodne, tako da je esto teko raz-
likovati koja je od njih opieva, a koja neznanog narodnog pjesnika. Uostalom,
ima pjesama za koje se sigurno zna da ih je napisao Branko opi, ali ih je narod
toliko prihvatio da su u nekim zbirkama objavljene kao - narodne pjesme.
142
'
Branko opi je poeo da pie i aljive pjesme. Jednu je spjevao nakon
neuspjelog neprijateljevog bombardovanja taba gerilskih odreda Krupa - Sana
u Majki-Japri. U pjesmama je osuivao pojave pljake, ovinistikog istupanja
i si. Takav je bio sluaj paljenja sela Modre, to je izvrio Konjiki vod (eta), zbog
ega je rasformiran. U Raportu grmekih partizana Branko opi je o tom ne-
milom dogaaju, kako biljei Stojan Maki, ispjevao stih:
Prema Sani oganj gori,
Konjika se eta bori,
junaci su, nema ale,
samo kue da ne pale.
143)
Dok je bio na ovom terenu kao politiki komesar, a potom lan Partizan-
skog obavjetajnog biroa (POB-a), opi je, kako je sam napisao, dobijao brojna
pisma iz mnogih sela u kojima se od njega trailo da im poalje svoje pjesme,
pozorine komade i slino. Jedno od tih pisama je bilo kratko i jasno:
Dragi drue Branko,
Poalji nam za priredbu jednu pjesmicu za pjevanje, jednu za deklamovanje
i jedan komand za igranje u kome e moi igrati i enska i muka omladina.
144
'
Uz takva pisma politikom komesaru i partizanskom pjesniku Branku o-
piu stizale su, nevjetom rukom napisani, i prvi stihovi mladih i starih koji su
propjevali u ustanku.
Tih dana javio se prvim pjesmama i veoma hrabri borac Jelainovakog par-
tizanskog odreda, omladinac edo S. Brki. Bio je zemljoradnik, veoma bistar.
Prema svjedoenju boraca Sanske partizanske ete, edo Brki je autor i tada
veoma popularne pjesme koju su borci i kasnije esto pjevali, Listaj goro, teci
vodo. . ,
145
'
Omladinac Milan Majki iz Srednjeg Dubovika je napisao vrlo popularnu
pjesmu Partizanska truba iji stihovi poinju sa:
Sa Grmea truba trubi,
cijelo selo budi,
ustaj, rode moj.'
146
>
I
Meutim, i edo Brki napisao je pjesmu pod istim nazivom i sa takvim po-
etkom, ali joj je dalji sadraj bio drukiji. Te jeseni i zime, prije odlaska u Pro-
leterski bataljon, u kojem je poginuo kao komandir ete u Slavoniji, edo Brki
je napisao vie pjesama, meu kojima: Majci Rusiji, zatim Zvjerstva ustaa,
Moj partizanski rastanak, O hrabrom Vojinoviu, pjesmu o Mihajlu kun-
142) U zbirci Plameni cvjetovi nalaze se narodne pjesme o borbi i revoluciji, Mladost, Zagreb 1961.
Meutim, na str. 112. kao narodna pjesma objavljena je Bolna lei omladinka Mara, iako je
autor te pjesme Branko opi.
143) S. Maki, n. l., str. 423.
144) B. opi, n. l, str. 406.
145) S. Maki, n. l, str. 427.
146) U listu Mladi Krajinik, br. 2-3. za septembar-oktobar 1943, god. I, pie: Popularnu i pozna-
tu pjesmu Partizanska truba sa Grmea trubi, napisao je omladinac Mile Majki iz Srednjeg
Dubrovnika.
driu Ponos Sanske ete. Ali jedna od njegovih najljepih je Moj partizanski
rastanak. Dok je bio u Proleterskom bataljonu edo Brki je napisao jo neko-
liko pjesama od kojih i Lijepo ime.
147
'
Te prve ratne jeseni javio se prvim pjesmama i omladinac Mirko Stani. im
je poeo ustanak i on se ukljuio u borbu. Od prvih dana ustanka do kraja 1941,
napisao je deset pjesama meu kojim: U boj!, Grme, Na pustoj stazi, U
zbijegu, Oj Neiu.
Te jeseni poinju da rade i analfabetski teajevi na podruju Grmea. Jedan
od prvih su na Brajia Tavanu organizovali skojevci iz Odreda Bravski Vaganac.
Opismenjavanja manjih grupa nepismenih boraca te jeseni i zime poelo je sko-
ro u svakom vodu i eti, naroito tamo gdje su bili formirani skojevski aktivi -
nosioci tog posla.
Organizatori kulturno-prosvjetnih akcija na terenu bile su omladinske or-
ganizacije. Upravo jedna od njihovih prvih aktivnosti bila je kulturno-prosvjetna:
organizovanje hora, itanje knjiga naprednog sadraja, pjevanje ili recitovanje
pjesama kao to su Pjesma o pjesmi i Svijetli grobovi Jove Jovanovia Zma-
ja, O klasje moje, Alekse antia i dr. S druge strane, rad hora, recitatorske,
dramske, ili italake grupe, privlaio je omladinu u omladinsku organizaciju.
itav taj rad, kao i same priredbe vaspitno su djelovali i na omladinu i na od-
rasle. Najvei broj stanovnika Podgrmea prvi put je upravo u ratu doivio pri-
redbu, vidio pozorini komad, uo hor. Iako ophrvani ratnim nedaama i tekim
ratnim zadacima, ljudi su hrlili na priredbe, a izvoaima uvijek poruivali: do-
ite opet!
Ve te prve ratne jeseni i zime stvorena je solidna osnova za uspjean kul-
turno-prosvjetni rad, koji e postati jedna od bitnih znaajki narodnooslobodi-
lake borbe u Podgrmeu. Tome su, kako je dijelom navedeno, svojim stvara-
lakim radom veoma mnogo doprinijeli pjesnici i knjievnici Branko opi,
Skender Kulenovi i Hasan Kiki.
d) Prve partizanske bolnice
Osloboenjem Drvara u njemu je zateena bolnica nastavila rad, ali sada
kao gerilska, odnosno partizanska.
148
' Tih dana je organizovana bolnica i u Pre-
kaji, u zgradi kole.
149
' U njima su lijeeni ranjenici s podruja Drvarske brigade.
Prodorom italijanskog okupatora u ova mjesta, prve partizanske bolnice su na-
putene. Nakon povlaenja iz Drvara bolnica je organizovana u kui Jovana Ka-
ranovia zvanog Joji, u Oijevljanskim lukama, daleko od puteva i neprijatelj-
skih uporita.
1501
Formiranjem Prvog KNOP odreda, drugom polovinom oktobra
1941, ta bolnica i njen bolniar, sa neto sanitetskog materijala i opreme, pre-
bacila se u Podgrme.
Od prvih dana ustanka u dvjema zgradama u zaseoku Luki, sela Majki-
-Japre, pod Grmeom, organizovana je prva ambulanta u koioj su se lijeili borci
s podruja itavog Podgrmea. Danko Mitrov, komandant divizije, u septembru
1941. predloio je da se u Grmeu prave baze, gdje bi se u sluaju potrebe mogle
povui jedinice i da se sagradi zgrada za bolnicu. Mitrov je tada odredio Stojana
Makia i Milu Davidovia da pronau mjesto gdje bi se sagradile zgrade za prvu
partizansku bolnicu u ovom kraju.
151
'
147) B. J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB, k. 2, str. 318-319.
148) Simo Bai, Zaeci sanitetske slube, Zb. DRVAR, knj. 2, str. 598-599.
149) Milo Poli, Pripreme i razvoj ustanka na podruju prekajske optine, isto, str. 186.
150) Simo Bai, n. l, str. 599.
151) Mile Davidovi, Stara centralna i jo neke bolnice u Grmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 686.
Kako Grme planina nije bogata izvorima pitke vode, neophodne bolnici,
Davidovi se opredijelio za mjesto Zbjeg, nazvano po zbjegovima iz bosansko-
hercegovakog ustanka, 1875/78, gdje su se seljaci sklanjali ispred turskih jedi-
nica, a tako je bilo i prvih dana avgusta 1941, u najnovijem ustanku naroda ovog
kraja Tu je izvor pitke vode, a mjesto je u uvali obrasloj krupnim bukovim stab-
lima. Prilazni umski put od Majki-Japre seljaci su proirili. Magacin za smjetaj
ita, koji je tu ve bio podignut, uzet je za bolnicu, a gradnja novog poela je u
oktobru i okonana novembra 1941. godine. Najprije je preureena zgrada do-
tadanjeg magacina dok su ostali objekti zavreni aprila 1942, tako daj e prva
bolnica imala dvanaest objekata, ukupne povrine 1060 kvadratnih metara.
152
'
Dok se prva zgrada za bolnicu jo preureivala, poetkom novembra, sa ta-
bom Prvog KNOP odreda, na Grme je stigao bolniar uro (Vida) Baji, koji
je preuzeo rukovoenje ambulantom u Lukiima. Preseljenjem u novu zgradu,
januara 1942, ambulanta je dobila naziv bolnica, a uro Baji je postao njen
upravnik, odnosno referent za bolnicu.
153
' Uz njega su radili Jovan Marjanovi
Boljevik iz Majki-Japre i Rade Cvjetianin iz Podvidae,
154
' koji je do ustanka
bio bolniar u rudniku Ljubiji.
Nastojalo se da bolnica bude to bolje ureena. Svaki ranjenik ili bolesnik
imao je krevet i odgovarajuu posteljinu. U nekim odjeljenjima nalazile su se pa-
lae (mueme) sa slamaricama, izmeu kojih su, sa strane, bile daske. Tu su le-
ali laki, pokretni ranjenici.
Snabdijevanje namirnicama, posteljinom i si., obavljalo se preko NOO okol-
nih sela, koji su od stanovnitva prikupljali dobrovoljne priloge u namirnicama
i raznim stvarima. ene iz okolnih sela, u organizaciji odbora ena, prale su po-
steljinu i rublje. One su, iako suoene sa krajnom neimatinom, tkale platno za
posteljinu, ranjenicima plele arape, dempere i si.
Od prvih dana postojanja ove bolnice ustalio se obiaj redovnog posjeiva-
nja ranjenika i bolesnika. ene i omladinke iz pojedinih sela pripremile bi po-
klone: peeno meso, pite, kolae, sir, kajmak, voe i si., u grupama dolazile, ob-
ilazile sve ranjenike i bolesnike i darivale ih ponudama.
Na konferenciji Prvog KNOP odreda odranoj 22. januara 1942, uro Baji
referisao je da je bolnica preseljena u planinu, tj. u Zbjeg, da ima 7 ranjenika, a
da ih je do tada bilo 20, od kojih je 10 ve ozdravilo, 1 partizan je umro i 2 djece
koja su ranjena prilikom bombardovanja, da je hrana dosta dobra. Upravo tog
dana bolnica je dobila izvjesnu koliinu lijekova. Bolnica sada ima 15 kreveta,
a pripremala se za proirenje za jo deset. Pri bolnici je radio kurs na kome su
se obuavali bolniari u etama.
155
'
U to vrijeme snabdijevanje lijekovima bilo je veoma oteano. Kod poginulih
ili zarobljenih neprijateljevih vojnika mogao se nai tek pokoji zavoj. ato se na-
stojalo da se preko saradnika NOP-a u okupiranim gradovima dobiva to je mo-
gue vie lijekova i instrumenata. I lijekovi koje uro Baji navodi, dobijeni su
od saradnika NOP-a iz Sanskog Mosta. Nekoliko dana iza toga, od iste grupe sa-
radnika koju je predvodio Hasan Kiki, dobijen je komplet Kirurkih instrume-
nata nabavljenih u Zagrebu. Tada i narednih nekoliko mjeseci bolnica nije imala
ljekara, ve je i dalje njome rukovodio bolniar uro Baji.
Poto se poetkom 1942. prilo organizovanju bataljonskih bolnica, ova
prva u Grmeu nazvana je Centralna bolnica. A kada je u ljeto 1942. sagraena
Nova centralna bolnica (Kirurka), onda je ova prva, kako kazuje Mihajlo kun-
dri, dobila naziv Stara centralna bolnica.
152) Mihajlo kundri, Graevinska djelatnost u Podgrmeu u toku NOR-a, isto, knj. 3, str. 376.
154) Rade Cvjetianin je januara 1943. godine pratio kolonu ranjenika iz grmekih bolnica, poginuo
na Sutjesci juna 1943. u sastavu Centralne bolnice Vrhovnog taba NOV i POJ.
e) Poetak rada partizanskih radionica
U osloboenom Drvaru, u kojem je bilo vie industrijskih i eljeznikih po-
gona, ukazala se mogunost za organizovanje radionica za opravku oruja i prav-
ljenje bombi, nagaznih mina i si. U gradu je zaplijenjeno oko est tona dinamita
i velika koliina detonatora i sporogoree korde, to je prualo mogunost da
se prie izradi runih bombi i nagaznih mina. Prve rune bombe su bile izraene
ve oko 3. avgusta 1941. u radionici organizovanoj u Ridlovoj kui ispod peine.
I eljeznika radionica je preureena za opravku i izradu oruja. U njoj je radilo
oko etrdeset radnika koje su predvodili Milo Bauk i Bogdan Peanac. Kon-
strukcija partizanskog minobacaa nije uspjela, ali jeste nagaznih mina uz sva-
kidanju opravku oruja. Dok je Drvar bio centar osloboene teritorije dijela
Bosne i Like, u radionici je opravljena velika koliina oruja i napravljeno oko
9 000 runih i 150 nagaznih mina (do prodora okupatora u grad, 25. septembra
1941).156)
Minobaca izraen u partizanskoj radionici 1941. (primjerak sada u zbirci Regionalnog
muzeja u Bihau)
I na podruju Podgrmea od prvog dana ustanka bilo je neophodno poprav-
ljati oteeno oruje. Seoski kovai, naueni da se u svata pomalo razumiju,
brzo su se snali i na ovom poslu. Gotovo da nije bilo kvara na pukama koji za
vrlo kratko vrijeme nisu popravili.
Poto su naroito nedostajale toliko potrebne rune bombe, ve nakon pr-
vih ustanikih juria izraivane su od vodovodnih cijevi promjera 5-7 cm, reza-
nih na komade od 25-30 cm. Na jednoj strani cijev je savijana i zatvarana, a unut-
ra je stavljan dinamit ili barut, obino pola fieka, u koji se uvlaila kapisla sa
156) Kota Zrili, Bombe drvaranke, Zb. DRVAR knj. 2, str. 547-555.
kordom. Potom bi se u cijev nabila ilovaa, a kasnije i neto slabija smjesa ce-
menta. Prve bombe raene na taj nain imale su duu kordu da bi bomba bio
sigurniji. Kasnije je duina korde smanjena da neprijatelj ne moe neeksplodi-
ranu bombu vratiti.
Cijevi od kojih su izraivane bombe naene su kod vodovoda u Miljevcima,
a dinamit, barut i kapisle su dobijene iz rudnika boksita u Suvaji kod Bosanske
Krupe. Na ovom poslu su se od prvih dana ustanka angaovali majki japranski
kovai Boo i Kota Majki. U njihovim kovanicama organizovane su prve par-
tizanske radionice za proizvodnju bombi i opravku oruja na Grmeu.
157
' I or-
o Milunovi, kova iz Majki-Japre, pomagao je u izradi prvih bombi, a u svojoj
kovanici je opravljao i oruje.
Dok su drani frontovi prema neprijateljskim uporitima prvih dana us-
tanka, raene su bombe koje su samo jako eksplodirale. Namjena im je bila da
se ustae i domobrani zaplae od topova. Ustanici su ih bacali ispred fronta,
to je, naroito pri juriima imalo efekta. Neto kasnije ustae su saznale da to
nisu topovi, ve runo izraene bombe sa dinamitom, ali su ih se ipak i dalje
plaili.
U meuvremenu pribavljene su potrebne kapisle za paljenje udarnom ig-
lom, pa su kovai prestali da izrauju bombe koje su se palile ibicom, a pravili
one ija je eksplozija inicirana udarom igle.
Opravku oruja, kovanje kopalja i izradu bombi, od prvog dana ustanka or-
ganizovali su i ustanici u Luci-Palanci. Jozo ai, Hrvat, stolarski radnik, koji
se znatno prije rata doselio u Luci-Palanku i tu se oenio, sa kovaem Mirkom
Pratalom, u njegovoj kovanici u Pratalima, zapoeo je praviti cementne bom-
be. Cement je izlijevan u etvrtase kutije koje su punjene dinamitom. Izazivala
je jaku eksploziju, ali je bila teka, pa su kovai preli na izradu bombi od vo-
dovodnih cijevi. Rezali su ih na komade duine od 10 do 15 cm, punili dinami-
tom i stavljali kapislu i kordu. Parii eljeza mogli su i da ubiju ovjeka. Ubrzo
je ai preao u kovanicu Milana Miloevia u Luci-Palanku, gdje su zajedno
izraivali bombe od vodovodnih cijevi i opravljali oruje. I oni su zapoeli da
prave bombe na epie, sa kraom kordom, koja je paljena na udar, a ne i-
bicom. Radili su sve do ljeta 1942. godine.
158
'
Te prve ratne jeseni Boo Majki, kova iz Majki-Japre, napravio je i dva
topa, bolje rei bacaa s obzirom na nain punjenja. Ovi topovi su raeni
od crkvenih muara i isprobani su za vrijeme blokade Budimli-Japre. Kako
nisu pokazali neko znaajnije dejstvo, odustalo se od njihove ire upotrebe, pa
su vraeni kovaima gdje su doekali kraj rata.
159
'
Ustanike jeseni u Majki-Japri i jo nekim selima zapoela je i proizvodnja
puaka jednocijevki. Tanke vodovodne cijevi kovai su preraivali u puane ci-
jevi i dodavali druge potrebne dijelove. Lovaki patroni bili su meci, a neto kas-
nije koritene su i aure metaka vojnikih puaka u koje je ugraivana nova ka-
pisla. Napravljeno je samo nekoliko jednocijevki za seoske partizanske strae.
Iz tih puaka uspjeno se dejstvovalo na odstojanju do 200 metara.
Znaajna radionica za opravku oruja i izradu bombi postojala je i u Jela-
inovcima, a u njoj su radili Luka Rakovi i Duan kundri, kovai. Nacrte za
bombu izradio je inenjer Mile Ljubii, dok su ih Rakovi i kundri izraivali
i punili dinamitom zaplijenjenim na Mijaici. U ovoj radionici dnevno su izra-
ivali po dvadeset bombi od vodovodnih cijevi.
l0
>
157) S. Maki, U Majki-Japri, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 732.
158) Kazivanje Joze aia autoru 5. jula 1975.
159) Jedan od ta dva topa je u zbirci Vojnog muzeja u Beogradu, drugi u Regionalnom muzeju
u Bihau.
160) Izjava Luke Rakovia aprila 1958. (arhiv OO SUBNOR Sanski Most).
I u nizu drugih sela na slobodnoj teritoriji bili su angaovani seoski kovai
koji su opravljali oruje, ali i alatke neophodne kod poljoprivrednih radova.
U Jelainovcima je za vrijeme ustanka radio parni mlin Milkana Srdia pod
nadzorom Partizanskog odreda Jelainovci, pa je pored mlina bila straa na ko-
joj su se smjenjivali stariji ljudi. U Luci-Palanci su prije rata, pa i za vrijeme us-
tanka radili parni mlin i pilana koje je pokretala lokomotiva. U njima je i za us-
tanka radilo desetak radnika.
Kako je za ishranu boraca klano dosta sitne i krupne stoke, to se u pojedi-
nim odredima (vodovima, etama) nala vea koliina ovijih i goveih koa. U
Majki-Japranskom odredu bilo ih je oko 150. Tako su te jeseni mnogi borci do-
bili oputae a desetine njih i kouhe, koji su naroito dobro doli borcima na
straarskim mjestima.
151
'
f) Izrada tambilja za tabove i odbore
Komande i komandiri na svoje dopise iz prvih dana ustanka nisu stavljali
nikakve otiske tambilja, jer ih, jednostavno, nisu imali. Ubrzo su se poeli sluiti
tambiljima koje su zaplijenili u prvim borbama. Tako se krajem avgusta tek for-
mirana Komanda gerilskih odreda Krupa - Sana slui tambiljem Zandarmerij-
ske stanice u Benakovcu. To se vidi iz najstarijih sauvanih dokumenata te ko-
mande - legitimacija Branka opia i Mile Poznia. Obje su izdate 27. avgusta
1941. i nose redni broj 12. Na kraju teksta legitimacije je parola ivio radni na-
rod i ujedinite se i potpis komandanta Jugovia, tj. Petra Vojnovia.
162
'
I Gerilski odred Velikog Radia prvih dana ustanka sluio se tambiljem
andarmerijske stanice Drenovo Tijesno, koju su ve prvog dana ustanka zauz-
eli.
163
' I jo neki odredi upotrebljavali su zaplijenjene tambilje, dok su prvi or-
gani nove vlasti u nekim selima koristili tambilj seoskog kneza. I na nekim do-
pisima gerilskog voda u Kozinu, tokom avgusta i septembra 1941, nalazi se oti-
sak peata starjeina sela Kozin.
164
'
Na sauvanim dokumentima nekih partizanskih jedinica iz 1941. godine
nema uopte nikakvog tambilja, ve samo potpis starjeine (komandira, ko-
mandanta).
Prve tambilje ustanikih jedinica radili su samouki rezbari, na zahtjev ko-
mandi i tabova. Tako je Nikola Majki Zujanovi, samouki rezbar koji je do rata
pravio preslice, vretena, tapove, uvanske kutije i ploske, ukraavajui ih raz-
nim motivima, izradio prvi tambilj komande Gerilskog odreda Majki-Japra.
Njemu je sredinom avgusta Stevan Dakula dao takav zadatak. Pronali su pare
gume od potpetice sa cipele i na njemu je Nikola Majki znalaki izradio prvi
tambilj. Bio je etvrtastog oblika, bez petokrake zvijezde, i, koliko se on sjea,
otiskivao je tekst Majkijapranski ustaniki odred.
165
'
Poslije prvog tambilja, Majki je nastavio da pravi nove. Sljedei je bio za
isti odred, ali, po zahtjevu Stojana Makia, politikog komesara, sa petokrakom
zvijezdom i rijeju gerilski umjesto ustaniki odred. Potom je Nikola Majki na-
pravio prve tambilje Komande gerilskih odreda Krupa - Sana, i jo nekih je-
dinica i NOO formiranih te jeseni. On e se ovim poslom uspjeno baviti tokom
itavog rata.
Jedan drugi samouki rezbar, Duan Mali, do rata predradnik na izgradnji
unske pruge, a u ustanku vodnik Mrkaljskog voda, izradio je i prvi tambilj za
161) S. Maki, n. l., str. 736-737.
162) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 135 i 266.
163) Dane Agbaba, n. l., str. 583.
164) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 222 i 224.
165) Nikola Majki, Partizanski peatorezac, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 402.
Otisci tambilja seoskih NOO i taba 1. KNOP odreda, koje je radio peatorezac Nikola
Majki Zujanovi
svoju jedinicu - VOD. GER. ODR. MRKALJI (Vod Gerilskog odreda Mrkalji).
Kada su komandiri susjednih jedinica saznali za to, odmah su traili da izradi od-
govarajue tambilje i za njihove komande.
S obzirom na to daj e poetkom otkobra promijenjen naziv gerilskih u par-
tizanske jedinice, trebalo je praviti nove tambilje. Tada je Mali izradio okrugle
peate: VOD. PAR. ODR. MRKALJI (Vod Partizanskog odreda Mrkalji), sa petok-
rakom zvijezdom u sredini i tambilj: KOMANDA PART. ODR. MRKALJI, sa pe-
tokrakom zvijezdom i srpom i ekiem u sredini. etvrtaste tambilje, sa istov-
jetnim tekstom, radio je bez petokrake zvijezde. Pravio je peate i tadanjim
seoskim odredima, odnosno vodovima i narodnooslobodilakim odborima. Du-
an Mali je i kasnije radio tambilje partizanskim jedinicama i pozadinskim or-
ganima, kad god bi mu se obratili.
166
'
Zna se da su i u drugim krajevima na podruju Prvog KNOP odreda samou-
ki rezbari u 1941. godini izraivali tambilje potrebne partizanskim jedinicama,
narodno-oslobodilakim odborima i drugim pozadinskim ustanovama, ali o
tome nema sauvanih dokumenata niti objavljenih podataka.
9. Akcije u novembru i decembru 1941. godine
U ovom periodu italijanski okupator se nalazio u gradovima koje je zapo-
sjeo septembra-oktobra 1941. godine. Ustake i domobransko-orunike snage
su i dal Ije drale gradove u dolini Une (Biha, Krupu, Novi) i Sane (Klju, Sanski
Most, Prijedor), i optinske centre - Gornju Sanicu, Stari Majdan, Budimli-Jap-
ru, Blagaj, Rudice, Otoku i Ripa. Neprijatelj je uz svaku eljezniku stanicu ili
uvarsku kuicu imao posadu koja je obezbjeivala prugu. U Bravskom je bila
neto ojaana orunika postaja. U Bosanskom Petrovcu, Kljuu i Glamou,
mada su zaposjednuti od italijanskih trupa, NDH je imala svoje organe, ali ne i
u Bosanskom Grahovu i Drvaru gdje su vlast uspostavili Italijani.
Na graninim podrujima izmeu slobodne teritorije Podgrmea i neprija-
teljevih posada dolazilo je svakodnevno do pukaranja i sudara patrola.
U ova dva mjeseca postojanja Prvog krajikog NOP odreda, borbe su voene
na tri sektora: na sektoru Krupa - Novi, gdje su partizani esto napadali manja
uporita uz eljezniku prugu, na sektoru prema neprijateljevim uporitima u
dolini rijeke Japre, odnosno prema Suhai, Agiima i Budimli-Japri i na sek-
toru prema uporitima na podruju Sanskog Mosta, od Sanice preko Kljevaca,
Sanskog Mosta do Starog Majdana.
Veoma malo je sauvanih dokumenata partizanskih tabova o borbama u
ovom periodu,
167
' ali je zato u dokumentima domobranstva i orunitva NDH
dosta podataka koji registruju pojedine napade partizana na uporita u dolini
Sane i Une.
Da je i neprijatelj osjetio uvrivanje ustanikih jedinica, odnosno, stvara-
nje i jaanje partizanskih jedinica i na ovom podruju, potvruje i izvjetaj Glav-
nog stoera Ministarstva vojske NDH o tekom moralno-politikom stanju u do-
mobranskim pukovnijama, u kojem izmeu ostalog stoji i ovo:
166) Arhiv Reg. muzeja, Biha, inv. br. 181, 395 i 442.
167) Najvei dio vojnih i partijskih dokumenata iz 1941. i 1942. godine s podruja Podgrmea u et-
vrtoj ofanzivi, januara 1943. godine zakopani su u rejonu Benakovca Poto je u ofanzivi umro
jedan od drugova koji je na tome radio, a drugi kasnije nije uspio pronai to mjesto, smatra
se da je ova dokumentacija unitena. Poslije rata rukovodstvo Muzeja Pounja u Bihau orga-
nizovalo je vojnu ekipu sa minodetektorima da se pretrai podruje Benakovca i ire okoline.
Pronaen je niz drugih predmeta ali je arhiva zauvijek izgubljena. Branko Bokan je rukovodio
ovom akcijom po uputstvima dobijenim od Uroa Roe Bogunovia, koji je bio jedan od dvo-
jice koji su tu arhivu sakrili.
. . . Akcija pobunjenika uzela je drugi izgled i ima drugi karakter, nego u
svojim poecima. Dok smo u poetku vodili akciju (protiv) manjih lokalnih gru-
pa, imamo danas pred sobom organiziran pokret, snaan, dobro voen sa kona-
nim ciljem, koji se danas ve pouzdano nazire . . .
1681
Na sektoru od Petrovia do Rujike u ovom periodu nalazili su se partizani
Krupske, potom 2. krupske ete, a od kraja decembra Novske ete. Oa novem-
bra 1941, na ovom sektoru bila je i Krnjeuka eta.
Partizani su 29. novembra poruili dio eljeznike pruge izmeu Rudica i
Blatne i puanom vatrom napali oklopni voz. I narednog dana na istom mjestu,
puanom vatrom su napali oklopni voz i poruili prugu.
Postavivi zasjedu izmeu Vi do rije i Rudica partizani su 1. decembra zaro-
bili tri domobrana, a sutradan su na istom sektoru napali putniki voz kojim su
se prevozili regruti u pratnji oklopnog voza. Ubijen je jedan domobran.
169
'
Osmog decembra napadnuta straarska posada od 14 domobrana na eljez-
nikoj stanici Blatna, uspjela je pobjei u Novi. Istog dana partizani su napali i
oklopni voz koji je dolazio od Novog prema Blatnoj i teko ranili dvojicu domob-
rana.
170
'
Da bi suzbila danonone akcije na eljezniku prugu, jedna domobransko-
-ustaka polusatnija iz Bosanske Krupe napala je 7. decembra partizane na pro-
storu Blatna - Rudice. U borbi je ranjeno 8 domobrana. Domobrani i ustae su
zapalili 30 kua u Rakanima i Matavazima. Narod iz Blatne i Matavaza je ponovo
izbjegao u dubinu slobodne teritorije ka selu Rau. Partizani su 12. decembra
kod eljeznike stanice Blatna napali oklopni voz u kome je bio tab sa zapovjed-
nikom 2. pjeake domobranske divizije. Nakon dvosatne borbe voz je nastavio
put. Partizani su 22. decembra iznenadili uporite na eljeznikoj stanici Rudice,
i tom prilikom jednog domobrana teko a drugog lake ranili. Napad je ponov-
ljen i 27. decembra sa istim rezultatom.
171
'
Jedan vod Krnjeuke ete prebacio se oko 22. decembra s podruja aa-
vice preko ceste, pruge i rijeke Une u selo Dobretin na Baniji. Zajedno s banij-
skim partizanima 25. decembra krenuli su na ustako uporite u Gvozdanskom.
Borci Krnjeuke ete napadali su od zidina srednjovjekovnog grada Gvozdan-
sko. Selom je brzo ovladano, ali su se ustae utvrdili u koli i uporno se branile.
Dva dana partizani su drali kolu u blokadi a onda su i oni i ustae napustili
selo. Krnjeuka eta, je otila prema Drvaru i u potoku Dabronici opkolila devet
ustaa koji su iz Gvozdanskog bjeali za Drvar. Kako se nisu htjeli predati, ko-
mandir ete Marko Sara naredio je da se srui jedna kua, ija je graa baena
u potok, napravljena brana, pa je nivo vode prisilio ustae da se predaju. Nakon
te borbe Krnjeuka eta se prebacila preko Une nazad u Podgrme, u selo Ra-
kane.
172
'
a) Borbe na sektoru prema Sanskom Mostu
Na ovom sektoru djelovala je Sanska eta sa pet samostalnih vodova, Lju-
bijsko-prijedorska eta (samo jedan njen vod) i Partizanski odred Volga sa dva
voda.
Nakon napada na ustako-domobransko uporite u selu Kljevci, neprijatelj
je doveo pojaanje da bi odbranio ovo selo i s te strane zatitio Sanski Most.
Glavnina satnije bila je u koli u Kljevcima, dok su jaa odjeljenja isturali u za-
selak Karanovii, na Smajino brdo i u pravoslavnu crkvu. Nedaleko od pravo-
169) Muzej Avnoja i Pounja u Bihau, Kalendar, sv. 1, st. 86-93.
171) Muzej Avnoja i Pounja u Bihau, Kalendar, sv. 1, str. 94-97.
172) Rajko Jovi, Boravak u Krnjeukoj eti, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 316-317.
slavne crkve nalazila se kua Duje Mijatovi Omikus, iji je brat bio partizan,
i odatle su redovno stizala obavjetenja o kretanju i jaini neprijatelja. Tako se
i saznalo, da svakog jutra kao posada u pravoslavnu crkvu dolazi vod od 17 do-
mobrana. Kada je primio podatke Dragija Milainovi, komandir Sanske ete (4.
ete), borcima u Dabru je predloio da se ta neprijateljska jedinica napadne i
uniti. Za bombae su se javili Mile Borovnica, Jovo Mijatovi, Nikola Vukovi
Nebesilo i Ilija Cvjetkovi. Komandir je odabrao i desetak boraca koji e pratiti
bombae i otvoriti vatru na neprijatelja nakon to bombai pobaaju bombe.
Poto se znalo da domobrani dolaze izjutra, odlueno je da se dvojica bom-
baa prethodno popnu na zvonik i, kada neprijateljski vojnici uu u crkvu, da
na njih bace bombe. etvrtog novembra rano izjutra na zvonik su se popeli Mile
Borovnica i Jovo Mijatovi, a ostali su se skrili u oblinjem groblju.
Kada je 17 domobrana u koloni po jedan stiglo do crkve i neki ve uli u
nju, bombai su sa zvonika bacili etiri bombe a ostali su osuli paljbu po domob-
ranima koji su bili pred vratima.
Borba je trajala nepunih dvadesetak minuta. Poginulo je desetak vojnika,
dok su ostali uspjeli pobjei, a meu njima i etvorica ranjenih, dok su dvojica
teko ranjenih domobrana brzo podlegla ranama.
Napad na neprijateljsko uporite u Starom Majdanu, 30. XI1941.
U ovoj zasjedi zaplijenjeno je: pukomitraljez, deset puaka, oko 2 000 me-
taka i pet-est bombi. Partizani su se bez ikakvih gubitaka povukli u Dabar.
Cim je neprijatelj primjetio da su partizani napali na domobrane u crkvi, po-
eo je tui mitraljezima iz Kljevaca, ali bez ikakvog rezultata.
173
'
U ovom periodu neprijatelj je povremeno koristio uskotranu prugu Prije-
dor - Sanski Most - Sanica - Bravsko, pa su i partizani povremeno napadali e-
ljeznike kompozicije.
Borci Dravskog voda 19. novembra iz zasjede su napali voz pun vojnika, u
predjelu izmeu Sanice i Bravska. Poginulo je 9 i ranjeno 23 uglavnom neprija-
teljevih vojnika. Partizani su zaplijenili 16 puaka i neto robe.
174
'
Nou 23/24. novembra postavljena je nagazna mina ispod eljeznike pruge
u selu Krkojevcima. Na oblinjim brdima, oko 70 boraca Sanske ete i Odreda
Volga (Bravski Vaganac) zauzelo je poloaje. U tom je od Sanskog Mosta na-
iao voz sa neprijateljevim vojnicima, preao preko mine, ali ona nije eksplodi-
rala. (Mina je bila dobijena iz Drvara jo u avgustu pa se mehanizam u meu-
vremenu, vjerovatno, pokvario). Iz voza su izali domobrani i u streljakom stro-
ju krenuli u pravcu partizanskih poloaja. Kada su domobrani poeli bono da
napadaju, nareeno je povlaenje prema Brdima, Griu i Dabru. Tek kad su dvo-
jica pristiglih boraca, Jovo Peanac i Stole Karanovi, osuli brzu paljbu iz pu-
komitraljeza, domobrani su se zaustavili, potom vratili do voza i otili za Sanski
Most. U ovoj borbi poginuli su Pero (Jovana) Camber i Mileva Bjelovuk, dok je
borac uro Karanovi ranjen.
Tokom novembra i decembra 1941. zamjenik komandanta Prvog KNOP od-
reda Vojo Todorovi bio je na sanskom srezu gdje je radio na uvrivanju par-
tizanskih jedinica i njihovom aktiviranju. Tada se prema Sanskom Mostu i Sta-
rom Majdanu nalazila Sanska eta, dva voda Ljubijsko-prijedorske ete i Odred
Bravski Vaganac. Sa tim jedinicama Todorovi je pripremio napad na neprija-
teljevo uporite u Starom Majdanu. Angaovani su ilegalni saradnici iz Brdara,
da s jo nekoliko seljaka iz Brdara i Devara razrue most na Majdanui u
Devaru, izmeu Starog Majdana i Sanskog Mosta, da porue telefonsko-teleg-
rafske stubove i prekinu icu.
Jedinice za akciju rasporeene su kako slijedi:
na desno krilo upuena je desetina Veljka Miljevia iz Dabarsko-kljeva-
kog voda pa je zauzela poloaj na Malovanu (k. 371);
lijevo oa ove desetine rasporeen je Palanski vod koji je preko sela Vra
doao na Banderu i odatle krenuo u napad;
od Podvidae preko Mikanovog brda krenuo je Eminovaki vod i s njim
komandir ete Milainovi;
Jelainovaki vod sa dvije desetine je upuen cestom od Budimli-Japre
prema Starom Majdanu i dolinom rjeice Graanice;
preko Karaule upuen je Prvi vod Odreda Bravski Vaganac pod koman-
dom ure Trikia;
desetina Milana Damjanovia iz Dabarsko-kljevakog voda upuena je
da na Stari Majdan napadne sa sjevera, iz pravca Stare Rijeke prema damiji.
S ovom desetinom bili su Vojo Todorovi i Milo Perii, vodnik Dabarsko-
-kljevakog voda;
zasjedu prema Staroj Rijeci organizovao je drugi vod Odreda Bravski Va-
ganac pod komandom Nikole Peanca a s njim je bio i Milan Zori, komandir
odreda. Zadatak im je bio da sprijee dolazak neprijatelja od Stare Rijeke u po-
mo garnizonu u Starom Majdanu;
na Vjealima bio je Majkijapranski vod sa zadatkom da dri poloaj pre-
ma Staroj Rijeci i sprijei pokret neprijatelja ka Starom Majdanu;
173) Kazivanje Dmitra Daia, Steve Ilia i Rade Dobria autoru 19. oktobra 1975; Ratko Ili, Borba
s ustaama u Kljevakoj crkvi, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 226-227, i Arhiv VII, k. 143, f. 4, br.
reg. 41.
174) Glia Raca, Prve akcije Bravske partizanske ete, Zb. KLJU, knj. 1, str. 578-579. Sjeanje Janka
Radulovia 20. februara 1962.
jedna desetina Jelainovakog odreda ostavljena je u zasjedi u Husimov-
cima sa zadatkom da sprijei eventualno nastupanje Italijana tim pravcem.
Napad je poeo 30. novembra 1941. godine oko 7 sati izjutra.'
751
Bila je
gusta magla. To su borci iskoristili i u koloni po jedan doli skoro do centra
mjesta Tada je grupa bombaa, meu kojim su bili Veljko Miljevi, Jovo Kon-
di i Mile Mijatovi, kroz prozore ubacila bombe u oruniku kasarnu. Oru-
nici su i pored toga pruili otpor. Partizanski bombai uspjeli su da dvije ak-
tivirane orunike bombe vrate u kasarnu, gdje su eksplodirale. Ubijeno je
osam orunika, neki su pobjegli, a dvojica su zarobljena. Partizani su uspjeno
napali i zgradu optine koju su branile ustae i domobrani koji su se pokuali
povui prema Staroj Rijeci. Meutim, tamo je bila partizanska zasjeda koja je
zarobila pet domobrana.
U borbi na Starom Majdanu zarobljeno je po nekoliko andara, domob-
rana, ustaa i naoruanih mjetana kao i jedan folksdojer. Meu zarobljenim
je bio i poznati ustaki zlikovac zvani Kibo.
U toku borbe teko je ranjen komandir Sanske ete Dragija Milainovi.
Ranio ga je neki orunik i potom skoio na njega s namjerom da ga probode
bajonetom. Meutim, vodnik Milan Joji je bio bri i na orunika ispalio metak
i ubio ga nad ranjenim Milainoviem. U borbi su poginuli borci Uro Stevi
iz Dabra, Luka Stojkovi iz Kljevaca, Obrad i Pero Kravi, iz Bosanskog Mila-
novca, a ranjeni su, osim Milainovia jo i pukomitraljezac Boko Crnomar-
kovi. Obojica ranjenih iznijeti su iz Starog Majdana i upueni u bolnicu.
Jo dok je borba trajala, neki stanovnici Starog Majdana, uplaeni ustakom
propagandom da partizani ubijaju sve redom, pobjegli su cestom prema San-
skom Mostu, dok su mnogi ostali kod kua i uvjerili se da partizani ne ubijaju
mirne graane ve samo one koji su vrili zloine nad nevinim ljudima.
Kada se oekivalo da se borba za Stari Majdan zavri i mjesto oslobodi, iz-
nenada su od pravca Stare Rijeke stigli dijelovi jedne satnije 10. domobranske
Stari Majdan, centar, predratni snimak
175) Arhiv VII, k. 157, f. 16, br. reg. 8, str. 2.
pukovnije i nasumice otvorili paljbu, ne znajui kakva je situacija u naselju.
176
'
Zahvaljujui gustoj magli, domobrani su uspjeli da prou pored zasjede Odreda
Bravski Vaganac, i doli s lea desetini Milana Damjanovia i napali je. Tom pri-
likom je ranjen pukomitraljezac Boko Crnomarkovi. Sa ovom desetinom na-
lazio se Vojo Todorovi koji je, procjenivi situaciju, naredio povlaenje pod bor-
bom iz Starog Majdana.
Svi zarobljenici su dovedeni u zaselak Kragulji, gdje su sasluani. Narod se
posebno obradovao zarobljavanju zlikovca Kibe, koji je u vrijeme masovnog ubi-
janja Srba prvih dana avgusta, za dva dinara klao nevine ljude. Osuen je na smrt
i strijeljan, kao i folksdojer, dok su ostali zarobljenici osloboeni i puteni ku-
ama.
Poslije akcije na Stari Majdan slobodna teritorija je proirena i na sela Su-
hau, Brdare i Devar. Tada se Palanski vod ne vraa u Fajtovce, ve se smjeta
na Borak, a Eminovaki vod ne vraa se u Eminovce, ve ostaje u Kraguljima
u Suhai, na granici prema selu Brdarima. U ovim selima vodovi e ostati do
proljea. Vie ljudi iz sela tada je stupilo u partizane, a neki od njih su donijeli
i oruje skrivano od aprilskog rata.
Odavde e vodovi tokom decembra 1941. i januara-februara 1942. godine
kretati u brojne, veoma uspjele akcije na cesti Stari Majdan - Sanski Most, Sa-
nski Most - Kamengrad i Sanski Most - Prijedor, i preko rijeke Sane u sela du
eljeznike pruge Sanski Most - Prijedor. Te smjele akcije doprinijee da se doe
do oruja, municije i druge vojne opreme, to e omoguiti da se u partizane pri-
me i naoruaju mnogi ljudi iz sela u dolini Sane, a jedinice toliko ojaaju da e
vodovi prerastati u jake ete.
Partizanski logori u Suhai i Brdarima, tokom teke ratne zime 1941/1942,
postali su i baza za iv politiki rad i djelovanje u tim i susjednim selima. Oko
boraca su se okupljali ljudi tih i neosloboenih sela, pa i iz Sanskog Mosta. Do-
lazili su nou, kriom, da bi vidjeli partizane i uli to ih je interesovalo: o stanju
na slobodnoj teritoriji, u Jugoslaviji i u svijetu. Neki od njih su donosili i infor-
macije o neprijatelju, to je partizanskim komandama omoguavalo da se bla-
govremeno pripreme i doekaju neprijatelja koji je iz uporita u Sanskom Mos-
tu, Demievcima i Starom Majdanu kretao na slobodna sela i jedinice u njima.
Partizanski saradnici iz Gornje Sanice su javili da ustako-domobransko-
-orunika posada iz tog mjesta namjerava da, 13. decembra 1941, krene u napad
na Meee Brdo.
177
' Komandir Jelainovakog voda, Uro Kukolj naredio je da
ponu pripreme za borbu, a u Dabar poruio da grupa boraca, koju je predvodio
Rade Brki, doe kao pojaanje. Kad je tog jutra ila kroz eli kosu prema Me-
eem Brdu, Dabarska grupa je uoila kretanje neprijatelja. Neprimjetno je za-
uzela poloaj i kada se neprijateljev strijeljaki stroj primakao iznenadno osula
paljbu, ali se pod pritiskom morala povui ka Meeem Brdu kod Jelainova-
kog voda. Kada su neprijateljevi vojnici doli do Meeeg Brda, Vodj e osuo palj-
bu koja je natjerala neprijatelja da se poslije krae borbe povue u Gornju Sa-
nicu. Na Meeem Brdu poginuo je desetar Stojani Miljevi, hrabri i omiljeni
borac Jelainovakog voda. Dok je trajala borba, neprijateljeva avijacija je bom-
bardovala selo Jelainovce, ali bez razultata.
178
'
176) Kazivanje Slavka Obajdina, nosioca Partizanske spomenice 1941, tada oficira u domobranskoj
satniji u Staroj Rijeci, koji je sa domobranima stigao u pomo garnizonu u Starom Majdanu.
178) Opis borbe prema kazivanju Rade Brkia autoru 21. jula 1975.
274 i
b) Prva borba protiv Italijana na teritoriji Podgrmea
Istoga dana Komanda Eminovakog voda u Kraguljima dobila je obavje-
tenje da e jake ustake snage pokuati da se probiju cestom kroz Kamengrad
prema Luci-Palanki. Komandir i politiki delegat voda uro Banjac i Rade Er-
ceg su odmah jednu desetinu rasporedili na Zmijnjak, gdje su iskopali zaklone,
drugu desetinu, Ostoje Majkia, na poloaj nad Blijom i treu desetinu kod grob-
lja ispod Umaca. Prije nego to su borci zauzeli poloaje, kroz Husimovce za
Kamengrad prola je grupa italijanskih vojnika sa kolima (koja su vukli konji)
i jednim topom koji partizani nisu primijetili. (U Kamengrad su poli po sijeno
i slamu.)
Nakon to su partizani zauzeli poloaje, od Pobrijeja se pojavila italijanska
kolona. Kada je njeno elo dolo u Husimovce naspram spaljene Munjizine
kue, otvorena je paljba iz puaka i pukomitraljeza. Dok se borba rasplamsala,
od Kamengrada se pojavila prva grupa italijanskih vojnika sa sijenom i slamom,
i otvorila vatru na partizane. U tom je na poprite stigao i Palanski vod sa Borka
pa su zajednikim naporima odbili Italijane prema Pobrijeju, a na grupu to se
vraala iz Kamengrada izvrili juri, zarobivi etvoricu. Mrtve i ranjene Italijani
su uspjeli da odvuku.
179
' U zasjedi je, u jednoj umici iznad Husimovaca bio i dio
Dabarsko-kljevakog voda sa komandirom voda Miloem Periiem i deseta-
rom Veljkom Miljeviem. Vidjevi da se Italijani povlae prema Pobrijeju, Mi-
ljevi je naredio borcima da tuku Italijane. Od te vatre na cesti su ubijena dva
Italijana, a bilo je i nekoliko ranjenih.
Tako se tada, 13. decembra 1941, dogodilo da su se u zasjedama iznad Hu-
simovaca nala tri voda Sanske ete, a da do poetka borbe nisu znali jedni za
druge. Bez meusobne veze i bez starjeine iz komande ete, vodovi su djelovali
odvojeno, zbog ega je izostao puni uspjeh. Ovo je bio prvi napad partizana gr-
mekog podruja na Italijane.
Slijedeeg dana kolona Italijana je dola u Husimovce i po jednom Musli-
manu civilu poslala pismo traei da im partizani vrate zarobljene vojnike. Pis-
mo je primio desetar Ostoja Majki, koji je bio nepismen, pa mu je neko od bo-
raca proitao za to Italijani zovu na pregovore. Kako su tog jutra svi komandiri
vodova i politiki delegati ve krenuli na vojnopolitiko savjetovanje u Majki-
-Japru, Ostoja Majki je donosiocu pisma odluno odgovorio: Neemo prego-
varati. Samo emo kroz puanu cijev razgovarati! Civil se vratio s usmenim od-
govorom u Husimovce, a Italijani su produili do Kamengrada i potom se vratili
u Sanski Most.
Narednog dana, 15. decembra, komanda italijanskih trupa u Sanskom Mos-
tu uputila je dvije ojaane ete u pravcu Husimovaca.
180
' Po dolasku u Husimov-
ce odmah su krenule u brda na Umce, a manji dio je produio prema Suhai i
Brdarima. Istovremeno ustae iz Demievaca kreu prema Borku, gdje se nala-
zio Palanski vod. Poto nije bilo nikog iz komande ete i komandi vodova, borci
su se povukli.
181
'
Cim su se ustae i Italijani pojavili, narod iz Suhae i Brdara poeo je da bje-
i prema Pljeevici i Fajtovcima. Ustae su nastupali streljakim strojem, a Ita-
lijani su se razmiljeli i po batama jeli stonu repu.
Dok su se Italijani nalazili na platou prema Milanovcu, ustae su nastavili
prodor prema Borku. Meutim, tada je pristigla jedna desetina iz sastava Maj-
ki-japranskog voda Ljubijsko-prijedorske ete od Podvidae, i s boka iznenadi-
la neprijatelja, koji je tada odustao od daljeg napada i poeo se povlaiti prema
179) Kazivanje Rade Ercega autoru 3. avgusta 1975.
180) Zbornik XIII, knj. 1, str. 804-805.
181) Kazivanje Steve Stupara iz Devara autoru 27. jula 1975.
Demievcima. Poto nije dola u borbeni dodir sa partizanima na Nagliu i Um-
cima, italijanska jedinica se istog dana vratila u Sanski Most.
Poslije ovog bezuspjenog pokuaja, Italijani vie nisu izlazili iz garnizona u
Sanskom Mostu. Jedino su 24. februara 1942. izvrili izvianje dolinom rijeke
Sane do zaseoka Trkulja i im su naili na partizane, vratili su se u Sanski
Most.
182)
Bila je to posljednja njihova akcija na ovom dijelu Grmea.
Nekoliko dana poslije borbe s Italijanima, Eminovaki vod je ponovo doao
na Kragulje, dok se Palanski vod od ranije nalazio na Borku. Borci Eminovakog
voda su izvianjem zapazili da svakodnevno od Starog Majdana dolazi u Devar
i produava za Sanski Most jedno odjeljenje domobrana i potom se vraa sa sle-
dovanjem. Raunajui da bi napadom na to odjeljenje mogao doi do oruja, ko-
mandir Eminovakog voda Stanko Marjanovi je odluio da postavi zasjedu. U
tu svrhu je odredio grupu od 10-12 boraca i 30. decembra 1941, poao sa njima
u Devar kod kue i ciglane Ljubana engia. Snijeg je bio visok a hladnoa ve-
lika, tako da se borcima oruje mrzlo. Tek to su postavili zasjedu, od Starog Maj-
dana nailo je odjeljenje domobrana i sa njima nekoliko civila. Kada su uli u
raspored zasjede, na njih je otvorena iznenadna vatra iz pukomitraljeza i pua-
ka. Poginuo je jedan civil a tri vojnika su ranjena. Partizani su u juriu zarobili
estoricu domobrana, dok je jedan od njih uspio da uskoi u Majdansku Rijeku
(Majdanuu) i skrije se u vodi gdje je doekao dolazak domobrana iz Starog Maj-
dana. Partizani su u ovoj zasjedi bez vlastitih gubitaka zaplijenili osam puaka
i oko 500 metaka.
Prije nego to e stii pomo napadnutom odjeljenju iz Starog Majdana, par-
tizani su pokupili oruje i sa zarobljenim domobranima vratili se u Suhau. Tu
su zarobljenici sasluani, pa ih je pet osloboeno a jedan zadran. Od njih je odu-
zeta vojna odjea a data su im civilna odjela. Prethodno im je politiki komesar
Sanske ete Pero Moraa, odrao govor a zatim im je dao pismo za komandira
4. satnije Sanske posadne bojne u Starom Majdanu, u kojem je, pored ostalog,
stajalo: . . . Vraamo Vam Vae vojnike, nau brau Hrvate i Muslimane, siro-
tinju, jer nju ne smatramo krivim za faistika zlodjela. To su nai ivi leci koji
najvie razaraju temelje te takozvane NDH. Osloboeni domobrani su u Sta-
rom Majdanu ispriali da ih je u zasjedi doekalo oko 80 naoruanih partizana,
da su u Suhai vidjeli njih oko 300, uglavnom naoruanih vojnikim pukama,
a primijetili su i jednu italijansku puku i pukomitraljez.
183
' Meutim, bilo je
znatno manje boraca u Suhai, poto je tu bio samo dio Eminovakog voda, dok
je jedan dio ostao na Eminovcima.
c) Borbe na sektoru prema rijeci Japri
Na ovom sektoru tada su djelovali dijelovi Novske ete na krajnjem lijevom
krilu u rejonu Kralja a prema novskoj Suhai, i Ljubijsko-prijedorska eta sa
etiri samostalna voda prema Budimli-Japri i Starom Majdanu.
Haanski vod Ljubijsko-prijedorske ete koji se nalazio u hadrovakoj koli,
dobio je podatke da ustake vlasti dijele oruje nekim ljudima u Ovaniskoj, Ti-
sovoj, Staroj Rijeci i drugim selima izmeu Starog Majdana i Ljubije. Zbog toga
je Komanda haanskog voda organizovala akcije razoruavanja jednog po jed-
nog seljaka ili rudara u tim selima. Partizani bi nou prikriveno dolazili do kue
tako naoruanog domaina, iznenadili ga na spavanju i oduzimali mu oruje i
vojnu spremu. Pri tom se strogo vodilo rauna da nijedan borac ne postupi ne-
korektno prema ukuanima, pa ni prema domainu, niti da se bilo ta uzme
182) Zbornik XIII, knj. 2, str. 240-241.
183) Arhiv VII, fond NDH, k. 78, f. 4, br. reg. 43.
osim oruja i vojne opreme. Tako je u tim nonim akcijama Haanski vod pri-
kupio desetak puaka i dosta vojne opreme.
U nekim osloboenim srpskim selima bilo je seljaka koji su kod sebe imali
oruje i vojnu opremu, ali su to krili i nisu htjeli da stupe u partizane. Haanski
vod je i takve razoruavao.
Grupa boraca Haanskog voda, koja je 25. novembra ila prema Agiima i
eli, primjetila je domobransku patrolu i doekala je u zasjedi. Zarobljena su sva
etvorica domobrana od kojih je jedan bio ranjen. Zaplijenjene su etiri vojnike
puke, neto municije i druge opreme. Domobrani su odmah puteni kuama.
184
'
Jako neprijateljevo uporite u Budimli-Japri od poetka ustanka bilo je ve-
lika smetnja za vre povezivanje ustanikih jedinica sa podruja sanskog, nov-
skog i krupskog sreza, i za uspostavljanje vre veze izmeu grmekih i kozar-
skih partizana. Uz to, djelomino blokiranje tog isturenog neprijateljevog garni-
zona, vezivalo je znatan dio jedinica Prvog KNOP odreda, koje bi se inae mogle
angaovati na drugim pravcima.
Za Nijemce i ustaku NDH bilo je vrlo znaajno da se Budimli-Japra, Agii
i Suhaa to bolje utvrde i odbrane kao vano borbeno obezbjeenje Rudnika
Ljubije, kako bi se omoguila nesmetana eksploatacija i izvoz eljezne rude u
Njemaku. Zbog toga je te jeseni i zime 1941 /42. godine u Budimli-Japri stacio-
nirano od 250 ao 300 domobrana i oko 100 ustaa i orunika, a neto manje u
Agiima, Suhai i okolnim selima.
Krajem 1941. godine na poloajima prema Budimli-Japri bili su vodovi Lju-
bijsko-prijedorske ete, koji su u polukrugu od Halilovaca preko Dugih Njiva,
Mrkalja, Hadrovaca i Slatine, sve do Podvidae drali poloaje. Oni su prodirali
na teritoriju neprijatelja i izvodili manje akcije, uglavnom zasjede ili none pre-
pade u selima prema Ljubiji.
Osim partizanskih vodova, na ovom sektoru su postavljene i danonone
strae seljaka iz sela Halilovca, Dugih Njiva, Mrkalja, Kozina, Hadrovaca, Slatine,
Podvidae, Crnog Vrha i ele. Sauvan je spisak narodnih straara (imali su kop-
lja, rogulje, sjekire i si. hladno oruje).
185
' Od sredine decembra 1941. te uvare
granice slobodne teritorije tretiraju kao narodnu strau i izdvajaju iz partizan-
skih jedinica, budui da su bili koci svojih kua i na borbeni zadatak polazili pre-
ma rasporedu, a i nisu imali ni jednu vojniku puku.
186
'
Krajem novembra Stab Prvog KNOP odreda je naredio da se prikupe de-
taljni podaci o neprijatelju u Budimli-Japri i okolnim uporitima, na emu je
posebno radio Duan Josipovi, tada politiki komesar Ljubijsko-prijedorske
ete, sa grupom saradnika. Meutim, analizom situacije dolo se do zakljuka
da jo nije vrijeme za ponovni napad na neprijateljev garnizon u Budimli-Japri,
pa se zbog toga odustalo od daljih priprema.
Drugom polovinom decembra 1941. u Slatinu je doao Petar Vojnovi, ope-
rativni oficir taba Prvog KNOP odreda. Nakon razgovora sa komandom Petro-
vakog voda i procjene stanja oko Budimli-Japre, imajui u vidu daj e pao veliki
snijeg, Vojnovi je predloio da jedinice zatvore krug i blokiraju neprijateljevo
uporite u tom mjestu. O tom predlogu se razgovaralo u komandi Ljubijsko-pri-
jedorske ete i u komandama vodova. Kada je usvojen, napravljen je plan ras-
poreda partizanskih vodova na blokadi Budimli-Japre. Iako je zima bila vrlo
jaka, snijeg visok, a putevi prema Budimli-Japri bili neprohodni, svi vodovi su
krenuli na izvrenje zadataka, zauzeli odreene poloaje i blokirali neprijateljski
garnizon.
184) Sjeanje Mihajla Pejia 25. juna 1975, str. 4. i 5.
186) Isto, inv. br. 412 i 415.
Blokada neprijateljskog uporita u Budimli-Japri, 24. XII1941. do 13. III 1942.
Petrovaki vod je zauzeo dominantne poloaje na Antonia Brdu, sjeverois-
tono od Budimli-Japre. Borci su usred dana krenuli iz Slatine i popeli se na
Antonia Brdo. S njima je bio i Petar Vojnovi, koji je komandi Voda i deseta-
rima pomogao u organizovanju i posjedanju poloaja. Desetina Pere Kecmana
Mukonje, s pukomitraljezom
187
' se smjestila u kuu na zaravni, ispod koje su bili
njeni poloaji, a zatvarala je jednu prtinu kojom je neprijatelj mogao krenuti pre-
ma Antonia Brdu. Dvije desetine sa jednim pukomitraljezom i jedna polude-
setina bez pukomitraljeza, rasporeene su na padini prema Ovanjskoj, Marini-
ma i Agiima. Komanda voda se smjestila na najvie uzvienje Antonia Brda,
iznad kue ulibrka.
Haanski vod se s podruja Hadrovaca prebacio na Crni Vrh, sjeverozapad-
no od Budimli-Japre, emu su se naroito obradovali tamonji stanovnici, jer
su stalno traili da im se poalje jedna partizanska jedinica a svu brigu o snab-
dijevanju primaju na sebe. Vod je ojaan grupom boraca naoruanim pukama
i pukomitraljezom iz sastava Petrovakog voda, koje je ovdje doveo desetar Joja
Runi. Komanda voda sa dvije desetine (prva i trea) smjestila se u kuu Petra
Vukojevia. Tako ojaan, Haanski vod je imao zadatak da patrolira prema se-
lima Cele i Agii, postavlja zasjede i spreava neprijatelja da od Agia i Celopeka
dolinom rijeke Japre komunicira sa garnizonom u Budimli-Japri. Druga dese-
tina ovog voda, s desetarom Mihajlom Pejiem, dola je u Baje, zaselak Halilo-
vaca, u kuu Vase Pavia. Njen zadatak je bio da zatvori taj pravac kako se nep-
rijatelj ne bi izvukao zapadnom stranom Crnog Vrha prema Agiima i novskoj
Suhai.
Majki-japranski vod je zatvarao pravac koji cestom od Starog Majdana
vodi prema Budimli-Japri. Drao je poloaje u Slatini, Podvidai, Lukavici i na
Gaidiku (k. 619), sa zadatkom da sprijei izlazak neprijatelja iz Budimli-Japre
cestom prema Starom Majdanu, kao i dolazak pojaanja od Starog Majdana i
Stare Rijeke prema Budimli-Japri.
188
'
Slatinski vod, najmanji po broju boraca, sa vodnikom Milom Vojnoviem,
dijelom se prikljuio Petrovanima na Antonia Brdu, dok je desetina Pere Vu-
kojevia drala poloaj na liniji Miljui - Raskre - Pavia doline, sa zadatkom
da sprijei prodor neprijatelja preko Slatine prema Starom Majdanu ili Staroj
Rijeci.
189
'
Mjetani sela u kojima su rasporeeni vodovi, za itavo vrijeme blokade
snabdijevali su ih hranom, koju su najee sami spremali i donosili na poloaje.
Ishrana partizana je bila vrlo dobra i obilna, tako da su lake izdravali napore
i hladnou.
Potpuna blokada Budimli-Japre zapoela je 24. decembra 1941. i trajala do
odluujueg napada, 14. marta 1942. godine. Blokadu je dralo oko stotinu par-
tizana naoruanih pukama i sa tri-etiri pukomitraljeza, kao i nekoliko stotina
narodnih straara, koji su imali zadatak da danonono osmatraju neprijatelja i
izvjetavaju najblie jedinice. To se vidi i iz dopisa komandira Ljubijsko-prijedor-
ske ete, Mile Davidovia, upuenog 26. decembra 1941. komandiru Narodne
strae Duanu Maliu,
190
' u kojem Davidovi daje zadatke patrolama i osmatra-
ima, posebno onim na Vukanovcu. Poto je bila velika hladnoa, ovi straari
i osmatrai su se obino okupljali u jednoj kui. Za to vrijeme je napolju, na sni-
jegu, bio osmatra, kojeg su svaka dva sata smjenjivali njegovi drugovi. Osmat-
187) Pero Kecman Mukonja, iz Bukovae kod Bosanskog Petrovca, u NOB stupio jula 1941, pogi-
nuo u Slavoniji kao pukomitraljezac Krajikog proleterskog bataljona 1942. Za narodnog he-
roja proglaen 27. novembra 1953.
188) Pismo Mihaila Pejia od 25. juna 1975.
189) Petar Vukojevi, Sjeanja iz revolucije, rukopis, str. 2-3 i Marko Vojnovi, Sjeanja na ustanak
i NOB 1941-1942, rukopis, str. 14-17. (Arhiv Opt. odb. SUBNOR S. Most).
ranje prema neprijatelju u ovoj blokadi vrili su i narodni straari sela Pod-
vidae.
Ve 30. decembra dolo je do prve borbe, koju je neprijatelj u Budimli-Jap-
ri shvatio kao napad partizana na ovo mjesto, pa je traio pojaanje. Partizanske
jedinice su, pak, uspjele da to pojaanje prisile da se vrati neobavljena posla. Od
tada je neprijatelj sa svojom viom komandom odravao vezu samo vazdunim
putem. Avioni su u Budimli-Japru dopremali potu, municiju, hranu, lijekove
i dr. Nisko letei, piloti su pomou konopca hvatali pakete s potom iz blokira-
nog garnizona.
Kada je dobio obavjetenje da su partizani blokirali garnizon u Budimli-
Japri, zapovjednitvo Banjalukog zdruga je naredilo da se blokada razbije. Ve
31. decembra krenule su dvije kolone domobrana u jaini po jedne ete, i uz njih
grupe ustaa. Borci Haanskog voda ve kod Agia doekali su jednu kolonu i
nakon estoke borbe odbili je nazad u Agie i Novsku Suhau. Petrovaki vod
je doekao drugu kolonu, koja je ila od Ljubije i Stare Rijeke. Kako u izvjetaju
Banjalukog zdruga pie, ete su . . . jakom vatrom pobunjenika sprijeene u
tome i vratile se natrag, u svoje posade .. ,
191
'
*
Na ostalim podrujima Prvog KNOP odreda nije bilo veih borbi. U ovom
periodu izvedene su jo samo tri znaajnije akcije na teritoriji Dinare i Dalma-
cije. Grahovsko-dralovaka eta i to njeni vodovi sela Peulje, Grkovci, Kazanci
i Crni Lug, izvela je 12. decembra akciju na selo Unite,
192
' na Dinari. Cilj je bio
da se naoruani seljaci razoruaju. Zaplijenjeno je 15 puaka, 500 metaka, 2 ci-
vilne puke, 2 pitolja i druga ratna oprema. Ista eta i to vodovi sela Kazanci,
Sajkovii, Gubine, Provo, Caprazlije i Jaruge, zajedno sa borcima Dinarsko-dal-
matinskog odreda, 21. decembra napali su oruniku postaju u selu Panju kod
rijeke Cetine. Poto su ih opkolili, partizani su pozvali domobrane i orunike na
predaju. U kraoj borbi poginula su 2 orunika, dok se jedan domobran udavio
u Cetini kad je pokuao da bjei. Preostalih 11 orunika i domobrana su zarob-
ljeni i nakon sasluanja puteni, poto su im prethodno objanjeni ciljevi narod-
nooslobodilake borbe. U ovoj akciji zaplijenjeno je 14 puaka, 1 pukomitraljez,
oko 2 000 metaka i 4 000 kuna.
193
'
Odmah poslije ove akcije partizani Grahovsko-dralovake ete, zajedno s
borcima Dinarsko-dalmatinskog odreda, u samostanu kod sela Bitelia, zarobili
su upnika Draganovia, poznatog ustau i osudili ga na smrt.
194
'
10. Ilegalna aktivnost u okupiranim naseljima
avgusta-decembra 1941. godine
Najotriji teror protiv Srba, Jevreja i komunista, ustae su sprovele u Biha-
u. Njima, kako domaim tako i onim koji su doli iz Zagreba i drugih krajeva,
bilo je poznato daj e Biha imao brojno jaku organizaciju KPJ. Juna-jula 1941.
ustae su uhapsile 15 lanova KPJ Muslimana i Hrvata, oa kojih i trojicu lanova
Mjesnog komiteta i nekoliko lanova SKOJ-a. Njih su drali u zatvoru, u Kuli, ili
u njenoj pomonoj zgradi tzv. Brigadi, uvijek spremni da ih likvidiraju, kao to
su tih dana inili sa stotinama i stotinama ljudi zatoenih u Kuli. Na slobodi se
u tom vremenu nalazio jedan lan Mjesnog komiteta KPJ i jo 22 lana. Ve je
ranije reeno da su etvoricu Srba, lanova KPJ, ustae ubile juna 1941, dok su
192) U Zborniku IV, knj. 3, na str. 90 pogreno piu Mlinite a treba Unite (na Dinari). Mlinite
je tada bilo pusto, popaljeno i bez stanovnika.
193) Zbornik IV, kni. 3, str. 90.
194) Kostadin Trkulja i dr, Pripreme i razvoj ustanka u optini Crni Lug, Zb. BOS. GRAHOVO,
str. 116.
ostali protjerani iz grada ili otili izvan bihakog sreza. Na slobodi su jo bila i
tri lana Mjesnog komiteta SKOJ-a i veina skojevaca Muslimana i Hrvata.
Pripremajui savjetovanje u Banjaluci, za poetak septembra 1941, uro Pu-
car Starije uputio kurira u Prijedor, Bosanski Novi, Bosansku Krupu i Biha sa
zadatkom da uspostavi vezu sa nekim od komunista iz mjesnih rukovodstava i
prenese im poruku da, neko od njih doe odreenog dana septembra u Banja-
luku. Kurir, Muhamed Hadihalilovi je u Biha stigao 30. avgusta, u subotu, up-
ravo kada je ustaki pukovnik Ivo Hereni, na intervenciju mnogih uglednih
Biana, Muslimana i Hrvata, iz zatvora pustio skoro sve bihake komuniste,
Muslimane i Hrvate.
195
U zatvoru su ostali samo Hrvati edo Kaji, lan KPJ i
skojevci Slavko ardin i Robert Sole, kao i Srbi Duko Obradovi i Dane Krlji,
jer su bili predati u nadlenost prijekom sudu.
196
Sa nekim od putenih komu-
nista stupio je u vezu Muhamed Hadihalilovi, i savjetovao da se sakriju ili da
bjee na slobodnu teritoriju, u partizane. Kada su veliki upan i ustaki stoernik
saznali da su komunisti puteni iz Kule, naredili su da se ponovo uhapse, to su
policajci i ustaki agenti uinili iste noi.
Meutim, na intervenciju sestre uhapenog Perice Diklia, Ljubice, veliki
upanje naredio da se (3. septembra 1941), ponovo puste svi Muslimani i Hrvati,
osim onih koji su predati sudu.
197
Na savjetovanje u Banju Luku otiao je Nijaz
Salihodi.
198

uro Pucar Stari, neposredno poslije savjetovanja, 4. septembra 1941, u iz-
vjetaju delegatu CK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, za bihaku organizaciju KPJ
navodi da ima 7 lanova na slobodi i 16 u zatvoru
199
(to je stanje od 30. avgusta
1941), a kako je 15 lanova puteno 3. septembra, proizilazi da su u Bihau tada
bila 22 lana KPJ. Meutim, stvarno, 4. septembra 1941, u Bihau je bilo preko
35 lanova.
Prema istom izvjetaju, u Bosanskoj Krupi tada je bilo 5 lanova KPJ. Par-
tijska organizacija Krupe je poetkom septembra 1941. uputila trojicu skojevaca
(Redu i Salka Terzia i Avdu uka) na slobodnu teritoriju Grmea, u partizane,
dok je Ale Terzi, sekretar MK KPJ izaao na slobodnu grmeku teritoriju 15.
septembra 1941. godine.
200
Iz ove organizacije, te jeseni i zime mobilisano je u'
domobrane nekoliko lanova KPJ, tako da su u gradu ostala samo dva-tri lana.
Tek sa slobodne teritorije Ale Terzi e te jeseni uspostaviti vezu sa komunis-
tima koji su ostali u gradu, i preko njih zapoeti ilegalno djelovati u mjestu.
U izvjetaju uro Pucar navodi da su tih dana u Bosanskom Novom bila 4
nedavno primljena lana KPJ. lan Mjesnog komiteta KPJ Hajro Kapetanovi
se juna-jula-avgusta skrivao u nekim selima kod Dvora, na Baniji, potom, kra-
jem avgusta preao na slobodnu teritoriju Grmea, u Rujiku, a onda doao u
Majki-Japru, u tab gerilskih odreda Krupa - Sana. Ubrzo je uspostavio vezu
sa komunistima u Bosanskom Novom.
uro Pucar u navedenom izvjetaju pie da u Sanskom Mostu djeluje 5 la-
nova, ali da s njima nema direktne veze,
201
ve, vjerovatno, preko MK KPJ u Pri-
jedoru. Kako se u tom izvjetaju prvi put spominju lanovi KPJ u Sanskom Mos-
195) Ustaki pukovnik Ivo Hereni je 30. avgusta 1941. doao u Bihaku kulu, okupio sve bihake
komuniste Muslimane i Hrvate, odrao im predavanje o hrvatskoj dravi, hrvatstvu, govorio
kako treba da budu Hrvati, da su na pogrenom putu, a onda ih pustio kuama. (Kazivanje Vin-
ka Markotia i Rudija Baumgertla autoru, 20. decembra 1959.)
196) Kazivanje Cede Kajia autoru 4. jula 1960, str. 14.
197) Muhamed Hadihalilovi, Mukotrpne staze kurira Oblasnog komiteta, Zb. PODGRMEC, knj.
1, str. 207.
198) Husref Redi, Mladi crveni grad, Zb. PODGRMEC, knj. 1, str. 121.
200) Redo Terzi, Prijemni ispiti za Prvi krajiki proleterski bataljon, Zb. PODGRMEC, knj. 1,
str. 653-654.
tu, bilo je neophodno istraiti i utvrditi na koje se to odnosi. U tu grupu, svakako,
dolaze Hasan Kiki i Desa Basta, lanovi KPJ, zatim Hazim Bilalbegovi, do rata
kandidat za lana KPJ, Nairn Ibriagi, koji se nalazio u rukovodstvu za ilegalni
rad u tom gradu i Mirko Vrani, student, do rata skojevac, koji je takoe ilegalno
djelovao u Sanskom Mostu.
202
'
U objavljenim dokumentima i sjeanjima nema podataka o tome koji su la-
novi KPJ i SKOJ-a tada ilegalno djelovali u Bosanskom Grahovu, Drvaru i Bo-
sanskom Petrovcu, koje su drali u svojim rukama italijanski okupatori i manje
grupice etnika, a u Petrovcu jo i ustae i domobrani.
a) Hapenje skojevaca Bjelaja
Jedno od prvih hapenja komunista, odnosno skojevaca, vezano za sam us-
tanak, zbilo se u Bjelaju. Skojevski aktiv u ovom, kao i onaj u susjednom selu
Medenom Polju, zajedniki su vrili pripreme za poetak borbe. Kako se u Bje-
laju tada nalazilo 37 puaka kod mjetana Muslimana i Hrvata, a straari su mog-
li biti i dobrovoljci, bjelajski skojevci su se prihvatili zadatka da u noi 29/30. jula
1941. godine omogue razo rua vanje naoruanih mjetana i prikljuenje Bjelaja
slobodnoj teritoriji. Meutim, grupa ustanika iz Medenog Polja je zbog spora
oko izvoenja akcije zakasnila.
203
' Kako su se u centru Bjelaja svake veeri okup-
ljali svi odrasli stanovnici, Mahmut Ibrahimpai je pred pono, oekujui do-
lazak ustanika iz Medenog Polja, okupljenim seljanima odrao govor, obavijestio
ih o ustanku i dogovoru sa ustanicima iz Medenog Polja o predaji oruja. Mje-
tani su prihvatili ovaj prijedlog i svo oruje je sloeno u jednom duanu. Tada
su Mahmut, njegov brat Dervi i uitelj Hamdija Maglajli poli na ugovoreno
mjesto u susret Medenopoljanima. Meutim, kako njih nije bilo, a i kia je po-
ela da pada, odluili su da se vrate u selo i tamo doekaju ustanike. Ali, u me-
uvremenu, grupa ustaki orijentisanih mjetana je preuzela oruje, postavila
zasjedu i pri dolasku u selo uhapsila Mahmuta i Dervia Ibrahimpaia i uitelja
Hamdiju Maglajlia i zatvorila ih u neku talu. Sutradan su doli ustae iz Vrtoa
i uhapene odveli u bihaki zatvor.
204
' Uhapeni su putem batinani, a uitelj Mag-
lajli je izboden bajonetima.
205
' Bjelajski skojevci su u zatvoru bili nekoliko mje-
seci, potom su izvedeni pred prijeki sud i nakon intervencije uticajnih Muslima-
na, bili osloboeni. I pored neuspjelog pokuaja osloboenja Bjelaja i njegovog
ukljuivanja u ustanak, ve 9. avgusta 1941. godine bio je osloboen.
b) Partijske grupe u Ripu
U Ripu je do okupacije 1941. godine djelovala partijska grupa koja je na-
stavila dalji rad i pod ustakim terorom, irei krug pristalica meu omladinom,
ali i starijim mjetanima, prije svega Muslimanima. Od poetka jula 1941. u grupi
su bili samo Muslimani.
206
'
203) Drago uki, Prve akcije medenopoljske i bjelajske omladine, Zb. PETROVAC, knj. 1, str.
643-645.
204) Ahmet Hromadi, Selo Bjelaj, Zb. PETROVAC, knj. 2, str. 495-497.
205) Husref Redi, n. l., str. 118.
206) Grupu su sainjavali: Salih Daferagi, Jusuf Lipovaa (radnici), Branko Bokan, Hilmija Lipo-
vaa i Rade Kenjalo (namjetenici), Duan Vukadinovi (svreni ak uiteljske kole), Ljubo-
mir Grbi (student), Duko Vukainovi i Muharem Sahadi (obuarski radnik). Grbi, Vu-
kainovi, Vukadinovi i Bokan su u periodu od maja do jula otili u Srbiju gdje su se ukljuili
u partizanske odrede. Tada su u grupu u Ripu ukljueni Beo Ibrahimpai (potanski slu-
benik), i Ale Kulenovi (radnik), obojica omladinci.
Saznavi da su ustae otpoele masovno ubijanje uhapenih Srba, grupa ko-
munista u Ripu, direktno ili preko nekoliko odlunijih Muslimana obavjeta-
vala je Srbe da se ne javljaju na ustake pozive i da se sklanjaju u ume. Partijska
grupa u Ripu imala je jednog svog lana (Beu Ibrahimpaia, srednjokolca)
na poti, koji je prislukivao telefonske razgovore i o svemu obavjetavao Hil-
miju Iipovau, tadanjeg rukovodioca partijske grupe.
2071
Saznavi da e ustae
vriti masovna hapenja Srba i u podruju Ripa, Hilmija Lipovaa obavjetava
uru Vunjaka ceduljicom koju ovaj ita u Raiu, na sastanku na kojem je do-
nijeta odluka o formiranju ustanike jedinice. Neki seljaci su vijest da ustae sve
Srbe ubijaju, prokomentarisali rijeima . . . Lae taj, ni jedna drava ne kolje
ljude! Ne vjerujui obavjetenjima o pokoljima Srba, nekolicina je sa tog skupa
otila kuama, saekala ustae, a ovi ih odveli i na Garevicama u Bihau
pobili.
2081
Nakon to je poeo ustanak i u ovom kraju, 1. avgusta 1941, Hilmija Lipo-
vaa je ilegalno otiao meu ustanike u selu Raiu i potom produio u Neblju-
se, u tab likih gerilaca. Komandanta Stojana Matia i politikog komesara
Gojka Polovinu, Lipovaa je upoznao sa situacijom na podruju Ripa i Bihaa,
a oni njega sa stanjem na podrujima zahvaenim ustankom. Po povratku u Ri
pa, Lipovaa je o svemu informisao partijsku grupu i nekoliko starijih mjetana
Muslimana. On je tokom avgusta jo dva puta izlazio meu ustanike Raia i jo
jednom produio u Nebljuse gdje se susretao sa rukovodiocima ustanika u Lici.
Kada je drugi put iao u Nebljuse, s njim je bio i Muhamedbeg Bievi, posjed-
nik iz Raia, koji se odluno ukljuio u pomaganje Srba i aktivnosti grupe ko-
munista u Ripu. Prilikom tih izlazaka u Rai, Lipovaa je ustanicima donio dvi-
je puke i neto municije, a sa sobom je iz Nebljusa odnosio letke i drugi pro-
pagandni materijal.
O uspostavljanju veze sa ustanicima i boravku meu njima, Lipovaa je
upoznao dobar broj bihakih komunista i neke graane u koje je imao povje-
renje.
2091
Poslije prvog odlaska, Hilmija Lipovaa je u Bihau obavijestio Fahru
Midia, tada lana Mjesnog komiteta KPJ i Nijaza Salihodia, komunistu, tra-
ei njihovu saradnju u pomaganju ustanika. Od tada oni su se, skoro redovno
dva puta nedeljno, sastajali u zgradi biveg sreskog naelstva, u kancelariji Mu-
jage Delia, tada lana KPJ. Partijska grupa u Ripu koja je jedina imala nepos-
rednu vezu sa ustanicima ovog podruja, tokom avgusta redovno je obavjeta-
vala Midia i Salihodia o svojoj aktivnosti i saradnji sa ustanicima. To je omo-
guilo Nijazu Salihodiu da prvih dana septembra, u Banjoj Luci, upozna uru
Pucara o toj saradnji, to ovaj navodi u svom izvjetaju od 4. septembra 1941, gdje
za bihaku partijsku organizaciju kae da . . . Imaju veze sa ljudima iz ume i
pomau ih .. .,
2101
a to se odnosilo upravo na ripaku partijsku organizaciju.
Kako je izbijanjem ustanka u Ripa dola jedna ojaana satnija, sa vie od
200 domobrana, kao i artiljerijska jedinica, partijska grupa je stupila u vezu s ne-
kim podoficirima iz tih jedinica. Ta veza se brzo uvrstila i proirila na skoro i-
tav mitraljeski vod kojim je komandovao komunista Alojz Pugar, stolarski rad-
nik iz Zagreba. O vezi sa domobranima, partijska grupa je obavijestila ustanike
u Raiu i Nebljusima, predlaui im da pripreme i izvedu jednu akciju u kojoj
bi mogli razoruati sve domobrane u Ripu. S tim u vezi partijska grupa je or-
ganizovala jedan iri tajni sastanak sa svim domobranima mitraljeskog voda.
Prisustvovali su Hilmija Lipovaa i uitelj Atif Zametica, koji su domobranima
207) Hilmija Lipovaa i Salih Daferagi, kazivanje autoru 5. juna 1960.
208) Saznavi za hapenje Srba, Arso Novakovi je pobjegao, a kad su mu javili da su ustae za taoce
uzele njegovog dvanaestogodinjeg sina, vratio se, ustae su ga ubile a sina pustile. Jo nekoliko
domaina se rtvovalo kako bi spasili porodice.
209) Kazivanje Hilmije Lipovae 5. juna 1960.
govorili o ustanku, partizanima, potrebi njihovog prikljuenja partizanima u
borbi protiv okupatora i ustaa. Organizovanje ovakvog sastanka sa itavim vo-
dom domobrana (oko 25 ljudi) bio je veliki propust koji je doveo do izdaje pri-
premane akcije. Naime, jedan od prisutnih domobrana, Alojz Kuara, kome je
Alojz Pugar povjerio gdje je skrio letke, proputnicu i pitolj, bilo zbog straha
ili ubjeenja, to je prijavio. Odmah iza toga, 8. septembra 1941, orunici su uhap-
sili Hilmiju Lipovau i njegovog mlaeg brata Esada, vodnika Alojza Pugara, do-
mobrana Vida izmeka (tekstilnog radnika iz Oroslavlja), zatim lanove ilegalne
grupe Beu Ibrahimpaia, Muharema Sahadia i Alu Kulenovia, sutradan
uitelja Atifa Zameticu i Muhamedbega Bievia, veoma aktivne saradnike ri-
pake partijske grupe, a zatim Mehmeda Lipovau, obuara i Seru Lipovau, oca
uhapenih Hilmije i Esada.
21l)
Hapenjem ove partijske grupe u Ripu, na slobodi su ostala jo samo dva
lana KPJ (Salih Daferagi i Jusuf Lipovaa), pa je ilegalni rad bio jedno vrijeme
zamro.
Dan-dva nakon toga, iz Zagreba su stigla trojica ustakih agenata da preuz-
mu ispitivanje optuenih za saradnju sa ustanicima. Njima se pridruila i grupa
ustakih agenata iz Bihaa. Izveli su sve uhapene Ripane i domobrane u dvo-
rite Kule, opkolili ih sa svih strana i potom tukli kundacima i akama. Sutradan
su poela pojedinana sasluanja uz primjenu najsvirepijih metoda muenja i
zlostavljanja, s ciljem iznuivanja priznanja. Ustaki agenti su se naroito oko-
mili na Hilmiju Lipovau, Alojza Pugara i Atifa Zameticu, smatrajui ih voama
ilegalne grupe. Vrili su pritisak na Hilmiju Lipovau da im oda sa kojim komu-
nistima u Bihau je saraivao. Kako je takvo priznanje izostalo, muenja su na-
stavljena. Atif Zametica je promokrio krv pa su ga prebacili u bolnicu.
212
'
Nakon to su ustaki agenti iz Zagreba okonali istragu, u Zagreb su spro-
vedeni samo Hilmija Lipovaa, Alojz Pugar, Vid izmek i Esad Lipovaa. Ubrzo
su iz zatvora u Bihau puteni Muharem Sahadi, Beo Ibrahimpai, Ale Ku-
lenovi, zatim dva domobrana (nepoznatih imena, koje je izdajnik Kuar teretio
da su trebali odati lozinku pred napad ustanika na Ripa). Iz zatvora je ve na-
kon dva dana puten i Mehmedbeg Lipovaa, dok je ero Lipovaa u podrumu
orunike postaje u Ripu zadran samo tri dana.
Iz zatvora na Savskoj cesti sva etvorica su prebaeni u zatvor u Petrinjskoj
ulici. Krajem novembra 1941. izvedeni su pred Prijeki pokretni sud. Optunica
od preko 50 kucanih stranica optuivala je Hilmiju Lipovau kao vou etni-
ko-komunistike bande a ostale kao sauesnike ili pomagae. Proces je odran
u sudu na Zrinjevcu. Optueni su i Atif Zametica i Muhamedbeg Bievi. Pri-
sustvovali su mnogi graani Zagreba (odakle je Alojz Pugar) i Oroslavlja (odakle
je Vid izmek), kao i mnogi Biani, tada u Zagrebu. Suenje je trajalo oko 20
dana. Uz pomo advokata svi optueni su negirali tubu i navode izdajnika Aloj-
za Kuara, koji je na sudu toliko lagao i izmiljao da mu se malo toga moglo
usvojiti. Hilmija Lipovaa je osuen na smrt, a Esad Lipovaa, Alojz Pugar i
Vid izmek na upuivanje u logor na prevaspitavanje. Atif Zametica i Muha-
medbeg Bievi osloboeni su optube. Obavijeten o ishodu suenja od bra-
nioca njegovih sinova, ero Lipovaa se dogovorio sa Abdulahom Ibrahimpai-
em da upute peticiju koju je potpisalo oko 300 Biana i izbjeglica iz Ripa,
(meu kojim i fra Bosiljko, fra Viktor, Muhica Gali, Beo Bievi, Omerbeg
Bievi i drugi), kojom se trailo osloboenje Hilmije Lipovae i ostalih, s ob-
zirom na njihovu mladost i si. Sto (vjerovatno) intervencija preko uticajnih
211) Isto, str. 744-745.
212) Zbog tih zlostavljanja, Atif Zametica je poslije rata morao da izvadi bubreg, zbog ega je pre-
rano umro.
veza brae Muhamedbega Bievia,
213>
to pristigla peticija, izdejstvovale su
obnovu procesa, pa je Prijeki pokretni sud, januara 1942, anulirao svoje ranije
presude i optuene predao Izvanrednom sudu za zatitu drave, koji je krajem
aprila donio oslobaajuu presudu. Hilmija i Esad Lipovaa su se vratili u Biha.
Tako se nakon osam mjeseci zavrila ova provala partijske grupe u Ripu, a da
se nije proirila na organizaciju KPJ u Bihau.
c) Partijska organizacija Bosanskog Novog
Izbijanjem ustanka na podruju Kozare i Grmea, u Bosanskom Novom os-
tala su samo dva lana Mjesnog komiteta: Zajko Dizdarevi, radnik i Melita u-
vaj, nastavnica Graanske kole. Po ranijoj odluci Mjesnog komiteta, Melita u-
vaj je prihvatila da radi u ustakom logoru, ali nije mogla izdrati pritiske ustaa
i otila je u Zemun, gdje je u ilegalnom radu bila otkrivena, uhapena i potom
strijeljana. Tako je cjelokupnim radom u Novom rukovodio samo jedan lan
Mjesnog komiteta - Zajko Dizdarevi, poto su ostali otili u borbu (Hajro Ka-
petanovi i Mio urlan), odnosno u Srbiju (Brano Todi).
214)
Skoro svi lanovi
i kandidati KPJ elija u Blagaju i rudniku Ljeljani ukljuili su se u pripreme us-
tanka i stupili u ustanike odrede. I pored mnogih tekoa, uspostavljena je veza
boraca sa Kozare i Grmea sa komunistima u Bosanskom Novom.
Sredinom septembra 1941. Zajko Dizdarevi je sa Kozare i s Grmea dobio
tri letka koje je poslao u Prijedor Muharemu Suljanoviu, lanu KPJ, u ijoj kui
se nalazila partijska tehnika: maina za pisanje i apirograf, da ih umnoi. Leci
su umnoeni u oko 280 primjeraka i po prethodnom dogovoru preko lanova
KPJ, kandidata za lana KPJ i skojevaca, rastureni po Novom. Meutim, nebud-
nou jednog lana KPJ, u grupu za rasturanje letaka ukljuen je i omladinac koji
je ustaama otkrio ostale rasturae. Ustae su uhapsile Muharema Suljanovia,
Erefa Hrnia, Smaju Ibrahimbegovia i Abdulaha Ibrahimovia, lanove KPJ,
kao i radnike, skojevce Mustafu Deldumovia, Ibrahima Musia, Fadila i Adila
Berberovia, Enesa Poria, Haana Veletanlia i Kazu urka. Kasnije se sazna-
lo da su Smajo Ibrahimbegovi i Abdulah Ibrahimagi zvani abuk imali loe
dranje. Smajo Ibrahimbegovi je pristao da radi za Gestapo pa je puten i otiao
u partizane, dok je Abdulah Ibrahimagi po izlasku iz zatvora dobio poziv za do-
mobranstvo. Dizdarevi mu je savjetovao da umjesto u domobranstvo ide u par-
tizane, ali je on odbio i otad prekinuo vezu sa partijskom organizacijom. Meu-
tim, on ustaama nije otkrio ni Zajka Dizdarevia ni Ahmeta ehovia, niti ba-
njaluku adresu ure Pucara, koju je znao poto je tamo iao po zadatku.
Kako su zbog ustanka, poetkom avgusta, mnogi Muslimani i Hrvati dobili
poziv za vojsku, pa meu njima i komunisti i skojevci, Dizdarevi se u Banjoj
Luci konsultovao sa urom Pucarom ta da se radi. Pucar je tada . . . rekao da
se nekompromitovani drugovi jave u vojsku, da tamo objanjavaju ciljeve NOB-a
i pripremaju domobrane da se, u sluaju sukoba s ustanicima, u veim grupama
predaju bez borbe. Dao je i uputstva za ostali rad u vojsci (domobranstvu, nap.
BB), zapisao je Zajko Dizdarevi sjeanje na to uputstvo. Krajem septembra po-
ziv za domobranstvo dobio je i Zajko Dizdarevi, pa je otiao u Banjaluku i od
Pucara dobio saglasnost da ode u rezervu, ali da ostavi sposobnog druga na vezi,
213) Najstariji brat Muhamedbega Bievia - Husein, bio je prvi oficir Musliman u austrougarskoj
vojsci. Kao kapetan ivio je u Beu, ali se 1941. godine aktivirao i postao komandant neke nje-
make SS jedinice. Drugi brat Hrusto, bio je industrijalac u Zagrebu, a trei Adem, pukovnik
avijacije NDH (vii oficir bive jugoslovenske vojske). Sestra mu je bila ena uitelja Atifa Za-
metice, a kerka druge sestre - ena Hilmije Lipo'vae.
214) Zajko Dizdarevi, Ilegalni partijski rad 1941. u Bosanskom Novom, Zb. PODGRME, knj. 1,
str. 414.
davi mu pri tom i partijsku javku kojom e se taj drug koristiti pri dolasku u
Banjaluku. Tada su u Novom preuzeli rukovoenje ilegalnim radom Ahmet e-
hovi i Hamdija Omanovi, lanovi KPJ.
Drugom polovinom septembra, iz Bosanskog Novog, mladi Marko Maki-
vi, iz Rudica, nosio je neke stvari za partizane (sanitetski i kancelarijski mate-
rijal), pa je uhvaen i pod batinama ustaama opisao ljude od kojih je dobio ma-
terijal. Ustae su tragale i za Ahmetom ehoviem, ali je on tada, 24. septembra
1941, pobjegao na Kozaru u partizane, dok su drugog, Fehima Dizdarevia uh-
vatili, pa je predan prijekom sudu. Iz zatvora je puten nakon 10 mjeseci i odmah
otiao u partizane.
21
"
Kada su polovinom septembra ustae sproveli iroku mobilizaciju ljudstva
za domobranstvo, od 1905. godita pa dalje, uro Pucar je dao direktivu . . . ne
u vojsku, nego u partizane, kako sam navodi u izvjetaju pisanom iza 15. sep-
tembra 1941, za delegata CK KPJ u Sarajevu.
216
' Pa i pored stava -neu domob-
ranstvo ve u partizane - ne samo u Bosanskom Novom nego i u Bihau i drugim
gradovima, u to vrijeme sprovodila se ranija direktiva - odlazak u domobran-
stvo i razbijanje vojske NDH iznutra, prelaskom u partizane sa orujem.
Uprkos provalama u partijskoj organizaciji Bosanskog Novog, oktobra-de-
cembra 1941. rad je bio dosta razvijen s obzirom na sve tekoe koje su postojale,
a pogotovo u jeku borbe, kada ustae i okupator sprovode okrutan teror. Iz No-
vog su, do kraja 1941, pored spomenutih, u partizane otili i emso Tabakovi,
Irian Filipovi, Niko tekovi i jo neki. U gradu je u tom periodu djelovalo oko
18 lanova KPJ, kandidata i skojevaca.
U tom periodu Mjesni komitet KPJ za Bosanski Novi sainjavali su Zajko
Dizdarevi, sekretar i lanovi Hamdija Omanovi, Ferid Dedi i Jelica Erceg.
Krajem decembra 1941. skojevac Kazimir Curak, iji je otac bio kotarski
predstojnik u Novom, saznao je da e biti uhapeno vie omladinaca, meu ko-
jima su na spisku bili Zajko Dizdarevi i jo neki lanovi KPJ, kandidati i sko-
jevci. Da bi preduhitrili hapenje, donijeta je odluka da se svi sakriju, odnosno
da odmah odu na slobodnu teritoriju, u partizane. Iz Novog na Grme krenuli
su Zajko Dizdarevi i Ferid Dedi, a dan kasnije i Kazimir Curak, dok je na Ko-
zaru izaao Hamdija Omanovi. Meutim, ustae su tada uspjele da uhapse Je-
licu Erceg i Hasnu Kapetanovi i potom ih otpreme u logor u Staroj Gradici,
Saliha aria kojeg su uputili u logor Jasenovac, a nekoliko njih krae vrijeme
zadrali u zatvoru i pustili. Odlaskom ovih komunista u partizane, odnosno hap-
enjem nekolicine i otpremanjem u koncentracione logore, rad je znatno suen
a
li ipak nastavljen u sve sloenijim i teim uslovima.
217
'
d) Ilegalne grupe u Sanskom Mostu
Sredinom avgusta, na dunost sreskog (kotarskog) prosvjetnog referenta, u
Sanski Most dolazi Hasan Kiki. Bio je napredan knjievnik i komunista, pisac
poznatih romana o ivotu umskih radnika ( Ho ruk i Bukve), i pria koje
su objavljene pod naslovom Provincija u pozadini. Po dolasku u Sanski Most,
Kiki je odmah uspostavio vezu sa Hazimom Bilalbegoviem, a preko njega i sa
Desom Basta, lanom KPJ, i potaricom Barbarom Kazi. Vrlo brzo Kiki je sa
Hazimom Bilalbegoviem formirao rukovodstvo (organizovao ilegalni rad za
NOP u Sanskom Mostu), u koje su uvrstili i Naila Ibriagia, nadcestara. Sva tro-
jica su uzeli konspirativna imena: Kiki - Slobodan, Bilalbegovi - Slavko i Ib-
2} 5) Zajko Dizdarevi, n. l., str. 422-423.
217) Zajko Dizdarevi, n. l, str. 424-426.
riagi - Milan, kako bi lake djelovali. Najneposrednije, u ilegalni rad su uklju-
ili Desu Bastu, Barbaru Kazi i Mirka Vrania, studenta. Kako je Desa Basta odr-
avala vezu s komunistima Prijedora, to je vjerovatno preko tog kanala Kiki po-
slao Miri Cikoti podatke o peterolanoj partijskoj grupi u Sanskom Mostu.
218
' Na
osnovu toga je uro Pucar poslao izvjetaj delegatu CK KPJ u Sarajevo, da u Sa-
nskom Mostu ima 5 lanova KPJ, da grupa ima vezu . . . sa ljudima iz okoline
koji se po umama nalaze. Njihov rad je uglavnom oko zbrinjavanja tih ljudi,
odnosno u snabdijevanju nekim potreptinama. Znaajno je da je ova partijska
grupa u Sanskom Mostu ve tada obavijestila vie partijsko rukovodstvo da par-
tizani nisu vrili . . . bilo kakvo nasilje nad muslimanskim i hrvatskim ivljem.
To je podla kleveta i la Pavelieve propagande.
219
' Krajem septembra 1941, po
povratku iz Sarajeva, gdje su radili, obuarski radnik Ahmet Kadi, lan KPJ i
krojaki radnik omladinac Harno Cehaji, sindikalni aktivista, ukljuili su se u
aktivnosti ove ilegalne grupe.
Kada je formirana Sanska partizanska eta, njena komanda je poela da
radi na uspostavljanju i odravanju veze sa ilegalnim saradnicima u Sanskom
Mostu i nekim selima (Sanici, Kljevcima, Krkojevcima, Zdeni i dr.). Od tada je
skoro svakodnevno, preko Petra Brajia i Mile Cambera, odravan kontakt ta-
ba Sanske partizanske ete sa partijskom ilegalnom grupom u Sanskom Mostu.
Hasan Kiki je nastavio odravati vezu i sa partijskim rukovodstvom u Za-
f
rebu, a preko Prijedora i sa Banjom Lukom, odnosno, ilegalnim partijskim ru-
ovodstvom u tom gradu.
220
'
Krajem septembra, ili prvih dana oktobra, u Sanski Most, u domobransku
jedinicu, doao je Sabit Abdulzaimovi, panski borac, rodom iz Tenja. Po do-
lasku u grad odmah se povezao s Hazimom Bilalbegoviem i izjavio da eli sa
orujem da prebjegne u partizane, pa je ilegalno rukovodstvo NOP-a iz grada
uputilo poruku partizanima da na Umcima saekaju jednog domobrana sa oru-
jem.
221
' Nou 10/11. oktobra 1941, Sabit Abdulzaimovi je sa strae u Pobrijeju
uzeo pukomitraljez i dvije puke i ujutro, pored Husimovaca izbio na Umce,
gdje ga je doekala partizanska patrola, u kojoj je bio i Lazar Suni ca. Abdulzai-
movi je upuen u komandu Voda, odatle u Stab ete, pa u tab Krajinske di-
vizije u Majki-Japru.
222
'
Prvih dana oktobra 1941. u Sanski Most je kao mobilisani rezervni porunik
doao i Vladimir Beluhan, inenjer agronomije. Jo kao student bio je ukljuen
u aktivnosti komunista na Sveuilitu u Zagrebu. Prije polaska, od partijske veze
u Zagrebu dobio je zadatak da se povee sa knjievnikom Hasanom Kikiem u
Sanskom Mostu. Beluhan se odmah ukljuio u rad ilegalne grupe, i ocjenivi si-
tuaciju u gradu i okolini, odluio da to prije ode u partizane. Kao to je ve opi-
sano, on je 28. oktobra krenuo sa svojim vodom domobrana preko Brajia Ta-
vana ka Dabarskom vrelu i peini, preao na stranu partizana i potom bio upu-
en u tab Prvog KNOP odreda, gdje je rasporeen za nastavnika na vojnopo-
litikom omladinskom kursu. Domobranska komanda je smatrala da je Belu-
han nepanjom zarobljen, ali je ubrzo saznala da ga partizani ne dre kao zarob-
ljenika, ve da je slobodan.
218) B. J. Bokan, n. dj str. 348-349.
220) Desa Basta kazivanje autoru 17. V 1976.
221) B. J. Bokan, n. dj., str. 351.
222) Sabit Abdulzaimovi je do sredine 1942. bio u partizanima, a onda je prebjegao na okupiranu
teritoriju. Predao se ponovo partizanima oktobra 1942. na Kozari. Nekoliko dana kasnije ubio
je Husu Hodia, komandanta Krajikog proleterskog bataljona, svoga komiju iz Tenja, i iz-
vrio samoubistvo. (Prema Branku Vukoviu ranijem komandantu tog bataljona, i kazivanju
Duana Repajia, docnijeg komandanta Krajikog proleterskog bataljona); Arhiv VII, k. 170, f.
10, br. reg. 27.
Prilikom formiranja Sanske posadne domobranske bojne, krajem novem-
bra 1941, Hasan Kiki je mobilisan i, kao rezervni natporunik, dobio dunost
zapovjednika 1. satnije koja je svoje vodove imala u Kijevu, aplju, Tomini i kr-
ljevitoj.
223>
I kao zapovjednik satnije Kiki je nastavio sa intenzivnim ilegalnim
radom. ak je ubrzo po preuzimanju satnije, u uniformi domobranskog natpo-
runika, nou otiao u Dabar, u tab Sanske partizanske ete. Traio je da mu
se odobri da ostane, ali je ipak dogovoreno da se vrati u grad i nastavi sa ilegal-
nim radom. Tada je saoptio da Skender Kulenovi, knjievnik i komunista, koji
se nalazi u Zagrebu, eli da doe u partizane. Dogovoreno je da ga pozove u Sa-
nski Most i odmah prebaci na slobodnu teritoriju, to je uinjeno narednih dana,
prvom polovinom decembra 1941. godine.
Hasan Kiki je nekoliko puta izlazio na slobodnu teritoriju Dabra, a jednom
prilikom dotjerao je u kolima municiju, polovinu ostavio za svoju satniju a drugu
polovinu dao partizanima.
224
'
Rukovodstvo ilegalnim radom za NOP u Sanskom Mostu organizovalo je
vie punktova u gradu i oblinjim selima: Krkojevcima, Husimovcima, Kijevu i
Starom Majdanu, ukljuujui sve vie ljudi.
Ve na poetku te aktivnosti orunici su 1. novembra u Sanskom Mostu
uhapsili est lica osumnjienih da pripadaju tajnoj komunistikoj organizaciji:
Hazima Bilalbegovia, efa katastra, Husu Kurbegovia, studenta filozofije, Mir-
ka Vrania, studenta agronomije, Barbaru Kazi, inovnicu u poti, Desanku
Bastu, uiteljicu u selu Kljevcima (koja je stanovala u Sanskom Mostu) i Stojan-
ku Miljatovi, gimnazijalku.
225
'
Na intervenciju nekih graana istog dana su svi osloboeni. Meutim,
dan-dva kasnije, Barbara i Desa su ponovo uhapene.
Dva-tri dana kasnije, Barbaru Kazi i Desu Basta orunici su sproveli u Bi-
haku kulu, gdje su zatvorene u dijelu zvanom brigada, sa sudskim zatvore-
nicima. Barbara je uspjela da iz zatvora poalje pismo bratu u Zagreb, koji je uz
pomo potplaenog gestapovca uspio da budu osloboene optube; Barbara je
otputena iz slube a Desa suspendovana. Ali, ve poetkom decembra Desa
Basta je ponovo uhapena u Sanskom Mostu, a Barbara Kazi u Zagrebu i po-
novo su zatvorene u Bihaku kulu. Barbarin brat je novcem podmiivao neke
gestapovce i uspio da ih prijeki sud u Banjoj Luci marta 1942. godine oslobodio
i pustio iz zatvora. Barbara je otila u Zagreb, a Desa u Odak.
226
'
U radu ilegalne grupe u Sanskom Mostu bilo je pokuaja da se u tom suro-
vom vremenu ak i kulturno-zabavnim radom, kroz aktivnost Muslimanske i-
taonice, progresivno djeluje na muslimansko stanovnitvo. Dogovoreno je, pa je
u okviru ramazanskih sveanosti, jedne veeri, sredinom decembra, u hotelu or-
ganizovana zabava. Pripremljen je i izveden pozorini komad Pokondirena tik-
va Jovana Sterije Popovia, i jedna aktovka naprednog turskog knjievnika Na-
mika. U stvari, uzet je samo njen naslov, a sadraj je preradio Hasan Kiki.
Izmjena se najvema sastojala u tome da se publici predoi kako muslimanska
sirotinja nema nikakve veze sa bogatakim aginskim i begovskim porodicama,
daje i ona itekako potlaena. Na priredbu je doao italijanski pukovnik, kotarski
predstojnik i jo neki ustaki funkcioneri. Sutradan, orunici su uhapsili Hazima
Bilalbegovia, ali je na upornu intervenciju njegovog oca, mjesnog imama, i
drugih vienijih Muslimana, Hazim puten iz zatvora.
227
'
223) B. J. Bokan, n. dj., str. 352-354.
224) Pero Moraa, U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942. godine, Zb. PODGRME, knj.
225) Arhiv VII, fond NDH, k. 143, f. 4-1, br. reg. 41.
226) Desa Basta, kazivanje autoru 17. maja 1976.
227) Harno ehaji, kazivanje autoru 26. jula 1975.
Hasan Kiki sa svojim saradnicima iz Sanskog Mosta, partizanima u Dabar
vie puta je slao oruje, municiju i drugi materijal. Jednom prilikom otpremili
su pun dak lijekova u vrijednosti od preko 100.000 dinara, koje je dao apotekar
Oton Goldberger, Jevrej koji je primio katoliku vjeru. Poto se apotekar plaio
da ne otkriju njegov rukopis, Naim Ibriagi je ispisivao latinske nazive na fla-
ice i pakete sa Ijekovima. Uz ljekove, partizanima su tada otpremljene i neke
knjige iz Muslimanske itaonice.
228
'
Svakako najznaajniji materijal koji su Hasan Kiki i njegovi saradnici ot-
premili partizanima bio je komplet hirurkih instrumenata u vrijednosti vie od
500 000 kuna. Hazim Bilalbegovi je od nekolicine sanskih Jevreja i Muslimana
dobio potreban iznos,
229
' dok je Hasan Kiki napisao pisma koja je Mustafa Br-
ki, kotarski pristav, sa novcem odnio u Zagreb, predao na odreena mjesta i
potom u Sanski Most donio komplet hirurkih instrumenata, koji su drugom po-
lovinom januara 1942. godine otpremljeni na slobodnu partizansku teritoriju.
230
'
e) Partijske organizacije Bihaa
Veina bihakih komunista zajedno je robijala u jednoj velikoj prostoriji
Kule, gdje se najvie vremena razgovaralo o istorijatu radnikog pokreta, o
Dimitrovu, a redovan izlaga bio je Salih Muanovi, vrstan poznavalac mark-
sizma.
Nakon izlaska iz zatvora, bihaki komunisti su morali svakog dana da se u
dva maha javljaju policiji, u 8 i 18 sati, i nisu se smjeli udaljiti iz mjesta, jer e
u protivnom biti poduzete represalije protiv porodica.
231
' Pri javljanju su se sa-
stajali, dvojica-trojica, i razgovarali ta da rade. lanovima Mjesnog komiteta,
Stipi Butorcu, Mehmedu Loniu, a najvie Salihu Muanoviu, obraali su se i
ostali komunisti (lanovi KPJ, kandidati, skojevci, simpatizeri) sa istim pitanjem.
Meutim, po prvi puta Salihov odgovor nije bio jasan i ohrabrujui: savjetovao
im je daj e najbolje ii u domobrane.
232
' U meuvremenu su uslijedili pozivi, pa
su se u domobranskim jedinicama u Petrinji, Glini, ili Slavonskoj Poegi nali Sa-
lih Muanovi, Perica Dikli, Enver Redi, Bogdan Kovai, Rudi Baumgertel
i drugi, dok su nekolicina otila u druge gradove (Mehmed Loni, Vinko Mar-
koti). Loni je poetkom 1942. godine otiao iz Banje Luke u partizane, a Vinko
Markoti je isto uinio s proljea 1942. Enver Redi je iz domobranstva doao
u Sarajevo, gdje je bio uhapen, pa je puten i februara 1942. godine otiao u par-
tizane kod Kalinovika. Jozo Kralj je prvo stigao u Gorski Kotar, odakle je ubrzo
otiao u partizane. Hasan Ibrahimpai Hasko krio se i ivio u dubokoj ilegal-
nosti sve do polovine decembra 1941. godine. I Muhamed Bajri je bio mobilisan
u domobranstvo, ali je ubrzo uhapen zbog saradnje sa grmekim partizanima.
Meutim, on je 1. oktobra 1941. godine uspio pobjei u partizane.
Nakon to su Italijani doli u Biha, 9. oktobra 1941, Stipo Butorac, Mato
Vukovi, Ante Rukavina i Robert ole, iskoristili su prvu povoljnu priliku i ita-
lijanskim kamionom se prebacili iz Bihaa u Donji Lapac pa na slobodnu teri-
toriju. Tu vezu i mogunost obezbjedila im je Marija Bala, lan KPJ, koja je iz
Like dola u Biha i ove drugove izvela na slobodnu liku teritoriju. Krajem no-
228) Naim Ibriagi, kazivanje autoru 12. III 1975.
229) Tada je Braco Hason dao 150.000 kuna, Muharem Muji 50.000 kuna i jo neki, to je tada bio
povelik novac.
Hazim Bilalbegovi, kazivanje autoru 7. septembra 1963.
231) Husref Redi, kazivanje autoru 1. oktobra 1962, str. 49.
232) Vinko Markoti, navedeno kazivanje, str. 94.
Stipo Butorac, kazivanje autoru 21. decembra 1959, str. 20; Rudi Baumgertel, navedeno kazi-
vanje, str. 97.
"?Q
vembra, ili poetkom decembra, Stipo Butorac i Ante Rukavina, iz Like su se
prebacili na slobodnu teritoriju bihakog sreza, a Mate Vukovi i Robert Sole,
iz Like na bihaki srez, tek u proljee 1942. godine.
Drugom polovinom decembra 1941. na slobodnu teritoriju u partizane, na
Hrgar, izaao je i Hasko Ibrahimpai, a sredinom januara 1941. doli su Ivanka
Perkovi i Meho Hadiabdi, lanovi KPJ i Raza Kovaevi, lan Mjesnog komi-
teta SKOJ-a. Ubrzo potom iz Bihaa je izaao i Ibro aki, radnik, pa je s grupom
odabranih boraca krajem februara 1942. otiao u Grmeku proletersku etu, od-
nosno u Krajiki proleterski bataljon.
U meuvremenu Fahro Midi je formirao novi Mjesni komitet KPJ za Bi-
ha, u kojem je bio sekretar, Nijaz Salihodi (tehniar) organizacioni sekretar,
a lanovi Mujaga Deli (Ibuki) i Rifat Krdali, slubenici. Ovaj Komitet primio
je u lanstvo KPJ nekoliko skojevaca, meu kojima studente Aju Iku Sadikovi
i Husrefa Redia, a u decembru 1941. kooptirao za lana Mjesnog komiteta stu-
denta Izudina Midia, brata sekretara MK KPJ Fahre Midia.
233)
Tada je u Bi-
hau ivjelo vie od dvadeset lanova KPJ i velik broj skojevaca, Muslimana i
Hrvata.
Ubrzo nakon formiranja Okrunog komiteta KPJ za Biha (Grme), njegov
sekretar Mirko Novakovi, odnosno, Sefket Maglajli, pokuao je da uspostavi
vezu sa Salihom Muanoviem ili nekim iz Bihakog Mjesnog komiteta, ne zna-
jui daj e od septembra formiran novi. Kad je Salih Muanovi stigao na odsust-
vo iz domobranstva, prvom polovinom decembra,
234)
obavijeten je da hitno
doe na slobodnu teritoriju, u Potkalinje gdje je bilo sjedite OK KPJ Biha (Gr-
me). Prema kazivanju efketa Maglajlia, i onog to je sam Salih Muanovi re-
kao nekim drugovima (Savi Popoviu na Hrgaru, Ali Galiu i Husrefu Rediu
u Bihau), on se tom prilikom sastao i sa urom Pucarom Starim, koji se upravo
vratio sa savjetovanja na Romaniji i tih dana, 15. decembra 1941, odrao vojno-
politiko savjetovanje svih rukovodilaca vodova i eta grmekog podruja. uro
Pucar je tada veoma otro kritikovao bihaku partijsku organizaciju i njeno ru-
kovodstvo. Salih Muanovi je tada dobio zadatak da u Bihau organizuje udar-
ne grupe od lanova KPJ i skojevaca, da uputi one koji e ostati u gradu kako
da rade, a on i svi koji su kompromitovani, odnosno bili hapeni, da izau na
slobodnu teritoriju, u partizane.
235
' Meutim, Muanovi je povratkom sa slo-
bodne teritorije u Biha zapoeo organizovati udarne grupe i obavio jo neke
poslove, a onda se vratio u domobransku jedinicu u Petrinji (Glini)! Od kompro-
mitovanih komunista tada je samo Hasko Ibrahimpai izaao na slobodnu te-
ritoriju. Tek drugom polovinom marta 1942. Muanovi je doao u partizane, na
Hrgar.
236
' Meutim, u meuvremenu, Okruni komitet KPJ je suspendovao sve
233) Mujo Deli, kazivanje autoru 1962, str. 14. i 17.
234) I Zajko Dizdarevi u svakom lanku Ilegalni partijski rad 1941. u Bosanskom Novom pie
daj e tada, novembra-decembra 1941, pri prolasku kroz Novi, Salih Muanovi navratio kod
njega. Dizdarevi mu je tada dao letak sa Staljinovim govorom o tome da Sovjetski Savez nema
dovoljno puaka, topova, avi ona. . . Dizdarevi je predloio Muanoviu da iz Novog ode u par-
tizane na Kozaru ili Grme. Meutim, Salih nije mogao da ide, jer je s njim u Glini sluila itava
grupa komunista iz Bihaa koji su pripremali da izvedu i predaju partizanima veu grupu do-
mobrana. (Zb. PODGRME, knj. 1, str. 425.)
235) Savo Popovi se sjea da je tada od Saliha Muanovia prvi put uo ime Stari, a mnogo kasnije
i saznao daj e to nadimak ure Pucara (Savo Popovi, kazivanje autoru 16. juna 1985); Husref
Redi, kazivanje autoru 1. oktobra 1962, str. 50-51; Ale Gali, kazivanje autoru 19. I 1962,
str. 7.
236) Kada je 30. marta 1942. Bihaka partizanska eta otila u Protuetniki udarni bataljon, na njen
sektor Rai-Ripa-Grabe doao je Branko Bokan sa pola sastava Radike ete, u kojoj je
tada bio zamjenik polkoma. Od Voje Stanarevia saznao je daj e prije nekoliko dana iz Bihaa
izaao Salih Muanovi i da je po odluci dr Monija Levog, zamjenika politikog komesara Pr-
vog KNOP odreda, uvrten u Bihaku etu kao borac. S njom je otiao u Udarni protuetniki
bataljon.
lanove ranijeg Mjesnog komiteta KPJ Biha. Zato i oni koji su doli u Bihaku
partizansku etu, nisu dobili nikakve politike ili druge dunosti, niti su radili
kao lanovi MK KPJ, ve su politiki djelovali kao obini borci.
Tako se dogodilo da na slobodnoj teritoriji bihakog sreza punih pet mje-
seci ustanka ne bude partijskog rukovodstva ili organizacije, i pored toga to je
krajem godine nekoliko lanova ranijeg Mjesnog komiteta KPJ izaao u parti-
zane. Prva partijska organizacija KPJ na slobodnoj teritoriji ovog sreza, u Biha-
koj partizanskoj eti, formirana je tek poetkom januara 1942. godine. U nju nisu
bili ukljueni raniji lanovi Mjesnog komiteta KPJ.
237
> Polovinom aprila 1942.
formiranje Sreski komitet KPJ, kao posljednji nagrmekom podruju, odnosno
okrugu.
Novi Mjesni komitet u Bihau je zapoeo sa radom. U bihakom domobran-
skom garnizonu kao rezervisti nalazili su se i neki lanovi KPJ iz Zagreba i dru-
gih gradova, pa je Mjesni komitet ubrzo s njima stupio u vezu. Meutim, na slo-
bodnoj teritoriji se o tome saznalo drugom linijom. Sredinom septembra sko-
jevac Redo Terzi je dobio od Danka Mitrova zadatak da ode u Biha i uspos-
tavi vezu sa domobranskim oficirom Cvetkom Belanom. Terzi je uspio da se
sastane sa Beom ehiem, koji gaj e povezao sa Cvetkom Belanom. Belan i nje-
govi drugovi dali su tane podatke o rasporedu neprijateljevih snaga u Bihau
i okolini. Napisan izvjetaj uili su u avove kaputa Rede Terzia, a plan od-
brane Ripa sakrili u kutiji od ibica. Belan je odpratio Redu Terzia do Bosan-
ske Krupe, odakle je ovaj produio na slobodnu teritoriju.
238
' Taj plan odbrane
Ripa iskoritenje prilikom planiranja napada na domobransko uporite u Rip-
u, uspjeno izvedenog 7. oktobra 1941. godine.
U pismu delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanoviu Tempu, pisanom iza 15.
septembra 1941, uro Pucar Stari navodi, izmeu ostalog: . . . Na kraju jo ovo:
obavijeten sam iz Bihaa da su iz Zagreba poslali 28 panaca za Drvar. Od svih
tih dvojica su stigla na Kozaru, za ostale jo uvijek ne znamo nita. Moda vi ima-
te nekih vijesti o njima sa koje druge strane .. .
239)
To potvruje da je tadanji
Mjesni komitet KPJ u Bihau imao vezu i sa zagrebakom partijskom organiza-
cijom, da li direktno ili preko nekih lanova KPJ koji su kao domobrani doli
u bihaki garnizon, teko je utvrditi. Vjerovatnije je ovo drugo.
Nekoliko dana nakon to su partizanski odredi zauzeli Ripa, pojedini mje-
tani-izbjeglice poeli su dolaziti iz Bihaa i obilaziti svoja zgarita i njive. To je
iskoristio Slavko Rodi, pa je uz pomo Kaje Popovia, po jednom Ripaninu,
poruio Abdulahu Ibrahimpaiu, bivem narodnom poslaniku i gradonaelni-
ku Bihaa da doe u Pritoku na razgovor, to je i ostvareno. Rodi je od Abdu-
laha Ibrahimpaia traio da podri ustanak i narodnooslobodilaku borbu. Uz
obeanje, Ibrahimpai je tvrdio da jo nije vrijeme da Muslimani u veem broju
dolaze u partizane. Traio je da partizanske starjeine spreavaju ispade prema
muslimanskom stanovnitvu.
240
'
Ubrzo nakon formiranja Okrunog komiteta KPJ Biha (Grme), na jednoj
sjednici je analizirana politika situacija na cjelokupnom podruju okruga, uk-
ljuujui tu i Cazinsku krajinu, pa je zakljueno . . . da treba politiki djelovati
237) lanovi prve partijske elije u Bihakoj partizanskoj eti poetkom januaira 1942. godine, bili
su: Pavle Maanovi, politiki komesar ete, Gojko Doenovi, komandir ete, Vojo Stanarevi,
zamjenik politikog komesara ete, Sajo Grbi, zamjenik komandira ete i komandir 1. voda
(Lipskog), Ilija Balaban, komandir 2. (Teoarskog) voda, Rade Blanua, komandir 3. (Doljan-
skog) voda, Kaja Popovi, komandir 4. (Hrgarskog) voda, i Branko Balaban, desetar u Teoar-
skom vodu. (Savo Popovi, Rad elije KPJ i aktiva SKOJ-a u Prvoj Bihakoj partizanskoj eti
poetkom 1942, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 197.)
238) Redo Terzi, n. l., str. 654-655.
240) Savo Popovi, kazivanje autoru 11. decembra 1985.
i na okupiranoj teritoriji i meu Muslimanima raskrinkavati okupatorsku i us-
taku politiku i postepeno pridobijati ne samo pojedince ve i mase.
Da bi se zapoelo s djelovanjem i na neosloboenoj teritoriji, sekretar Ok-
runog komiteta KPJ Biha, efket Maglajli, preko Muhameda Bajria, politi-
kog delegata Voda Veliki Radi, takoe je poruio Abdulahu Ibrahimpaiu da
doe na razgovor.
Sreli su se na slobodnoj teritoriji iznad Bihaa, na Grabeu, novembra 1941.
godine. efket Maglajli mu je ukazao na potrebu njegovog djelovanja meu
muslimanskim masama a na liniji pridobijanja Muslimana za borbu protiv us-
taa i okupatora. Maglajli je Ibrahimpaiu predloio da ode u Cazin i Nuriji
Pozdercu bivem senatoru . . . prenese istu poruku da i on razvija politiko dje-
lovanje meu tamonjim Muslimanima da bi se suzbila ustaka politika protiv
Srba a sa ciljem pridobijanja Muslimana za narodnooslobodilaku borbu.
Abdulah Ibrahimpai je otiao u Cazin, obavio razgovor s Nurijom Pozder-
cem, o tome preko ilegalne veze obavijestio Muhameda Bajria, a ovaj sekretara
Okrunog komiteta KPJ Biha (Grme).
241)
(Ustae su Abdulaha Ibrahimpaia
uhapsile 15. marta 1942, zbog sumnje da odrava vezu sa komunistima i otpre-
mile ga u Zagreb,
242
' ali je ubrzo puten na slobodu. Ostao je u Zagrebu, dok je
Nurija Pozderac novembra 1942. godine saekao partizane u Cazinu i, potom, na
Prvom zasjedanju AVNOJ-a, 26-27. novembra 1942. godine u Bihau, izabran za
potpredsjednika Izvrnog odbora AVNOJ-a.)
11. Neke karakteristike ustanka 1941. godine na podruju
Prvog KNOP odreda
Sve do izbijanja ustanka 27. jula 1941. rukovodstvo organizacija KPJ za Bo-
sansku krajinu, i ne samo za ovu oblast, vrilo je pripreme za diverzije i sabotae,
prvenstveno na podruju gradova, malobrojnih industrijskih sredita i na eljez-
nikim i putnim komunikacijama. Isto tako, pripreme za borbu prvenstveno su
polazile od toga da diverzantske grupe i odrede sainjavaju prije svega lanovi
KPJ, kandidati za lanove KPJ, lanovi SKOJ-a i simpatizeri KPJ. Meutim, na
podruju Drvara, Petrovca i dijelova jo nekih srezova ubrzo su u pripremu bor-
be ukljueni i mnogi rodoljubi, u znatnoj mjeri umski radnici i radnici drvne
industrije tih krajeva. injenica je, takoe, da je rukovodstvo KPJ u Bosanskoj
krajini trailo i informacije o skrivenom oruju, a od napada Njemake na SSSR
(22. juna 1941) i da se evidentiraju svi koji su spremni da krenu u borbu, posebno
eventualni rukovodioci oruanih formacija. Ali, iako je data takva direktiva,
uopte nije bila razraena zamisao, niti, pak, mogue varijante situacija, u vie
pravaca i sa vie ishoda, to je za posljedicu imalo razliito organizovanje prvih
dana ustanka: gerilski odred, ustaniki odred, eta, ustaniki odred sa tri-etiri
ete, i razliito oslovljavanje starjeina, razliite oznake itd.
Kao to je navedeno, dio ove teritorije je bio obuhvaen organizovanim pri-
premama za borbu, dio je bio indirektno ukljuen u njih, a najvei dio stanov-
nitva bio izvan priprema ustanka.
Zbog nezapamenog progona od strane ustaa, seosko srpsko stanovnitvo
je ve od polovine juna 1941. godine u mnogim krajevima bilo u zbjegovima, u
umama i gajevima u blizini sela, to je bio vaan faktor kako u pokretanju Srba
u borbu, tako i masovnog uea od samog poetka borbe.
injenica je da su progoni srpskog stanovnitva ve od aprila do sredine jula
1941. godine dostigli takve razmjere koje su ukazivale da e taj teror biti jo vei,
241) efket Maglajli, Izjava od 8. novembra 1978. (arhiv autora).
242) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 54/537.
radi ega se treba opredijeliti: ili za saginjanje glave i preputanje na milost i ne-
milost ustaama, ili, pak, spremati se za jo jednu bunu i otpor. Ta spoznaja da
se Srbi mogu spasiti fizikog unitenja samo borbom protiv ustaa, brzo se irila
jula 1941. godine.
injenica je, isto tako, da su najmasovniji ustaki pokolji srpskog stanovni-
tva na bihakom, krupskom, sanskom, novskom, kljukom i jo nekim srezovi-
ma poeli tek 27. jula 1941, ili koji dan kasnije, pa prema tome ne moe biti tano
da su masovni pokolji u Bosanskoj krajini bili glavni inilac za otpoinjanje us-
tanka jer, kao to je reeno, on je poeo prije tih masovnih pokolja Srba ovog
podruja.
injenica je, isto tako, da su ti masovni pokolji, zapravo genocid nad Srbima
u ovim krajevima, u toku pokretanja ustanka, istovremeno srpskom stanovnit-
vu bili potvrda opravdanosti zapoinjanja borbe, ve od prvih dana, bez obzira
na krizne situacije nastale zbog nedostatka oruja i dolaska italijanske vojske.
Saznanja o obimu ustakih zvjerstava nad Srbima, otkrivanje njihovih daljih na-
mjera, i njihovo predoavanje srpskom stanovnitvu na osloboenoj teritoriji,
prualo je svjesnim snagama mogunost za iroko okupljanje pobunjenog sta-
novnitva oko politike platforme narodnooslobodilake borbe, na emu se
uspjeno radilo ve tokom avgusta-decembra 1941. godine.
injenica je da bi teka situacija, sve vei ustaki teror i masovno hapenje
odraslih Srba, mukaraca, potrajalo jo jedno vrijeme, da ga nije prekinula smje-
la odluka taba gerilskih odreda sreza Bosansko Grahovo, donijeta u noi 26/27.
jula 1941, da se napadom na ustako uporite u Drvaru prekine ta naizgled bez-
izlazna situacija. Ona kazuje da je KPJ i na ovom podruju vrila pripreme za
borbu, da su komunisti bili cijenjeni pa su ih slijedili mnogi, prije svega umski
i drvodjelski radnici i seljaci.
Nema sumnje da je u opredjeljenju stanovnitva za ustanak bila veoma pre-
sudna i spoznaja da Sovjetski Savez vodi odbrambeni rat protiv faistike Nje-
make, a . . . Na tradicionalnu ljubav srpskog stanovnitva prema velikoj pra-
voslavnoj Rusiji taloile su se kroz dve decenije (i) simpatije Krajinika prema
prvoj radniko-seljakoj dravi u svetu.
243
' To je uslovilo daj e u tim tekim da-
nima vijest o napadu Njemake na SSSR, odnosno, daj e Zaratila Rusija!, kako
je narod govorio, prenoena na tradicionalan nain, dovikivanjem sa brda na
brdo, bila propraena velikim oduevljenjem stanovnitva.
Isto tako, kao najradosnije saznanje ovim krajem irila se vijest-poruka: U
Drvaru je dignut ustanak! Ta nova velika spoznaja pokretala je i malo i veliko
na okupljanje, na mjesta gdje e se odluiti ta e da radi svako selo, kuda i kada
e da krene u borbu protiv ustaa.
Ve sam poetak ustanka - napad na ustako uporite u Drvaru - bio je ma-
sovan, a takav je, pokretanjem seoskog stanovnitva, bio i na drugim srezovima
ovog podruja. Brojnost ustanika znaila ie mnogo za uspjean razvoj ustanka,
bez obzira to ta masovnost, pored raznolikosti svog organizovanja, obavezno
raa i elemente stihijnosti (neorganizovanost, nedisciplinu, samovolju, paniku
pri neuspjehu i si.). Masovnost je jo vie pokrenula srpsko stanovnitvo sela za-
hvaenih ustankom, pa je i pored teih situacija, politikim i organizacionim dje-
lovanjem svjesnih snaga, prije svega lanova KPJ i rodoljuba, ve prvog mjeseca
ustanka stvorena osnova na kojoj e se uspjeno izgraivati i razraivati temelji
zapoete borbe.
Nema sumnje da su masovni pokolji, koji su uslijedili upravo prvih dana us-
tanka u ovim krajevima, bili jedan od inilaca za njegovo brzo irenje. Ustanak
bi poeo, tanije reeno borba protiv ustaa i okupatora bi poela i bez stradanja
srpskog stanovnitva, jer je na njenom organizovanju radila KPJ, ali ne bi imala
one razmjere koje je karakteriu ve krajem jula i prvih dana avgusta 1941. go-
243) Dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini, str. 475.
dine. Osloboenje Drvara predstavlja onu varnicu koja je izazvala optu eksp-
loziju protiv ustaa i njihovog genocida nad Srbima.
Karakteristino je za ova podruja da se prvih ustanikih dana pojavljuje cr-
vena zastava, ee nego jugoslovenska; da se imenuju komesari bez poznavanja
njihove uloge u organizovanju borbenih jedinica i razvoju ustanka; da borci na
sebe stavljaju (na kapu, rever ili rukav) crvenu krpicu ili traku, i mnogi smatraju
da su komunisti, tako se i nazivaju . . . iako su po svojim postupcima daleko od
istih, kako navodi Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta taba partizan-
skih odreda za Bosansku krajinu, u izvjetaju pisanom iza 26. septembra 1941.
godine.
244
'
I na ovom, kao i na drugim ustanikim podrujima, narod je napadom na
ustaka uporita ruio i sve organe njihove vlasti, ne obnavljajui ni organe vlasti
Kraljevine Jugoslavije. Na inicijativu komunista, stvarani su novi organi narod-
ne vlasti, istinski narodne, da bi se ve od oktobra 1941. godine ti organi uobliili
u narodooslobodilake odbore sela, a potom i optina. Borba za stvaranje nove
narodne vlasti davala je zapoetoj narodnooslobodilakoj borbi i karakter so-
cijalistike revolucije, to je, razumljivo, dovelo do diferencijacije na partizane
i etnike.
a) Borci 1941. godine
Da bi se odalo posebno priznanje prvoborcima iz 1941, krajem 1944. godine
Povjerenitvo narodne odbrane Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije
donijelo je Odluku o izdavanju odlikovanja Spomenice 1941.. Ovo visoko spo-
men-obiljeje, odlikovanje, dodjeljuje se svim Dorcima i rukovodiocima NOV i
POJ koji su stupili u naronooslobodilaku borbu 1941. godine i ostali nepre-
kidno u borbi, zatim, svima koji su zapoeli organizovani rad za narodnooslo-
bodilaki pokret na osloboenoj ili okupiranoj teritoriji i potom stupili u NOP
odred ili Naronooslobodilaku vojsku.
245
'
Nakon to je zavren rad na izdavanju Partizanske spomenice 1941, Per-
sonalna uprava Dravnog sekretarijata za narodnu odbranu, 1965. godine izra-
dila je spiskove nosilaca Spomenice po republikama. Na osnovu takvog spiska
za Socijalistiku Republiku Bosnu i Hercegovinu,
246
' izraen je slijedei brojni
pregled:
- NOSIOCI PARTI ZANSKE SPOMENICE 1941. GODINE -
Si e z Muki ene SVEGA
Drvar 801 95 896
Petrovac 589 48 637
B. Novi 540 17 557
Klju 444 12 456
Bos. Krupa 419 29 448
Sanski Most 431 11 442
Bos. Grahovo 361 29 390
Biha
282 17 299
Glamo 92 3 95
Ukupno 3959 261 4220
245) Arhiv VII, k. 1928, f. 3, br. reg. 26/2.
246) Pregled nosilaca Partizanske spomenice 1941. godine sa ovog podruja dat je na osnovu spiska
nosilaca Partizanske spomenice 1941. godine, u kojem su uz ime, ime oca i prezime, dati i go-
dina i mjesto roenja. Dopis Personalne uprave Dravnog sekretarijata za narodnu odbranu
br. 6895 od 6. 5. 1965. godine.
Drvar se prvi put javlja kao srez u ovom pregledu, jer je od januara 1942. do-
bio takav status izdvajanjem iz sreza Bosansko Grahovo, ukljuenjem u novi
Srez'Drvar naselja bive ispostave Drvar, kao i nekadanje optine Prekaja, gla-
mokog sreza.
U pregleduje dat i srez Klju, jer je itav srez bio u sastavu operacionog pod-
ruja Drvarske brigade, a potom Bravsko i Sanica u sklopu Prvog KNOP odreda.
Takoe je dat i itav srez Bosanski Novi, iako je vie od polovine teritorije tog
sreza pripadalo Drugom KNOP odredu (Kozarskom).
S obzirom da na podruju Bosanske krajine ima 5 968 nosilaca Partizanske
spomenice 1941. godine,
247)
proizlazi daj e na teritoriji Prvog KNOP odreda bilo
70,69% istih, odnosno, 4 220 prvoboraca. Kako itava Bosna i Hercegovina ima
8 267 nosilaca Partizanske spomenice 1941. godine,
248
' to znai daj e od toga bro-
ja 51,04% na teritoriji Prvog KNOP odreda, zapravo skoro polovina, ako odbi-
jemo one koji su sa operacionog podruja drugih KNOP odreda, graninih (Novi
sa Drugog i Klju sa Treeg KNOP odreda).
Borbu 1941. godine zapoeli su i mnogi drugi borci koji su poginuli te ili na-
rednih godina rata, i poto su poginuli nisu dobili Partizansku spomenicu 1941.
godine, ve su, najee, njihova imena uklesana na spomenike i spomenploe
partizanskih groblja. Meutim, iz objavljenih zbornika sjeanja vidi se daje u do-
sta srezova vie boraca iz 1941. godine koji su dobili Partizansku spomenicu, ili
stekli status borca iz 1941. godine, nego onih koji su borbu zapoeli 1941. godine
i tokom rata poginuli. Tako, na primjer, na sanskom srezu je u 1941. godini bilo
1 266 boraca (ukljuujui i one na pozadinskim dunostima), od kojih su 442 no-
sioci Spomenice, 436 su poginuli tokom rata, dok je 388 imalo prekide u aktiv-
nom ueu pa nisu dobili Partizansku spomenicu.
249
' Na grahovskom srezu,
osim 390 nosilaca Partizanske spomenice, ima jo 405 boraca koji su zapoeli
borbu 1941. godine i poginuli tokom rata.
250
' (Ovdje nisu uzeti u obzir oni borci
koji su poeli borbu 1941. godine, ali su imali prekid, a takvih je dosta i na gra-
hovskom srezu.) Priblino slino je i u ostalim srezovima ovog podruja.
S obzirom daj e na itavom podruju Prvog KNOP odreda, pred ustanak iv-
jelo 434.307 stanovnika, a da na ovom podruju ima 4 220 nosilaca Spomenice,
proizlazi da je 0,97% svih stanovnika 1941. godine bilo u borbi protiv ustaa i
okupatora, ne raunajui jo i one koji su tada poeli borbu i poginuli te ili na-
rednih godina, ili imali prekid u borbi pa nisu dobili Spomenicu.
Statistiki podaci pokazuju koliko je Komunistika partiia Jugoslavije na
ovom podruju, i ne samo na ovom, morala uloiti svestrane aktivnosti i znanja
da bi u narednim ratnim godinama, 1942-1945. godine, narodnooslobodilakom
borbom i revolucijom dola do toga da veina stanovnitva prihvati politiku
platformu koju je jula 1941. godine proklamovala Komunistika partija Jugo-
slavije.
b) Kadrovi revolucije i kadrovi kontrarevolucije
injenica je da je na ovom podruju, kao i u cijeloj Bosanskoj krajini, i ne
samo ovoj oblasti, bila veoma jaka i dobro organizovana kontrarevolucija, naj-
prije sastavljena od ustaa, orunika i domobrana, vojnih formacija kvislinke
NDH, a ubrzo i etnika, koji su u narednim godinama rata povremeno u poje-
dinim krajevima bili jai, brojniji i aktivniji od ustaa i domobrana.
247) Broj nosilaca Spomenice za Bosansku krajinu dat je na osnovu istog spiska nosilaca Partizan-
ske spomenice 1941. godine. Ovdje se pod Bosanskom krajinom podrazumijeva prostor zapad-
ne Bosne ija je istona granica rijeka Vrbas, zapadna i sjeverna granica sa SR Hrvatskom, i
juna granica - juna granica srezova Grahovo, Glamo i Jajce.
248) Ovaj spisak nosilaca Partizanske spomenice 1941. godine u Bosni i Hercegovini zavrava se
rednim brojem 8 259, kome je dodato jo 8 nosilaca Spomenice roenih u drugim krajevima,
ali koji su 1941. godine i kasnije bili u ovom kraju.
249) B. J. Bokan, Srez Sanski Most, knj. 3, str. 728-733.
250) Zb. BOS. GRAHOVO U NOR-u, str. 635-697.
Koliko je bila jaka kontrarevolucija, osim njenih oruanih snaga i organa
ustake vlasti, pokazuju i jo neke malo poznate injenice.
Dok na podruju Prvog KNOP odreda prve godine Narodnooslobodilake
borbe nije bilo niti jednog doktora nauka, dotle je na elu ustakih organizacija
i organa vlasti ili u slubi NDH, od prvog dana njenog formiranja bilo preko 20
doktora nauka, dakle bili su na strani kontrarevolucije. Uee inteligencije, ob-
razovanih kadrova, u narodnooslobodilakoj borbi prve godine rata je bilo veo-
ma malo, to pokazuju slijedei primjeri:
Samo dvojica skojevaca, gimnazijalaca (Vojo Stanarevi i Savo Popovi)
uestvovali su u ustanku na bihakom srezu, i u dobroj mjeri usmjeravali usta-
nak, dok je samo u Bihau bilo preko 15 doktora nauka, od kojih je veina na
odgovornim dunostima vlasti ustake NDH,
251)
rijetko koji bez funkcije. Dok na
slobodnoj teritoriji bihakog sreza nije bilo niti jednog intelektualca sa fakulte-
tom ili srednjom kolom, dotle je u Bihau (osim doktora nauka) nekoliko pro-
fesora gimnazije, zatim advokata, uitelja, inenjera, ljekara, apotekara, tehnia-
ra i drugih profesija, ukljuenih u aparat vlasti NDH.
Na slobodnoj teritoriji krupskog sreza bili su: jedan profesor-knjievnik
(Branko opi, lan KPJ), jedna uiteljica (Jela Perovi, lan KPJ), dva poljo-
privredna tehniara (Vojo Stupar i Duan Josipovi, oba lanovi KPJ), nekoliko
slubenika (od kojih Boo Narani, lan KPJ) i nekoliko srednjokolaca (Redo
i Salko Terzi, Avdo uk, uro Agbaba, skojevci pa lanovi KPJ i jo neki).
Na slobodnoj teritoriji novskog sreza prve godine rata bila su samo trojica
studenata (Hajro Kapetanovi, Milan Liina i Duan Misiraa, lanovi KPJ), za-
tim, jedan slubenik (Milorad Mijatovi, lan KPJ), jedan uitelj (oko Maran,
lan KPJ) i nekoliko srednjokolaca.
Na slobodnoj teritoriji sanskog sreza bila su dva knjievnika (Skender Ku-
lenovi i Hasan Kiki, lanovi KPJ); dva uitelja (Stojan Maki, lan KPJ i Ljubo
Laji, koji je djelovao proetniki pa je odstranjen); jedan aktivni porunik (Pe-
tar Vojnovi), dok se ostali kolovani kadar, meu kojima i trojica doktora na-
uka,
252
' nalazio na odgovornim dunostima u slubi vlasti NDH.
Na slobodnoj teritoriji kljukog sreza bio je samo jedan uitelj (Gojko Za-
jelac, lan KPJ), dok je sav ostali kolovani kadar, meu kojima pravnici, umski
inenjeri i si., vrio razne dunosti u slubi NDH.
Na slobodnoj teritoriji petrovakog sreza bila su: dva pravnika (Ilija Doen,
lan KPJ, dok je drugi pravnik, Petar Bijeli, proetniki djelovao pa je 1942. go-
dine osuen i strijeljan); zatim, dva aktivna oficira bive Jugoslovenske vojske
(od kojih se jedan ve u poetku ustanka povukao u pozadinu, kapetan Jovan
251) U Bihau su 1941. godine na raznim dunostima u organima uprave NDH bili slijedei doktori
nauka:
dr Osman Kulenovi, advokat iz Bihaa, od 16. IV do 7. XI1941. potpredsjednik ustake vlade,
potom ministar, maja 1943. penzionisan; dr Mehmed Alajbegovi, pravnik, tajnik u Ministar-
stvu vanjskih poslova NDH, potom konzul, pa ministar skrbi, i do kraja rata ministar vanjskih
poslova NDH; dr Josip Barii, veliki upan u Bihau od 11. septembra 1941. do 5. avgusta 1943;
dr Smajo Gradaevi, predsjednik ustakog Prijekog suda u Bihau od 18. juna 1941. do aprila
1942; dr Mihovil Vujii, zamjenik predsjednika ustakog Prijekog suda u Bihau 1941. godine;
dr Zvjezdan uli, zamjenik predsjednika ustakog Prijekog suda od 14. VII do 17. IX 1941; dr
Batui (iz Varadina), ef ustake policije u Bihau za vrijeme pokolja srpskog stanovnitva
1941. godine i kasnije; dr Nikola Gross, dravni tuilac u Bihau 1941-1943. godine; dr Salih Ha-
diali, podupan velike upe Krbava i Psat u Bihau 1941-1942. godine (zarobljen novembra
1942); dr Ivan Buni, advokat, prvi ustaki logornik u Bihau aprila-maja 1941; dr Juraj Ko-
lakovi, profesor istorije u gimnaziji u Bihau.
252) U Sanskom Mostu u organima uprave NDH bili su slijedei doktori nauka: dr Ibro Ibrahim-
pai, sudija Sreskog suda (rodom iz Bihaa), lan ustakog odbora u vrijeme pokolja 1941. go-
dine; dr Josip Cerjan, advokat, prvi kotarski predstojnik 1941. godine u Sanskom Mostu; dr
Ante Merkadi, advokat iz Banje Luke, drugi kotarski predstojnik u Sanskom Mostu 1941. go-
dine, i jo nekoliko sudija i drugih slubenika.
Jovanovi-Dronjak,
253
' dok se drugi, Duan Rokvi, porunik, opredijelio za et-
nike); zatim jedan geometar (Radivoj Rodi, lan KPJ), dva studenta (Vojo Kreco
i Zdravko elar, lanovi KPJ), jedan slubenik (Dmitar Smiljani, lan KPJ) i jo
nekoliko gimnazijalaca. U isto vrijeme u slubi NDH nalazila su se nekoliko prav-
nika mjetanina, meu kojim i dr Dafer Kulenovi, advokat iz Kulen Vakufa
(novembra 1941. postao potpredsjednik ustake vlade)
254)
i svi ostali slubenici
meu kojima i nekoliko pravnika u Bosanskom Petrovcu.
Na slobodnoj teritoriji drvarskog sreza prve godine rata nalazili su se: dvo-
jica pravnika (Milutin Moraa i Nikica Pavli, oba lanovi KPJ), jedan ljekar (dr
Moni Levi, lan KPJ), pet uitelja (Velimir Stojni, Bosa ivkovi, Veronika u-
banjuk i Jela Biani, lanovi KPJ, i Lazo Teanovi, koji se ujesen 1941. godine
odmetnuo u etnike nakon to je otiao u svoj rodni kraj u centralnu Bosnu),
jedan geometar (Slavko Rodi, lan KPJ), dva studenta (Pero Moraa i Juraj Ma-
rek, lanovi KPJ), zatim, nekoliko slubenika (meu kojim Ljubo Babi, lan
KPJ), jedan pravoslavni svetenik (Krsto Bjeljac) i nekoliko srednjokolaca.
Samo neto slubenika, od kojih jedan uitelj, radilo je kod okupatora dok su
Italijani drali Drvar.
Na slobodnoj teritoriji Bosanskog Grahova nalazio se samo jedan poljopriv-
redni tehniar (Vlado Prpa, lan KPJ), dok na srezu Glamo nije bilo kolovanih
kadrova u NO borbi, ali je u slubi NDH bio sav slubeniki kadar ovih srezova.
Dakle, na itavoj slobodnoj teritoriji Prvog KNOP odreda od poetka ustan-
ka do proljea 1942. od kolovanog kadra, ili onog koji se je jo kolovao, bili su:
1 ljekar, 3 pravnika, 3 knjievnika, 8 uitelja, 1 aktivni oficir, 1 pravoslavni sve-
tenik, 2 geometra, 6 studenata, nekoliko slubenika i vie srednjokolaca, koji
su aktivno radili na razvijanju i jaanju narodnooslobodilake borbe. Ovdje je
neophodno istai i to da je najvei dio ovih kadrova bio mlad, izmeu 20 i 30
godina starosti, pa su se, iako malobrojni, ali puni mladenakog i revolucionar-
nog ara, uspjeno nosili s tekim zadacima narodnooslobodilake borbe i so-
cijalistike revolucije.
Ovi podaci nedvojbeno pokazuju da je veina inteligencije, sastavljene od
ljudi koji su se srodili sa vlau, u poetku ustanka bila ukljuena u aparat vlasti
NDH, ili na drugi nain sluila njenim ciljevima.
Zanemariti ove injenice, zanemariti kontrarevoluciju i njene snage omalo-
vaiti, znailo bi umanjiti sve ono to je KPJ na ovom tlu tokom rata ostvarila,
a to se ne moe i ne smije, jer su injenice neumoljive.
c) Kako je stanovnitvo na okupiranoj teritoriji doivilo ustanak 1941. godine
U zvaninim izvjetajima oruanih snaga i vlasti NDH, ustanak se na poet-
ku tretira kao pobuna, a ustanici kao pobunjenici. Ubrzo se nazivaju etnicima,
i ta dva naziva, pobunjenici i etnici, najee se spominju tokom 1941. godine.
Zatim se javlja naziv etnici i komunisti, etniko-komunistike akcije i
etniko-komunistike skupine, kada su spoznali da se u rukovodstvu ustan-
253) Jovana Jovanovia Dronjka su Njemaki faisti zarobili kao civila u etvrtoj ofanzivi i potom
ubili.
254) Doktor prava Dafer Kulenovi, advokat iz Kulen Vakufa, advokatsku kancelariju imao u Br-
kom, poslije smrti Mehmeda Spahe postao predsjednik JMO. Maja 1938. godine postavljen
za ministra u vladi Milana Stojadinovia, a potom i u vladi Cvetkovi-MaeK i vladi generala
Simovia. Aprila 1941. godine, napustio je vladu i ostao u zemlji. Za potpredsjednika ustake
vlade imenovanje 7. novembra 1941. godine i na toj dunosti ostao do kraja rata. U izbjeglitvu
ga Paveli imenovao za predsjednika ustake izbjeglike vlade.
Iz Kulen Vakufa je Husein Ali, profesor i publicista, koji je postao pobonik ustakog stoera
Vrhbosna u Sarajevu. Istovremeno bio direktor Prve muke gimnazije u Sarajevu. Od ljeta
1943. godine veliki upan upe Sana i Luka u Banjoj Luci.
kom nalaze i komunisti. Tek krajem 1941. javlja se i naziv partizani, ali i svi na-
prijed navedeni.
255
'
Napredne graane na teritoriji pod ustakom vlau veoma je interesovalo
ko stoji na elu ustanka i ustanika, da li su to bivi jugoslovenski oficiri i etnici,
kako su ustae najprije objavile, da li borbu vodi jedan puk bive Jugoslovenske
vojske, koji nije poloio oruje pa se bori u Drvaru,
256
' ili je u pitanju neto tree.
Kada su napredni Ripani, nakon uspostavljanja veze s ustanicima Raia i Neb-
ljusa, saznali da se srpski narod digao na ustanak, da imaju tabove, da na elu
stoje komunisti, da nose crvenu petokraku zvijezdu na kapi, laknulo im je i ob-
radovalo ih.
257
' U Bosanskom Petrovcu, nakon to su napredni graani usposta-
vili vezu s partizanima u Smoljani, oktobra 1941, tek ih je saznanje tada dobijeno
. . . konano . . . potpuno uvjerilo da je poela revolucija. Doznali su da su se
u borbu ukljuili ne samo komunisti ve i mnogi slobodoljubivi ljudi, pa, evo,
i njihova grupa ilegalnih saradnika iz Petrovca.
258
'
Mnoge potene graane na okupiranoj teritoriji veoma je zbunjivala jo jed-
na spoznaja: ustae su izvrile strahovit pokolj nedunog srpskog stanovnitva,
i to i dalje ine, a sa druge strane nije uslijedila masovna odmazda! Tek samo-
volja pojedinih grupa ustanika prilikom osloboenja Krnjeue, 9. avgusta, i Ku-
len Vakufa, 6. septembra 1941, pokazivala je da elemente stihije i neorganizova-
nosti nije lako savladati, da za to treba i vremena i rtava, ali masovne odmazde
ustanika prema muslimanskom i hrvatskom stanovnitvu nije bilo. I spoznaja
da su pojedini Muslimani i Hrvati koji su izali na slobodnu teritoriju, u parti-
zane, lijepo primljeni, bili su jake injenice u prilog narodnooslobodilake bor-
be, i preporuka za rodoljube Muslimane i Hrvate da idu u partizane, a ne u do-
mobrane.
259
'
Stihija koja je buknula isto kao i ustanak, kao obavezan pratilac masovnosti,
na nekoliko podruja izazvala je krupniju osvetu ustanika nad muslimanskim i
hrvatskim stanovnitvom (Krnjeua, Kulen Vakuf), a na nekim podrujima po-
jedinane sluajeve, ali je i prijetila da se ustanak pretvori u bratoubilaku bor-
bu, raspline i usmjeri u neeljenim pravcima, tetnim i za srpski narod. Meu-
tim, tih prvih dana na najveem broju sektora ovog podruja zahvaenim ustan-
kom, malobrojne, svjesne i organizovane snage nisu bile u mogunosti da svuda
suzbiju stihiju. Kako su lanovi KPJ i SKOJ-a, i pojedini rodoljubi uspjevali da
steknu ugled kod ustanika, kako su se stvarale i organizovale sve vre i homo-
genije ustanike, gerilske, partizanske jedinice i njihove komande i tabovi, tako
se sve uspjenije suzbijala stihija, da bi se formiranjem Prvog krajikog narod-
nooslobodilakog odreda krajem oktobra 1941. godine, i potom njegovih parti-
zanskih eta do kraja 1941. godine, sasvim suzbila.
255) Zbornik IV, knj. 1. i 2.
256) Salih Daferagi i Hilmija Lipovaa, kazivanje autoru 5. juna 1960, str. 39.
257) Hilmija Lipovaa, Rad partijske grupe u Ripu 1941. godine, rukopis, str. 18.
258) Mujo Ibrahimpai, Mrak i svitanje, Zb. PETROVAC, knj. 1, str. 308-309.
259) Ale Gali, kazivanje autoru 19. I 1962, str. 7.
IX Prvi KNOP odred u januaru i februaru
1942. godine
U
periodu januar-februar 1942. godine na operativnom podruju Prvog
KNOP odreda, intenzivan organizacioni i politiki rad dostigao je za-
vidan nivo i urodio vrijednim rezultatima: formirano je vie novih eta i bata
ljona, borba protiv okupatora i domaih izdajica i obnovljena i nastavljena i na
podrujima petrovakog i drvarskog sreza, stvoreni organi narodne vlasti - na-
rodnooslobodilaki odbori - na itavoj slobodnoj teritoriji, proirena mrea or-
ganizacija KPJ i SKOJ-a, pokrenuta aktivnost omladine i njeno organizovanje u
omladinsku organizaciju, aktivirane ene i njihovi odbori itd.
Nema sumnje da je najvei rezultat postignut upravo u savladavanju teko-
a nastalih italijanskom reokupacijom i pojavom etnitva na nekim dijelovima
ovog podruja.
Kao rezultat svestranog, organizacionog i politikog rada, Prvi krajiki NOP
odred uspjeno je pokrivao svojim aktivnostima (vojnim i politikim) skoro i-
tavu teritoriju nekadanje Drvarske brigade, odnosno teritorije tadanja dva ok-
ruga: bihakog (odnosno grmekog) i drvarskog (odnosno petrovako-drvars-
ko-grahovskog). U tom periodu, Prvi KNOP odred je dostigao svoj najvei domet
po veliini slobodne teritorije sa koje je operativno djelovao i po broju partizan-
skih eta i bataljona u svom sastavu.
Takvi uspjesi uvrstie Podgrme i Drvar, uz Kozaru, u tri najznaajnija cen-
tra NOB u 1942, ne samo u Bosni i Hercegovini.
1. Dr Mladen Stojanovi i Osman Karabegovi u obilasku jedinica
Prvog KNOP odreda
Popularnost i visoki moralni, humani i vojniki kvaliteti komuniste i revo-
lucionara doktora Mladena Stojanovia,
1
' komandanta Drugog krajikog NOP
odreda, Kozarskog, prouli su se u Podgrmeu i na podruju okruga Drvar. Mno-
gi stanovnici ovih krajeva, jo pred rat su ga upoznali kao istaknutog narodnog
ljekara, koji je u Prijedoru besplatno pregledao i lijeio siromane seljake i rad-
nike, esto im i kupujui potrebne lijekove. Ocijenivi da bi njegov dolazak na
1) Mladen Stojanovi je kao pripadnik Mlade Bosne za vrijeme prvog svjetskog rata, 1915. godine,
bio osuen na 16 godina tamnice, ali je amnestiran 1917. godine. U godinama pred drugi svjetski
rat postao je lan KPJ. Ustae su ga uhapsile jula 1941. u Prijedoru, ali je on 14. jula uspio da in-
scenira poar u zatvoru i pobjegne na Kozaru. Uestvovao je na savjetovanju u Orlovcima, 26/27.
jula 1941, kada je donijeta odluka da se i u Bosanskoj krajini pone sa borbom protiv ustaa i
okupatora. Tada je na Kozari postao komandant Sreskog taba za Prijedor, pa komandant Dru-
gog KNOP odreda U martu 1942. u srednjoj Bosni etnici su ga ranili a potom iz bolnice odveli
i ubili. Proglaen je za narodnog heroja.
podruje Prvog KNOP odreda mogao mnogo pridonijeti popularisanju i irenju
narodnooslobodilakog pokreta, Stab Prvog KNOP odreda i Okruni komitet
KPJ za Grme odluili su da pozovu omiljenog komandanta sa Kozare da doe
na teritoriju Prvog KNOP odreda, proe selima, obie partizanske jedinice i go-
vori narodu i borcima o ciljevima NOB, borbi protiv svih neprijatelja i potrebi
jaanja bratstva i jedinstva. Sa doktorom Mladenom Stojanoviem sa Kozare je
krenuo i poznati banjaluki komunista Osman Karabegovi,
2)
lan Oblasnog ko-
miteta KPJ za Bosansku krajinu i lan Glavnog taba NOP odreda za Bosnu i
Hercegovinu. U Podgrme su stigli krajem decembra 1941.
3
' (29. ili 30. decem-
bra) i odmah krenuli u obilazak sela i partizanskih vodova i eta. S njima su bili
Velimir Stojni, politiki komesar Prvog KNOP odreda, Mirko Novakovi (ef-
ket Maglajli), sekretar Okrunog komiteta KPJ za Grme, a povremeno i dr
Moni Levi, zamjenik politikog komesara Prvog KNOP odreda.
Odmah po dolasku u Luci-Palanku, odran je zbor na kojem su dr Mladen
Stojanovi i Osman Karabegovi govorili pred oko 600 ljudi, ena i omladine, da
bi zatim tokom januara 1942, na osloboenom podruju Podgrmea govorili na
preko 20 zborova: u Majki-Japri pred oko 200 prisutnih; u Velikoj Rujikoj pred
oko 1 000; u aavici - oko 300, Gornjim Petro viima - oko 300, Velikoj Jaseni ci
- oko 600, Gornjoj Suvaji - oko 1 200, Jelainovcima - oko 500, Haanima - oko
600, Hadrovcima - oko 600, Duboviku - oko 700, opet u Luci-Palanci pred oko
400 omladinaca,
4
' zatim u Dabru pred vie stotina ljudi
5
' i u mnogo drugih sela.
Gdje god da se zatekla neka partizanska jedinica, vod ili eta, dr Mladen Stoja-
novi bi izvrio smotru. Tako je bilo na Meeem Brdu, u Suvaji, Gornjim Pet-
roviima, Slatini i u drugim selima.
6
'
Nekoliko dana nakon odrane vojne konferencije, 22. januara 1942, dr Mla-
den Stojanovi, Osman Karabegovi, efket Maglajli i Velimir Stojni su doli
u Mali Radi, izvrili smotru maloradikog voda i potom govorili borcima i
okupljenom narodu. Narednog dana odran je veliki zbor u Velikom Radiu sa
oko 1 000 ljudi, ena i omladine i izvrena je smotra Velikoradikog voda. Potom
su preko Grabea, Hrgara i Ripa doli u Rai, gdje je dr Mladen Stojanovi 1.
februara izvrio smotru Bihake partizanske ete. Na zboru pred 500 ljudi, ena
i omladine, i pred grupom likih partizana koje je bio doveo Stojan Mati, ko-
mandant Lapakog bataljona, govorili su dr Mladen Stojanovi i Osman Kara-
begovi. Stojanovi, Karabegovi, Maglajli, Stojni i Slavko Rodi, komandant
Petrovako-bihakog bataljona, imali su posebne razgovore sa Stojanom Mati-
em, i sa komunistima Bihake partizanske ete. Slijedeeg dana odran je zbor
naroda u Lipi, sa preko 200 ljudi i djece sa zastavama. Govorili su Velimir Stoj-
ni, Mladen Stojanovi i Osman Karabegovi. Iz Lipe je Osman Karabegovi
krenuo za srednju Bosnu gdje ga je pozvao uro Pucar Stari, dok su dr Mladen
Stojanovi, efket Maglajli, Velimir Stojni i Slavko Rodi krenuli dalje u
obilazak partizanskih eta petrovakog sreza: u Prkosima je dr Mladen Stojano-
vi govorio pred 500 ljudi i izvrio smotru voda iz Orakog Brda i Vakufskog
voda, zatim na zboru u Bjelaju pred oko 600 ljudi, gdje je takoe izvrena smotra
2) Osman Karabegovi, kao gimnazijalac 1932. godine postao je lan KPJ. Vie puta zatvaran. lan
Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu postao je 1940. godine. U ustanku politiki komesar
Sreskog taba za Prijedor, a potom politiki komesar Drugog KNOP odreda i lan Glavnog taba
NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu. Od februara 1942, politiki komesar Operativnog taba
NOPO za Bosansku krajinu, a od novembra 1942, politiki komesar Prvog bosanskog NOU kor-
pusa, zatim sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i na drugim odgovornim du-
nostima. Proglaen je za narodnog heroja.
3) Na konferenciji 22. januara 1942. u Majki-Japri, dr Mladen Stojanovi je rekao: . . . Ova 24 dana
otkako smo ovdj e. . . (Zbornik IV, knj. 3, str. 74).
5) Drago J. Marjanovi, Milan Crnomarkovi i Mirko Stani, pismo autoru od 22. 3. 1984. godine.
6) lanci objavljeni u zborniku PODGRME u NOB, knj. 2.
Vrtoko-bjelajske ete i, na kraju, na zboru u Risovcu, gdje je bilo 400 do 500 lju-
di, iznad kojih su se vijorile crvene zastave.
7
' Ni veliki snijeg ni hladnoa nisu
mogli sprijeiti Podgrmelije da prisustvuju zboru na kojem e se susresti sa ci-
jenjenim i omiljenim doktorom Mladenom Stojanoviem. Ti su zborovi bili ve-
lika narodna slavlja, a narod je s velikom panjom i oduevljenjem sluao rijei
komandanta dr Mladena Stojanovia, uvjeren da ga Mladen Stojanovi nikad
nee povesti krivim putem ..., pored ostalog, pie u desetodnevnom izvjetaju
taba Prvog KNOP odreda s kraja januara 1942. godine.
8
' Poslije svake smotre
partizanske jedinice i govora dr Mladena Stojanovia, Osmana Karabegovia i
drugih drugova zbor je nastavljan pjesmom i igrom boraca i naroda.
Dr Moni Levi, zamjenik politikog komesara, bio je s doktorom Mladenom
Stojanoviem na zboru u Velikoj Rujikoj, pa je, pored ostalog, s tog susreta na-
roda Podgrmea i proslavljenog komandanta Kozarskog NOP odreda zapisao i
ovo: . . . Mladen je, diui znaajno svoju pesnicu, pozivao narod da bude jedin-
stven i ujedinjen u zajednikoj borbi protiv okupatora i njegovih slugu. 'Ako se
mi, ako se sva naa braa i sestre - Srbi, Hrvati i Muslimani, slono odupremo
neprijatelju, lako emo ga i daleko odbaciti. Zapamtite to.' Govorio je snanim
glasom uz oduevljeno odobravanje prisutnih.
9
'
Odmah po izvrenoj smotri dr Mladen Stojanovi bi priao ponekom borcu
i postavljao mu pitanja da bi stekao potpuniju predstavu o vrijednosti voda ili
ete. Naravno, bilo je boraca koji su se pri tom zbunjivali i nisu umjeli da od-
govore na pitanja, iako su odgovore najvjerovatnije znali, a bilo je i takvih koji
nisu znali ni najjednostavnije stvari..., zapisao je Milovan Pilipovi svoja sje-
anja na smotru Bihake partizanske ete koju je izvrio dr Mladen Stojanovi
1. februara 1942. godine.
10
' Mnoga doktorova pitanja postavljena borcima vie
su ukazivala na slabosti u nekoj jedinici nego da ih je satima neko drugi obja-
njavao, kao, na primjer, ona prilikom smotre partizanskog voda u Malom Ra-
diu:
Koliko ti, drue, ima metaka?
Tri metka, drue komandante, odgovori borac.
A ti? - obrati se borcu to je do njega stajao.
Devedeset i tri drue komandante, odsjeno odgovori borac.
A kad on ispuca svoja tri metka, neete imati dvije ve samo jednu puku!
E, drugovi, drugovi, dokle emo tako? - prijekorno se drug Mladen obrati svima
u stroju, zapisao je Savo igi svoje sjeanje na taj dogaaj.
11
'
Poslije svakog odranog zbora dr Mladen Stojanovi i njegova pratnja dugo
u no razgovarali bi sa seljacima, odbornicima i borcima.
Meutim, na nekim smotrama i zborovima bilo je i varnica izmeu ko-
mandanta Mladena Stojanovia i pokojeg svojeglavog komandira. Raport na
smotri dva voda 1. krupske partizanske ete u Gornjim Petroviima predao je
Jovo Klikovi, zamjenik komandira ete i vodnik prvog voda. Klikovi je na
sebi imao andarmerijsku uniformu i oznake narednikog ina jer je prije rata
bio aktivni andarm. Nakon prijema raporta, Mladen Stojanovi je tapiem po-
kazao na njegove zvjezdice i rekao mu da ih skine, poto se partizani bore protiv
vlasti iji su slubenici nosili takve oznake. Tokom borbe imae vremena da
bude ne samo narednik, nego i komandant bataljona i brigade, a ako se istakne
moe doi i do ina generala, jer, revolucija uzdie svoje ljude.
12
' Na to je Kli-
kovi odgovorio da je u andarmeriji sluio est ili osam godina, da je in stekao
znojem i da se od njega ne moe rastati. Doktor je uvaio obrazloenje, pruio
8) Isto, str. 92.
9) Zb. PODGRME, knj. 2, str. 390.
10) Milovan Pilipovi, Prvi dani u Bihakoj eti, isto, str. 374.
11) Savo igi, A kad on ispuca, anegdota, isto, str. 744.
12) Slobodan Radii, Komandant s Kozare u Velikoj Rujikoj i Gornjim Petroviima, isto, str. 397.
ruku Klikoviu, a nakon smotre dugo je razgovarao s njim i Duanom Boka-
nom, vodnikom 2. voda. Nezadovoljan Klikovievim shvatanjima, do ponoi ga
je ubjeivao u kui Slobodana Radiia, kome se, nakon razgovora, Klikovi
povjerio . . . da je sagledao perspektivu razvoja borbe i svoju linu perspektivu,
da sve to usvaja, ali da je u njemu, ipak, ostao izvjestan strah od komunistike
osvete.
13
' U stvari Klikovi je bio vrlo kolebljiv, a navedeni strah je jo vie po-
veavao to kolebanje.
14
'
Polovinom januara 1942. odran je veliki zbor u Velikom Radiu i smotra
tamonjeg voda, na kojem su govorili dr Mladen Stojanovi, Osman Karabego-
vi i efket Maglajli. Mladen Stojanovi je tom prilikom otro kritikovao ko-
mandira voda Danu Uzelca zbog pregovaranja sa Italijanima i otpora sprovoe-
nju okupljanja vodova ete na jednom mjestu. Obratio mu se ovim rijeima:
Uzelac! Zar ti ide da zagovara sporazum sa italijanskim faistima koji su ova-
mo doveli ustae da istrijebe srpski narod? Ako tako nastavi, proklee te maj-
ino mlijeko. Uzelac je drhtao i plakao.
15
'
Ocijenivi da sa ovim borcima treba jo razgovarati, Stojanovi, Karabego-
vi i Maglajli su odmah potom u Malom Radiu odrali poseban sastanak sa
komandirima vodova i istaknutijim borcima. Opet se nekoliko boraca pokualo
usprotiviti okupljanju vodova Krupske ete u Suvaji, ali, prevagnulo je miljenje
veine. Odlueno je da oba voda, i vod Malog i vod Velikog Radia uu u sastav
2. bataljona i da odmah preduzmu neku akciju na pruzi Krupa - Biha, to su
uinili ve 17. januara 1942. godine.
16
' Meutim, na savjetovanju odranom 27.
januara 1942. u tabu 2. krupske ete u Suvaji, Radiani su odbili da svoje vo-
dove (iz Malog i Velikog Radia) prebace u Suvaju, u sastav Krupske ete, pa je
komandat 2. bataljona Vojo Todorovi radikoj delegaciji rekao:
Ako je tako, vi od sada nemate nikakvu vezu sa nama. Svaku vezu preki-
damo!
17
'
Sa doktorom Mladenom Stojanoviem na zborovima u Podgrmeu govorio
je i Osman Karabegovi. im bi poeo, uo bi se amor i saaptavanje naroda:
Ovo je Turin!. Ali tu atmosferu razbio je sam drug Osman kad je, ocijenivi
situaciju, rekao: 'Vas, moda iznenauje to se kao Musliman nalazim meu
vama i to se zajedno s vama borim protiv istog neprijatelja.' Salom se prolomio
pljesak. Atmosfera se izmijenila. Klicanje, pljesak i skandiranje sad su postajali
jo jai i snaniji, zapisao je Uro Kukolj, sjeajui se zbora odranog u koli na
Bojitu (Jelainovci) na kojem je prethodno dr Mladen Stojanovi due obja-
njavao situaciju u zemlji i svijetu, a naroito uspjehe partizana sa Kozare.
18
'
O tome kako su lako dr Mladen Stojanovi i Osman Karabegovi uspostav-
ljali kontakt sa narodom, kako je narod brzo mijenjao miljenje o tome otkud
Musliman u ustanku i sa doktorom Mladenom tojanoviem, najilustrativnije
pokazuje primjer sa zbora u jednom od najveih podgrmekih sela - Dabru.
Kako je bila velika zima i visok snijeg, a dolo mnogo naroda i boraca da uju
i vide legendarnog doktora, zbor je odran u pravoslavnoj crkvi. Popa su ustae
13) Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije andarmi su najnemilosrdnije postupali sa komunistima, pa
otud strah od komunistike osvete. I Mladen Stojanovi, govorei na konferenciji 22. januara
1942, kae: . . . Postoji kod nekih uvjerenje da politiki komesari nijesu potrebni, da su to ko-
munisti koji rade samo za svoju Partiju, da su to ljudi koji e danas-sjutra poistiti sve svoje po-
litike protivnike . . . Svakako da je o tome govorio nakon razgovora sa Jovom Klikoviem.
Meutim, komunisti su u NOB cijenili ljude po tome kakvi su u borbi protiv okupatora i ustaa,
a ne to su nekad bili. Mnogi bivi andarmi postali su tokom NOB istaknuti vojni rukovodioci
i visoki oficiri NO vojske.
14) Slobodan Radii, n. l., str. 398.
15) Osman Karabegovi, Krajina na putevima revolucije, str. 97, 98.
16) Dane Agbaba, uro Agbaba, Duan Uzelac i Stevo Trtica, Uvrivanje ustanikih redova u Ra-
diu i Vranjskoj, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 161.
17) Jovo Zmijanjac, Otkazana poslunost, isto, str. 183.
18) Uro Kukolj, Miadenovi zborovi na Bojitu i Meeem Brdu, isto, str. 399.
protjerale u Srbiju jo prvih dana jula 1941. i crkva od tada nije koritena u vjer-
ske svrhe. Kako je navedeno, jo oktobra 1941. u njoj je odrana smotra veeg
dijela Sanske partizanske ete, kojom prilikom su borci polagali zakletvu. Sada,
u januaru 1942, u istoj crkvi, narodu i borcima, nakon to je odrao svoj govor'
doktor Mladen Stojanovi najavljuje: A sada e vam govoriti moj najbolji drug
Osman Karabegovi! Kroz crkvu je nakratko zabrujalo od uenja otkud Mus-
liman u borbi, otkud da govori u crkvi, ispred oltara. Ali, ve prve rijei Osmana
Karabegovia su toliko snano odjeknule u srcima i mislima Dabrana da je na-
stala tiina, a onda se razlegao pljesak i usklici oduevljenih ljudi. Dugo se za zim-
skih dana i noi u Dabru i okolnim selima prialo o tom izuzetnom dogaaju.
19
'
Bio je i to jedan od mnogih rjeitih primjera sa tih januarskih zborova koji po-
kazuju koliko je bilo korisno to je sa Kozare doao popularni dr Mladen Sto-
janovi i sa njim i Musliman Osman Karabegovi.
Ovi primjeri pokazuju kako je trebalo malo rijei kazanih od cijenjenih ljudi
i na najbolji nain, pa da narod Podgrmea srcem i razumom prihvati ideju na-
rodnooslobodilake borbe, ideju bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda. Sje-
ajui se tih zborova i smotri partizanskih jedinica Podgrmea i uloge Mladena
Stojanovia u borbi za jaanje narodnooslobodilakog pokreta, Osman Karabe-
govi je zapisao:
. . . Mladen je ostavljao snaan utisak meu vojnicima i narodom. Vidjelo
se koliko je politiki bilo dobro to se Mladen pojavio ovdje u Podgrmeu. U
ovom seljakom, planinskom kraju, gde se uva nacionalna tradicija, njegova ri-
je je bila kao melem na ranu .. ,
20
'
U januaru 1942. godine znaajna propaganda i mobilizatorska aktivnost bila
je i na podruju 5. bataljona 1. KNOP odreda, odnosno na podruju optina Crni
Lug i Bosansko Grahovo. Po selima su odrani veliki i brojno posjeeni narodni
zborovi na kojima su govorili komandanti i politiki komesari: u Sajkoviima
se 15. januara okupilo oko 1 000 ljudi, isto toliko, dan kasnije, u Crnom Lugu, a
samo neto manje 18. januara u Malom Tievu. Zbor je odran i u Mrama, op-
tina Prekaja, 20. januara, gdje je bilo 600 ljudi, dok su u drugim selima odrane
brojne konferencije.
21
' Na zborovima i konferencijama narodu su objanjavani
ciljevi narodnooslobodilake borbe, vanjska i unutranja politika situacija i
raspravljano o aktuelnim zadacima na jaanju partizanskih jedinica i borbe na
tom podruju.
a) Sreivanje stanja u Velikom Radiu i formiranje Radike partizanske ete
Ljubo Laji, uitelj, u ustanku zamjenik komandanta Haanskog ustanikog
odreda pa komandant Kozinskog odreda, bio je najizrazitiji pobornik etnitva
na Podgrmeu. Poto je prilikom reorganizovanja seoskih odreda u vodove i for-
miranja partizanskih eta, nakon dolaska taba Prvog KNOP odreda na Podgr-
me, ostavljen bez funkcije, otiao je s podruja Mrkalja, Kozina i Haana i doao
u Veliki Radi, gdje se pritajio. Svakako da je nastavio proetniki da djeluje
meu borcima voda Velikog Radia, jer su oni u zimu 1941 /1942. zarobili kurira
taba Prvog KNOP odreda, rodom iz Drvara. Saznavi ta su Radiani uradili,
Velimir Stojni, politiki komesar Odreda, doao je sa desetinom boraca u Ve-
liki Radi, vjerovatno krajem decembra 1941. godine. Tu su ih Radiani odmah
okruili prijetei im, pa je Stojni morao komandovati prateoj desetini puke
19) I Osman Karabegovi u svom radu Krajina na putevima revolucije, na 97. str. pie: . . . Zbo-
rove smo drali i u crkvama. Pomenuto kazivanje (pismo) Drage J. Marjanovia, Milana Crno-
markovia i Mirka Stania.
20) Osman Karabegovi, n. dj., str. 97.
na gotov's. Na to su Radiani rekli politikom komesaru Prvog KNOP odreda,
da oni ne priznaju njegov tab, jer su u njemu stranci. Stojni je odgovorio da
on nije stranac, poto je njegov otac radio kao uitelj u tom selu, a u radikom
groblju lei i prva ena Velimirovog oca Stevana. Tada su Radiani popustili, raz-
govor je mirnije nastavljen, a osloboen je i tapski kurir. Potom je politiki ko-
mesar Prvog KNOP odreda izvrio i smotru velikoradikog voda i sa borcima
odrao sastanak insistirajui da prekinu saradnju sa Italijanima.
Nekoliko dana kasnije, Ljubo Babi, komandant i Velimir Stojni, politiki
komesar Prvog KNOP odreda, ponovo su doli u Veliki Radi, zahtijevajui da
bezuvjetno prekinu vezu sa Italijanima. Dogodilo se da su tog dana Italijani kre-
nuli u Veliki Radi. Komandant i politiki komesar Odreda su se zaklonili iza
jedne kue, dok je delegacija Radiana izala pred Italijane i rekla im da vie ne
mogu dolaziti u selo, da se vrate u Krupu, to su ovi i uinili.
22
'
Prilikom polaska u bihaki i petrovaki srez dr Mladen Stojanovi, Osman
Karabegovi, efket Maglajli i Velimir Stojni, krajem januara 1942. odrali su
zbor u Malom Radiu, a potom i u Velikom Radiu, o emu je ve bilo rijei. Me-
utim, dr Mladen Stojanovi i drugovi nisu bili zadovoljni razgovorima sa Ra-
dianima, jer, ovi su se tada usprotivili da uu u sastav 2. krupske (Suvajske)
ete, to je povlailo i okupljanje svih boraca ete u koli u Suvaji i naputanje
tog podruja. Sa Radianima je prekinuta svaka veza, pa su ak i kuriri obilazi-
li njihova sela. Politiki radnici prestali su ii k njima zbog sve otvorenijih pri-
jetnji.
23
'
Izdvajanje Velikog i Malog Radia i Vranjske od ostale slobodne teritorije
Podgrmea, stvorilo je munu situaciju kako meu borcima tih sela, tako i kod
stanovnitva. Grupa boraca - Dane Agbaba, komandir voda Mali Radi, Milo
Bala, desetar u tom vodu i Jovo Tei, desetar u vodu Veliki Radi - molbom
je zatraila pristanak od taba Prvog KNOP odreda, da se za ta dva sela formira
posebna eta. Molbu je odnio Jovo Tei.
24
' Prvih dana februara tab je odluio
da se prijedlog razmotri, pa je u ova dva voda uputio Branka Bokana, sa zadat-
kom da politiki djeluje meu borcima i ispita mogunost prelaska vodova u Su-
vaju, u sastav 2. krupske ete, ili, pak, mogunost stvaranja posebne ete za ova
sela.
25
'
Uskoro, polovinom februara, Vojo Todorovi, Mio Kolundija i pratilac
ore Marjanovi stiu u Veliki Radi.
Poto je obavijestio borce da je on komandant njihovog bataljona, a Mio
Kolundija njegov zamjenik, Todorovi je kazao da mu je Dane Uzelac, prilikom
susreta u Suvaji, rekao da ga Radiani nee priznati za komandanta i, kako neki
Radiani prijete, da e ubiti i njega i drugove ako dou u Veliki Radi. 'Sada
vam, rekao sam, pruamo priliku da to i uinite'. Skinuo sam opasa s pitoljem,
stavio ga na sto i rekao: 'Evo, kome je do ubijanja, neka puca!' Tada je Dane
Uzelac ustao i u stavu mirno rekao da on ne zna daj e neko iz Radia tako pri-
jetio. Todorovi se tada obratio rijeima:
22) Velimir Stojni, kazivanje autoru, 20. jula 1985. godine.
23) Vojo Todorovi, u Krupskom bataljonu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 578-579.
24) Jovo Zmijanjac, n. l., str. 184.
I Mladen Stojanovi na Skendervakufskoj konferenciji kae da su Radiani traili obnovu veze
sa tabom Odreda. (Zb. Skendervakufska konferencija, str. 54.)
25) Branko J. Bokan je 1941. godine bio partizan u Srbiji, u Posavskom NOP odr edu kod Obrenovca,
potom na Romaniji, a u Podgrme je stigao polovinom januara 1942. godine. U tabu Prvog
KNOP odreda je dva dana zadran radi referisanja o borbama i stanju u Srbiji, istonoj i srednjoj
Bosni. Potom je otiao na Hrgar, u sastav Bihake partizanske ete. Kada je 1. februara 1942.
doktor Mladen s drugovima doao u Rai na smotru Bihake ete i narodni zbor, saoptio je
B. Bokanu da odmah ode u tab Prvog KNOP odreda gdje e dobiti uputstva i odgovoran za-
datak da politiki djeluje u vodovima Malog i Velikog Radia, i privoli ih da prihvate stavove
taba odreda.
Zar to nisi rekao ti, Dane? Ni ti, Mile? . . . Ni ti, Jovo? . . . Ni t i . . . - obra-
ajui se Dani i Mili Uzelcu, Jovi Klanji i jo etvorici Radiana koji su zaista
prijetili. Pognutih glava ovi su outali ne odgovorivi na optube.
26
'
Todorovi je istakao hrabrost Radiana u dotadanjim borbama, to je ove
obradovalo, pa je u daljem razgovoru dat prijedlog da se od Velikoradikog i Ma-
loradikog voda formira posebna Radika eta. .
;
;
I Branko Bokan je tokom februara 1942. godine obavio razgovor sa borcima
ova dva voda, odrao i vie politikih sastanaka, potom je u tabu Prvog KNOP
odreda podnio izvjetaj i predloio da se za ova sela formira posebna, Radika
eta. Istakao je razloge koje je vie puta uo od boraca: brojnost i naoruanje bo-
raca dva voda, isturenost ovih sela izmeu jakih neprijateljevih uporita u Krupi,
Ostrocu i Bihau, zbog ega bi odlazak boraca iz Velikog i Malog Radia opasno
ugrozio bezbjednost stanovnitva. Nakon referisanja odmah je dobijena saglas-
nost, napisana naredba o formiranju Radike ete, pa se Bokan vratio u Mali Ra-
di iji su borci 25. februara 1942. preli u Veliki Radi, gdje je formirana Radi-
ka eta. Saoptenje da je tab Prvog KNOP odreda odobrio i donio naredbu o
formiranju Radike ete borci su radosno prihvatili. Naimenovan je sastav Ko-
mande Radike ete, tj. 4. ete 2. bataljona Prvog KNOP odreda: komandir Dane
Uzelac, politiki komesar Uro Bogunovi Roca (koji je doao nakon nedjelju
dana jer je bio bolestan), zamjenik komandira Dane Agbaba i zamjenik politi-
kog komesara Branko J. Bokan, dok su komandiri vodova bili Jovo Beronja Te-
i, Milo Bala i Milan Milju, a komandir mitraljeskog odjeljenja Spase uki.
Ceta je imala oko 100 boraca svrstanih u tri pjeadijska ijedan mitraljeski vod,
a od naoruanja: 2 mitraljeza, jedan pukomitraljez i 80 puaka.
27
'
Tako je otvorenom raspravom sa borcima Malog i Velikog Radia i Vranj-
ske i formiranjem posebne ete za ta sela, sreena situacija na ovom podruju
i stvoreni uslovi za dalje jaanje, kako borbe tako i same Radike ete.
b) Vojna konferencija u tabu Prvog KNOP odreda (22. januar 1942)
Nakon to su Mladen Stojanovi i Osman Karabegovi obili mnoge parti-
zanske ete i govorili na zborovima naroda, 22. januara 1942. u Majki-Japri, u
tabu Prvog KNOP odreda, odrana je konferencija vojnih i politikih rukovo-
dilaca s podruja Podgrmea, kao i iz drvarsko-petrovakih jedinica koje su tada
djelovale u Podgrmeu. U radu konferencije uestvovali su komandiri i politiki
komesari eta i komandiri vodova, lanovi taba Odreda (Velimir Stojni, dr
Moni Levi i Petar Vojnovi), referent saniteta odreda uro Baji, intendant od-
reda Uro Bogunovi Roca, zatim Osman Karabegovi i Milorad Mijatovi, do
tada komandant 3. bataljona Drugog (kozarskog) NOP odreda. Konferenciju je
otvorio i njome rukovodio dr Mladen Stojanovi.
Poslije navoenja da je po nareenju taba za Bosnu i Hercegovinu doao
u Podgrme ( . . . da pomognem savjetom i da ispravim greke koje su injene
u borbi, da podignem moral, da poveem vre 1. i 2. odred), Mladen Stoja-
novi je govorio o stanju u narodu i vojsci na podruju Prvog KNOP odreda. Po-
tom.se osvrnuo na cjelokupno stanje i aktivnosti, a kritika je bila i preotra, kako
je tada bio obiaj. Najprije je kritikovao stanje u tabu Odreda: . . . nema line
odgovornosti; nema podjele funkcija: nepovezanost taba i vojnih jedinica; tab
nije bio rukovodstvo vojno i politiko; ne postoje stalni tapski kuriri; pojedini
partizani nijesu zakleti i ne nose se propisane znake ..., da bi nastavio:
26) Vojo Todorovi, n. l str. 580-581.
27) Branko J. Bokan, zabiljeke o Radikoj eti, u arhivu autora. Dane Agbaba i dr., n. l., str. 162.
Vojska je na me ostavila najljepi utisak: partizani su hrabri, poletni, po-
neto sirovi. Komandiri su pravi vojnici, vrsti, pouzdani i disciplinovani... Ima
i udljivih elemenata, koji se polako savijaju . . .
Mladen Stojanovi je govorio i o odravanju veze izmeu pojedinih jedinica,
o obaveznom noenju propisane oznake, o potrebi postojanja politikih kome-
sara i njihovoj ulozi. Ukazao je na neke greke u borbi, na skretanja ulijevo kojih
je i ovdje bilo i, na kraju, o politikom sta-
nju u svijetu. Naroito je pohvalio akciju
Radikog voda u Grmui, izvedenu 17. ja-
nuara 1942. godine.
Poslije njega, Milorad Mijatovi govo-
rio je o nainu partizanske borbe, akcijama
koje predstoje pred Odredom i potrebi lik-
vidiranja neprijateljevih jedinica sa utvre-
nih poloaja na liniju Suhaa - Agii - Ho-
zii - Budimli Japra - Stari Majdan.
Osman Karabegovi je govorio o orga-
nizaciji partizanskih jedinica, rekavi, po-
red ostalog:
... Postoji tab za Jugoslaviju, jer po-
stoji i naa tenja da ponovo uspostavimo
Jugoslaviju (podvukao BB). Velimir Stoj-
ni je objasnio uzroke uoenih slabosti,
dok je Petar Vojnovi konstatovao: Sad
nam preostaje samo ovo: na posao! A da bi
ga kako treba izvravali, potrebna je discip-
lina i borbenost.
28
'
Mladen Stojanovi je saoptio da se na
sektoru Podgrmea formiraju dva bataljo-
na: Krupski bataljon u koji ulaze ete: 1.
krupska, 2. krupska i Novska eta, i Sanski
bataljon: Jelainovaka, Bravska
29
' i Prije-
dorsko-ljubijska eta. Zatim je prisutnim
saoptio novi sastav taba Prvog KNOP od-
reda: komandant - Milorad Mijatovi,
politiki komesar - Velimir Stojni, zamjenik komandanta - Petar Vojnovi, za-
mjenik politikog komesara - dr Moni Levi. Dotadanji komandant Odreda Lju-
bo Babi upuen je na sektor Drvara i Grahova, a zamjenik komandanta Vojo
Todorovi postao je komandant Krupskog bataljona. Uro Bogunovi, inten-
dant Odreda, saoptio je da se radi na otkupu ita u Podgrmeu za jedinice na
podruju Drvara. uro Baji, referent saniteta Odreda, rekao je daj e sagraena
bolnica u Grmeu (tzv. Stara centralna bolnica), da u njoj ima 7 ranjenika i da
su upravo toga dana dobili lijekova u vrijednosti od preko 100 000 dinara, od
drugova, ilegalnih saradnika iz Sanskog Mosta. Duan Nedimovi, komandir
veze, saoptio je da na podruju Podgrmea ima 11 relejnih stanica sa 44 borca
u kurirskoj slubi, predlaui da se takve stanice organizuju i s druge strane Gr-
mea, na drvarskom okrugu.
30
'
Nakon toga voena je diskusija, traena objanjenja nekih pitanja i od Sto-
janovia, Karabegovia ili Mijatovia dobijeni odgovori. uro Raeta, komandir
28) Pomenuti zapisnik konferencije 22. januara 1942. god., str. 71-79.
29) U dokumentu pogreno pie daj e Dabarska eta ula u sastav Sanskog bataljona. Meutim, nije
postojala Dabarska eta ve samo vod. Trea eta u Sanskom bataljonu tada je bila Bravska
30) Isto," str. 75-77.
30fS
Milorad Mijatovi, komandant 1.
KNOP odreda od 22. januara 1942, ko-
jeg je imenovao dr Mladen Stojanovi
Naredba v. d. komandanta Mladena Stojanovia o imenovanju lanova taba 1. KNOP
odreda, od 23. 11942.
2. krupske ete, saoptio je da je teko organizovati logorovanje svih vodova te
ete na jednom mjestu, jer je teren na kojem eta djeluje velik. Mijatovi je tada
objasnio da treba na pogodnom mjestu u umi napraviti bajte za ljude, logor za
etu, kako su ve uradili i na Kozari i kod Drvara.
31
' Meutim, taj prijedlog iz-
dvajanja eta iz sela i organizovanje logora van sela, u umi, nije realizovan u
Podgrmeu, pa su i dalje partizanske jedinice u Podgrmeu stalno bile u selima,
sa narodom.
e) Sreivanje stanja u nekim vodovima Krupskog bataljona
Ve na konferencijama vojnopolitikih rukovodilaca Prvog KNOP odreda,
odranim u Majki-Japri 15. decembra 1941. i 22. januara 1942. godine, vidjelo
se da e biti potrebno poduzeti hitne i energine mjere da bi se sredilo stanje
u nekim vodovima na krupskom sektoru. To je potvrdio i susret dr Mladena Sto-
janovia sa Jovom Klikoviem kao i sa grupom Radiana.
Tih dana, drugom polovinom februara ili poetkom marta 1942, u tabu
Prvog KNOP odreda donijeta je odluka da se Jovo Klikovi razorua, kao i nje-
gov vod. Ubrzo je na ovo podruje doao Milan Liina, tada sekretar taba Od-
reda, i saoptio odluku taba o razoruanju Jove Klikovia. Zbog toga je orga-
nizovan zbor naroda i boraca u Rujikoj kod magacina Marka Gaka. Govorio je
Milan Liina i pozvao narod da se suprotstavi izdajnikoj politici Jove Kliko-
via.
32
' Govorio je i Vojo Todorovi o borbi na Agiima, pogibiji boraca zbog sa-
31) Navedeni Zapisnik, Zbornik IV, knj. 3, str. 77-79.
32) Kazivanje grupe boraca 1. krupske ete: komandira ure Raete, politikog komesara Voje Stu-
para, vodnika Rujikog voda Bogdana ie, politikog delegata 4. voda oke Stupara i borca
Boe Stupara, autoru, 12. oktobra 1985. godine.
movolje takvih kao to je Klikovi. Sramota je, kazao sam, to je Klikovi za-
veo one hrabre roguljae koji su digli ustanak protiv ustaa, te ih huka da se
biju protiv svojih drugova koji se i dalje bore protiv ustaa i okupatora dok on
mirno sjedi u svom selu .. .
33)
Tada su na zadatak razoruanja poli borci Novske i Krnjeuke ete. U Bu-
eviu, kod crkve, nali su vod Jove Klikovia i razoruali ga bez sukoba, dok
je Jovo Klikovi sa dvojicom-trojicom pristaa uspio pobjei. Razoruani borci
su odmah traili da ih prime nazad u etu, pa poto su bili zavedeni, toj elji se
udovoljilo. Uskoro iza ovih dogaaja okupili su se svi borci 1. krupske ete po
vodovima. Komandir ete je postao Duan Bokan, a politiki komesar uro Ra-
eta. eta je potom uestvovala u akciji za osloboenje Budimli Japre, 13/14.
marta 1942. godine.
Poslije ovih zbivanja Jovo Klikovi se krio u svom selu, nedaleko od kue,
ali kako nikog nije napadao, niko ga nije ni proganjao sve do proljea.
34
'
Tako se, zahvaljujui odanosti i vrstini boraca s podruja Rujike, raistila
situacija i u 1. krupskoj eti, odnosno u vodu Donjih Petrovia kojim je dugo ko-
mandovao Jovo Klikovi.
2. Sastav Prvog KNOP odreda krajem februara 1942. godine
Kroz brojne akcije u januaru-februaru 1942. dolo se do znatnih koliina
oruja, to je omoguilo da se od nekih vodova, usljed priliva ljudstva, formiraju
ete, a postojee ojaaju. Isto tako, zahvaljujui znatnim organizaciono-politi-
kim aktivnostima na drvarskom okrugu, ve od decembra 1941, u jedinice pri-
stie dosta novih boraca. Radi toga i radi savladavanja tekoa, nastalih italijan-
skom demagokom politikom i etnikom izdajom, formiraju se nove ete, za-
tim i bataljoni.
Mada je jo na savjetovanju u Stolicama, 26. septembra 1941, zakljueno da
su partizanski odredi jedinstvena vojna formacija za itavu Jugoslaviju, i da oni
u svom sastavu imaju bataljone a ovi ete, na ovom podruju tek od polovine
decembra 1941. godine zapoelo se raditi na organizovanju bataljona.
Krajem februara 1942. godine komandni sastav bataljona i eta u Prvom
KNOP odredu i njihov raspored na poloajima je slijedei:
tab odreda je u koli u ukanoviima, u selu Majki-Japra
35
'
Prvi bataljon - Sanski, tab bataljona: komandant Mihajlo kundri, politi-
ki komesar Pero Moraa, zamjenik komandanta Milani Miljevi;
1. eta - Bravska: komandir Glia Raca, politiki komesar Duan eko, za-
mjenik komandira Duan Oegovi, zamjenik politikog komesara Janko Radu-
lovi;
2. eta - Jelainovaka (1. sanska): komandir Uro Kukolj, politiki komesar
Stojan Bjelajac, zamjenik komandira Rade Brki;
3. eta: komandir urin Predojevi, politiki komesar uro trbac;
33) Vojo Todorovi, n. l str. 578-579.
34) Na proljee 1942. godine partizani su dva puta nali Jovu Klikovia, ali oba puta je on uspio
pobjei. Kada su pod jesen 1942. godine uhvaeni Mile Jazi i Mile Kovaevi, koji su se skrivali
zajedno sa Jovom Klikoviem, potom bili osueni i strijeljani, Jovo Klikovi i njegov brat Goj-
ko otili su u Bosanski Novi i predali se ustaama. Jovo Klikovi je otiao u uniformi andar-
skog narednika sa pukom, dok je Gojko bio u civilnom odijelu. Klikovi Jovo je tada stupio
u oruniku slubu NDH. Meutim, ustae su ga ipak objesili na brdu Djed iznad Hrvatske Kos-
tajnice, dok je njegov mlai brat Gojko pobjegao i potom otiao u Australiju gdje ivi. (Kazivanje
Bogdana ie i ure Raete, autoru, 12. oktobra 1982. god.)
Osnovna kola i crkva u Velikoj Rujikoj. U koli su boravile partizanske jedinice i komande,
a odran je i drugi omladinski vojno-politiki kurs (savremeni snimak)
4. eta - Prijedorsko-ljubijska: komandir Mile Davidovi, politiki komesar
Miroslav Majki, zamjenik komandira Stojan Marjanovi Dolinar, zamjenik po-
litikog komesara Redo Terzi.
Nakon uspjenih borbi tokom januara i februara, drugom polovinom feb-
ruara 1942, iz 1. sanske (jelainovake) ete izdvojeni su vodovi Eminovaki i Pa-
lanski, koji su znatno ojaali i od njih formirana nova eta - 3. eta 1. bataljona
(sanski). Kako je ubrzo i ona reorganizovana u dvije ete (prvom polovinom
marta), to njena komanda nije bila popunjena.
36
'
Prvi bataljon - Sanski, drao je poloaje prema Kljuu, Sanici, Sanskom
Mostu, Starom Majdanu i Budimli Japri, u duini od oko 60 kilometara. Prva
eta - Bravska, bila je u Bravsku; 2. eta - Jelainovaka, bila je dislocirana po
vodovima u selima Meee Brdo, Dabar i Djedovaa; 3. eta - u Brdarima i Su-
hai i 4. eta - Prijedorsko-ljubijska, prema Starom Majdanu i Budimli Japri,
dislocirana po vodovima u selima Lukavica, Podvidaa, Hadrovci, Slatina, An-
tonia Brdo i Crni Vrh. Budimli Japra je bila blokirana sa svih strana.
Neposredno nakon formiranja 1. bataljona (Sanski), odlukom taba Prvog
KNOP odreda on je dobio naziv 1. bataljon Petar kundri, da bi se sauvala
uspomena na hrabrog komandanta Jelainovakog partizanskog odreda.
Drugi bataljon - Krupski: tab bataljona: komandant Vojo Todorovi, poli-
tiki komesar Slobodan Marjanovi, zamjenik komandanta Mio Kolundija;
1. eta - Krupska: komandir uro Raeta, politiki komesar Vojo Stupar,
zamjenik komandira Duan Bokan;
36) Branko J. Bokan, Srez Sanski Most, knj. 2, str. 411.
2. eta - Krupska: komandir Mio Kolundija, politiki komesar Stojan Ma-
ki, zamjenik komandira uran Ostoji, zamjenik politikog komesara Boo Na-
rani;
3. eta - Novska: komandir Relja Liina, politiki komesar oko Maran, za-
mjenik komandira Cvijo Mazalica, zamjenik politikog komesara Zajko Dizda-
revi;
4. eta - Radika: komandir Dane Uzelac, politiki komesar Uro Bogunovi
Roca, zamjenik komandira Dane Agbaba, zamjenik politikog komesara Branko
J. Bokan.
Prve tri ete su formirane 1941, a Radika eta 25. februara 1942. godine.
Drugi bataljon - Krupski, drao je poloaje prema neprijateljskim upori-
tima u Budimli Japri, Agiima, Suhai, Bosanskom Novom, Rudicama, Otoci,
orama, Badiima, Ostrunici, Krupi i Srbljanima, kao i pruzi koja povezuje Bo-
sanski Novi sa Bihaem, u duini od oko 50 kilometara.
37
'
Trei bataljon - Petrovako-bihaki: tab bataljona: komandant Slavko Ro-
di, politiki komesar Ilija Doen, zamjenik komandanta Nikola Karanovi.
1. eta - Drinika (1. petrovaka): komandir Milan Zori, politiki komesar
Gojko Triki;
2. eta - Suvajsko-voenika: komandir Zdravko elar, politiki komesar
Jovo Medi, zamjenik komandira Marko Joki, zamjenik politikog komesara
uro Peanac;
3. eta - Krnjeuka: komandir Lazo Atlagi, politiki komesar Savo Batini-
ca, zamjenik komandira Simo Krmar, zamjenik politikog komesara Pero Vra-
nje;
4. eta - Vrtoka: komandir Milan Atlagi, politiki komesar Milan Vuka,
zamjenik komandira Vaso Pilipovi, zamjenik politikog komesara Lazo Rado-
evi;
5. eta - Vakufska: komandir Mihajlo Kerkez Mauka, politiki komesar Mi-
lan Trnini, zamjenik komandira Nikola Vojinovi;
6. eta - Bihaka: komandir Gojko Doenovi, politiki komesar Pavle Ma-
anovi, zamjenik komandira Sajo Grbi, zamjenik politikog komesara Vojo
Stanare vi;
7. eta - Omladinska: komandir Sveto Kaar, politiki komesar Jovo Pavi,
zamjenik komandira Drago uki, zamjenik politikog komesara Vasilije Kec-
man.
Prva, 2, 5. i 6. eta formirane su 1941. godine. Krnjeuka eta se razvila u etu
sa tri voda januara 1942. godine. etvrta eta - Vrtoka, organizovana je krajem
januara, a smotru je izvrio dr Mladen Stojanovi u Bjelaju, prvih dana februara
1942. godine. Omladinska eta je formirana drugom polovinom januara 1942.
godine. Trei bataljon - Petrovako-bihaki, drao je poloaje oko Bosanskog
Petrovca, koji je bio blokiran, kao i poloaje prema Bihau na liniji Ripa - Pri-
toka - Grabe.
38
'
etvrti bataljon - Drvarsko-grahovski: tab bataljona: komandant Milutin
Moraa, politiki komesar Ljubo Babi, zamjenik komandanta Milan J. Bosni,
zamjenik politikog komesara Ilija Materi.
1. eta- Drvarska (ipovljanska): komandir Mile Kecman, pa Stevo Kecman
Peri, politiki komesar imo Tadi pa Jovo Rodi, zamjenik politikog kome-
sara Pero L. Materi;
37) Rekonstrukcija sastava taba bataljona i komandi eta je prema dokumentima objavljenim u
Zborniku IV, knj. 2. i 3. i prema lancima u Zb. PODGRME, knj. 2. i 3, i prema navedenom radu
B. J. Bokana, k. 2.
38) Rekonstrukcija sastava taba i komandi eta 3. bataljona je na osnovu Zbornika IV, knj. 2. i 3.
i lanaka u Zb. PETROVAC, knj. 2, 3. i 4.
2. eta - Crvljiviko-zaglavika: komandir Marko Srdi pa Nikola Peanac,
politiki komesar Rade Zori, zamjenik politikog komesara Milo Bauk;
3. eta - Kamenika: komandir Jandrija Tomi i, politiki komesar Niko-
la Kotle pa Vicuka obot zv. Sjeega, zamjenik komandira Jole Mari, zamjenik
politikog komesara Stevan Balaban;
4. eta - Cvjetnika: komandir ore Rodi pa Pero Pilipovi Perica, poli-
tiki komesar Dragan Rodi pa Boro Kecman, zamjenik komandira Milorad
Medi;
5. eta - Resanovaka (Grahovska): komandir Simo Baji, politiki komesar
Mirko Radinovi.
Popuna i organizovanje ovih eta traju od decembra 1941. do januara 1942.
godine.
etvrti bataljon - Drvarsko-grahovski, drao je poloaje oko Drvara, koji je
bio blokiran, kao i prema cesti Grahovo - Resanovci - Ploe.
39
'
Peti bataljon - Starac Vujadin: tab bataljona: komandant Cvijo Orei,
politiki komesar Miro Vii, zamjenik komandanta i operativni oficir Marko
Mrvi, zamjenik politikog komesara Kota Pajin.
Bataljon je u ovo vrijeme imao 1, 2. i 3. odred, koji su u martu 1942, preime-
novani u ete.
Peti bataljon - Starac Vujadin, drao je poloaje prema komunikaciji Gra-
hovo - Peulje - Livno i elebi - Livno.
40

tab Prvog KNOP odreda je ovaj bataljon vodio u svom sastavu i u januaru
1942. godine.
4
" Meutim, tada je on, po odluci PK KPH za Dalmaciju, uao u sa-
stav 4. operativne zone Hrvatske i u njenom sastavu ostao do 20. avgusta 1942,
kada je po odluci V NOV i POJ vraen u sastav krajikih jedinica, odnosno u
sastav Petog KNOP odreda.
Kada je na Skendervakufskoj konferenciji, 21-22. februara 1942, donijeta
odluka da se za drvarski okrug formira poseban odred - Peti KNOP odred, u
njegov sastav su uli bataljoni: Petrovaki, Drvarski i Grahovski. Iz dotadanjeg
Petrovako-bihakog bataljona izdvojena je Bihaka eta i ukljuena u Krupski
bataljon Prvog KNOP odreda. Tada je, poetkom marta 1942. godine, Prvi KNOP
odred, sada samo za podruje Podgrmea, imao samo dva bataljona: Sanski i
Krupski. Meutim, tokom narednih mjeseci, marta-juna, on e znatno ojaati i
formirati jo dva bataljona, a neto kasnije jo jedan.
3. Borbe i akcije januara-februara 1942. godine
I u ovom periodu italijanski okupator sa jakim snagama nalazio se u Bosan-
kom Grahovu, Drvaru, Petrovcu, Kljuu, Sanskom Mostu, Bihau, Krupi, Cazi-
nu, Velikoj Kladui, kao i u nekim sjeditima optina i selima oko gradova.
Izuzev Grahova i Drvara u svim ostalim gradovima, uz okupatorske trupe bile
su i jedinice NDH (domobrani, ustae, orunici), locirane i u nekim sjeditima
optina (Ripa, Otoka, Buim, Vrnogra, Sanica, Stari Majdan, Budimli Japra,
Rudice) i u jo nekim uporitima. Pa, iako su okupator i NDH imali jake trupe
u nekim od spomenutih gradova, ipak, u ovom periodu nisu poduzeli ni jedan
znaajniji poduhvat protiv partizanske slobodne teritorije, to su uslovili velika
hladnoa, snijeg i zameteni putevi. Meutim, te iste okolnosti, u znatnoj mjeri
39) Rekonstrukcija sastava taba i komandi eta 4. bataljona je na osnovu Zbornika IV, knj. 2. i 3,
kao i lanaka u Zb DRVAR kni. 2. i 3. i Zb. GRAHOVO.
40) Rekonstrukcija sastava taba i komandi eta Petog bataljona je na osnovu Zbornika IV, knj. 3,
i lanaka u Zb. GRAHOVO.
41) Zbornik IV, knj. 3, str. 90-93, knj. 6, str. 259 i Zb. GRAHOVO, str. 117.
I 3 11
omoguile su partizanskim tabovima da organizuju uspjenu blokadu neprija-
teljskih uporita u Drvaru, Petrovcu i Budimli Japri.
O borbama u ovom periodu sauvano je dosta dokumenata, kako partizan-
skih tabova tako i neprijateljskih jedinica.
U periodu januar-februar 1942. godine aktivnost partizanskih jedinica Pr-
vog KNOP odreda bila je usmjerena na sektore: Sanski Most i dolinu Sane i Sa-
nice; na Budimli Japru i Stari Majdan; na Agie - Rudice, Blatnu; na Puenik
- Vuijak - Grmuu; prema Ripu i Bihau; oko Petrovca i oko Drvara.
a) Prodor partizanskih jedinica u dolinu rijeke Sane
Iz Brdara, gdje im je bio logor, partizani 4. voda (Palanskog) Sanske ete, to-
kom noi 31. decembra i 1. januara 1942. proli su jo neosloboenom teritori-,
jom kroz sela Devar, Koprivnu i Otru Luku i, uspostavivi vezu sa mjetanima
Muslimanima, bez borbe uli u selo Aliie. Neprijateljski vojnici su tada bez ot-
pora predali 14 puaka, 10 bombi i 700 metaka. Partizani su okupljenim Alii-
anima govorili o ciljevima NO borbe. Bio je to do tada najdublji prodor boraca
Sanske ete u neosloboenu teritoriju.
Po povratku sa Brdara, partizani su saznali da skoro svakodnevno iz
Sanskog Mosta cestom za Stari Majdan prolazi transport sa hranom i vojnom
opremom. Komanda voda odluuje da im postavi zasjedu. Komandir urin
Predojevi, 8. januara izjutra, rasporedio je borce u tri grupe u dubokom snijegu,
skrivene granama. U svakoj grupi je bio po jedan pukomitraljez. Tog jutra iz
Sanskog Mosta krenuo je transport vojne opreme i hrane za Stari Majdan, u
pratnji domobranske satnije (ete). Kada su domobrani uli u zasjedu i zaelje
stiglo nasuprot desnokrilne grupe, pukomitraljezac Trivo Grbi je sa zaelja ot-
vorio vatru po koloni. Istovremeno su i dvije druge grupe partizana pripucale
na iznenaene domobrane. Neprijatelj, dobro naoruan, prihvatio je borbu, ali
su partizani ipak uspjeli da ga razbiju, ubiju dva vojnika, a pet zarobe i zaplijene
jedan pukomitraljez, est puaka i osam vojnikih odijela. Partizani nisu imali
gubitaka.
Istovremeno je bila postavljena zasjeda i na cesti koja od Starog Majdana
vodi kroz selo Devar. Nikola Borojevi, zamjenik vodnika Palanskog voda, ras-
poredio je borce u Maria gaju i pored rijeke Majdanue, dok je jednu grupu os-
tavio kod begove kule u Brdarima, kao obezbjeenje s lea. U zasjedi je bilo i
nekoliko boraca iz Brdara, Koprivne i Devara. Iz Starog Majdana prema Sa-
nskom Mostu naila je neprijateljska prethodnica. Partizani su je iznenadno na-
pali, razbili, ubili dva vojnika i jednog podoficira, a zarobili pet. Zaplijenili su je-
dan pukomitraljez, est puaka i neto municije. Ubrzo je, meutim, na poprite
stigla glavnina neprijateljske jedinice iz Starog Majdana. Njeni dijelovi su krenu-
li kroz Cijelac da bi odsjekli odstupnicu zasjedi, ali su partizani uspjeli da se pro-
biju kroz duboki snijeg do Maria kua. Tada se zaula pucnjava i od voraka
i Adamovia kua, odnosno od pravca Sanskog Mosta, gdje je na zasjedu glav-
nine Palanskog voda naila satnija iz Sanskog Mosta. Obje neprijateljske jedinice
su se spojile i produile napad na partizane u Brdarima. Ustae i domobrani su
tada spalili sve kue Maria, Borudija, nekoliko kua Trkulja, Dobrijevia, Zu-
runia, i Samardija, ukupno preko dvadeset kua i sve druge pomone zgrade.
Neprijatelj je uspio doi do brdarskog groblja, odakle se ubrzo povukao.
42
'
42) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda u akcijama 1-9. januara 1942. (Zbornik IV, knj. 3, str. 37-38);
Nikola Borojevi, kazivanje autoru 22. V 1978. godine.
Poto je Sanski Most od rudnika Ljubija dobijao struju dalekovodom koji
je prolazio i kroz sela Brdari i Devar, partizani Palanskog voda su odluili da
prekinu dovod struje pa su 18. januara izveli diverziju tako da su prebacili icu
vezanu kamenom preko ice dalekovoda. Kada je kamen pao na zemlju dolo
je do spoja, pa se ula eksplozija u Sanskom Mostu, koji je odmah utonuo u
mrak. Tada su borci posjekli sve telefonske stubove na raskru puteva za Stari
Majdan, Sanski Most i Prijedor, minirali i sruili jedan stub dalekovoda, sruili
dva manja mosta kod Beia stupe i most Kuruzovac na Majdanui.
Sjutradan je iz Sanskog Mosta krenulo oko 150 domobrana i ustaa u dvije
kolone da poprave telefonsku liniju i elektrini dalekovod u rejonu Devara.
Borci 4. voda Sanske ete sa Brdara su na vrijeme opazili pokret ove neprija-
teljske jedinice i postavili zasjedu u zidinama nedavno spaljenih kua. Kraim
pukaranjem neprijatelj je odbijen i nije smio prihvatiti borbu niti produiti da-
lje. U ovoj borbi poginuo je partizan Mijo Predojevi iz Koprivne. On je prvi pali
borac iz novoosloboenih sela u dolini rijeke Sane.
U selu Demievcima, na brdima izmeu ceste to od Pobreja vodi ka Ka-
mengradu i druge ka Brdarima, te zime formiralo se jako ustako uporite. Ko-
manda 2. ete (jelainovake) Sanskog bataljona odluila je da ga uniti, a zada-
tak je povjeren 3. i 4. vodu. Napad je poeo 28. januara u 3,30 sati izjutra. Borba
je trajala do 5 sati poslije podne, ali bez uspjeha. Partizani su imali dva ranjena
borca, dok je neprijatelj imao nekoliko mrtvih i ranjenih. Ni drugi napad, 31. ja-
nuara, nije uspio i partizani su se i tada morali povui.
43
' Poslije toga komanda
Palanskog voda, smjetenog na Brdarima, odluila je da ponovo proe neoslo-
boenom teritorijom i doe u Otru Luku. Po dolasku u Otru Luku, gdje ih je
stanovnitvo najsrdanije primilo i ugostilo, partizani su naredne noi, 1 /2. feb-
ruara preli rijeku Sanu, napali neprijateljsku strau na pruzi Sanski Most - Pri-
jedor i strae na stanici Pejii i Usorci. U Pejiima je zarobljeno pet domobrana,
koji su, poto su upoznati sa ciljevima NOB, puteni. Straa u Usorcima davala
je jai otpor, pa su partizani zapalili zgradu iz koje su neprijateljski vojnici isko-
ili kroz prozor i poskakali u rijeku Sanu. U ovoj akciji zaplijenjeno je 6 puaka,
oko 1.000 metaka, sedamnaest okvira za pukomitraljeze, maina za pisanje i
druga vojna oprema.
44
'
Dan-dva kasnije neprijatelj je prodro u selo Miljakovce i na Topia Brdo,
gdje je ubijao ljude i palio kue. Vidjevi to, borci Palanskog voda su sa lijeve
obale rijeke otvorili vatru, a potom se prebacili na desnu obalu rijeke i doli do
Topia Brda. Meutim, ustae su ve otili za Prijedor. Partizani su nali dvije
iznakaene, ubijene djevojke. Sa Topia Brda Palanski vod se preko Otre Luke
vratio u svoj logor na Brdare.
Komanda Palanskog voda je uskoro saznala preko saradnika da e jedna sa-
tnija domobrana sa grupom civila krenuti prugom Sanski Most - Prijedor kako
bi uklonili snijeg koji je ometao saobraaj i snabdijevanje garnizona u Sanskom
Mostu, pa je odluila da postavi zasjedu. U akciju je poao Palanski vod sa gru-
pom boraca iz Eminovakog voda, ojaan sa jednim pukomitraljezom. Nakon
to su amcem preli rijeku Sanu, borci su na brdu Varda iznad potoka Bukovca,
9. februara rano izjutra, postavili zasjedu. Vladala je velika hladnoa, snijeg je pa-
dao, smanjujui vidljivost. Posljednji borac u koloni granom je brisao tragove,
prtinu, koju je novi snijeg i onako zasipao.
Oko 10 sati primijeena je neprijateljeva kolona, koja se sporo primicala
partizanskoj zasjedi. Na desnom krilu pukomitraljezac Trivo Grbi je prvim ra-
falom oborio neprijateljskog pukomitraljesca. Neki vojnici su pali u prtinu, a ne-
43) Desetdnevni izvjetaj taba Prvog KNOP odreda, Zbornik IV, knj. 3, str. 91, B. J. Bokan, Srez
Sanski Most u NOB, knj. 2, str. 406-407.
44) Desetdnevni izvjetaj taba Prvog KNOP odreda (Zbornik IV, knj. 3, str. 178).
koliina je poela bjeati nazad, prema Sanskom Mostu. Grupa partizana je po-
jurila prtinom za njima, ali su trojica neprijateljevih vojnika zastala s namjerom
da iznenadno napadnu. Vidjevi zamku, Jovia Mastilica se hitro probio kroz sni-
jeg i brzom paljbom ubio dvojicu, a treeg ranio i tako spasio drugove. Do po-
toka Bukovca uspjeli su da se povuku i pod mostom zauzmu poloaj za odbranu
samo dvojica poznatih ustaa, ulaga Halilovi iz Kamengrada i Ale Kljuanin
iz Trnova. Imali su pukomitraljez i grevito su se branili. ulaga Halilovi je ve
u aprilu 1941. postao ustaa i istakao se kao kolja nevinih ljudi, ena i djece.
U meuvremenu, borci su zarobili nekoliko neprijateljevih vojnika i nasta-
vili da prikupljaju oruje i opremu. U tom momentu od Prijedora, na pruzi se
pojavila kolona vojnika. Partizani su i njih pozvali na predaju, iznad njih ispalivi
dva metka; vojnici, njih 12, stadoe podignutih ruku. Na povik da odbace oruje,
odgovorie da ga nemaju. Nije im se vjerovalo, pa je traeno da odbace torbice
i injele to oni odmah uradie. Na pitanje ko su, odgovorie da idu iz zaroblje-
nitva: bili su to vojnici bive Jugoslavije, Muslimani i Hrvati, iz sela oko Sanskog
Mosta i Sanice koji su se iz njemakog zarobljenitva vraali svojim kuama.
451
Napad na dvojicu opkoljenih ustaa predvodio je Ostoja Majki, zvani Ma-
jor. U jednom momentu ulagi se zakovao pukomitraljez, to su Ostoja Majki,
Lazo Latinovi, Stanko Marjanovi i jo neki borci primijetili i odvano jurnuli
na ustae i, nakon guanja i hrvanja, zarobljeni su ulaga Halilovi i Ale Klju-
anin.
U izvjetaju taba Prvog KNOP odreda u ovoj akciji pored ostalog stoji:
. . . Nakon borbe od nekoliko asova neprijatelj je imao slijedee gubitke: 20
mrtvih, 8 zarobljenih . . . U toj borbi zaplijenjena su 24 karabina, 1 pukomitraljez
sa 18 punih okvira, oko 3 000 metaka i 10 bombi . . ,
46)
Zarobljene ustae i domobrane partizani su 10. februara uvee prebacili
preko rijeke Sane u Koprivnu, a odatle u Eminovce. Bivim vojnicima koji su
se vraali iz njemakog zarobljenitva, politiki delegati vodova Rade Erceg i
uro trbac objasnili su ko su partizani, zato se i protiv koga bore, govorili im
o ciljevima NOB, savjetujui ih da ne idu u borbu protiv partizana. Poslije tih raz-
govora, 10. februara, svi su puteni, pa su iz Usoraca produili prugom u Sanski
Most i dalje svojim kuama. Narednog dana, u Usorce je doao jedan domobran,
Slovenac, predao puku i vojniku opremu, molei da ga puste kui, to mu je
omogueno.
Partizani su razgovarali i sa seljacima iz Usoraca, koji su ih veoma lijepo pri-
mili i ugostili. Objasnili su im zato se bore, pozvali i njih da im se pridrue. Tog
dana je 7-8 omladinaca zamolilo partizane da ih prime u svoje redove, to im
je udovoljeno, jer je oruja bilo dosta.
Borci Eminovakog i Palanskog voda su se odmarali po kuama sela Uso-
raca, kada su ih osmatrai obavijestili, 11. februara oko 11 sati, da od sela Aliia,
sa suprotne obale rijeke, ide prema Sani kolona vojnika. urin Predojevi, ko-
mandir Palanskog voda, odmah je naredio da borci prikriveno zauzmu poloaj
prema rijeci i kontroliu kretanje neprijatelja. Naprijed je ilo 16 vojnika, a 50
do 100 metara iza njih jo etiri vojnika, sa tekim mitraljezom. Glavnina se ske-
lom prebacila na desnu obalu rijeke Sane u Usorce, a ona etvorica su ostala na
aliikoj strani i kraj obale postavila teki mitraljez. im su se iskrcali domob-
rani su krenuli u koloni prema selu, isturivi samo jednu patrolu kao izvidnicu.
Partizani su ih pustili da dou do pruge, a onda ispalili jedan metak, oborili pr-
vog vojnika i povikali: Predajte se! Na ovaj povik svih petnaest vojnika podiglo
je ruke u vis, odbacivi oruje. Partizani su pritrali, zarobili domobrane, poku-
45) Zbornik IV, knj. 3, str. 179, urin Predojevi, Zimske akcije, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 201.
46) Zbornik IV, knj. 3, str. 179, Stevo ulibrk, Zasjeda u Usorcima, Zb. PODGRME, kni. 2,
str. 252-255.
pili njihovo oruje: dva pukomitraljeza i 14 puaka, opremu i doveli zaroblje-
nike u selo Usorce. Zarobljeni domobrani su priznali da su i oni u Aliiima os-
lukivali borbu voenu 9. februara, ali, poto nisu znali ni gdje se vodi ni ko je
vodi, preli su rijeku Sanu da to utvrde. Veina ih je bila iz Hercegovine. Te ve-
eri je i ova grupa zarobljenika upuena preko rijeke Sane, sela Koprivne i Br-
dara u Eminovce, gdje su nakon sasluanja, puteni kuama. Tada je u Eminov-
cima odrano i suenje zarobljenim ustaama ulagi Haliloviu i Ali Kljuaninu,
kao i jo dvojici ustaa, pa su, nakon to je utvreno da su u ljeto 1941, i kasnije,
ubijali nevine ljude, osueni na smrt i strijeljani.
47
'
Borci Eminovakog i Palanskog voda su se vratili sa desne obale rijeke Sane
iz Usoraca u Koprivnu, na lijevoj obali rijeke, 11. februara, znatno ojaani zapli-
jenjenim orujem.
Svaki vod je imao po 50 boraca. Tada su komande 3. i 4. voda Sanske ete
odluile da izvre ponovni napad na neprijateljevo uporite u selu Aliiima. Ni
visok snijeg, ni jaka hladnoa, nisu odloili akciju, poto se raunalo da e Ali-
iani opet, kao i 1. januara, predati oruje bez borbe. Ovog puta partizani su od
zarobljenih domobrana dobili dovoljno podataka u rasporedu straa i snazi nep-
rijatelja.
Pred mrak 13. februara krenuli su partizani u napad: desetine Laze Latino-
via i Stojana Milinovia, zaobilazei selo napadali su sa zapadne strane, dok su
desetina Milana Jojia i desetina iz 4. voda napadale od Otre Luke, a desetina
pod komandom Vlade Proia od brda, na zapadnu stranu sela. Napad je poeo
14. februara pred zoru, tako to su partizani u selo upali sa svih strana i odmah
poeli paliti sijena. Neprijatelj je odgovorio vatrom iz pukomitraljeza. Tada je
urin Predojevi krenuo prema zgradi u kojoj su bili neprijateljevi vojnici. Po-
javio se neki ovjek, i urin mu viknu: Hej, drue, ovdje partizani!, no, ovaj po-
bjee nazad. Odmah zatim od strae prema partizanima krenu jedan vojnik, po-
zivajui na pregovore radi predaje. Kada je urin Predojevi sa grupom parti-
zana stigao pred zgradu, ugledao je vojnike postrojene kao da im dolazi njihov
starjeina. ak je svaki imao ljem na glavi. urin im naredi da uz zgradu odloe
oruje i vrate se u stroj, to oni odmah uradie. Tada im urin odra govor. Po-
tom su domobranima govorili Rade Erceg i Vlado Proi. Nakon predaje ove
grupe od oko dvadeset domobrana, na pozive partizana da im se nita nee do-
goditi, predali su se i ostali, njih deset. Tome je pridonio i aliiki hoda Alija Ali-
i. Svima je govoreno o NOB, pa su potom u koloni po jedan otpraeni do am-
ca. Partizani su se rukovali sa domobranima koji su se prebacili na desnu obalu
rijeke i otili prema Sanskom Mostu.
Okupljenim mjetanima je reeno da se nita ne boje, da se mirno kreu i
rade. Tada su komandiri vodova i politiki delegati poli u Otru Luku, a neki
borci prema Rasavcima da se odmore, ugriju i ruaju. Svi su bili zadovoljni ak-
cijom u kojoj su zarobili 30 neprijateljevih vojnika i zaplijenili 30 puaka, 1 pu-
komitraljez i mnogo vojnike opreme. Meutim, u blizini damije u Aliiima
bio se sakrio jedan ustaa sa pukomitraljezom. Kada je vidio da se domobrani
predaju, popeo se na minare i sa erefe poeo tui po partizanima koji su se slo-
bodno kretali selom. Jedan metak pogodi Lazu Latinovia i on smrtno ranjen
pade u snijeg. Tada se partizani prenue i mnogi opet krenue u Aliie, gdje su
u meuvremenu doli i neki itelji iz okolnih srpskih sela. Grupa boraca je op-
kolila damiju, raunajui da je u njoj vie ustaa, dok su drugi, kivni na ustae
iz Aliia, zbog poinjenih ubojstava Srba 1941. godine, sa bajonetima na puka-
ma poeli paliti kue. U selu se tada nije zadesio nijedan od vodnika ili politikih
delegata, ak ni desetar. Nekoliko boraca pokuavalo je da sprijei osvetu i sa-
movolju, ali ih oni razjareni nisu htjeli posluati, ve su i njima prijetili. Dok su
47) Stojan Milinovi, Nezaboravne zasjede i borbe u zimu 1941-1942. godine, isto, str. 259-260.
kuriri obavijestili komande vodova, a komandiri i politiki delegati stigli u Ali-
ie, ve je dosta kua bilo spaljeno i 11 nevinih ljudi, ena i djece pobijeno, neki
na zvjerski nain. Pojedini borci prsima su titili nevine pred razjarenim, razula-
renim i nerazumnim borcima. urin Predojevi i ostali iz komandi vodova do-
jurili su i energino prekinuli dalje divljanje grupe partizana i seljaka, odmah po-
strojili borce po desetinama i ispitali kako je dolo do istupa kakav se od prvog
dana ustanka nije dogodio. Meutim, sve je bilo kasno, nanijeta je takva politi-
ka teta NOR-u i partizanima u tom kraju, daj e trebalo dosta vremena da se do-
kae kako partizani tako neto ne rade. Sa vojnikog stanovita, neposredna po-
sljedica traginog napada na Aliane, bilo je odustajanje neprijateljevih posada
da vjeruju podgrmekim partizanima, iako su prethodno uspostavile vezu i bile
spremne da bez borbe predaju oruje (posade u Hambarinama, arakovu, Ma-
tarugama i jo neke).
48
'
I Hasan Kiki sa grupom ilegalnih saradnika NOP-a u Sanskom Mostu imao
je neprilika zbog tog nemilog dogaaja. Graanima, s kojima je kontaktirao, mo-
rao je s mnogo truda objanjavati mogue uzroke ovakve reakcije neodgovornih
boraca.
49
'
Istog dana Alie su napustila oba voda i vratila se u Brdare i Eminovce. K
njima su tada iz taba Prvog KNOP odreda doli Milorad Mijatovi i Moni Levi,
da bi ispitali sluaj.
50
'
Pokazalo se daj e do ovog veoma tekog ispada, kakav se nije dogodio u Pod-
grmeu od poetka ustanka, dolo prije svega zato to su komande vodova na-
pustile borce i otile u susjedna sela, umjesto da obezbijede red u osloboenom
selu i daju dalje zadatke. Komande 3. i 4. voda su otro kritikovane zbog propus-
ta koji je pretvoren u masakr nedunog stanovnitva.
U svim ovim borbama od 1. januara do 14. februara 1942. godine borci 3. i
4. voda Sanske ete zarobili su preko 60 domobrana i ustaa i zaplijenili vie od
100 puaka, 6 pukomitraljeza, dosta runih bombi i municije. Tako su naoru-
ani i oni koji su tek stupili u borbu i oni koji su bili bez oruja, i oba voda ukup-
no su imala preko 150 boraca sa 150 puaka i desetak pukomitraljeza. Nared-
bom taba Prvog KNOP odreda od ta dva voda formirana je nova eta Sanskog
bataljona, 3. eta, iji je komandir postao urin Predojevi, a politiki komesar
uro trbac.
51
' Novoformirana eta
52
'je s Brdara, krajem februara, usred dana,
sa razvijenom zastavom krenula kroz Koprivnu, Otru Luku, Aliie, Kestenar
i Nitavce i dola u Rasavce. Smjestila se u kolsku zgradu kraj rijeke, a okolo
po brdima bili su ustae i domobrani na svojim poloajima. Po prvi put u ovom
ratu dogodilo se da se partizani nau u nizini, u koli, a neprijatelj izvan naselja.
Ovim borbama, posebno likvidacijom neprijateljevog uporita u Aliiima,
komunikaciju Sanski Most - Prijedor od Brdara do Rasavaca koristili su parti-
zani, dok je eljeznika pruga na desnoj obali rijeke Sane bila pod njihovom ja-
kom kontrolom, tako da tada nije ni koritena.
b) Borbe na sektoru Bravsko - Sanica - Sanski Most
Uprkos velikoj hladnoi i snijegom zametnutim putevima i stazama, u ja-
nuaru i februaru voeno je nekoliko znaajnih borbi na ovom sektoru.
Na Gornjem Budelju dijelove Bravske ete 3. januara 1942. napao je nepri-
jatelj pokuavajui da iz ume odvue drvo za ogrijev. Borba je voena devet sati,
48) Stevo ulibrk, Napad na ustako uporite Aliie, isto, str. 263-265; Stojan Milinovi, n. l.,
str. 260-261.
50) urin Predojevi, n. l., str. 202.
52) Tada je Ljubijsko-prijedorska eta postala 4. eta Sanskog bataljona.
sve dok jedna desetina ove ete nije izvrila protivnapad i primorala neprijatelja
da se povue u Sanicu.
53
'
Saznavi da se logor Bravske partizanske ete nalazi u Gologlavu u Gornjem
Budelju, jedna jaa kombinovana jedinica ustaa i domobrana iz Sanice 6. janua-
ra oko 4 sata opkolila je i iznenada napala na dio Bravske ete. Iako iznenaeni,
partizani su uspjeli zadrati neprijatelja i poslije vieasovne borbe natjerati ga
na povlaenje. U toj borbi ustae i domobrani su zapalili vie kua u Budelju,
ubili vei broj ljudi, ena i djece i zaplijenili dio arhive Bravske ete. U ovoj borbi
poginuo je vodnik ura Oegovi, a lake ranjen Vojo Kovaevi. Ubijen je je-
dan ustaa, a tri domobrana su ranjena.
54
'
Dabarsko-kljevaki vod Sanske ete i dijelovi Jelainovakog voda, 23. ja-
nuara prodrli su u dio sela Kljevaca kojeg su drali ustae i domobrani i zapli-
jenili 30 metrikih centi kukuruza u klipu, spremnog za predaju ustakim vlas-
tima u Sanskom Mostu. Kukuruz je prebaen u umu iznad Jelainovaca i smje-
ten u magacin 1. bataljona.
55
'
U velikom selu Klijevcima neprijatelj je na vie mjesta imao otporne take,
pa i na Beginoj glavici. Komanda Jelainovake ete saznala je da se na tom po-
loaju nalazi oko 25 vojnika sa jednim mitraljezom, i da domobrani odravaju
dvije prtine: prema rijeci Sani i prema Vrhpolju. Nou izmeu 7/8. februara u
napad su krenuli borci Jelainovakog, Dabarsko-kljevakog i dijelovi Emino-
vakog voda. Jo dok su prilazili uporitu prtei visoki snijeg, neprijatelj ih je pri-
mjetio i pokuao kriom da pobjegne. Tada su partizani na komandu Uroa Ku-
kolja, komandira ete, krenuli u juri, ali kako nije bilo otpora, pucnjava je na
kratko prekinuta; Duan Gavran, zalegao u prtini s druge strane Glavice, pustio
je neprijatelja da mu se priblii na desetak metara, a onda rafalima pukomit-
raljeza pokosio grupu koja je tuda bjeala prema Vrhpolju. Ubijeno je 6 a zarob-
ljeno 7 vojnika, dok se bez borbe predao podoficir vodnik Pero Bakari (rodom
iz Zagorja). Zaplijenjeno je 13 puaka, municija, neto odijela i devet grla krupne
stoke. Partizani nisu imali gubitaka. Bjeei, domobrani su odbacili mitraljez, ali
je zbog nevidjelice ostao u snijegu.
56
'
Sjutradan, neprijateljeve jedinice iz susjednih uporita napale su partizane
na Beginoj glavici i prodrle duboko u srpski dio seka Kljevci, gdje su zapalile 15
kua, opljakale stoku, ito i drugo. Meutim, partizani su uspjeli da zaustave na-
pad i da povrate plijen. Istog dana zarobljenim domobranima dozvoljeno je da
odu u Sanski Most, ak i vodniku Peri Bakariu. Ovaj Zagorac ponovo je zadran
u domobranskoj jedinici i rasporeen na strau u Kenjarima (zaseok Kljevaca),
ali, u znak zahvalnosti, tokom narednih mjeseci, partizanima je poslao tri puke
i vie puta paketie sa municijom. Seljacima, koji su prolazili njegovim sektorom
nikad nije pravio smetnje, niti je pregledao ta prenose sa slobodne teritorije na
okupiranu i obratno.
Dabarsko-kljevaki vod je tokom noi 9/10. februara, prtei visoki snijeg,
uspio da doe do eljeznikog mosta na potoku Glibaja u Kljevcima i da ga po-
rui. Most je bio dug 7-8 metara. Pokidane su i telefonske ice. Pri povratku vod
je u Kljevcima zaplijenio 35 metara ita i prebacio ga u bataljonski magacin.
57
'
54) Izvjetaj domobranskog Banjalukog zdruga o borbama u januaru 1942. (Zbornik IV, knj. 3, str.
445). U ovom izvjetaju od 7. februara 1942, pogreno stoji daj e akcija povedena prema selu Je-
lainovcima. I u fusnoti br. 14 na istoj strani Zbornika pie da su ustae tada upale u Jelainovce,
to takoe nije tano. Ustae su tada izvrile napad samo na Gornji Budeli. Ustae su uspjele
da upadnu u Jelainovce samo 7. maja 1942, i za vrijeme etvrte neprijateljske ofanzive, 12. feb-
ruara 1943. godine
56) Isto, str. 179, Uro Kukolj, Obraun s posadom Begine Glavice, Zb. PODGRMEC, knj. 2,
str. 250-251.
Italijani su iz Kljua esto slali ojaani odred u okolinu radi sjee i dovoza
drva za ogrijev. Tako su uradili i 28. februara. Odred od oko 100 vojnika sa oko
trideset mazgi, doao je do sela Majkia, 2 km, daleko od Kljua. Oruje su sloili
u kupe ili uz drvee i zapoeli sjeu stabala. Oficiri i podoficiri su naloili vatru
i grijali se.
Bravska eta, znajui za dolazak Italijana u umu kod Majkia, postavila im
je zasjedu. Dobro prikriveni granama etine i snijegom, borci su zauzeli busiju.
Komandir ete Glia Raca mitraljezom je osuo po oficirima i podoficirima oko
vatre, to je bio znak i ostalim borcima. Svaki partizan pucao je na svog Ita-
lijana, tako da veina nije uspjela ni da doe do oruja. Samo nekoliko mitra-
ljeskih rafala je bilo ispaljeno u pravcu partizana, od kojih je poginuo vodnik
Luka Oegovi. U snijegu je lealo 7 mrtvih italijanskih vojnika, dok ih je 13 tee
i lake ranjeno. Zarobljeno je 9 Italijana, a zaplijenjeno 57 puaka, etiri puko-
mitraljeza, nekoliko pitolja, i sva municija. Iz Kljua je odmah intervenisala ita-
lijanska jedinica, ali su partizani uspjeli da evakuiu sav ratni plijen, povedu za-
robljenike i povuku se do svog logora. Bila je to prva borba s Italijanima na klju-
kom sektoru, a trea na podruju Prvog KNOP odreda. Poslije ove borbe formi-
ran je 4. vod, naoruan zaplijenjenim orujem, tako da je Bravska eta imala e-
tiri voda, sa po trideset dobro opremljenih boraca. Zarobljenim Italijanima, 12.
marta dozvoljen je povratak u Klju.
58
'
c) Borbe na sektoru Budimli Japra - Stari Majdan
Neprijateljevo uporite u Budimli Japri bilo je u okruenju od 24. decem-
bra 1941. godine, a posadu je sainjavalo 250 do 300 vojnika, ustaa i orunika
naoruanih pukama i sa desetak pukomitraljeza. Blokadu su drali borci Lju-
bijsko-prijedorske ete, ojaani desetinom Eminovakog voda Sanske ete, dok
su osmatranje neprijatelja pomagale i danonone strae seljaka iz sela Halilova-
ca, Dugih Njiva, Mrkalja, Kozina, Hadrovaca, Slatine, Podvidae, Crnog Vrha
i ele.
Neprijatelj je vie puta pokuavao da razbije blokadu, esto uz saradnju us-
tako-domobranskih snaga koje su napadale partizane iz pravaca Blagaja - Agii
- Budimli Japra i Rudnik Ljubija - Ravska - Tisova - Ovanjska - Budimli Jap-
ra. Tako je Novska posadna satnija (eta) iz Suhae (novske), 1. januara 1942. kre-
nula prema Budimli Japri, dolinom Japre, sa namjerom da se probije do op-
koljene posade i prui joj pomo. Meutim, kod Crnog Vrha partizanska zasjeda
Ljubijsko-prijedorske ete (Haanski vod ojaan pukomitraljezom i grupom
boraca iz Petrovakog voda i grupa boraca Novske partizanske ete), snanom
vatrom natjerala je satniju da se vrati u Suhau. U toj borbi ubijeno je 5 domob-
rana a dva su ranjena.
59
'
Sjutradan, 2. januara, znatno brojniji, neprijatelj ponovo napada. Iz pravca
Suhae (novske) krenula je jedna domobranska satnija, ojaana minobacaem,
a iz Ljubije dio 11. satnije 11. pjeadijske pukovnije od 60 ustaa iz Ljubije i okol-
nih sela, sa pet pukomitraljeza.
60
' Oekujui napad, komanda Ljubijsko-prijedor-
ske ete, na svim prilazima Budimli Japri, postavila je jake i dobro skrivene
zasjede.
im je poela borba, posada iz Budimli Japre krenula je prema Antonia
Brdu, gdje je odmah naila na snanu vatru desetine Petrovakog voda, kojom
58) Izvjetaj Zapovjednitva 3. oru. pukovnije od 31. III 1942. (Zbornik IV, knj. 3, str. 574); Glia
Raca, Bravska partizanska eta, Zb. SREZ KLJUKI u NOB, knj. 2, str. 61-62
59) Izvjetaj Zapovjednitva 1. domobranskog zbora od 12. III 1942. (Zbornik IV, knj. 3, str. 434).
60) Izvjetaj Banjalukog zdruga od 7. II 1942. (Zbornik IV, knj. 3, str. 442).
je komandovao Pero Kecman Mukonja. Iznenaena i sa gubicima, posada se
brzo povukla u uporite.
Neprijateljevu jedinicu, koja je nadirala iz Suhae, u zasjedi je doekao Ha-
anski yod sa svoje dvije desetine i desetinom Petrovakog voda u rejonu Crnog
Vrha i ele. Nakon tri sata borbe satnija je odstupila prema Suhai sa 4 poginula
i dva ranjena vojnika.
Grupa iz Ljubije (domobrani i ustae), uspjela je da, preko Marina i Ovanj-
ske, dopre do Antonia Brda, gdje je naletjela na zasjedu od dvije desetine pet-
rovakog voda pojaanog jednom desetinom Eminovakog voda. Vlado Baji,
komandir Petrovakog voda, postavio je tri zasjede.
Mile pegar koji se sa jednom grupom partizana nalazio u zasjedi na des-
nom krilu izmeu Antonia Brda i Ovanjske, pustio je neprijatelja da doe u ne-
posrednu blizinu na same puane cijevi i onda otvorio vatru. Ustae i domob-
rani su odmah pobjegli a na prtini ostavili mrtve. Zasjeda koja se nalazila na sre-
dini borbenog rasporeda, takoe sa bliskog odstojanja, iznenadnom vatrom na-
nijela je osjetne gubitke koloni koja je pokuala da je zaobie i da se spusti na
cestu to od Budimli Japre vodi ka Starom Majdanu i Sanskom Mostu. Neko-
liko boraca uspjelo je da zadri ustae i domobrane, a kada su priskoili vodnik
Vlado Baji, pukomitraljezac Ilija Bursa i jo nekoliko boraca, nakon krae
borbe neprijatelj je odbaen. Kolona to je nadirala od Ljubije imala je 6 mrtvih
domobrana. Partizani su u ovom okraju zaplijenili osam puaka i 1 200 pua-
nih metaka. -
Zavrnu borbu na desnom krilu, u rejonu Antonia Brda, posmatralo je oko
200 ljudi, ena i djece sa visova sela Slatine, uzvicima hrabrei borce. Kao i ranije
Slatinjani su nakon ove borbe borcima Petrovakog voda donijeli dosta jela i na-
mirnica, zahvaljujui im na uspjenoj odbrani osloboenih sela. I seljaci sela Ma-
rina i Srpskih Agia - iz nekoliko kua koje su bile pred samim poloajima ovog
Petrovakog voda - snabdijevali su borce raznim namirnicama.
61
'
Odravajui okruenje neprijateljevog uporita u Budimli Japri, partizan-
ske jedinice su istovremeno usmjeravale svoja dejstva prema neosloboenim se-
lima na pravcu prema Staroj Rijeci, Ljubiji i Suhai. Komanda Ljubijsko-prije-
dorske partizanske ete organizovala je obavjetajnu mreu na tom podruju,
pa je prikupila dovoljno podataka o neprijateljevoj posadi u Rudniku Ljubija i
okolini.
Krajem januara 1942. godine sa Kozare je dola grupa boraca sa Lazom La-
ziem da uspostavi vezu sa Prvim KNOP odredom. Lazi je sa 12 boraca doao
u Radomirovac, a onda u Srpske Agie, gdje je stigla i grupa partizana Ljubijsko-
-prijedorske ete, u kojoj su pored ostalih bili: Mile Davidovi, komandir, Redo
Terzi, zamjenik politikog komesara i Stevo Vjetica, komandir Haanskog
voda. Sastali su se u kui Milana Gaia i dogovorili o zajednikim akcijama u
podruju prema Ljubiji. Grupa Kozarana vratila se na Kozaru, a Grmelije u
svoju etu, na Crni Vrh i Antonia Brdo.
62
'
Ubrzo, polovinom februara 1942, tab 1. bataljona Drugog krajikog NOP
odreda (kozarakog) uputio je grupu od oko 70 boraca sa Karana u selo Rado-
mirovac, na lijevu obalu rijeke Sane. U tom selu su tada formirali 5. etu 1. ba-
taljona Drugog KNOP odreda, iji je komandir bio Stevo Rau, politiki komesar
Lazo Lazi, zamjenik komandira Duan Egi i zamjenik komesara Milan Obra-
dovi.
63
'
Nekoliko zasjeda i manjih akcija prema Ljubiji, Staroj Rijeci i Novskoj
Suhai, zajedniki su izveli dijelovi Radomirovake i Ljubijsko-prijedorske par-
61) VLADO BAJI, Petrovaki vod, Zb. PODGRMEt, knj. 2, str. 239-241.
62) Lazo Lazi, Radomirovaka eta, Zb. KOZARA, u NOB, knj. 3, str. 220.
63) Duan Egi, Radomirovaka eta u borbama na Kozari, isto, str. 225.
tizanske ete. Bile su to prve zajednike akcije podgrmekih i kozarakih par-
tizana.
Poto nije usio prodrijeti u blokiranu Budimli Japru, neprijatelj je bio pri-
moran da avionima doprema oruje, municiju, namirnice i potu opkoljenom
garnizonu. To je inio sve dok partizani nisu oslobodili Budimli Japru.
64
'
Drugom polovinom februara 1942, vod Petrovana je po naredbi taba Pr-
vog KNOP odreda napustio blokadu i otiao u sastav svoje Petrovake ete u
okolinu Petrovca, dok je njegove poloaje u blokadi Budimli Japre preuzeo vod
Jelainovake partizanske ete.
d) Borbe na sektoru Agii - Rudice - Blatna
Na ovom sektoru dejstvovale su Novska i Krnjeuka partizanska eta, koje
su na neprijateljeve posade du eljeznike pruge Novi - Rudice - Otoka vrile
povremeno manje ili vee napade.
65
'
Drugom polovinom januara 1942. godine na novski sektor doli su diverzan-
ti panci Ivan Hari Gromovnik i Jure Kale i donijeli dvije mine. Komande Nov-
ske i Krnjeuke ete 18. januara su utanaile kako da najuspjenije iskoriste
mine. Zakljueno je da se jedna mina (avionska bomba teine oko 100 kg) po-
stavi na pruzi prema Novom, ispred sela Rakana, a druga, nagazna, na trista me-
tara od ove prema Blatnoj. Borci Novske i Krnjeuke ete, rasporeeni u dvije
grupe, naspram mina, po cii i snijegu, ve oko dva sata iza ponoi 18/19. januara
bili su na poloajima. Meutim, uzalud su ekali do jutra i skoro itav dan. Tek
predvee 19. januara naiao je voz, ali od Blatne a ne od Novog, kako se raunalo.
Bio je to oklopni voz kojim je iz Bihaa prema Novom putovao tab pukovnije
osiguranja ove pruge. Kompozicija je naila na malu minu, ali eksplozija je na-
nijela neznatnu tetu samo prvom vagonu, zatitnom, pa je oklopni voz produ-
io. Nakon trista metara naiao je na drugu minu, avionsku bombu, koja se palila
na potezanje. Borci mineri su potezali konopac, ali tek poto su proli lokomo-
tiva i prvi vagon, kotlinom je odjeknula snana eksplozija. Oklopni voz je rastr-
gnut na dvije polovine i razmrskan, a veina ljudstva u njemu ranjeno, ubijeno
ili razneeno. Poginulo je 7, a teko ranjeno 13 domobrana, meu kojima i pu-
kovnik Metzger, komandant pukovnije osiguranja pruge, zatim satnik Veber, sat-
nik Husein Bievi i porunik Stivievi. Partizani su ostale pozvali na predaju,
ali su ovi odgovorili rafalima iz mitraljeza i drugog oruja. Poto nisu mogli ju-
riati kroz visoki snijeg i kiu kuruma, partizani su itavu no i naredni dan po-
sadu voza drali u blokadi. Odlueno je da se oteti pruga prema Novom i prema
Blatnoj, kako opkoljenima ne bi mogla doi u pomo. Ve te noi, 19/20. janua-
ra, okupili su se mnogi seljaci iz Rakana, Blatne i aavice, pa zajedno s parti-
zanima poruili prugu i telefonske stupove prema Rudicama, na kilometar i po
od tog neprijateljevog uporita, kao i prema Blatnoj. Tek 20. januara, kada je
zora poodmakla, od Novog se pojavio drugi oklopni voz guran lokomotivom. Tri
vagona su se prevrnula i survala na mjestu gdje su ine bile demontirane i ba-
ene niz nasip. Domobrani su ipak uspjeli da dou do opkoljene posade, izvuku
ranjene i poginule, prebace u oklopni voz broj II i odu za Novi.
66
'
Sjutradan, 21. januara, iz Novog, oklopni voz br. II opet kree prema Rudi-
cama i Blatnoj, i opet vagoni iskau sa pruge na mjestu gdje su ine bile uklo-
njene. Samo se lokomotiva otkai i vrati u Novi. Partizani su ovom prilikom ubili
64) Zbornik IV, knj. 3, str. 450 i 454.
65) Isto, str 435.
66) Izvjetaj Zapovjednitva 1. domobranskog zbora od 12. III 1942. (Zbornik IV, knj. 3, str. 437);
emso Tabakovi, Napad na oklopni voz, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 327-331.
tri vojnika, vie njih ranili i 5 zarobili, te zaplijenili 8 puaka, 7 000 metaka i ne-
koliko bombi.
67
'
Narednih dana borci su, zajedno sa seljacima, poruili prugu na nekoliko
mjesta u duini po 100 do 200 metara i minirali jedan propust na njoj, duine 15
metara. Tek 24. januara, pod zatitom jakih snaga, neprijatelj je izvrio opravke
pruge i izvlaenje oklopnih vozova prema Bosanskom Novom.
68
'
Kada je stigao u Novsku etu, u obilazak Vojo Todorovi komandant 2.
(krupskog) bataljona dobio je nareenje od taba Prvog KNOP odreda da sa 3.
etom 2. bataljona (novskom), i 3. etom 3. bataljona (krnjeukom) organizuje
napad na neprijateljevo uporite u selu Muslimanski Agii.
69
' U tom cilju on je
28. januara 1942. organizovao sa komandirima eta, vodova i desetina rekognos-
ciranje uporita i tom prilikom precizirao zadatke o predstojeoj akciji: Novska
eta napada na Agi e s june strane, Krnjeuka eta, sa 1. i 2. vodom, s istone,
a s 3. vodom sa sjeverne strane. S tim vodom nalazie se i komandant bataljona
i komesar Krnjeuke ete.
70
'
Akcija je zapoela 29. januara 1942. godine oko 6 sati izjutra. Pred polazak,
starjeine su borce upoznale sa planom akcije, insistirajui da upad u naselje
bude brz i da se jo za noi uporite uniti.
Trei vod Krnjeuke ete, s kojim su bili Vojo Todorovi, komandant bata-
ljona, Savo Batinica, politiki komesar ete i Radivoje Rodi, tek pristigao u
etu radi primanja dunosti komesara, uspio je neprimjeen prii do kole, cen-
tru neprijateljevog uporita. Rovovi iznad kole bili su prazni. Dok je grupa bo-
raca prilazila koli, neprijateljev vojnik ispalio je jedan metak, od kojeg je pogo-
en u elo desetar Bogdan Ostoji. U meuvremenu, jedna grupa ustaa, povla-
ei se ispred Novske ete, prikljuila se onim u zgradi kole. Partizani su ih po-
zivali na predaju, no, umjesto da naoruani Agiani ispale samo po koji metak
u zrak, kako se oekivalo, tukli su ubitanom vatrom po borcima, zateenim na
snijegu, brisanom prostoru. Ubaena je jedna bomba u zgradu, ali bez rezultata.
U meuvremenu je poginulo nekoliko partizana, meu kojima i desetar Jovo-
-Joco Bates. Poto su doekane jakom paljbom, ostale jedinice poele odstupati,
3. vod Krnjeuke ete naao se sam u veoma tekoj situaciji, usred sela. Zbog
mraza borci su palili maramice i dijelove koulja i tako zagrijavali zatvarae
kako bi mogli pucati. U meuvremenu, Vojo Todorovi je uoio meuprostor
koji nije bio tuen, pa je naredio povlaenje u tom pravcu. Meutim, Radivoj Ro-
di sa jo pet-est boraca poao je brisanim prostorom i svi su izginuli. U e-
stoasovnom okraju poginulo je 8 boraca Krnjeuke ete: Radivoj Rodi (po-
smrtno proglaen za narodnog heroja), Bogdan Ostoji i Jovo Bates, desetari,
Drago Manojlovi, Branko Kovaevi, Mile Liina, Trivun Joki i Gojko Nova-
kovi; iz Novske ete Stevo Liina, Milo eran i Petar Drai, a nekoliko dru-
gova je ranjeno. Zbog jakog mraza i skvaene odjee promrzlo je desetak boraca
i upueni su na lijeenje.
7
"
Ocjenjujui ovu akciju Vojo Todorovi, komandant Bataljona, je konstato-
vao: . . . Akcija na Agie, ba kao i na Stari Majdan, pokazala je da napad na
utvrena neprijateljska uporita zahtijeva i dobru organizaciju, i obuenost, i
68) Isto, str. 438.
69) U Zborniku PODGRMEC U NOB, knj. 2, str. 336, u naslovu lanka Semse Tabakovia pogreno
pie da je napad bio na Srpske Agie. Meutim, napad je bio na Muslimanske Agie, dok su
Srpski Agii bili poluosloboeni i otvoreni za partizane.
70) Vojo Todorovi, U Krupskom bataljonu, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 576, emso Tabakovi, n.
l., str. 336.
71) Zbornik IV, knj. 3, str. 178, Ljubia urguz, Trei bataljon, Zb. 3. KRAJIKA BRIGADA, knj. 2,
str. 46-47.
vrstu disciplinu svih jedinica u napadu . . . Na Agiima nije bilo tako: polovina
naih snaga, oko 60 Atlagievih boraca, nije uestvovalo u napadu .. .
72)
Poslije dva dana patrole Novske ete pole su u izvianje uporita u Mus-
limanskim Agiima i konstatovale da je stanovnitvo napustilo selo i izbjeglo
prema Blagaju i Novom. Tada su partizani zaplijenili znatne koliine ita, spalile
kolu i sve zidane zgrade koje bi neprijatelj mogao da iskoristi, ako se vrati u
selo. Pronaena su i tijela svih poginulih boraca i sahranjena u Rujikoj.
73
'
e) Borbe na sektoru Puenik - Vuijak - Grmua
Slobodna teritorija na ovom sektoru protezala se sve do periferije Bosanske
Krupe, od Puenika, Gudavca i Vranjske. Granica izmeu slobodne teritorije i
one koju je drao neprijatelj ila je potom iznad Brine, odnosno ceste Krupa -
Grmua- Biha, rijeke Une i pruge Krupa- Biha, sve do Brkia i Srbljana. Zbog
jaine neprijateljevog garnizona u Bosanskoj Krupi, u ovom periodu nije bilo
mogue vriti napade na to jako uporite. Preostala je jedina mogunost napada
na prugu u dolini Une i na manje domobranske posade koje su osiguravale pru-
gu i cestu, kao i uznemiravanje straa na vanjskim uporitima oko Krupe (kod
Ostrunice, Badia, ora i dr.).
Zahvaljujui obavijetenjima dobijenim od eljezniara Jandre Borojevia,
Radiki vod je 17. januara 1942. napao dvije straare na pruzi Krupa - Grmua
i, skoro bez borbe, zarobio 19 domobrana i zaplijenio 1 pukomitraljez, 19 pu-
aka, vei broj municije i 22 ebeta. Tada je i Jandre Borojevi sa porodicom
izaao u partizane i ukljuio se u Radiki vod. Nakon to je domobranima ob-
janjen cilj narodnooslobodilake borbe puteni su kuama. Ovom akcijom vod
Velikog Radia ojaan je za 20 novih boraca, tako daj e zajedno sa Maloradikim
vodom imao oko 80 puaka, 2 mitraljeza i 1 pukomitraljez, to e znatno uticati
na odluku da ta dva voda formiraju posebnu partizansku etu.
74
'
f) Borbe na sektoru prema Ripu i Bihau
Nakon uspjeno izvrene akcije 7. oktobra 1941, kad je iz Ripa protjerana
neprijateljeva posada i spaljeno naselje (sa izuzetkom 2 kue) na Otoci, u ovo
mjesto najprije je dola jedna italijanska eta, a u decembru 1941. satnija od oko
80 domobrana, pod komandom natporunika Sulejmana Delia, koji je do us-
tanka bio uitelj u Ripu. Satnija se smjestila na Otoci, teko pristupanoj zbog
tokova rijeke Une, i nijednom nije pokuala napade na okolna sela.
Neposredno nakon to je formirana, Bihaka partizanska eta, krajem de-
cembra 1941, rasporedila je svoje vodove oko Ripa: Lipski i Doljanski - vod u
Velikom i Malom Raiu, a Teoarski i Hrgarski vod na Hrgaru, gdje je bila i ko-
manda ete, dok se Grabeka desetina nalazila na Grabeu.
Komanda Bihake ete je ubrzo utvrdila da se za satniju u Ripu svakog
dana doprema hrana iz Bihaa, cestom preko Pritoke i Bijelog Brda. Kako je
pratnja tog transporta obino bila malobrojna, odlueno je da u zasjedu krene
72) Lazo Atlagi zvani Grk, od poetka ustanka bio je samovoljan, grub i nedisciplinovan. Bez ikak-
vog povoda ubio je oca dvojice istaknutih boraca iz Vrtoa, samovoljno naputao poloaj, sa-
botirao u akciji na Agie, spreavao sreivanje ete, pa je ubrzo otiao iz Krnjeuke ete na pod-
ruje Krnjeue. Poto je tamo priao etnicima, uhvaen je i osuen na smrt. (Rade Klepi, Je-
dinstvo je sauvano, Zb. PETROVAC, knj. 2, str. 590-593 i drugi lanci tog zbornika.)
73) Vojo Todorovi, n. l., str. 578; emso Tabakovi, n. l., str. 338.
74) Zbornik IV, knj. 3, str. 90-91, Dane Agbaba i dr., Uvrivanje ustanikih redova u Radiu i Vranj-
skoj, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 161.
samo grupa od osam dobrovoljaca iz Lipskog i Hrgarskog voda, predvoena
Gojkom Doenoviem, komandirom ete. U svanue 11. januara 1942, grupa je
postavila zasjedu u Bijelom Brdu, nasuprot Pritoci. Kada se razdanilo na zasjedu
je od Bihaa naila komora sa dvoja kola praena desetinom domobrana iz 5.
bojne 2. pjeake pukovnije locirane u Bihau. Iznenadnom vatrom partizani su
ubili tri domobrana a jednog ranili. Pored jednog pukomitraljeza, 6 puaka, 400
metaka, zaplijenjeno je i 50 kg pasulja, 32 kg griza, 10 kg masti, 6 kg eera, 200
hljebova i drugog materijala.
Odmah poslije ove uspjele zasjede, Lipski i Hrgarski vodovi su ve oko 11
sati istog dana zaposjeli brinu iznad sela Pritoke, a potom se spustili, u dolinu,
na cesti, i presjekli komunikaciju Biha - Ripa. Ovo partizansko zaposjedanje
novih poloaja prema Bihau posmatrao je jedan talijanski izviaki konjiki
vod, ali nije stupio u borbu nego se povukao u Biha.
75
'
U toku istog dana neprijatelj je ponovo krenuo iz Bihaa sa novim sljedo-
vanjem za domobransku satniju u Ripu. U zatiti komore bili su dijelovi 12. pje-
ake pukovnije. Meutim, partizani su ih opet doekali, razbili pratnju i zapli-
jenili komoru. Tom prilikom poginuo je 1 oficir i 5 domobrana, 6 je ranjeno, a
3 su nestala.
76
'
Istog dana oko 18 sati, posada iz Ripa uputila je manju patrolu lijevom oba-
lom Une prema Golubiu, sa namjerom da uspostavi vezu sa garnizonom u Bi-
hau, meutim, napadnuta od grupe boraca Lipskog voda, vratila se na Otoku.
77
'
Oteenu telefonsku vezu Bihaa sa satnijom u Ripu, neprijatelj je uspio
da popravi tek sjutradan. Dva dana kasnije, 14. januara, prema Ripu je krenula
komora sa jaom pratnjom, sad lijevom obalom Une, od Golubia. Meutim, u
rejon sela Lohova prebacio se Lipski vod i nakon borbe koja je trajala cijelo prije
podne, razbio domobrane i nanijevii im gubitke, otjerao ih nazad u Golubi, od-
nosno u Biha.
78
'
Neprijatelj je i 16. januara istim pravcem sa jedinicom od oko 60 vojnika po-
kuao da dopre do svoje satnije u Ripu, ali ga je Lipski vod doekao na istom
mjestu i s njim se tukao skoro cijelog dana. Ve poslije kraeg vremena bezmalo
polovina jedinice panino je odstupila za Biha, dok je ostatak uporno nastojao
da se probije do Ripa. U borbi s ovim dijelom domobranske jedinice unitena
je komora, a potom razbijen i taj dio odreda i natjeran na povlaenje sa dosta
poginulih i ranjenih. Lipski vodj e imao jednog poginulog i jednog ranjenog bor-
ca. I ovom prilikom zaplijenjena je izvjesna koliina ivotnih namirnica.
79
'
Neprijatelj je ocijenio da se partizani koncentriu radi napada na njihovo
uporite u Ripu, pa je odluio da izvue ugroenu satniju. Za taj cilj je angao-
vao znatne snage. Dvije kolone - jedna, lijevom obalom Une preko Golubia,
druga, desnom, preko Orljana i Pritoke - krenule su iz Bihaa 17. januara.
80
' Ko-
lona koja je napadala preko Orljana i Pritoke nije ostvarila neki znaajniji usp-
jeh, jer su Hrgarski i Teoarski vod zaposjedanjem Stojia brda i Bijelog brda,
uz podrku mitraljeskog odjeljenja sa brine iznad Pritoke, uspjeno odoljevali
daleko brojnijem neprijatelju, potpomognutog topovima i minobacaima. Me-
utim, Lipski vod, u pokuaju da zaustavi kolonu iz pravca Golubia, nije se obe-
zbijedio kako treba, pa je napadnut s boka i s lea. Tek kad je neprijatelj pre-
bacio jedan brdski i jedan protuoklopni top u sam streljaki stroj, uspio je da
uutka partizanske pukomitraljeze i odbacio ih sa poloaja. Poginuo je jedan
75) Zbornik IV, knj. 2, str. 90 i 435; Branko Balaban, Blokada Ripa, Zb. PODGRMEC, knj. 2,
str. 377-378.
77) Arhiv, Reg. muzeja Biha, m. f. 51/213.
78) Zbornik IV, knj. 3, str. 436; B. Balaban, n. l., str. 378.
79) Arhiv Reg. muzeja Biha, m. f. 33/3 i 21/24.
borac, a Lipski vod se, pod veoma tekim uslovima, morao povui prema slapu
Bukva i prebaciti na desnu obalu rijeke Une u selo Rai.
81
' To je omoguilo nep-
rijatelju da lijevom obalom stigne do Otoke u Ripu, gdje je oko 17,30 sati jednim
amcem organizovao prebacivanje domobranske satnije sa Otoke na lijevu oba-
lu rijeke, a zatim i njeno povlaenje ka Golubiu i Bihau.
82
'
Povlaenje satnije iz Ripa, znailo je irenje slobodne teritorije do na-
domak Golubia - Orljana - Ruice - Vinice - Zaloja, odnosno na 3 do 4 km
od centra Bihaa u kojem je bio jak garnizon Italijana (sa tabom divizije) i jak
domobransko-ustaki garnizon (sa tabom divizije). Kako su Italijani tokom ja-
nuara, do osloboenja Ripa, svoje manje jedinice ve povukli sa Zavalja, Sko-
aja, Zaloja, Vinice i Pokoja u sam Biha, (sad i padom Ripa), spoljna odbrana
Bihaa bila je ozbiljno ugroena, a i sam grad.
83
' I pored injenice da je u Bihau
i okolnim selima brojno i naoruanjem bio daleko jai od Bihake partizanske
ete, neprijatelj u narednim mjesecima nijednom nije pokuao neki ozbiljniji
prodor prema Ripu, ili ka udaljenom a opkoljenom garnizonu u Bosanskom
Petrovcu.
Poslije osloboenja Ripa, Bihaka partizanska eta je vodove razmjestila
na poloaje u Bijelom Brdu i Pritoci, sa dijelovima u Ripu, Raiu, Hrgaru i Gra-
beu^
esta eta 3. bataljona Prvog KNOP odreda, tj. Bihaka eta, 26. januara
1942, kod Golubia je postavila zasjedu neprijateljevoj komori koja je iz Bihaa
dopremala hranu za posadu u Golubiu. Tom prilikom zaplijenjeno je 400 kg
brana, 200 kg hljeba, 15 kg eera, neto aja i drugog materijala. Ista eta, uz
saradnju jednog voda 5. ete (vakufske) 3. bataljona, 6. februara napada uporita
u selima Cerklije i Vinica, na domak Bihaa.
84
' Dio partizana koji je napadao na
uporite u Vinici nije uspio da iznenadi neprijatelja i omoguio mu bjekstvo u
Biha. U tom selu zarobljen je jedan seljak, ustaa, kojeg su ene u Pritoci pre-
poznale kao zlikovca, koljaa i pljakaa po srpskim kuama. Razjarene Prito-
anke su ga linovale prije nego su partizani bilo ta mogli preduzeti.
85
'
Zbog napada na ekrlije i Vinicu, u Bihau je nastala uzbuna i sva svjetla
bila su pogaena, dok su brojne strae cijele noi nasumice otvarale vatru.
86
'
g) Borbe oko Bosanskog Petrovca
Nakon prodora Italijana u Bosanski Petrovac, na podruju oko Petrovca
nije bilo borbi. Grad je drao garnizon domobrana, ustaa i orunika koji nije
zalazio u okolinu, i italijanski garnizon jaine jednog bataljona iji su se vojnici
kretali oblinjim selima. U pratnji manjih odreda Italijani su transportovali svoje
snabdijevanje od Knina preko Grahova i Drvara do Petrovca, kao i za Klju, Sa-
nski Most i Mrkonji-Grad.
Sreski komitet KPJ Bosanski Petrovac, cijenei nastalu situaciju, poduzi-
mao je mjere za suzbijanje razorne italijanske i etnike politike. Zbog toga su
Dmitra Smiljania, Vasiliju Kecmana i Svetka Kaara, komuniste, poslali u sela
Vodenicu, Bjelaj, Vrtoe da u tamonjim ustanikim jedinicama politiki djeluju
i sprijee njihov prelazak u etnike. Imali su zadatak da stanovnitvu i borcima
objasne sutinu italijanske okupatorske politike, namjere etnika i potrebu or-
ganizovanja borbe protiv jednih i drugih. Meutim, neki seljaci i borci nisu
81) B. Balaban, n. l., str. 380.
83) Arhiv Reg. muzeja Biha, m. f. 21/237.
85) Milovan Pilipovi i Lazo Uzelae, Napad na ekrlije i Vinicu, Zb. Podgrme, kni. 2, str. 381-382
prihvatili drugove, odbijajui saradnju sa njima, govorei da im ne trebaju
stranci.
Na partijskoj konferenciji odranoj u Risovcu 3. i 4. januara 1942. odlueno
je da se u cilju razbijanja etnikih grupa na petrovakom srezu formira vrst
odred jaine oko 120 boraca, koji treba da proe svim selima i da u nekima odri
zborove i narodu objasni vojnopolitiku situaciju, posebno politiku i namjere
okupatora. Zakljueno je da se postojee etnike grupe razoruaju i na zboro-
vima javno osudi njihov pokuaj razbijanja ustanka. Seljaci treba da prestanu da
odlaze u Petrovac. Neposredno nakon partijske konferencije, Slavko Rodi, ko-
mandant Petrovako-bihakog bataljona, odluio je da se zborovi naroda odre
u Bjelaju, Vodenici, Smoljani, Driniu i Bukovai.
U Odred koji e izvriti razoruavanje etnika uvrteni su: Vakufska eta
pod komandom Nikole Karanovia, vod pod komandom Milana Zoria i vod ko-
jim je komandovao Dmitar Smiljani. Iz sela kroz koja je prolazio, Odredu su se
prikljuili i neki politiki radnici, tako da je na kraju mara Odred imao oko 120
dobro naoruanih boraca, preteno mladih, ali prekaljenih u mnogim bor-
bama.
87)
Ovaj odred 3. bataljona Prvog KNOP odreda u vremenu od 5. do 17. januara
1942. godine, u selima oko Petrovca (Bjelaj, Vodenica, Suvaja), razoruao je je-
dan broj etnika. Od njih je oduzeta 51 puka, 2 pukomitraljeza, vei broj runih
bombi i municije.
88
'
Djelovanje ovog Odreda, formiranog neposredno nakon okrune partijske
konferencije, primjer je odlune, brze i organizovane akcije u rjeavanju tada
krupnog zadatka: razoruavanju i likvidaciji etnikih g;rupa na petrovakom
srezu, koje su se odravale pod okriljem italijanskih trupa.
Odred je do 20. januara 1942. obiao mnoga sela, u nekim odrao narodne
zborove i stigao u Drini. Naredna dva dana odrani su zborovi u Driniu kod
Banjake esme i u Bukovai kod osnovne kole.
89
'
Odred je 23. januara krenuo preko Vedrog Polja i Kolunia u pravcu Me-
denog Polja. Meutim, u Koluniu, neoekivano se sreo sa jednim vodom Ita-
lijana koji su prevozili drva za petrovaki garnizon. Partizanska prethodnica usp-
jela je na vrijeme da se razvije, opkoli neprijatelja i primora ga na predaju, ne
ispalivi metka. Zarobljen je 21 Italijan, zaplijenjena 21 puka i 8 mula. Odred je
odmah nastavio prema Medenom Polju - krajnjem cilju mara oko Petrovca. Sa
sobom je poveo i zarobljene Italijane. Po dolasku u Medeno Polje Slavko Rodi,
komandant bataljona i ovog odreda, rasporedio je jedinice tako da narednih
dana mogu spremne doekati napad Italijana.
Ve sjutradan rano izjutra, oko 300 italijanskih vojnika, sa etnicima Mane
Rokvia, uz podrku dva topa od 65 mm, dolo je na prilaze Medenom Polju i
po selu osulo artiljerijskim granatama. Partizani su odbili prve napade, a potom
napadae prisilili na povlaenje. Kako je bio veliki snijeg i moglo se kretati samo
jednom prtinom, partizani su neprijatelju nanijeli velike gubitke: U Petrovac se
vratilo samo oko 50 zdravih Italijana, dok je mrtvih i ranjenih bilo 80 od kojih
1 6 oficira. Poginuo je i komandant te jedinice. Partizani su zaplijenili 80 puaka,
2 pukomitraljeza, 1 teki mitraljez bez nekih dijelova, 1 top od 65 mm i jedan
zatvara i cijev drugog topa, kao i 150 runih bombi. Zarobljeno je vie italijan-
skih vojnika, a meu njima jedan oficir i jedan lijenik.
90
'
87) Jovo Pavi, Vojno-politika situacija u petrovakom kraju 1941. i poetkom 1942. Zb. PETRO-
VAC, knj. 3, str. 137-138.
89) Isto, 3, str. 92, J. Pavi, n. l str. 144-148.
Nakon mara Odreda petrovaka sela su oiena od etnika i samo je ma-
nja grupa sa Manom Rokviem nala sklonite u samom Petrovcu, iz kojeg od
tada nisu smjeli izlaziti.
Orujem zaplijenjenim u borbi na Medenom Polju naoruano je oko 80 no-
vih partizana, preteno omladinaca, pa su izdvojeni neki borci iz Odreda i tada
formirana nova eta - Omladinska eta Petrovako-bihakog bataljona, sedma
u njegovom sastavu. Ova eta je zauzela poloaje prema Petrovcu, dok su ostale
jedinice Odreda upuene na svoje rejone za blokadu Petrovca.
91
'
U meuvremenu je odlueno da dr Mladen Stojanovi, koji je obilazio teren
Prvog KNOP odreda, doe i u sela petrovakog kraja.
921
Prvih dana februara 1942. stie u Orako Brdo, Prkose, Bjelaj i Risovac i vri
smotre Vakufske i Vrtoko-bjelajske ete, govori narodu na velikim zborovima,
to je veoma doprinijelo poboljanju situacije u tim selima i njihovim ustani-
kim jedinicama.
h) Borbe oko Drvara
Nakon prodora Italijana u Drvar, 25. septembra 1941, mali broj ustanika sta-
vio se u slubu italijanskog okupatora i proglasio etnicima. U Drvaru i okolnim
selima samo oko 50 etnika inilo je tzv. Puk kralja Petra II, iji je komandant
bio Ilija Desnica. Uz pomo tih etnika Italijani su novembra 1941, prilikom ra-
cije u Mokronogama, ubili dva ovjeka, a oko 25 ljudi, veinom boraca, otjerali
u zatvor. Tokom januara u ipovljanima su Italijani, nakon to su opljakali 106
goveda, uhapsili neke borce, saradnike i simpatizere u selima oko Drvara. Ve-
ina uhapenih poslana je u logore u Italiji.
Samozvanog komandanta etnikog puka, Iliju Desnicu, mada neorgani-
zovani po etama, uz pomo saradnika, partizani su uhvatili i na Kamenici za-
slueno kaznili. Ubrzo su uspjeli da kazne i Vladu Morau, lugara Grahovca, Bu-
dila Krnetu i jo neke istaknutije pristalice Italijana i etnika. Hvatanje i likvi-
dacija glaveina preostale etnike otjeralo je direktno pod skut okupatora u
Drvar. Od tada vie nisu smjeli ii po selima, ozbiljno zabrinuti za svoju sudbinu.
Uz to, organizovanjem novih partizanskih eta, stvoreni su uslovi da se italijan-
ski okupator blokira u samom Drvaru. Saobraaj sa gradom, eljezniki i drum-
ski, bio je prekinut. Italijane su paketima snabdijevali avioni. Da bi se grijali, po-
sjekli su drvee u Drvaru i neposrednoj okolini. esto se deavalo da su se ita-
lijanski avioni sa hranom i municijom vraali neobavljena posla, jer su ih sa
okolnih brda tukli partizanski mitraljesci. Uspjena blokada Drvara trajala je
preko dva mjeseca, to je omoguilo Okrunom komitetu KPJ i tabu etvrtog
(drvarskog) bataljona Prvog KNOP odreda da u toku januara i februara 1942. go-
dine veoma brzo organizuje partizanske ete, ojaaju one osnovane u ustanku
i bataljon pripreme za okraje koji predstoje.
93
'
Do prve borbe sa italijanskim snagama dolo j edo 18. februara 1942. godine.
Tog dana je oko 400 Italijana iz Drvara polo prema selu Vrtou. Sa kamenike
brine, borci Kamenike ete pod komandom Jandrije Tomia ia, komandira
i Nikole Kotle, politikog komesara, napali su Italijane. Poloaje partizana tukla
je artiljerija iz Drvara. Nakon nekoliko asova uspjene borbe partizani su pri-
silili Italijane na povlaenje u grad. Pri povlaenju Italijani su iz Vrtoa otjerali
12 volova i oko 2 000 kg sijena. Ova prva uspjena borba Kamenike ete sa Ita-
lijanima snano je odjeknula kod boraca ostalih eta i kod naroda drvarskih
sela.
91) J. Pavi, n. l., str. 148.
92) Isto, str. 141.
93) Ilija Materi, Drvarski partizanski bataljon, Zb. DRVAR, knj. 3, str. 261-268.
Nakon ovog sukoba, tab Drvarsko-grahovskog bataljona je odluio da ete
jo vie priblii Drvaru i okupatoru onemogui izlazak u oblinja sela. ete su
dobile zadatak da postavljaju zasjede to blie Drvaru. Uz to, Italijanima je
potpuno zatvoren put prema Otrelju, gdje je imao svoje uporite, a isto i prema
Grahovu.
Prije svanua, 21. februara, italijanske snage izale su na plato iznad zaseoka
i zaposjele dio eljeznike pruge ispod Rokvia kue i na Zimonia brdu. Uz tak-
vo osiguranje puta oni su namjeravali da tog dana dopreme hranu i druge pot-
reptine jedinici u Otrelju. Dogodilo se da su dvije partizanske ete namjeravale
u isto vrijeme da zaposjednu iste poloaje, ali ih je neprijatelj preduhitrio. Ko-
mandir 2. ete Nikola Peanac je uputio jedan vod prema Italijanima dolo je
do pukaranja. Nakon toga i ostali vodovi ove ete stupili su u borbu. Meutim,
Italijani su se uporno drali na poloajima to je primoralo partizane da se iz-
vuku iz borbe i vrate u svoj logor. Samo jedna desetina 1. ete (drvarske-ipov-
ljanske) sila je na Gradinu iznad Peine i pukomitraljeskom vatrom tukla ita-
lijanske vojnike u logoru iza lijeve obale rijeke Unca, na Dejanevim barama.
Tada su Italijani artiljerijom osuli po Gradini, pa je smrtno ranjen bora Duan
Tanjga, a tee Simo Peanac. Ocijenivi da e neprijatelj produiti ka Otrelju,
Milan Bosni, zamjenik komandanta Drvarsko-grahovskog bataljona i Koman-
da 1. ete odluili su da postave zasjedu iznad Pasjaka. Narednog dana, 22. feb-
ruara, 1. eta je blagovremeno zaposjela predvieni poloaj, napravila zaklone
u dubokom snijegu a borci se dobro maskirali. Nareeno je i Komandi 2. ete
da zaposjedne iste poloaje, ali se ona nije pojavila na Pasjaku. Oko osam sati,
500 Italijana je krenulo ka Pasjaku. Kada je elo kolone dosta odmaklo, Stevo
Kecman Peri, komandir 1. ete, dao je znak za poetak napada. Italijani su bili
iznenaeni, prije svega dio koji se nalazio pred 1. etom. Meutim, elo kolone
se brzo sredilo i uzvratilo minobacakom i mitraljeskom vatrom. Razvila se es-
toka borba. Tek kad je poela pucnjava borci 2. ete u svom logoru u umi spoz-
nali su pravo stanje, pohitali i naspali italijanske vojnike u predjelu eljeznike
stanice Pasijak. Nakon estoasovne borbe neprijatelj se povukao u Drvar, od-
nosei 7 poginulih i 14 ranjenih vojnika. Partizani su zarobili dva italijanska voj-
nika i zaplijenili 15 puaka, veu koliinu municije i druge ratne opreme. U ovoj
borbi poginuo je i hrabri pukomitraljezac 2. ete Mio Babi iz sela Crvljivice.
Poslije Ovog okraja, italijanska jedinica na Otrelju zapoela je pripreme za
evakuaciju prema Drvaru. Kada su to saznali borci 2. ete i jedan vod iz 1. ete,
postavili su zasjedu iznad Grubiine doline. Dogodilo se da je italijanska izvid-
nica uoila jednog borca i na skijama pobjegla za Otrelj. Partizani su otvorili vat-
ru, i pojurili za njima, ali ih nisu stigli. Shvatajui ozbiljnost situacije, komanda
italijanske jedinice je istog dana, 27. februara, napustila Otrelj i prikljuila se
petrovakom garnizonu.
94
'
Poslije ovih borbi Italijani iz Drvara nisu poduzimali nikakve akcije u okol-
nim selima protiv partizana. Na podruju optina Bosansko Grahovo i Crni Lug
u ovom periodu nije bilo sukoba.
4. Formiranje i ispraaj Grmeke proleterske ete
Vrhovni tab NOP i DVJ je krajem januara 1942. godine donio odluku da u
sastav Prve proleterske udarne brigade ue i jedan krajiki proleterski bataljon
sa 250 boraca. Bilo je planirano da bataljon doe na podruje Romanije i tu se
ukljui u Prvu proletersku udarnu brigadu.
95
' Glavni tab NOP odreda Bosne i
94) Milan J. Bosni, Sjeanje na partizanski bataljon Rajko Bosni, isto, str. 277-283.
95) Saoptenje VS NOP i DVJ od 8. februara 1942. godine - Glavnom tabu NOPO i DO BiH. (Zbor-
nik IV, knj. 3, str. 172.)
Hercegovine odmah je uputio nareenje tabovima krajikih odreda, a Pokra-
jinski komitet KPJ za BiH direktivu partijskom rukovodstvu Bosanske krajine,
da se to odmah izvri. Prema toj odluci Krajiki proleterski bataljon trebalo je
da sjedini kozarsku, grmeku i drvarsku proletersku etu. S tim u vezi tab
Prvog KNOP odreda je uputio odgovarajue nareenje svojim bataljonima da
izaberu iz svake ete po odreen broj . . . najboljih, najsavjesnijih, najpovjerlji-
vijih i najdisciplinovanijih boraca..., po mogustvu lanova KPJ ili SKOJ-a.
Svaki borac treba da ima vojniku puku, najmanje 50 metaka, 2 bombe, 1 ba-
jonet i po mogunosti revolver, kao i dva para vea od kojih jedan u torbici, za-
tim injel, vojniko odijelo, ajkau i dobre cipele. Svaka eta u Krajikom pro-
leterskom bataljonu treba da ima po tri voda, a svaki vod po tri desetine i u sva-
koj desetini po jedan pukomitraljez.
96
' Budui da su komandant i politiki ko-
mesar Prvog KNOP odreda, kao i mnogi partijsko-politiki radnici bili na Sken-
dervakufskoj konferenciji, na organizovanju proleterske ete radili su Moni
Levi, zamjenik politikog komesara i Petar Vojnovi, zamjenik komandanta Od-
reda.
Kozarska proleterska eta (115 boraca) formirana je ve 9. februara 1942.
u Vinjici nedaleko od planine Kozare i odmah otila u centralnu Bosnu.
97
' Me-
utim, rad na formiranju Grmeke proleterske ete na podruju Prvog KNOP
odreda zapoeo je tek drugom polovinom februara 1942, jer je tek tada stiglo po-
menuto nareenje. Kada su borci saznali o emu se radi, mnogi su eljeli da po-
stanu proleteri pa su se dobrovoljno javljali. Meutim, na etnim konferencija-
ma svih boraca vren je izbor najboljih, u emu su uestvovale i partijske orga-
nizacije svake ete. Nije bilo lako prikupiti odgovarajuu odjeu i obuu, ali se
i to nekako postiglo.
Odabrani borci sa podruja Podgrmea i petrovakog sreza stigli su u Sr-
psku Jasenicu, gdje je 27. februara 1942. formirana Grmeka proleterska eta sa
107 boraca, od kojih 63 sa podruja sanskog, krupskog, novskog i bihakog sre-
za, 38 sa petrovakog sreza i 6 boraca od Drvara.
98
' Tog dana odrano je sveano
formiranje ete, smotra i njen ispraaj. Odabrani borci najprije su postrojeni
pred kolskom zgradom. Komandir ete Zdravko elar predao je raport Petru
Vojnoviu, zamjeniku komandanta Prvog KNOP odreda, a potom primio crvenu
proletersku zastavu, pa su svi uli u uionicu, a s njima i mnogo ljudi, ena i om-
ladine iz Srpske Jasenice i okolnih sela. U ime taba Prvog KNOP odreda, pro-
letere je pozdravio dr Moni Levi i saoptio sastav komande ete, a zatim su go-
vorili Zdravko elar, komandir i Avdo uk, politiki komesar Grmeke prole-
terske ete, nakon ega su proleteri poloili partizansku zakletvu.
99
' U stroju je
bilo 107 boraca, naoruanih sa 98 puaka i devet pukomitraljeza. Na svaku pu-
ku dolo je po sto, a na pukomitraljeze po 300 metaka. Komandir 1. voda bio
je Joja Runi, 2. voda Ratko Marjanovi i 3. voda Boo evi.
100
'
Odmah poslije sveane smotre i polaganja zakletve Grmeka proleterska
eta je srdano ispraena iz Jasenice, pa je preko Majki-Japre, Luci-Palanke,
Jelainovaca, Meeeg Brda, Bravska, Ribnika, Sitnice i Surjana otila na rijeku
Vrbas, prela je pomou malih amaca i u Bocu se susrela s Kozarskom pro-
leterskom etom.
96) Nareenje taba 3. bataljona Prvog KNOP odreda od 21. II1942. godine. Nareenje je potpisao
dr Moni Levi, zamjenik politikog komesara prvog KNOP odreda, koji je tada bio u tabu 3.
bataljona zbog tog zadatka (Zbornik IV, knj. 3, str. 222-224.)
97) Branko Vukovi, Prvi krajiki proleterski bataljon, str. 10.
98) Broj boraca utvren je na osnovu spiska proletera objavljenog u navedenom radu Branka
Vukovia, str. 196-201.
99) Dr Moni Levi, Podgrme - znaajan centar ustanka u Bosanskoj krajini, Zb. PODGRME, knj.
3, str. 71-72.
100) B. Vukovi, n. dj str. 33.
Dan-dva kasnije, nakon ispraaja Grmeke proleterske ete, u Luci-Palan-
ku je stigao Drvarski proleterski vod jaine 47 boraca, formiran u Boboljuscima.
Borci su se tu zadrali tri dana i pripremali za put. Prilikom ispraaja govorili
su Duan (Davida) Bauk, komandir voda i dr Moni Levi. Vod je nastavio do Kop-
rivne, gdje su mu 3. eta Sanskog bataljona i njen komandir urin Predojevi,
obezbijedili prelaz rijeke Sane i prebacivanje u Usorce, odakle su, potom, kre-
nuli preko Jelike, Bronzanog Majdana u Han Kola, gdje ih je doekao Milan
Brankovi, komandant 1. bataljona etvrtog KNOP odreda sa svojim borcima.
Sjutradan Vod se kod Karanovca prebacio preko Vrbasa u centralnu Bosnu.
101
'
Prilikom formiranja Krajikog proleterskog bataljona, u elincu 25. marta
1942, za komandanta Bataljona odreen je Zdravko elar, a za politikog kome-
sara Esad Midi, do tada politiki komesar Kozarske proleterske ete. Tada je
za komandira Grmeke proleterske ete postavljen Jovan Joja Runi, a za po-
litikog komesara Avdo uk, dok su komandiri vodova bili Ratko Marjanovi,
Boo Sevi i Drago Relji, a u Drvarskom proleterskom vodu Duan Bauk, ko-
mandir i Savo Triki, politiki delegat.
102
'
Odmah po dolasku u centralnu Bosnu, Grmeka proleterska eta, a tako i
Drvarski proleterski vod, stupili su u teke okraje sa etnicima, ustaama, do-
mobranima i Nijemcima. Vojnopolitika situacija na tom podruju zahtijevala
je prisustvo ovog Bataljona, radi ega Krajiki proleterski bataljon nije produio
na Romaniju u sastav Prve proleterske udarne brigade, ve je skoro etiri mje-
seca vodio danonone borbe u centralnoj Bosni, izgubio dosta boraca, meu ko-
jima i Zdravka elara i Esada Midia, komandanta i komesara, i sa 110 boraca
prebacio se u Slavoniju.
103
'
5. Skendervakufska konferencija o Prvom KNOP odredu
Sredinom februara 1942. godine partijsko-politiki i vojni kadrovi sa pod-
ruja Prvog KNOP odreda bili su na putu na Oblasnu konferenciju KPJ za Bo-
sansku krajinu, odranu u Skender-Vakufu 21-23. februara. Od oko 100 najod-
govornijih partijskih i vojnih rukovodilaca uesnika u radu ove konferencije,
njih trideset bili su s podruja Prvog KNOP odreda, odnosno sa podruja okru-
nih komiteta KPJ Biha (Grme) i Drvar (Drvar, Petrovac, Grahovo).
104
' Sa de-
legatima s podruja Podgrmea krenuo je i dr Mladen Stojanovi. Put ih je vodio
preko Bravska, Crkvenog, Ribnika, Sitnice, Manjae, Boca i Agina Sela do
Skender-Vakufa, a vratili su se preko Boca, Han-kola, Bronzanog Majdana i
kod Otre Luke prebacili se preko Sane u Podgrme.
105
'
Skendervakufska konferencija je najznaajnije oblasno savjetovanje komu-
nista - partijskih i vojnih rukovodilaca narodnooslobodilake borbe na podru-
ju Bosanske krajine i centralne Bosne.
106
' Partijski kadrovi, nakon ovog skupa,
bili su spremniji za idejno-politiku borbu u veoma sloenoj i tekoj vojnopo-
litikoj situaciji toga vremena. Prije svega, zauzeti su jasni i nedvosmisleni sta-
vovi prema etnicima i proetnikim elementima, ime se zavrila etapa borbe
u ustanku, koji je do tada obuhvatao ljude raznih shvatanja i namjera. Nakon ove
101) Savo O. Triki, U prvom krajikom proleterskom bataljonu, Zb. DRVAR, knj. 3, str. 535-537.
102) B. Vukovi, n. dj., str. 35.
103) Isto, str. 12-102.
104) Mr Vera Krinik-Buki, Tok, rad i uesnici Skendervakufske konferencije, Zbornik radova na-
unog skupa Skendervakufske konferencije 1942, izd. Instituta za istoriju Banja Luke, 1982.
god., (u daljem tekstu: Zb. Skendervakufske konferencije), str. 311-314.
105) efket Maglajli, Partijska organizacija Podgrmea 1941-1942, Zb. PODGRMEC, knj. 2,
str. 24-25.
106) Ovo proizlazi iz ocjena nekih uesnika konferencije kao i uesnika naunog skupa iji su
radovi objavljeni u Zb. Skendervakufska konferencija.
konferencije u svoj svojoj irini i otrini razvijala se narodnooslobodilaka bor-
ba i socijalistika revolucija, ija je platforma mnogim postala daleko jasnija
nego prije. Trasiran je razvoj narodnooslobodilake borbe i socijalistike revo-
lucije to e ve te godine na ovim prostorima odnijeti prevagu nad snagama
mranjatva i kontrarevolucije, nad snagama faistikih i nacistikih okupatora
i njihovih slugu ustaa, etnika i drugih neprijatelja oslobodilake borbe, slobo-
de i demokratije.
Kako je to bilo uobiajeno u tim tekim ratnim i revolucionarnim danima,
i na ovoj konferenciji, ule su se veoma otre i konkretne kritike, ak i preotre,
. . . ali s jedinom eljom da stanje i odnosi budu jo bolji, zabiljeio je efket
Maglajli.
107
'
Na skendervakufskoj konferenciji analiziran je rad partijskih organizacija
od poetka ustanka do sredine februara 1942, pa je, shodno uobiajenoj praksi,
izreeno mnogo kritike i analiziranja slabosti, manje se govorilo o uspjesima ko-
jih je, nema sumnje, i te kako bilo. Zapisnik, voen na konferenciji, a sreen ne-
posredno nakon nje, pokazuje ta je ko od oko 60 diskutanata rekao.
I08)
Pojedini
izvjetaji nisu sauvani, ali se iz izvjetaja Lepe Perovi, lana Povjerenstva PK
KPJ za Bosansku krajinu, pisanog neposredno nakon konferencije, a na osnovu
materijala pripremljenih i podnijetih na konferenciji, stie odreena slika i o
podrujima Prvog KNOP odreda, kao i drugim. Prema izvjetaju Lepe Perovi,
pisanom 5. marta 1942. godine,
109
' proizlazi da na podrujima Prvog KNOP Od-
reda djeluju dva okruna komiteta KPJ: Okruni komitet Drvar (srezovi: Drvar,
Petrovac, Grahovo i Klju), da u jedinicama ima 12 elija KPJ, a u pozadini 14
sa ukupno 160 lanova, dok Okruni komitet Biha (srezovi: Biha, Bosanska
Krupa, Cazin
110
' i dio Bosanskog Novog), ima dva sreska komiteta sa 6 elija u
jedinicama i 10 u pozadini sa ukupno 79 lanova KPJ.
111
' Ovdje je neophodno do-
dati i est partijskih organizacija (sa oko 35 lanova), sreza Sanski Most, koji je
od poetka 1942. u sklopu Okrunog komiteta Biha (Grme). Vjerovatno je
omakom pri pisanju izvjetaja izostavljen srez Sanski Most pa nije prikazan ni
u jednom od ta dva okruna komiteta. Prema tome, u svim jedinicama Prvog
KNOP odreda (Stab odreda, pet tabova bataljona i 20 eta), bile su 23 elije, um-
jesto najmanje 26, s obzirom na broj tabova i komandi eta. Tada su postojali
i sreski komiteti KPJ za Drvar i Bosanski Petrovac. Na teritoriji Prvog KNOP od-
reda, u partizanskim etama i tabovima bataljona i u seoskim elijama bilo je
ukupno preko 270 lanova KPJ. S obzirom da su u vojsci bile 23 elije, a u po-
zadini 25, proizlazi da se oko polovina lanova KPJ nalazila u partizanskim je-
dinicama, a toliko i u pozadini na raznim partijsko-politikim i drugim dunos-
tima ili bez njih. U ovim brojnim pregledima lanstva KPJ na podruju Prvog
KNOP odreda, odnosno na podruju dva okruna komiteta, nisu dati i lanovi
KPJ koji su ivjeli na neosloboenoj teritoriji, u gradovima.
S obzirom daj e na podrujima na kojima e se razviti Prvi KNOP odred us-
tankom jula 1941. obuhvaeno 126 lanova KPJ, a da ih je poetkom 1942. godine
preko 270, proizlazi daje u tom vremenu novoprimljenih lanova KPJ bilo preko
140, odnosno da je broj lanova KPJ vie nego udvostruen.
107) . Maglajli, n. l., str. 25.
108) Mr Vera Krinik-Buki, n. l., str. 311-313.
109) Zbornik IX, knj. 1, dok. 38.
110) Srez Cazin (sa ispostavom u Velikoj Kladui) tada je bio vezan za OK KPH Karlovac i nije imao
partijske organizacije izuzev lanova KPJ sa podruja Kladue koji su bili u Kordunakom NOP
odredu. Meutim, kratko vrijeme, na sastanke Okrunog komiteta KPJ Biha (Grme), dolazio
je s tog podruja Huka Miljkovi.
111) Ovdje je izostavljen srez Sanski Most (o emu je ve bilo rijei u ovom radu), na kojem je tada
bilo 6 partijskih organizacija; tab Sanskog bataljona, 4 ete sa po jednom elijom i u Luci-
-Palanci, sa ukupno 35 lanova KPJ.
Ponovnim oivljavanjem partijske organizacije i SKOJ je stao na vrste
noge, ocjena je Rajka Bosnia, tada sekretara Oblasnog komiteta SKOJ-a, data
na Skendervakufskoj konferenciji.
112
' Meutim, kao to je u prethodnim poglav-
ljima reeno, vojnika neaktivnost na nekim sektorima Prvog KNOP odreda
nadoknaena je velikom politikom aktivnosti na svim podrujima ovog Odre-
da, to je i omoguilo da se savladaju tekoe nastale italijanskom reokupacijom
kraja.
S obzirom da nisu sauvani izvjetaji koje su podnosili politiki komesari
odreda, bataljona i eta, kao i drugi rukovodioci, teko je rekonstruisati sve to
je tada reeno o stanju i problemima na podruju djelovanja Prvog KNOP od-
reda. Meutim, izvjetaj kojeg je novoformirani Operativni tab NO PO za Bosan-
sku krajinu poslao Glavnom tabu NOPO i DV Bosne i Hercegovine, 5. marta
1942, dakle, neposredno poslije konferencije,
113
' a na osnovu izvjetaja koji su bili
priloeni uz zapisnik konferencije, omoguuje uspjenije sagledavanje vojnopo-
litike situacije na podruju djelovanja Prvog KNOP odreda i u njegovim jedi-
nicama. Iz tog izvjetaja je vidljivo da se najvei dio kritike na Skendervakufskoj
konferenciji odnosio na preeni i u dobroj mjeri savladani period borbe.
Ovdje je neophodno rei da se ova kritika odnosi na period prije formiranja
Prvog KNOP odreda, dok je jo postojao tab Drvarske brigade i o njemu je rije
u ovom izvjetaju.
U izvjetaju Operativnog taba potom se govori o stanju na podruju Pod-
grmea, gdje je aktivnou dr Mladena Stojanovia i ostalih partijsko-politikih
kadrova stanje veoma poboljano: . . . Organizovano je logorovanje eta i odre-
en domai kadar u tabovima eta i bataljona... Tako su donekle popravljene pri-
like u narodu i vojsci u tome kraju. Stvorene su i u Drvaru i u Petrovcu (odnosno
na podruju Drvara i Petrovca, nap. B. B.) ete koje ive vojnikim ivotom i u
kojima je organizovana naa propaganda, i vojska poinje sve vie pristupati na-
oj liniji borbe . . . Sve snage ovog odreda mogu se smatrati solidnim. Tu su, ug-
lavnom, danas, savladane sve vojne i politike potekoe. Vojska se bori protiv ita-
lijanskih okupatora i brani odluno osloboenu teritoriju. Veze ovog odreda su
veoma ive, ak su nae snage, prebacujui se u Baniju, zajedniki napadale
Gvozdansko, Belinac i Rujevac .. ,
114
' (podvukao B. B.). Nadalje se kazuje o ve-
zama koje Prvi KNOP odred odrava sa banijskim partizanima, Likom, sa Glav-
nim tabom NOPO za Hrvatsku itd.
U ovom izvjetaju postoje i brojni podaci o Prvom KNOP odredu. Kako je
on pisan nakon odluke o formiranju Petog KNOP odreda, to su podaci dati od-
vojeno, za Prvi i posebno za Peti KNOP odred. Prema tim podacima Prvi KNOP
odred, prije odvajanja jedinica za Peti KNOP odred,
115
' imao je ukupno pet ba-
taljona i u njima 23 ete sa oko 2.000 boraca, i to:
Prvi KNOPO Peti KNOPO
Svega Boraca
puaka
pukomitraljeza
tekih mitraljeza
topova
bataljona
eta
810
16
2
2
9
920
34
11
3
3
14
1 730
50
13
3
5
23
1 925
boraca
1 730
100
65
30
112) Zb. Skendervakufska konferencija, str. 70.
114) Isto, str. 274-275.
115) Isto, str. 281-282.
Broj boraca, uz pojedino oruje, dat je prema priblinoj procjeni, dok je broj eta
dopunjen novoformiranim tokom februara 1942. godine. U ove brojne podatke
o naoruanju nije ukljueno oruje koje su imali pozadinski politiki radnici,
neki odbornici, odborske strae i si.
Na ovoj konferenciji delegati su upoznati da je odlukom Glavnog taba
NOPO Bosne i Hercegovine formiran Operativni tab NO PO za Bosansku kra-
jinu i ko ga ini.
Prilikom povratka iz Skender Vakufa, 23. februara poslije podne, vei broj
delegata susreo se u Bocu sa Lepom Perovi, lanom Povjerenstva PK KPJ za
Bosansku krajinu, a sutradan i s Kostom Nadom, novoimenovanim komandan-
tom Operativnog taba u kojem je politiki komesar postao Osman Karabego-
vi, dok je dunost naelnika taba preuzeo dr Mladen Stojanovi, koji je, ne zna-
jui za drukiju odluku Glavnog taba, na konferenciji u Skender Vakufu bio
imenovan za komandanta Operativnog taba. U Bocu je tada donijeta odluka
da se od jedinica s podruja drvarskog okruga formira poseban odred - Peti
KNOP odred i imenovan njegov tab: Slavko Rodi, komandant, Ilija Doen, po-
litiki komesar, Milutin Moraa, zamjenik komandanta i Nikola Kotle, zamjenik
politikog komesara.
116
'
Jedan od vanih razloga za formiranje Petog KNOP odreda bio je to su i na
Konferenciji i u izvjetajima neki delegati upravo isticali terensku ogrom-
nost:
117
' odnosno da je teritorija Prvog KNOP odreda prevelika za uspjeno ru-
kovoenje iz jednog centra. Kako su ve formirana dva okruna komiteta KPJ
(za Biha i za Drvar), bilo je sasvim umjesno organizovati novi odred za podruje
drvarskog okruga.
U meuvremenu, dok su delegati ili na Skendervakufsku konferenciju,
tamo boravili i vraali se (oko 15 dana), zbili su se krupni dogaaji na podruju
Prvog KNOP odreda:
Kod Drvara, na Vrtou i Kamenici (18. februara) i na Pasjaku (21. i 22. feb-
ruara), voene su borbe protiv Italijana, to je iz temelja izmijenilo vojnopoliti-
ku situaciju na tom sektoru;
kod Kljua, Bravska eta napala je Italijane 28. februara. Bila je to prva bor-
ba s Italijanima na kljukom sektoru;
formirane su nove ete: 4. eta 1. bataljona (dobila redni broj 3) i 4. eta (ra-
dika) 2. bataljona;
formirana Grmeka proleterska eta i poseban Drvarski proleterski vod i
upueni u centralnu Bosnu.
Sve to, a posebno formiranje i upuivanje u druge krajeve Grmeke prole-
terske ete, najupeatljivije je svjedoilo o krupnim vojnopolitikim uspjesima
ostvarenim na podruju Prvog KNOP odreda u toku jeseni i zime 1941/1942, to
ie najavljivalo da e uloga ovog kraja u daljem razvoju narodnooslobodilake
borbe i socijalistike revolucije biti sve vea, sve znaajnija.
*
Neposredno po povratku sa Skendervakufske konferencije, posljednjih
dana februara, prilo se organizovanju Petog KNOP odreda. Formiranjem Petog
KNOP odreda, za Prvi KNOP odred zavrava se prvi period njegovog znaajnog
djelovanja na irokom podruju od Sajkovia i Crnog Luga na jugu, do Bosan-
skog Novog i Rudnika Ljubije na sjeveru, i zapoinje novi period na podruju
Podgrmea, koji e poetkom jeseni dovesti do prerastanja Prvog KNOP odreda
u estu KNOU brigadu.
116) Dragan M. Davidovi, Osvrt na neke arhivske i druge izvore za Oblasnu konferenciju KPJ za
. Bosansku krajinu, februara 1942. godine u Skender Vakufu (Zb. Skendervakufska konferen-
cija, str. 34).
117) Isto, str. 49.
X Prvi KNOP odred mart-oktobar 1941. godine
1. Prvi KNOP odred nakon izdvajanja jedinica u Peti KNOP odred
N
akon izdvajanja jedinica s podruja petrovakog, drvarskog i grahov-
skog sreza iz Prvog i ukljuenje u novoformirani, Peti KNOP odred,
Prvi KNOP odred je nastavio djelovanje na podruju koje je tog proljea dobilo
naziv - Podgrme.
Geografski i istorijski, pojam Podgrme je nastao tek s proljea 1942. godi-
ne. Dok su mnogi susjedni krajevi bili poznati pod odreenim imenom (Kozara,
Cazinska krajina, Zmijanje, Timar, Pounje, Vrhovina i si.), prostori omeeni ri-
jekama Unom na Zapadu, Sanom na sjeveru i istoku i planinom Grme na jugu
nisu inili ni jedinstvenu cjelinu, niti su imali zajedniko ime.
U poetku narodnooslobodilake borbe, za podruje Podgrmea najprije se
javlja naziv - Grme, po istoimenoj planini. Kada se u Bosanskoj krajini formi-
raju okruna rukovodstva KPJ (oktobra 1941) dobijaju nazive po najveem gra-
du u okrugu: OK KPJ Biha za grmeko podruje, OK KPJ Drvar za podruje
Drvara (Drvar, Petrovac i Grahovo), OK KPJ Prijedor za Kozaru itd. Tek prvom
polovinom 1942, umjesto naziva OK KPJ Biha, javlja se naziv OK KPJ Gr-
me, pa OK KPJ Pod-Grme, jer se ve bio odomaio kod stanovnitva i
boraca naziv Pod-Grme, odnosno Podgrme. Meutim, kod osnivanja parti-
zanskih odreda, oktobra 1941, svi su nazivani krajiki, Prvi krajiki narodno-
oslobodilaki partizanski odred, odnosno Prvi KNOPO itd. Nakon izdvajanja
jedinica 5. KNOP odreda, Prvi KNOP odred ve u martu 1942. poznat je kao
Grmeki narodnooslobodilaki partizanski odred,
1
' ali sredinom aprila 1942.
ustaljuje se naziv: Prvi KNOP odred.
Kroz Podgrme su prolazili samo ovi putevi: Biha - Ripa - Lipa - Vrtoe
- Bosanski Petrovac i dalje; Biha - Bosanska Krupa - Otoka - Novi, dolinom
Une; Bosanska Krupa - Gudavac - Luci Palanka - Sanski Most; Klju - Sanski
Most - Prijedor; Klju - Petrovac; zatim od Gudavca preko Risovca za Krnjeuu
i Bosanski Petrovac, i jo su postojali putevi Sanski Most - Stari Majdan - Bu-
dimli i Klju - Sanica, koji su u tim mjestima (B. Japri, odnosno Sanici) zavr-
avali. Do ostalih sela vodili su teko prohodni putevi ili konjske staze. Postojala
je uskotrana eljeznika pruga od Prijedora preko Sanskog Mosta i Sanice do
Bravska i Srnetice, gdje se ravala prema Jajcu, odnosno Drvaru, i pruga nor-
malnog kolosjeka, od Bihaa prema Krupi i Novom.
Ve s poetkom proljea 1942. godine Podgrme ima neke osobene karak-
teristike koje mu daju istaknuto mjesto u narodnooslobodilakoj borbi prve rat-
1) Izvjetaj taba Grmekog NOP odreda od 19. III 1942. god. Operativnom tabu NOPO Bos. krajine
(Zbornik IV, knj. 3, str. 338, zatim str. 344, 351, 357, kao i knj. 4, str. 144, 181. i str. 195. Od 14. IV
1942. datira zadnji dopis sa nazivom Grmeki narodnooslobodilaki odred. Poslije toga naziv je:
Prvi KNOP odred).
k j u l
ne godine. Ovdje je upornim radom, stvaranjem i jaanjem pozadinskih organi-
zacija (seoskih i optinskih narodnooslobodilakih odbora, odbora ena, aktiva
SKOJ-a i elija KPJ), stvorena tako kompaktna teritorija i takvo jedinstvo fronta
i pozadine, kao rijetko gdje. U tom radu presudna je zima 1941/1942, kada je te-
ite bilo na jaanju partizanskih jedinica i nove vlasti, uz ouvanje slobodne te-
ritorije, da bi ve sredinom zime, odnosno poetkom 1942, zapoela serija vojnih
akcija, iz dana u dan sve veih i uspjenijih.
Upravo u tom presudnom periodu NOB, tokom zime 1941/1942, Podgrme
je postajao sve vri. Dok su se u susjednim krajevima odmetale dotad parti-
zanske jedinice u etnike, dok su se etniki puevi nizali jedan za drugim i raz-
bijali neke partizanske odrede, Podgrme je stvorio pozadinu i njeno jedinstvo
sa frontom kakvo u to vrijeme postoji jo samo na Kozari.
Ve te prve ratne zime Podgrme se skoro sav opredijelio za narodnooslo-
bodilaku borbu, za politiku i ideje s kojima je KPJ izlazila pred sve narode Ju-
goslavije. Podgrmelije su postepeno savladavale vjekovima taloene slabosti i
prihvatale su nove vrijednosti ivljenja i borbe. Ovdje je nuno istai da se na tlu
Podgrmea u ovom periodu, od ustanka do jeseni 1942 (kao ni kasnije) nije ofor-
mila niti jedna grupica ili grupa etnika. Nekolicina proetniki orijentisanih
boraca bila je razoruana, dok je nekolicina saradnika Italijana i samovoljaca
osuena. Politiko osvjetavanje stanovnitva Podgrmea, na osloboenoj teri-
toriji, vreno je pod uticajem KPJ. U dobroj mjeri, u tome se uspjelo ve tokom
jeseni-zime 1941/1942. godine. Omladina Podgrmea prije svih je prihvatila ide-
je narodnooslobodilake borbe i socijalistike revolucije, a onda i njihovi oevi
i majke, starija braa i sestre. Omladina je oduevljeno i poletno prigrlila borbu,
a svoje oduevljenje, opjevano nebrojenim pjesmama, prenijela je i na starije.
Ve u proljee 1942, itav Podgrme je bio nesalomljiva baza narodnooslobodi-
lake borbe za znatno ira podruja. Tako ostvareno jedinstvo fronta i pozadine,
prualo je mogunost za jo vee i dalekosenije uspjehe, koje e i ostvariti Prvi
krajiki NOP odred, nakon izdvajanja jedinica za Peti KNOP odred.
2. Dalji razvoj i reorganizacija jedinica Prvog KNOP odreda
Zahvaljujui znaajnim akcijama, sve ete Prvog KNOP odreda brzo su broj-
no rasle i jaale. Skoro svaka akcija omoguila je formiranje novih jedinica: de-
setina, vodova i eta. Ovdje navodimo izmjene u sastavima jedinica redom kojim
su se i odvijale.
Trea eta 1. bataljona (Sanskog), formirana sredinom februara 1942, ostala
je u takvom sastavu do 7. marta iste godine, kada su od nje formirane dvije ete.
O reorganizovanju 3. ete u dvije nove - 3. i 4. etu, sauvan je podatak u izvje-
taju taba Grmekog NOP odreda od 19. marta 1942. godine.
2
'
U 3. etu 1. bataljona uglavnom su ukljueni borci biveg Eminovakog
voda, pa je u prvo vrijeme nazivana i Eminovaka eta. Za komandira je odreen
uro Banjac, za politikog komesara Rade Erceg, za zamjenika komandira Vla-
do Proi, za zamjenika politikog komesara Lazo Gajanovi, dok su vodnici bili
Vlado Proi, Stanko Marjanovi i Milan Dobrijevi. Kako je uro Banjac pogi-
nuo u napadu na Brievo, dunost komandira preuzeo je Vlado Proi. Trea
eta, poto je zaposjela rejon Brdara, evara i Koprivne, presjekla je vezu Sta-
rog Majdana sa Sanskim Mostom i nala se na poloajima prema Sanskom Mos-
tu sa sjeverozapadne strane.
etvrta eta 1. bataljona, formirana od boraca biveg Palanskog voda, u
prvo vrijeme je nazivana Palanska eta. Za komandira je odreen urin Pre-
dojevi, za politikog komesara uro trbac, zamjenik komandira bio je Gojko
Manojlovi, zamjenik politikog komesara Zdravko Njegovan, dok su vodnici
bili Stojan Milinovi, Milan Joji i Vele urguz.
etvrta eta je neposredno po formiranju krenula preko rijeke Sane, kao
pojaanje jedinicama Drugog (kozarakog) KNOP odreda na podruju Miljako-
vaca i prema Prijedoru i Kozarcu.
U to vrijeme 1. bataljon (sanski) imao je pet eta: 1. eta (bravska), 2. eta
(jelainovaka), 3. eta (eminovaka), 4. eta (palanska) i 5. eta (ljubijsko-prije-
dorska).
Nakon osloboenja Budimli Japre, 14. marta 1942, zaplijenjeno oruje je,
najveim dijelom dodijeljeno, Ljubijsko-prijedorskoj i Novskoj eti, koje su na-
oruale brojne pripadnike seoskih straa i omladince i tako znatno ojaale. Tada
se iz Ljubijsko-prijedorske ete izdvojio Majki-japranski vod i od njega, uz pri-
manje novih boraca, formira nova eta - Majki-japranska, a njen komandir je
bio Stojan Marjanovi Dolinar, Miroslav Majki, politiki komesar i Stevo
Dakula, zamjenik komandira. Kratko vrijeme u sastavu 1. bataljona Petar
kundri, eta je zaposjela poloaje u Podvidai, a prema neprijateljevom upo-
ritu u Starom Majdanu i Staroj Rijeci. Nedugo zatim, ula je u sastav 2. bataljona
Prvog KNOP odreda.
Ubrzo je komanda Majki-japranske ete izmijenjena: za komandira je po-
stavljen Trivo Majki, zvani Mali, a Stojan Marjanovi Dolinar je postao borac,
da bi ubrzo otiao za komandira Zatitnice taba Prvog KNOP odreda.
Komandu Ljubijsko-prijedorske ete sainjavali su: Stevo Vjetica, koman-
dir, Ratko Novakovi, politiki komesar, Trivo Jelisavac, zamjenik komandira i
Uro Damjanovi, zamjenik politikog komesara. Vodnik 1. voda je bio Mihajlo
Peji, vodnik 2. voda Pero Vukojevi i vodnik 3. voda Trivo Jelisavac (istovreme-
no i zamjenik komandira ete). Ceta je nakon osloboenja Budimli Japre otila
na novski sektor i zauzela poloaj na Novskoj planini, prema neprijateljevim
uporitima u Bosanskom Novom i okolini.
Neposredno nakon julskog napada na neprijateljevo uporite u Bosanskom
Novom, Stevo Vjetica je po zadatku upuen u pozadinu, a za vrioca dunosti
komandira Ljubijsko-prijedorske ete privremeno dolazi Mile Vojnovi, da bi ga
poslije mjesec dana zamijenio Trivo Jelisavac, kada, sa etom, ponovo dolazi na
sanski srez, na Pljeevicu u Bradarima.
3
'
U vrijeme razoruavanja voda Jove Klikovia, izvrena je izmjena u sastavu
Komande 1. krupske ete. Lazo ukovi je primio dunost komandira, dok je
dotadanji komandir uro Raeta preuzeo dunost politikog komesara. Umjes-
to odbjeglog Jove Klikovia, zamjenik komandira postaje Duan Bokan, a na
dunosti zamjenika politikog komesara ostao je Milan Mileevi. Dotadanji
politiki komesar ove ete Vojo Stupar otiao je na oblasnu Skendervakufsku
konferenciju pa je ostao u centralnoj Bosni, gdje je primio dunost politikog
komesara etvrtog KNOP odreda.
U Novskoj eti, umjesto ora Marana, na dunost politikog komesara
krajem januara doao je Cvijo Mazalica, dotadanji zamjenik komandira ete,
dok je zamjenik politikog komesara ostao Zajko Dizdarevi.
U februaru je izvrena i izmjena u komandi Suvajske ete. Poto je Mio Ko-
lundija postavljen za zamjenika komandanta 2. (krupskog) bataljona, dunost
komandira ove ete primio je uran Ostoji. Nakon povratka sa Skendervakuf-
ske konferencije, Stojan Maki je rasporeen u 1. bataljon, gdje je primio du-
nost politikog komesara 2. ete (jelainovake). Tada je politiki komesar Su-
vajske ete postao Boo Narani, zamjenik komandira Duan Kouti, a zamje-
nik politikog komesara Kojica Vulin.
4)
4) Vojo Todorovi, U Krupskom bataljonu Zb. PODGRME, knj. 2, str. 575.
Izdvajanjem jedinica za Peti KNOP odred, 1. bihaka eta je od 1. marta
1942. prela u sastav 2. bataljona Prvog KNOP odreda, pa je taj Bataljon tada
imao pet eta: 1. eta krupska, 2. eta krupska (suvajska), 3. eta novska, 4. eta
radnika (zvala se i 3. krupska eta) i 5. eta (bihaka).
Poetkom marta, Pavle Maanovi, politiki komesar Bihake partizanske
ete, rasporeen je na rad u pozadini, pa je dunost politikog komesara preu-
zeo Vojo Stanarevi, dotad zamjenik politikog komesara, dok je Savo Popovi
postao zamjenik politikog komesara te ete.
5
'
Nakon to je 2. marta 1942. izaao na slobodnu teritoriju u selo Tramonju,
a potom se prebacio u Podgrme, Hasan Kiki (pseudonim Slobodan Aneli),
knjievnik, komunista, rasporeen je na dunost zamjenika politikog komesara
2. bataljona, iji se tab nalazio u Velikoj Rujikoj. Meutim, na toj dunosti ostao
je samo do kraja marta, kada je krenuo sa Protuetnikim udarnim bataljonom,
kao operativni oficir.
6
'
Krajem februara 1942. godine, dolaskom Stojana Makia na dunost poli-
tikog komesara Jelainovake ete, dotadanji politiki komesar Stojan Bjela-
jac preuzeo je dunost zamjenika politikog komesara.
Krajem marta 1942. godine, kada je 1. bihaka eta ula u sastav Protuet-
nikog udarnog bataljona i otila sa ovog terena, iz svog sastava izdvojila je oko
30 boraca s kojima je ostao i tadanji politiki komesar Vojo Stanarevi. Od tih
boraca formiran je Bihaki partizanski vod, a za komandira je odreen Branko
Pilipovi. Vrlo brzo, sredinom aprila poto je Bihaki vod skupio veliki broj bo-
raca, tab Prvog KNOP odreda formira 2. bihaku partizansku etu u koju je
uao i Grabeki vod, koji je do tada samostalno djelovao. eta je formirana u
selu Hrgaru. U svom sastavu imala je etiri pjeadijska voda i vod mitraljeza. U
svakom vodu bilo je 25-30 boraca, oko 20 puaka i 1 pukomitraljez, s tim to
je 1. vod imao 2 pukomitraljeza. Mitraljeski vod je imao oko 20 boraca, 3 mit-
raljeza i 12 puaka. Komandir ete je postao Branko Pilipovi, politiki komesar
Vojo Stanarevi, zamjenik komandira Sajo Grbi, koji je doao kasnije, dok su
vodnici bili Stevan Blanua, Gojko Pai, oro Zori i Stojan uki, a mitra-
ljeskog voda, Mihajlo Pilipovi. Ukupno (krajem juna 1942) eta je imala oko 120
boraca, naoruanih sa 95 puaka, 5 pukomitraljeza i 3 mitraljeza.
Drugom polovinom juna izvrena je izmjena u Komandi 2. bihake partizan-
ske ete: dunost komesara preuzeo je Stipo Butorac, dotad sekretar Sreskog
komiteta KPJ Biha. Dotadanji politiki komesar ete Vojo Stanarevi, preuzeo
je dunost sekretara Sreskog komiteta KPJ Biha. Ubrzo potom politiki kome-
sar ove ete postao je Mahmut Ibrahimpai.
7
'
Kada je krajem marta 1942. godine Novska partizanska eta otila u sastav
Protuetnikog udarnog bataljona, na njenom terenu ostao je jedan broj boraca
i rukovodilaca. To je omoguilo da se okupe novi, prije svega, mladi ljudi i od
njih da se formira nova eta - 2. novska partizanska eta. Komandir 2. novske
ete bio je Mirko Vejinovi, politiki komesar Rajko Jovi, zamjenik komandi-
ra Duan Bokan i zamjenik politikog komesara Cvijo Stojakovi. Borci (njih
preko 80), bili su iz sela oko rjeica Vojskove i Japre i pored Une, odnosno, s pod-
ruja krupskog i novskog sreza.
8
'
5) Milovan Filipovi, Prva bihaka eta u sastavu Udarnog bataljona, isto, str. 413.
Autor ovog rada u tom periodu je bio na dva sastanka u tabu 2. bataljona u Rujikoj, na kojima
je bio i Hasan Kiki, tada zamjenik politkoma bataljona.
7) Sajo Grbi, Druga bihaka eta, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 383.
Autor ovog rada, kao zamjenik politikog komesara Radike ete, bio je sa pola ete tada na bi-
hakom sektoru, kao pojaanje i neposredno je uestvovao u formiranju 2. bihake ete.
8) Rajko Jovi, U Novskoj partizanskoj eti, isto, str. 339.
Izvjetaj taba Grmekog NOP odreda (1. KNOPO) od 26 III 1942 Operativnom tabu NOPO
za Bos. krajinu, o situaciji na sektoru Odreda
Drugom polovinom marta 1942, nakon osloboenja Budimli Japre, pove-
ao se broj boraca, oruja i eta u bataljonima, pa je 1. bataljon (sanski) imao
pet, a 2. bataljon (krupski) isto toliko. Zato je tab Prvog KNOP odreda tada, 26.
marta 1942, planirao da se Sanski bataljon reorganizuje u dva. Prvi (sanski) ba-
taljon Petar Skundri trebalo je da ostane sa tri ete: Bravskom, Jelainova-
kom i Eminovakom. Sastav taba bataljona i komandi eta ne bi se mijenjao.
U 2. (sanski) bataljon trebalo je da uu: 4. sanska (palanska) eta, Ljubijsko-pri-
jedorska i 1. novska partizanska eta.
9)
Za komandanta bataljona je bio predvi-
en urin Predojevi, a za politikog komesara uro trbac.
Meutim, tada ova reorganizacija nije izvrena, jer je tab Prvog KNOP od-
reda morao hitno da uputi dvije ete u Udarni protuetniki bataljon, no, kad
su tokom aprila formirane dvije nove ete - Druga bihaka i Druga novska - um-
jesto dva, formirana su tri bataljona.
U 1. bataljonu Petar Skundri bile su Bravska, Jelainovaka, Eminova-
ka i Palanska eta. Sastav taba bataljona i komandi eta ostao je isti. Za zamje-
nika politikog komesara bataljona doao je Sveto Liina. Sektor dejstva 1. ba-
taljona je ostao i dalje prema Sanici, Sanskom Mostu, dolini rijeke Sane do Stare
Rijeke i Rasavaca.
10)
U 2. bataljonu bile su 1. krupska, 2. novska, Ljubijsko-prijedorska i Majki-
-japranska eta. Komandant 2. bataljona je postao Relja Liina, politiki kome-
sar Slobodan Erceg Braco, zamjenik komandanta Mile Davidovi i zamjenik po-
litikog komesara Zaim Dizdarevi. Sekretar taba je bio Rade Stupar, a inten-
dant Kota Drljaa.
Sastav komandi Ljubijsko-prijedorske, Majki-japranske, 2. novske i 1.
krupske ete, ve smo naveli.
Sektor djelovanja 2. bataljona prostirao se od Starog Majdana, preko Suha-
e, Novske planine, preko Buevia do Gornjih Petrovia, odnosno Bosanske
Krupe.
U 3. bataljonu su bile: 2. krupska (suvajska), Radika i 2. bihaka eta. Na
dunost komandanta postavljen je Hamdija Omanovi, politikog komesara
Uro Bogunovi Roca, za zamjenika komandanta Mio Kolundija i za zamjeni-
ka politikog komesara Slobodan Marjanovi. Sekretar taba je bio Slobodan Pi-
lipovi, a intendant Aim Raeta.
n)
Kako je Uro Bogunovi preuzeo dunost politikog komesara 3. bataljona,
dunost politikog komesara Radike ete primio je Branko Bokan, dok je Petar
Vulin doao za zamjenika politikog komesara. Sredinom aprila, poslije odla-
ska Dane Uzelca, za komandira je odreen Milo Bala, dotad komandir voda
u toj eti.
U vrijeme formiranja 3. bataljona, krajem aprila, komandir 2. krupske (su-
vajske) ete postao je Nikica trbac.
Trei bataljon je svojim jedinicama pokrivao sektor od Bosanske Krupe do
Bihaa, odnosno od Puenika preko Radia, Grabea, Pritoke i Ripa, do Raia.
Poetkom maja 1942, Pero Moraa, politiki komesar 1. bataljona Petar
kundri, prekomandovan je za politikog komesara Ribnikog bataljona
Soko Treeg krajikog NOP odreda. Na njegovo mjesto dolazi Rade Erceg, dok
je politiki komesar 3. ete postao Lazo Gajanovi.
9) Izvjetaj taba Grmekog NOP odreda, od 26. III 1942. god. operativnom tabu NOPO za Bosan-
sku krajinu (Zbornik IV, knj. 3, str. 358).
10) Zbornik, IV, knj. 3, str. 340.
11) Mio Kolundija, U Drugom i Treem bataljonu Prvog KNOP odreda, Zb. PODGRME, knj. 2,
str. 587.
Jedan italijanski avion, 6. marta 1942, bombardovao je tab Prvog KNOP od-
reda, smjeten u koli u ukanoviima, zaseoku sela Majki-Japre, zbog ega je
tab premjeten u Benakovac. Tako je, od svog osnivanja krajem oktobra 1941,
poslije skoro pet mjeseci boravka na sanskom srezu, u ukanoviima, tab
Prvog KNOP odreda preao na krupski srez.
12)
a) Uvoenje starjeinskih oznaka
Aprila 1942. godine stiglo je nareenje Vrhovnog taba NOP i DV Jugoslavije
da ubudue starjeine nose odreene oznake na lijevoj ruci vie lakta, i to:
desetar - jednu crvenu petokraku zvijezdu;
vodnik - dvije crvene petokrake zvijezde;
komandir ete - jednu crvenu petokraku zvijezdu ijednu crvenu traku is-
pod nje (6 cm duine i 1 cm irine);
komandant bataljona - crvenu petokraku zvijezdu i dvije trake ispod nje;
komandant odreda - jednu crvenu petokraku zvijezdu i tri trake ispod
nje, itd.
Politiki komesari nose iste oznake, samo na petokrakoj zvijezdi imaju srp
i eki.
13
'
Neposredno pred prvomajsku proslavu, sve navedene starjeine su na ru-
kavima imali propisane oznake i, tako, vidno obiljeili ta su po dunosti.
Mjesec-dva dana kasnije, Vrhovni tab je dopunio ovu naredbu, tako da do-
tadanju oznaku komandira ubudue nosi njegov zamjenik, komandir petokra-
ku zvijezdu sa dvije vertikalne trake ispod nje, komandanti bataljona petokraku
zvijezdu i tri trake vertikalno priivene ispod nje, dok dotadanje oznake nosi
zamjenik komandanta bataljona; komandant odreda - petokraku zvijezdu i e-
tiri trake vertikalno ispod nje, a dotadanje oznake nosi zamjenik komandanta
odreda. Politiki komesari nose iste oznake, samo na petokraki zvijezdi imaju
srp i eki.
14
'
3. Borbe i akcije marta-maja 1942. godine
Italijanski okupator se i nadalje nalazio u gradovima - Bihau, Krupi, Sa-
nskom Mostu i Kljuu. U Bihau, Krupi, Bosanskom Novom, Ljubiji, Sanskom
Mostu, Starom Majdanu, Budimli Japri, Staroj Rijeci, Sanici, Otoci i u jo nekim
mjestima - jakim neprijateljskim uporitima - uz Italijane nalazili su se ustae,
domobrani, orunici i brojni naoruani civili. Organizaciono i vojniki Prvi
KNOP odred jo nije bio spreman da krene na ova uporita, pa se kroz manje
akcije nanose gubici neprijateljima i dolazi do novog oruja, municije i druge
spreme. Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 21. marta 1942,
15
' registruje niz
manjih akcija, meu kojima:
Trea eta bataljona Petar Skundri nalazila se 4. marta u koli u Rasav-
cima, kad je selo napalo vie od 200 ustaa i domobrana, zapalivi tridesetak
kua. U ovoj borbi zaplijenjeno je nekoliko puaka.
16
'
Nijemci i ustae su poetkom marta 1942. godine vrili napade na slobodnu
teritoriju Drugog krajikog NOP odreda, pa su se Kozarani obratili tabu Prvog
KNOP odreda traei da im na podruje Miljakovaca uputi tri ete. Kako su u
13) Zbornik II, knj. 1, str. 138-139.
14) Isto, str. 172
16) urin Predojevi, Zimske akcije, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 202.
to vrijeme 1. i 2. eta 1. bataljona Petar Skundri djelovale u okolini Kljua,
tab Prvog KNOP odreda uputio je samo 4. etu (palansku) istog bataljona, koja
je prela rijeku Sanu i u selu Miljakovcu zaposjela poloaje prema naprijate-
ljevom uporitu u Prijedoru.
17
' Tada je 3. eta (eminovaka) iz Koprivne prela
u Rasavce i nekoliko dana drala poloaje u tom selu.
Neprijatelj iz uporita u Budimli Japri pokuao je, 9. marta, preko Antonia
Brda, da se probije iz blokade, ali je odbijen i vraen u uporite. Istovremeno,
jedna ojaana neprijateljeva eta napala je od Ljubije, Stare Rijeke, Omanjske na
partizane koji su se nalazili u podruju Antonia Brda. Nakon borbe od 6 sati,
borci 5. ete (ljubijsko-prijedorske) natjerali su napadae u bjekstvo. Neprijatelj
je imao jednog poginulog i osam ranjenih, dok su u partizanskoj eti poginuli
omladinac Dane Muti iz Majki-Japre i Marko Bilbija iz Lipnika.
18
'
a) Borba s Italijanima kod Krupe
Dvije ete pjeadije 1. regimente italijanske 2. armije, 12. marta 1942, krenu-
le su iz Bosanske Krupe, preko Vuijaka, prema selu Mali Radi.
19
' Dan ranije,
11. marta, dva voda Radike ete otila su u akciju na Budimli Japru, dok je u
Velikom Radiu ostao jedan vod sa zamjenikom komandira i zamjenikom po-
litikog komesara ete (ukupno oko 22 borca). Patrola Milana Konara, u izvi-
anju prema Vuijaku, primijetila je italijansku kolonu i otvorila vatru. im su
se u logoru Radike ete u Velikom Radiu uli odjeci borbe, na poloaj iznad
Vuijaka pohitala je grupa od 11 boraca sa jednim mitraljezom i zaustavila dalji
prodor Italijana prema Malom Radiu. Meutim, partizani su se morali povui,
poto je neprijatelj bono od Brine i frontalno od Vuijaka, napadao tukui mit-
raljezima, bacaima i topovima, kao i bacaima plamena, a i bio je daleko nad-
moniji. Pomo se nije mogla oekivati. A, onda, najednom, iza lea partizana,
prolomilo se okolnim visovima i brdima hiljadustruko U-r-a-a-a! Iznenaeni,
partizani su se pitali ko bi to mogao biti, budui daje do najbliih eta bilo dosta
daleko, no, na Obijaju i po okolnim visovima ugledali su stotine i stotine ljudi
i ena, omladine, kako s vilama, kopljima, sjekirama i roguljama, kliui jure pre-
ma bojitu.
Koliko su partizani bili iznenaeni i radosni, toliko su bili zapanjeni i zbu-
njeni Italijani, panino naputajui poprite. Partizani su ih gonili sve do iznad
Bosanske Krupe, gdje su okupatoru u pomo pristigli ustae i domobrani.
20
'
U ovoj borbi poginuo je Milan Konar, pored kojeg je pronaeno 70 aura
metaka, ranjen je jedan mladi i dvije ene.
Prema iskazu jednog eljezniara, Italijani su u ovoj borbi imali 7 mrtvih i
73 ranjena, od kojih su trojica umrla u vozu od Krupe do Bihaa. Jedan od te
trojice bio je komandant te italijanske jedinice.
21
'
Ovaj podvig Podgrmelija, predvoenih lanovima KPJ, SKOJ-a i odborni-
cima jo jednom je istakao svu veliinu optenarodnog ustanka i pokazao visoku
svijest naroda Podgrmea, izgraenu tokom proteklih mjeseci.
17) Pismo zamjenika komandanta Drugog KNOP odreda Josipa Maara oe od 8. III 1942. tabu
4. ete 1. bat. Prvog KNOP odreda (Zbornik IV, knj. 3, str. 299-300); Izvjetaj taba Drugog KNOP
odreda od 9. III 1942. god. Operativnom tabu NOPO Bos. krajine (Zbornik IV, kni. 3, str.
300-301). '
18) Isto, str. 338 i 344-345.
19) Isto, str. 577.
20) Branko Bokan, Repriza ustanka, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 192-193.
b) Osloboenje Budimli-J apre
Neposredne pripreme za likvidaciju neprijateljevog garnizona i osloboe-
nje Budimli Japre, zapoele su 7. marta, dolaskom lanova taba Prvog KNOP
odreda: Milorada Mijatovia, Velimira Stojnia, Petra Vojnovia i komandanta
2. bataljona Voja Todorovia. Obilazili su poloaje oko Budimli-Japre, prikup-
ljali podatke i 12. marta stigli u Slatinu.
221
Grupa podgrmekih partizana neposredno poslije osloboenja Budimli-Japre, 14. marta
1942; u sredini (u injelu) Vojo Todorovi, komandant Drugog bataljona, desno od njega Mi-
lorad Mijatovi, komandant Pn>og KNOP odreda, lijevo Petar Vojinovi, zamjenik koman-
danta Odreda, zatim Zaim Dizdarevi, Relja Luki i drugi partizani
Posadu u opkoljenoj Budimli-Japri, kojom je komandovao nadsatnik (ka-
petan I klase) Mijo Haluan, sainjavala je jedna domobranska satnija od 196 voj-
nika, zatim grupa od 35-40 orunika i grupe ustaa, ukupno 250 do 300 vojnika
naoruanih pukama i sa desetak pukomitraljeza. Neprijatelj je drao poloaj
na brdu Frgelju, Nailovom brdu, ehia brdu, Alijinom rovu, Zandarmerijskoj
kasarni, koli i u kui Duana Vojnovia. Odbrana je bila kruna, sa rovovima,
saobraajnicama, bunkerima i posebno utvrenim zgradama.
Osloboenje Budimli-Japre, 13/14. marta 1942.
vrst obru oko Budimli-Japre stezali su partizanski vodovi i seoske stra-
e. Vodu jednog potoka skrenuli su u polje, tako da ni vodenice u opkoljenom
naselju nisu radile.
Stab Prvog KNOP odreda odluio je da u napadu na opkoljenu neprijatelj-
sku posadu u Budimli-Japri uestvuju:
- Novska eta, 1. krupska eta bez jednog voda i 3. eta (radika) bez jednog
voda, sve tri iz 2. bataljona;
- Ljubijsko-prijedorska i Eminovaka eta iz 1. bataljona;
- topovsko odjeljenje Petog KNOP odreda, i
- 1. vod 5. ete (radomirovake) 1. bataljona Drugog KNOP odreda (koza-
rakog), sa jednim minobacaem u nekoliko mina.
Sve ove jedinice, sa oko 450 boraca, stigle su na polazne poloaje 12. ili 13.
marta 1942. godine.
Novska eta je imala zadatak da napadne i zauzme rovove kod Vojnovia
kue i kole, a zatim zgradu orunike kasarne. Desno od Novske ete napadao
je vod Kozarana, sa odjeljenjem minobacaa, do njih 1. krupska, a zatim Lju-
bijsko-prijedorska i Eminovaka eta, dok je Radika eta imala zadatak da ju-
ria na rovove na brdu Frgelju.
Poetak napada trebalo je da oznai eksplozija granate ispaljene iz topa, u
zoru 14. marta 1942. godine. Partizanski top bio je bez klizaa, pa su ga vezali za
drvo. Kada je u 5 sati opalio, tako se jako trgnuo da je presjekao drvo, ali izba-
ena granata nije eksplodirala. Napad je poeo uz vatru minobacaa, puaka i
pukomitraljeza. U silovitom juriu partizani su se nali u samoj kasabi i poeli
zarobljavati pojedince i grupe iznenaenih domobrana. Cvijo Mazalica, zamje-
nik komandira Novske ete, sa grupom boraca upao je u kuu Vojnovia i za-
robio osamnaest domobrana, dok su se drugi dijelovi Novske ete ve primicali
koli u kojoj se nalazila i komanda uporita. Meutim, sa jakih otpornih taaka
Frgelja i Alijinog rova, pukomitraljezi su osuli paljbu po partizanima kod Voj-
novia kue i kole, tako da su morali uskoiti u zauzete rovove. Partizanski pu-
komitraljezac je tada uzvratio i po Alijinom rovu i po Frgelju. Neprijateljevi pu-
komitraljesci, usredotoenom paljbom, ubili su partizanskog pukomitraljesca.
Tada je Ahmet ehovi epao pukomitraljez, osuo paljbu po Alijinom rovu i
vrlo brzo ranio neprijateljskog mitraljeca. Partizani su najuri zauzeli taj poloaj,
zarobivi grupu domobrana i ustaa. Istovremeno, i borci Radike ete juriali
su na Frgelj i osvojili ga poslije krae borbe.
Nakon zauzimanja Alijinog rova partizanske snage su se skoncentrisale za
napad na zgradu kole. U grupi boraca koja je likvidirala bunker kod kole bili
su Mirko Vejnovi, Cvijo Mazalica, Zajko Dizdarevi i jo neki borci. Partizani
su pozvali domobrane u zgradi da se predaju, ali je komandir posade Haluan
traio da doe partizanski komandant, jer nije htio da se preda obinom borcu.
Vojo Todorovi je tada stao pred kolu i viknuo Ja sam komandant, to Ha-
luan nije odmah povjerovao, ali kada mu je Todorovi jo otrije podviknuo,
Haluan je izaao iz zgrade, predao oruje, a za njim i ostali domobrani. Uskoro
su partizani zauzeli i poslednje neprijateljske poloaje. Oko 12 sati borba je za-
vrena, uniten je ili zarobljen naprijateljev garnizon, a Budimli Japra oslobo-
ena. Bila je to najvea varoica na podruju Podgrmea osloboena od poetka
ustanka.
23
'
U ovoj borbi poginula su etiri partizana: Kazimir urak, Duan Zec, Nikola
Mandi i kurir Zdjelar, a nekoliko boraca je ranjeno. Zarobljena su 174 domob-
rana, ustae i andarma, zajedno sa komandantom posade, nadsatnikom Mijom
Haluanom. Zaplijenjeno je preko 200 puaka, 6 pukomitraljeza, nekoliko hilja-
da metaka i dosta drugog ratnog materijala. Svi zarobljeni neprijateljski vojnici
23) Vojo Todorovi, U Krupskom bataljonu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 582-583.
prikupljeni su na Antonia Brdu, gdje ih je vojni sud Prvog KNOP odreda po-
jedinano sasluavao. Sasluavanje je poelo 14. marta predvee, trajalo itavu
no i sutradan izjutra zavreno. Poto se 15. marta u Budimli Japri okupilo
mnogo svijeta, vojni sud je svoju odluku javno saoptio. Na smrt strijeljanjem
osueno je oko 25 ustaa i andarma, za koje se dokazalo da su bili zloinci, pa
je istog dana, na Frgelju, pred okupljenim narodom, kazna izvrena.
24
'
Poslije zavretka borbe 15. marta pojavio se neprijateljski avion koji je po-
ao u izvianje Budimli Japre. Partizanske jedinice, zateene na poloajima na
Antonia Brdu, u Halilovcima i prema eli, otvorile su na njega vatru iz puko-
mitraljeza i puaka i on je odletio.
25
'
Iz rejona Bosanskog Novog, 16. marta su prema Budimli Japri upuene do-
mobranske i ustake jedinice u jaini jednog bataljona, sa zadatkom da opkolje-
nu posadu izvuku iz okruenja. Neprijatelj nije znao da je uporite dva dana ra-
nije palo. Na prilazima selu Krlje partizanske zasjede doekale su neprijateljske
jedinice, koje su uspjele da zapale nekolike kue u Krljama, ali dalje nisu mogle
da prodru pa su se vratile u Bosanski Novi.
26
'
Najvei broj zarobljenih, prije svega domobrana, je osloboen. Jedna grupa
od 65 zarobljenika upuena je preko Rujike do aavice, gdje je putena, pa je
18. marta stigla u Bosanski Novi.
27
' Druga grupa, vea, sa domobranskim poru-
nikom, preko Suvaje i Velikog Radia, upuena je na bihaki sektor, gdje su svi,
izuzev jednog domobrana, puteni, pa su otili u Biha. Navedeni domobran
bio je ustaa koji je u ljeto 1941. poinio zlodjela u Velikom Radiu. Njega su ene
iz Velikog Radia prepoznale, a i on je priznao zloine pa je strijeljan.
Neposredno po okonanju borbe u Budimli Japri, u varoicu se sleglo veo-
ma mnogo stanovnika iz okolnih sela; odran je zbor na kojem su govorili par-
tizanski rukovodioci o ciljevima narodnooslobodilake borbe.
Pljaka, paljenje i osveta bili su sprijeeni od poetka napada, ali se ipak do-
godilo da je jedan seljak, iz Joho vice, pokuao da pljaka. Uhvaen na djelu, po
kratkoj presudi vojnog suda osuen je na smrt i strijeljan pred okupljenim na-
rodom.
Odmah po zauzeu, u Budimli Japri imenovan je NO odbor, pred kojim su
stajali brojni i obimni zadaci. U odboru su bili: Duan Majstorovi, predsjednik,
zatim Muharem ehi, Dedo Buli, amil Budimli, efko Muhadi, air Baj-
ramovi, Nikola Pavi, ivko ulibrk i Mirko Kecman.
Orujem zaplijenjenim u Budimli Japri najveim dijelom naoruani su
mnogi roguljai i omladinci, od kojih je formirana nova eta - Majkijapranska,
ali i ostale ete koje su uestvovale u ovoj akciji dobile su dio tog oruja.
c) Razoruanje Prekajske ete
Dvanaestog marta 1942. godine iz Prekaje u Podgrme stigla je Prekajska
eta, sa komandirom Milom Stevandiem. Imala je 51 borca, naoruana puka-
ma i s dva pukomitraljeza. tab odreda je odluio da i njih ukljui u planiranu
akciju na Budimli Japri.
Predvee istog dana, od taba Petog KNOP odreda stiglo je pismo u kojem
je stajalo da je Prekajska eta bez njihovog znanja i odobrenja ponovo krenula
u Podgrme, i daj e njena komanda, odnosno njen komandir, proetniki orijen-
tisan. lanovi taba Prvog KNOP odreda su razmotrili dostavljene podatke, kao
i ranije ponaanje komandira te ete na podgrmekom sektoru (sanikom tere-
25) Arhiv, Reg. muzeja, Biha, m. f. 51/264.
nu), a imajui u vidu otre kritike postupaka tog komandira na Skendervakuf-
skoj konferenciji, pa su odluili da je razoruaju, ispitaju ponaanje njenih bo-
raca i, eventualno, kazne neke, a ostale vrate u Prekaju, to su i uinili 13. marta.
U Slatini je, dan nakon osloboenja Budimli Japre, 15. marta, poelo ispi-
tivanje pripadnika Prekajske ete. Iako vezanih ruku, komandir Mile Stevandi
bjei sa sasluanja i biva ubijen. Nakon toga, vojni sud Prvog KNOP odreda es-
toricu Prekajaca proetniki orijentisanih osuuje na smrt, a ostale oslobaa.
Date su im njihove torbe, snabdjeveni su hranom i upueni u Prekaju, gdje od-
mah stupaju u tamonju partizansku jedinicu i, ve na ljeto, postaju borci Tree
krajike NOU brigade.
Ovdje je neophodno upozoriti da je Prekajska eta bila 2. eta Glamokog
bataljona Treeg KNOP odred.
27a)
Stevandi je u Podgrme doao sa 50 boraca,
dok je veina (od preko 100 boraca), ostala na podruju Glamokog sreza. Pre-
ma tome, eta nije bila u sastavu Prvog KNOP odreda, niti sa podruja Podgr-
mea, gdje je razoruana. Zato je netana informacija u izvjetaju Operativnog
taba NOPO Bosanske krajine od 11. aprila 1942, upuena Glavnom tabu NOPO
Bosne i Hercegovine, da je Prvi KNOP odred jedini odred koji je imao etnike
kao vojnu formaciju i to u jaini od 100 ljudi, koje je razoruao.
27b)
U Prvom KNOP
odredu, odnosno na tlu Podgrmea, tokom rata nikada nije formirana, niti je po-
stojala i najmanja etnika vojna formacija, pa ni grupa, izuzev onih koje su sa stra-
ne upadale nakon etvrte ofanzive.
d) Osloboenje Starog Majdana
Iz Budimli-Japre, za vrijeme borbe uspio je pobjei samo jedan ustaa. On
je u koulji, gaama i arapama niz rjeicu Graanicu, preko Gaidika i Podvi-
dae, 14. marta uvee stigao u Stari Majdan. Njegov dolazak i vijest o padu Bu-
dimli-Japre izazvali su veliku paniku meu domobranima, anarmima i usta-
ama, pa su u toku iste noi pobjegli prema Staroj Rijeci i Ljubiji. Saznavi za
bjekstvo neprijateljeve posade iz Starog Majdana, jedinice 1. bataljona su 15.
marta ule u varoicu, gdje su zatekle dosta muslimanskih porodica, preteno
siromanih, koje nisu htjele bjeati.
28
'
Nakon razgovora sa pojedinim mjetanima odran je zbor na koji su doli
mjetani i mnogi seljaci iz okoline. Potom je izabran NOO u sastavu: Ilija Vuko-
vi, predsjednik, Uzeir ari, sekretar i lanovi Jevro Dobrijevi, efko Meha-
di, Ljubica Dobrijevi, Hasan Hadibajramovi, Jusuf Talundi i Ilijaz Arnaut.
Ovaj NOO odmah je poeo raditi. Djelovao je sve do prodora neprijateljevih sna-
ga u Stari Majdan, polovinom jula 1942. godine.
Osloboenjem Budimli Japre i Starog Majdana znatno se proirila slobod-
na teritorija Podgrmea. Vojna dejstva su pomaknuta na sjever i sjeveroistok. Na
udaru partizanskih eta i bataljona Prvog KNOP odreda sada su bile Stara Ri-
jeka, Brievo, Ljubija, Suhaa i druga sela u tom kraju. Ujedno, prestala je po-
treba za danononim patroliranjem brojnih seoskih partizanskih straa, pa su
mnogi njihovi pripadnici stupili u partizanske ete, dok su se drugi ukljuili u
veoma raznovrstan i znaajan pozadinski rad, a naroito u pripreme proljetne
sjetve.
27a) Zapisnik Oblasne konferencije KPJ u Skender Vakufu, Zbornik radova Skendervakufska kon-
ferencija, str. 57.
27b) Izvjetaj Operativnog taba NOPO za Bos. krajinu od 11. aprila 1942. god., Glavnom tabu
NOPO Bi H (Zbornik IV, knj. 4, str. 187); Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 19. III 1942. god.
(isto, knj. 3, str. 339).
28) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 26. III 1942. god. Operativnom tabu NOPO za Bosansku
krajinu (isto, str. 357).
3.45
e) Neuspio napad na neprijateljeva uporita oko Pudin Hana
U tab Prvog KNOP odreda, 13. marta 1942, stiglo je pismo od Stojana Ko-
vaevia, politikog komesara Ribnikog bataljona Treeg KNOP odreda, koji
izvjetava da je Dmitar Kovaevi komandant Ribnikog bataljona, pod pritis-
kom etnikih elemenata . . . otiao u Klju Talijanima na pregovore. Tu je od
Talijana primio i neke zahtjeve od kojih neki su ovi: da se mora mijenjati Stab,
da im se mora osigurati put Klju - Sana, da im se moramo izviniti zbog napada,
da im moramo vratiti zarobljenike u potpunoj spremi itd..
29
'
Politiki komesar Ribnikog bataljona je traio pomo od taba Grmekog
NOP odreda, pa je ovaj, istog dana, na kljuki sektor uputio 1. etu (Bravsku),
sa 82 puke i dva pukomitraljeza; 2 voda i 2. ete (Jelainovake), sa 60 puaka
i jednim pukomitraljezom; trideset partizana iz pozadinske ete Luci-Palanke
i trideset iz pozadinske ete Bravska.
tab Prvog KNOP odreda je ujedno zatraio od taba Petog KNOP odreda,
da na kljuki sektor odmah uputi dio svojih snaga, pa je na Bravsko doao 1. ba-
taljon (petrovaki) Petog KNOP odreda. Ovim snagama je dat zadatak da posta-
ve zasjede na cestama i onemogue prodor Italijanima prema Paunovcu, ali i da
. . . iste teren od etnikih elemenata u pravcu Ribnika.
Prva i 2. eta (bravska i jelainovaka) Bataljona Petar Skundri, zajedno
sa 1. bataljonom Petog KNOP odreda i dijelovima Ribnikog bataljona Treeg
KNOP odreda, 18. marta, izvrile su napad na uporita u selima izmeu Kljua
i Sanice - u Hasiima, astoviima, Velagiima, Pudinom Hanu, Vojiima i Ba-
jeru. Neprijatelj je dan ranije saznao za napad, pa je iskopao rovove i postavio
na poloaje dosta automatskog oruja. Uz to mu je stigla i pomo od Italijana iz
Kljua. Partizani su uspjeli da zauzmu uporite u Hasiima i astoviima, ali
kada je neprijatelj izvrio boni napad, oni su se, nakon tri sata borbe, morali
povui. Takoe su obustavili napad i na neprijateljske poloaje kod Bajera, Pu-
dinog Hana i Velagia. Partizani su imali 3 mrtva i 4 ranjena borca, meu kojima
je bio lake ranjen u ruku i Pero Moraa, politiki komesar 1. bataljona Petar
Skundri. Neprijatelj je takoe imao znatne gubitke.
30
'
f) Dva napada na neprijateljevo uporite u Brievu
Trea eta 1. bataljona Petar Skundri izvrila je 20. marta napad na Bri-
evo. Uspjela je da protjera posadu i ue u selo, ali je neprijatelju vrlo brzo stigla
pomo iz Ljubije, pa su se partizani morali povui. U povlaenju poginuo je ko-
mandir ete uro Banjac, kojeg su borci iznijeli iz borbe i donijeli u selo Kop-
rivnu, gdje je sjutradan sahranjen.
31
' Od hrabrog komandira ure Banjca, opros-
tili su se njegovi borci i narod Koprivne i okolnih sela. Na dunost komandira
3. ete tada je postavljen Vlado Proi, dotadanji zamjenik komandira, a na nje-
govo mjesto je doao Stanko Marjanovi, koji je ostao istovremeno i komandir
1. voda.
U meuvremenu se 4. eta vratila iz Miljakovaca u Rasavce i organizovala
dalje prikupljanje podataka o neprijateljevim posadama u okolini. Komanda
ete je saznala da se na Brievu nalazi posada od oko 30 naoruanih domobrana.
Iako je dan ranije 3. eta izvrila neuspio napad, komanda 4. ete odluila je da
se, ipak 21. marta krene u ponovni napad na Brievo. etvrta eta je kao vodia
angaovala seljaka Ivana, zvanog Mlinar; on je krenuo naprijed sa upaljenim fe-
29) Isto, str. 340.
30) Isto, str. 363.
31) Isto, knj. 4, str. 144-145.
njerom u ruci, za njim komandir ete urin Predojevi, potom ostali borci. Kada
su se primakli domobranskoj strai, komandir urin je viknuo: Ne pucaj, ovdje
su partizani! Izuzev straara ostali domobrani, njih 28, bili su na spavanju, pa
su se bez ispaljenog metka predali. Partizani su zaplijenili 17 puaka, pukomit-
raljez i do 3 000 metaka. Zarobljeni domobrani su dovedeni u rasavaku kolu.
Data su im civilna odijela, a vojnika oduzeta. Sa njima je voen razgovor, urin
Predojevi i uro trbac dugo su im objanjavali ciljeve partizanske borbe, a po-
tom ih ispratili do Zecova, odakle su otili u Prijedor. eljaci su toga dana do-
nijeli dosta peenja, pita, akonija i astili partizane, ali i domobrane.
32
'
Tokom marta jedinice Prvog KNOP odreda izvele su jo niz manjih akcija,
ili su odbijale napade od kojih navodimo slijedee:
Borci 4. ete 1. bataljona Petar kundri 25. marta napali su neprijatelja
u Trnovi. Napad je poeo u 5 sati izjutra. Partizani su uspjeli prodrijeti u selo,
ali je neprijatelju stigla pomo iz Sanskog Mosta, ehovaca i Sasine, jaine 150
do 200 vojnika. Partizani su se tada povukli u Usorce do kojih je prodro i nep-
rijatelj i zapalio pet kua. Partizani su uspjeli da odbrane selo i potom odbiju
neprijatelja, koji je imao nekoliko poginulih i ranjenih, a partizani samo tri ra-
njena borca.
Ustae su 26. marta napali na selo Kljevce, frontalno od eli kose do rijeke
Sane, popalili oko 200 kua i ubili 23 ene, djece i staraca. Neprijatelj je pokuao
da produi ka Braji-Tavanu, ali su ga partizani odbili.
Istog dana, neprijatelj je od Suhae i Dedia napao na Srpske Agie. Borci
3. voda Ljubijsko-prijedorske ete uspjeli su da ga odbiju.
Sjutradan, neprijatelj je iz Brieva krenuo prema Rasavcima, ali su ga borci
2. voda 4. ete 1. bataljona Petar kundri uspjeli odbiti.
Slijedeeg dana, neprijatelj iz Suhae (novske) napao je na selo Krlje. Borci
1. ete 2. bataljona, uz pomo jednog voda 3. ete (krnjeuke) 1. bataljona Petog
KNOP odreda uspjeli su da vrate napadae na polazne poloaje.
Istog dana jaa neprijateljska jedinica krenula je iz Novog prema Ljubiji, ali,
se vratila u Suhau, pa preko Crne Rijeke i Dolovljana, niz Jablanicu, za Bosanski
Novi. Prolazei kroz srpska sela Crnu Rijeku, Jablanicu i uu zapalila je oko 30
kua. Na tom sektoru partizani su imali brojno male patrole, preslabe za usp-
jean otpor.
Neprijatelj je 29. marta krenuo iz Novog prema Jablanici, ali su ga doekali
dijelovi jedne ete Krupskog bataljona i napad je odbijen.
Ustae i legionari iz Ljubije i Tisove, 31. marta, su poli u pomo ustaama
opkoljenim u Ravskoj. Naili su na zasjedu jedne desetine 3. voda Ljubijsko-pri-
jedorske ete. Neprijatelj je odbijen.
Ovog dana dva domobrana predali su se jednoj eti Prvog KNOP odreda i
sa sobom donijeli 2 puke, 320 metaka i jednu bombu.
33
'
4. Upuivanje Bihake i Novske ete u Protuetniki udarni bataljon
Krajem marta 1942. godine Operativni tab NOP odreda za Bosansku kra-
jinu naredio je tabovima Prvog i Petog KNOP odreda da izdvoje potreban broj
eta i od njih formiraju zajedniki Udarni bataljon, koji najhitnije treba da poe
na podruje Treeg KNOP odreda i tamo razbije etnike. Tada su se u centralnoj
Bosni nalazili Krajiki partizanski bataljon i Udarni bataljon Drugog KNOP
odreda.
tab Prvog KNOP odreda je odluio da se u Udarni bataljon upute Novska
i Bihaka eta bez jednog voda, zbog ega e joj biti pridodat jedan vod Suvajske
32) Isto, i urin Predojevi, Zimske akcije, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 203.
ete. U te ete odmah su krenuli lanovi taba Odreda i lanovi taba 2. (krups-
kog) bataljona, da bi ih pripremili za pokret. Novsku etu, na poloajima prema
Novom i okolnim uporitima, smijenili su borci Krnjeuke i Ljubijsko-prijedor-
ske ete. Kao pojaanje vodu Bihake ete, koji je ostao na poloajima prema
Bihau, dola je polovina Radike ete i tu ostala sve do formiranja 2. bihake
ete.
Bihaka eta je, ne ekajui da se okupe svi borci, krenula preko Grmea
u Suvaju, gdje joj se prikljuio vod Suvajske ete pod komandom vodnika Laze
Jerkovia, zvanog Jeger. Tuj e Drago Lang primio dunost politikog komesara
Bihake ete, jer je tadanji politiki komesar ostavljen na bihakom srezu.
Kada je dola i Novska eta, obje su odmah krenule preko Luci-Palanke i Brav-
ska u Ribnik, odakle su produili na podruje sreza Mrkonji-Grad i planine Ma-
njae. Iz Podgrmea sa Bihakom i Novskom etom krenuli su Veljo Stojni i
Vojo Todorovi. Ovim etama u Bravsku su se prikljuile dvije ete Petrovakog
bataljona, a u rejonu Gerzova i Medne, jo dvije ete Drvarskog bataljona Petog
KNOP odreda. Kada su se okupile sve ete, formiranje tab Udarnog, popularno
nazvanog Protuetnikog bataljona, u sastavu: Vojo Todorovi, komandant (kra-
e vrijeme komandant bataljona bio je Rade Marjanac, a Vojo Todorovi njegov
zamjenik), Vaso Butozan, politiki komesar i Veljo Stojni, zamjenik politikog
komesara.
34
' Krae vrijeme, operativni oficir u ovom tabu bio je Hasan Kiki
(Slobodan Aneli).
35
' Ve imenovanje dvojice politikih komesara odreda (Tre-
eg i Prvog KNOP odreda) na dunosti politikog komesara bataljona i njegovog
zamjenika, isticalo je znaaj koji se pridavao formiranju te jake jedinice i njenoj
namjeni.
Izvjetaj kazuje da . . . akcija ienja ovog terena (Manjae, nap. B.B.) us-
pijeva iako su neke bande pokuale da daju otpor koji je razbijen. etnici se sada
nalaze u paninom bjekstvu, pie u izvjetaju taba Prvog KNOP odreda upu-
enom uri Pucaru Starom 14. aprila 1942. godine.
36
'
Meutim, nastojanja Udarnog bataljona da vojniki i politiki razbije etni-
ke u rejonu Manjae, nisu dala vee rezultate. Svojom propagandom etnike
voe u ovom kraju (Drenovi, Teanovi, Trivuni i dr.), uspjeli su da zavedu
veinu boraca i seljaka. U poetku, u prvoj polovini aprila, veina jedinica pod
komandom etnikih voa prila je partizanima, pa je formirano nekoliko par-
tizanskih eta, ali su se te jedinice vrlo brzo raspale i ponovo prikljuile etni-
cima.
37
'
Cete u sastavu Protuetnikog udarnog bataljona Prvog i Petog KNOP od-
reda, ostale su na tom terenu itav april i maj, do formiranja Prve KNOU brigade,
21. maja 1942, kada su ule u njen sastav. Velimir Stojni je primio dunost
politikog komesara, a Vojo Todorovi zamjenika komandanta Prve KNOU bri-
gade. Todorovi se vie nije vraao u Prvi KNOP odred, dok se Velimir Stojni
drugom polovinom juna vratio na dunost politikog komesara Prvog KNOP
odreda.
Upuivanje dviju eta iz Podgrmea u Udarni bataljon, nakon to je ve oti-
la Grmeka proleterska eta, i to prvih dana proljea 1942, najrjeitije je poka-
zivalo koliko je Podgrme postao vrsta partizanska baza, znaajno uporite na-
rodnooslobodilake borbe.
34) Milovan Pilipovi, Prva bihaka eta u sastavu Udarnog bataljona, Zb. PODGRME, knj. 2,
str. 414.
35) Velimir Stojni, kazivanje autoru, 20. 7. 1985. godine.
37) Milovan Pilipovi, n. l., str. 414-415.
5. Borbe sa Sanskom posadnom bojnom
Krajem marta 1942. godine, 4. eta 1. bataljona Petar kundri iz Rasavaca
se prebacila u Brdare i tu zauzela poloaje, dok je 3. eta istog bataljona dola
u Kragulje i djelovala u rejonu sela Koprivne.
38
' aznalo se da neprijatelj u Pri-
jedoru prikuplja snage pa se oekivao napad na podgrmeku slobodnu terito-
riju. Zato je o namjerama neprijatelja tab Prvog KNOP odreda obavijestio ba-
taljone, a ovi ete, nareujui da se postavljaju zasjede i sprijei prodor na slo-
bodnu teritoriju.
39
'
Naredba Stabal. bataljona Petar kundri 1. KNOPO od8. IV1942. Stabu4. etedabudu
pripravni
Ipak, raunajui i na ovu mogunost tab Prvog KNOP odreda je tih dana
naredio da se izvri evakuacija ita, namirnica i drugog iz Podluga, Brdara,
Devara, Starog Majdana, Koprivne, Otre Luke, Rasavaca, pa i sela Usoraca na
desnoj obali rijeke Sane. Na ovom poslu angaovani su mnogi seljaci u organi-
zaciji seoskih NO odbora i intendanata odreda i bataljona, dok su ih obezbje-
ivale 3. i 4. eta 1. bataljona. Evakuisano ito prebacivano je prema Milanovcu
(Eminovcima) i Luci-Palanci.
Ilegalni saradnici iz Sanskog Mosta 8. aprila su obavijestili tab 1. bataljona
Petar kundri, da se u Sanskom Mostu okuplja veliki broj neprijateljskih je-
38) Rade Erceg, kazivanje autoru 3. avgusta 1975. godine.
l
349
dinica iz aplja, Tomine, od Kljua i da se spremaju da tog dana, uvee u 2 sata
iza ponoi, krenu prema Prijedoru. tab Bataljona je odmah prenio obavjetenje
komandama eta i naredio da budu pripravni cijele noi.
40
'
U vrijeme najveih poslova oko evakuacije ita, 9. aprila, u selu Trnova po-
javila se jedna vea neprijateljeva kolona od oko 500 vojnika, odmah produila
u Usorce i dalje kroz Pejie i Miljakovce do Blatnih Bara, gdje se prebacila preko
Sane u Hambarine i arakovo. Bila je to Sanska posadna bojna (bataljon), koja
je imala zadatak da prokrstari ovim selima i da potom iznenadno napadne par-
tizane u selima Koprivna - Devar, Brdari, Stari Majdan, to je i uinila nakon
jednog dana odmora.
41
'
Brojno ojaana brdskim topovima i minobacaima, kao i ustaama i do-
mobranima iz podruja Stare Rijeke, Ljubije, Brieva i arakova, Sanska posa-
dna bojna 11. aprila napala je na Stari Majdan, Devar i Koprivnu. Trea eta,
koja se nalazila u Koprivni, morala se pod borbom povui do Brdara, gdje se na-
lazila 4. eta. U toku borbe i ustae iz Demievaca su krenule prema Brdarima,
ali su borci 3. i 4. ete uspjeli da ih vrate u Demievce i da od Brdara odbiju di-
jelove Sanske posadne bojne, pa su oni, preko Podluga i Pobrijeja, otili u Sa-
nski Most.
42
'
U ovoj borbi partizani su ubili sedam neprijateljevih vojnika i zaplijenili pu-
komitraljez i dvije puke. Imali su etiri ranjena borca: Nikolu Majkia, Vicu u-
librka, Jovu Trninia i uru Maria. Obje partizanske ete su se morale povui
s podruja Brdara i Suhae.
43
'
I dok su ete 1. bataljona Petar Skundri vodile borbu, stanovnitvo iz Ra-
savaca, Otre Luke, Koprivne, Devara, Podluga, Brdara i Suhae, pred navalom
neprijatelja, sa najnunijim stvarima i hranom, bjealo je prema ranije oslobo-
enim podgrmekim selima. Mnogi su se probijali kroz umarke i neprijateljske
redove i u zadnji as izbjegli zarobljavanje i smrt. U naputenim selima poginulo
je dosta ljudi, ena i djece. Neprijatelj je popalio mnogo kua. Ve u Brdarima
i Suhai okupilo se vie stotina ljudi, ena i djece iz tih sela i svi su produili pre-
ma Kamengradu i Fajtovcima.
U to vrijeme u Gornjem i Donjem Kamengradu nalazile su se neke musli-
manske porodice koje su se vratile na imanja, mirno obraivale polja i radile
kod kua. Kada je ova masa izbjeglica naila kroz Kamengrad, poela je redom
da pali kue i ubija Muslimane koje bi uhvatila, ene, djecu. Zateena u ovom
selu, jedna partizanska patrola pod komandom Mitra uputa iz Hadrovaca, i
sama se pridruila palikuama. Neko je tada pozvao u pomo partizansku etu
sa Brdara, i ova je odmah stigla. Tek tada su izbjeglice prestali da pale i ubijaju,
a potom su nastavili put ka Eminovcima i Fajtovcima. U ovom divljanju ubijeno
je sedam nevinih ljudi i ena iz Kamengrada. Smatrajui daj e za krvoprolie kriv
komandir partizanske patrole Mitar uput, jer se pridruio masi umjesto da je
sprijei, vojni sud Prvog krajikog NOP odreda osudio ga je na smrt.
44
'
Za vrijeme prodora neprijatelja u sela oko Starog Majdana i selo Koprivna
je zapaljeno. Nekoliko kua je ostalo nezahvaeno poarom, a neke su, nakon
odlaska ustaa i domobrana, ugasili lanovi domainstava skriveni u blizini.
Tada su izgorjela sela Rasavci, Otra Luka, Koprivna, Devar i jo neka. Nared-
nog dana ustae su pljakali po ovim selima. Dolazilo je po nekoliko njih i dosta
40) Isto, knj. 4, str. 166.
41) U sjeanju stanovnitva ostalo je da su tu neprijateljsku vojnu formaciju nazivali Hadina voj-
ska, da je njome komandovao neki oficir rodom iz Karlovca, ali je nastupao kao Musliman,
iako to nije bio. Meu njima je bilo dosta ustaa, pa neki smatraju da je to bila ustaka bojna,
iako u sauvanim dokumentima Ministarstva domobranstva NDH stoji da je 9, 10. i 11. aprila
na ovom podruju djelovala Sanska posadna bojna (Zbornik IV, knj. 4, str. 337).
43) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 19. IV 1942. (Isto, str. 222).
civila sa kolima i konjima, tovarili su i odvozili ito i pokustvo, odgonili stoku.
Ve drugog dana, jedna grupa partizana je saekala ustae kod Velike Rijeke u
Koprivni, nekoliko njih i pljakaa ubila, a ostale natjerala u bijeg. Od tada plja-
kai nisu dolazili, a narednih dana seljaci evakuiu na slobodnu teritoriju, do
svojih porodica, sve to se moglo pokrenuti. Mnogi seljaci su jo ranije sagradili
tajna skrovita za namirnice. Pojedini su na zgaritima podizali bajte, ili su po-
mone, nezapaljene zgrade preureivali za stanovanje. U poetku, ovi ljudi su
provodili noi u gajevima, a po danu radili uz veliki oprez. Njihovi ukuani su
za to vrijeme bili u izbjeglitvu u slobodnim podgrmekim selima, sve do oslo-
boenja Prijedora, maja 1942, kada su se poeli vraati na zgarita i obnavljati
domainstva.
Budui daj e neprijatelj 11. aprila ponovo zauzeo Stari Majdan i niz sela u
dolini rijeke Sane, 5. eta 1. bataljona je 15. aprila sruila jednu manju upriju
na cesti koja od Starog Majdana vodi ka Staroj Rijeci, dok je od Starog Majdana
prema Budimli Japri, u Rukovcu, na tri mjesta prekopala cestu, a izmeu Oka-
nove bukve i Slatine, na devet mjesta. Istovremeno je oboreno dosta bukava na
cestu, da bi se sprijeio prodor neprijateljske motorizacije. Prekopana je cesta
od Novske Suhae prema Budimli Japri, sruena jedna uprija na rijeci Japri
u selu ele i druga na Madanovcu. U svim ovim diverzijama, s partizanima je
uestvovalo i stanovnitvo slobodnih sela.
45
'
6. Banijski partizanski odred u Podgrmeu
Saznavi da neprijatelj koncentrie jae snage oko slobodne teritorije Ba-
nije, Okruni komitet KPJ za Baniju i tab Banijskog NOP odreda, donijeli su
odluku da glavninu Odreda i ranjenike, ukupno oko 800 ljudi, treba odmah pre-
baciti preko rijeke Une na slobodnu teritoriju Podgrmea, a da na terenu Banije
ostane odred od 160 dobro naoruanih boraca. Tokom noi, od 8. do 12. aprila
1942, obavljeno je prebacivanje preko rijeke Une u predjelu sela Dobretina, od-
nosno, izmeu Rudica i Blatne, a prema Rakanima. Ve izjutra, po tragovima u
blatu, neprijatelj je otkrio da je vea grupa partizana prela preko rijeke, pa je
za naredno vee pripremio napad na tom mjestu. Meutim, banijski izviai
opazili su njegovo prikupljanje, pa su Banijci naredne noi prelazili na drugom
mjestu, neto nizvodno. Druge veeri, neprijatelj je sa pruge nasumce tukao
mjesto gdje je vren prelaz prve noi, a potom i mjesto gdje se upravo odvijao,
to je znatno omelo bre prelaenje nabujale Une. U Podgrme se prebacilo 8
eta ukupne jaine 820 boraca naoruanih sa 372 vojnike puke, 436 civilnih (lo-
vakih) puaka i neto pitolja
46
'
Nakon dolaska u Podgrme, lanovi Okrunog komiteta KPJ Banije i tab
Banijskog NOP odreda uspostavili su vezu sa OK KPJ Podgrme i tabom Prvog
KNOP odreda u Benakovcu. tabovi odreda napravili su plan razmjetaja banij-
skih eta i vodova da bi se lake organizovala njihova ishrana, ali i da bi, zajedno
sa podgrmekim partizanima, izvodili akcije. Najvei dio boraca Banijskog NOP
odreda ostao je na podruju novskog sreza, odnosno sela Blatne, Rakana, aa-
vice i Rujike, dok su dijelovi upueni na krupski, bihaki i sanski srez. Na Pod-
grmeu, Banijci su ostali oko 15 dana, a onda se, 23. aprila, poeli prebacivati
preko rijeke Une nazad u Baniju.
47
' Snabdijevanje banijskih boraca organizovali
su intendanti i ekonomi podgrmekih jedinica i narodnooslobodilaki odbori
sela u kojima su se nalazili.
45) Zbornik, IV, knj. 4, str. 233.
46) Isto, str. 64-65; Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 42/477; emso Tabakovi, Boravak Banijskog od-
reda u Podgrmeu 1942, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 417-421.
Banijska bolnica sa dvadeset tekih ranjenika najprije se smjestila u kolu
Velike Rujike, a onda je prebaena u Dubovik na nekoliko mjeseci.
48
'
Nou izmeu 16. i 17. aprila, dijelovi 2. bataljona Prvog KNOP odreda i di-
jelovi Banijskog NOP odreda, zajedniki su napali sve neprijateljeve posade na
pruzi izmeu sela Blatne i Rudica. Napad je poeo u 2 sata iza ponoi. Nakon
kraeg pukaranja neprijateljske posade su se predale. U toj akciji zarobljeni su
51 domobran, jedan oficir i jedan podoficir i zaplijenjena tri pukomitraljeza, 46
puaka i 5000 metaka. Poginula su tri, a ranjena etiri partizana. Oruje je pre-
dato Banijkom NOP odredu, s obzirom da je mnogo njegovih boraca bilo na-
oruano lovakim pukama, ili jo slabije, dok u jedinicama Prvog KNOP odreda
nije bilo ni jedne lovake puke.
49
'
Nou 17/18. aprila, partizanski diverzant Jure Kale postavio je avionsku
bombu na prugu, dvanaest kilometara od Novog prema Bihau, odnosno izme-
u Rudica i Blatne. Oklopni voz je oteen i prevrnut na prugu. Borci 1. bata-
ljona Banijskog NOP odreda napali su na njegovu posadu, koja je odgovorila
mitraljeskom i pukomitraljeskom vatrom. Ranjen je zapovjednik oklopnog
voza i tri domobrana. Kod partizana su poginuli komandir ete Pavao Babi i
ivko Pijez, jedan borac je tee ranjen, a dva lake.
50
'
Jedna eta 1. bataljona Banijskog NOP odreda 28. aprila postavila je zasjedu
na pruzi Rudice - Blatna. Naila je grupa domobrana koja je vrila pregled pru-
ge. Nakon krae borbe ubijeno je 11 domobrana, 3 su ranjena i 11 je zarobljeno.
Banijci su zaplijenili 24 puke, 1 pukomitraljez i 1700 metaka.
51
'
7. Odlazak italijanskih i dolazak njemakih jedinica
Sporazumom izmeu Italije i Njemake dolo je do povlaenja italijanskih
trupa iz tzv. Tree zone, u koju je spadalo i podruje Prvog KNOP odreda, od-
nosno Podgrme. Italijanske trupe najprije su napustile Bosansku Krupu, 23.
marta 1942, i povukle se preko Stijene i Ostroca u Biha; zatim Sanski Most i
otile u Klju dan kasnije, 24. marta; Klju - 5. maja i otile prema Petrovcu; Pet-
rovac - 25. maja i otile za Drvar; Biha - 12. juna i otile preko Likog Petrovog
Sela i Drvar - 1. jula i otile u Grahovo i dalje.
U Kljuu su se, krajem aprila i prvih dana maja 1942, okupile znatne itali-
janske snage iz Sanskog Mosta, Mrkonji-Grada i samog Kljua, da bi 3. maja za-
poele povlaenje, preko Bravska i Petrovca, za Drvar i Knin. Kreui se Pau-
novcem Italijani su imali veoma jake pobonice, od oko 300 vojnika. Ipak, 1. eta
(bravska) 1. bataljona Petar Skundri iz zasjede je napala jednu pobonicu,
ubila i ranila vie vojnika, ali do plijena nije mogla doi zbog velike nadmonosti
neprijatelja. Italijani su tada pljakali i palili kue sve do Bravskog, gdje su
zalogorovali.
52
'
Saznavi da se Italijani povlae iz Kljua i pale sela, tab Prvog KNOP od-
reda je odmah na to podruje uputio 2. i 3. etu 1. bataljona Petar Skundri,
a tab Petog KNOP odreda jednu etu svog 2. bataljona.
Italijanske trupe od 2000 do 3000 vojnika 5. maja krenule su iz Bravska pre-
ma Bosanskom Petrovcu. U rejonu Janjilskog polja, etiri ete Prvog i Petog
KNOP odreda, napale su neprijatelja. Borba je poela u 11,30 sati i trajala do 16
sati. Italijani su tukli topovima i minobacaima, ali su, ipak, natjerani na povla-
enje. Partizani su ubili vie desetina okupatorskih vojnika, a najvie pripadnika
48) Kreo Majer, S banijskim ranjenicima u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 694-695.
50) Zbornik V, knj. 4, str. 138 i 168; Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 42/481 i 51/294.
51) Zbornik V, knj. 4, str. 138 i 350.
crnih koulja, od kojih je veina kamionima evakuisana u Bosanski Petrovac,
dok su 25 poginulih Italijana sahranili partizani. Zaplijenjeno je dvadesetak pu-
aka, 1 pukomitraljez, municija i druga ratna sprema, kao i 12 bicikla. U ovoj
veoma estokoj borbi partizani su imali samo jednog poginulog, uraa Pean-
ca, zamjenika komesara Voenike ete i jednog ranjenog.
53
'
Prva eta i dijelovi 2. i 3. ete 1. bataljona Petar kundri i 2. eta 1. ba-
taljona Petog KNOP odreda, u podruju obotovca, iz zasjede su 7. maja napale
veu grupu italijanskih vojnika. Neprijatelj je poloaje partizana tukao artiljeri-
jom, a onda i bono napao jakim snagama. U estokoj borbi ubijen je vei broj
neprijateljevih vojnika. Partizani su zaplijenili pukomitraljez, 28 puaka, 56
bombi, konjski pribor, 95 uturica, dvije mazge, jedne kare i drugu ratnu
opremu.
54
'
U svim ovim borbama sa Italijanima, u rejonu Bravska, od 3. do 7. maja, par-
tizani su izbacili iz stroja oko 400 neprijateljevih vojnika.
Namjesto italijanskih trupa, teritoriju Bosanske krajine zaposjedaju nje-
make okupacione jedinice i znatno jae reorganizovane domobranske i usta-
ke jedinice, koje u narednom periodu preduzimaju organizovanije akcije i bre
reaguju na partizanske napade.
8. Borbe u maju 1942. godine - upad neprijatelja u Jelainovce
Saznavi da su partizani sa poloaja oko Sanice otili na Bravsko, 7. maja
1942. godine oko stotinjak domobrana iz Sanice, neopaeno, preko Meeeg
Brda, upalo je u Jelainovce. Pred ovim selom neprijatelj se podijelio u grupe
pa gaje, u streljakom stroju, opkolio sa tri strane. Stanovnici su bili zbunjeni,
po prvi put vidjevi neprijatelja u svom selu. Kako domobrani nisu pucali, niti
koga dirali, mnogi su se zadrali oko kua, dvoumei se ta da rade. Oni koji su
posumnjali, poeli su da bjee.
Tog jutra je u partizansku radionicu radi opravke dotjeran jedan brdski top.
Kad su Mijat Karaka i jo jedan partizan saznali ta se deava, brzo su se, za sva-
ki sluaj, udaljili sa topom i sakrili ga.
Dok se vojska kretala prema selu i kroz selo, partizan Milan Novakovi i
predsjednik Optinskog NOSOBiH-a Mirko Stani, pojahali su neosedlane ko-
nje i odjurili u Dabar, gdje su komandu 2. ete 1. bataljona obavijestili daj e nep-
rijatelj u Jelainovcima. Komandir ete Rade Brki je mogao na Meee Brdo
da uputi samo dvije desetine 3. voda, da saekaju neprijatelja pri povlaenju.
Istovremeno neko je odjurio u Luci-Palanku i o svemu obavijestio Optinski
NOO. tab Prvog KNOP odreda u Benakovcu, obavijeten telefonom, odmah je
formirao etu od kursista (kurs komandira i politkomesara eta i njihovih za-
mjenika), koji su se smjestili u desetak kola i urno krenuli ka Luci-Palanci i Je-
lainovcima.
Od kolske zgrade neprijateljska vojska je produila do radionice za oprav-
ku oruja, u kojoj su radili Luka Rakovi i Duan kundri. U tom momentu je
naiao i partizan Ljubo Brki, i domobrani ga odmah zarobljavaju. U kovanici
je bilo 18 gotovih runih bombi, dvije puke i tri pitolja, koji su bili na popravci.
Domobrani su pokupili oruje i sav dinamit, kordu, kapsle i epove naene u
kovanici. Polupali su i dva radio-aparata i odnijeli sav vrijedniji kovaki alat.
55
'
53) uro S. Peanac je kasnije proglaen za narodnog heroja.
55) Rekonstrukcija upada neprijatelja u Jelainovce data je na osnovu izjave Luke Rakovica, od ap-
rila 1958, kazivanja grupe boraca iz Jelainovaca i Luci-Palanke autoru 5. jula 1975. i 20. maja
1978, kazivanja Mirka Stania i na osnovu pomenutog izvjetaja taba Prvog KNOP odreda
(Zbornik IV, knj. 5, str. 55).
U zasjedi na Meeem Brdu neprijateljevu jedinicu doekale su dvije dese-
tine 3. voda 2. ete 1. bataljona, otvorile vatru i ranile nekoliko domobrana. U
vrijeme kada se jedinica ve pela uz brdo prema Meeem Brdu, u Palansko po-
lje stigla je eta sa kursistima iz Benakovca, razvila se u strijelce i tako ila prema
Jelainovcima, a ve na prilazima selu, saznalo se da se neprijatelj povukao u
Sanicu.
Iste veeri, 7/8. maja, patrola 2. ete (sanske) dola je u Korjenovo, iz sela
izvela kneza Marka Mile Paviia
56
' i jo dvojicu seljana i dovela ih na Meee
Brdo. Milani Miljevi i Rade Brki naredili su knezu da ode u Sanicu i na bilo
koji nain spasi zarobljenog Ljubu Brkia. U protivnom, partizani e uhapsiti ne-
koliko ljudi iz Korjenova i s njima uiniti ono to domobrani i andarmi urade
sa Ljubom Brkiem. Ve sutradan knez je poao u Sanicu, do satnika anteka
i upoznao ga sa zahtjevom partizana. Otili su do orunike postaje gdje je bio
zatvoren Ljubo Brki i saoptili zapovjedniku postaje da u toku noi omogui
bjegstvo zarobljeniku. To je uo i orunik u rezervi, Adil Ibre Mehmedovi,
57
' koji
je od ranije poznavao Brkia. Kada je pala no, Adil Mehmedovi je rekao Ljubi
Brkiu da bjei prema Korjenovu, a on e pucati na drugu stranu i dii uzbunu
kad ve bude kasno. Tako je Brki pobjegao u jednom pravcu, a andarm je di-
gao uzbunu, pucajui u drugom pravcu.
Poslije upada neprijatelja u Jelainovce, partizanska radionica je prestala da
radi, ostala je kovanica u kojoj je Luka Rakovi popravljao samo poljske alatke.
a) Operacija za osloboenje Prijedora i Ljubije
U Majki-Japri je krajem aprila 1942. godine odran sastanak rukovodilaca
s podruja Grmea i Kozare, kojem su prisustvovali Branko Babi, sekretar i
Boko iljegovi, lan OK KPJ za Kozaru, i Josip Maar Soa, zamjenik koman-
danta Drugog KNOP odreda Dr Mladen Stojanovi, zatim efket Maglajli,
sekretar OK KPJ za Grme, komandant Milorad Mijatovi, i Petar Vojnovi, za-
mjenik komandanta Prvog KNOP odreda. Predstavnici dva partizanska podru-
ja analizirali su vojnopolitiku situaciju i doli do zakljuka da se izvri napad
i oslobodi Prijedor. Za pripremu i za rukovoenje jedinicama formiranje privre-
meni Meuodredski operativni tab, u koji su uli predstavnici oba odreda i
predstavnici okrunih komiteta KPJ. Neposrednu pripremu napada vrili su Jo-
sip Maar Soa i Milorad Mijatovi.
58
' Poslije petnaestak dana, na podruje Dru-
gog KNOP odreda kod osloboenog Kozarca, stigao je Kota Na, komandant
Operativnog taba NOP i DV za Bosansku krajinu, i u dogovoru sa predstavni-
cima oba odreda, izdao zapovjest za napad na Prijedor: zapovijest su potpisali
i predstavnici Prvog i Drugog KNOP odreda.
59
'
Prema informacijama partizanskih obavjetajaca, u Prijedoru je bilo 1200
domobrana i legionara, 40 ustaa i 13 orunika. U Ljubiji su bile tri satnije do-
mobrana, a u selima izmeu Ljubije i Prijedora (arakovo, Hambarine, Mataru-
ge) jo oko 200 puaka kod ustaa i mjesne milicije.
56) Marko Mile Pavii, Hrvat iz Korjenova, uspostavio je vezu s partizanima od prvih dana ustanka
i sa cijelom porodicom pomagao NOP. U ljeto 1944. godine izabran je za lana Sreskog odbora
NOF-a.
57) Adil Ibre Mehmedovi je kasnije takoe priao NOP-u i bio lan NOO u Sanici.
58) Rekonstrukcija pripreme i napada na Prijedor data je na osnovu sauvanih dokumenata i la-
naka Mihajla kundria, dr Moni Levija, Milania Miljevia, Milovana Pilipovia, objavljenih
u Zb. PODGRME u NOB, knj. 2, str. 427 do str. 440, kao i naknadnih kazivanja aktera dogaaja,
te lanka Sefketa Maglajlia Mirka, Partijska organizacija Podgrmea 1941-1942, u istom Zbor-
niku str. 27-28.
59) Zbornik IV, knj. 5, str. 38^7.
Uee 1. bataljona Petar kundri u borbi za osloboenje Prijedora, 15/16. maja 1942.
Odlueno je da u napadu na Prijedor uestvuju etiri bataljona Drugog
KNOP odreda, 1. bataljon Prvog KNOP odreda, jedna eta 2. bataljona Prvog
KNOP odreda i ete grmekog Udarnog protuetnikog bataljona i kozarakog
Udarnog protuetnikog bataljona, koji su, zajedno, ve tada inili jedinicu, na-
zivanu Udarna polubrigada.
Jedinice Prvog KNOP odreda imale su zadatak da se ubace u Tukove, izme-
u neprijateljevih poloaja kod grada i Hambarina, da likvidiraju posadu u Bal-
tinim Barama i da onemogue izvlaenje neprijateljevog garnizona iz grada pre-
ko rijeke: Sane i Tukova, odnosno, da sprijee dolazak pojaanja opkoljenom
garnizonu iz pravca Ljubije i Hambarina.
Prvi bataljon Petar Skundri, sa oko 400 boraca (u svakom vodu su bila
po dva pukomitraljeza), prebacio se u Miljakovce, a onda, pored rijeke Gom-
jenice, ponovo preko Sane na njenu lijevu obalu, u Tukove, gdje se prikrio, e-
kajui poetak napada.
Ovom bataljonu pridodat je i top, posuen od Petog KNOP odreda. Top je
bio bez ureaja za ublaavanje trzaja i bez nianskih sprava, ali sa 35 granata. Ko-
mandir ovog odjeljenja bio je Dane Milju. Preko Sane i Usorce, prevezen am-
cem, a odande seljakim kolima do Miljakovaca, po dogovoru s Kozaranima,
top je postavljen iznad Baltinih Bara. Da se ne bi prevrnuo, vezan je lancima za
stablo ljive. Kada je zapoeo napad, iz ovog topa je ispaljeno oko 25 granata na
Prijedor, a onda je, na traenje Koste Naa, prebaen u grad gdje je tukao kuu
u kojoj su bili posljednji branioci grada.
Cim je u pono poeo napad ustae i domobrani iz Ljubije i Hambarina su
pohitali u pomo prijedorskom garnizonu, ali ih je u Tukovima doekivao i od-
bijao 1. bataljon Petar Skundri. Zbog veoma jake neprijateljske vatre borci
su se, kako znaju, ukopavali u zemlju, mnogi golim rukama, bez ikakvog alata.
Bataljon je tokom dana izdrao i odbio est vrlo jakih juria. Tada je borcima
ponestalo municije. Komandant bataljona Mihajlo Skundri i kurir Peanac pre-
vezli su se amcem, dosta uzvodno od mosta koji su drali domobrani, i od ko-
zarskih partizana dobili su sanduk municije. Brzo su se vratili preko Sane u Tu-
kove i podijelili borcima dobijenu municiju. Dijelom snaga bataljon je morao da
dri pod vatrom i neprijatelja koji je kontrolisao obje strane mosta, zbog ega
je tab bataljona odluio da se izvri juri na most. Polo je deset pukomitra-
ljezaca i trideset boraca s pukama. Koncentrinom vatrom su toliko oamutili
neprijateljeve vojnike, da se vei dio predao, vie od 70 vojnika, dok su ostali po-
bjegli u grad. Dio boraca 1. bataljona je tada preao most, uao u varo i zapoeo
osvajati pojedine utvrene zgrade i poloaje na desnoj obali rijeke Sane, u sa-
mom gradu: kod pravoslavne crkve, kue dr Mladena Stojanovia i jo nekih. U
crkvenom dvoritu, 1. bataljon Petar Skundri zaplijenio je dvije teke haubi-
ce, pedeset konja, dvadeset zaprenih kola, veliku koliinu artiljerijske, minoba-
cake i puane municije, mnogo puaka i druge ratne spreme.
Kada je zauzeo most i preao dijelom snaga u grad, tab bataljona je povu-
kao iz Tukova borce na poloaje blie mostu, skraujui front i oslanjajui se
desnim i lijevim krilom na rijeku Sanu.
im su zaplijenili topove partizani su ih okrenuli prema Hambarinama i
granatama zasuli poloaje neprijatelja u tom selu. Usljed panike i pometnje, sve
neprijateljeve jedinice sa sektora izmeu Prijedora, Ljubije i Stare Rijeke pobjeg-
le su prema Blagaju i Bosanskom Novom. Probijajui se iz obrua prema Bo-
sanskom Novom, ustae i domobrani su imali pedesetak mrtvih. Partizani su pri
tom zaplijenili pedeset puaka i tri pukomitraljeza.
60
'
Neprijateljeva posada u Baltinim Barama, im je poeo napad na grad, po-
bjegla je prema Sanskom Mostu, gdje je neometano stigla, poto partizanske sna-
60) Izvjetaj Ministarstva vojske NDH od 19. maja 1942. godine, (Zbornik IV, knj. 5, str. 380).
ge nisu drale zasjede na desnoj obali Sane u podruju sela Miljakovaca, Pejia
1 Usoraca.
Zadnje uporite u Prijedoru, zgradu Gimnazije, pred no je likvidirano di-
rektnim pogocima iz topova. Zapovjednik grada pukovnik Zlobec poginuo je u
borbi, dok se ustaa Miro Slikovi, Paveliev izaslanik, opkoljen u gimnaziji,
sam ubio. Posljednja uporita su zauzeta nakon dvadeset sati borbe.
U borbama za Prijedor jedinice Prvog i Drugog KNOP odreda, u jaini od
2 000 partizana, zarobile su oko 1 100 domobrana, oko 200 ustaa, zaplijenile oko
1 200 puaka, dvije haubice, pet minobacaa, osam mitraljeza, petnaest puko-
mitraljeza, preko 100 000 metaka, velike koliine sanitetskog materijala, radio-
-stanicu, 4 000 000 kuna i 2 000 000 u srebru i mnogo druge ratne spreme.
61
'
U borbama za Prijedor partizani su imali 30 mrtvih i 60 ranjenih boraca.
Meu poginulima, bili su hrabri zamjenik komandira ete Ostoja Majki zvani
Major i borac Jovo Mandi.
Podgrmeki borci dobili su dio plijena, izmeu ostalog i jednu haubicu 105
mm, sa oko 50 sanduka granata (oko 150 komada). Haubica je, iz Prijedora, pre-
ko Rasavaca, Otre Luke i Borka, prebaena u Fajtovce.
Osloboenjem Prijedora i okolnih sela prvi put su se povezale slobodne te-
ritorije Grmea i Kozare. Ulazak partizana u Prijedor, Ljubiju i okolna sela,
izazvao je paniku u opkoljenom Sanskom Mostu, koji je svaki as oekivao na-
pad. Ustaka vlast i vojska u itavoj Bosanskoj krajini bile su uplaene partizan-
skim pobjedama, koje su se redale jedna za drugom tih proljetnih mjeseci.
U izvjetaju Velike upe Sana i Luka od 27. maja 1942. stoji, pored ostalog,
i ovo:
. . . Rezultati pada Prijedora su strani.
Prema prikupljenim izvjetajima partizani su zaplijenili 3 haubice, 5 mino-
bacaa, 8 tekih strojnica, 24 strojnice, 1 200 puaka, 600 runih bombi, oko
120 000 puanih metaka, 1 kompletna radio-stanica, te drugih materijalnih i i-
venih namirnica. Zarobljeno je oko 1 000 vojnika, te mnogo poubijano ustaa
i orunika.. .
62)
U panici su pobjegle i posade iz Starog Majdana, Stare Rijeke, arakova, Lju-
bije, Hambarina i svih drugih sela oko Prijedora. Jedinice Prvog KNOP odreda
17. maja su ule u Stari Majdan, Staru Rijeku, arakovo, Rudnik Ljubiju, a jedi-
nice Drugog KNOP odreda, u Hambarine i Islam Ljubiju.
Trei dolazak partizana u Stari Majdan pozdravila ie delegacija mjetana
Muslimana, predvoena hodom. Dr Moni Levi, zamjenik politikog komesara
Prvog KNOP odreda, i Mile Davidovi, zamjenik komandanta 2. bataljona, po-
razgovarali su sa delegacijom, koja je saoptila da neprijatelja nema u mjestu, da
je pobjegao prema Staroj Rijeci. Dio omladinske udarne ete, iz Stare Rijeke pro-
duio je napredovanje i uao u Rudnik Ljubiju, takoe bez otpora.
63
'
Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu, 18. maja, naredbom je
pohvalio jedinice Prvog i Drugog KNOP odreda, udarne Polubrigade i Prve ba-
nijske proleterske ete koje su uestvovale u osloboenju Prijedora i okolnih
mjesta.
64
'
Operativni tab za Bosansku krajinu u izvjetaju Vrhovnom tabu NOP i DV
Jugoslavije o vojnopolitikoj situaciji u Bosankoj krajini i akcijama, od 11. juna
1942, o napadu na Prijedor, pie: Borba se zavrila pravom junakom pobjedom
koja je donijela sve predvieno: oruje, veliku koliinu municije, podigla moral
vojske i naroda..., pa nakon opisa borbi sa etnicima i Italijanima u periodu
mart-maj 1942, ocjenjuje: . . . Moe se rei da smo mi iz ove planski spremljene
61) Saoptenje Operativnog taba NOP i DV za Bos. krajinu od 17. maja 1942. god. o rezultatima bor-
be za Prijedor i Ljubiju, (Zbornik IV, knj. 5, str. 60).
62) Isto, str. 393.
63) Dr Moni Levi, Susret s Ivicom Maruiem Ratkom, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 432-433.
borbe s ustaama, Talijanima i etnicima izali na terenu Kozare i Grmea pobjed-
nici. Sauvane su nae oruane snage, ak su one u velikom porastu. Moral masa
se podigao i borci shvatili situaciju da je naa ofanziva uperena u pravcu osvajanja
gradova .. .
65)
(podvukao B. B.).
b) Borci Bihake ete oborili avion
Krajem maja vodovi 2. bihake ete rasporedili su se na poloajima od Ve-
likog Raia preko Ripa, Hrgara i Pritoke do Grabea. Vod mitraljeza bio je na
Bojia brdu, na Hrgaru. Tih dana, ove poloaje i sela esto su nadlijetali nepri-
jateljski avioni. Komandir i politiki komesar bili su na nekoj konferenciji u ta-
bu 3. bataljona, 28. maja 1942, dok je poloaje vodova 2. bihake ete, povremeno
nadlijetao i mitraljirao neprijateljski avion. Ve izjutra Stevan Blanua, zamjenik
komandira ete sa vodnicima se dogovorio, ukoliko se opet pojavi, da ga tuku
sa tri mitraljeza i pukomitraljezima. Kada je avion naiao prema Ripakom
klancu i Gorjevcu, gdje se nalazio jedan vod, partizani su iz 4 pukomitraljeza i
puaka otvorili vatru na njega. Kako su se nalazili na brdu, a avion kruio iznad
doline u njihovoj visini, tukli su horizontalno i pogodili ga.
Avion je odletio preko Ripa i sruio se s lijeve strane Une, izmeu Ripa
i Golubia.
661
Tog dana Vrhovno oruniko zapovjednitvo NDH dostavlja izvjetaj Zra-
koplovnog pristanita u Zagrebu, koji glasi:
Zrakoplov 'Potez' - 4519 odletio jutros iz Svete Nedelje pravac: Karlovac
- Vojni - Biha - Udbina.
Do sada nije poznato gdje se nalazi.
671
Nakon ovog obaranja, rijetko se narednih dana pojavljivao neprijateljski
avion iznad Ripa i okolnih sela.
c) Borba 3. bataljona sa domobranima
Jai dijelovi 1. domobranskog zbora iz Bihaa, 28. maja dolaze u podruje
Jezera i Srbljana i u selu Grmui sukobljavaju se sa dijelom Radike ete, koja
se povukla kroz Krivodol prema Radiu. uvi odjek okraja, glavnina Radike
ete urno se prebacila iz Velikog Radia u prostor izmeu tog sela i Grmue
i sukobila se s neprijateljem. Kako je borba potrajala, vrlo brzo su doli koman-
dant i komesar 3. bataljona, Hamdija Omanovi i Uro Bogunovi Roca, sa di-
jelovima Suvajske ete. U meuvremenu, dijelovi neprijateljskih snaga uspeli su
se uz Brinu i bono napali. Partizani su se povukli, blie Radiu u podruje Kri-
vodola, Titinog brda, Keljevca i Garevice, da bi jedan dio izvrio zaobilaenje
od Brine, a drugi, s lijevog krila sa osloncem na Loninu kosu i neprijatelj je, po-
slije pukaranja, nakon nekoliko sati bio prisiljen da se povue iz Krivodola i Gr-
mue i ode u Srbljane, a potom u Biha. Bio je to posljednji ispad neprijatelja
prema selima Veliki i Mali Radi tog proljea i sve do etvrte ofanzive nije ni
pokuao da prodre na slobodnu teritoriju na ovom sektoru.
681
66) Stevan Blanua, Oborili smo avion, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 385.
68) Isto, str. 394.
358
i
9. Proslava 1. maja 1942. godine
Proslava dana meunarodnog proletarijata, 1. maja - sveano je organizo-
vana na slobodnoj teritoriji, u partizanskim jedinicama i u osloboenim selima
Podgrmea. Tim povodom tab 1. KNOP odreda je izdao 24. aprila 1942. tabo-
vima bataljona i eta Naredbu povodom proslave 1. maja koja, neto skraena,
glasi:
I. Prvi rnaj je dan meunarodnog proletarijata. To je dan smotre snaga
radnike klase i svih njenih saveznika koji ujedinjeni vode borbu protiv zajed-
nikog neprijatelja.
Ovogodinji 1. maj treba da bude proslavljen u znaku bratstva svih naroda
uope, a posebno bratstva slovenskih naroda u njihovoj oslobodilakoj borbi
protiv zlikovakog faizma i svih njegovih pomagaa, u znaku borbe za narod-
no osloboenje i u znaku organiziranja narodne vlasti.
Ovogodinji 1. maj proslavlja se u znaku isticanja i oznaavanja rukovodi-
telja i organizatora narodnooslobodilake borbe protiv faizma i okupatora.
II. U toku ove godine naa narodnooslobodilaka partizanska vojska . . .
poela je da postaje prava partizanska vojska koja e biti u stanju da do kraja
izvri svoje zadatke.
Pod vodstvom jedine narodne partije - junake Komunistike partije Ju-
goslavije . . . naa partizanska vojska uspjela je da faistikim banditima nanese
velike gubitke, da se naorua prilinim brojem raznovrsnog oruja . . .
Ona je iz svojih redova stvorila slavnu I proletersku brigadu i proleterske
ete, i istovremeno razbijala etnike bande, koje su se danas razgolitile kao
glavni pomagai faistikih okupatora i ustaa, kao glavnih neprijatelja nae
narodnooslobodilake borbe.
III. Povodom ovogodinjeg 1. maja, nae narodnooslobodilake partizan-
ske ete i nai narodnooslobodilaki partizanski bataljni imaju da sebi stave
kao glavne zadatke:
da se potpuno oiste od svih ostataka etnikih i ostalih neprijateljskih
elemenata;
da se pretvore u prave partizanske, dobro organizirane i dobro discipli-
nirane jedinice;
da podignu politiku svijest svakog partizana do najvieg mogueg ste-
pena.
Stoga, povodom ovogodinje proslave 1. maja, tabovi naih eta i naih
bataljona mo r a j u :
I. organizirati, tamo gdje dozvoljava budnost prema neprijatelju, zajedni-
ke zborove i smotre s narodom.
II. odravati predavanja po najkonkretnijim pitanjima dananje borbe:
Uloga Kompartije Jugoslavije; Sovjetski Savez i Crvena armija u borbi protiv
faizma; O bratstvu naroda uope, a slavenskih naroda napose u borbi protiv
zajednikog faistikog neprijatelja; O borbi za slobodu naroda i za bolji ivot;
O borbi protiv okupatora i ustaa kao i protiv etnika kao njihovih glavnih po-
magaa i saveznika; O naoj narodnoj vlasti; O tome zato se partizani bore; O
24. godinjici Crvene armije; O tome kako postaje prava partizanska vojska i
kako se vode partizanske akcije . . .
III. prireivati kulturne proslave sa partizanskim pjesmama, horovima,
parolama i priredbama po etama i zajedno s narodom i omladinom;
IV. voditi partizanske akcije i budno paziti na namjere neprijatelja.
O svemu sprovedenom tano izvjestiti Stab ovog odreda.
69
'
Na osnovu ove naredbe u svim etama razvio se vrlo iv politiki rad, sva-
kodnevno su odravana predavanja na navedene teme i vrene pripreme za prvu
proslavu praznika rada, 1. maja - u slobodi, u narodnooslobodilakoj borbi.
69) AVII, fond NOP-a, k. 1702, f. 3, br. reg. 24.
Neposredno pred praznik, Okruni komitet KPJ za Grme i tab Prvog
KNOP odreda su izdali zajedniki prvomajski proglas narodima Bosanske kra-
jine.
7

Centralna proslava 1. maja na sanskom srezu bila je u Lipniku, gdje se, na
velikom narodnom zboru, okupilo oko 1 100 ljudi, ena i omladine. Okruni ko-
mitet KPJ i tab Prvog KNOP odreda su se najneposrednije angaovali u pripre-
mi ovog zbora, pa su kao govornike odredili Petra Vojnovia i dr Moni Levija.
Prispio je narod iz svih okolnih sela, pa i onih udaljenijih: Podvidae, Antonia
Brda i jo nekih. Dan-dva ranije formirana je nova, 2. eta 2. bataljona, koja je
tu, na zboru u Lipniku, poloila zakletvu i dobila etnu partizansku zastavu. Tada
je stigla jo jedna eta 2. bataljona, koja je kretala na vojniki zadatak, stala na-
suprot novoformirane i gromoglasno joj estitala polaganje zakletve i 1. maj, a
isto i okupljenom narodu.
71)
Nakon toga, lanovi taba Odreda izvrili su smotru
ovih eta, poslije ega su obje prodefilovale ispred Petra Vojnovia i dr Moni Le-
vija Odmah za etama, samoinicijativno, postrojio se sav okupljeni narod, naj-
prije omladinci i omladinke, onda odrasli mukarci i ene i na kraju djeca, i pro-
defilovali po ugledu na borce. Bila je to manifestacija jedinstva fronta i pozadine,
sloge stanovnitva Podgrmea i odanosti NOB. Petar Vojnovi i dr Moni Levi
odrali su govore o 1. maju, o NOB, o ulozi KPJ u oslobodilakoj borbi, o voj-
nopolitikoj situaciji u svijetu i kod nas.
Iako je poela kia, onda i snijeg, narod se nije razilazio, ve se veselio, pje-
vao, igrao, a mnoge porodice obiljem hrane aavale su borce.
72)
Proslavljajui 1. maj, narod Podgrmea je, prije svega, krenuo u posjetu par-
tizanskoj bolnici u Grmeu. Brojni ljudi, ene i omladina doli su kolima, na ko-
njima i pjeice, nosei darove za ranjenike i osoblje bolnice: janjce, pite, utipke,
sireve.. .
73)
Masovni narodni zbor 1. maja 1942. odran je i u Velikom Radiu, u Bori-
ima. Pored boraca Radike ete, okupilo se brojno stanovnitvo sela Grmue,
Velikog i Malog Radia, Vranjske Mosure, Vranjske Mrkonjia i Vranjske Bei-
revia. Na zboru su govorili Hamdija Omanovi i Branko J. Bokan. Omladina
Vranjske Mosure dola je pjevajui, a crvenu zastavu, koju je izradila omladinka
Milka Mandi, sekretar skojevskog aktiva, nosile su omladinke Mara Divjak i
Milka Stupar.
74
' I pioniri Malog Radia doli su organizovani kao eta, sa parti-
zanskim kapama, trorogim, saivenim od domaeg bijelog platna i ukraenim
petokrakama, pjevajui borbene i narodne pjesme. Poslije govora, na zboru je
formirana eta omladinki koja je odmah izvela vjebu ukazivanja pomoi ranje-
nim borcima, to je narod s velikom panjom posmatrao. Potom je nastalo ve-
selje uz pjesmu i igru.
Prvomajski narodni zborovi odrani su jo u Srpskoj Jasenici, uz prisustvo
600 ljudi, ena, omladine i boraca, zatim u Rujikoj, na Hrgaru, u Raiu i jo ne-
kim selima. Narod i vojska svugdje su slavili zajedno. Vijorile su se crvene i ju-
goslovenske zastave. Na dosta mjesta omladina je, postrojena u ete, dola na
zbor.
75)
Intenzivan politiko-organizacioni rad, organizovanje eta i bataljona Prvog
krajikog NOP odreda, brojne i uspjene borbe protiv neprijatelja, organizovana
nova narodna vlast u svim slobodnim podgrmekim selima i formiranje optin-
70) Isto, f. 2, br. reg. 3.
71) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda za period od 1. do 15. maja 1942. godine (Zbornik IV, knj.
5, tr. 55).
72) Dr Moni Levi: Proslava Prvog maja 1942. godine u Lipniku, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 236-237.
73) Dr Kazimir Barila, Sanitetsko zbrinjavanje u Podgrmeu, isto, knj. 2, str. 719.
74) Milka Mandi, Crvena zastava u Vranjskoj, isto, knj. 3, str. 508-510.
skih NOO, uinilo je daj e itav Podgrme postao, ve u proljee 1942, veoma
snana i monolitna baza NOP.
Proljea 1942. Podgrmeom se orila pjesma, narod je pjevao borbeno, vese-
lo. Tih dana je i Branko opi nadahnuto pjevao o promjenama u Podgrmeu,
0 uspjesima ostvarenim tokom nepune godine dana borbe:
Oj, proljee, i ti stie, Oj, proljee, ti veselo,
i pobjeda s tobom blie, proetaj kroz nae selo,
Ljepe si nam nego lani, Kroz krajeve proi ove,
primiu se novi dani, ugledat' e stvari nove...
A u Pjesmi grmekog partizana, raportu iz tih dana, Branko opi pjeva
1 o Grmekoj republici:
Ponosna je Bosna naa, A na ponos, naa dika,
a zbog svojih roguljaa jest Grmeka republika,
to sruie za tri dana Ustaa se pred njom znoji
razbojnika i tirana. i sam nas se Hitler boju
Mi ekali n jesmo zgode
da nas drugi oslobode,
sloboda se krvlju stie,
je li tako, moj ratnie...
Tih dana ule su se i mnoge pjesme nepoznatih narodnih pjesnika o tom,
u prvoj ratnoj godini izraslom, jedinstvenom Podgrmeu i Grmekoj republici.
XI Dalji razvoj i aktivnosti Prvog KNOP odreda
T
okom proljea-ljeta 1942, dovreno je organizovanje Prvog KNOP od-
reda i slobodne teritorije na kojoj je djelovao.
1. Formiranje Udarnog bataljona
Poslije osloboenja Prijedora, 16. maja 1942, kada je zaplijenjeno mnogo
oruja i municije, bilo je mogue jo vie ojaati postojee i formirati nove je-
dinice, od kojih je od posebnog znaenja formiranje Udarnog bataljona. Krajem
maja, odlukom taba Prvog KNOP odreda iz 1. bataljona Petar kundri - iz-
dvajanjem 4. ete (palanske), a iz Ljubijsko-prijedorske ete, trideset boraca (ko-
jima su pridodati novi) radi osnivanja 1. omladinske ete (od omladinaca koji
su zavrili vojnopolitiki kurs tog proljea) - formiran je Udarni bataljon Prvog
KNOP odreda.
Prvu etu Udarnog bataljona inila je pomenuta 4. eta 1. bataljona Petar
kundri; komandirje postao Vele urguz, a politiki komesar Zdravko Nje-
govan.
Druga eta je formirana od grupe boraca izdvojenih iz Ljubijsko-prijedor-
ske ete i novopridolih; komandir je postao Mihajlo Peji, a politiki komesar,
Miroslav Majki.
U 3. omladinskoj eti komandirje bio Ahmet ehovi, do tada sekretar Sres-
kog komiteta KPJ za Bosanski Novi (podgrmeki dio), a politiki komesar Velj-
ko Pjeva, koji je doao iz Bihake partizanske ete.
1
'
Nakon prvog osloboenja Bosanske Krupe i Otoke, krajem juna 1942, for-
mirana je i 2. omladinska eta, u to vrijeme u sastavu 2. bataljona Prvog KNOP
odreda,
2
' da bi ubrzo ula u sastav Udarnog bataljona, kao njegova 4. eta. Ko-
mandirje postao Duan Bokan, politiki komesar piro Mileevi i zamjenik po-
litikog komesara Duan Vujatovi.
Na dunost komandanta Udarnog bataljona postavljenje urin Predojevi,
do tada komandir 4. ete 1. bataljona Petar kundri, za politikog komesara
uro trbac, do tada politiki komesar iste ete, zamjenik komandanta postao
je Bogdan ia (a poslije osloboenja Bosanske Krupe, Stevo Samardija), dok
je zamjenik politikog komesara bio Milan Mileevi. tab Udarnog bataljona
prvi put se sastao kod crkve u Haanima, dok su se ete nalazile na poloajima.
3
'
1) urin Predojevi, Udarni bataljon Prvog odreda, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 476; Mihajlo Peji,
Izjava..., 25. juna 1975. god.
2) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda, Arhiv VII, fond NOP-a, k. 161, br. reg. 29/3; Branko Damja-
novi - Savo Popovi, esta krajika brigada, Vojnoizdavaki i novinski centar JNA, Beograd,
1986. str. 66, nap. 110.
3) urin Predojevi, n. L; str. 476.
Poslije formiranja Udarnog bataljona, 1. bataljon Petar Skundri je ostao
sa tri ete: 1. eta (bravska), komandir Glia Raca, politiki komesar Duan
eko, zamjenik komandira Duan Oegovi i zamjenik politikog komesara Jan-
ko Radulovi; 2. eta (sansko-jelainovaka), komandir Uro Kukolj, politiki
komesar Stojan Maki, zamjenik komandira Rade Brki, zamjenik politikog
komesara Stojan Bjelajac; 3. eta (eminovaka), komandir Vlado Proi, politi-
ki komesar Lazo Gajanovi, zamjenik komandira Stanko Marjanovi i zamjenik
politikog komesara Mio Kurida. tab 1. bataljona Petar Skundri je ostao
isti, kao i u vrijeme reorganizacije Prvog KNOP odreda, krajem aprila 1942.
godine.
Podgrmeki borci isprobavaju mali minobaca kod Benakovca, koji su s proljea 1942. za-
plijenili (kasnije je bio u naoruanju Udarnog bataljona 1. KNOP odreda)
Drugi i 3. bataljon ostali su u istom sastavu kao i kada su organizovani, a i
njihovi tabovi i komande eta.
Sve do ljeta 1942, nazive eta i bataljona bilo je mogue odrediti prema te-
ritoriji s koje je poticala veina boraca. Meutim, poslije priliva novih boraca s
drugih podruja i dalje reorganizacije starih i formiranja novih jedinica, ete u
znatnoj mjeri gube svoje teritorijalno obiljeje, ali dugo, neke sve do kraja rata,
zadravaju i uvaju tradiciju jedinice od koje su se razvile.
2. Formiranje 4. bataljona
Priliv novih boraca, dobrovoljaca, prije svega omladine i po prvi put i om-
ladinki, u periodu maj-juli 1942, omoguio je da se formira jo jedan bataljon.
Sredinom jula 1942, Stab Prvog KNOP odreda izdaje naredbu o formiranju 4. ba-
taljona u koji su ule slijedee ete: Ljubijsko-prijedorska, Omladinska (novofor-
mirana) i Majkijapranska. Omladinsku etu sainjavali su omladinci koji su za-
vrili vojnopolitike kurseve, najvie sa sanskog sreza. Svaka eta u 4. bataljonu
imala je oko 120, a bataljon oko 420 boraca. Sve tri ete su prilikom formiranja
bataljona imale samo pet pukomitraljeza, dok je pri tabu bataljona bio Mitra-
ljeski vod sa dva mitraljeza.
Komandir 1. ete bio je Trivo Jelisavac, njegov zamjenik Pero Vukojevi, po-
litiki komesar Uro Damjanovi. U 2. eti komandirje bio Mirko Vejnovi, nje-
gov zamjenik Boo ia i politiki komesar Ivo Oroz. U 3. eti komandir je bio
Trivo Majki, njegov zamjenik Stevo Dakula i politiki komesar uro Raeta.
Kada je poetkom jeseni Trivo Jelisavac otiao za komandira strae pri Koman-
di mjesta u Budimli Japri, za komandira 1. ete doao je Branko Radulj, pa Ste-
vo Adamovi, a polovinom septembra dunost politikog komesara preuzeo je
Savo Popovi.
Krae vrijeme, u julu-avgustu, pod komandom taba 4. bataljona bila je i
jedna eta kozarakih partizana, koji su uspjeli da se prebace s Kozare u Pod-
grme, za vrijeme neprijateljske ofanzive. Ova eta Kozarana logorovala je u
Mandiima, u Podvidai, odravajui poloaje na uelu i Rukovcu.
tab 4. bataljona, prilikom formiranja, inili su: komandant Bogdan ia,
politiki komesar Ratko Novakovi, zamjenik komandanta Vlado Proi, zamje-
nik politikog komesara Rajko Jovii, obavjetajni oficir Milo Predojevi, sek-
retar taba Radoslav Resanovi, intendant Ilija Mareti i referent saniteta Zora
Krea. Ve u septembru, na dunost politikog komesara Bataljona doao je
Joakim Jaa Rajter (pod pseudonimom Luka Raji), dok je Ratko Novakovi oti-
ao na dunost komesara 3. bataljona.
tab 4. bataljona najprije se smjestio u kuu Duana Majki a u Hadrovcima,
pa ubrzo preao u Lukavice u jednu naputenu kuu. ete ovog bataljona u to
vrijeme bile su prema Agiima, eli, Starom Majdanu i Staroj Rijeci. nabdije-
vanje bataljona hranom organizovali su NOO Slatine, Podvidae i okolnih sela,
i Muslimani Budimli Japre, Zenkovia i irkia.
4
'
3. Nove ete i izmjene kadra
Nakon prvog osloboenja Bosanske Krupe, 20. juna 1942, formirana je nova
eta - 2. suvajska, koja je u stvari bila etvrta krupska eta, a sredinom jula nova
Radika eta, koja je bila peta krupska eta. Tada je 1. suvajska eta prela u sa-
stav 2. bataljona, dok su dvije novoformirane ete ule u sastav 3. bataljona. Ko-
mandir 2. suvajske ete bio je Stevo Adamovi. Komandir 2. radike ete bio je
Dane Agbaba politiki komesar Redo Terzi, a zamjenik komandira Branko
Balaban.
5
)
Polovinom juna 1942. godine Bihaka eta (prva bihaka eta) vratila se
iz Prve krajike brigade i ula u sastav 3. bataljona, koji je u svom sastavu tada
imao - 2. suvajsku, 1. i 2. radiku, 1. i 2. bihaku etu. Druga bihaka eta krae
4) Rajko Jovii, Formiranje i prve akcije 4. bataljona, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 604-605, Kaziva-
nje Save Popovia autoru.
5) Mio Kolundija, U Drugom i Treem bataljonu 1. KNOP odreda, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 588.
vrijeme, tokom avgusta 1942, kao 3. eta bilaje u sastavu 1. bataljona - Bihakog,
Petog KNOP odreda, koji je bio na poloajima prema Bihau.
6
'
Prvom polovinom jula dolo je do izmjene u kadru nekih eta. Na dunost
politikog komesara 1. radike ete doao je Boo Narani, dok je Branko Bo-
kan, zbog bolesti i oporavka upuen u bihaki srez.
7)
Zamjenik komandira ove
ete postao je Stojan uki, dok je dosadanji zamjenik komandira, Dane Agba-
ba, preuzeo dunost komandira 2. radike ete. Politiki komesar 2. ete postao
je Branko Mihajlovi, a zamjenik komandira Lazo Kolundija. Komandir 1. bi-
hake ete je Gojko Kovaevi, a politiki komesar Milovan Pilipovi.
Neposredno nakon osloboenja Sanice, 31. jula 1942, kada je 1. eta - Brav-
ska, 1. bataljona Petar Skundri, naredbom Operativnog taba NO PO za Bo-
sansku krajinu prebaena u sastav Petog KNOP odreda, od novopridolih bora-
ca naoruanih plijenom steenim prilikom osloboenja Sanike doline, formi-
rana je nova - 1. eta 1. bataljona Petar Skundri. U eti je bilo preko 110 om-
ladinaca-dobrovoljaca, veinom iz Gornje Sanice, Jelainovaca i Dabra. Na du-
nost komandira postavljen je Stevo Kovaevi, do tada zamjenik politikog ko-
mesara 2. ete, za politikog komesara Milo Sobot, iz sastava 3. ete (eminova-
ke), za zamjenika komandira Duan Gavran i za zamjenika politikog komesara
Duan Kokanovi. Na dunost vodnika u novoformiranoj omladinskoj eti doli
su ore Kovaevi, Lazar unica i Milan Damjanovi, a za politike delegate
vodova Kota Runi, Milan ali i Harno ehaji.
8
' Formiranjem ove omladin-
ske ete, 1. bataljon Petar Skundri je i nadalje u svom sastavu imao tri ete:
1. omladinsku, 2. sansku (jelainovaku) i 3. eminovaku.
Nekoliko dana nakon osloboenja Sanice, prilikom formiranja Druge kra-
jike brigade, Udarni bataljon Prvog KNOP odreda uao je u njen sastav kao 2.
bataljon.
9
' Od tada do prerastanja u estu KNOU brigadu, Prvi KNOP odred je
u svom sastavu imao etiri bataljona.
Naredbom Operativnog taba za Bosansku krajinu od 12. avgusta 1942. dok-
tor Moni Levi, do tada zamjenik politikog komesara Prvog KNOP odreda, ras-
poreen je na dunost upravnika bolnice u Lastvama, a na dunost zamjenika
politikog komesara Prvog KNOP odreda postavljen je Dimitrije Bajalica Baja,
do tada politiki komesar Pratee ete Vrhovnog taba.
10
> U septembru, Bajalica
je preuzeo dunost politikog komesara Odreda, jer je Velimir Stojni imenovan
za lana Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu. Tada je zamjenik politi-
kog komesara Odreda postao Uro Bogunovi Roca, dok je na dunost politi-
kog komesara 3. bataljona doao Slobodan Marjanovi, a za zamjenika politi-
kog komesara Redo Terzi.
4. Organizovanje obavjetajne slube
Nareenje i uputstva Vrhovnog taba NOP i DV Jugoslavije o organizovanju
obavjetajne slube u bataljonima i viim komandama, Operativni tab NOP i
DV za Bosansku krajinu, 11. jula 1942, dostavio je svojim jedinicama. Prema toj
naredbi, u svakom bataljonu se postavlja obavjetajni oficir, sa zadatkom da pro-
nalazi svoje povjerenike na terenu i preko njih prikuplja obavjetenja o okupa-
7) Branko Bokan je tada imao proces na pluima, a potom i drugu bolest zbog koje je proveo u
bolnici skoro tri mjeseca.
8) Stojan Maki, Osloboenje Gornje Sanice, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 515.
10) Dimitrije Bajalica Baja, uitelj, lan KPJ od prije rata, 1936, hapen zbog revolucionarnog rada.
U ustanku, politiki komesar bataljona u Mavanskom NOP odredu u Srbiji. Februara 1942, sa
grupom Vlade Zeevia preao Drinu i prikljuio se Vrhovnom tabu, gdje je, sve do dolaska
u Glamo, bio politiki komesar zatitne jedinice.
torskoj vojsci, oruanim snagama tzv. NDH, o petokolonakim elementima, nep-
rijateljskim pijunima i, konano, obavjetenja o raspoloenju stanovnitva.
11
'
Uskoro su u tabu Prvog KNOP odreda i u svim bataljonima imenovani oba-
vjetajni oficiri. Vremenom e se u viim tabovima, pri tabu Odreda, brigade,
divizije i korpusa formirati obavjetajni centri sa po nekoliko oficira. Obavje-
tajni radnici su prvi dobili naziv oficira, ali bez ina do uvoenja oficirskih i-
nova, s proljea 1943. godine.
Prvi obavjetajni oficir u tabu Prvog KNOP odreda bio je Vojin Mitrov, u
tabu 1. bataljona - Hazim Bilalbegovi, u tabu 2. bataljona - Branko Damja-
novi, u tabu 3. bataljona - Fiko orali i u tabu 4. bataljona - Milo Pre-
dojevi.
5. Organizacija i rad vojnih sudova
Vojni sudovi, u poetku, nisu bili stalna tijela, ve su za svaki konkretan slu-
aj imenovani lanovi: predsjednik, zamjenik predsjednika i lanovi, a jednom
jo i porota.
Prvi vojni sud u Podgrmeu formiranje krajem septembra 1941. godine. On
je u toku jeseni 1941. i u zimu 1941/1942. sproveo nekoliko suenja koje smo opi-
sali u prethodnim poglavljima.
Kada se maja ili juna 1942. godine saznalo koji su zlikovci prvog dana us-
tanka zvjerski ubili Stevu Vukojevia, tab Prvog KNOP odreda je imenovao
Vojni sud, a ovaj je, nakon sasluanja, na smrt strijeljanjem osudio Milana Pla-
vanjca i Miu Bosania, obojicu iz Srednjeg Dubovika. Tim povodom, Vojni sud
je izdao proglas u kojem je konstatovao da je, na osnovu svestrane istrage i is-
pitivanja mnogobrojnih svjedoka, utvrdio kako su Plavanjac i Bosani zvjerski
ubili Stevu Vukojevia, zbog ega su i osueni na smrt. Ovaj proglas Vojnog
suda, umnoen na apirografu, itan je na seoskim konferencijama i u partizan-
skim etama.
12
'
Vojni sud Prvog KNOP odreda, u septembru 1942, imao je dva suenja. U
prvom, nakon provedene istrage utvreno ie da su Ibro Domazet, erif Beir-
begovi i Ale Alibegovi, ustae iz Sanice i erif Hadiali, ustaa iz Cazina, ubi-
jali nevino stanovnitvo Prisjeke, Ramia, Kopjenice, Gologlava, Meeeg Brda,
Vrtoa, Srnetice, Potoka, Prekaje i jo nekih sela, da su pljakali, palili kue i
uestvovali u borbi protiv partizana. Na istom suenju osuena je i Nedeljka Ma-
rii, Srpkinja iz Sanice, koja je neprijateljski djelovala. Svi su strijeljani 7. sep-
tembra 1942. godine.
Na drugom suenju osueni su Lazar Ili iz Dabra koji je, iako Srbin, iao
u okupirani Sanski Most i ustae i Italijane obavjetavao o narodnooslobodila-
koj vojsci, . . . napisao i potpisao pismo koje je naeno na stolu kotarskog pred-
stojnika u Sanskom Mostu, u kome je iznio podatke o naim snagama, i u Sa-
nskom Mostu se esto sastajao . . . sa Naliem, najveim krvnikom srpskog na-
roda i najveim djecoubicom. Na istom suenju osuen je i partizan Duan Sa-
mardija, jer je kao partizan harangirao, bio u vezi s etnikom bandom na Ma-
njai, dva puta bio razoruavan, . . . napao jednu seljaku porodicu kao pravi
etnik, dokazao svojim dranjem da je nepopravljiv i kao takav tetan za naro-
nooslobodilaku borbu. Obojica su osuena na smrt strijeljanjem koje je izvr-
eno 20. septembra 1942. godine.
13
'
12) Proglas Vojnog suda Prvog KNOP odreda (Zbornik IV, knj. 2, str. 194).
13) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 71/338-339.
Presuda Vojnog suda 1. KNOP odreda od 20. IX 1942. o kanjavanju jednog seljaka zbog
njegove saradnje sa ustaama i jednog partizana zbog veze s etnicima i nedolinog
ponaanja
vrijeme borbi za osloboenje Sanice i Sanike doline. 31. jula 1942, par-
tizani su zarobili i u Jelainovce uputili preko 120 ustaa, domobrana i andar-
ma. Tada je tab Prvog KNOP odreda formirao vojni sud u sastavu: Petar Voj-
novi, dr Moni Levi, i Hazim Bilalbegovi. Nakon sasluanja i istrage, u zgradi
kole u Jelainovcima, sud je 1. avgusta odrao zasjedanje. Utvreno je daj e 41
neprijateljski vojnik kriv, da su se ogrijeili o narod i ciljeve NOP, zbog ega se
osuuju na smrt strijeljanjem. Na Ilindan, 2. avgusta 1942, na Meeem Brdu,
Vojni sud je pred okupljenim narodom saoptio presudu, podrobno objanjava-
jui krivicu svakog osuenika, nakon ega su zloinci javno strijeljani. Zajedno
s njima osuen je i strijeljan i izdajnik Vola, ustaki vodi prilikom njihovog
prodora na slobodnu teritoriju. Vie od 80 zarobljenih i sasluanih neprijatelje-
vih vojnika i andarma osloboeno je krivice i puteno kuama.
14)
Tada je par-
tizan Ljubo Brki meu zarobljenim prepoznao Adila (Ibre) Mehmedovia, re-
zervnog orunika, koji mu je pomogao u bjekstvu iz ustakog zatvora.
Vijest da su partizani osudili samo zlikovce, a sve ostale zarobljene oslobo-
dili, brzo se proula u Vrhpolju i Sanskom Mostu, u to vrijeme jakim neprija-
teljevim uporitima- Tada su se mnoge porodice iz Sanice i ostalih sanikih sela,
koje su pobjegle zajedno sa ustaama i domobranima, vratile kuama i prekinu-
tim poljskim radovima.
U poetku su i neke ete formirale svoje vojne sudove, sastavljenje od ru-
kovodilaca iz komande ete, vodova, i boraca. Njihov zadatak je bio da se bore
protiv neprijateljskog djelovanja, pijunae, verca, krae, pljake i si., u selima
osloboene teritorije na kojoj je djelovala partizanska eta. Takav vojni sud je
imala i Bihaka eta, takorei, od dana formiranja, s poetka januara 1942. go-
dine. Predsjednik je bio Vojo Stanarevi, zamjenik politikog komesara, a la-
novi: Gojko Doenovi, komandir, Pavle Maanovi, politiki komesar, Sajo Gr-
bi, zamjenik komandira ete, Kaja Popovi, komandir Hrgarskog voda, Rade
Blanua, komandir Doljanskog voda, Milovan Pilipovi, desetar u Lipskom
vodu, Rade Rai, borac Teoarskog voda i Savo Popovi, omladinski rukovodi-
lac u eti. Sastav ovog vojnog suda utvren je na sastanku partijske elije ete,
a potvren je i usvojen od svih boraca na etnoj konferenciji. Za vrijeme trom-
jesenog djelovanja, ovaj sud je izrekao jednu smrtnu kaznu, i to zbog estog od-
laska sa slobodne teritorije u Biha. Sud je bio naroito aktivan u borbi protiv
vercera, koje je u prvom hvatanju kanjavao oduzimanjem robe, uz upozorenje
da ponovni prekraj povlai najstroiju kaznu. verceri su tada bili najvei pro-
pagatori etnitva i italijanske demagoke politike. Presudom ovog suda, parti-
zani su jednog vercera vezanog sproveli u Liku, da mu Liani sude, poto je bio
iz tog kraja. Odlaskom Bihake ete u sastav Protuetnikog udarnog bataljona,
krajem marta 1942, etni vojni sud prestao je s radom.
15
'
I u ostalim bataljonima i etama formirani su vojni sudovi, ali o njihovom
radu nema ni dokumenata ni sauvanih sjeanja. Primjera radi, i vojni sud pri
tabu Prvog KNOP odreda sudio je Marku Gaku, ali o tome nema sauvanih
podataka.
6. Formiranje Artiljerijske baterije Prvog KNOP odreda
Nakon osloboenja Prijedora, 16. maja 1942, od dvije zaplijenjene haubice,
jedna je dodijeljena Prvom KNOP odredu.
Drugom polovinom maja 1942, tab Prvog KNOP odreda donio je odluku
o formiranju Artiljerijske baterije sa dva odjeljenja. Komandir je postao Dane
Milju, komandir 1, odjeljenja Marko Atlagi, a 2. odjeljenja Petar Bukva.
16
'
14) Stojan Maki, Osloboenje Gornje Sanice, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 515.
15) Sajo Grbi, Formiranje Prve bihake partizanske ete, isto, str. 372 i Milovan Pilipovi, Prvi dani
u Bihakoj eti, isto, str. 375.
16) B. J. Bokan, n. dj, knj. 2, str. 463.
Izvjetaj referenta saniteta 1. KNOP odreda Kazimira Barila o organizaciji
i stanju bolnica
Prva podgrmeka partizanska Artiljerijska baterija najprije je uestvovala u
napadu na neprijateljevo uporite u Bosanskoj Krupi, 19/20. juna 1942, potom
u napadu na Sanski Most, 26/27. juna, zatim na Bosanski Novi, 6/7. jula, na
Sanicu 31. jula 1942. godine itd.
7. Razvoj saniteta Prvog KNOP odreda
Tokom 1942. godine u Podgrmeu, uporedo sa razvojem jedinica i organi-
zovanjem slobodne teritorije, veoma uspjeno se razvijala i sanitetska sluba.
tab Prvog KNOP odreda, marta 1942, imao je tri bolnice - Centralnu bol-
nicu u Pleini (kasnije poznata kao Stara centralna bolnica), sa preko 20 kreveta,
1 dvije bataljonske bolnice sa ukupno etrnaest kreveta.
17
'
Prema izvjetaju referenta saniteta Prvog KNOP odreda, Kazimira Barila,
od 23. jula 1942, tada su na ovom podruju postojale ove bolnice:
Stara centralna bolnica u Pleini, kapaciteta 40 kreveta, u kojoj su krajem
jula 1942. godine bila 43 teka ranjenika. U bolnici su tada radila 2 ljekara, 1 bol-
niar, 8 bolniarki, 10 polaznika kursa za bolniare, 2 omladinca koja posluuju,
3 kuharice i 14 partizana u zatitnici;
odjeljak Centralne bolnice u Gorinji, koji je prethodno bio u Potkalinju. Ra-
njenici i bolesnici, ukupno 63, bili su smjeteni po seoskim kuama. U bolnici
su radili: 1 ljekar, 3 bolniara, 6 bolniarki, 3 kuharice i 1 omladinac za poslugu.
Bolnica nije imala zatitnice;
tri bataljonske bolnice:
Bolnica 1. bataljona Petar kundri u Jelainovcima, kapaciteta 30 boles-
nika, u kojoj je tada bio 31 ranjenik i bolesnik. U njoj su radili: 1 ljekar, 2
bolniara, 3 bolniarke, 3 kuharice, 2 omladinca za poslugu i 10 partizana u
zatitnici;
bolnica 2. bataljona u Vojevcu (prije toga bila je u Duboviku), imala je 87
ranjenika i bolesnika u seljakim kuama. U bolnici su radili: 1 ljekar, 3 bolni-
ara, 4 bolniarke, 2 kuharice i 3 partizana u zatiti;
bolnica 3. bataljona u Suvaji, imala je kapacitet od 25-30 kreveta, i u njoj su
tada bila 24 ranjenika iz Prve KNOU brigade. U bolnici su radila 2 ljekara, 3 bol-
niarke i 1 kuharica; nije imala zatitnicu;
ambulanta pri tabu Prvog KNOP odreda u Benakovcu, u kojoj je radila
samo jedna bolniarka.
Od 5 ljekara jedan je po specijalnosti bio hirurg, etvorica internisti i jedan
medicinar. U bolnicama je tada, jula 1942, bilo ukupno 248 ranjenika, ali je jo
oko 100 dolazilo na ambulantno lijeenje. Mnogi od ovih ambulantnih bolesnika
rasporeeni su po seoskim porodicama kod kojih su bili i na spavanju i na
ishrani.
Prema istom izvjetaju, tada se dovravala zgrada bolnice 1. bataljona Petar
kundri u Korianici, kapaciteta 70 kreveta. I 3. bataljon je gradio objekat za
svoju bolnicu kod Risovca, dok je centralna bolnica na Metli zapoela gradnju
2 paviljona kapaciteta po 70 kreveta.
Centralna bolnica u Pleini snabdijevala je sanitetskim materijalom sve bol-
nice na podruju Prvog KNOP odreda i skoro sve bolnice okolnih odreda.
Tih dana je u Centralnoj bolnici zavren kurs za etne bolniare koji su po-
tom otili u ete, a onda je zapoela obuka polaznika za njene potrebe. Oko 20.
17) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 24. III 1942. Operativnom tabu NOPO za Bosansku kra-
jinu (Zbornik IV, knj. 3, str. 352).
Pogled iz Lui Palanke na sela Pratale i Tuk Bobiju i na Grme planinu; u prvom planu
Velika Bobija (lijevo) a pozadi nje bila je bolnica u Konanici, a naprijed desno Nova cen-
tralna bolnica
Tokom proljea-ljeta 1942. godine na podruju Prvog KNOP odreda u pla-
nini Grmeu poela je izgradnja veeg broja objekata za partizanske bolnice. U
tom cilju su mobilisani majstori, tesari i stolari iz podgrmekih sela. Radilo se
danonono i ve krajem ljeta, prema izvjetaju referenta saniteta Prvog KNOP
odreda od 6. septembra 1942,
19)
u umama Grmea zavreno je pet bolnikih
centara;
18) AVII, fond NOP-a, k. 1702, br. reg. 10/1-2. i Kreimir Maier, Partizanske bolnice u Podgrmeu
Zb. PODGRME, knj. 2, str. 697.
19) AVII, fond NOP-a, k. 1702, br. reg. 31/1-2.
jula 1942, kurs etnih bolniarki u ovoj bolnici pohaalo je 29 omladinki koje
su nakon zavretka upuene u Prvu KNOU brigadu. Meutim, nepismenost ve-
ine polaznica oteavala je bre zavravanje kursa.
Jo od prve polovine aprila 1942, u bolnicama Prvog KNOP odreda lijeili
su se i ranjenici Banijskog NOP odreda koji je bio preao na Podgrme. Na ovaj
teren je i 14. jula 1942. dola druga banijska bolnica sa 25 ranjenika, sa 11 lanova
osoblja i 11 straara. Smjeteni su u Grmeu, na Metli, pod atore koje su sa so-
bom donijeli, na mjestu gdje su upravo podizani objekti budue - Nove central-
ne bolnice. Tada je tab Banijskog NOP odreda donio odluku da se na Grmeu
za potrebe njegovih ranjenika izgradi bolnica i omogui daleko bezbjednije li-
jeenje nego na Baniji, odakle je, radi bre i kvalitetnije realizacije, doao i jedan
broj majstora drvodjelja.
18
'
a) Stara centralna bolnica u Pleini
Prvih mjeseci 1942, uz prvi objekt Stare centralne bolnice u Pleini pod Tro-
vrhom u Grmeu, podignuto je jo 11 objekata, tako da ih je ova bolnica imala
12, na povrini od 1 066 kvadratnih metara. Svaki ranjenik ili bolesnik imao je
svoj krevet, ormari ili stoi uz odgovarajuu posteljinu. Krajem avgusta 1942,
u bolnici je bilo 35 ranjenika, dok je u njoj radilo 14 lanova pomonog osoblja
i 1 ljekar, i 10 boraca iz zatitnice.
b) Glavna (centralna) bolnica u Konanici
Ve u proljee 1942, 1. bataljon Petar kundri zapoeo je izgradnju ba-
taljonske bolnice u Konanici. Meutim, ubrzo, na tom mjestu u Grmeu razvio
se centar sa 19 bolnikih i drugih zgrada od kojih su neke imale prizemlje i sprat.
Ukupna povrina svih objekata iznosila je neto preko 2 700 kvadratnih metara.
Bolnica je imala ekonomiju, elektrinu rasvjetu, vodu i si. Objekti su dovreni
krajem avgusta 1942. godine.
20
' U to vrijeme graena je u Korianici i bolnica
Prve krajike NOU brigade, a zavrena narednog mjeseca. U Korianici, avgusta
1942, bilo je 69 ranjenika, dok je u njoj radio 1 ljekar sa 28 lanova pomonog
osoblja i zatitnicom od 10 boraca. S poetka bolnica br. III, ubrzo je tretirana
kao Glavna (centralna) bolnica u Korianici.
211
c) Nova centralna bolnica na Metli
Uporedo sa izgradnjom bolnikih objekata u Korianici, nedaleko od nje
graen je i drugi bolniki centar: Nova centralna bolnica, odnosno bolnica br. II.
Sagraena je u julu 1942. na mjestu Metla, blizu izvora Zbjega, juno od zaseoka
Majkia. Ova bolnica je imala 13 objekata povrine 1 426 kvadratnih metara, ne
raunajui potkrovlja zgrada, koritena za smjetaj osoblja i dr.
22
' Posebno je sa-
graena zgrada za operacionu salu i apoteku, pa je ova bolnica nazivana i Hirur-
ka bolnica. Podignuta je i zgrada namijenjena za drutveni ivot, tkz. Drutveni
dom. Elektrinu struju bolnica je dobijala iz Korianice, gdje je bila montirana
jedna lokomotiva i agregat. Krajem avgusta, u bolnici je bilo 79 ranjenika, 3 lje-
kara, 18 lanova pomonog osoblja i 20 partizana u zatitnici.
Da bi se to bolje organizovao prihvat ranjenika za Novu centralnu bolnicu,
do koje nije vodio put ili bolja staza, u Lukiima, zaseoku sela Majki-Japra Gor-
nja, ispod bolnice, organizovana je prihvatna ambulanta. Najprije je bila u selja-
kim kuama, a potom je podignuta brvnara u vrh zaseoka Lukia. Tu je ranje-
nicima pruana najnunija pomo i smjetaj prije nego to se organizuje njihovo
prenoenje po teko prohodnoj umskoj stazi do Nove centralne bolnice, oko
500 metara iznad zaseoka.
23
'
20) Svi podaci o veliini, gradnji i lokaciji bolnikih objekata, prema istraivanjima Mihajla kun-
dria, u to vrijeme komandanta Podgrmekog podruja, objavljenim u lanku: Graevinska dje-
latnost u Podgrmeu u toku NOR-a, Zb. PODGRMEC, knj. 3, str. 376-380.
22) M. kundri, n. l., str. 378.
23) Dr Kazimir Barila, Sanitetsko zbrinjavanje u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 711-730.
d) Bolnice u Risovcu i Lastvama
U ljeto 1942. sagraen je i paviljon u umi kod sela Risovca, gdje je smjetena
Bolnica br. IV (bolnica 3. bataljona). Kako objekt nije odgovarao namjeni, na in-
tervenciju Kazimira Barila, pristupilo se izgradnji novog i ubrzo je bio dovren.
U toj bolnici, krajem avgusta 1942, bilo je 37 ranjenika, 2 ljekara, 15 lanova po-
monog osoblja i 6 partizana u zatitnici.
Dio partizanske bolnice u Grmeu 1942.
U ljeto 1942. u naputenim zgradama sela Lastve zaseok Jurjevii, poela je
sa radom Bolnica Lastve, u kojoj su se, krajem avgusta te godine, nalazila 52 ra-
njenika od toga 10 tifusara. Bolnica je imala 1 ljekara, nekoliko lanova pomo-
nog osoblja i 14 partizana u zatitnici.
24
' Kako ovi objekti nisu odgovarali svrsi,
septembra 1942, zapoeta je izgradnja novih, u umi, nedaleko od sela Lastve.
Za relativno kratko vrijeme podignuta su tri objekta povrine 822 kvadratna
metra. Glavna zgrada imala je dva krila. Duina i irina njenog centralnog dijela
bila je 30 x 8 metara, a krila-10 x 8 metara. Zgrada, jedna od najljepih i najveih
u Grmeu imala je podrum, prizemlje, sprat, i terasu. Poetkom jeseni 1942, stigli
su prvi ranjenici i bolesnici iz Jurjevia.
25
'
25) M. kundri, n. l str. 380.
Omladinci i omladinke na zboru u Elezovcu za vrijeme polaganja zakletve omladinaca kur-
sista, 13. septembra 1942.
e) Prihvatna bolnica u Majki-Japri
Kad je poela neprijateljska ofanziva na Kozaru, u Majki-Japri donjoj, u
koli, naputenom stanu svetenika i kui Paje Dakule organizovana je Prihvat-
na bolnica Prvog KNOP odreda. Polovinom juna 1942, sa Kozare je stiglo oko 100
ranjenika; laki su zadrani, a tei upueni u Staru i u Novu centralnu bolnicu.
U Majki-Japri nije bilo lijenika, a medicinsku uslugu uspjeno su obavljale vr-
snije bolniarke, poto je ranjenike trebalo samo previjati.
f) Bolnice-ambulante
Osim ovih, postojale su pomone bolnice-ambulante pojedinih bataljona
Prvog KNOP odreda. Najisturenija je bila ona 1. bataljona Petar kundri,
najprije u selu Dabru, potom u Bosanskom Milanovcu i, najzad u Jelainovcima,
uz samu planinu Grme, radi vee bezbjednosti. Bolnica ovog bataljona posto-
jala je i u jednom objektu na Korianici, ali se brzo stopila sa ostalim dijelovima
Glavne (centralne) bolnice. Druga bolnica - ambulanta 2. bataljona, najprije u
Srednjem Duboviku, u zgradi osnovne kole i svetenikovom stanu, na ljeto je
premjetena u kue sela Vojevca. U ovu bolnicu povremeno je dolazio i ukazivao
pomo dr Stjepan Polak. Trea bolnica-ambulanta radila je u Vranjskoj Mosuri,
u zaseoku Mandia i pripadala je 3. bataljonu Prvog KNOP odreda.
26)
26) Dr. K. Barila, n. L, str. 710-711.
. I 322.
g) Invalidski dom u Srednjem Duhoviku
S obzirom na sve vei broj boraca-invalida, o kojima je trebalo brinuti za vri-
jeme oporavka, a o nekim i kasnije poto se nisu imali gdje vratiti, formiran je
Invalidski dom i to najprije u Staroj centralnoj bolnici. Kad je, u ljeto 1942, ova
bolnica opet primila ranjenike i bolesnike, invalidi su preli u Srednji Dubovik,
gdje je, u jednoj kui kraj kole, organizovan Invalidski dom.
27)
Da bi se narodu na slobodnoj podgrmekoj teritoriji pruala ljekarska po-
mo, organizovane su tri civilne ambulante: u Luci-Palanci, Benakovcu i u Maj-
ki-Japri. Tamo su, povremeno dolazili ljekari iz vojnih bolnica, a u njihovom od-
sustvu prvu pomo su ukazivale bolniarke. Tee ozlijeeni i bolesni prenoeni
su u najbliu bolnicu. Radom ambulante u Luci-Palanci rukovodila je bolniar-
ka Bara (prezime nepoznato), a ambulantom u Benakovcu bolniarka zvana
Crna Kata (prezime nepoznato). Obje su dole s Banije, aprila 1942. godine.
28
'
Kako su objekti svih bolnica graeni od sirovih oblica, zbog brzog suenja
na vjetru i suncu, izmeu njih, u zidovima, pojavile su se velike pukotine. Kad
je, prilikom obilaska bolnica, Slavko Rodi uoio taj propust u izgradnji, sjetio
se da se u Drvaru nalaze velike koliine celuloznog bijelog kartona. Zato je, ve
8. avgusta 1942, zatraio od taba Petog KNOP odreda da iz skladita tvornice
celuloze u Drvaru poalje potrebne koliine tog materijala.
29
' Ubrzo je karton sti-
gao pa su unutranji zidovi u svim bolnikim zgradama njime oblijepljeni, to
je znatno poboljalo uslove boravka.
Snabdijevanje bolnica i ambulanti ilo je preko vojnih intendantura, ali je
i svaka bolnica imala svoju ekonomiju u selu, podno planine.
Poto se mrea sanitetskih ustanova ovako razvila, u ljeto 1942. za sve njih
je formirano jedinstveno rukovodstvo - Centralna uprava bolnica u Grmeu.
Upravnik je bio Tvrtko Matijevi, pomonik referenta saniteta Operativnog ta-
ba NOPO Bosanske krajine, politiki komesar Luka Raji (odnosno, Jaa Rajter),
a intendant Lazo Mekterovi iz Prekaje.
30
' Neposredno, rad sanitetskih ustanova
Podgrmea objedinjavao je medicinar Kazimir Barila, referent saniteta Prvog
KNOP odreda.
h) Sanitetski kadar u grmekim bolnicama
Veina ljekara grmekih bolnica bili su Jevreji, koje je ustaka vlast mobi-
lisala i prisilno poslala u Bosnu radi suzbijanja endemijskog sifilisa i jo neke za-
razne bolesti.
31
' Partizani su ih zaticali na dunostima u gradskim bolnicama ili
ambulantama, a neke na dunosti vojnih ljekara u domobranskim jedinicama.
Na taj nain, tokom 1942, u grmeke partizanske bolnice dolo je desetak ljeka-
ra, meu kojima i nekoliko specijalista hirurga, to je od neprocjenjivog znaaja.
Nii struni kadar, bolniarke i bolniari, regrutovani su iz podgrmekih
sela. Neposredno pred useljenje u Novu centralnu bolnicu, sa petrovakog sreza
stiglo je 40 djevojaka na bolniki kurs, nakon koga je trebalo da budu raspore-
ene u Peti KNOP odred. Djevojke su se mnogo zalagale i uspjeno zavrile
kurs. Kako je, tek otvorenoj, Novoj centralnoj bolnici nedostajalo dosta bolni-
arki, odlueno je da sve djevojke ostanu u njoj. Tek u etvrtoj ofanzivi, kada su
28) Dr. K. Barila, n. l., str. 713.
30) Mile Davidovi, Stara centralna i jo neke bolnice u Grmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 690;
Dr K. Barila, n. l., str. 713.
31) Dr Jaa Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945. godine, rtve genocida i uesnici NOR-a, izd.
Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu, 1980. godine.
ranjenici i bolesnici evakuisani iz grmekih bolnica, ove Petrovanke su otile
u krajike brigade.
32)
Poetkom septembra, petnaestodnevni sanitetski kurs u ovim bolnicama
pohaalo je 25 omladinki, koje su potom upuene Sanitetu Operativnog taba
za Bosansku krajinu radi rasporeda u brigade. Kroz takve kurseve proli su
mnogi bolniari i bolniarke, dobrovoljno se opredijeljujui za rad u partizan-
skim bolnicama.
Prvi upravnik Stare centralne bolnice bio je bolniar uro Baji, rodom iz
Drvara, a od proljea 1942, medicinar Kreo Majer, zatim, medicinar Kazimir
Barila, pa dr Stjepan Polak, s kojim je radio i dr Zvonko Petrek, ranije lijenik
u rudniku Ljubija. Ljekari Polak i Petrek su oboljeli od pjegavca, Polak je pod-
legao bolesti, a Petrek je ozdravio.
33
'
U Novoj centralnoj bolnici upravnik je najprije bio medicinar Kazimir Ba-
rila, pa medicinar Kreo Majer. U bolnici su tog ljeta i jeseni radili dr Hinko
Gosti, dr Milan poljar, (koji su doli nakon osloboenja Krupe), dr Zdenko
Kraus iz Prijedora i doktor Koargin, Rus.
U glavnoj (centralnoj) bolnici u Korianici, Bolnici br. 3, po izgradnji, avgus-
ta 1942, upravnik je dr Moni Levi, koji je prije toga nedugo boravio u Lastvama,
a potom je iz Nove centralne bolnice doao i dr Hinko Gosti, jedno vrijeme up-
ravnik bolnice u Korianici.
U Bolnici br. 4 - Risovac, najprije je radio medicinar Danijel Maar, rodom
iz Bihaa, dok, s jeseni 1942, nije preao u Staru centralnu bolnicu.
U Bolnici br. 5 - Lastve, u ljeto-jesen 1942, radio je dr Zvonko Vajs, rodom
iz Duge Rese, koji je doao iz Stare centralne bolnice.
U ovim bolnicama radio je i doktor Teodor Radonji sa Kozare i jo neko-
liko ljekara ija imena, na alost, nisu zapamena. Dragocjenu pomo pruale su
ene ili roake nekih od ljekara, kao npr. Gracija, supruga dr Polaka, Lilika, sup-
ruga dr Krausa, zatim Palomba, supruga Morica Levog, geometra i druge.
Prvi bolniari u grmekim bolnicama bili su Jovan Marjanovi zvani Bolj-
evik, iz Majki-Japre, Rade Cvjetianin iz Lukavice (do rata bolniar u Rudniku
Ljubija), Milo Jaki iz Zdene, Gojko Kondi Jaran iz Dubovika i jo neki, a
meu prvim bolniarkama isticale su se Draginja Baji, njena sestra Jovanka
Maran i Rada Bogdanovi-Trnini, sve tri iz Prijedora, Bejza Kabiljagi iz Bosan-
ske Krupe i mnoge druge.
U sklopu ovako razgranate mree sanitetskih ustanova Prvog KNOP odre-
da, formirana je i Centralna apoteka grmekih partizanskih bolnica, u kojoj je
radilo nekoliko apotekara. Prilikom svake akcije na neki od gradova, posebno
su vrene pripreme za to briljiviju evakuaciju farmaceutskih proizvoda i sani-
tetskih instrumenata i pomagala, iz apoteka i bolnica. Zahvaljujui uspjelim ak-
cijama tog proljea i ljeta, na Grme je stigla prilina koliina lijekova i drugog
materijala. Tako, na primjer, iz osloboene Bosanske Krupe, neposredno nakon
ulaska partizana u grad, iz apoteke Slavka Flegara evakuisano je vie od 15 kola
raznog sanitetskog materijala i lijekova, uz platno za zavoje i bolnike arave
iz trgovina. Za vrijeme uspjenog prodora partizana u Cazin, 2. septembra 1942,
ekipa Kazimira Barile, za bolnicu u Grmeu, evakuisala je 34 krevetska madraca
iz poljoprivredne kole, neto zavoja i injekcija iz apoteke.
34
'
Zbog stalne oskudice u zavojima, u bolnicama je organizovana njihova iz-
rada od gaze, a naroito od raznog, uglavnom, zaplijenjenog platna, ili, pak, onog
to bi ga ene otkale. Zavoji su nakon upotrebe prani i dezinfikovani, pa ponovo
koriteni.
32) Dr K. Barila, n. l, str. 718.
33) Kadrovski sastav u bolnicama je na osnovu navedenih lanaka o grmekim bolnicama i nekim
dokumentima, ovdje spomenutim.
34) Dr K. Barila, n. l., str. 714-716.
I pored znatnog broja bolnikih objekata u Grme-planini, tokom jeseni i
zime, ali i kasnije, za smjetaj lakih ranjenika i bolesnika, koriene su mnoge
kue u Dabru, Jelainovcima, Tuk-Bobiji, Majki-Japri, Lipniku, Bonjacima,
Slatini, Hadrovcima, Bosanskom Milanovcu, Rujikoj i jo nekim selima.
Sredinom septembra 1942. pri sanitetu Operativnog taba NOPO za Bosan-
sku krajinu, u Lukiima je formirana supervizitna komisija, sa zadatkom da
pregleda ranjene i bolesne partizane koji, prema miljenju referenta saniteta od-
reda-brigade ili bolnikog ljekara, nisu sposobni za pokretne jedinice. Supervi-
zitnu komisiju su sainjavali jedan delegat Operativnog taba, jedan lan Prvog
KNOP odreda i ljekar Nove centralne bolnice. Komisija je radila svakog pone-
djeljka i petka, u Prihvatnoj ambulanti u Lukiima.
35
'
Kada je sredinom aprila 1942. godine sa banijskom bolnicom u Podgrme
stigao medicinar Kreimir Majer, donio je i dovoljno cjepiva protiv trbunog i
pjegavog tifusa. Radei na organizovanju preventivne slube u jedinicama Prvog
KNOP odreda, Majer je predloio da se svi borci vakciniu protiv trbunog i pje-
gavog tifusa, to je uraeno maja-juna 1942. godine.
36
'
Iz izvjetaja referenta saniteta Prvog bosanskog korpusa, doktora Vase Bu-
tozana, dostavljenog 9. januara 1943. referentu saniteta pri Vrhovnom tabu
NOV i POJ, vidi se da je kroz centralnu bolnicu br. 1 (Nova centralna bolnica)
i Centralnu bolnicu broj 3 (Korianica), obje u Grmeu, tokom 1942. godine pro-
lo 1893 ranjenika (umrlo 108) i 953 bolesna partizana (umrla 43), dakle, ukupno
151 ranjenik i bolesnik nije preivio, to govori o velikoj brizi i zalaganju ljekara
i bolnikog osoblja.
37
' Za vrijeme postojanja ovih bolnica nije bilo ni jednog slu-
aja infekcije zbog neistih instrumenata i zavoja, to govori o visokoj svijesti
svih zaposlenih.
U bolnicama na podruju Prvog KNOP odreda lijeili su se ranjeni borci ne
samo Podgrmea i Bosanske krajine, ve i Banije, proleterskih brigada i mnogi
ranjeni ili oboljeli civili.
Medicinsko osoblje je radilo pod izvanredno tekim uslovima, prije svega
zbog nedostatka instrumenata i lijekova. Oskudicu je nadoknaivala velika pa-
nja svih rukovodilaca partizanskih jedinica i partijsko-politikih i vojnih ruko-
vodstava, te, posebno, neizmjerna panja i briga cjelokupnog stanovnitva slo-
bodnog Podgrmea.
i) Posjete bolnicama
ene Podgrmea su od prvih dana organizovale redovni obilazak ranjenika
i bolesnika. Sveano odjevene, skoro svakog dana odlazile bi u posjetu (a ned-
jeljom, iz dva sela u jednu bolnicu), nosei kajmak, meso, pite, kolae, zatim, a-
rape, priglavke, otkane pekire, koulje i si. Svaka kua bi, prilikom nedjeljnih
posjeta, spremila po nekoliko torbi, punih hrane i danima tkane, pletene, ili i-
vene odjee. Obino bi se iskupilo po pedeset sveano odjevenih ena u jednu
povorku i, sa crvenom zastavom na elu krenule bi ka Korianici, Novoj central-
noj, Staroj centralnoj i drugim bolnicama. Svaka je nosila teku torbu, a poneka
i torbu kominice odsutne iz nekog razloga. Uzput bi se dogovarale i presliavale
ta e da kau ranjenicima, a u bolnici bi popriale sa svakim od njih, darivale
35) B. J. Bokan, n. dj str. 588-589.
36) Kreimir Majer, n. L, str. 700.
ga pekirom, maramicom, arapama, rukavicama, jabukom . . . Ponude namije-
njene zalihama bolnice primala bi uprava i koristila prema potrebi.
38
'
ene su iz bolnica (poto je svaka oskudijevala u vodi), odnosile zaprljano
rublje, posteljinu, zavoje, i nakon pranja vraale u bolnicu.
Sve obilaske ranjenika planirale su organizacije ena i narodnooslobodila-
ki odbori, zajedno sa bolnikim upravama, tako da se unaprijed znalo kada e
koje selo i gdje ii u posjetu. Obilasci su se obino pretvarali u mala slavlja. Ra-
njenike u grmekim bolnicama povremeno su posjeivali i pioniri, donosili ja-
gode, jabuke, orahe . . .
Jedna od prvih posjeta vee grupe ena, ljudi i omladine organizovana je 1.
maja 1942. godine. Ranjenicima Stare centralne bolnice (u kolima, na konjima),
Podgrmelije su donijeli peene jaganjce, pite, utipke i mnoge darove. Od tada,
to je postala redovna praksa, veea za sve bolnice.
39
'
Ranjene i bolesne partizane predano su obilazili partijskopolitiki i vojni ru-
kovodioci Odreda i Operativnog taba za Bosansku krajinu, lanovi Okrunog
komiteta KPJ i dr. Politiki komesari bolnica drali su aktuelna politika pre-
davanja i organizovali kurseve opisrnenjavanja pacijenata i osoblja. tampane su
i prikladne novine za ranjenike. Prvi broj se zvao Ranjeni Krajinik, a slijedei
Ranjeni partizan.
40
'
Grmeke bolnice obiao je i dr Gojko Nikoli, referent saniteta pri Vrhov-
nom tabu NOV i POJ, kada je u Krajinu stigao sa ranjenim proleterima. Srdano
doekan od ranjenika na podruju Drvara i Petrovca, on je, 23. avgusta 1942, Jo-
sipu Brozu Titu, vrhovnom komandantu NOV i POJ, napisao i slijedee:
. . . Visoki vojniki duh, organizovanost pozadine, briga za bolnice poslu-
ie nam svima koji smo ovdje, kao uzor. I mi u sanitetu imaemo mnogo tota
da nauimo .. ,
41
'
8. Vojnotehnika radionica u Grmeu
Kad je zauzet rudnik Ljubija, 16. maja 1942, u njegovim pogonima formirana
je partizanska radionica. Inenjer Mile Ljubii, tehniar Ivo Io Odi i grupa
radnika napravila je oklopni automobil naoruan mitraljezima. Kozaraki par-
tizani su ga iskoristili u borbama polovinom juna 1942, ali, docnije, da ne bi Ni-
jemcima pao u ruke, lanovi posade su ga unitili bombama.
42
'
Tu su izraene i bombe koje su prvi partizanski piloti Franjo Kluz, Rudi a-
javec i Dragutin Jazbec, bacali na neprijateljevu kolonu kod Orahove, na putu
38) Aktivistkinja AF Stana ana ulibrk o tome je zapisala: . . . U Karakaevom gaju smo zastale
da predahnemo. Prila sam Jovanki Dobrijevi, predsjednici odbora ena iz Jelainovaca, i rekla
da bi trebalo rei enama kako da se ponaaju i da pozdrave ranjenike. Pristala je. Uze zastavu
i pope se na jedan panj. Samo to je poela da govori, kad naie jedan njemaki avion. Leteo
je sasvim nisko. ene polijegae, a ona ni da mrdne. Ostala je onako na onom panju s razvijenom
zastavom u ruci. Jedna ena joj povie neka bar savije zastavu, jer je crvena i vidi se iz daljine.
Tek tada je sklonila zastavu.
Kada smo dole do bolnice, javismo se komandiru strae i on nas je odmah pustio da uemo.
Tei ranjenici su leali, a laki sjedili. Obradovali su se naem dolasku. Svaki je dobio poneto
- neko pekir, neko maramicu, neko rukavice, arape, jabuke . . . Pored toga, ostavili smo im do-
sta hrane.
Stana ulibrk: Aktivnost ena Tuk-Bobije, Jelainovaca i okolnih sela u prve dvije ratne godine,
Zb. PODGRME, knj. 3, str. 299-300.
39) Dr Kazimir Barila, n. l, str. 719.
40) Mile Davidovi, n. l., str. 692.
41) Zbornik II, knj. 5, str. 376. _
42) Slavko Man, Od kamiona smo napravili oklopno vozilo, zbornik Vojnotehnika radionica VS
NOV i POJ u Grmeu, izd. Skuptine optine i Optinskog odbora SUBNOR-a Bosanska Krupa
i Izd. pred. Rad iz Beograda, 1979. god., str. 137.
Bosanska Dubica- Bosanska Gradika, zatim na kasarne u Banjoj Luci. U radio-
nici jje opravljano zaplijenjeno, ili u borbi oteeno oruje.
Cim je poela neprijateljeva ofanziva na Kozaru, Operativni tab je naredio
da se iz Rudnika Ljubije evakuie sve to se moe pokrenuti, a to e biti potreb-
no jednoj partizanskoj radionici za opravku i izradu oruja, bombi i si. Seljakim
kolima su evakuisani strojevi i materijal i dopremljeni u Luci-Palanku.
Nekoliko dana po dolasku inenjera Mile Ljubiia, tehniara Ive Odia i
drugih radnika iz Ljubije, u Palanku je dopremljen protivtenkovski top kalibra
37 mm, bez zatvaraa. Nareeno je da se napravi zatvara i top osposobi za dej-
stvo. Mile Ljubii, iako mu je takav tip bio nepoznat, ipak je izradio crte prema
kojem je kova Mirko Pratalo, u kovanici, rukom i ekiem izradio odgova-
rajui zatvara, koji je potpuno zamijenio pravi, fabriki. Top je otpremljen u bri-
gadu, na poloaj, gdje je uspjeno dejstvovao.
43
'
Polovinom juna 1942. godine Oblasni komitet KPJ i Operativni tab za Bo-
sansku krajinu, kod Suvaje (krupske), u Meugorju (Grme), na bezbjednom
mjestu organizovali su novu partizansku radionicu za opravku i izradu oruja.
Odmah je poelo podizanje objekata, a potom su svi strojevi i evakuisani mate-
rijal prebaeni iz Luci-Palanke u Meugorje, gdje je avgusta 1942. radionica po-
ela da radi.
44
'
Objekti ove radionice zavreni su prvom polovinom oktobra 1942, ali je rad
u njoj zapoeo ve avgusta mjeseca. U sklopu naselja radionice, nazvane Vojno-
tehnika radionica, bili su: pilana, zgrada za radionice i kovanicu, zgrada za pi-
rotehniku, magacin ubojnih sredstava, zgrada za kuhinju i stambeni dio sa pri-
zemljem i spratom, gdje je bila i uprava, straara i konjunica.
Osim strojeva dovuenih iz Rudnika Ljubija, dovezena je lokomotiva iz Sr-
netice i po jedan strug iz Drvara i Bosanske Krupe. Krajem avgusta podignuta
je i pilana koja je u poetku davala rezanu grau za bolnice i magacine u Grme-
u, potom i za izgradnju objekata u sklopu same Radionice.
Zadatak Vojnotehnike radionice u Grmeu je bio, prije svega, da serijski
proizvodi rune bombe, minobacake granate, nagazne mine i diverzantska
sredstva u koliinama od po nekoliko stotina komada. U radionici je vrena op-
ravka puaka, pukomitraljeza, mitraljeza, pitolja, raznih topova, bacaa plame-
na i minobacaa. Kako su proizvoene bombe sline kragujevkama, u Drvaru
je osposobljena livnica, a odlivci za bombe su potom prevoeni u Meugorje, u
Grme, gdje su ih radnici Vojnotehnike radionice obraivali na strugovima i
punili eksplozivom. Za est mjeseci partizanskim brigadama i divizijama ispo-
rueno je 20 000-25 000 runih bombi, od toga dobar broj partizanskim jedini-
cama u Hrvatskoj.
45
'
Upravu Vojnotehnike radionice inili su: inenjer Mile Ljubii, upravnik
i Sreten Penezi, politiki komesar, dok su rukovodioci radionica bili: u main-
skoj - Mirko Dvornik iz Splita, u pukarsko-bravarskoj - Momo Vukovi iz Ui-
ca, u kovakoj - Vojo Niketi iz Kragujevca, u pirotehnici - Rudi Pinter iz Slo-
venije, u pogonskoj - Jovo Dobrijevi iz Prijedora, a kasnije Ante Fajfer iz Ljubije,
u stolarskoj - Ratko evo iz Prijedora, u limarskoj - Nikola ortan sa Kozare,
rukovodilac graevinske grupe - Mile Majki iz Gudavca, i intendant Milan Kan-
tar. Komandir obezbjeenja uro Beronja iz Velikog Radia imao je desetinu
boraca koji su danju osmatrali okolinu a nou drali strau. Da bi to spremnije
reagovalo u sluaju iznenaenja osoblje Vojnotehnike radionice, ukupno 120
ljudi, bilo je organizovano kao eta podijeljena u vodove i desetine, sa koman-
dirom ete i njegovim zamjenikom, politikim komesarom i zamjenikom, vod-
43) Mile Ljubii, U krajikim partizanskim radionicama, isto, str. 80-85.
44) Mile Ljubii, Partizanska radionica oruja u Podgrmeu, isto, str. 155-180.
45) ore Bujak, Podgimeke kragujevke, isto, str. 286.
nikom i desetarima. Svi radnici su imali oruje koje su iz jedinica donijeli u ra-
dionicu.
46
'
U Vojnotehnikoj radionici postojala je jedna partijska elija u kojoj su, sre-
dinom avgusta, bila samo 3 lana i 2 kandidata. Meutim, kako se proirivala i
kako su pristizali brojni kvalifikovani radnici, borci iz proleterskih i udarnih bri-
gada i odreda, radionica je potkraj 1942. imala 21 lana KPJ, razvrstana u tri gru-
pe, s obzirom da se radilo u tri smjene.
47
'
Od poetka rada do poetka oktobra, bila je pod neposrednom komandom
Operativnog taba NO PO za Bosansku krajinu, a tada je prela u nadlenost Vr-
hovnog taba NOV i POJ.
48

Sredinom novembra 1942. Josip Broz Tito, vrhovni komandat NOV i POJ,
u pratnji bliskih saradnika, posjetio je Vojnotehniku radionicu u Meugorju,
gdje je i prenoio. Zadovoljan radom i organizacijom, obeao je punu podrku,
prije svega u strunom kadru, raunajui na mogunost dueg rada i proirenja
radionice. Ubrzo nakon toga u Vojnotehniku radionicu stigla je nova grupa
majstora, meu kojima i grupa iz Hrvatske. Tada je proizvodnja runih bombi
poveana na 150 komada dnevno.
49
'
9. Vojnopolitiki kursevi i kole u 1942. godini
Tokom 1942. godine velika panja poklonjena je pripremanju omladinaca
za stupanje u partizanske jedinice, ali i strunoj izgradnji komandnog kadra vo-
dova, eta i bataljona. U tom periodu organizovano je jo est omladinskih voj-
nopolitikih kurseva, dva za komandni kadar, a avgusta-novembra i vojnopo-
litika kola Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu.
a) Omladinski vojnopolitiki kursevi
etvrti po redu omladinski vojnopolitiki kurs zavren je 24. aprila 1942. go-
dine. O tome svjedoi izvjetaj taba 1. bataljona Petar Skundri, tabu Prvog
KNOP odreda, sa napomenom da su omladinci ve rasporeeni po etama. Odr-
an je na sanskom srezu, najvjerovatnije u Jelainovcima. Na zavretku kursa,
omladinski rukovodilac Vaso Pratalo mlai, pozvao je omladince da dobrovolj-
no prenesu, svako po 10 kg brana, iz palanskog mlina do poloaja Protuetni-
kog udarnog bataljona. Javilo se oko 70 omladinaca i odnijeli brano iz Luci-
-Palanke (preko Jelainovaca, Meeeg Brda, Bravska, Crkvenog, Ribnika, Sla-
tine, aavice i Sitnice) do Donjeg ljivna, gdje su nali Protuetniki udarni ba-
taljon. Zahvalili su se Vojo Todorovi, komandant i Velimir Stojni, zamjenik po-
litikog komesara bataljona. Omladinci su se istim putem vratili u Jelainovce,
a potom otili u jedinice prema rasporedu.
Peti kurs je odran maja-juna 1942. u Srpskoj Jasenici. Omladinci su poticali
uglavnom iz sela na desnoj obali rijeke Sane. Smjeteni su u kuama i pomonim
zgradama Davida i Mie Jelae, jer su pod Jasenikim klancem bile neuoljive.
Obuka je izvoena na livadama Brezovice, usred ume. Cjelokupnu brigu o
smjetaju i ishrani primio je na sebe Optinski NOO Srpska Jasenica, uz pomo
partijskih i skojevskih organizacija i odbora ena. ak su se domaini i domaice
Srpske i Velike Jasenice, Gorinje, Benakovca i Zalina pobrinuli da polaznici sva-
46) Sreten Penezi, Sjeanje na rad Vojnotehnike radionice V NOV i POJ u Grmeu, isto, str. 183.
i 186-188.
47) Ljubo Ai, Partizanska fabrika, isto, str. 218-219.
48) M. Ljubii, n. l., str. 155-180.
49) Sreten Penezi, Ponovni susret sa Titom, isto, str. 299-302.
Izvjetaj Staba 1. KNOP odreda od 6. VII 1942. Operativnom tabu NOPO za Bos. krajinu
o zavretku estog i pripremama za organizovanje nova dva vojnopoliticka omladinska kursa
u Benakovcu i Srpskoj Jasenici
kog jutra dobijaju mlijeko. Kurs je trajao mjesec i sedam dana. Po zavretku, om-
ladinci su otili u Luci-Palanku, gdje im je uro Pucar Stari govorio i na prigod-
noj sveanosti uruio oruje. Kao posebna eta od 62 borca, krajem juna 1942.
omladinci su otili u sastav estog KNOP odreda.
50

esti omladinski vojnopolitiki kurs zavren je 5. jula. Obavjetavajui Ope-
rativni tab o organizovanju omladinskih vojnopolitikih kurseva, tab Prvog
KNOP odreda pie:
Juer, 5. VII, zavren je esti omladinski vojnopolitiki kurs I kraj. odreda
koji je odran u Lipniku. Kurs je zavrilo 62 omladinca. Zakletva je poloena sve-
ano pred narodom i omladinom. Povodom polaganja zakletve odran je veliki
narodni zbor sa omladinskom priredbom. Odran je zajedniki ruak naroda i
omladine koja je zavrila kurs. U toku dananjeg dana bie omladinci raspore-
eni po jedinicama.
Polaznici su bili omladinci sa Kozare, koji su u ofanzivi preli u Podgrme.
Pred zavretak ovog kursa, u Lipniku je poeo sedmi kratki kurs od 10 dana,
koji je pohaalo trideset omladinaca iz Ribnika. Oni su se, po zavretku, vjero-
vatno 9. jula, vratili u Ribnik, gdje su rasporeeni u ete.
Spomenutim dopisom tab Prvog KNOP odreda izvjetava da e od 10. jula
istovremeno poeti raditi dva omladinska vojnopolitika kursa (osmi i deveti po
redu odravanja), jedan u Benakovcu, a drugi u Jaseni ci, i da e na svakom kursu
biti po 120 omladinaca. U istom dopisu stoji da e predavai i stalni vaspitai biti:
vojni - Stevo Samardija, Ilija ia, Milutin aponja i Franc Ivanu, politiki -
Branko Mihajlovi (iz Banije) i jo jedan drug iz Banije koji je ve predavao na
kursevima. Posebni vojni nastavnici bie: Milorad Mijatovi i Petar Vojnovi,
urin Predojevi i Mile Davidovi, a posebni politiki nastavnici Veljo tojni
i dr Moni Levi, Uro Bogunovi i Mile Mileevi. Za kulturni rad kursista zadu-
eni su Branko opi, Nada i Vili Hipavec, profesori. Istovremeno, Operativnom
tabu je predoeno da je dotadanji program kurseva zastario i ne zasniva se na
autoritativnom materijalu, pa se predlae da se formira grupa koja e izraditi
novi program.
51

Ve istog dana Operativni tab odgovara tabu Prvog KNOP odreda i svo-
jim dopisom navodi da na planiranim kursevima treba obraditi sedam tema:
. . . 1. Postanak, razvoj i propast Jugoslavije,
2. Narodnooslobodilaki ustanak i uloga Komunistike partije u tom us-
tanku,
3. Uloga etnika u narodnooslobodilakoj borbi i njihov sporazum sa oku-
patorom i ustaama,
52
'
4. Narodnooslobodilaka partizanska i dobrovoljaka vojska kao nosilac
ideje bratstva meu Srbima, Hrvatima i Muslimanima u Krajini, kao i ostalim
narodima u Jugoslaviji i u svijetu,
5. Uloga pozadine u Nar. osi. borbi, narodnooslob. odbori, antifaistiki sa-
vez ena, omladina,
6. Politika situacija kod nas i u svijetu u vezi sa najnovijim sporazumom
Sovjetskog Saveza, Engleske i Amerike,
7. Sovjetski Savez kao najvea snaga protiv faizma i predvodnik nar. osi.
borbe svih porobljenih naroda.
U nastavku ovog dopisa, Osman Karabegovi, politiki komesar Operativ-
nog taba, skree panju da se predavai blagovremeno obavijeste o temi i vre-
50) Stevo Stupar, Snabdijevanje vojnopolitikih kurseva i kola na podruju Srpske Jasenice, Zb.
PODGRME, knj. 3, str. 321.
52) Ova tema je nespretno formulisana. Treba da glasi: etnici neprijatelji narodnooslobodilake
borbe i etniki sporazum sa okupatorima i ustaama.
Zbornik IV, knj. 6, str. 43-44.
menu predavanja i da . . . u tom radu ne smije biti nikakve nemarnosti, povr-
nog i kratkog objanjenja ovih tema.
Osmi i deveti omladinski kurs su poeli istovremeno krajem jula ili poet-
kom avgusta, a zavrili se 12. septembra 1942. godine.
Osmi omladinski vojnopolitiki kurs u Jasenici i deveti u Benakovcu, zavr-
ilo je 38 djevojaka i 166 mladia, ukupno 204, od kojih je 75 sa krupskog sreza,
9 novskog, 50 sanskog, 46 bihakog, po 3 cazinskog i dvorskog sreza i 18 kursista
sa grahovskog, prijedorskog, kljukog i banjalukog sreza. U proleterske brigade
rasporeeno je 136 omladinaca i omladinki, u Drugu krajiku NOU brigadu 23
omladinca, a u esti krajiki NOP odred 45 omladinaca.
53

Po zavretku ova dva kursa, u nedjelju 13. septembra 1942, u grmekoj umi
Elezovac, nedaleko od Jasenice i Gorinje, odranje veliki zbor naroda krupskog,
novskog i sanskog sreza. Govorili su uro Pucar Stari, Dako Nedimovi, pred-
sjednik i Stevo Stupar, zamjenik predsjednika Optinskog NOO Srpska Jasenica,
koji su najneposrednije radili na snabdijevanju polaznika hranom i drugim pot-
reptinama. Tom prilikom svi omladinci i omladinke poloili su zakletvu, a na-
kon toga Podgrmelije su i njih i sve uesnike zbora poastili jelom i piem.
Pjevalo i igralo do u no. Narednog dana omladinci su upueni u odreene je-
dinice.
54

U toku avgusta, septembra i prvih dana oktobra 1942. u Jelainovcima je ra-
dio deseti i po broju uesnika jedan od najveih omladinskih vojnopolitikih
kurseva odranih u Podgrmeu. Polaznika je bilo oko 600, od kojih samo 4 iz
Podgrmea (tri iz Jelainovaca i jedan iz Potkraja) i nekoliko djevojaka s pod-
ruja Drvara i Bosanskog Petrovca. Svi ostali su bili s podruja Janja, Pljeve i
Kupresa.
Kurs je organizovan kao bataljon i imao je ete sa svojim komandnim kad-
rom, dok su vodnici i desetari bili kursisti. Komandant kursa bio je Ilija Cia,
politiki komesar Enver Redi, zamjenik politikog komesara Zora Nikoli, na-
stavnik za vojnu obuku Milutin aponja, a intendant Petar unica. Svaka eta
je imala komandira. Milutin aponja i komandiri drali su vojnu,
55
a politiku
nastavu Enver Redi. Program je sadravao desetak tema: o politikom stanju
u staroj Jugoslaviji, o borbi KPJ protiv svih oblika socijalnog i nacionalnog ug-
njetavanja, o faizmu, o ustanku i NOP pod rukovodstvom KPJ, o liniji KPJ
u NOB, politici Partije u vezi sa nacionalnim pitanjem, o ulozi SSSR u borbi pro-
tiv faistikih zavojevaa, o antihitlerovskoj koaliciji i dr. Svaka eta je imala svoj
skojevski aktiv, a kurs i partijsku organizaciju, kojom je rukovodila Zora
Nikoli.
56

Kursisti su svakog jutra, rano, odlazili na Poljance u Grme, na mjesto gdje
je u poetku ustanka bio logor Jelainovakog odreda. Tamo su imali nastavu
i izvodili vjebe, a tamo im je dopremana i hrana u kazanima. Namirnice je
obezbeivalo NOO Jelainovaca i okolnih sela. Voda za pie dovoena je u bu-
radima na kolima sa vrela Ziljeva.
Kursiste su posjeivali Kota Na i Osman Karabegovi, a jednom Vlado Ze-
evi, lan Vrhovnog taba NOP i DVJ. Dolazili su i drugi vojni i politiki ruko-
vodioci sa podruja Podgrmea i Bosanske krajine.
Na zavretku ovog najmasovnijeg omladinskog kursa organizovan je narod-
ni zbor, na kome je odrana smotra omladinaca. Narodu i omladini govorili su
53) Arhiv Reg. muzeja, Biha, mikrofilm.
54) Stevo Stupar, n. l., str. 321.
55) Kazivanje Mirka Stania i Ljube Cumbe, autoru 2. 08. 1976. i Milutina apolje 21. 01. 1977.
56) Enver Redi, kazivanje autoru, 1. II 1977. god.
Osnovna kola u Benakovcu u kojoj je radio kurs komandira i politikih komesara apri-
la-maja 1942. i u kojoj su bile razne partizanske jedinice i ustanove tokom rata
uro Pucar Stari, Kota Na i Osman Karabegovi. Narod Jelainovaca i okolnih
sela pripremio je omladincima i ostalim gostima bogatu trpezu. Mladi s podru-
ja Kupresa, Janja i Pljeve traili su da budu rasporeeni u Trei krajiki NOP od-
red, jer su saznali da e se od tog odreda formirati Sedma krajika brigada, a os-
tali omladinci i omladinke otili su u druge krajike brigade.
b) Kurs komandira i politikih komesara eta i bataljona
Tokom aprila 1942. godine Stab Prvog KNOP odreda organizovao je prvi
petnaestodnevni vojnopolitiki kurs za komandni kadar eta i bataljona u zgradi
osnovne kole u Benakovcu. Na kursu su bili predavai Petar Vojnovi, dr Moni
Levi i jo neki drugovi. Ovaj prvi kurs komandnog kadra pohaali su, izmeu
ostalih: Milani Miljevi, zamjenik komandanta bataljona, Mile Davidovih ko-
mandir ete, Rade Erceg i uro Raeta, politiki komesari ete, Bogdan Cia,
Ilija Latinovi, Ostoja Majki zvani Major i Mihajlo Peji, zamjenici komandira
ete, Sveto Liina, Janko Radulovi i jo neki drugovi. Nakon zavretka kursa
Mile Davidovi je odreen na dunost zamjenika komandanta 2. bataljona^ Sve-
to Liina na dunost zamjenika politikog komesara 1. bataljona Petar Skun-
dri, a ostali su se vratili na svoje ranije dunosti.
Drugi vojnopolitiki kurs komandnog kadra odranje tokom maja 1942, ta-
koe u Koli u Benakovcu. Kurs je poeo 2. maja, ali je prekinut dva-tri dana
pred napad na Prijedor. Nastavljen je poslije osloboenja ovog grada i trajao jo
etiri-pet dana, ukupno 15 dana. Polaznici su, pored ostalih, bili Vlado Proi,
Milo Bala i Stevo Vjetica, komandiri eta, Rade Brki, zamjenik komandira
ete, Stojan Maki i Branko Bokan, politiki komesari eta i jo neki komandiri
i komesari i njihovi zamjenici. Svi su se vratili na svoje dunosti. I na ovom kursu
vojnostrune predmete predavao je Petar Vojnovi, a politike dr Moni Levi i
jo neki predavai.
57

Za vrijeme nastave polaznici su, zajedno sa kursistima partijskog kursa (koji
je istovremeno radio u Benakovcu), organizo vani u jednu etu, dva puta vojniki
intervenisali: prvi put 7. maja 1942, kada je domobranska satnija prodrla u Je-
lainovce; drugi put, nakon nekoliko dana, kod sela Donji Petrovii, gdje se krio
odmetnik Jovo Klikovi.
c) Vojnopolitika kola Operativnog taba u Benakovcu
Da bi postojei komandni kadar, prije svega vojni, imao to bolje vojnost-
runo znanje i bio spremniji da vodi ete i bataljone u borbu, Operativni tab
NO PO za Bosansku krajinu, krajem avgusta 1942, u Benakovcu organizuje Voj-
nopolitiku kolu. Upravnik kole je bio Bogosav Boko Markovi, aktivni ka-
petan prve klase,
58
a politiki komesar Obrad Stiovi, panski borac, doskora
komandant Drugog KNOP odreda (kozarakog).
59

Povodom otvaranja prve Vojnopolitike kole na podruju Bosanske kra-
jine, cijenei njen znaaj za osposobljavanje vojnih kadrova, u nedjelju 30. avgus-
ta 1942, u Srpskoj Jasenici, na mjestu Brezovica, odrana je sveanost. Tom pri-
likom govorili su uro Pucar Stari i Osman Karabegovi.
60

U Prvoj klasi ove kole (nastava je poela 31. avgusta, a zavrila 23. septem-
bra 1942), bilo je 47 vodnika, zamjenika komandira i komandira eta, od kojih
osmorica sa sanskog sreza, sedmorica sa kljukog, petorica sa jajakog, po et-
vorica sa krupskog, novskog, bugojanskog, grahovskog i petrovakog sreza, tro-
jica sa bihakog sreza i po jedan sa dubikog, banjalukog, prijedorskog i donjo-
lapakog sreza. Meu njima je bilo 19 zemljoradnika, 23 radnika (umska, nad-
niara i si.), 3 aktivna podoficira i 2 biva andarma. Svi su uspjeno zavrili ko-
lu, pa je za etvoricu navedeno da mogu primiti dunost zamjenika komandanta
bataljona, osamnaestorica - dunost komandira ete, esnaestorica - dunost
zamjenika komandira ete, a preostalih devet - dunost vodnika.
61

Druga klasa ove kole, zapoela je rad 4. oktobra 1942, a zavrila za mjesec
dana. Pohaala su ga 32 vodnika, zamjenika komandira ete i komandira eta.
I oni su bili sa svih podruja Bosanske krajine.
62

10. Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu u Luci-Palanci
Jo dok se Operativni tab nalazio u centralnoj Bosni, bilo je govora da se
premjesti u podruje Drvara ili Podgrmea. Nakon osloboenja Prijedora, 16.
maja 1942, i obilaska Podgrmea, Kota Na je odluio da se tab smjesti u Luci-
57) B. J. Bokan, a dj str. 468.
58) Bogosav Boko Markovi, u ustanku 1941, bio komandir ete u Posavskom NOP odredu. Kao
borac Prve proleterske brigade doao u Bosansku krajinu i rasporeen u ovu kolu.
59) AVII, fond NOP-a, k. 162, br. reg. 48-1/8.
60) Arhiv Reg. muzeja Biha, m. f. 20/408.
61) Spisak slualaca I klase vojnopolitike kole Bosanske krajine u Benakovcu (AVII, fond NOP-a,
k. 162/A, br. reg. 7-5/4).
62) Izvjetaj taba etvrte KNOU brigade Operativnom tabu od 2. X 1942. god. (Zbornik IV, knj.
7, str. 190-191); Stevo Stupar, n. l., str. 322.
Spisak slualaca I. klase vojno-politike kole Bosanske krajine u Benakovcu koji je uz dopis Uprave Vojno-politike kole
bio dostavljen Operativnom tabu NOPO Bosanske krajine, 23. IX 1942.
Vojno i politiko rukovodstvo Bosanske krajine sa zatitnom etom nedaleko od sjedita ta-
ba u Vodici kod Luci-Palanke, u ljeto 1942.
-Palanci,
63
* poto su iz nje vodili najkrai putevi prema Bihau, Drvaru, Kozari,
Kljuu i prema Manjai. U to vrijeme u Podgrmeu je sluba veze preko kurir-
skih relejnih stanica bila dobro organizovana i povezivala je sve njegove krajeve,
ali i susjedna podruja. Podgrme je tada imao i telefonske veze do svih tabova
bataljona prema Bosanskoj Krupi i Bosanskom Novom, Ljubiji i Sanskom Mos-
tu. tab Prvog KNOP odreda je tada bio u Benakovcu, gdje su se stjecale sve te-
lefonske i kurirske veze. Dolaskom Operativnog taba NOPO za Bosansku kra-
jinu u Luci-Palanku, Podgrme po drugi put postaje sjedite rukovodstva na-
rodnooslobodilake borbe Bosanske krajine.
Operativni tab se smjestio u jednospratnu kuu Sime Pratala. Zgrada se
nalazila na istini, pa je bila veoma uoljiva iz vazduha. Svakodnevno su tu stizali
brojni kuriri iz svih krajikih i susjednih jedinica, i vojni i politiki rukovodioci.
Poto je u ovoj kui Operativni tab doivio dva bombardovanja, 22. juna i 6. jula
1942,
64)
odlueno je da se za njega uredi bezbjednije mjesto u umi, nedaleko od
Luci-Palanke. Izbor je pao na Vodice, oko kilometar i po jugozapadno od na-
selja. Jula-avgusta 1942. izgraeno je osam manjih ili veih objekata povrine
oko 770 kvadratnih metara. Glavna zgrada za tab imala je podrum, prizemlje
i tavan. Svi objekti su graeni od rezanih jelovih brvana. Krov je bio od indre,
pod i tavan od dasaka, a zidovi su obloeni celuloznim karton-papirom. Sve zgra-
de imale su elektrinu rasvjetu, koja se dobijala iz dinamo-agregata pokretanog
benzinskim motorom.
65

63) Kota Na, Dolazak i neke borbe u Krajini, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 47-48.
64) Arhiv Reg. muzeja Biha, m. f. 38/194, 204 i 243.
65) Mihajlo Skundri, Graevinska djelatnost u Podgrmeu u toku NOR-a, Zb. PODGRME, knj. 3,
str. 379.
uro Pucar Stari, sekretar Oblasnog komiteta KP] za Bosansku krajinu (bolestan sjedi), stoje
(s lijeva na desno) Albert Trinki, sekretar Operativnog taba NOPO za Bos. krajinu; Osman
Karabegovi, politiki komesar Operativnog taba NOPO; Kota Nad, komandant Operativ-
nog taba NOPO i Stefan Mitrovi, rukovodilac partijskog kursa pri Oblasnom komitetu KPJ
za Bosansku krajinu, avgusta 1942. u Vodici kraj Luci-Palanke
Kuu Sime Pratala u Luci-Palanci u kojoj se 1942. nalazio Operativni tab NOP i DV
Bosanske krajine (savremeni snimak)
Operativni tab je i dalje zadrao kuu Sime Pratala za svoje potrebe, a ko-
ristio je i jo neke zgrade u Luci-Palanci, posebno za intendanturu, za smjetaj
namirnica, oruja, municije i si.
Uspostavljena je telefonska veza sa tabovima na podruju Podgrmea, Pet-
rovca, Drvara, tako da je Operativni tab vrlo brzo dobijao izvjetaje i informa-
cije, i blagovremeno slao nareenja potinjenim jedinicama i pritapskim dije-
lovima.
Osman Karabegovi, politiki komesar i Slavko Rodi, zamjenik komandanta Operativnog
taba NOPO za Bosansku krajinu, sa tabom Petog KNOP odreda: Milutin Moraa i drugi,
s lanovima Okrunog komiteta KPJ za Drvar: Rudi Kolak, Duanka Kovaevi i drugi sa
zatitnicom Odreda, jula 1942.
U Operativnom tabu NOPO za Bosansku krajinu bili su: Kota Na, koman-
dant, Osman Karabegovi, politiki komesar, Slavko Rodi, zamjenik koman-
danta, Ilija Doen, zamjenik politikog komesara, Branko Poljanac, naelnik ta-
ba (do tada bio naelnik taba Prve proleterske NOU brigade), Drago Maar,
obavjetajni oficir, dr Vaso Butozan, referent saniteta i Alber Trinki, sekretar.
66
'
Zajedno sa kuririma, zatitnica je imala oko 40 boraca.
Operativni tab ie u podruju Grmea raspolagao sa vie magacina za hranu
u kojima je, krajem ljeta 1942, bilo smjeteno preko 300 vagona penice, 800 va-
gona kukuruza, 100 vagona pasulja, preko 100 vagona zobi, znatne koliine mas-
ti, eera, duvana i dr. U podruju Petrovca imao je nekoliko stonih farmi: u Dri-
niu tri farme sa oko tri hiljade goveda, i oko 5 000 ovaca u Suvaji, Bjelaju i Brav-
sku, zatim dosta svinja, neto ivadi i dr. Kako su u to vrijeme u Bosansku kra-
66) Zbornik IV, knj. 7 i 8, i Kota Nad, Ratne uspomene, str. 299.
jinu stigle proleterske brigade, najvei dio njihovih potreba u namirnicama pod-
mirivan je iz ovih rezervi.
67

Za novi smjetaj Operativnog taba znalo je sve stanovnitvo okolnih sela,
ali, svakog nepoznatog prvo bi uputili u Komandu mjesta ili Optinski NO od-
bor u Luci-Palanci, odakle bi, prema procjeni, stranac sa pratnjom odlazio u
tab u Vodice.
Sve do dolaska Vrhovnog taba u Bosansku krajinu, u Luci-Palanci, a po-
tom u Vodicama, zajedno su bili i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu i
Operativni tab. A tada, krajem avgusta 1942, Oblasni komitet KPJ je preao u
Bosanski Petrovac. Meutim, sekretar Oblasnog komiteta KPJ uro Pucar Stari
i lanovi, i poslije preseljenja, esto su boravili u sjeditu Operativnog taba u
Vodicama. Ovdje su dolazili i komandanti ili lanovi tabova susjednih partizan-
skih jedinica, iz Banije, Korduna, Like, Dalmacije, i Glavnog taba NOP odreda
Hrvatske.
Skoro svakog dana, naroito nedjeljom, brojni seljaci - domaini, prazniki
obueni, navraali su u tab i Oblasni komitet KPJ da porazgovaraju sa urom
Pucarom, Kostom Nadom, Osmanom Karabegoviem, a u njihovom odsustvu
s nekim od lanova Komiteta ili Operativnog taba. Tu su saznavali novosti o do-
gaajima u svijetu, sluali radio-vijesti, dobijali uputstva kako organizovati po-
zadinu radi uspjenije saradnje s vojskom. Seljaci bi obino donijeli bocu rakije,
voe i slino, poto su smatrali da idu u posjetu bliskim prijateljima.
68

Cijenei da Podgrme prua izvanredne mogunosti za razvijanje mnogih
aktivnosti od ireg znaaja, Operativni tab je ovdje sagradio veliku Vojnoteh-
niku radionicu u Meugorju, organizovao nekoliko vojnopolitikih kurseva za
omladince s podruja itave Bosanske krajine, vojnopolitiku kolu za obuku
komandnog kadra, za itavu Bosansku krajinu, zatim kurseve za bolniare i bol-
niarke itd. Magacini sa hranom, izgraeni u Grmeu i nekim podgrmekim se-
lima, sluili su za snabdijevanje jedinica na itavom podruju Bosanske krajine
(krajikih, proleterskih, dalmatinskih, likih), i brojnih izbjeglica iz pasivnih kra-
jeva ili onih sela koja su stalno ugroavale udruene neprijateljske jedinice. Jed-
nom rijeju - Podgrme je bio sredinje podruje iroke slobodne teritorije.
U vrijeme dolaska Operativnog taba u Luci-Palanku, i partizanski avion,
kojim je pilotirao Franjo Kluz, prebaen je u polje juno od Luci-Palanke. Oda-
tle je avion polijetao u borbene akcije. Neprijateljska avijacija, nakon unitenja
aviona u kojem su bili Rudi ajavec i Dragutin Jazbec, kod Banjaluke 4. juna,
nastojala je i ovom da ue u trag. Zato je nasumice, pored Srpske Jasenice, Su-
vaje i jo nekih slobodnih podgrmekih sela, bombardovala 22. juna i Luci-Pa-
lanku, ali bez uspjeha. Meutim, prilikom drugog bombardovanja Luci-Palan-
ke, 6. jula 1942, neprijateljski avijatiar, njemaki porunik Pumb, otkrio je mjes-
to gdje se nalazio avion i mitraljeskim rafalima ga zapalio,
69
ba kad se Franjo
Kluz spremao da, dva dana kasnije, bombarduje Bosanski Novi i tako pomogne
partizanske bataljone u napadu na to jako neprijateljevo uporite.
U borbama voenim za Prijedor, Bosansku Krupu i Bosanski Novi partizan-
ske jedinice su zaplijenile preko 2 000 puaka i dosta drugog oruja. Po prvi put
na ovom podruju, od poetka ustanka jula 1941, kod partizanskih jedinica po-
javljuje se viak oruja i municije, koji je Operativni tab dodjeljivao pojedinim
partizanskim odredima za naoruavanje novih boraca, prije svega omladinaca.
Tako su, pored drugih, 16. jula 1942. u Luci-Palanku stigle dvije ete od oko 230
omladinaca s podruja Petog KNOPO. Operativni tab im je dodijelio 205 pua-
ka, pukomitraljez zbrojovku, etiri pukomitraljeza Breda, teki mitraljez
67) Kota Na, n. di., str. 343.
68) Kota Na, n. l. str. 48.
69) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 39/194, 204 i 243.
Susret u Glavnom tabu NOPO Hrvatske u jesen 1942. u prvom redu (s lijeva na desno): Ot-
mar Kreai, Ratko Vujovi oe, dr Vladimir Bakari, Bogdan Oreanin i Ivo Lola Ribar;
stoje: Vladimir Popovi, Stanko anica Bjelajac, Rato Dugonji i Kota Nad
Maksim, sedam sanduka municije, 102 fieklije i 67 noeva. Naoruani omla-
dinci vratili su se na podruje Petrovca gdje su ukljueni u sastav Petog KNOP
odreda.
70
' Pored toga i Centralna apoteka je raspolagala zalihama sanitetskog
materijala koji je, po odobrenju referenta saniteta Operativnog taba, upuivan
jedinicama na teritoriji Bosanske krajine.
11. Borbe i akcije juna-jula 1942. godine
Njemaka okupatorska komanda nije mogla dozvoliti da se u Bosanskoj
krajini stvori tako monolitna partizanska slobodna teritorija, da se vrsto pove-
u slobodne teritorije Kozare i Grmea, a naroito da prestane eksploatacija
strategijske sirovine - eljezne rude u Ljubiji, pa je pripremila i zapoela (sa oko
75 000 vojnika, podranih avijacijom, tenkovima i rijenim monitorima) napad
u pravcu Prijedora, uz opkoljavanje Kozare. Njemake, ustake i domobranske
jedinice krenule su 10. juna 1942. s poloaja u Ivanjskoj prema Prijedoru i s pet
70) Dopis Operativnog taba od 17. jula 1942. godine tabu Petog KNOP odreda (Zbornik IV, knj.
6, str. 101).
Dopis Operativnog taba NOPO za Bos. krajinu od 17. VII1942. tabu 5. KNOP odreda kojim
ga izvjetava da su u Luci-Palanci naoruali ljudstvo njihove dvije ete i uputilo ih u sastav
Odreda
tenkova i nekoliko kamiona ule u grad, iz kojeg su se povukle partizanske sna-
ge. Dan kasnije, 11. juna, neprijateljeve snage zauzele su Ljubiju, Stari Majdan i
druga sela izmeu Prijedora i Ljubije. Istovremeno je neprijatelj krenuo u napad
i s pravca Bosanskog Novog, dolinom rijeke Sane, a zatim i iz svih drugih pra-
vaca opkoljavajui podruje Drugog KNOP odreda.
Sve partizanske snage sa ovih prostora, pojaale su napade na neprijatelja,
kako bi ga sprijeile u namjeri da uniti partizane i narod na Kozari.
a) Borbe s Nijemcima, ustaama i domobranima na sektoru
Novska planina - Suhaa
Prvih dana juna 1942. godine u predjelu Rudice - Novska planina - Krlje,
a prema Pruzi Krupa - Novi i prema Suhai (novskoj), osim eta 2. bataljona Pr-
vog KNOP odreda, orijentisani su i Udarni bataljoni Prvog i Drugog KNOP od-
reda. tab Prvog KNOP odreda na taj sektor uputio je jo jednu etu 1. bataljona
i Radiku etu 3. bataljona, tako da je na ovom sektoru pod jedinstvenom ko-
mandom dejstvovalo oko 2 000 partizana.
71
'
Kada je neprijatelj krenuo od Ivanjske (banjaluke) prema Prijedoru, istog
dana (10. juna) iz Bosanskog Novog - na partizanske poloaje na Poti (Novska
planina) - napala je jaka neprijateljeva borbena grupa, nazvana Vedel (Wedel)
po prezimenu njemakog komandanta te zdruene jedinice koja je u svom sa-
stavu imala: domobransku jurinu satniju, 13. i 19. satniju 11. pjeake domob-
ranske pukovnije, Novsku dobrovoljaku satniju (ustae), 3. etu 721. pjeadij-
skog puka 714. njemake divizije, jednu bateriju topova i odjeljenje bornih
kola.
72
'
Rano izjutra 10. juna, neprijatelj je napao Potu i Dolovljane, gdje su bili di-
jelovi Udarnog bataljona i 1. eta 2. bataljona Prvog KNOP odreda i, uz podrku
tenkova uspio je sa poloaja da odbaci partizane i produi u Suhau, gdje se za-
drao.
73
'
Istog dana kada su udruene njemako-ustako-domobranske snage preko
Novske planine prodrle u Suhau, Udarni bataljon Prvog KNOP odreda i Udarni
bataljon Drugog KNOP odreda napali su to uporite. Udarni bataljon Prvog
KNOP odreda napadao je naselje na lijevoj, a Udarni bataljon Drugog KNOP od-
reda naselje na desnoj obali rijeke Japre. Kozaraki partizani su zauzeli dio sela
i nastavili polako da napreduju. Meutim, grmeki partizani naili su na snaan
otpor glavnine grupacije Vedel, gdje su bili i tenkovi. Borci Omladinske ete gr-
mekog Udarnog bataljona unitili su jedan tenk, ali je otpor Nijemaca, ustaa
i domobrana, a onda i protivnapad, bio tako jak da su se borci grmekog Udar-
nog bataljona morali povui.
74
'
Pri povratku iz borbe na Suhai, u toku noi, borci 1. ete 2. bataljona Prvog
KNOP odreda, idui prema svom poloaju na Poti, naili su na jedan oteen
njemaki tenk. Bila mu je pukla gusjenica. Meutim, niko nije znao kako da ga
uniti. Tada je naila grupa Nijemaca koja je pod borbom dola do tenka, u njega
ubacila rune bombe i potpuno ga onesposobila.
75
'
U borbi na Suhai ubijeno je 12 njemakih vojnika i 16 domobrana, dok ih
je vie ranjeno,
76
' a jedan tenk je uniten. Zaplijenjen je 1 pukomitraljez, 6 pu-
71) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 6. juna 1942. god. Operativnom tabu (Zbornik IV, knj.
5, str. 173).
73) Duan Vujatovi, Borbe oko Bosanskog Novog u junu i julu 1942, Zb. PODGRME, knj. 2,
str. 493.
74) Izvjetaj taba 1. udarnog bataljona Drugog KNOP odreda o borbama od 29. maja do 12. juna
1942. god. (Zbornik IV, knj. 5, str. 232).
75) D. Vujatovi, n. l., str. 494.
76) Izvjetaj Vrhovnog orunikog zapovjednitva od 20. juna 1942. (Zbornik IV, knj. 5, str. 441-442).
aka i neto ratne spreme. Udarni bataljon Drugog KNOP odreda imao je 10 po-
ginulih, 15 ranjenih i 9 nestalih boraca.
77
' Udarni bataljon Prvog KNOP odreda
tog dana takoe je imao znatne gubitke. Poslije ove borbe Udarni bataljon Dru-
gog KNOP odreda je preao na desnu obalu Sane, a narednih dana, sa grupom
Vedel borbu su vodili borci Udarnog bataljona Prvog KNOP odreda. Zbog toga
to se dugo angaovala u borbama kod Suhae, borbena grupa Vedel nije
mogla do kraja da izvri dobijeni zadatak tj. da preko Novske planine i Suhae
prodre do Ljubije, ve je to, preko Prijedora, izvrila grupa Putlic.
Na sektor Novska planina - Suhaa potom je doao jedan bataljon Prve
KNOU brigade, dok su drugi bataljoni iste brigade dejstvovali na desnoj obali
Sane, na sektoru Blagaj - Novi - Dobrljin. Na Novskoj planini je tih dana skoro
svakodnevno vodio borbe i 2. bataljon Prvog KNOP odreda, napadajui uporita
u dolini Japre, Sane i Une. I sam neprijatelj registruje napade 8, 25, 27, 29. i 30.
juna, 1, 5. i 11. jula kao napade na sam Bosanski Novi, iako su to bili samo napadi
na njegova manja spoljna uporita.
78
'
Nou 14/15. juna izvreno je prebacivanje oko 100 teih i lakih ranjenika
Prve KNOU brigade s podruja Miljakovaca, preko rijeke Sane, u Brdare i Su-
hau (sansku), koji su zatim otpremljeni u Majki-Japru Donju, u Prihvatnu bol-
nicu.
79
' Tu su ostali svi laki ranjenici, dok su tei odmah upueni u Staru cen-
tralnu bolnicu, u kojoj su upravo bile zavrene neke pomone zgrade.
80
'
Iste noi, u ranu zoru, 1. bataljon Prve KNOU brigade napao je uporite De-
beljak, na cesti Sanski Most - Bronzani Majdan, izmeu Sasine i Skrljevite. Par-
tizani su juriem uspjeli da istjeraju ustae i domobrane iz prve linije rovova. Me-
utim, neprijatelj je u drugoj liniji pruio jak otpor, borba je trajala do mraka,
pa su se partizani povukli. Neprijatelj je imao nekoliko mrtvih i ranjenih, a par-
tizani jednog poginulog i 6 ranjenih boraca, dok je jedan borac nestao u rovov-
skoj borbi prsa u prsa. Istog dana oko 20,30 sati, eta prateih orua Prve KNOU
brigade pod komandom Slavka Obajdina, iz bacaa je tukla grad Sanski Most.
Izbacili su etiri mine i kod Sanske posadne bojne izazvali paniku.
81
'
b) Povratak Bihake ete u sastav Prvog KNOP odreda
Tog dana, 15. juna, s podruja Miljakovaca, preko rijeke Sane, u Podgrme
prebacile su se i dvije ete Prve KNOU brigade: Bihaka i Metlieva. Povukle su
se sa poloaja na koji je napadao neprijatelj sa etiri tenka i pet kamiona vojnika,
pomagan topovima iz Prijedora i topovima iz tenkova. Bez iijeg odobrenja pre-
bacile su se preko rijeke Sane u Podgrme.
82
'
Povoda za ovakav postupak Bihake ete bilo je dosta. Jo dok je dejstvo-
vala u sastavu Protuetnikog udarnog bataljona, iz nje je otilo preko 20 boraca
(zbog bolesti, iscrpljenosti i dr.), vratili se na bihaki srez i tu stupili u 2. bihaku
etu. U operaciji za osloboenje Prijedora, 15/16. juna, iz stroja ete je izbaeno
oko 15 boraca i rukovodilaca, a meu ranjenim bili su Ilija Balaban i Salih Mu-
anovi, koji su evakuisani na Kozaru, gdje su poginuli u toku neprijateljskog
prodora do partizanske bolnice. Nakon toga uslijedila je popuna ete sa 1015
78) D. Vujatovi, n. l str. 493-^94.
79) Izvjetaj politikog komesara Prve KNOU brigade od 15. juna 1942. god tabu Prvog KNOP
odreda (Zbornik IV, knj. 5, str. 253).
80) Dr Kazimir Barila, Sanitetsko zbrinjavanje u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 711.
novih boraca i njeno ukljuenje u 2. bataljon Prve KNOU brigade. Potom je 12.
juna voena jedna od najteih borbi na Piskavici kada su jedinice Prve krajike
brigade pole u pomo opkoljenoj Kozari.
83)
Bez prethodnih priprema i pozna-
vanja terena eta je . . . u sred dana, na ravnom zemljitu, baena u juri na nad-
monog i veoma dobro naoruanog neprijatelja. Poginuli su komandir Gojko
Doenovi, politiki komesar ete Rade Blanua i jo 7 boraca, dok je njih 15 tee
ili lake ranjeno.
84
' Dakle, u borbama na prostoru izmeu rijeke Sane i Vrbasa,
te Prijedoru i Piskavici, iz stroja Bihake ete ispalo je preko 60 boraca. Zato u
pismu kojim izvjetava tab Prvog KNOP odreda o vraanju ovih eta na Pod-
grme, Velimir Stojni konstatuje: . . . rtve su na njih negativno i ubitano dje-
lovale. Stalno govore o tome kako se ne pazi na njihove ivote, kako e svi iz-
ginuti i da trebaju sa svojih sektora da udare na neprijatelja .. .
85)
Od itave Bi-
hake ete na desnoj obali Sane ostali su samo novi komandir i politiki kome-
sar, Gojko Kovaevi i Milovan Pilipovi, zamjenik komandira Kaja Popovi, je-
dan vodnik, jedan desetar i borac Savo Popovi. Prethodno je partijska elija u
eti duboko u no raspravljala o zahtjevu boraca da se ide u Podgrme, pa je od-
lueno da komanda ostane dok ne dobije odobrenje taba bataljona, a da ostali
lanovi KPJ postupe po svojoj savjesti. Kad je eta prela u Podgrme, 15. juna
izjutra, u komandu ete doao je Velimir Stojni, politiki komesar, Prve KNOU
brigade i naredio komandi da odmah krene za etom, prikupi borce na lijevoj
obali Sane i s njima ode u Luci-Palanku gdje komanda treba da se javi Opera-
tivnom tabu, to su ovi i uinili. Nakon to je sasluao raport Komande ete,
Kota Na, komandant Operativnog taba je govorio borcima. Zamjerio im je
to su bez nareenja napustili poloaj, . . . ali je pokazao i razumijevanje za tako
veliku greku, zbog tekih napora i rtava koje je eta imala. Nakon toga Biha-
ka eta (odnosno 1. bihaka eta), upuena je na krupski srez u sastav 3. bata-
ljona Prvog KNOP odreda.
86
'
c) Osloboenje Bosanske Krupe 20. juna 1942. godine
Zbog tekog poloaja opkoljenih kozarakih partizana, Operativni tab
NOPO Bosanske krajine i tab Prvog KNOP odreda odluili su da se napadne
neprijateljsko uporite u Bosanskoj Krupi. Tih dana, od Muharema Terzia, ko-
muniste iz Krupe, dobijeni su podaci o rasporedu i snazi neprijatelja u gradu i
neposrednoj okolini. Na dva dana pred akciju, na slobodnu teritoriju doao je
ezdesetogodinji Haim Buimki i donio skicu na kojoj su bili ucrtani svi zna-
ajniji objekti i raspored posade danju i nou. Sa brda Alana iznad grada, pod-
robno je objasnio sve to je bilo ucrtano u skicu.
U akciji za osloboenje Bosanske Krupe uestvovali su: udarni i 3. bataljon
Prvog KNOP odreda. Po planu napada, Radika eta, nou 18/19. juna 1942, u
predjelu Velikog tunela prela je cestu i pomou tri amca (donijeta iz Ripa)
rijeku Unu, i uz jako strmu stijenu popela se na Podgomilu, skrivi se u umi. Na-
redne noi, 19/20. juna, isti put prela je i 2. bihaka eta. Ostale jedinice 3. ba-
taljona kao i Udarni bataljon Prvog KNOP odreda napadali su uporita u gradu
na desnoj obali Une.
Prva i 2. eta 3. bataljona nastupale su desnom i lijevom obalom rijeke Kru-
nice, dok je 1. bihaka eta dobila zadatak da sprijei neprijatelja da od sela Br-
83) U Piskavici se nalazila u uporitu zrakoplovna bojna (bataljon) 1. gorskog zdruga, koja je istom
stigla iz Njemake gdje je bila na obuci.
84) Savo Popovi, Bihaka eta u borbi kod Piskavice, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str 445.
86) Milovan Pilipovi, Borba na Piskavici, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 447^51, S. Popovi, n. l
str. 445.
kia, Srbljana, Spahia i Jezera, preko Grmue, prodre prema Velikom i Malom
Radiu i Bosanskoj Krupi.
Omladinsku etu Udarnog bataljona (komandir Ahmet ehovi, a politiki
komesar Veljo Pjeva), u tajnosti je vodio Redo Terzi s ciljem da bez borbe pro-
dre u centar grada i odatle napadne neprijatelja s lea. Dvije ete Udarnog ba-
taljona imale su zadatak da od Gudavca, izmeu Krunice i Bara, ovladaju ut-
Osloboenje Bosanske Krupe 19/20. juna 1942.
vrenim poloajima na brdu Hum u centru grada. Napad partizanskih bataljona
potpomagala je jedna haubica.
87
'
Kota Na sa lanovima taba Prvog KNOP odreda i tabova Udarnog i 3.
bataljona, i komandirima i politikim komesarima eta koje uestvuju u akciji,
19. juna 1942, prije podne, sa brda Alana iznad samog grada, izvrio je rekognos-
ciranje terena i podrobno objasnio zadatak svake ete. Prikupljanje eta dvaju
bataljona u blizini Bosanske Krupe, nije promaklo narodu koji je samoinicija-
tivno, na iznenaenje komandanata i politikih komesara, donio obilje peenog
mesa, pita i kolaa, a omladina se s borcima uhvatila i u kolo. Omladinke su
pekirima i izvezenim kouljama iz svog djevojakog ruha kitile partizanski
top.
88
' Kolo bi potrajalo jo dugo, meutim, valjalo se pripremati za izlazak na
polazne poloaje, pa je Kota Na, komandant Operativnog taba, nekom iz ta-
ba rekao da je veselja dosta i da treba krenuti u borbu. To je borac u kolu, pred-
vodnik u pjesmi, prihvatio i odmah sroio stih:
Rek'o, rek'o Kota daj e kola dosta.. ,,
89
' to su svi prihvatili i, od tada, taj
stih je najavljivao kraj svakog partizanskog kola u ovim krajevima.
Napad je poeo u 1,00 sat iza ponoi 20. juna 1942. godine. Eksplozija ispa-
ljene granate na brdu Hum bila je znak za poetak snanog napada iz svih pra-
vaca. Borci iz Udarnog bataljona brzo su prodrli u sam centar grada, a'Radika
i Bihaka eta do eljeznike stanice i pilane, na lijevoj obali Une. U 5 sati izjutra
osloboen je sav grad, izuzev zgrade Sokolskog doma u kome su se utvrdili us-
tae, i u kome su upravo oni poinili strahovite zloine jula-avgusta 1941. godi-
ne. Nakon nekoliko direktnih pogodaka haubikim granatama, i to poslednje
uporite bilo je savladano oko 6 asova, i tako je itava Bosanska Krupa bila os-
loboena. Dio ustaa i domobrana uspio je pobjei prema Otoci.
90
' Partizani su
razoruali i domobranski vod koji je obezbjeivao ulazu tunel na pruzi od Kru-
pe prema Grmui, odnosno Bihau.
U Bosanskoj Krupi zarobljena je itava satnija domobrana, ubijeno vie us-
taa, orunika i domobrana, zaplijenjeno 500 puaka, 1 top pito, vei broj mit-
raljeza i pukomitraljeza. Poginuo je jedan partizan, a tri su ranjena.
Neposredno nakon zavretka borbe, Operativni tab izdao je vanredno sa-
optenje o osloboenju Bosanske Krupe i o borbama Drugog KNOP odreda na
Kozari, kojim se posebno istie hrabrost boraca Udarnog bataljona Prvog KNOP
odreda. Naa pozadina pokazala se je i ovom prilikom kao prava narodna po-
zadina pomaui na razne naine svoje borce na frontu prilikom borbe za os-
loboenje Krupe ..., stoji, pored ostalog, u vanrednom saoptenju Operativnog
taba.
91
'
Neke jedinice krenule su u potjeru za neprijateljem, a neke su se povukle
na odmor u podruje ume Lipik, juno od grada. Partizane, oslobodioce Bosan-
ske Krupe, narod Podgrmea je opet doekao sa bogatom sofrom, radostan to
je likvidirano jako ustako uporite. U osloboenoj Bosanskoj Krupi ostala je
kao posadna jedinica jedna eta 3. bataljona. Formirana je Komanda mjesta, a
za komandanta je postavljen Redo Terzi.
Jedan vod 2. bihake ete pod komandom Stevana Blanue, vodnika i Mir-
ka Stanarevia, politikog delegata, bio je u zasjedi na cesti Bosanska Krupa -
Stijena, u predjelu sela Perna. Tek izmeu 8 i 9 sati 20. juna, od Cazina i Stijene,
87) Hamdija Omanovi, S Treim Bataljonom na Bosansku Krupu, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str.
458459. .
88) Kota Na, Ratne uspomene, str. 277-280. Rekognosciranje je bilo 19. juna prije podne, a ne 17.
juna, kako stoji u radu K. Naa. Vjerovatno je 17. jula rekognosciranje bilo samo sa komandan-
tima bataljona.
89) uro trbac, Anegdota, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 745-746.
90) K. Na, n. dj , str. 282. H. Omanovi, n. l str. 461.
pojavila se gomila ustaa i naoruanih seljaka iz sela Cazinske krajine, koji su,
saznavi za napad partizana na Krupu, poli u pomo ustako-domobranskoj po-
sadi. Ili su bez ikakvog obezbjeenja, pjevali, ne slutei da ih zasjeda eka na
lijevoj obali Une. Partizanski vod, dobro sakriven pustio je gomilu da prie blizu,
i onda napao bombama, rafalima iz pukomitraljeza i plotunima iz puaka.
Smjenjivali su se jurii i paljba. Iznenaeni neprijatelj nije uspio ni metka da opa-
li. Veliki broj ih je poginuo a ostali su panino pobjegli nazad prema Stijeni i Ca-
zinu. Partizani su zaplijenili 5 pukomitraljeza, veu koliinu municije, puaka
i mnotvo baenog hladnog oruja: kosa, vila, sjekira, rogulja i si. orua.
92
'
U Bosanskoj Krupi, osim mjetana zateeno je preko hiljadu izbjeglica (mu-
hadera) iz okolnih podgrmekih sela, bez ikakvih sredstava za ivot. Komanda
mjesta odmah je organizovala zajedniku kuhinju za izbjeglice i one mjetane
koji nisu imali ni minimuma namirnica za ishranu, a takvih je bilo dosta.
93
' Is-
koristivi malu radionicu za tavljene koe, poela je izrada obue, koja je za 25
dana, koliko je Bosanska Krupa bila slobodna, proizvela vie stotina pari
obue za partizane. U krojakoj radionici u kojoj je radilo vie radnika-krojaa,
ivene su partizanske uniforme.
94
'
Partizani su do 15. jula 1942. drali dio Bosanske Krupe na desnoj, a nep-
rijatelj dio na lijevoj obali Une, odakle je, sa Kreane, eljeznike stanice i sa brda
Teije, tukao minobacaima i mitraljezima grad na desnoj strani rijeke. Most na
Uni (drveni) bio je poruen.
d) Akcije u dolini Une
Neposredno poslije osloboenja Bosanske Krupe, Udarni bataljon Prvog
KNOP odreda dobio je zadatak da produi gonjenje neprijatelja niz Unu i iz upo-
rinih sela sa desne obale. Djelujui zajedno. Udarni i 2. bataljon Prvog KNOP
odreda su 20. i 21. juna zauzeli Ostrunicu, Mali i Veliki Badi i napali neprija-
telja u orama, jednom od najilavijih ustakih uporita na ovom sektoru. Us-
tae su sa ora pobjegle u Otoku, koju su 22. juna izjutra napali dijelovi Udarnog
i 2. bataljona Prvog KNOP odreda. Partizani su demolirali eljezniku stanicu u
Otoci, dok je neprijatelj ostao na lijevoj obali rijeke utvrdivi se na brdu Vrlet-
nici. U ovim borbama predalo se preko 90 domobrana sa orujem.
95
'
Likvidacija neprijatelja u Blatnoj preputena je 4. bataljonu Banijskog NOP
odreda iji je tab stupio u vezu sa nekim domobranima u tom uporitu. Banijci
su nou 21 /22. juna inscenirali napad pucajui u zrak, to je uinila i druga stra-
na (izuzev jednog ustae), nakon ega se predalo 66 domobrana, koji su donijeli
3 pukomitraljeza, preko 50 puaka, dosta municije i opreme. Svo oruje i dobar
dio municije ustupljeno je Banijcima, dok su grmeki partizani uzeli samo dio
municije. Uhvaen je i strijeljan jedan ustaa, dok su svi domobrani prebaeni
preko Une u Baniju odakle su otili kuama.
96
'
Iste noi, tj. 21/22. juna, jedna eta 1. bataljona Prve krajike NOU brigade
napala je neprijateljevo utvreno uporite na eljeznikoj stanici u Rudicama,
ali bez uspjeha.
Tih dana stotine i stotine Podgrmelija, ljudi, ena i omladine, ruilo je pru-
gu izmeu Bosanske Krupe i Rudica, i eljeznike stanice u Otoci, Blatnoj i Ru-
dicama.
92) Stevan Blanua, U zasjedi na Perni, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 469-470.
93) H. Omanovi, n. l., str. 461.
94) Radojka trbac, U osloboenoj Bosanskoj Krupi, Zb. PODGRMEC, knj. 3, str. 352.
96) Isto, str. 309.
Orujem zaplijenjenim u selima Malom i Velikom Badiu, Ostrunici i Otoci
naoruano je oko 80 omladinaca od kojih je formirana 2. omladinska eta Udar-
nog bataljona Prvog KNOP odreda.
97
' eta je dobila i 4 pukomitraljeza. Koman-
dir je postao Duan Bokan, politiki komesar piro Mileevi i zamjenik poli-
tikog komesara Duan Vujatovi.
Tek 15. jula 1942. neprijatelj je sa oko 800 vojnika krenuo iz Otoke, preko
ora, prema Velikom i Malom Badiu i Ostrunici. Podrane jakom artiljerij-
skom, minobacakom i mitraljeskom vatrom sa lijeve obale Une, njegove snage
su zauzele ova sela, ali, zbog otpora 2. bataljona, nisu otile dalje.
Sjutradan, 16. jula 1942, neprijatelj se iz Badia i Ostrunice spustio u Bo-
sansku Krupu, u koju su uli i njegovi vojnici iz dijela grada sa lijeve obale Une.
Partizani su pod borbom napustili Bosansku Krupu.
98
'
e) Prvi napad na neprijateljevo uporite u Sanskom Mostu
Ve prvih dana juna Operativni tab je planirao napad na neprijateljevo
uporite u Sanskom Mostu, a 10. juna izdao je i zapovijest u kojoj je naznaeno
da e se vrijeme napada naknadno odrediti.
99
' Bilo je predvieno da u toj akciji
uestvuju jedinice Prvog i Drugog krajikog NOP odreda i Prve krajike udarne
brigade. Meutim, tog dana uslijedio je prodor Nijemaca u Prijedor i zapoela
je neprijateljska ofanziva na Kozaru, pa je napad odloen.
Na osnovu iskustva steenog napadom na Prijedor, predvieno je da se i na-
pad na Sanski Most vri sa tri klina, s ciljem da se njihovi eoni dijelovi to prije
dohvate glavnih uporita i centra grada, kako bi se neprijateljeve snage ve u po-
etku pocijepale, a zatim razbile i unitile. Kad je ponovo odlueno da se izvri
napad na Sanski Most 27. juna 1942, Operativni tab je u tu svrhu mogao da iz-
dvoji samo 1. bataljon Petar kundri, Udarni bataljon, 3. etu 2. bataljona i
3. etu (radiku) 3. bataljona, iz Prvog krajikog NOP odreda i 4. bataljon Drugog
KNOP odreda, dakle, nepuna etiri bataljona, umjesto est, kako je bilo predvi-
eno naredbom od 10. juna. Zbog svega toga znatno je izmijenjen plan napada,
pa su raspoloivim snagama dati slijedei zadaci:
- Trea eta 1. bataljona Petar kundri treba iz Djedovae neopaeno da
prodre u grad, do mosta na rijeci Sani, odakle e dati signal za poetak opteg
napada;
- Prva eta 1. bataljona napada desno od 3. ete, sa zadatkom da na svom
pravcu likvidira uporita, dopre do 3. ete i potom zajedniki produe napad;
- Druga eta 1. bataljona zatvara pravac prema Sanici i Vrhpolju i na tom
pravcu spreava dolazak pomoi neprijateljevom garnizonu;
- Udarni bataljon prelazi Sanu uzvodno od grada i kree prema istonom
dijelu grada, odakle napada uporita na desnoj obali rijeke;
- Radika eta 3. bataljona s polovinom ete ostaje u rezervi i u zatiti Ope-
rativnog taba, dok drugom polovinom ete napada lijevo od 3. ete na pravcu
Zdena-most na rijeci Sani;
- Trea eta 2. bataljona probija se pored Pobrijeja prema uu Blije u
Sanu, odakle napada njenom lijevom obalom uzvodno ka staroj stonoj pijaci
i itnom magacinu, odnosno, prema mostu u centru grada;
97) Isto, str. 308-310.
98) Isto, knj. 6, str. 98.
99) Isto, knj. 5, str. 192-201.
- etvrti bataljon Drugog KNOP odreda napada uporite u Sasini, pa pro-
duava na Trnovu, ehovce i Poljak, obezbjeujui grmeki Udarni bataljon s te
strane.
Napad eta potpomagae top sa Djedovae, gdje su bili Operativni tab za
Bosansku krajinu i tab Prvog KNOP odreda.
100
'
U gradu i okolnim selima, osim Sanske posadne bojne, nalazila se i 1. jurina
bojna koja je nakon borbi s Prvom krajikom udarnom brigadom na Rakitovai
i Radosavskoj kod Bronzanog Majdana uspjela, 20. juna, da prodre do Sanskog
Mosta. To je znailo znatno pojaanje posade, to partizanski tabovi, dok su or-
ganizovali napad, nisu znali. Ova jurina bojna bila je, locirana u Sasini.
101
'
Prvi napad na neprijateljska uporita u Sanskom Mostu, 27. juna 1942.
Svi tabovi bataljona i eta upoznali su borce sa zadacima u akciji i izvrili
potrebne pripreme. Angaovani su vodii za svaku etu, a borcima je predoeno
kako da se ponaaju za vrijeme borbe i u osloboenom gradu. Kad je pao mrak,
26. juna, jedinice su krenule na izvrenje zadatka. Trea eta 1. bataljona pola
je s Djedovae i neopaeno se pribliila rovovima na periferiji grada. Borci su
se puzei provlaili izmeu njih. elo kolone nailo je na rov u kojem je bio pu-
komitraljez. Jednim rafalom i bombom ubijen je pukomitraljezac. Potom se
eta, pod borbom, probila kroz naselje, do mosta, gdje je zaposjela lijevu obalu
Sane i most na toj strani. Borci su zapalili jednu pekaru, dajui znak da su stigli
u centar grada. Zaustavljali su obezglavljene neprijateljeve vojnike i razoruavali
ih.
102
'
101) Zbornik, IV, knj. 6, str. 369-371.
102) Stanko Maijanovi, Prvi napad na Sanski Most, Zb. PODGRMEC, knj. 2, str. 481^84.
Lijevo od 3. ete i zajedno s njom, u grad su upali i dijelovi 3. ete (radike)
3. bataljona. Prva eta 1. bataljona koja je nastupala desno od 3. ete, uspjela je
da ovlada samo perifernim dijelovima grada, ali nije mogla da potisne neprija-
telja i dopre do rijeke i mosta.
Trea eta 2. bataljona iz rejona Suhae i Brdara nou je prikriveno dola
preko Podluga do blizu ua Blije u Sanu, prela Bliju i, kada je 3. eta 1. ba-
taljona ve bila u centru i zapoela borbu, krenula u napad i prodrla do itnog
magacina. Uzput su, bjeei pred 3. etom 1. bataljona, meu partizane upala i
razoruana 4 domobrana.
103
'
Najtei zadatak imao je Udarni bataljon, prinuen da se sa tri mala amca,
za najkrae vrijeme, prebaci na desnu obalu Sane. U svaki amac je moglo da
stane etiri-pet boraca. Prvi se prevrnuo, pa se nekoliko boraca - neplivaa uto-
pilo. Tada je urin Predojevi, komandant Bataljona, uao u slijedei amac i
svojim primjerom uticao da borci smjelije ulaze u amce, iako veina nije znala
plivati. Ipak je Udarni bataljon uspio da se za dva sata prebaci s lijeve na desnu
obalu nabujale Sane. Prebacivanje je izvreno uzvodno od eljeznikog mosta,
u rejonu sela Krkojevaca.
Trea eta Udarnog bataljona (omladinska), po prelazu rijeke dobila je za-
datak da zauzme eljezniki most i da produi cestom pored rijeke, do mosta i
centra. Desno od Omladinske ete bila je 2. udarna eta, a jo dalje i desno od
nje, 1. udarna eta. Dogovoreno je da se u sluaju neuspjeha akcije borci povuku
preko eljeznikog mosta na lijevu obalu Sane. Sve tri ete Udarnog bataljona
bile su na svojim polaznim poloajima kada je dolo do borbe u centru grada,
na lijevoj obali rijeke.
Omladinci udarnici su prvim juriem zauzeli eljezniki most i, poto su raz-
bili strau kraj njega, produili su cestom u grad. Neprijatelj je tukao nasumice
i povlaio se ka centru. Tada se poela sputati magla i, umjesto da svie, smr-
kavalo se.
Prva i 2. eta Udarnog bataljona su ve u 2,00 sata zauzele zgradu katolike
crkve, jedan borac se popeo na toranj i zvonjavom uzbudio grad. Borci su potom
uli u potu, kasarnu 3. satnije Sanske posadne bojne (bivi Sokolski dom) i jo
neke kue graene od tvreg materijala, da bi se iz njih branili i vrili dalje na-
pade. U tim borbama Udarni bataljon je zarobio nekoliko ustaa i domobrana.
Uslijed kie koja je poela da pada i sve gue magle, oteano je odravanje
veze izmeu eta i vodova Udarnog bataljona, a dolo je i do konsolidovanja u
domobranskim jedinicama i njihovog protivnapada. Istovremeno, iz pravca Sa-
sine, odnosno Poljaka i ehovaca, pristizale su ustae napadajui partizane s
lea. Na tom pravcu tab Udarnog bataljona rasporedio je samo tri desetine. Ra-
unalo se da e 4. bataljon Drugog krajikog NOP odreda izvriti svoj zadatak,
napasti na selo Sasinu i okolna uporita. Meutim, iz pravca Sasine, osim mjes-
nih ustaa napala je i 1. jurina bojna, za koju partizani nisu raunali. Te jedinice
su s lea napale Udarni bataljon u svanue, pa su borci morali da se povlae iz
grada.
Neprijateljeve snage iz pravca Pobrijeja i Demievaca, streljakim strojem
su se kretale prema gradu, a iz njega, u susret im je iao drugi streljaki stroj.
Borci 3. ete 2. bataljona tada su zauzeli poloaj na nasipu industrijske pruge i
na ivici jednog umarka. Kada su se oba streljaka stroja dovoljno pribliila, 3.
eta ih je doekala vatrom. Iako je imao i mrtvih i ranjenih, neprijatelj je nastavio
nastupanje. Kako je partizanima ponestalo municije, zamjenik komandanta 2.
bataljona Mile Davidovi, koji je bio s ovom etom, naredio je odstupanje preko
nabujale Blije, kroz Podlug, istim pravcem kojim su stigli, prema Brdarima i
Suhai.
103) Mile Davidovi, Dijelovi 2. bataljona u borbi za Sanski Most juna 1942. god., isto, str. 489490.
404
Dio 3. ete (omladinske) Udarnog bataljona koji je najdublje prodro u grad
i sad bio skoro opkoljen u nekoj kui, s tekom mukom se probio, tuen od dva
neprijateljeva streljaka stroja jednog iza nasipa eljeznike pruge sa desne, i
drugog, sa lijeve obale rijeke. Vod je uz borbu, izgubivi nekoliko boraca, stigao
do eljeznikog mosta u sastav svoje, Omladinske ete. Meutim, kako je na
mostu bila bodljikava ica, a s druge strane rijeke neprijatelj ve zaposjeo po-
loaj, preko mosta se nije moglo. Zato se Omladinska eta povlaila prema ju-
nom dijelu sela Kruhara, uz potok Glamonicu, gdje se na jednom proplanku
susrela s urinom Predojeviem i urom trpcem, komandantom i politikim
komesarom Udarnog bataljona, koji su bili sa dijelovima 1. i 2. udarne ete. Gru-
pe i pojedinci borci uz dozivanje su se probijali iz grada i ravnice prema Kru-
harima.
104
'
Poto je neprijatelj odbacio Udarni bataljon, a kasnije i 2. etu 2. bataljona,
sve svoje snage skoncentrisao je za izbacivanje 3. ete 1. bataljona iz centra gra-
da, od mosta i rijeke. Tada je komanda 3. ete donijela odluku da pone povla-
enje i, zahvaljujui uspjenijoj zatiti bokova, grad je naputen. To je uinila i
1. eta na njenom desnom krilu.
105)
Operativni tab i tab Prvog KNOP odreda nisu imali tane informacije o
toku borbi, niti veze sa Udarnim bataljonom. Ipak, vjerovalo se da e se ete sre-
diti i preduzeti novi napad na grad.
106)
Meutim, objektivna procjena situacije i
gubljenje veze sa Udarnim bataljonom, pokazali su da se, sa raspoloivim sna-
gama, napad na Sanski Most ne moe obnoviti. Nareeno je da se jedinice po-
vuku na polazne poloaje.
U ovom napadu neprijatelj je imao 17 ubijenih, meu kojima jednog poru-
nika, dva podoficira, 13 domobrana i jednog orunika, dok su ranjena dva ofi-
cira, 6 podoficira, 26 domobrana i jedan orunik. Partizani su zarobili deurnog
oficira garnizona, komandira 4. satnije porunika Karla Baumgertla i osam do-
mobrana. U borbama su poginula i tri graana, dok ih je 18 ranjeno.
107
'
Meu poginulim partizanima bio je i Filip orak, zamjenik politikog ko-
mesara Omladinske ete i pet omladinaca iz Jelainovaca: Duan, uro i Milo
Stani, Milan Dobrijevi i Mile Ilije kundri, a Milo Medi je zarobljen (odve-
den u logor i ubijen). Poginula su i dva borca 3. ete 2. bataljona - dva biva do-
mobrana, koii su kod Otoke dobrovoljno preli u partizane, obojica iz Zagreba,
jedan metalski radnik, a drugi tramvajski slubenik. Pogoeni su kad su, stojei,
pucali, odnosno, kad su dva neprijateljeva streljaka stroja napala njihovu etu
kod rijeke Blije. Poginuli su i borci Savo Tadi, Mitar Vranjkovi, Luka Mudrini
i Ostoja Kovaevi iz Grdanovaca. Narodnooslobodilaki odbori oblinjih sela
Dabra, Eminovaca, Jelainovaca i drugi, organizovali su prevoenje palih drugo-
va u njihova sela, a ranjenih, do partizanske bolnice u Grmeu.
Nakon povlaenja, Operativni tab je izdao saoptenje u kojem je opisao tok
borbe prema tadanjim informacijama, zavravajui rijeima: . . . Partizani nae
Krajine pokazuju svojim djelima da e junaki izdrati u ovoj velikoj borbi za slo-
bodu svoga naroda i svoje rodne grude.
108
'
Nakon zavretka napada, iz Bronzanog Majdana u Sanski Most stigao je ba-
taljon domobrana sa vodom haubica. Dola je i 9. eta 10. pjeadijske pukovnije,
a dopremljena je i municija za popunu one koja je utroena u borbi. Istog dana,
u 14 sati i 45 minuta, u Sanski Most ulazi jedna eta njemakih vojnika, ali se
pred vee vraa u Staru Rijeku, gdje ostaje kao posada.
109
'
104) urin Predojevi, Udarni bataljon Prvog odreda, isto, str. 478; Duan Uzelac, Udarni bataljon
u napadu na Sanski Most, isto, str. 485-486 i Mile Davidovi, n. l., str. 489490.
105) Stanko Marjanovi, n. l., str. 484.
107) Isto, knj. 6, str. 371.
108) Isto, knj. 5, str. 330-331.
109) Isto, knj. 6, str. 371.
ete 4. bataljona Drugog krajikog NOP odreda, tek su 28. juna izvrile na-
pad, ali ne na Sasinu, kako je bilo nareeno, ve samo na Trnovu. Napad je trajao
oko dva sata i u 4 izjutra partizani su se morali povui. U borbi je ranjen samo
jedan domobran.
Dvadeset osmog juna u 23 sata, dio snaga koje su dan ranije uestvovale u
borbi za osloboenje Sanskog Mosta, napale su ustako-domobranska uporita
u Demievcima i Pobrijeju. Ali ve izjutra oko 4 sata, partizani su se povukli.
Neprijatelj je imao samo jednog ranjenog. U noi 28/29. juna napadnuti su Kru-
hari, 5 km istono od Sanskog Mosta, opet bez rezultata.
110
'
Meu zarobljenim vojnicima i uhvaenim civilima bilo je i zlikovaca, ustaa,
pa je tab Prvog KNOP odreda formirao vojni sud u sastavu: Petar Vojnovi, dr
Moni Levi i Hazim Bilalbegovi. Zarobljenici su dovedeni u Eminovce, gdje su
sasluani. Veina je osloboena i putena kuama na neosloboenu teritoriju.
Osloboenje i domobranski porunik, Karlo Baumgertl. Samo nekoliko zarob-
ljenika je osueno, jer je utvreno i dokazano da su vrili zloine.
Okupivi veinu boraca Udarnog bataljona na jednom brdu u blizini sela
Kruhara, tab bataljona, poto nije imao mogunosti da pree rijeku Sanu na
ranijem mjestu prelaza, odluio je da se preko sela Tramonje, Kozice, Sokolova
stigne u Ribnik, a onda preko Bravska i Meeeg Brda u Jelainovce. tab je
znao da se na sektoru sela Tramonje, Kozice i Sokolova nalaze etnike jedinice
i da treba dugo ii do Ribnika, udaljene partizanske teritorije, ali drugog izlaza
nije bilo. Bataljon je u jednoj koloni krenuo prema Tramonji, zatim Kozici. Uz-
put je susreo neprijateljeve jedinice koje su od Vrhpolja hitale ka sanskom gar-
nizonu. Jedni na druge su ispalili pokoji hitac ili rafal, ali bez uputanja u borbu.
Bataljon je 27. juna usiljenim marem iao dan i no. Borci su bili premoreni,
neispavani, gladni. Nisu poznavali put, pa su esto zastajali, lijegali, padali u san,
ustajali i kretali naprijed. Bili su pokisli, ranjavih nogu, ali su i dalje ili za elom
kolone. Kada su 28. juna stigli do oboda doline, vidjee dole kod crkve mnogo
svijeta okupljenog na vidovdanskom zboru. Tu su bili i etnici koji, kad ugledae
partizansku kolonu, zapucae, i zbor se razbjea.
111
'
Popodne 28. juna, dok se Bataljon spremao da pree rjeicu Banicu, s druge
obale pojavio se partizan Ribnikog bataljona, i s takvim vodiem borci su iste
yeeri bili u Ribniku. Nakon kraeg odmora, Udarni bataljon je preko planine
Sie krenuo za Bravsko. Prolazili su dosta blizu ustakih poloaja, pa je otuda
pukomitraljezac osuo rafalom po koloni i ranio Bou Mru. Bataljon je produ-
io na Bravsko i tu prenoio. Sutradan je stigao u Jelainovce, gdje gaj e doe-
kalo mnogo svijeta sa darovima. Sve do dolaska kurira, dan ranije, nije se znalo
za sudbinu Udarnog bataljona. Mnogi su smatrali da je stradao i, zato, kada se
pojavio na padinama Meeeg Brda, veselju nije bilo kraja. Jedino je radost mu-
tila tuga za poginulim borcima. Bataljon je 1. jula produio ka Luci-Palanki, gdje
ga je saekalo preko sto seljakih kola, kojima su se borci odvezli na krai od-
mor u Srpsku Jasenicu.
Nekoliko boraca Udarnog bataljona nije se uspjelo prikljuiti svom bataljo-
nu i preko Ribnika doi u Podgrme: Milan Tadi se, ranjen, 15 dana krio u umi
izmeu Kijeva i Tramonje, gdje su ga pronali seljaci, odveli i skrili u kui Petra
i Bogomira Borenovia; Milan Gavrilovi se krio kod seljaka u Tramonji, i jo
pet boraca, pa su svi tokom ljeta doli u Podgrme.
110) Isto, str. 375.
111) . Predojevi, kazivanje autoru, Duan Uzelac, n. l., str. 487.
f) Prvi napad na neprijateljevo uporite u Bosanskom Novom
U noi kada su partizani sa Kozare pokuali proboj, 3. jula 1942. godine, 3.
i 4. bataljon Prve KNOU brigade i 1. bataljon Drugog KNOP odreda napali su
neprijatelja u Dobrljinu. Uporite je drala 3. bojna 2. pjeake pukovnije iz Za-
greba, sa oko 300 domobrana i orunika. Napad je poeo u 21,15 sati, a ve oko
ponoi uporite je bilo savladano. Zarobljeno je svih 300 domobrana i 5 oficira,
zaplijenjeno 5 mitraljeza i 6 pukomitraljeza, oko 400 puaka, 3 minobacaa, ne-
koliko sanduka mina i oko 70 000 puanih metaka, i druga vojna sprema. Par-
tizani su imali dva poginula i 14 ranjenih boraca. U naselju su zapaljene sve va-
nije zgrade: eljeznika stanica, ipadova pilana, elektrina centrala, zgrade op-
tine i kole.
112
'
Nastavljajui napade u cilju odvlaenja neprijateljevih snaga koje su napra-
vile obru oko Kozare i Drugog KNOP odreda, Operativni tab za Bosansku kra-
jinu, 5. jula 1942. izdaje zapovijest za napad na Bosanski Novi.
113
' Banijski odred
je dobio zadatak da na lijevoj obali rijeke Une likvidira uporite Lebrnicu i Ma-
tijevie, gdje je bilo 200 vojnika sa 2 topa i 2 minobacaa, a zatim da izvri de-
monstrativni napad na Dvor i preko mosta na Uni uspostavi vezu sa jedinicama
Prvog KNOP odreda.
etvrti bataljon Prve KNOU brigade, koji se nalazio na desnoj obali Sane,
dobio je zadatak da osvoji dobro branjene poloaje na Kulskom brdu iznad e-
ljeznike stanice, potom i nju, a dijelom snaga da organizuje zasjedu prema
Svodnoj i Dobrljinu. Minobacaki vod ovog bataljona treba da tue Laudanov
anac na lijevoj obali Une, gdje su se nalazile neprijateljeve haubice i mino-
bacai.
Prvi bataljon Prve KNOU brigade imao je zadatak da, preko Jablanice, na-
pada u pravcu pravoslavne crkve i, sa jedinicama Prvog KNOP odreda, prodre
do centra grada.
Zadatak Udarnog bataljona Prvog KNOP odreda bio je da dijelom snaga na-
padne na Veljkia brdo, a dijelom na Kamen i Tjesnac i preko Vidorije da pro-
dire u grad. Drugi bataljon ovog Odreda, lijevom obalom Sane treba da prodire
prema Urijama i gradskom centru.
etvrti bataljon Drugog KNOP odreda, koji se nalazio na podruju Prvog
KNOP odreda, dobio je zadatak da sa dvije ete dri zasjedu prema naprijatelje-
vom uporitu u Suhai (novskoj).
Pripremljena su artiljerijska orua ije su posade direktno od Koste Naa
dobijale zadatke. Planirano je da u ovom napadu uestvuje i partizanski avion
kojim je pilotirao Franjo Kluz. Meutim, pred sam polazak u akciju, stigao je ku-
rir sa vijeu da je, dan ranije,
114
' avion uniten.
Pred no 7. jula, kod Sajka na proplanku, neposredno iza poloaja na Poti,
odnosno na Novskoj planini, borcima 1. bataljona Prve KNOU brigade, Udarnog
i 2. bataljona Prvog KNOP odreda govorio je Kota Na o znaaju predstojee
akcije kazavi da je ona . . . na dug herojskoj Kozari.
115
'
Bosanski Novi opasivali su rovovi, mnoge kue-utvrenja, a bili su sagrae-
ni i betonski bunkeri. U tom neprijateljevom uporitu nalazile su se njemake
i ustako-domobranske snage: dijelovi borbene grupe Vedel, tabovi domobran-
ske 2. pjeadijske divizije, domobranskog 2. i 11. pjeadijskog puka i pritapske
jedinice, ukupno oko 3 500 vojnika, dok je partizana bilo samo oko 2 000.
116
'
112) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 4. jula 1942. god. (Zbornik IV, knj. 6, str. 28).
114) K Na, n. dj., str. 296. Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 38/234.
115) D. Vujatovi, n. l., str. 497.
116) K Na, n. dj., str. 295-296.
Napad je poeo u pono 7/8. jula 1942. godine. Prva i 2. eta 5. bataljona Ba-
nijskog NOP odreda, u estokom naletu zauzele su Lebrenicu koju je branilo 80
ustaa i domobrana sa 2 haubice od 105 mm, 2 teka minobacaa i 2 mitraljeza.
Banijski partizani su uspjeno savladali rovove. Ustae su pobjegli a domobrani
se predali, pa su zaplijenjeni haubice, minobacai i teki mitraljezi. Meutim,
neprijatelj je iznenadno izvrio protunapad i povratio izgubljeno teko naorua-
nje. Istovremeno je i 4. bataljon Banijskog NOP odreda bombama napao na Ma-
tijevie, zauzeo rovove, ali je neprijatelj i ove poloaje povratio.
117
)
Bataljon Prve KNOU brigade je uspio da zauzme Kulsko Brdo iznad eljez-
nike stanice, ali je uslijedio jak protunapad neprijatelja pa su se partizani mo-
rali povui.
Jedinice Prvog KNOP odreda uspjele su da zauzmu spoljna uporita Kamen
i ljenjak, a omladinska eta Udarnog bataljona i da prodre najdublje u grad
preko Vidorije i eljeznike pruge.
Meutim, kako je u napadu na Bosanski Novi izostalo iznenaenje i poto
se neprijatelj dobro utvrdio i bio znatno, brojno i orujem jai od partizana, oko
8 sati 8. jula uslijedilo je povlaenje boraca sa osvojenih poloaja.
Drugi bataljon Drugog KNOP odreda zakasnio je na svom odsjeku napada,
pa se smatralo da je krivicom njegovog komandanta Relje Liine u dobroj mjeri
doivljen neuspjeh. Neposredno poslije akcije, komandant Operativnog taba i
komandant Prvog KNOP odreda, smijenili su Liinu, poslali ga u etu za obinog
borca.
118
' Svakako daje i odsustvo veze i sadejstva izmeu eta i bataljona znatno
doprinijelo neuspjehu napada na Bosanski Novi.
U ovoj akciji po prvi put je, osim ambulante Prve KNOU brigade, uestvo-
vala i hirurka ekipa. Brigadna ambulanta nalazila se na Novskoj planini, iznad
Vjeala, a hirurka ekipa doktora Zdenka Krausa u aavici. Kako je ranjeno
oko 40 boraca, i brigadna ambulanta i hirurka ekipa imale su dosta posla, po-
gotovo ako se zna da nije bilo sredstava za punu anesteziju ve samo za lokalnu,
a trebalo je vriti i nekolike amputacije.
119
'
tab Prvog KNOP odreda 10. jula objavio je saoptenje o napadu u kojem,
izmeu ostalog, stoji da je, nakon osloboenja Bosanske Krupe i akcije na San-
ski Most, napad na Bosanski Novi . . . trei udarac koji su nai hrabri borci za-
dali neprijatelju u lea u jeku njegove ofanzive na nau Krajinu ..., odnosno,
na Kozaru.
12

Poslije zavretka ofanzive na Kozaru govorilo se da neprijatelj ima namjeru
da produi ofanzivna dejstva i na Grme. U Bosanskom Novom Nijemci su pro-
nijeli vijest da odlaze u Bosansku Krupu, i da e njihove snage iz Bosanske Du-
bice krenuti na Grme.
121
' Meutim, do toga nije dolo, vjerovatno zbog dugog
otpora partizana na Kozari, kao i zbog ofanzivnih dejstava ostalih krajikih par-
tizanskih snaga.
Saznavi za informacije koje su govorile o namjeri neprijatelja da nakon
ofanzive na Kozaru produi i na slobodnu teritoriju Grmea i Podgrmea, par-
tizanski tabovi zapoeli su s pripremama na odbranu. Mogunost napada na-
javljivala je i velika koncentracija neprijateljevih jedinica u Prijedoru, o emu je
stigla obavijest od taba Drugog KNOP odreda Mladen Stojanovi.
122
' Slina
koncentracija je primijeena i u Sanskom Mostu.
123
' S tim u vezi, u tabu Prvog
KNOP odreda 26. jula 1942, napravljen je Plan saradnje Prvog, Drugog i Petog
117) Zbornik IV, knj. 5, str. 335 i Arhiv Reg. muzeja u Bihau, m. f. 42/489-496.
118) K. Na, n. dj str. 297-298.
119) Dr K. Barila, n. l str. 716-717.
121) Arhiv Reg. muzeja u Bihau, m. f. 20/511.
123) Isto, str. 119.
KNOP odreda i partizanskih jedinica sa Banije s jedne strane, i Udarne brigade
Prve operativne zone Hrvatske. Utvreni su zadaci partizanskih snaga na pod-
ruju Banije, Korduna, Like i Bosanske krajine, odnosno Podgrmea. Na doku-
ment o ovom planu saradnje stavili su potpise predstavnici Banije, Prve opera-
tivne zone, Zajednikog krajikog taba Prvog i Drugog odreda.
124
' Meutim,
neprijatelj nije poduzeo takav napad na Podgrme, pa do realizacije plana sarad-
nje u tom obimu nije ni dolo.
12. Konferencija lanova tabova i komandi jedinica
Prvog KNOP odreda
tab Prvog KNOP odreda je 16. jula uputio poziv tabovima bataljona i ko-
mandama eta da dou na konferenciju, koja e se 19. jula odrati u Lipniku, sa
slijedeim dnevnim redom:
1. Izvjetaj tabova bataljona i eta o vojnoj i pol. situaciji.
A) Vojna situacija: brojno stanje oruja i municije, brojno stanje ljudstva po
etama i bataljonima, stanje odjee i obue, zdravstveno stanje, stanje ishrane,
borbena gotovost jedinica, disciplina i smjetaj (logorovanje), izvjetaj o akcija-
ma posljednjih mjesec dana.
B) Politika situacija: politika svijest jedinica, politika bratstva, odnos pre-
ma etnicima, borba protiv pijunae, borbenost i moral jedinica, rad pol. ko-
mesara eta i bataljona, odnos vojske i naroda, pozadina u slubi vojske itd.
125)
Poziv su potpisali komandant i politiki komesar Odreda Milorad Mijatovi
i Veljo Stojni. Konferencija je zakazana na inicijativu Operativnog taba za Bo-
sansku krajinu. Meutim, ona nije odrana u Lipniku, ve u zgradi kole u Bo-
sanskom Milanovcu. Prisustvovali su komandiri i politiki komesari eta, ko-
mandanti i politiki komesari bataljona i lanovi taba Prvog KNOP odreda, te
Kota Na i Osman Karabegovi.
U sklopu najavljenog dnevnog reda, teini zadatak ove konferencije bio je
da izvri analizu akcija za osloboenje Prijedora i Bosanske Krupe, i neuspjelog
napada na neprijateljeva uporita u Sanskom Mostu i Bosanskom Novom. U
kratkom ratnikom predahu, izmeu znaajnih akcija voenih tokom maja,
juna i u prvoj polovini jula i onih koje e uslijediti - partizanski komandanti, ko-
mandiri i politiki komesari Podgrmea analizirali su stanje i spremnost jedini-
ca za jo tee i krupnije borbe.
Na kraju su podnijeti izvjetaji rukovodilaca intendanture i saniteta, a u za-
kljuku su dati budui zadaci.
Na zavretku rada konferencije, Kota Na je upitao da li ko od prisutnih
ima pitanja, na ta se oglasio Glia Raca, komandir 1. ete (bravske) 1. bataljona
Petar kundri i predloio da se napadne na neprijateljevo uporite u Kljuu.
Rekao je da je Klju, i pored toga to ga neprijatelj smatra jednim od svojih naj-
jaih uporita, mogue zauzeti za 24 sata. Komandant Na je zadrao komandira
Racu, a ostalim rekao da mogu ii. Na se podrobno informisao o neprijatelju
u Kljuu, njegovim najjaim utvrenjima i moguim pravcima napada. Na kraju
je komandiru Bravske ete naredio da ide u etu i dovede je na Crkveno kamo
je i on krenuo.
126
'
124) Isto, str. 137-138.
126) Kazivanje Glie Race, autoru, 15. januara 1979. god.
a) Zajedniki tab Prvog i Drugog KNOP odreda
U toku neprijateljeve ofanzive na Kozaru i neposredno iza nje, veliki broj bo-
raca Drugog krajikog NOP odreda prebacio se preko Sane na slobodnu pod-
grmeku teritoriju. Od njih su formirana tri bataljona, od kojih jedan udarni.
Neprijatelj je neto o tome saznao, jer je zapovjednik posade u Sanskom Mostu
izvijestio kako je dobio sigurne podatke o tome daj e 20. jula 1942. godine u Lu-
ci-Palanku dolo oko 5 000 partizana iz Like i da vjerovatno predstoji napad na
Sanski Most.
127
' Meutim, tada, a ni kasnije, u Luci-Palanku nisu nikada dola-
zile like jedinice, ve se ta informacija, vjerovatno, odnosi na dolazak kozarskih
partizana na podruje Podgrmea, poto su se, nakon proboja sa Kozare, okup-
ljali u Luci-Palanci i okolini.
Obrad Stiovi, komandant Drugog KNOP odreda, u izvjetaju Operativ-
nom tabu 22. jula 1942. predloio je da Operativni tab preuzme komandovanje
nad snagama oba odreda, kako bi se ostvarila potpuna saglasnost u radu. Ve
sutradan Kota Na sa poloaja pie da tabovi Prvog i Drugog KNOP odreda
organizuju zajedniki tab kako bi uspjenije rukovodili operacijama. Osman
Karabegovi, politiki komesar Operativnog taba, u izvjetaju Operativnog ta-
ba od 26. jula 1942. upuenom komandantu Kosti Nau, pored ostalog navodi:
. . . U cilju daljnjeg otpora neprijatelju organizovali smo Zajedniki tab I i II od-
reda. .. Meuodredski Zajedniki tab sainjavali su svi lanovi tabova oba
odreda koji su se nalazili u Podgrmeu, kao i Ranko ipka, komandant Udarnog
bataljona Drugog KNOP odreda.
128
' Ovaj Zajedniki tab rukovodio je borbama
prema Sanskom Mostu, Ljubiji i Bosanskom Novom, odnosno na sektorima na
kojima su se uz jedinice Prvog KNOP odreda nalazile i jedinice Drugog KNOP
odreda.
Zajedniki tab djelovae samo od poetka avgusta, kada e Udarni i 4. ba-
taljon Drugog KNOP odreda ui u sastav Druge KNOU brigade, a preostale je-
dinice se vratiti na podruje Kozare, u sastav glavnine Odreda.
13. Osloboenje Gornje Sanice i Sanike doline
Nakon unitenja uporita u Kljuu 28. jula 1942, u kojem su uestvovali Prva
KNOU brigada, Bataljon Soko Treeg KNOP odreda, 1. bataljon Petog KNOP
odreda i 1. eta (bravska) 1. bataljona Petar kundri Prvog KNOP odreda,
129
'
odlueno je da se nastavi gonjenje neprijatelja i napadnu njegova uporita u Gor-
njoj Sanici i okolnim selima.
U Gornjoj Sanici posadu je sainjavao jedan bataljon (bojna) jaine oko 470
vojnika. Dio tog bataljona (oko 80 vojnika), pod komandom satnika (kapetana)
Tome anteka, pritekao je u pomo napadnutom garnizonu u Kljuu, ali se mo-
rao povui u Gornju Sanicu.
130
' Bataljon je od naoruanja imao dva minobacaa,
etiri mitraljeza, i nekoliko pukomitraljeza. U sastavu posade bilo je i oko sto
ustaa. Za odbranu mjesta i itave doline neprijatelj je iskopao rovove i sagradio
zemljane bunkere. Najjaa uporita su mu bila na k. 271, juno od Gornje Sanice,
zatim kod grupe kua prema Donjem Budelju, na samoj eljeznikoj stanici Gor-
nja Sanica, na Zolakovom brijegu i jo nekim dominantnim visovima. Ustako-
-domobranska posada u Gornjoj Sanici i okolnim selima bila je veoma aktivna:
vrila je upade u okolna partizanska sela, napadala na Meee Brdo, prema Gor-
128) Isto, str. 120-123.
130) Isto, str. 473.
njem Budelju i Bravsku, a 7. maja prodrla je ak u Jelainovce. Zbog jaine tih
uporita dotad se i nije pokualo sa njihovim zauzimanjem.
Naredbom za napad na uporita u Sanikoj dolini angaovane su: Prva
KNOU brigada, 1. bataljon Prvog KNOP odreda i Petrovaki bataljon Petog
KNOP odreda.
Prema planu napada, Prva krajika NOU brigada, sa dva bataljona nastupa-
e od Kljua preko Ramia, Kopljenice i Prisjeke u pravcu Donjeg Budelja. Prvi
bataljon preko Biljana treba da prodire u Donju Sanicu. Petrovaki bataljon Pe-
tog KNOP odreda preko Media glavice, napae na Donji Budelj i da nastavi
prema zgradi Optine u Gornjoj Sanici. Bataljon Petar kundri sa 1. etom
preko Mahale e nastupati prema Optini i eljeznikoj stanici, a sa 2. etom e
od Korjenova napasti eljezniku stanicu i nastaviti prema Optini, a 3. eta ima
dva zadatka - dijelom snaga postavlja zasjedu izmeu Gornje i Donje Sanice to
obezbjeuju ete koje napadaju na Gornju Sanicu i spreava neprijatelja da se
povue prema Donjoj Sanici, a drugim dijelom postavlja zasjedu na Korjenovu
Osloboenje Gornie Sanice i Sanike doline, 31. 7. 1942.
i spreava dolazak pomoi garnizonu iz pravca Vrhpolja i Sanskog Mosta. U na-
padu je uestvovala i baterija haubica 105 mm Prvog KNOP odreda.
1311
Tokom 30. jula, u svim etama koje, prema planu, uestvuju u napadu, odr-
ani su sastanci da bi se borci to bolje pripremili za akciju. Posebno je obja-
njavano kakav treba da bude njihov odnos prema mjesnom stanovnitvu i za-
robljenicima, pri emu je strogo podvueno da nijedan partizan ne smije samo-
voljno presuivati uhvaenim zlikovcima, ve ih treba predavati organima vlasti
radi sasluavanja i predaje vojnom sudu; borci ne smiju nita sami da uzimaju,
izuzev vojnike opreme i oruja.
Nou 30. jula, sve jedinice su zaposjele polazne poloaje i pola sata iza po-
noi, izvrile napad na uporita u Gornjoj Sanici i okolnim selima. Najprije su
bombai krenuli na bunkere i druge utvrde, na to je neprijatelj odgovorio pu-
anom i mitraljeskom vatrom. Partizani su se brzo i vjeto prebacivali i pribli-
avali otpornim takama, zasipajui ih bombama, mitraljeskom i puanom vat-
rom. Ubrzo su grupice neprijateljevih vojnika poele da se izvlae iz obrua i bje-
e prema Donjoj Sanici.
132
'
Za nepunih pet sati borbe partizanske jedinice razbile su odbranu, zauzele
sva uporita i neprijatelju nanijele velike gubitke. Shvativi da je dalji otpor
uzaludan, kapetan antek, poto je spalio arhivu, nareuje povlaenje prema
Vrhpolju. Samo to je iz zgrade taba krenuo prema grupi od oko 30 domobrana,
pogoen je metkom. Posljednji otpor, u rovu kod eljeznike stanice, pruao je
porunik Luki, gdje je i ubijen, zajedno sa domobranima koji su se estoko
branili.
133
'
Borci 2. ete Bataljona Petar kundri primijetivi Muslimane kako bjee
niz rijeku Sanicu, dovikivali su im da partizani ne napadaju ene, na to bi one
kratko zastajale i nastavljale bijeg. Borci su ih sustigli i primijetivi da nekako
udno izgledaju, pretresli: pod arom su otkrili poznate ustake zlikovce i od-
mah zarobili.
Dogodilo se da je komandant Bataljona Mihajlo kundri u toku borbe za-
robio dvojicu ustaa, upravo one koji su ubili njegovog oca i bacili ga niz stijenu.
Predao ih je patroli da ih sprovede, kako bi im se sudilo.
U likvidiranju bunkera kraj mosta na Sanici istakla se grupa bombaa koju
je predvodio desetar Mile Mijatovi. S njim su bili Duan Kokanovi, Slobodan
Stupar, Nikola Vukovi-Nebesilo, Janko Bjelobrk i jo neki borci. Mile Mijato-
vi je kroz otvor na bunkeru, pored same cijevi ustakog pukomitraljeza ubacio
bombu od koje je poginulo pet ustaa, dok su ostali istrali i dali se u bjekstvo,
ali su poubijani oko bunkera.
Druga eta Bataljona Petar kundri ubila je oko 36 ustaa i domobrana
i zarobila 83. Prva (bravska) eta ubila je oko 20 vojnika i isto toliko zarobila. Kad
je svanulo, borba je ve bila zavrena. Po grmlju i umarcima partizani su traili
pritajene neprijateljeve vojnike. Neki su pokuali da prue otpor, pa su tada ubi-
jena 23, a 20 je zarobljeno. Vea grupa vojnika, bjeei prema Vrhpolju, kod za-
seoka Kordia, u Donjoj Sanici, naila je na zasjedu dva voda 3. ete i jednog voda
2. ete Bataljona Petar kundri. Partizani su ih zasuli bombama, a onda kre-
nuli na juri. Grupa je razbijena, jedan dio zarobljen, a drugi ubijen.
Samo 1. bataljon Petar kundri likvidirao je oko 120, a zarobio jo toliko
neprijateljevih vojnika. Zaplijenio je 146 puaka, etiri pukomitraljeza, deset
pitolja, preko 25 000 metaka i dosta druge ratne opreme. Bataljon je imao dva
131) Stevo Kovaevi, Osloboenje Gornje Sanice 1942. godi ne..., Zb. PODGRMEC, knj. 2, str.
504-505. .
J
132) Stojan Maki, Osloboenje Gornje Sanice, isto, str. 512.
ranjena i jednog poginulog borca, dok je Prva krajika NOU brigada imala samo
etiri ranjena borca.
U toj borbi, pored ve spomenutih, junatvom su se istakli mnogi borci i ru-
kovodioci, a naroito Rade Brki, komandir 2. ete, zatim Lazo Medi, Rade Ma-
nojlovi, Duan Gavran, Cvijo Kukolj, Joja Miljevi, Milan ali, Ratko Ili, Tomo
Rakovi, Duan Bodiroa, te Kojo i Stevan Stupar.
Partizanske jedinice nastavile su gonjenje razbijenog neprijatelja, pa su, na-
kon Gornje Sanice, oslobodile i Donju Sanicu, Biljane, Ramie, Krasulje i sva
sela do blizu neprijateljevog uporita u Vrhpolju, gdje su se okupili izbjegli voj-
nici iz Gornje Sanice i Kljua.
Operativni tab za Bosansku krajinu izdao je saoptenje o unitenju ovih us-
takih uporita.
134
'
Zarobljenici su sasluani, a poseban vojni sud 41-og osuuje na smrt strije-
ljanjem, to je objavljeno i obavljeno na narodnom zboru, 2. avgusta, na Mee-
em Brdu.
S dijelom zaplijenjenog oruja formirana je nova omladinska eta koja je po-
stala 1. eta 1. bataljona Petar kundri. Komandirje postao Stevo Kovaevi,
politiki komesar Milo Sobot, zamjenik komandira Duan Gavran i zamjenik
politikog komesara Duan Kokanovi.
a) Napad na ustako-domobransko uporite u Demievcima
Kada je Udarni bataljon Drugog KNOP odreda stigao na poloaje prema
Sanskom Mostu, tamo je zatekao grmeki Udarni bataljon. im su se sastali ta-
bovi udarnih bataljona, domaini su upoznali Kozarane s rasporedom nepri-
jateljevih uporita na ovom sektoru. urin Predojevi je, kazao i to da su etiri
puta napadali uporite u selu Demievcima, ali da ga nisu mogli zauzeti. Ranko
Sipka, komandant kozarskog Udarnog bataljona na to je predloio da se pripre-
mi i peti, zajedniki napad. Njegov bataljon e, rekao je, napadati direktno na
uporite u Demievcima, a Grmelije treba da ga tite od Sanskog Mosta napa-
dom na Pobrijeje, gdje je neprijatelj takoe imao jako uporite.
Peti napad na uporite u Demievcima, izveden 28/29. jula, trajao je vie sati.
Kozarani su uspjeli da zauzmu rovove, ali se neprijatelj utvrdio u zidne kue
odakle je davao estok otpor. Neprijatelju su pristigla i pojaanja iz Trnave i
Sane, a pored toga sama artiljerijska vatra i minobacai tukli su izmeu naih
jedinica. Popaljene su sve zgrade izuzev utvrenih odakle su se branili.. .
135)
pie u izvjetaju o toj borbi.
Istovremeno su borci grmekog Udarnog bataljona napadali Pobrijeje i ob-
linja uporita prema Sanskom Mostu. I oni su uspjeli da izbace neprijatelja iz
rovova, ali ne i iz zidanih kua i jo nekih utvrenih otpornih taaka. I ovdje su
neprijatelju stigla pojaanja iz Trnove i Sane, poto partizani nisu napadali i sa
pravca rijeke Sane, odnosno od Podluga.
Pred zoru su se oba udarna bataljona povukla na polazne poloaje, uz os-
jetne gubitke: Grmelije su imale osam poginulih i 25 ranjenih, a Kozarani se-
dam poginulih i 28 ranjenih boraca. Broj od 68 boraca izbaenih iz stroja govorio
je o estini tih borbi.
136
'
134) Isto, str. 176 (I ovo saoptenje Operativnog taba, kao i veinu drugih, pisao je njegov politiki
komesar Osman Karabegovi).
135) Arhiv VII, fond NOP-a, k. 161, br. reg. 2/4.
Neprijatelj je u svom izvjetaju naveo daj e u ovim borbama imao etiri po-
ginula i 15 ranjenih vojnika.
137
'
Da bi se shvatilo otkud takva ilavost u odbrani Demievaca, nuno je rei
koju rije o tom i slinim ustako-domobranskim uporitima na obodu slobod-
ne podgrmeke teritorije.
Na obodu slobodne teritorije Podgrmea postojalo je nekoliko malih ali
uporno branjenih neprijateljevih uporita: Demievci, nedaleko od Sanskog
Mosta, ore iznad Otoke i Bosanske Krupe i Brkii i Spahii, prema Ostrocu,
odnosno Bihau. U njima su posadu inili ustae iz tih i iz drugih sela. Povreme-
no su im u pomo dolazile ustake i domobranske jedinice i orunici. Iz tih sela
vrili su ispade na slobodnu partizansku teritoriju, palili kue do kojih bi stigli,
pljakali i ubijali sve ivo na ta bi naili. Svakako da su na naoruane mjetane
u tim selima, najjai uticaj vrili poznati ustaki zlikovci i, prikazujui partizane
u najgorem i najcrnjem svijetlu, uspijevali da uz sebe veu tamonji ivalj. Tako
jaki, uz to dobro naoruani i snabdijeveni municijom, sa utvrenim zgradama
i rovovima, svakom napadu partizana uspjeno su odolijevali. Tek kada su os-
lobodili oblinje gradove, partizani su uspijevali da zauzmu i uporita u tim se-
lima, kao to je bio sluaj sa orama nakon prodora u Bosansku Krupu, uporita
u Spahiima (osloboen Biha), ili za vrijeme viednevne borbe u Sanskom
Mostu, kada su branioci morali napustiti Demievce i prikljuili se ustako-do-
mobranskom garnizonu u Sanskom Mostu.
137) Isto, str. 473.
Prvi napad na neprijateljevo uporite u Demievcima izvren je 28. januara, drugi -31. januara,
trei - 15. aprila, etvrti - 28/29. juna i peti - 28/29. jula 1942. godine. Tek u estom napadu,
za vrijeme velikih borbi oko Sanskog Mosta, 11. decembra 1942, zauzeto je ovo jako ustako
uporite.
XII Stanje i aktivnosti na slobodnoj teritoriji
Podgrmea
D
ok su tokom jeseni i zime 1941/1942. godine lanovi KPJ, SKOJ-ai dru-
gi napredni ljudi intenzivno politiki radili na slobodnoj teritoriji Pod-
grmea sa ciljem da ustanici i narod potpuno prihvate narodnooslobodilaku
borbu, to se do proljea 1942. i ostvarilo. Proljee i ljeto druge ratne godine pro-
lazili su u svakodnevnom radu organizovanih snaga i politiki opredijeljenog
stanovnitva i boraca Podgrmea, kao rijetko gdje.
Uspjeno organizovanje i jaanje jedinica Prvog KNOP odreda, sve znaaj-
nije vojne akcije tokom proljea i ljeta 1942. iznijeli su lanovi KPJ, SKOJ-a i dru-
gi kadrovi koji su se od obinih boraca razvili u sposobne komandire, koman-
dante i politike komesare.
Meutim, za takvu vojnu aktivnost, za takav uspjean razvoj jedinica Prvog
KNOP odreda bilo je neophodno imati i dobro organizovanu pozadinu. Pod-
grme je u proljee-ljeto 1942. bio veliko radilite i gradilite kojima su ruko-
vodili predsjednici seoskih i optinskih odbora, lanovi optinskih i sreskih ko-
miteta KPJ i SKOJ-a, odbor AF i NOSOBiH-a, do nedavno obini borci, kuriri,
odbornici. Da bi partizanske jedinice, tabovi, bolnice, radionice, omladinski i
drugi kursevi itd., mogli uspjeno raditi, svakodnevno su hiljade ljudi, ena i om-
ladine izvravali krupne i znaajne pozadinske zadatke.
1. Razvoj i aktivnosti organizacija KPJ u jedinicama
Prvog KNOP odreda
Uspjean razvoj i jaanje Prvog KNOP odreda ostvareni su zalaganjem nje-
govog taba i tabova bataljona, lanova KPJ. U tabu Odreda to su bili: Milorad
Mijatovi, Velimir Stojni, dr Moni Levi, potom Dimitrije Bajalica. U ovom pe-
riodu zamjenik komandanta Odreda Petar Vojnovi bio je kandidovan, a u lan-
stvo KPJ primio gaj e Dimitrije Bajalica krajem avgusta 1942."
Svi tabovi bataljona imali su partijske elije. U eliji KPJ taba 1. bataljona
Petar kundri bili su Mihajlo kundri, Pero Moraa, potom Rade Erceg,
Zdravko Proi, Lazo Gajanovi, Hazim Hilalbegovi. Milani Miljevi, zamje-
nik komandanta ovog bataljona u ovom periodu jo nije lan KPJ. I njega je pri-
mio Dimitrije Bajalica, avgusta 1942. godine.
2
'
U eliji KPJ taba 2. bataljona najprije su bili Vojo Todorovi, Slobodan Mar-
janovi, a potom i Mio Kolundija, Slobodan Erceg, Zaim Dizdarevi, Relja Li-
ina i Slobodan Pilipovi.
1) Svi podaci o lanovima KPJ u Prvom KNOP odredu prikupljeni su na osnovu objavljenih lana-
ka-sjeanja u zbornicima i naknadnim provjeravanjem kod pojedinih lanova KPJ, poto nema
sauvanih dokumenata
2) Dimitrije Bajalica, kazivanje autoru.
L
U eliji KPJ taba 3. bataljona bili su Uro Bogunovi, Hamdija Omanovi,
Slobcadan Marjanovi, potom Mio urlan, Uro Kukolj i Redo Terzi.
eliju KPJ taba 4. bataljona sainjavali su Ratko Novakovi, Rajko Jovi,
Vlado Proi, Jaa Rajter i Milo Predojevi. Prvi komandant ovog bataljona,
gdan ia, lan KPJ postaje tek naredne godine.
3
'
Svaka eta Prvog KNOP odreda imala je partijsku eliju sa nekoliko pa i vie
lanova KPJ. Do znatnijeg prijema novih lanova KPJ dolo je tek s proljea i
ljeta 1942. godine.
U 1. eti (bravskoj) 1. bataljona Petar kundri lanovi KPJ su bili Duan
eko, Janko Radulovi, Ilija Laze Latinovi, Kojo Radulovi, zatim Vlado Oe-
govi, Ilija Radulovi i Milan Zrili, a kasnije jo neki. eliju je 10. februara 1942.
osnovao dr Moni Levi, tada zamjenik politikog komesara Prvog KNOP odreda.
Druga eta (jelainovaka) u eliji KPJ imala je lanove: Uro Kukolj, Stojan
Bjelajac, Milan ali, Nikola Dobrijevi, Stojan Maki, Mihajlo Bjelovuk, Branko
Medarevi, a potom Jovo Despot, Duan Gravran, Rade Brki, Ratko Ili, Stevo
Kovaevi, Tomo Rakovi, Duan Kokanovi, ore Kovaevi i jo neki.
U 3. eti (eminovakoj) lanovi KPJ bili su Rade Erceg, Vlado Proi, Lazo
Gajanovi, Svetko epa, uro Latinovi, Stanko Marjanovi, Milan Daljevi i
jo neki.
Iz 4. ete (palanske), u eliji KPJ bili su uro trbac, Stojan Milinovi, Zdrav-
ko Njegovan, Marko Budimir, Stevo ulibrk a kasnije jo neki. U ovom periodu
komandir ete, potom komandant Udarnog bataljona, urin Predojevi, jo nije
bio ni lan ni kandidat. Njega e sekretar Okrunog komiteta KPJ efket Mag-
lajli primiti u lanstvo KPJ tek prvih dana avgusta 1942, neposredno uz formi-
ranje Druge KNOU brigade, kada je urin Predojevi postavljen na dunost za-
mjenika komandanta brigade.
Na sanskom srezu u partizanskim etama u ovom periodu lanovi KPJ su
Ratko Marjanovi, uro Sovilj, Nikola Tankosi, Obrad obot i jo neki.
Iz 5. ete (ljubijsko-prijedorske), u eliji KPJ bili su Mile Davidovi, Miroslav
Majki, Uro Damjanovi, Ratko Novakovi, Nikica Vukojevi, Vlado Baji, Mir-
ko Lazarevi, Petar Lazarevi zvani vabo, Joja Runi, Rajko opi, kasnije jo
neki.
Prva eta (krupska) 2. bataljona, poetkom 1942. godine imala je lanove
KPJ: Voju Stupara, uru Raetu, Milana Mileevia, Doku Stupara, Duana Jo-
sipovia i jo neke borce.
4
'
Druga eta (krupska) u eliji KPJ je imala lanove: Stojana Makia, Bou Na-
rania, uru Kovaevia, Kostu Vulina, Miu Kolundiju i jo neke.
Novska eta je u partijskoj eliji imala Relju Liinu, Doku Marana, Zajka Diz-
darevia, Cvija Mazalicu, Avdu uka, Ahmeta ehovia, emsu Tabakovia, Ir-
fana Filipovia, Ferida Dedia, Smaju Ibrahimbegovia i jo neke.
etvrta eta (radika) nakon formiranja imala je slijedee lanove KPJ: Uro-
a Bogunovia, Branka J. Bokana, Nikolicu Kovaevia, Miloa Balaa i Duana
koria, potom Petra Vulina, Spasu uki, Duana Karana (Karanovia), Danu
Agbabu, ru Zmijanjca, Stojana ukia, Lazu Kovaevia Joveljia i jo neke.
5
'
Prva bihaka eta nakon formiranja imala je eliju KPJ u sastavu: Vojo Sta-
narevi, Pavle Maanovi, Gojko Doenovi, Sajo Grbi, Ilija Balaban, Rade Bla-
nua, Kaja Popovi, Branko Balaban, ubrzo i Savo Popovi, Slobodan Pilipovi,
Rade Raji, Milovan Pilipovi, a zatim i Branko Pilipovi, Stevan Blanua i jo
neki. Bianin Ante Rukavina je ve u januaru 1942. godine otiao u tab Petro-
vako-bihakog bataljona i tamo je bio ukljuen u partijsku eliju. Kada je kra-
3) Bogdan ia, kazivanje autoru 12. okt. 1985.
4) Voio Stupar, uro Raeta, oko Stupar, kazivanje autoru 12. okt 1985.
5) Zabiljeka u arhivi autora.
jem marta 1942. godine 1. bihaka eta krenula u Protuetniki udarni bataljon,
u njenom sastavu su bili i Salih Muanovi i Meho Hadiabdi, ali nisu bili uk-
ljueni u etnu partijsku eliju, jer su bili privremeno suspendovani odlukom
Okrunog komiteta KPJ Biha (Grme), kao i ostali komunisti iz grada. Daje tak-
vu odluku zaista donio Okruni komitet KPJ Biha (Grme) decembra 1941. po-
tvruje injenica da lanovi KPJ - Stipo Butorac, Ante Rukavina i Mate Vukovi,
koji su na bihaki srez doli iz Like polovinom decembra 1941, i Hasan Hasko
Ibrahimpai, koji je doao krajem istog mjeseca, nisu bili ukljueni u eliju KPJ
Bihake ete.
)
Stipo Butorac i Hasko Ibrahimpai su krajem aprila 1942. ime-
novanjem za lanove Sreskog komiteta KPJ za Bihaki srez, ukljueni u partij-
sku aktivnost. Zbog odlaska sa etom na sektor Manjae, Salih Muanovi i
Meho Hadiabdi nisu obavijeteni o skidanju suspenzije, jer za odluku nije znao
ni politiki komesar tog bataljona. Nakon to je polovinom aprila 1942. formi-
rana i 2. bihaka partizanska eta, u njenu eliju KPJ su, vjerovatno, ukljueni
i lanovi KPJ Mate Vukovi, Mehmed Midi i Veljko Pjeva, koji ubrzo odlazi
i postaje politiki komesar ete Udarnog bataljona Prvog KNOP odreda. U 2. bi-
hakoj partizanskoj eti primljen je u lanstvo KPJ i skojevac Mahmut Mao Ib-
rahimpai. Stari lanovi KPJ Slavko Odi i Enver Redi doli su u Podgrme
sredinom 1942. godine i ukljueni u partijsku organizaciju jedinice u koju su ras-
poreeni.
Sredinom 1942. godine u jedinicama Prvog KNOP odreda lanovi KPJ su
bili i Ivo Oroz, Duan Vujatovi, Filip orak, Harno ehai, Trivo Majki, Stevo
Vjetica, Marko urica zvani Bradica, Stojan Marjanovi zvani Dolinar, Krei-
mir Majer, Kazimir Barila, Milan Milju, Slobodan Bogunovi, Duan Predoje-
vi, Mio Korida, Trivo Bogunovi, Cvijo Stojakovi, Proko Ugrenovi, Lazo
ukovi, Duan Mileevi, Fiko orali, Branko Mihajlovi, Gojko Kovaevi,
Mio Doenovi, Slobodan Ini i drugi. Neki od spomenutih lanova KPJ pri-
padali su Krajikom proleterskom bataljonu neki Drugoj krajikoj brigadi, a
neki partizanskim bolnicama. I Mile Ljubii, predratni lan KPJ, u junu je po-
novo doao na Podgrme, ovog puta u Vojnotehniku radionicu.
Ubrzo nakon osnivanja bataljona u svakom od njih formiran je biro KPJ na
ijem elu je bio zamjenik politikog komesara bataljona, a lanovi-zamjenici
politikih komesara eta. Meutim, ni 1. ni 2. bataljon sve do kraja aprila 1942.
nisu imali zamjenika politikog komesara, pa je politiki komesar bataljona vr-
io i dunost partijskog rukovodioca (u 1. bataljonu - Pero Moraa, a u 2. - Slo-
bodan Marjanovi). Bataljonski biroi drali su sastanke jednom sedmino, po
potrebi i ee, na kojima su podnoeni izvjetaji o radu partijske organizacije
u eti, i o stanju i problemima ete u cjelini. Istovremeno, rukovodilac bataljon-
skog biroa, a poesto i neko od lanova Okrunog komiteta KPJ ili lanovi taba
Prvog KNOP odreda, pa i lanova Povjerenitva PK KPJ za Bosansku krajinu,
prenosio bi direktive koje su zamjenici politikih komesara eta i bataljona bili
duni da sprovode i preko partijskih elija i preko svojih tabova.
Kao to je navedeno, Petar Vojnovi, zamjenik komandanta Odreda, Milan-
i Miljevi, zamjenik komandanta 1. bataljona, i nekoliko komandira eta u ovo
vrijeme jo nisu bili lanovi KPJ. Sekretar OK KPJ Biha (Grme) efket Mag-
lajli, poetkom 1942. kandidovao je Petra Vojnovia, i s njim lino partijski ra-
dio.
7)
Meutim, Vojnovi je skoro osam mjeseci bio kandidat, sve dok ga, krajem
avgusta, novi zamjenik politikog komesara Odreda Dimitrije Bajalica nije pri-
mio za lana KPJ. Milania Miljevia niko nije ni kandidovao, iako je od prvog
dana ustanka vrsto stajao na pozicijama narodnooslobodilake borbe i u broj-
nim akcijama svojim junatvom to i potvrdio. I ovdje je nedoumicu presjekao
6) Savo Popovi, kazivanje autoru 25. XI 1984; Milovan Pilipovi, kazivanje 10. X 1986.
Dimitrije Bajalica. Primio gaj e u lanstvo KPJ nakon jednog razgovora, poto
je o njemu uo dovoljno objektivnih miljenja. Bogdan Cia je takoe ve krajem
maja postao zamjenik komandanta Udarnog bataljona, potom i komandant 4.
bataljona, a da nije bio lan KPJ, sve do sredine 1943. godine. Izvjesna rezervi-
sanost prema Petru Vojnoviu postojala je zbog toga to je bio aktivni oficir po-
runik bive Jugoslovenske vojske (najprije podoficir, nakon poloenih oficir-
skih ispita postaje potporunik, pa porunik). Meutim, on je od prvog dana
borbe odvano i disciplinovano prihvatao sve direktive i naredbe viih partizan-
skih tabova, sprovodei ih dosljedno. Bogdan ia je prije rata bio andarm, to
mu je veoma smetalo da ranije postane lan KPJ. I Glia Raca bio je, kao van-
partijac, vie od godinu dana komandir Bravske ete, sve zbog izvjesnog spora
sa nekim lanovima KPJ u eti. I on je tek januara 1943. postao lan KPJ u Ofi-
cirskoj koli u Bihau. Prvi komandir Radike ete, Dane Uzelac, iako radnik,
nije bio lan KPJ niti je to kasnije postao, jer je podravao protivnike organizo-
vanja ete.
9
'
Osim navedenih lanova KPJ, u ovom periodu (do polovine oktobra 1942),
u lanstvo KPJ je primljeno jo mnogo boraca, desetara, vodnika, politikih de-
legata, komandira i komesara eta, ali o njima nema ni sauvanih podataka, ni
navoda u objavljenim sjeanjima. Takoe, u vojnim partizanskim bolnicama u
Grmeu i podgrmekim selima postojale su partijske elije o kojima nema sa-
uvanih podataka.
Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, na sjednici 27. i 28. septembra
1942. u Risovcu, analizirajui stanje partijske organizacije u ovoj oblasti, konsta-
tuje daj e najvei broj partijskih organizacija nastao tek u narodnooslobodila-
kom ustanku i da se njihova mladost odraava u cjelokupnom radu. . . . Nae
je lanstvo odano i vjerno Partiji, u svojoj ogromnoj veini poletno i portvovano
u radu, ali jo uvijek nedovoljno izueno u rukovoenju narodnim masama i u
pravilnom ostvarenju velikih zadataka koje danas rjeava naa Partija. Glavna
slabost svih naih partijskih organizacija sastoji se u vrlo slaboj ideoloko-poli-
tikoj izgraenosti kadra. Iz te slabosti proizilaze mnogi drugi nedostaci. Za to
je neophodno potrebno da se organizovano i planski prie savladavanju svih tih
nedostataka...
Analizirajui rad partijskih organizacija u jedinicama Oblasni komitet na toj
sjednici konstatuje da im je glavna slabost . . . to, sjedne strane, padaju u suhi
prakticizam, ne posveujui dovoljno panje ideoloko-politikom podizanju
mladog kadra, a s druge strane, to neke partijske organizacije posveuju isklju-
ivu panju vaspitnom radu, zanemarujui konkretno rukovoenje ivotnim pi-
tanjima naih vojnih jedinica.
Oblasni komitet tada je ocijenio da bataljonski biroi . . . jo uvijek nisu po-
stali istinska partijska rukovodstva u bataljonima. Njihov rad svodi se gotovo
iskljuivo na sastanke na kojma se podnose izvjetaji iz etnih elija, umjesto da
rjeavaju sva ivotna pitanja bataljona, umjesto da planski rukovode i uvruju
itavu partijsku organizaciju u bataljonu kako organizaciono, tako i u ideoloko-
-politikom pogledu i da po planu organizuju cjelokupni vojniki, politiki i kul-
turni ivot bataljona.
10
' Do takve prakse, vjerovatno, dolo je zbog toga to ni
jedan bataljon nije imao ete na okupu, najednom mjestu, ve je svaka djelovala
samostalno.
8) Glia Raca, kazivanje autoru 15. I 1979, str. 24-25.
9) Zabiljeke u arhivu autora.
10) Arhiv Instituta radnikog pokreta Sarajevo, fond Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu,
br. 793.
a) Prvi partijski kurs
Upravo da bi se podigla na vii nivo ideoloko-politika svijest lanstva, uve-
dena je na svakom sastanku posebna taka dnevnog reda: teoretski rad, ili su
organizovani posebni partijski sastanci s tim ciljem. Uz to, aprila-maja 1942, Ok-
runi komitet KPJ za Podgrme, u Benakovcu je organizovao prvi partijski kurs
na kojem su, uz lanove iz pozadine, bili i lanovi KPJ iz partizanskih jedinica.
Kursom je rukovodio i istovremeno bio predava Vlado Majder Kurt, zvani
Ciko,
1
" stari komunista. Neka predavanja drao je Hajro Kapetanovi, lan Ok-
runog komiteta. Na ovom kursu obraivane su teme iz marksizma-lenjinizma,
0 organizacionim pitanjima KPJ, o ulozi lanova KPJ, zatim su proraivana prva,
druga i trea glava Istorije SKP(b), Ekonomski razvitak drutva od Segala i dru-
go. Kurs su pohaali: Simo Bjelajac, Mirko Stupar, Mile Mandi, Vajan Popovi,
Rade Kenjalo, Duan Stupar, Ivanka Perkovi, Irena Ki, Nevenka Novakovi,
Pero Divjak, Juraj Marek, Savo Vulin, Dane Babi, Jozo ai, Vaso Pratalo mla-
i, Ilija Ini i jo neki.
12
'
Nakon uvodnih predavanja, sluaoci su radili po kruocima. Osnovne ma-
terijale dostavljao im je Agitprop OK KPJ Podgrme. Uporedo se radilo i na kul-
turno-prosvjetnom polju. Kursisti su organizovali hor i diletantsku grupu. Hor
je uvjebao revolucionarne pjesme: Mitrovanku, Bileanku, Omladinka Mara
1 druge, te horsku recitaciju Svijetli grobovi Jovana Jovanovia Zmaja.
Na zavretku, polaznici su odgovarali na pitanja predavaa Majdera i Kape-
tanovia. Poslije ispita kursisti su organizovali priredbu za Benakovane i slu-
aoce vojnopolitikog kursa komandira i komesara.
Okruni komitet KPJ za Podgrme je kursiste rasporedio na partijsko-po-
litike dunosti po srezovima, u tek formirane ili organizovane optinske komi-
tete KPJ, a neke i u sreske komitete KPJ. Na primjer, Simo Bjelajac je sa novskog
sreza, gdje je bio predsjednik Optinskog NO odbora, otiao u sanski srez, na
dunost sekretara Sreskog komiteta KPJ.
b) Drugi partijski kurs
Kada je u Podgrme sa proleterima doao Stefan Mitrovi, Okruni komitet
KPJ je organizovao kurs za istaknutije partijske radnike Podgrmea. Mitrovi je
bio rukovodilac i jedini predava. Kurs je trajao oko mjesec dana, a teme su bile
znatno obuhvatnije nego na prvom: organizaciono-ideoloki osnovi Marksisti-
ke partije, uenje o Partiji (teorija Partije), Lenjinova teorija revolucije, linija Par-
tije od IV kongresa do okupacije, organizaciono pitanje Partije (struktura, pro-
gram, statut i dr.), kadrovska politika u KPJ, elija - osnovna partijska organi-
zacija, o ustanku i revolucionarnodemokratskoj diktaturi radnika i seljaka, o
drugom svjetskom ratu (KPJ die narod na oslobodilaki ustanak), nacionalno
pitanje, diktatura proletarijata i sovjetska vlast kao forma diktature proletarijata
i znaaj Sovjetskog ustava.
13
'
Na ovom kursu sluaoci su bili: Hajro Kapetanovi, Branko opi, Jela Pe-
rovi, Zaim Dizdarevi, Boko Kecman, Duan Mandi, Stojan Bjelajac i Pero
Divjak.
11) Vlado Majder Kurt, poginuo na ilegalnom zadatku u Zagrebu 1944. godine.
12) Nevenka Novakovi, Prvi partijski kurs u Podgrmeu, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 225-226.
13) Jela Perovi, Partijski kurs pod Grmeom, isto, str. 244.
I ovdje se nakon uvodnih predavanja radilo po kruocima. Obrazovni nivo
ovih kursista bio je zadovoljavajui (jedan profesor, jedna uiteljica, jedan stu-
dent, jedan radnik i etiri omladinca), pa se intenzivnim radom dosta i nauilo.
Kada je 28. avgusta 1942. organizovan vii partijski kurs u Drvaru, od 24
uesnika bilo je i nekoliko Podgrmelija, meu kojima i Branko opi.
14)
c) Partizanski obavjetajni biro - POB - Prvog KNOP odreda
Znaajnu ulogu u informisanju boraca Prvog KNOP odreda i stanovnitva
Podgrmea o dogaajima u svijetu i kod nas, imao je Partizanski obavjetajni
biro (POB) Prvog KNOP odreda, formiran istovremeno kad i Odred. U njemu
su radili Nikica Pavli, Branko Copi, Juraj Marek, Skender Kulenovi. Pavli
i Kulenovi su polovinom februara 1942. otili u POB Operativnog taba NOP
i DV za Bosansku krajinu u Agie, potom u Skender Vakuf.
15)
Jo prije formiranja POB-a Prvog KNOP odreda, skoro svakodnevno izda-
vane su radio-vijesti, tj. radio izvjetaj, sastavljen prema uhvaenim informa-
cijama emisija radio-stanica Londona i Moskve, a znatno kasnije i Radio-stanice
Slobodna Jugoslavija. Vijesti su umnoavane na pisaoj maini, odnosno, jo
ee, na apirografu. Ponekad su radio-vijesti objavljivane i na polovini lista pa-
pira, ali su najee i jedna i druga stranica, bile ispunjene sadrajem. Na pri-
mjercima od decembra 1941. godine pri dnu ima i podatak: Partizanski obavje-
tajni biro I Krajikog odreda, a na nekim primjercima Obavjetajni partizanski
biro - POB I Krajikog odreda.
Sadraj radio-vijesti pisanje veoma koncizno, sa ciljem da se na to manjem
prostoru saopti to vie podataka.
Da bi svaki vod i selo dobili bar po jedan primjerak tog nesumnjivo efikas-
nog propagandnog sredstva, radio-vijesti su esto umnoavane i u seoskim od-
redima i etama, zbog ega u njima ima dosta tamparskih i jezikih greaka,
koje, ipak, nisu umanjivale njihov znaaj u mobilizaciji naroda za ciljeve NOB.
16
'
Ova propagandna aktivnost bila je dosta skromnih razmjera i mogunosti,
ali je njen znaaj uveavan time to je bila svakodnevna i to su politiki kome-
sari, delegati i drugi politiki izgraeniji borci, upravo nakon itanja radio-vijes-
ti, davali ira objanjenja. Sve je to veoma snano, razumije se uz druge naine
politikog djelovanja, uticalo na irenje istine o narodnooslobodilakoj borbi i
njenim ciljevima. To je bio i nain raskrinkavanja okupatora i njegovih slugu, po-
dizanja politike svijesti boraca i stanovnitva, jaanja KNOP-a i irenja narod-
nooslobodilake borbe u ovim krajevima.
Vjerovatno oktobra 1941. u Bosansku krajinu stigao je i primjerak prvog
broja Biltena Glavnog taba Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugos-
lavije, od 10. avgusta 1941. godine. Krajem novembra 1941. na slobodnu terito-
riju Prvog KNOP odreda stiglo je prvih pet brojeva lista Borba, organa KPJ,
koji je tada izlazio u slobodnom Uicu,
17)
a narednih 13 brojeva lista (od 6-19, od
kojih jedan dvobroj), prvom polovinom januara 1942. godine. Kako su ovdje do-
nijeta samo po nekolika primjerka svakog broja Borbe, to su POB Prvog
KNOP odreda, odnosno, tehnika Agitpropa OK KPJ Biha (Grme) i pojedine
ete umnoavale najznaajnije lanke, posebno direktivne, da bi bili dostupni
to veem broju politikih komesara, partijskih aktivista i agitatora. U
14) Zabiljeka u arhivi autora.
16) Sauvani primjerci ovih radio-vijesti, sada u arhivima, a neki primjerci i u arhivi autora, sadre
dosta tamparskih greaka i pogreno napisanih imena mjesta i linosti.
17) Ovih pet brojeva lista Borba donio je Rudi Kolak, sekretar OK KPJ Drvar, prilikom svog
povratka iz istone Bosne.
Podgrme stiu i prva dva broja Omladinske borbe, organa CK SKOJ-a, u
kojim su takoe objavljeni znaajni direktivni lanci. Ovi brojevi Borbe i
Omladinske borbe posluili su partijsko-politikim rukovodstvima da aktiv-
nost usmjeravaju u duhu direktiva objavljenih i u ovim listovima (na primjer la-
nak o narodnooslobodilakim odborima, o organizovanju omladine i si.).
Drugom polovinom maja 1942. poeo je izlaziti Grmeki vjesnik, list Pr-
vog KNOP odreda. Kako je tampan u malom tirau, u svaku etu stizao je samo
po jedan primjerak, tako i u bolnice i na podruja optina. Izlazio je najee jed-
nom mjeseno.
U jedinice Prvog KNOP odreda i na podruje Podgrmea 1942. stizao je i list
Krajiki partizan, u izdanju POB-a Operativnog taba NOPO za Bosansku kra-
jinu. Krae vrijeme, u proljee 1942, tampan je u Skender-Vakufu. Nakon et-
nikih pueva u srednjoj Bosni, Redakcija lista je iz Skender-Vakufa prela na
slobodnu teritoriju Kozare, odnosno Drugog KNOP odreda. Ubrzo poslije oslo-
boenja Prijedora (16. maja 1942) ona izdaje Krajike partizanske novine, u
Vitlovskoj, na planini Kozari. List je prestao da izlazi ve u toku velike neprija-
teljske ofanzive na Drugi KNOP odred i slobodnu teritoriju Kozare.
Nekoliko primjeraka Krajikog partizana i Krajikih partizanskih novi-
na stizalo je i na Podgrme. Ovi listovi, i Grmeki vjesnik, znatno su dopri-
nijeli boljem informisanju boraca i stanovnitva Podgrmea, uspjenijem razob-
liavanju etnikog pokreta na Manjai, oko Mrkonji-Grada i u srednjoj Bosni,
naroito objavljivanjem zaplijenjenih tekstova o sporazumima izmeu ustakih
i etnikih voa. Listovi su bili nezamjenljivo tivo politikim komesarima u po-
litiko-vaspitnom radu s partizanima, a podjednako dragocjeni svim partijskim
aktivistima i agitatorima na slobodnoj teritoriji Podgrmea. Pojedini lanci su
posebno umnoavani u tehnici POB-a Prvog KNOP odreda, odnosno, u tehnici
Agitpropa Okrunog komiteta KPJ Podgrmea, kako bi stigli u to vei broj sela,
bili itani i objanjavani narodu na politikim konferencijama i skupovima.
2. Razvoj i aktivnosti organizacija KPJ na slobodnoj
teritoriji Podgrmea
Uspjeno organizovanje slobodne teritorije Podgrmea, ostvarilo se umje-
nim zalaganjem i rukovoenjem lanova Okrunog komiteta KPJ za Podgrme:
efketa Maglajlia, Duanke Kovaevi, Ale Terzia, Rade Vranjeevi i Hajre
Kapetanovia, i brojnih partijskih aktivista, odnosno, politikih radnika. To su
omoguile u prvom redu uspjene oruane akcije jedinica Prvog KNOP odreda.
Okruni komitet KPJ za Podgrme jedini je okruni komitet u Bosanskoj
krajini koji je imao i svoj Agitprop, u kojem su pored lanova Komiteta bili i
Branko opi, Nikica Pavli, Muiaga Deli Ibuki, Nada Novakovi, Juraj Marek,
a krae vrijeme Hasan Kiki, Skender Kulenovi i Vilko Vinterhalter.
18
'
Ubrzo nakon formiranja Okrunog komiteta KPJ, ve u novembru 1941. for-
mirana su dva sreska komiteta: krupski i novski.
19
' U Sreskom komitetu za slo-
bodnu teritoriju bosansko-krupskog sreza bili su: Dane Babi, Stojan Maki, Mi-
lan Liina, Vojo Stupar, Boo Narani i jo neki. Kratko vrijeme sekretar je bio
Dane Babi, potom Stojan Maki, istovremeno o politiki komesar 2. krupske
(suvajske) ete.
20)
U Sreskom komitetu KPJ za novski srez bili su: Hajro Kape-
tanovi, sekretar, lanovi Simo Bjelajac i Ahmet ehovi, s tim to je Simo Bje-
18) Zapisnik sjednice Oblasnog komiteta KPJ za Bos. krajinu od 27-28. sept. 1942. godine. (Arhiv
Instituta radnikog pokreta Sarajevo, fond Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, br.
793.)
19) Pismo Lepe Perovi (Mare) Pokrajinskom komitetu KPJ za Bi H od 5. III 1942. godine, str. 2. .
(Arhiv CK KPJ, br. 771).
20) Stojan Maki, Sreska konferencija KPJ u Jasenici, 14. III 1942. godine, Zb. PODGRME, knj. 3,
str. 210; Stojan Maki, Krupske partizanske ete, isto, knj. 2, str. 169.
laiac uskoro postao sekretar, zadravi funkciju predsjednika (komandanta) NO
odbora Optine u Srednjem Duboviku, a Ahmet ehovi je postao organizacioni
sekretar, nakon odlaska Hajre Kapetanovia u OK SKOJ-a, pa OK KPJ. Kao to
se vidi, u sreskim komitetima su Dili i lanovi KPJ iz pozadine i oni iz vojske.
Ve je kazano daj e prva oruana partijska konferencija odrana krajem de-
cembra 1941. godine. Prve sreske konferencije su bile 12. ili 13. marta 1942. za
novski srez i 14. marta za krupski srez. Na sreskoj konferenciji za novski srez
izabran je novi Sreski komitet KPJ u sastavu: Ahmet ehovi, sekretar, lanovi
Jela Perovi, Simo Bjelajac i uro ukovi.
21
' Krupska sreska konferencija nije
izabrala sreski komitet ve je on naknadno formiran kooptiranjem lanova:
Mio Bundalo, sekretar, a lanovi Irena Ki, Savo Vulin i Stevo Stupar. U vrijeme
odravanja krupske partijske organizacije, na ovom srezu bilo je preko 40 la-
nova KPJ u vojsci i selima.
22
'
Tokom jeseni i zime 1941/1942. godine i proljea-ljeta 1942, u KPJ su pri-
mljeni brojni aktivisti u selima slobodnog Podgrmea. Formirane su mnoge par-
tijske elije osim onih koje su ve spomenute (u Jelainovcima, Luci-Palanci,
Majki-Japri).
a) Partijske organizacije na novskom i krupskom srezu
Partijska elija u Velikoj Rujikoj obuhvatala je sve lanove koji su tada iv-
jeli u Rujikoj i okolnim selima, takoe i one po vodovima 1. krupske i Novske
partizanske ete. Sekretar elije je najprije bio Simo Bjelajac, a od januara 1942,
Svetozar Vejinovi. lanovi te elije su najprije bili oni drugovi to su sredinom
oktobra 1941. godine primljeni u KPJ i zadrali se na ovom sektoru: Marica Bje-
lajac, Vladimir Stupar, Mirko Stupar, Duan Daji, Desa Drobac, Milan Landup,
uro Erceg, i oni koji su bili u etama: Milan Mileevi, oko Stupar i jo neki.
Poetkom 1942. ova elija je u KPJ primila Milana Senia, Nikolu Rajlia, Miloa
Marana, Cvijetu Bjeljac i Slobodana Radiia. Tada je formirana posebna elija
za Malu Novsku Rujiku, Malu Krupsku Rujiku i Krlje.
23)
Od novembra 1941. godine djelovala je jedna elija KPJ u Gudavcu i okol-
nim selima. Prvi sekretar je bio Ale Terzi a lanovi: Stana Stupar, Dane Babi,
Savo Vulin, Rade Narani, Boo Narani, Kota Vulin, Muhamed Bajri, uro
Kovaevi, Irena Ki, ubrzo te zime i uro Agbaba, Duan Mandi, Kajica uki,
Rade kundri, Boo Mareta, Smiljka opi-Raeta, uran Radakovi, Mile Ba-
ji, potom i Mio Kolundija, Jovo Vulin, Dragan egan, Milanko Drljaa i Lazo
Borkovi.
24

Tokom zime 1941/1942. godine formirana je i elija za Haane, Potkalinje
i Majki-Japru u kojoj su bili Aim Raeta, Smiljka Raeta, Rade kundri, Duan
Konar, zatim Aleksa Davidovi, Branko Davidovi i jo neki, ve spomenuti.
U februaru 1942. godine formirana je elija KPJ za selo Srpsku Jasenicu; Ire-
na Ki je sekretar, lanovi Milan Kaavenda, Stevo Stupar i Ilija G. Radoevi,
a ubrzo su primljeni i Pejo Krajinovi, Milka Ili, Danica Medan, Dako Nedimo-
vi, Koviljka urguz i Jovo Stupar. Maja 1942. godine u Srpskoj Jasenici formi-
rana je druga elija iji je sekretar bio Stevo Stupar, a lanovi Danica Medan,
Dako Nedimovi, Ilija Radoevi, i novoprimljeni lanovi - Branko Vranje, Ma-
rija Arnautovi i ukan Klikovi. Svaka od ovih elija pokrivala je po neko-
liko sela oko Srpske Jasenice. Juna-jula 1942, formirana je posebna elija za
Zalin u kojoj je sekretar bila Koviljka urguz, a lanovi Marija Arnautovi, u-
21) Paula Humek, Dolazak iz Banije u Podgrme, isto, knj. 3, str. 234.
22) S. Maki, n. l str. 210. i 218.
ME, knj. 3, str. 279.
24) Irena Ki, U Podgrmeu, isto, str. 142; S. Maki, Krupske partizanske ete, isto, knj. 2, str. 168.
kan Klikovi i Pero Bubulj. U to vrijeme formirana je elija KPJ i za selo Veliku
Jasenicu. Njen sekretar je bio Branko Vranje, a lanovi Milka Ili, Pejo Kraji-
novi, Milka Nedimovi i Milan Nedimovi.
25
'
Ve od poetka 1942. godine postojala je partijska elija i u selu Mali Radi,
sekretar Gojko Ognjenovi i lanovi Mirko Turi, Nikolica Kovaevi, Aleksa Tr-
tica, Vukica Mandi i jo neki. Juna 1942. formirana je i elija KPJ u Velikom Ra-
diu; sekretarje Aleksa Trtica, lanovi Nikola Kresoja, Vid uki, a neto kasnije
Lazo Mitrovi i Dania Rui.
26
-
U krupskom srezu, do oktobra 1942, primljeni su u KPJ i najaktivniji iz na-
rodnooslobodilakih odbora, odbora AF i omladine: Simo Santra, Milka Stu-
par Kazi, Nevenka Novakovi, Jovo Desnica, Duan Baji, Dosta Nedimovi,
Pero Drljaa, Tomo Popovi Tojo, Mile Pozni, Nikola Popovi, Milka Adamovi,
Milan Adamovi, Petar Babi, Branko Drljaa, Milan Bogdanovi, Milo Vejno-
vi, Milan Jaki, Soja opi, Slavko Majki, Gojko Liina, Milan Majki, Mile
Divjak, Nikola Obradovi, uran Radakovi, uro Mudrini, Jovo Vulin, Jovo
Grubi, Aim Vojinovi, Lazar Pratalo, Branko trbac (iz D. Dubovika), Marija
Drljaa, Manda Culibrk, Nikola Gavrilovi, Jakov Nedimovi, Mika Ugarina,
Ratko Marii i jo neki ija se imena nisu mogla utvrditi.
Kada se prvom polovinom aprila 1942. godine Banijski NOP odred sa la-
novima Okrunog komiteta KPH za Baniju prebacio preko Une u Podgrme, je-
dan broj starijih lanova KPJ koji su u Baniju doli iz Zagreba, ukljuio se u par-
tijsko-politiki rad na Podgrmeu. Pirika Siber je najprije rasporeena u Veliki
Radi, Paula Humek u Haane i Potkalinje i obje su ostale u Podgrmeu, dok su
Katica Lasi-Kuec, na sanskom srezu, Anica Magai, u Suvaji i Mimica Hlae,
u Radomirovcu, ostale do polovine maja 1942. i onda se vratile na Baniju.
27
' Tada
je Vlado Majder Kurt, kao stoje ve reeno, rukovodio prvim partijskim kursem
organizovanim na Podgrmeu, da bi se potom i on vratio na Baniju.
*
Na podruju sanike optine, koja je bila na operacionom podruju Prvog
KNOP odreda i ulazila u sastav Podgrmea, prva elija KPJ je formirana u Brav-
skoj eti, kako je ve navedeno. Maja 1942. formirana je elija KPJ u selu Brav-
sku. Prvi sekretar je bio Mile ulibrk, a lanovi Milan D. Latinovi, Dara Nov-
kovi i Danica eko, kasnije i jo neki. Drugu terensku eliju u Gornjoj Sanici
formirao je avgusta 1942. Hajro Kapetanovi, lan OK KPJ Podgrme. U njoj su
bili: sekretar Stevo Crnomarkovi iz Dabra, tada komandant Komande mjesta
u Sanici, i lanovi: Smajo Dafi, Jovo Peevi, Lazar Grbi, Ljubia Sovilj i jo
neki.
28
'
b) Partijska organizacija na sanskom srezu
Okruni komitet KPJ za Podgrme, nakon povratka sa Skendervakufske
konferencije, smatrao je da se jo ne moe organizovati sreska partijska konfe-
rencija za Sanski srez, pa je organizovao partijsko savjetovanje koje je odrano
u Eminovcima drugom polovinom marta 1942. godine. U radu savjetovanja
uestvovali su skoro svi lanovi KPJ iz 1. bataljona Petar kundri i pozadinski
25) Petar Babi, Formiranje elija KPJ u selima Optine Srpska Jasenica, isto, knj. 3, str. 204-205.
26) Aleksa Trtica, Omladina sela Radia u NOP-u 1941-42, isto, str. 179-180.
27) Katica Lasi-Kuec, Na politikom radu u Podgrmeu, isto, str. 230-232; Paula Humek, Dolazak
iz Banije u Podgrme, isto, str. 233-235; Anica Magai, Podgrme u proljee 1942. godine, isto,'
str. 241-243.
28) Petar Sovilj, Prve elije KPJ u sanikoj optini, Zb. SREZ KLJU, knj. 2, str. 446-447.
politiki radnici. U svim etama i tabu Bataljona postojale su partijske elije,
ukupno njih est i samo jedna u Luci-Palanci sa 6 lanova, kojih je u svih 7 elija
bilo oko 38.
29)
Neposredno nakon ovog savjetovanja, okruni komitet KPJ za Podgrme
uputio je na sanski srez grupu lanova KPJ s podruja krupskog, novskog i bi-
hakog sreza, da partijsko-politiki djeluju u novoj sredini. Tada je OK KPJ Pod-
grme u prvi Sreski komitet KPJ za sanski srez imenovao: Simu Bjelajca za sek-
retara i za lanove: Jelu Perovi, uiteljicu iz Haana, Duana Stupara Pobru, iz
Rujike, Smiljku-opi-Raetu, domaicu iz Haana i Duana Mandia, iz Krups-
ke Suvaje, koji je odreen na dunost sekretara upravo formiranog Sreskog ko-
miteta SKOJ-a sanskog sreza. Poetkom maja, za lana Sreskog komiteta KPJ
doao je Branko Brano Todi, potanski slubenik iz Bosanskog Novog, a od
jula-avgusta i Vahida Maglajli, istaknuti aktivista revolucionarnog pokreta iz
Banjaluke.
30
'
Tih dana, nakon osloboenja Budimli Japre, formirana je partijska elija
za sela: Halilovce, Johovicu, Duge Njive, elu, Budimli Japru i Srpske Agie. Za
sekretara je izabran Petar Medi iz Johovice, dok su lanovi bili Milan Tintor
(Mali), Nikola Sovilj iz Johovice i Nikola Predojevi iz Srpskih Agia. Ubrzo su
primljeni Milan Rapaji iz Halilovaca, Jovanka Sredi iz Johovice i Ilija Studen
iz ele (japranske).
31
'
U junu 1942. godine formirana je partijska organizacija u selu Fajtovcima.
Sekretar elije je bio Mirko Savi, izbjeglica iz Rasavaca, a lanovi Mile Vukobrat
i Branko Radoevi iz Fajtovaca i Mile Saganovi, izbjeglica iz Rasavaca.
32
'
Na podruju Luci-Palanke prvi lanovi KPJ su oro Srdi i Nikola Lapac,
zatim Jozo ai, sekretar elije, pa Vaso Pratalo mlai i Ilija Ini. Ubrzo je sek-
retar postao Ilija Ini i tada su u KPJ primljeni Mirko ulibrk iz Pratala i Drago
Pratalo iz Luci-Palanke. Tokom ljeta u ovu organizaciju ukljueni su lanovi
KPJ koji su doli s drugih podruja: Duka Bakonja, Nada Jovovi, Dragomir Su-
boti i jo neki.
33
'
Sreskom komitetu KPJ za Sanski srez u radu su pomagali politiki radnici
Branko Lastri, Ahmet Kadi, Esad Ceri, Ivanka Perkovi, Vaso S. Pratalo i
omladinski politiki radnici Branko Prokopi, Stojanka Miljatovi, Dobrila Gru-
bor i jo neki.
Na sanskom srezu sredinom 1942. godine lanovi KPJ su bili i Milan Mar-
eta, Ratko Vojnovi, uro Jaki, Veljko Vejinovi, Dobrila Grubor i jo neki
ija se imena nisu mogla utvrditi.
Prva sreska konferencija KPJ sanskog sreza odrana je 17. septembra 1942.
u Bonjacima. U radu konferencije uestvovalo je est partijskih rukovodilaca
29) Na zgradi kole u Bosanskom Milanovcu stoji spomen-ploa sa tekstom:
U ovoj koli januara 1942. godine odrano je savjetovanje komunista Podgrmea na kome su
doneseni vani zakljuci za dalji razvoj ustanka u ovom kraju.
Kao to je u teksu navedeno, savjetovanje je bilo samo za srez Sanski Most, a ne za Podgrme,
i nije odrano januara, ve drugom polovinom marta 1942, to je utvreno na osnovu vie raz-
govora sa nekim uesnicima savjetovanja, izmeu ostalih s Radom Ercegom i s grupom boraca
iz Bosanskog Milanovca.
Memoarska graa sela Bonjaci u arhivu OOSUBNOR Sanski Most.
30) Kazivanje tadanjih lanova Sreskog komiteta KPJ Branka Brane Todia i Duana Mandia,
autoru.
31) ore Sredi, kazivanje autoru, 6. 7. 1975. god. Memoarska graa sela oko B. Japre, u arhivu
OOSUBNOR S. Most.
32) Kazivanje grupe boraca sela Fajtovaca i okoline, Memoarska graa sela Fajtovaca u arhivu
OOSUBNOR Sanski Most.
33) Kazivanje grupe boraca iz Luci-Palanke, 23. nov. 1960. god.; Kazivanje ora Srdia, 26. jula
1975. god.; Kazivanje Slobodana Inia i Joze aia, 5. jula 1975. god.; Kazivanje Nikole Lapca,
9. nov. 1978. god.
iz okruga: efket Maglajli, sekretar Okrunog komiteta KPJ za Podgrme, Mar-
ko Radovi, lan tog rukovodstva, Dimitrije Bajalica Baja, politiki komesar
Prvog KNOP odreda, Slobodan Marjanovi, lan OK KPJ i rukovodilac njegovog
Agitpropa, Slobodan Braco Erceg, sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bo-
sansku krajinu i Duan Mandi, sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za Podgr-
me, zatim svi lanovi tadanjeg Sreskog komiteta KPJ sanskog sreza: Simo Bje-
lajac, Brano Todi, Jela Perovi, Smilja opi-Raeta, Vahida Maglajli, Nada Jo-
vovi, Duan Stupar Pobro i Jovo Despot. Od preko stotinu lanova KPJ i pede-
set kandidata, koliko ih je tada bilo na sanskom srezu u vojsci i pozadini, u radu
konferencije uestvovalo je 78 lanova KPJ.
34)
Na zavretku rada ove konferencije izabran je Sreski komitet KPJ Sanskog
sreza u ranijem sastavu, jedino to je Brano Todi otiao na dunost u Sreski ko-
mitet KPJ Klju.
c) Partijska organizacija bihakog sreza
Poetkom januara 1942. u Bihakoj eti, a onda i u slobodnim bihakim se-
lima formirane su prve elije KPJ. U Hrgaru, poetkom februara, u sastavu: Va-
jan Popovi, sekretar i lanovi: Raza Kovaevi, Trivo Popovi, Jovan Popovi
i Jovo evo, a potom jo neki.
35
' Zatim je formirana elija KPJ u Raiu u sastavu:
Rade Kenjalo, sekretar i lanovi uro Vunjak, Ivanka Perkovi, Rade Grbi,
36)
a kasnije jo neki. elija KPJ za Lipu i Teoak formirana je u sastavu: Uro Ba-
laban, sekretar i lanovi Savo Kneevi, ura Balaban, Duan Balaban, i Mile
Mandi.
37)
eliju za Doljane i Klievi inili su: Kota Bubalo, sekretar i lanovi
Veljko Bala, uro Bursa i jo neki. U junu je formirana elija KPJ i u Gorjevcu
u sastavu: Bogdan Narani, Jovo Kovaevi i ore Radakovi.
38
'
U Bosanskim Doljanima, u zgradi osnovne kole, marta 1942. odrano je sa-
vjetovanje lanova KPJ s podruja bihakog sreza. Zakazao ga je i njime ruko-
vodio efket Maglajli, sekretar OK KPJ za Podgrme. uro Bursa je ispisao
nekoliko velikih prigodnih parola po zidovima uionice. Savjetovanju je prisust-
vovao i Slobodan Erceg Braco, tada lan Okrunog komiteta SKOJ-a za Podgr-
me. Sekretari elija i ostali lanovi KPJ podnosili su izvjetaj o stanju na svom
terenu.
39
'
Sredinom aprila 1942. godine na bihaki srez je dola Rada Vranjeevi, lan
Okrunog komiteta KPJ za Podgrme i formirala prvi Sreski komitet KPJ biha-
kog sreza. U Sreski komitet je imenovala Stipu Butorca za sekretara i za lanove
Hasana Haka Ibrahimpaia, Ivanku Perkovi i uru Vunjaka.
40
' Prvih dana
jula iste godine Stipo Butorac je primio dunost politikog komesara 2. bihake
ete, a dunost sekretara Sreskog komiteta KPJ preuzeo je Vojo Stanarevi, do
tada politiki komesar pomenute ete. U to vrijeme i Ivanka Perkovi, odlukom
Okrunog komiteta KPJ za Podgrme, upuena je za politikog radnika na
sanski srez.
34) Zapisnik Prve sreske partijske konferencije Sanski Most, odrane 17. IX 1942. god. Arhiv IRP
Sarajevo, fond Obi. komiteta za Bosansku krajinu br. 747.
35) Jovo evo, Premoavanje bratoubilakih ponora, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 862.
36) uro Vunjak, kazivanje autoru.
37) Mile Mandi, izjava 11. 7. 1951. godine.
38) ore Radakovi, Gorjevac u prvoj ratnoj godini, Zb. PODGRME, knj. 1, str. 856.
39) Vajan Popovi, kazivanje autoru 19. sept. 1962. god.
40) Stipo Butorac, kazivanje autoru 21. XI I 1959. godine.
d) Organizovanje optinskih komiteta KPJ
Formiranjem Sreskog komiteta KPJ za Biha zavreno je organizovanje
sreskih komiteta na Podgrmeu. Tada se prilo organizovanju optinskih komi-
teta KPJ na podruju optina koje su imale po nekolike partijske elije. U po-
etku su optinske komitete KPJ inila tri do pet lanova, da bi se ubrzo formi-
rao biro od 3-4 lana i plenum u kojem su jo bili sekretari partijskih elija.
Aprila 1942. godine formiran je Optinski komitet KPJ u Haanima - sek-
retar Paula Humek, lanovi Jela Perovi, uro ukovi i Nevenka Novakovi,
koja je bila sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a. Odlaskom Paule Humek, na
drugi sektor dunost sekretara je kratko vrijeme obavljao uro ukovi, a od
avgusta Rade kundri.
Maja 1942. godine formiranje Optinski komitet KPJ Ripa - sekretar Vajan
Popovi, lanovi Rade Kenjalo i Jovo Sevo.
Tog proljea formiranje i Optinski komitet Suvaja - sekretar Irena Ki, la-
novi Savo Vulin, Dane Babi i Mile Divjak, kasnije jo neki.
U ljeto 1942. godine u Birou Optinskog komiteta KPJ za Srpsku Jasnicu bili
su Irena Ki, sekretar i Stevo Stupar, lan. Poetkom jeseni sekretar je postao
Petar Babi, lanovi Dako Nedimovi, Duan Baji, Milan Kaavenda i Koviljka
urguz, dok su u plenumu bili jo sekretari etiri seoske partijske elije.
Avgusta 1942. godine formiran je Optinski komitet KPJ za podruje optine
Radi, sa sjeditem u Malom Radiu - sekretar uro Agbaba, a lanovi Gojko
Ognjenovi i Aleksa Trtica. Ubrzo je sekretar posto Gojko Ognjenovi.
Nakon to je odrana prva sreska konferencija KPJ za sanski srez, krajem
septembra 1942, formiranje i Optinski komitet KPJ za optine Luci-Palanku,
Eminovce i Dabar; sekretar je bio Esad Ceri, a lan Milena Prokopi, dok se
imena ostalih nisu mogla utvrditi. U oktobru je sekretar postala Milena Proko-
pi, a lanovi su bili Dragan Suboti, komandant i Nikola Ronevi, politiki ko-
mesar Komande mjesta u Luci-Palanci, Mirko ulibrk, Duka Bakonja i Vlado
Dai.
e) Druga okruna konferencija KPJ za Podgrme
U vrijeme priprema sjednice Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu,
koja je odrana u Risovcu 27. i 28. septembra 1942, nekoliko dana ranije u Sr-
pskoj Jasenici, u koli, odrana je Druga okruna konferencija KPJ za Podgrme.
U radu okrune konferencije uestvovali su mnogi lanovi KPJ iz Prvog
KNOP odreda i partijskih organizacija Podgrmea, i uro Pucar Stari, sekretar
Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.
41
'
Pored analiza proteklog rada na Podgrmeu i vojnopolitike situacije u ok-
rugu, bilo je dosta rijei o veoma sporom primanju zaslunih boraca, komandi-
ra, vodnika, desetara, omladinskih i pozadinskih aktivista u lanstvo KPJ, o
predugom kandidatskom stau pojedinih rukovodilaca, itd. Na tu slabost, karak-
teristinu manje-vie za itav Podgrme i Bosansku krajinu, partijska okruna
konferencija posebno je ukazala, dajui sugestije kako da se ubudue izbjegne.
41) Zanimljivo je da o ovoj okrunoj konferenciji nije sauvan ni jedan dokument, a ne pominje je
u lanku-sjeanju ni Sefket Maglajli, sekretar OK KPJ Podgrme. Meutim, izvjesno je da je
odrana i da je raspravljala i o pitanjima ovdje navedenim.
Dako Nedimovi, Rad NOO Srpske Jasenice, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 318. O radu ove ok-
rune partijske konferencije, djelimino i na osnovu kazivanja Stojana Makia, autoru, 12. 5.
1975. god.
3. Priblini brojni pregled lanova KPJ septembra 1942. godine
Ne postoje dokumenti koji bi nam omoguili da u cjelini damo brojni pre-
gled lanova KPJ Prvog KNOP odreda i na podruju njegovog djelovanja - Pod-
grmeu. Meutim, tokom vie od tri decenije istraivanja razvoja narodnooslo-
bodilake borbe u Bosanskoj krajini, anketirao sam blizu hiljadu uesnika te
borbe to prua mogunost da se ipak izradi priblini brojni pregled lanova
KPJ na podruju Prvog KNOP odreda, odnosno Podgrmeu. Ve su u prethodna
dva poglavlja data imena skoro svih lanova KPJ koji su bili u Prvom KNOP od-
redu na podruju Podgrmea u vrijeme njegovog postojanja. Mnogi borci, la-
novi KPJ iz tog perioda u svojim izjavama navodili su imena onih drugova i dru-
garica za koje su znali kada su u ovom periodu, do oktobra 1942, primljeni u KPJ.
Veina ovih izjava objavljena je u zbornicima Podgrme u NOB i Srez Klju, ili
su navedeni u monografiji Srez Sanski Most u NOB. Meutim, budui da nema
takvih kazivanja ni objavljenih lanaka u drugim zbornicima i monografijama,
u ovim poimeninim pregledima nisu uvrteni oni lanovi KPJ koji su u meu-
vremenu stupili u udarne brigade, bili u Vojnotehnikoj radionici, u grmekim
bolnicama, i u Krajikom proleterskom bataljonu. Pa ipak, vrijedilo je navesti
i ovakav nepotpun spisak lanova KPJ i na osnovu njega nepotpun brojni pre-
gled, jer daje neke dopunske informacije o kadrovima i Prvog KNOP odreda i
onih na slobodnoj teritoriji Podgrmea.
a) lanovi KPJ na podruju Prvog KNOP odreda 1941-1942. godine
lanovi KPJ od prije ustanka lanovi KPJ primljeni 1941/42. godine
Muki enski Svega Muki enski Svega
Prvi KNOP odred
29 - 29 125 - 125
Podgrme 15 7 22 122 30 152
Sveukupno 44 7 51 247 30 277
% 86,27 13,73 89.17 10,83
4. Razvoj i aktivnost organizacija SKOJ-a u jedinicama Prvog
KNOP odreda i u Podgrmeu
U intenzivan politiko-vaspitni rad tokom jeseni i zime 1941/1942. godine
ukljuili su se i omladinci i omladinke Podgrmea. Koliko je znaajno narasla
aktivnost omladine najbolje je pokazala Prva okruna konferencija SKOJ-a za gr-
meki okrug, odrana 21. i 22. marta 1942. u Luci-Palanci. U njenom radu uest-
vovalo je oko 130 delegata iz srezova Bosanska Krupa, Sanski Most, Biha i Bo-
sanki Novi (podgrmeki dio).
42
' U radu su uestvovali i efket Maglajli, sekretar
OK KPJ Podgrme, Mile Perkovi, lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu
i Hercegovinu, Duanka Kovaevi, lan OK KPJ Podgrme i Branko opi, par-
tizanski pjesnik.
43
'
42) Zapisnik Prve okrune konferencije SKOJ-a za Podgrme, (Dokument istorije omladinskog po-,
kreta Jugoslavije, tom I, knj. 2, str. 514-516).
43) Boko Kecman, Prva okruna konferencija SKOJ-a za Podgrme, Zb. PODGRME, knj. 3,
str. 476.
Uesnici prve okrune skojevske konferencije u Luci-Palanci, 22. marta 1942.
(snimio Luka Gluac)
Izvjetaj o aktivnosti skojevske organizacije grmekog okruga podnijela je
Rada Vranjeevi, do tada sekretar OKSKOJ-a. Mile Perkovi je govorio o vojno-
-politikoj situaciji i o osnivanju Narodnooslobodilakog saveza omladine Bos-
ne i Hercegovine (NOSOBiH), objanjavajui njegovu ulogu i zadatak da obuh-
vati svu antifaistiku omladinu.
Od oktobra 1941, kada je zapoeo rad na organizovanju omladine u Podgr-
meu, na osloboenoj teritoriji, do 21. marta 1942, ostvareni su veoma znaajni
rezultati u svestranom ukljuivanju omladine u partizanske jedinice, u politiku
aktivnost, i u kulturno-prosvjetni rad.
Iz sauvanog zapisnika, voenog na ovoj prvoj okrunoj konferenciji SKOJ-a
Podgrmea, vidi se da je omladina za nepunih est mjeseci ostvarila velike re-
zultate:
Na itavom Okrugu djelovalo je 36 aktiva SKOJ-a - 8 na sanskom srezu, 16
na novskom, 10 na krupskom i 2 na bihakom srezu - sa 251 lanom, od kojih
193 omladinca i 58 omladinki. Na Okrugu su djelovale 42 vaspitne omladinske
grupe sa 607 lanova (395 omladinaca i 212 omladinki), zatim, 13 pjevakih ho-
rova sa 365 lanova (210 omladinaca i 155 omladinki). U tom periodu odrano
je 68 omladinskih konferencija na kojima je uestvovalo 4 550 omladinaca i om-
ladinki, zatim, 2 omladinska zbora sa oko 800 uesnika, a odrano je i 112 pri-
redbi sa 9 700 prisutnih i 37 kulturnih veeri sa 3 600 prisutnih. U tom periodu
organizovana su i tri vojno-politika omladinska kursa sa 195 uesnika.
44
'
Stalno isticanje omladinki angaovanih u odreenim aktivnostima, pokazu-
je koliko se panje upravo njima poklanjalo. Treba se podsjetiti na tadanja kon-
zervativna i patrijarhalna shvatanja veine stanovnitva o enama, pa tako i o
omladinkama. Nije teko zakljuiti koliko se mnogo postiglo za ovo kratko vri-
jeme u prevazilaenju konzervativnih navika, odnosa i shvatanja i u stvaranju
novih.
Prva skojevska okruna konferencija izabrala je Okruni komitet SKOJ-a za
Podgrme u sastavu: sekretar Duanka Kovaevi, lanovi Slobodan Erceg Bra-
co, Pero Divjak, Duan Mandi i Boko Kecman.
Sutradan je u Luci-Palanci odran omladinski zbor na koji je dolo oko
1 600 omladinaca i omladinki iz mnogih podgrmekih sela. Oni su stigli sa za-
stavama, transparentima, pjevajui borbene partizanske i narodne pjesme. Na
zboru je govorio Slobodan Erceg Braco. Poslije toga omladina se dugo veselila,
pjevala, igrala, a onda razila u svoja slobodna sela da bi s jo veim arom na-
stavila zapoetu borbu.
Ubrzo nakon ove konferencije organizovani su sreski komiteti SKOJ-a za
sva etiri podgrmeka sreza. Svaki lan komiteta djelovao je u sredini u kojoj
je ivio, odnosno, na podruju sela gdje je bio rasporeen. Tek na prvoj oblasnoj
skojevskoj konferenciji, 10. novembra 1942, donijee se zakljuak da skojevska
rukovodstva, sreska, okruna i oblasna, biraju svoj biro komiteta, iji lanovi
nee imati odreeni teren, ve e kolektivno rukovoditi cjelokupnom organiza-
cijom. Meutim, u proljee i ljeto 1942. bila je praksa da svaki lan partijskog
ili skojevskog rukovodstva bude odgovoran zajedno selo, grupu sela (optinu),
ili za sektor rada.
Omladinska rukovodstva su razvila vrlo ivu aktivnost u partizanskim e-
tama i u osloboenim selima. Tokom narednih mjeseci mnogi omladinci su pri-
mani u SKOJ, a formirani su i novi aktivi SKOJ-a.
Od marta 1942, postojei aktivi u partizanskim etama su proireni i formi-
rani u svim ostalim etama Prvog KNOP odreda, ali nema sauvanih podataka
ni o aktivima, ni o omladincima koji su tada primljeni u SKOJ.
U prvoj polovini 1942. godine formirani su aktivi SKOJ-a i u mnogim pod-
grmekim slobodnim selima. Kako je u svakom osloboenom selu jo od jeseni
1941. postojala omladinska organizacija koja se, nakon direktiva iz marta 1942,
postepeno konstituisala u organizaciju NOSOBiH, ve su se mnogi omladinci i
omladinke istakli u radu, pa je bilo teko izabrati manji broj najaktivnijih i od
njih formirati aktiv SKOJ-a
U to vrijeme, kada su lanovi SKOJ-a, i KPJ odravali sastanke tajno, na slo-
bodnoj teritoriji Podgrmea dogaa se neto sasvim suprotno: uz prisustvo od-
raslih i mladih, na konferencijama svih stanovnika sela, vri se izbor mladia i
djevojaka u lanstvo SKOJ-a, itavo selo odluuje o tome ko e postati lan
SKOJ-a! To se dogaalo ve u zimu 1941/1942. i tokom 1942. godine, to govori
daj e irina omladinskog antifaistikog pokreta, ostvarena do rata u Bosanskoj
krajini, jo u prvoj godini rata toliko narasla i postigla takav kvalitet koji je doveo
44) Kao u napomeni 42.
do javnosti rada SKOJ-a i njegove uloge u narodnooslobodilakoj borbi. To je
uticalo na mijenjanje svijesti masa i ivo ih zainteresovalo za rad omladinske or-
ganizacije. Dostizanje takvog kvaliteta u irini i radu antifaistikog omladin-
skog pokreta u Podgrmeu, i to ve u prvoj godini revolucije, istorijska je vri-
jednost koja je veoma mnogo uticala na dalji tok borbe.
Postojao je odreeni kriterij za prijem u omladinsku organizaciju, NOSO-
BiH; omladinac je morao biti najaktivniji i najhrabriji. Ponegdje su skupovi
na kojima je narod birao lanove SKOJ-a bile masovne konferencije, priredbe
i zborovi.
Omladinski aktivisti su detaljnije upoznavali lanove skojevskih aktiva
kako treba da rade skojevski aktivi a kako omladinska organizacija. Meutim,
u praksi je bilo vrlo teko razluiti rad ovih omladinskih antifaistikih organi-
zacija.
Koliko je brojno ojaala skojevska organizacija na Podgrmeu najbolje
ilustruju podaci navedeni u izvjetaju Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosanku
krajinu od 4. jula 1942. upuenom Pokrajinskom komitetu SKOJ-a za Bosnu i
Hercegovinu. Okruni komitet SKOJ-a za Podgrme tada je imao 4 lana, sva e-
tiri sa sela. Na Okrugu djeluju etiri sreska komiteta SKOJ-a: Sanski Most, Bo-
sanski Novi, Bosanska Krupa i Biha. Tada je na Podgrmeu bilo 1 120 lanova
SKOJ-a i 4 950 lanova NOSOBiH-a. U italakim grupama bilo je 930 omladi-
naca i omladinki a na analfabetskim teajevima 687 polaznika. U 35 pjevakih
horova bilo je oko 900 lanova. Tokom juna omladina je organizovala 15 prired-
bi sa oko 8 000 posjetilaca, 90 irih omladinskih konferencija sa oko 10 000 ues-
nika i 8 omladinskih zborova sa oko 7 000 uesnika. U svim partizanskim etama
postojali su omladinski aktivi.
Ve sam podatak daj e na Podgrmeu bilo 1 120 lanova SKOJ-a pokazuje
koliko se skojevska organizacija razvila na ovom okrugu jo u prvoj godini us-
tanka i narodnooslobodilake borbe.
Kada su u ljeto 1942. u Bosansku krajinu doli lanovi Biroa CK SKOJ-a i
lanovi CK KPJ, najprije su osudili praksu primanja u SKOJ na masovnim kon-
ferencijama i brojnost skojevaca u aktivima, i skoro su doveli u pitanje prizna-
vanje takvih aktiva, poistovjeujui ih sa aktivima NOSOBiH. Meutim, vrlo
brzo je izmijenjena takva ocjena, jer su se lanovi CK SKOJ i CK KPJ uvjerili da
je irina borbe u Podgrmeu sveobuhvatna, da je partizanski pokret u ovom
podruju tako irok i daj e teko primati jedne, a ne primiti i druge isto tako vri-
jedne i borbene omladince i omladinke.
Na Oblasnoj konferenciji SKOJ-a odranoj 10. novembra 1942. u Bukovai,
kod Bosanskog Petrovca, bilo je rijei o takvom legalizovanju SKOJ-a i javnom
izboru omladinaca i omladinki u SKOJ. Duan Mandi, tada sekretar OK SKOJ-a
za Podgrme, rekao je: . . . Napravili smo veliku greku to smo legalizovali
SKOJ, a nismo posvetili dovoljnuu panju NOSOBiH-u .. ..
45)
Meutim, na os-
novu izlaganja Ive Lole Ribara, sekretara CK SKOJ-a, Oblasna konferencija je u
zakljuke unijela i dio njegovog izlaganja na tu temu:
. . . Potrebno je danas promijeniti miljenje o karakteru SKOJ-a kod nas.
SKOJ je politika organizacija omladine koja danas treba da ponese, zajedno sa
Komunistikom partijom, glavnu odgovornost za voenje rata. Treba otvoriti
vrata SKOJ-a ire, a unutar organizacije podii organizacionu vrstinu, svijest i
odgovornost.. ,
46
> (podvukao autor).
45) Izvjetaj oblasnog komiteta SKOJ-a od jula 1942. (Reg. muzej Biha, m. f. 65/108-111), kao i
nap. 42.
46) Rezolucija Prve oblasne konferencije SKOJ-a od 10. novembra 1942. godine, Dokumenta istorije
omladinskog pokreta, tom I, knj. 2, str. 548.
a
Nakon odravanja Prve skojevske okrune konferencije za Podgrme, 21.
marta 1942, u slobodnim selima ove teritorije zapoelo je osnivanje organizacija
NOSOBiH-a, odnosno biranje seoskih odbora NOSOBiH-a. Tamo gdje su ve
protekle jeseni i zime formirane i djelovale omladinske organizacije, sada su
dobijale svoje ime: NOSOBiH, a njihova rukovodstva - odbori NOSOBiH-a. Po-
negdje su seoski omladinski odbori dopunjavani, jer su odranije imali samo
predsjednika i sekretara i dobijali novo ime.
Prilikom formiranja odbora NOSOBiH-a, vodilo se rauna da omladinac ili
omladinka budu aktivni, jer, po tadanjem shvatanju omladinskih aktivista Pod-
grmea, svi omladinci nisu mogli biti ni u NOSOBiH-u. Zato odbori NOSOBiH-a
nisu obuhvatali svu omladinu sela, ve samo najangaovaniju, koja dolazi na
skupove i konferencije, koja uestvuje u kulturno-prosvjetnom radu, na radnim
akcijama i si. U nekim veim selima formiran je i za svaki vei zaselak poseban
odbor NOSOBiH-a. U svakom selu organizacijom NOSOBiH-a bilo je obuhvae-
no 30 do 50 omladinaca i omladinki, a na elu svake nalazio se odbor, to je zna-
ilo daj e na est omladinaca-omladinki biran po jedan za lana odbora NOSO
BiH-a. U ljeto 1942. izvrena je reorganizacija odbora NOSOBiH-a, kako bi i nji-
hov rad bio efikasniji i kvalitetniji.
Tog proljea su odrane optinske konferencije NOSOBiH-a, na kojima se
konstituisala optinska organizacija NOSOBiH-a i biran njen optinski odbor.
5. Dalja izgradnja i aktivnosti narodnooslobodilakih odbora
Podgrmea
Tokom zime 1941/1942. godine izvrena je reorganizacija nekih NO odbora
koji su zahvatali po vie sela, tako da je svako selo izabralo svoj narodnooslo-
bodilaki odbor. Ve do poetka proljea 1942. godine svako selo na slobodnoj
teritoriji Podgrmea imalo je svoj seoski narodnooslobodilaki odbor.
S jeseni 1941. godine formiraju se optinski narodnooslobodilaki odbori.
Prvi je formiran u Srednjem Duboviku, koji je zahvatao vie sela novskog i
krupskog sreza. Komandant Optine, odnosno predsjednik tog Optinskog NO
odbora bio je Simo Bjelajac, zemljoradnik, predratni lan KPJ.
47)
Novembra 1941. godine formiran je i Optinski NO odbor u Donjoj Suvaji
za sela Gornja i Donja Suvaja, Gudavac, Vojevac, Puenik, Srpska Jasenica i Ve-
lika Jasenica. Predsjednik je najprije bio Dane Babi, kova iz Donje Suvaje,
predratni lan KPJ, a potom Rade Narani, zemljoradnik iz Gudavca, predratni
lan KPJ.
48)
U januaru 1942. godine formiran je Optinski NOO Luci-Palanka za sela
Luci-Palanku, Miljevce, Pratala, Potkraj, Predojevia Glavicu, Majki-Japru, Je-
lainovce, Lipnik, Bonjake, Dabar, Grdanovce, Eminovce, Tuk Bobiju, Oti,
Skucani Vakuf, Krkojevce i Lukavicu. Za komandanta Optine, kako se jo tada
zvao predsjednik Optinkog NOO, izabran je Simuka Pratalo, zemljoradnik iz
Pratala.
49
'
Marta 1942. godine reorganizovan je Optinski NOO u Srednjem Duboviku,
pa je na slobodnoj teritoriji tada funkcionisalo pet optinskih NO odbora:
ME, knj. 3, str. 276; Svetozar ulibrk, Sjeanje na rad prvog nar. osi. odbora u Podgrmeu, isto,
str. 281.
48) Dane Babi, NO odbori na podruju sreza B. Krupa, isto, str. 284-285.
49) B. J. Bokan, n. dj., knj. 2, str. 385; Simuka Pratalo, kazivanje autoru.
Haansko-potkalinjskoj optini pripala su sela: Haani, Potkalinje, Mali Du-
bovik, Veliki Dubovik i Majki-Japra iz sanskog sreza. Predsjednik Optinskog
N00 je bio Rade kundri iz Potkalinja;
Srednjodubovikoj optini pripala su sela Donji Dubovik, Srednji Dubovik,
Donji Petrovii i Gornji Petrovii. Nakon to je Simo Bjelajac otiao na sanski
sektor, za predsjednika ovog Optinskog N00 izabran je Slobodan Radii, zem-
ljoradnik iz Gornjih Petrovia;
Raiki optinski N00 obuhvatao je sela: Rae, Osredak, Gornji Buevi,
Srednji Buevi, Blatnu i Matavaze. Optina je pripala novskom srezu. Predsjed-
nik ovog Optinskog NOO najprije je bio Nikola Popovi iz Gornjeg Buevia.
Optinski NOO aavica obuhvatao je Prvu, Drugu i Treu aavicu, Raka-
ne i jo nekoliko oblinjih zaselaka. I ova optina je bila u sastavu novskog sreza.
Za predsjednika odbora izabran je Vladimir Stupar.
Optinski NOO Rujika, obuhvatao je sela Veliku Rujiku, Malu Novsku Ru-
jiku, Krlje i jo neke zaseoke. Ovo je bila trea optina novskog sreza (podgr-
meki dio). Predsjednik Odbora najprije je bio Milan Seni.
50)
Marta 1942. godine iz Suvajske optine izdvojena su sela: Velika Jasenica, Sr-
pska Jasenica, Zalin, Gorinja i Benakovac i od njih organizovana posebna op-
tina sa sjeditem u Srpskoj Jasenici. Predsjednik ovog Optinskog odbora bio je
Dako Nedimovi iz Srpske Jasenice.
51)
Marta 1942. godine formiranje Optinski NOO za sela Sanikog podruja,
sa sjeditem na Mijaici, gdje je izbjegao narod iz Gornjeg Budelja i Donje Pri-
sjeke. U sastav ove optine ula su i sela Bravsko, Zavalje, Meee Brdo i jo
neka. Prvi predsjednik ovog Optinskog NOO bio je Stevan Mandi iz Gornjeg
Budelja, a od maja 1942. godine Jovo Peevi. Kada su osloboeni Gornja Sanica
i sela Sanike doline, sjedite optine je prelo u Gornju Sanicu, pa su u ovu op-
tinu ukljuena sva sela predratne sanike optine: Jasenovac, Podsrnetica, Bu-
nara, Klenovac, Bravsko, Srpska Sanica (u njegovom sastavu Meee Brdo, Sa-
nika Rijeka, Zavolje, Vrelo, Tarbuci i Gornja Sanica), Gornji Budelj, Korjenovo,
Prisjeka, Sanica-Budelj, Pitanica-Biljani, Donja Sanica i Donji Biljani.
52
'
S proljea 1942. formiranje Optinski NOO za hadrovako-japransko pod-
ruje, za sela: Hadrovce, Mrkalje, Kozin, Duge Njive, Slatinu, Halilovce, Podvi-
dau i Lipnik (koji se izdvojio iz lucipalanske optine), i dva sela izmeu Bu-
dimli Japre i Stare Rijeke - Ovanjsku i Marine. Ova dva sela su bila neoslobo-
ena, ali je dio stanovnitva izbjegao u Slatinu i Mrkalje, pa se Optinski odbor
morao brinuti i o njima. Za komandanta, odnosno predsjednika Optinskog
NOO izabran je uro Jaki. U junu 1942. optina je reorganizovana u dvije: Bu-
dimli-japransku, iji je predsjednik bio uro Veki i Lipniku, predsjednik
uro uri, invalid NOB, iz Gornjeg Lipnika.
53)
U proljee 1942. formiranje Optinski NOO Veliki Radi za sela: Veliki Ra-
di, Mali Radi, Vranjska Beirevi, Vranjska Mrkonji, Vranjska Mosura i Gr-
mua, (selo iz bihakog sreza). Predsjednik ovog Optinskog NOO najprije je bio
Mile Glii iz Velikog Radia, pa Simo Santra iz Malog Radia.
54
'
50) Bosanskokrupska optina u ratu i revoluciji, str. 132-133.
51) Dako Nedimovi, Rad NOO Srpske Jasenice, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 315.
52) Branko kundri, Odbornici-povjerenici i NOO na podruju optine Sanica, Zb. SREZ KLJU,
knj. 2, str. 622.
53) B. J. Bokan, n. rad, str. 385-387.
54) Dane Babi, n. l., str. 285.
Maja-juna 1942. iz Luci-palanske optine izdvojena su sela: Eminovci (Bo-
sanski Milanovac), Grdanovci, Bonjaci, Naprelje, Gorice, Fajtovci, Gornji Ka-
mengrad i formiran Optinski NOO Eminovci. Predsjednik ovog Odbora je bio
Petar Stojanovi iz Eminovaca.
Juna 1942. izdvojen je i Dabar sa okolnim selima iz sastava Luci-palanske
optine i formiran nova Optina za sela: Dabar, Kljevce, Krkojevce i Djedovau.
Predsjednik ovog Optinskog NOO je bio Petar Braji, zemljoradnik iz Krkoje-
vaca.
55
'
S proljea 1942. formiranje Optinski NOO Ripa za sela: Hrgar, Gorjevac,
Rai, Lohovo, Pritoku, Grabe i Ripa. Predsjednik ovog Optinskog NOO bio
je Rade Kenjalo, namjetenik, lan KPJ od prije ustanka, iz Raia.
56
'
Hajro Kapetanovi, Drago Maar, Cuka Stojni i Boko Kecman s grupom seljaka i seljanki
u dvoritu kue Luke Nedimovia, u Srpskoj Jasenici, juna 1942.
U proljee 1942. formiran je i Optinski NOO Klievi za sela Bosanski Do-
ljani, Klievi, Dubovsko, Lipa i Teoak. Predsjednik ovog Optinskog NOO bio
je Kota Bubalo, zemljoradnik iz Bosanskih Doljana.
57
'
Dok je Bosanska Krupa bila slobodna, od 20. juna do 15. jula 1942, u njoj je
djelovao Gradski NOO sa predsjednikom Radojkom trbac.
58
'
56) uro Vunjak, Zapisi o NOB, u arhivi autora.
57) Zabiljeka o arhivi autora
58) Ovaj Gradski NOO Bosanska Krupa neki pogreno tretiraju kao sreski odbor, to on nije bio.
Radojka trbac, U osloboenoj Bosanskoj Krupi, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 351.
a) Savjetovanje odbornika u Benakovcu
Tako je sredinom 1942. godine na teritoriji Prvog KNOP odreda, odnosno
Podgrmea, djelovalo 16 optinskih NO odbora i krae vrijeme gradski NOO Bo-
sanska Krupa. Kako u periodu djelovanja Prvog KNOP odreda, tj. do polovine
oktobra 1942, nije postojao ni jedan sreski niti okruni NOO za Podgrme, ob-
jedinjavanje i usmjeravanje rada seoskih i optinskih NO odbora vrili su Okru-
ni Komitet KPJ i tab Prvog KNOP odreda. U tom cilju ustalila su se savjetovanja
seoskih i optinskih odbornika koja su praktikovana jednom mjeseno, a u Be-
nakovcu i ee.
Jedno od takvih savjetovanja odrano je krajem juna 1942, u gaju nedaleko
od kole u Benakovcu. Prisustvovali su uro Pucar tari, Lepa Perovi, Osman
Karagebovi, Velimir Stojni i efket Maglajli.
Najprije je po jedan odbornik iz svake optine izvijestio o politikoj situaciji,
0 raspoloenju naroda, o pomaganju narodnooslobodilake borbe, i o neprija-
teljevim napadima na njihovu teritoriju (granina sela). Nakon toga raspravljalo
se o izgradnji bolnica i magacina u Grmeu, spremanju ita u njih. Sugerisano
je da se u Grmeu grade kolibe - sklonita za narod ukoliko neprijatelj prodre
1 na ovu slobodnu teritoriju. Dok je trajalo savjetovanje, bjesnila je neprijateljska
ofanziva na Kozaru, odakle se ula potmula tutnjava topova i avionskih bombar-
dovanja. Usvojeni su zakljuci da se odmah izrade planovi izgradnje magacina
i koliba u Grmeu, da se pouri sa izgradnjom bolnica i da se ubrza etva. Za-
kljueno je da se svi opet nau nakon petnaest dana i podnesu izvjetaj o rea-
lizaciji usvojenih zakljuaka.
59
'
I prije ovog novog zadatka, odbori su mobilisali brojne seoske majstore: te-
sare, stolare, kovae i druge i upuivali ih na smjenu u planinu gdje su gradili
brojne objekte za bolnice i vojne magacine. Nakon ove odluke mnogi seljaci sa
sjekirama, testerama i torbama sa hljebom stigli su na pojedina podruja Grme-
a. Tu bi ostajali 8 ili 15 dana, a onda bi stizale nove smjene. Neke su se i po vie
puta vraale na radilita. Kada su magacini sagraeni i etva obavljena, putevi-
ma iz podgrmekih sela kretale su desetine i stotine kola sa itom koje je skla-
njano u planinu Grme, za koju se vjerovalo da je neosvojiva, da je neprijatelj
nikad nee okupirati.
b) Brojni poslovi narodnooslobodilakih odbora
Seoski i optinski narodnooslobodilaki odbori bili su neposredni mobili-
zatori i nosioci brojnih aktivnosti slobodnog Podgrmea tokom 1942. godine:
- na izgradnji vie desetina bolnikih objekata, velikog broja magacina, voj-
nih i odborskih, vie objekata Vojnotehnike radionice u Meugorju,
- na organizovanju jesenje i proljetne sjetve i etve u ljeto 1942, posebno u
ugroenim podrujima u blizini neprijateljskih uporita,
- najneposrednije su brinuli o smjetaju i ishrani brojnih partizanskih jedi-
nica i vojnih starjeina, boraca i kurira koji su iz dana u dan stizali sa poloaja,
to iz pojedinih krajeva Bosanske krajine, to iz drugih krajeva Bosne i Herce-
govine i Hrvatske,
- svakodnevno su snabdijevali bolnice mlijekom i mlijenim proizvodima,
itom, mesom (stokom) i svim neophodnim za redovnu ishranu nekoliko stotina
ranjenika, bolesnika i brojnog bolnikog osoblja,
- zajedno sa odborima AF organizovali pranje vea i zavoja za mnoge par-
tizanske jedinice, ranjenike i bolesnike,
59) Svetozar ulibrk, Savjetovanje narodnih odbornika na Benakovcu, isto, str. 345-346.
- organizovali prevoz ili prenos ranjenika, municije, oruja, namirnica i si.,
- prikupljali kola sa konjskom ili volovskom zapregom za evakuaciju rat-
nog plijena iz veih akcija,
- organizovali ekipe ljudi, ena i omladine koje su esto pratile partizanske
ete i bataljone u akcije ruenja kolosjeka i eljeznikih objekata,
- organizovali etvu u ljeto 1942. na itavoj slobodnoj teritoriji i evakuaciju
ita dublje u slobodnu teritoriju ili u grmeka skladita i magacine,
- organizovali pravljenje pekmeza od ljiva i peenje rakije za potrebe bol-
nica (rakija umjesto dezinfekcionih sredstava), itd.
Poseban i veoma krupan zadatak pred narodnooslobodilakim odborima
Podgrmea bio je briga o prihvatanju, smjetaju i ishrani velikog broja izbjeglica.
Ve od prvog dana ustanka mnogi su morali napustiti svoja sela bjeei pred us-
takim zloincima i prebaciti se na ovu slobodnu teritoriju. Uz to, na Podgrme,
relativno bogato poljoprivredno podruje, u 1942. godini prebacilo se brojno
stanovnitvo iz pasivnih krajeva drvarskog, grahovskog i glamokog sreza; na
Podgrme su stigle mnoge porodice da bi se prehranile, jer im je prijetila smrt
od gladi. Ve sredinom 1942. na Podgrmeu je bilo vie hiljada izbjeglica. O nji-
ma su se brinuli narodnooslobodilaki odbori, a podgrmeke porodice su ih pri-
male u kue, najee im obezbjeujui i ishranu. Sve sposobne i zdrave izbjeg-
lice ukljuili su se u rad i obaveze svojih domaina.
I pored tako obimnog posla (izgledalo je kao da je sve mobilisano za borbu
protiv okupatora, ustaa i etnika), seoski i optinski odbori, zajedno sa partij-
skim i skojevskim organizacijama, stizali su da odravaju redovne masovne kon-
ferencije stanovnitva svog sela ili optine. Na njima se govorilo o vojnopoliti-
koj situaciji, o vojnim akcijama na ovom podruju, i o njihovim neposrednim za-
dacima na izvrenju brojnih poslova u korist Narodnooslobodilake borbe.
Narodnooslobodilaki odbori su organizovali dobrovoljno javljanje omladi-
ne i sposobnih ljudi u partizanske jedinice. Na ovim veoma znaajnim poslovima
narodnooslobodilaki odbori su uspjeno saraivali sa seoskim i optinskim od-
borima AF, formiranim tokom zime i proljea 1942. godine.
5. Sakupljanje ljetine 1942. godine i formiranje Prve krajike
udarne poljoprivredne brigade
Shvatajui veliki znaaj blagovremenog i potpunog spasavanja ljetine, Ope-
rativni tab za Bosansku krajinu i tab Prvog KNOP odreda ve poetkom jula
1942. intenzivno su radili na organizovanju svih snaga slobodnog Podgrmea
radi izvrenja tog zadatka. U izvjetaju Vrhovnom tabu od 26. jula 1942, Opera-
tivni tab, pie:
. . . Podgrmeki kraj, tj. teren I odreda vrlo je itan kraj, kojega mi ne smi-
jemo pustiti da neprijatelj ponje ve dozrelu penicu. Pogotovo kada je nepri-
jatelj prisvojio ito itave kozarske oblasti. U cilju daljnjeg otpora neprijatelju or-
ganizovali smo zajedniki tab I i II odreda. Organizovali smo takoe preko od-
bora i uz pomo vojske vridbu ita i etvu. Tu penicu odmah emo smestiti
u grmeke magacine .. .
60>
Tog ljeta ito je rodilo kao rijetko koje godine, isto tako i kukuruz, povre
i voe. Od jula pa do kraja oktobra glavna preokupacija i aktivnost sreskih ko-
miteta KPJ i svih optinskih i seoskih NOO bila je etva, vrida, berba kukuruza
i voa, spremanje povra i smjetanje ljetine na sigurna mjesta, gdje je neprijatelj
nee lako nai. U sakupljanju izvanredno bogate etve Podgrmelijama su po-
60) Izvjetaj Operativnog taba za Bosansku krajinu od 26. jula 1942. god. Vrhovnom tabu (Zbornik
IV knj. 6, str. 135-136).
magali i mnogi ljudi i ene s podruja Petog KNOP odreda. U Grmeu je sagra-
eno vie magacina i koeva za kukuruz, gdje je spremano ito, vlasnitvo do-
mainstava pojedinih optina, o emu je voena evidencija. Porodice su iz ma-
gacina uzimale od svega prema potrebi.
Tog ratnog ljeta inilo se da je svo stanovnitvo slobodnih sela na nogama.
Znjelo se na brzinu, a usjevi su danju i nou otpremani sa njiva u slobodnoj te-
ritoriji, ali i sa njiva i iz vonjaka neposredno pred neprijateljevim uporitima.
Zahvaljujui takvoj aktivnosti, na sigurnim mjestima su spremljene vee kolii-
ne penice, kukuruza, jema, zobi, graha, voa, posebno ljiva, od kojih je dobar
dio preraen u pekmez, a od dijela pripremljen kom i ispeena rakija. Sva rakija
je otpremljena bolnicama za dezinfekciju rana, hirurkih instumenata i ruku sa-
nitetskog osoblja, jer drugih dezinfekcionih sredstava tada nije bilo, ili bar ne do-
voljno.
Grupa omladinki i omladinaca dobrovoljne radne ete u Sanikoj dolini, u ljeto 1942.
Prilikom osloboenja Sanike doline, krajem jula 1942, brojne porodice, iz
straha pothranjivanog ustakom propagandom, pobjegle su u Vrhpolje, Sanski
Most i sela izmeu ta dva mjesta. Iza njih su ostale njive pod dozrelom penicom
i drugim usjevima. ito je trebalo brzo ponjeti i prebaciti da ne bi palo nepri-
jatelju u ruke. U tek osloboenim selima angauju sa etaoci s podruja Podgr-
mea, Bosanskog Petrovca, Drvara i Glamoa. Uz omladinu, preteno ensku,
dolaze stariji ljudi i ene, najee sa zapregama ili tovarnim konjima, kako bi
plodove sa ugroenih podruja izvlaili u Grme i dalje ako treba.
U Sanicu je, est dana nakon osloboenja, najprije dolo nekoliko stotina
omladinaca i omladinki iz Jelainovaca, Luci-Palanke, Tuk Bobije, Dabra i dru-
gih sanskih sela Podgrmea i iz sela Sanike doline, Ribnika i Kljua. Stigla je
i omladina s petrovakog sreza, a zatim s podruja Drvara, Glamoa i Grahova.
Omladina je organizovana u ete i bataljone, a sredinom avgusta 1942. formirana
je i Prva krajika udarna poljoprivredna brigada. Imala je pet bataljona: 1. sa-
nsko-saniki sa etama Jelainovakom, Lucipalanskom i dvije sanike; 2. pet-
rovaki sa pet eta; 3. drvarsko-glamoki sa etiri ete; 4. grahovski sa etiri ete.
U sastavu 3. bataljona bile su i samostalne ete omladine s podruja Kljua, Rib-
nika i sela izmeu Kljua i Sanice. Brigada je imala transportno-vozarski bata-
ljon, grupu za vridbu, grupu za organizovanje ishrane brigadira i grupe za ku-
vanje pekmeza, sabiranje voa i peenje rakije.
tab Prve krajike udarne poljoprivredne brigade bio je u sastavu: Ilija Bur-
sa, komandant, Ljuban kundri, politiki komesar, Duan Tomovi, zamjenik
komandanta, Zora Popovi, zamjenik politikog komesara, Kota Kecman, in-
tendant, Savo Milju, nadzornik za prijem i smjetaj hrane, Milutin Vujovi, od-
govoran za kulturni i prosvjetni rad. Pri tabu Brigade bilo je i nekoliko inst-
ruktora SKOJ-a i omladinskih rukovodilaca.
61
'
Brigada je tog ljeta i jeseni, sve do kraja godine, pod izvanredno tekim
uslovima, nerijetko ometana neprijateljskim napadima, mitraljirana i bombar-
dovana iz neprijateljskih aviona, uspjeno izvrila postavljeni zadatak i spasila
usjeve.
Zajedno s omladincima i mnogim radnicima na ovom veoma znaajnom za-
datku angaovali su se i brojni partijsko-politiki radnici. Rad omladinske bri-
gade, kao i eta i bataljona u Podgrmeu, obezbjeivale su partizanske brigade
i bataljoni.
Sakupljena ljetina sa sanskog, sanikog, novskog i krupskog podruja te je-
seni i zime je, dobrim dijelom, otpremana Vrhovnom tabu, proleterskim i kra-
jikim brigadama koje su operisale na pasivnim podrujima, ali i jedinicama Pe-
tog KNOP odreda, partizanima Dalmacije i Livna. Znatnu pomo u itu i drugoj
hrani dobili su omladinci i odrasli iz pasivnih predjela, svi uesnici u sakupljanju
usjeva, tako da su mogli mirnije oekivati narednu zimu.
61) Hajro Kapetanovi, Prva krajika udarna poljoprivredna brigada, Zb. PODGRME, knj. 3,
str. 533-573.
XIII Vojnopolitika situacija u proljee-ljeto
1942. godine
R
azvoj situacije u Bosanskoj krajini u 1942. godini neodvojivo je vezan
za zbivanja na jugo slovenskom ratitu, pogotovo na njegovom central-
nom i sjeverozapadnom dijelu. Da bi se ti dogaaji na naem tlu mogli potpunije
shvatiti i lake dovesti u kontekst cjelokupnih napora i rezultata borbe antihit-
lerovske koalicije, potrebno je, bar u najkraem, uiniti osvrt na zbivanja na
svjetskim prostranstvima iz tog vremena.
Sredinom ratne 1942. godine njemake trupe, potpomognute italijanskim,
maarskim i rumunskim vojnim formacijama, zapoele su novu veliku ofanzivu
na istonom frontu, sve dublje prodirui ka jugu Sovjetskog Saveza. Svijetom su
prijetei odjekivale vijesti: Nijemci zauzeli Pjatigorsk, Sevastopolj, Rostov, izbili
na desnu obalu Volge, sjeverno od Staljingrada, alpinistike jedinice Vermahta
istakle zastavu sa kukastim krstom na Elbrus, najvii vrh Kavkaza...
Na afrikom ratitu njemako-italijanske snage zauzimaju Tobruk i stiu do
El Alamejna, odbacujui britanske trupe do blizu Aleksandrije i Sueckog kanala.
Sjedinjene Amerike Drave su se grevito borile da uspostave ravnoteu
u hrvanju sa carskim, imperijalistikim Japanom, lanom Trojnog pakta . . .
Antihitlerovska koalicija se tada nalazila pred veoma tekim ratnim proble-
mima i sa svojim snagama uglavnom u povlaenju. U takvoj situaciji, radi obez-
bjeivanja sopstvenih interesa, London, Vaington i Moskva, nekim svojim po-
tezima, objektivno oteavaju NOB u Jugoslaviji: eril i Rusvelt u deklaraciji po-
dravaju kralja Petra, izraavajui elju da u slobodnoj Evropi vide obnovljenu
i sreenu Jugoslaviju, a zvanine agencije tih zemalja objavljuju i pozdravljaju
ukaz o imenovanju Drae Mihailovia za naelnika taba Vrhovne komande Ju-
goslovenske vojske u otadbini, koja, kako i dalje uporno navode, vodi borbe
protiv Nijemaca, mada su upravo tada objelodanjeni i prvi sporazumi izmeu
etnika i ustaa, za borbu protiv NOP-a, i mada je tada Musolini, na sastanku sa
svojim komandantima u Gorici, odobrio saradnju svojih trupa sa etnicima Dra-
e Mihailovia. Tih dana i sovjetska vlada sa jugoslovenskom kraljevskom vla-
dom u Londonu potpisuje sporazum o podizanju jugoslovenskog poslanstva u
Moskvi na rang ambasade.
1
'
1) Svi podaci o vojnopolitikim dogaajima u svijetu i podrci zapadnih saveznika Drai Mihailo-
viu, prema Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945. (jun, jul 1942), Voj-
noistorijski institut, Beograd 1964. godine.
A Tn
1. etnici na podruju Manjae i oko Mrkonji- G rada
Novembra-decembra 1941. godine Uro Drenovi je ustanike na podruju
Mrkonji-Grada organizovao kao etnike i bataljon Petar Koi proglasio et-
nikim ve na konferenciji vojno-politikih rukovodilaca Treeg KNOP odreda,
odranoj 10. decembra 1941. u Gerzovu.
2)
Njegove etnike jedinice kretale su
se selima na podmju izmeu rijeka Sane i Vrbasa, odnosno, po Manjai i oko
Mrkonji-Grada. etnici su u poetku pristajali da zajedno s partizanima krenu
na ustae i domobrane, ali su uglavnom skoncentrisani na pljaku, svaki put iz-
dali. To se dogodilo prvih dana januara 1942. u krljevitoj i Tramonji, zatim
krajem februara u napadu na ustako-domobransko uporite u Mrkonji-Gradu
i prvih dana marta prilikom napada na neprijateljevo uporite u Tomini, izmeu
Sanskog Mosta i Vrhpolja.
Januara-februara 1942. etnici su u selima sanskog sreza (na desnoj obali
Sane), skoncentrisali nekoliko bataljona, koji su due ili krae vrijeme bili na
tom dijelu sreza, u Tramonji, Kozici i Podovima.
Ocijenivi da e partizani prema njima biti znatno otriji zbog izdaja prili-
kom napada na Mrkonji-Grad, 25. februara 1942, i u drugim akcijama, etnike
ete i bataljoni se grupiu na Zmijanju i Manjai. Tu su 18/19. marta 1942. izveli
prvi opti pu u partizanskim jedinicama Treeg KNOP odreda.
U vremenu od 25. do 30. aprila 1942. dolo je do drugog pua na Manjai,
ali ovog puta po etama: etnici su organizovali hvatanje i ubijanje komunista.
U Kmeanima je ubijen Muhamed Kazas, politiki komesar Manjakog partizan-
skog bataljona. Tada je Risto Kovaevi, politiki komesar 6. ete Manjakog
partizanskog bataljona, s grupom partizana uspio da izbjegne zarobljavanje i
krene u susret Protuetnikom udarnom bataljonu koji je upravo poao u borbu
protiv etnika na podruju Treeg KNOP odreda. Tih dana, oko 110 boraca iz
ovih sela krilo se po Tramonji i Kozici, ne opredjeljujui se ni za partizane, ni
za etnike, pa, ipak, njihov komandir Dragutin Sekuli poruuje Risti Kovae-
viu kako eli da se preda partizanima. Protuetniki udarni bataljon (Grmeko-
-drvarski), u Gornju Tramonju stie sa dvije zastave: jugoslovenskom i crve-
nom. Na poljani akovia eta ranijih boraca s ovog sektora, koja se do tada skri-
vala, zamjenjuje kokarde petokrakama, a Dragutin Sekuli predaje raport Risti
Kovaeviu.
3
'
ete Protuetnikog udarnog bataljona tada okrue kozike borce da bi iz-
bjegli svako iznenaenje i u takvoj atmosferi govore im Vojo Todorovi, koman-
dant i Velimir Stojni, zamjenik politikog komesara Udarnog bataljona. Potom
je Risto Kovaevi iz postrojene Kozike ete izdvojio dvadesetak boraca i na-
redio im da odloe oruje.
4
' Ostali su, izuzev Duana Popovia (puten sa oru-
jem kui), svrstani u jednu partizansku etu, u iji tab ulaze: komandir - Dra-
gutin Sekuli, politiki komesar - Risto Kovaevi, dok su za vodnike odreeni
Gojko Markovi, Vid akovi i jedan Vilusanin. Poslije toga reorganizovana
Kozika eta je dola u Kozicu u zaselak uuri, i zaposjela okolne poloaje, dok
je Protuetniki udarni bataljon nastavio pokret i akcije na podruju Manjae.
Razoruani borci dan-dva su bili s etom, bez oruja, a onda ne odu kuama,
ve na Manjau, etnicima Vukaina Maretia, kome ispriaju ta im se dogo-
dilo. Mareti zbog toga na sektor Kozice i Tramonje uputi etnike Dragomira
Sekulia i porunika Stanislava Maretia da, sa jednim vodom iz Vilusa, pono-
vo izvre pu u Kozikoj eti. Oni su tajno doli 6. maja 1942. u Kozicu i nago-
2) Izvjetaj Operativnog taba za Bosansku krajinu od 5. marta 1942. godine Glavnom tabu NOPO
BiH, Zbornik IV, knj. 3, str. 278.
4) Kazivanje Jove Nikolia autoru.
vorili Dragutina Sekulia, komandira ete, Dragomirovog strievia, da zajedno
s etom promijeni stranu i oznake na kapama. I, umijesto petokraka, opet su
priivene kokarde. etnici toga dana uhapse Jovu Nikolia, pratioca odsutnog
Riste Kovaevia, i dugo ga tuku Duan Biseri i ivko abi.
5)
Komandir Dra-
gutin Sekuli nije dozvolio da ga ubiju.
Sutradan, 7. maja, dok se Risto Kovaevi sa pratiocem Lazon Karlaem vra-
ao iz Gornje Kozice, etnici su mu postavili zasjedu na jednoj raskrsnici, uhva-
tili ga, svezali i tukli, pa ga poveli za Kozicu.
6
' Istog dana etnici su, kod Kozike
kole, razoruali omladince - polaznike omladinskog vojnopolitikog kursa
Ristu Kovaevia je, iz Donje Kozice, Stanislav Marii odveo u Dujakovac,
gdje su ga etniki koljai ivko abi i Stanko Paradivac,
7
' nakon zvjerskog mu-
enja, ubili 12. maja 1942. godine. Risto Kovaevi se pod mukama junaki dr-
ao, a kada su ga izveli na strijeljanje, okupljenim etnicima je uzviknuo: ivjela
Komunistika partija Jugoslavije, dolje etnici, narodni izdajnici, kojim e narod
suditi i izrei zasluenu kaznu!
Vrlo brzo iza ovih pueva u Kozici se istie okupljanjem etnika Stevan Ba-
ji, koji postaje komandir etnike ete, poto je Dragutin Sekuli otiao u svoj
kraj. Tada se po ovim selima formiraju etniki odbori.
a) Ustako-etniki sporazumi za borbu protiv partizana
Zabrinut za sudbinu svoje etnike organizacije zbog akcija Protuetnikog
udarnog bataljona, Uro Drenovi se brzo odluio na posljednji korak u izdaji.
Zajedno sa Todorom Mitroviem, 24. aprila 1942, on je otiao u Mrkonji-Grad
i u Kotarskom predstojnitvu sklopio sporazum o obustavljanju borbi izmeu
etnika i ustako-domobranskih jedinica. Za pregovorakim stolom nali su se,
sjedne strane, etnike kolovoe Uro Drenovi i Todor Mitrovi, koji su neto
ranije napali i spalili muslimansko selo Grad i hrvatsko selo Prisjeku, a s druge
strane zloglasni ustaki bojnik Emil Rataj, koji je rukovodio pokoljem srpskog
stanovnitva na ovom sektoru, zatim predstojnik kotarskog suda Konstantin
Urumovi i kotarski predstojnik Marko Jungi.
Potpisujui sporazum o saradnji u borbi protiv partizana, etnici su priznali
ustaku NDH, obavezali se da e zajedno sa hrvatskim oruanim snagama, vo-
diti borbu protiv partizana. I zavrni lan toga sporazuma naglaava da . . . sve
akcije oko unitenja komunistikih bandi vrit e se po sporazumu zapovjedni-
ka hrvatskih oruanih snaga i zapovjednika etnikih organizacija.
Polovinom maja 1942. godine Uro Drenovi, Vukain Mareti i Jovo Mii
dolaze u Banjaluku, gdje takoe potpisuju sporazum sa viom ustakom koman-
dom. Nasuprot etnikim zloincima, za pregovarakim stolom bili su ustaki
zloinci - general Ivan Brozovi, komandant Banjalukog zdruga, Mirko Beljan,
ustaki stoernik za upu Sana i Luka, njegov pomonik Bla Guti, upravnik ba-
njaluke policije Drai i veliki upan dr Grozdi. Tada je potpisan sporazum
. . . kojim ovi etniki banditi u ime razbijene bive jugoslovenske vojske kao
predstavnici vlasti na teritoriji izmeu Banja Luke, Mrkonjia, Kljua i Bronza-
nog Majdana ugovorno priznaju VRHOVNITVO 'NEZAVISNE DRAVE HR-
VATSKE' na tome podruju i zakljuuju zajedniku borbu protiv partizana i ko-
munista, kako to u svom komentaru ovog sporazuma navodi Partizanski oba-
vjetajni biro Operativnog taba za Bosansku krajinu.
5) Duan Biberi i Zivko abi uhvaeni su kasnije i osueni na smrt.
6) Kazivanje Jove Nikolia, Jove Vulina i drugih boraca.
7) Stanko Paradivac, etniki komandir i kolja, ubijen u borbi nove Kozike partizanske ete sa
etnicima 1944. godine.
Tri dana iza toga u Banjaluku dolaze i etniki komandanti iz centralne Bos-
ne, te i oni potpisuju sporazum identinog sadraja. Od tada naoruani etnici
slobodno odlaze u Banju Luku, Mrkonji-Grad i druge gradove.
8
' Sprovodei od-
luke ovih sporazuma, ve 29. maja 1942. etnici, ustae i domobrani zajedniki
su napali Ribnik i Busije.
9
'
Da bi odredbe etniko-ustakog sporazuma o zajednikoj borbi protiv par-
tizana konkretizovali na terenu sanskog i kljukog sreza, u Kljuu su se 1. juna
sastali: zapovjednik ustako-domobranske posade u Kljuu - Dizdarevi, u San-
skom Mostu - satnik Petrievi, u Gornjoj Sanici - satnik antek, zatim naelnik
sanske Optine Himzo Rei, kotarski predstojnik Kljua Kulenovi i drugi, a s
etnike strane Uro Drenovi i neki njegovi pomonici. I na ovom sastanku je
utanaen sporazum o zajednikom radu protiv partizana,
10
' kako u svom iz-
vjetaju navodi ustaki general Brozovi.
Iza toga u Sanski Most dolazi Uro Drenovi, komandant etnikog odreda
sa svojim komandirima Dragomirom Sekuliem i Duanom Biseriem, da sa
Nijemcima i ustaama iz Sanskog Mosta preciziraju dogovor o zajednikim ak-
cijama protiv partizama. Nakon dogovora i ruka na kojem su izmijenjali zdra-
vice, i za uspomenu su se fotografisali, i to u parku gdje su Nijemci i ustae, go-
dinu dana ranije, objesili 27 nevinih ljudi.
Poslije svih ovih dogovora i sporazuma, i etnici s podruja Tramonje, Ko-
zice i okolnih sela slobodno, naoruani, dolaze u Sanski Most. Komandant ovih
etnika Stevan Baji sastaje se sa ustaama, domobranima i Nijemcima.
11
'
Od sklapanja sporazuma, etnike jedinice u krajevima izmeu Sane i Vr-
basa, iskljuivo vode borbu protiv partizana, samostalno ili u zajednici sa nje-
makim, ustakim i domobranskim jedinicama. To, pored ostalog, potvruje i
izvjetaj Zapovjednitva 3. domobranskog zbora u Sarajevu, od 26. juna 1942, u
kojem, izmeu ostalog, pie:
. . . Pojedine grupe etnika pristale su na sporazum da sa naim snagama
zajedniki poduzmu akciju ienja ugroenih prostorija od partizana. Naro-
ito u ovom pogledu etnici grupe Drenovi, Teanovi, Mareti i Trifuni
su aktivne na podruju I zone i to u predjelu oko Skender Vakufa, planine e-
mernice, Varcar Vakufa, Dragni Podova, te oko Kljua i sjeverno prema Banja
Luci. Ujedno nastoje promidbom, odravanjem sastanaka da privedu vei
broj pravoslavnog puanstva pokoravanju naim vlastima. Do sada su ispunja-
vali sve lojalno i savjesno.. ,
12
'
Stvoren je novi front borbe i u Bosanskoj krajini, oekivan jo od jeseni
1941, nakon etnikih napada na partizane u Srbiji, Crnoj Gori, istonoj Bosni,
Hercegovini, Lici i Dalmaciji. Novi front angaovao je najbolje snage Kozare,
Podgrmea, Drvara i drugih krajeva u borbama protiv etnika na Manjai, Janju,
oko Grahova, Knina, Glamoa i u centralnoj Bosni.
Sklapajui sporazume, etnici su od naroda krili uslove dogovora, ali se do-
godilo daj e Prva krajika NO U brigada krajem maja 1942. zaplijenila tekst prvog
sporazuma, sklopljenog u Mrkonji-Gradu. Partizanski obavjetajni biro (POB)
Operativnog taba za Bosansku krajinu, njegov sadraj i druge informacije do-
bijene od ilegalnih saradnika partizana iz Banje Luke objavio je u prvom broju
Krajikih partizanskih novina, 3. juna 1942. godine.
13
' Tako se odmah saznalo za
etniku izdaju.
8) Saoptenje Partizanskog obavjetajnog biroa Operativnog taba za Bosansku krajinu od juna
1942. godine o ustako-etnikom sporazumu za borbu protiv partizana, Zbornik IV, knj. 5, str.
155161.
10) Bojna relacija Banjalukog zdruga za juni 1942. god., Zbornik IV, knj. 6, str. 264.
11) Stevan Baji se sa etom predao Petoj KNOU diviziji za vrijeme akcije na Sanski Most, decem-
bra 1942. godine.
13) Isto, str. 159.
Rukovodstvo ustanka i NOB u Bosanskoj krajini od poetka uspjeno je rea-
govalo protiv svih neprijatelja koji su se pojavljivali, najprije protiv domobran-
skih i ustakih jedinica, potom, protiv italijanskih okupatora, onda protiv nje-
makog okupatora, i, konano, protiv etnika, a onda i protiv svih njih istovre-
meno, na velikom podruju Bosanske krajine. U ljeto 1942. godine NOP u Bo-
sanskoj krajini ve je bio mona snaga koja se mogla uhvatiti u kotac sa svim
tim neprijateljima istovremeno.
U savlaivanju svih tekoa, i onih iz prvih dana ustanka i onih s jeseni i
zime, i ovih iz prve polovine 1942. godine, bila je presudna uloga svjesnih snaga
narodnooslobodilake borbe: KPJ, SKOJ-a, zatim ukljuivanje omladine u par-
tizanske jedinice i niz drugih objektivnih i subjektivnih faktora, o kojima je rije
u ovom radu.
2. Dolazak Vrhovnog taba i grupe proleterskih brigada
u Bosansku krajinu
U drugoj polovini juna 1942, nakon dvomjesenih iscrpljujuih borbi u tre-
oj neprijateljevoj ofanzivi, Vrhovni tab NOV i DV Jugoslavije i CK KPJ su se,
sa pet brigada (Prva i Druga proleterska, Trea sandaka i etvrta i Peta crno-
gorska) i Hercegovakim odredom, nali na podruju Zelengore, na tromei
Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine. Tu su Vrhovni tab i CK KPJ 19. juna
odrali sjednicu na kojoj je analizirana vojnopolitika situacija. Razmatrani su
mogui pravci prodora grupe brigada. Bila su mogua tri rjeenja: odlazak u Sr-
biju, odlazak u istonu Bosnu, ili odlazak u zapadnu Bosnu. U procjeni se polo
od toga da su u Srbiji udrueni okupatori i izdajnici veoma jaki, pa se grupacija
od oko 6 000 partizana ne bi mogla uspjeno odrati i obnoviti ustanak. Nije do-
lazila u obzir ni istona Bosna gdje su okupatori, zajedno sa ustaama i etnici-
ma, uspjeli da razbiju nekoliko partizanskih odreda, uspostave jake garnizone
i znatno ih uvrste, dok su partizanske snage bile malobrojne, u veoma tekoj
vojnikoj situaciji, stalno napadane od Nijemaca, ustaa i etnika. Jedini povo-
ljan pravac za nastupanje proleterskih i udarnih brigada bila je zapadna Bosna,
odnosno Bosanska krajina. Vrhovni tab je imao obavjetenje da su se partizan-
ske snage odrale i razvile uspjena dejstva na podruju Kozare, Grmea, Bosan-
skog Petrovca i Drvara. etniki sporazumi sa ustaama, puevi na Manjai i u
centralnoj Bosni, kao i jaanje etnika oko Knina i Grahova, nisu uspjeli da za-
dre ofanzivu krajikih partizana, naroito poslije zauzimanja Prijedora i Ljubije.
Cijenei vojnopolitiku situaciju Vrhovni tab i Centralni komitet su donijeli je-
dino mogue ispravno rjeenje: sa brigadama krenuti u Bosansku krajinu.
14
'
Znatno poslije rata, aprila 1961, u lanku Sjeanje na dane narodnooslobo-
dilakog rata i revolucije, Josip Broz Tito je zabiljeio:
. . . Rekao sam da treba ii tamo gdje emo ih (brigade, prim. B. B.) oma-
soviti, gdje je arite najfaeg partizanskog razmaha, a to je zapadna Bosna. Mi smo
tano znali ta stoji dalje . . . Ja sam rekao da emo mi sa pet brigada, ovako voj-
niki, ratniki prekaljenih, moi tako ogromno mnogo da uinimo, da emo
moi popuniti brigade i stvoriti vie vojske.. .
15)
Dvadesetog juna u Vrhovni tab, u selo Vrbnicu, pozvani su tabovi Prve,
Druge, Tree i etvrte proleterske brigade. Saoptena im je odluka o maru u
Bosansku krajinu, koji e poeti 24. juna 1942. godine. Peta crnogorska udarna
14) Mio Lekovi, Ofanziva proleterskih brigada u leto 1942, Vojnoistorijski institut, Beograd 1965.
god. str. 22-30.
15) asopis Komunist, 6. april 1961. godine.
brigada je ostala sa bolnicom i Hercegovakim odredom, da bi u pravcu Bosan-
ske krajine krenuli neto kasnije.
etiri brigade su na poetku mara imale oko 3 800 boraca naoruanih sa
oko 3 050 puaka, 138 pukomitraljeza, 37 mitraljeza, est tekih i devet lakih mi-
nobacaa, brdskim topom i topom pito itd. Svaki trei proleter je bio lan
KPJ, a ostali kandidati za lana Partije ili skojevci.
l)
Ova grupacija je, pod komandom Vrhovnog taba, sa Zelengore prema Bo-
sanskoj krajini nastupala preko planine Treskavice, pored Kalinovika, preko
planine Bjelanice, zatim, preko pruge Sarajevo - Mostar u rejonu Blauj - Ko-
njic, a potom preko Prozora, ita, Gornjeg Vakufa u rejon Livna, Bugojna i Do-
njeg Vakufa. Na tom pobjedonosnom maru tokom jula, brigade su zauzele Tar-
in, Pazari, Hadie, Kreevo, Konjic, ebei kod Travnika, Gornji Vakuf, u-
jicu, Duvno i Livno.
Peta crnogorska brigada je, poslije jakog napada neprijatelja na njene po-
loaje i bolnicu, krenula, zajedno sa Hercegovakim odredom, za grupacijom
Vrhovnog taba, pa su 5. avgusta stigli u rejon osloboenog Prozora.
a) Vojnopolitika situacija u Bosanskoj krajini sredinom 1942. godine
Dok se grupa proleterskih brigada nalazila na Zelengori, u Bosanskoj kra-
jini i graninim dijelovima Hrvatske postojala je velika slobodna teritorija. U Bo-
sanskoj krajini ona je obuhvatala itavu Kozaru (do ofanzive neprijatelja na Ko-
zaru juna-jula 1942. godine), itav Podgrme (bez gradova), itavo podruje Bo-
sanskog Petrovca i Drvara, kao i dijelove teritorije kljukog, grahovskog, gla-
mokog, jajakog i mrkonjikog sreza, a u Hrvatskoj vei dio Banije i Korduna,
skoro cijelu Liku, dijelove Dalmacije, Gorskog kotara i Pokuplja. Partizani su dr-
ali gradove: Bosanski Petrovac, Drvar, Srb, Donji Lapac i Korenicu, zatim, od
20. jula Glamo, a jedno vrijeme i Prijedor, Bosansku Krupu, Veliku Kladuu i
Mrkonji-Grad. Na tim podrujima su tada dejstvovale jake partizanske snage.
U Bosanskoj krajini su se nalazili: Prvi KNOP odred u Podgrmeu, Drugi
KNOP odred na Kozari, Peti KNOP odred na podruju Petrovca, Drvara i Gra-
hova, te, neto manji, Trei krajiki NOP odred u Janju i Pljevi i esti krajiki
NOP odred na sektoru Kljua i Mrkonji-Grada. Tu je u to vrijeme bila i Prva
krajika NOU brigada.
U Hrvatskoj su u to vrijeme grupe likih i kordunakih NOP odreda, te Ba-
nijski, Prvi i Drugi primorsko-goranski, Sjevernodalmatinski i Zumberako-po-
kupski NOP odred.
Marujui sa grupom proleterskih brigada ka Bosanskoj krajini, Vrhovni
tab je 26. jula stigao na Cincar-planinu, u logor Livanjskog NOP odreda. Dan pri-
je toga vrhovni komandant Josip Broz Tito, u Donjem Malovanu dobio je izvje-
taj taba Druge proleterske brigade o susretu sa starjeinama i borcima Treeg
krajikog NOP odreda kod Donjeg Vakufa. Istog dana u Donji Malovan je stigao
Rade Marjanac, komandant Treeg krajikog NOP odreda, koji je detaljnije
upoznao Vrhovnog komandanta i lanove Vrhovnog taba sa situacijom u Bo-
sanskoj krajini.
O nastupanju Vrhovnog taba sa grupom proleterskih brigada, u Operativ-
nom tabu za Bosansku krajinu nije se nita znalo sve do njihovog dolaska na
sektor Treeg krajikog NOP odreda. Tek 26. jula, neposredno po izdavanju za-
povijesti za napad na neprijatelja u Kljuu, Kota Na, komandant Operativnog
taba, dobio je obavijest da odmah krene na Cincar-planinu, do Vrhovnog taba.
Istovremeno je krenuo i uro Pucar Stari, lan PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu.
16) M. Lekovi, n. dj., str. 25-30.
444
Tri dana kasnije stigli su na planinu Cincar, gdje su zatekli Vrhovni tab i vrhov-
nog komandanta Josipa Broza Tita. uro Pucar je podnio izvjetaj o politikoj,
a Kota Na o vojnoj situaciji u Bosanskoj krajini. Komandant Operativnog ta-
ba je raportirao da u Bosanskoj krajini ima 14 000 naoruanih boraca.
17
'
Dimitrije Bajalica i Ratko Martinovi, u Glamou na putu za Podgrme radi pre-
uzimanja novih dunosti U sredini Ivica Marui Ratko, komandant 1. KNOU bri-
gade, avgusta 1942.
Neosporno, razmah borbe u ovom dijelu zemlje bio je velik, ali e se dolas-
kom Vrhovnog taba i grupe proleterskih brigada borbe jo vie razbuktati, na-
rodna vlast proiriti svoje djelovanje i ojaati, politike organizacije se omaso-
viti, i to ne samo na podruju Bosanske krajine ve i Like, Korduna, Banije i Dal-
macije. Time su stvoreni svi uslovi za dalje razvijanje NOB-a i irenje NOP-a, to
e rezultirati stvaranjem veoma prostrane osloboene teritorije i Prvim zasjeda-
njem AVNOJ-a u slobodnom Bihau, 26. i 27. novembra 1942. godine.
Pojava proleterskih brigada u podrujima pod etnikom vlau izazvala je
krizu u njihovim redovima, a neki su pokuali da uspostave kakve-takve veze s
proleterima, oekujui da e se tako iskupiti za poinjene zloine.
18
'
Budui da su se proleterske brigade po pristizanju zadrale na podruju Liv-
na, Bugojna i Donjeg Vakufa, tj. juno od demarkacione linije izmeu okupacio-
nih zona Njemake i Italije, Nijemci nisu odmah reagovali, oekujui, vjerovat-
17) Kota Nad, Raport drugu Titu o stanju u Bosanskoj krajini, Zb. PODGRME, knj. 3, str. 151.
no, da e Italijani, ustae i domobrani sami sprijeiti dalje nadiranje partizana
na sjever. Meutim, komandant borbene grupe Zapadna Bosna, general-
-major tal, u izvjetaju njemakom generalu u Zagrebu, tih dana, izmeu osta-
log, pie:
. . . Slabe hrvatske snage koje se sada bore u III zoni, uprkos mnogim lije-
pim uspjesima, nisu u stanju da zaustave, a kamoli unite, partizane koji se pri-
bliavaju kao val za valom . . .
. . . postoji vjerovatnoa da e se bande okrenuti plodnim podrujima za-
padne Bosne i time u dogledno vrijeme stupiti u vezu sa dobro organizovanim
snagama u Grmeu, pa tako znatno promijeniti situaciju u junom dijelu podru-
ja. Jasni znaci za ovakav razvoj situacije su napadi na hrvatska uporita izmeu
Sanskog Mosta i D. Vakufa, to je, izmeu ostalog, dovelo i do gubitaka G. Sanice
i Kljua.
1

etrnaestog avgusta 1942. Banjaluki zdrug u svom izvjetaju Zapovjedni-
tvu 2. domobranskog zbora, pie i slijedee:
U toku ovih borbi, zapaeno je:
Partizani, poslije poraza na Kozari, rade po jednom boljem planu. Ne upu-
taju se u pojedinane napade slabijim snagama, ve za napad na pojedine posade
prikupljaju sve raspoloive snage, a samo sa manjim dijelovima vre demonstra-
tivne napade na oblinje posade, da bi sprijeili odailjanje pomoi stvarno na-
padnutim posadama.
Kako su u zadnje vrijeme dobili jaka pojaanja iz Like, a navodno i iz Crne
Gore, partizanske bande iz Grmea, u stanju (su) da za odluni napad na jednu po-
sadu, bez velikih potekoa prikupe snage od 4 do 5 000 naoruanih ljudi.. ,
20)
(sve podvukao B. B.).
3. Formiranje prvih krajikih udarnih brigada
Naredbom Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu od 21. maja 1942,
kao to je ve reeno formirana je Prva krajika narodnooslobodilaka udarna
brigada (komandant Ivica Marui Ratko, politiki komesar Velimir Stojni, za-
mjenik komandanta Vojo Todorovi, zamjenik politikog komesara Savo Ke-
sar). Glavninu brigade inili su bataljoni Drugog KNOP odreda Dr Mladen Sto-
janovi, a u njen sastav uao je i Protuetniki udarni bataljon Prvog i Petog
KNOP odreda.
a) Formiranje Druge krajike NOU brigade
Nakon upoznavanja vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita i Vrhovnog
taba sa vojnopolitikom situacijom u ovom dijelu zemlje, Operativni tab za
Bosansku krajinu, na osnovu dobijene saglasnosti, radi na osnivanju novih bri-
gada na svom podruju. Tako je ve 2. avgusta 1942. izdata naredba za formiranje
Druge krajike NOU brigade. Tim povodom u Eminovcima (Bosanskom Mila-
novcu) 9. avgusta je odrana konferencija na kojoj su uestvovali Osman Kara-
begovi, Slavko Rodi, Milorad Mijatovi, Velimir Stojni (koji se u meuvreme-
nu vratio iz Prve krajike NOU brigade), dr Moni Levi, urin Predojevi, uro
trbac, Ranko ipka, komandant i Niko Jurini, politiki komesar Udarnog ba-
taljona Drugog KNOP odreda.
21

19) Arhiv VII, fond NDH k. 8, br. reg. 13/1.
Kota Nad, komandant Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu na Manjai, 5.
septembra 1942. sa lanovima tabova 1. i 2. KNOU brigade, s lijeva: Ilija Materi, Rat-
ko Marui, Voloa Smirnov, Kota Nad, Duko Kerkez, Ratko Martinovi, Burin
Predojevi, klee: Niko Jurini i Milinko Kui
Ukazujui na politiku i vojnu potrebu formiranja Druge KNOU brigade,
Osman Karabegovi je govorio o vojnikim prednostima brigada nad odredima.
Naglasio je da je Prva krajika NOU brigada formirana od eta koje su se tada
mogle izdvojiti iz odreda, dok e slijedea biti sastavljena od udarnih bataljona
Prvog i Drugog i udarnih eta Petog krajikog NOP odreda Da bi nova brigada
bila kompletna, ljudstvo za popunu e dati i 4. bataljon Drugog KNOP odreda
i Prvi odred. U prvo vrijeme nova brigada bi djelovala sa podruja Prvog KNOP
odreda, dakle sa Podgrmea.
Ranko ipka je izvjestio da bataljon kojim komanduje ima 280 boraca, na-
oruanih sa 26 pukomitraljeza, mitraljezom i malim minobacaem sa sedam
mina. Poto bataljon ima 50 puaka u rezervi, treba mu 50 nenaoruanih boraca
radi popune eta.
Durin Predojevi je rekao da njegov bataljon ima tri streljake i prateu
etu, a od naoruanja 310 vojnikih puaka, trinaest pukomitraljeza, etiri mit-
raljeza i tri minobacaa sa sedam mina. Meutim, 85 puaka lei u magacinu, jer
su od etiri ranije ete formirali tri, a borce nesposobne za udarnu brigadu upu-
tili u odrede. Zbog toga je ovom bataljonu potrebna popuna novim sposobnim
L 447
borcima. U akcijama voenim od formiranja Udarnog bataljona (Bosanska Kru-
pa, Sanski Most, Bosanski Novi), imali su znatan broj poginulih ili ranjenih. Iznio
je podatak daje samo 1. udarna eta u tri akcije imala 70 boraca izbaenih iz stro-
ja. Polovina ukupnog broja boraca je dobro odjevena i obuvena, ali meu dru-
gom polovinom ima i bosih.
Usvojeno je da Prvi krajiki NOP odred da pedeset, a Peti krajiki NOP od-
red sto boraca za popunu bataljona novoformirane Druge krajike NOU brigade
i da u svakoj eti ili bataljonu bude ravnomjeran broj automatskog oruja i mi-
nobacaa.
U nastavku konferencije Osman Karabegovi je saoptio odluku Operativ-
nog taba o imenovanju taba Brigade i tabova bataljona. Na sugestiju Vrhov-
nog taba, za komandanta novoformirane brigade postavljen je Ratko Martino-
vi,
22)
za politikog komesara Niko Jurini, za zamjenika komandanta urin
Predojevi i za zamjenika politikog komesara Duan Misiraa. Na dunost re-
ferenta saniteta brigade imenovan je Moric Levi, student medicine, a zakljueno
je da se odmah pronae sposoban ovjek za intendanta.
Na konferenciji je zakljueno da se za komandanta Grmekog udarnog ba-
taljona, umjesto urina Predojevia, koji preuzima dunost u tabu brigade, po-
stavi Ahmet ehovi. Razmatrana je i popuna taba Kozarakog udarnog bata-
ljona.
23
Na kraju je proitan Statut proleterskih NOU brigada, uz odgovarajui
komentar.
Nakon konferencije i u skladu sa zakljucima usvojenim na njoj, ubrzano je
organizovanje Druge krajike NOU brigade, zavreno reorganizovanje Grme-
kog udarnog bataljona, popunjeni sastavi tabova, jedinice popunjene novim
borcima, a iz njih u odrede upueni bolesni i nesposobni za duge mareve. Oba-
vljene su i druge neophodne radnje da bi brigada bila spremna za predstojee
akcije.
U vrijeme formiranja, Drugu udarnu brigadu su inila samo dva udarna ba-
taljona - Kozaraki i Grmeki. Brigada je tada bila locirana u Bonjacima, gdje
se privodilo kraju organizovanje njenih jedinica i slubi. tab se nalazio u istom
selu, u kuama Rodia.
Ve 11. avgusta popodne u Bonjacima je odrana konferencija svih vojnih
i politikih rukovodilaca jedinica brigade - od desetara do komandanta. Ko-
mandni kadar je upoznat sa odlukom o formiranju novih brigada, pa i njihove,
Druge KNOU brigade. Raspravljalo se o dunostima svakog vojnog i politikog
starjeine, i istaknuta je potreba za vrom disciplinom. Stab brigade je istog
dana obavijestio Operativni tab da je . . . U detalje pretresao kakav mora da
bude vojni i politiki ivot svakog pojedinog partizana u udarnim jedinica-
ma .. ,
24
>
U meuvremenu je Operativni tab za Bosansku krajinu u sastav novofor-
mirane brigade uputio 4. bataljon Drugog KNOP odreda, koji postaje njen 3.
bataljon.
Najvaniji i najprei poslovi oko formiranja brigade zavreni su 16. avgusta,
kada je brigada krenula na svoju prvu akciju - napad na neprijateljevo uporite
u Vrhpolju, 18/19. avgusta.
22) Ratko Martinovi, aktivni oficir do rata na dunosti u Banjoj Luci. Poetkom 1942. sa grupom
Vlade Zeevia iz Srbije prebacio se u istonu Bosnu, u sastav grupe Vrhovnog taba NOP i DV
Jugoslavije.
23) Ahmet ehovi, kao teak bolesnik leao je tada u bolnici u Grmeu, i zato nije doao na ovu
dunost. Isto tako, Relja Luki nije primio dunost politikog komesara Kozarakog udarnog
bataljona poto se nalazio u bolnici.
24) Arhiv Reg. muzeja u Bihau, m. g. 65/212-213.
Prilikom formiranja brigade u tabovima bataljona su bili:
- Prvi (kozaraki) udarni bataljon: komandant Ranko ipka, politiki ko-
mesar Idriz ejvan, zamjenik komandanta Milan Muharem i zamjenik politi-
kog komesara Milan Vukovi;
- Drugi (grmeki) udarni bataljon: komandant uro trbac, politiki ko-
mesar Mile Mileevi, zamjenik komandanta Stevo Samardija i zamjenik poli-
tikog komesara Rajko Radeti.
Grmeki bataljon je imao tri ete, ije su komande sainjavali:
Prva eta, komandir Veljkina Miljevi, politiki komesar Zdravko Njegovan,
zamjenik komandira Stojan Milinovi i zamjenik politikog komesara Petar
Kneevi.
Druga eta, komandir Mihajlo Peji i politiki komesar Miroslav Majki.
Trea eta, komandir Lazo Mareta i politiki komesar Veljko Pjeva.
*
Na susjednim podrujima, na sektoru Petog KNOP odreda, od dijela snaga
tog odreda, 17. avgusta 1942. formirana je Trea krajika NOU brigada (koman-
dant Nikola Karanovi, dotadanji komandant Petog KNOP odreda, politiki ko-
mesar Simo Tadi, zamjenik komandanta Vlado Baji i zamjenik politikog ko-
mesara Milo Bauk).
Od snaga istog odreda, Petog KNOP odreda, 9. septembra 1942. formirana
je etvrta krajika NOU brigada (komandant Milutin Moraa, do tada koman-
dant Petog KNOP odreda, politiki komesar Nikola Kotle, do tada politiki ko-
mesar Petog KNOP odreda, zamjenik komandanta Cvetko Cvijo Orai i zamje-
nik politikog komesara Milan Trnini).
Na Kozari, septembra 1942. godine Drugi KNOP odred Dr Mladen Stoja-
novi prerastao je u Petu krajiku (kozaraku) NOU brigadu. Komandant je bio
Josip Maar oa, do tada komandant Drugog KNOP odreda, politiki komesar
Boko iljegovi, do tada politiki komesar istog odreda, zamjenik komandanta
Milo iljegovi, zamjenik politikog komesara Duan Misiraa i naelnik taba
brigade Ratko Vujovi oe, panski borac.
XIV Stanje na okupiranoj teritoriji
1. Stanje na okupiranoj teritoriji oko slobodnog Podgrmea
tanje u Bihau, Krupi, Bosanskom Novom, Sanskom Mostu i Kljuu pr-
vom polovinom 1942. godine bilo je veoma teko. U svakom od ovih
gradova oko slobodnog Podgrmea, steklo se od 2 400 do 4 500, pa i vie izbjeg-
lica iz okolnih sela i varoica. Poto su mnogi bili bez hrane, odjee i obue, pred-
stojnitva kotarskih oblasti esto su se obraala viim ustakim vlastima sa za-
htjevom za pomo u novcu, namirnicama i odjei. Meutim, pomo je veoma
rijetko i u minimalnim koliinama stizala. Svi ovi gradovi bili su, u stvari, pravi
vojniki logori sa velikim brojem vojnika.
Uspjesi partizana u neposrednoj blizini ovih gradova, i uopte u Bosanskoj
krajini, imali su odjeka kod znatnog dijela stanovnitva na okupiranoj teritoriji,
to je pogoralo situaciju neprijateljevih jedinica i otealo snabdijevanje civila.
Na okupiranoj teritoriji vlasti NDH su nastojale da do maksimuma mobiliu sta-
novnitvo i raspoloiva sredstva za borbu protiv partizana, da podignu poljuljani
moral i kod domobrana i kod stanovnitva. Izmiljale su se prie o strahotama
koje ine partizani nad zarobljenim domobranima i uhvaenim civilima. Praved-
na presuda zloincima koje su partizani uhvatili, ispitali i osudili, u ustakoj pro-
pagandi i prepisci je nazivana stradanjem rodoljuba NDH, civila i si., a ustake
zloine esto pripisivala borcima NOP-a.
U Bihau su se, pored 2 000 ustaa i domobrana, nalazili i znatni dijelovi
italijanske divizije Sasari, u kasarnama u egaru, po civilnim kuama u svim
dijelovima grada, a jedno vrijeme i u oblinjim selima. Svuda su se sretala uni-
formisana lica, vojnici, oficiri. Biha je bio omeen sa dvije utvrene linije spolj-
ne odbrane, u njemu su izgraene blokade, bunkeri i rovovi na svim vanijim
raskrsnicama, trgovinama, parkovima, a jae zgrade pretvorene su u otporne
take. Druga linija spoljne odbrane protezala se kruno od stare eljeznike sta-
nice, preko sela Ribia, Privilice, egara, Kria, Kralja i Vrkaia - opasana jed-
norednom bodljikavom icom i ponekim bunkerom pored puteva koji iz raznih
pravaca vode u grad. Ovu liniju graani su mogli prelaziti samo uz specijalne
propusnice, dok je stanovnitvo iz najbliih sela i zaselaka dolazilo u grad pazar-
nim danom, a i tada uz strogu kontrolu. Poto su partizani esto napadali na e-
ljezniku prugu Biha - Bos. Krupa - Bos. Novi i cestu uz nju, prugom i cestom
ilo se samo uz velika obezbjeenja."
1) Sabo Deli, U opkoljenom Bihau, Zbornik PODGRME, knj. 3, str. 245.
a) Biha pretvoren u vojni logor
U gradu je bio zaveden policijski as od 19 sati uvee do 6 sati izjutra. U tom
vremenu niko od civila nije smio izlaziti iz kua na ulicu, niti otvarati prozore
prema ulici. ak je 4. avgusta 1942. naredbom Zapovjednitva grada Bihaa i
okoline zabranjeno noenje ferede i zara iz bojazni da se partizanski ilegalci njo-
me ne koriste.
2
'
Osnovne artikle za ishranu imala je vojska, ustae i porodice funkcionera
vlasti NDH. Najvei dio stanovnitva, oskudijevajui u namirnicama, do njih je
dolazio vercom, naroito od domobranskih magacionera, vojnika i oficira. U
mnogim tadanjim izvjetajima kotarskih predstojnitava, konstatuje se da
verc nemilosrdno caruje. Oskudica u redovnom snabdijevanju dovela je do
toga da su kraa, otimaina i pljaka bile svakodnevne pojave.
3
'
Podruje Velike upe Krbava i Psat, ije je sjedite bilo u Bihau, imalo je
prije ustanka 22 optine, a sredinom 1942. spalo je samo na sedam optina: Bi-
ha, Cazin, Ostroac, Buim, Stijena, Peigrad i Velika Kladua, dok su sve ostale
tada bile u okviru slobodne partizanske teritorije.
4
' U jednom drugom izvjetaju
Velike upe u Bihau, konstatuje se da partizani dre itav srez Bosanski Petro-
vac (sa Drvarom) i veinu bihakog sreza, pa su optinski uredi iz Lipe, Ripa
i Pokoja izbjegli u Biha, a optinski ured iz Likog Petrovog Sela (zbog ugro-
enosti), u selo Vaganac; od sreza Bosanska Krupa svo podruje na desnoj obali
rijeke Une je partizansko.
5
'
Ustako-domobranske snage nisu mogle poduzeti nikakav ozbiljniji napad
prema Ripu, Grabeu, Meljinovcu i Radiu, izuzev to su 28. maja 1942. godine
s jaim dijelovima 1. domobranskog zbora iz Bihaa, preko Jezera, Spahia, Kur-
tova sela i Brkia, krenuli u bezuspjean napad preko Grmue ka Velikom i Ma-
lom Radiu, o emu je ve bilo rijei u poglavlju o akcijama maja 1942. godine.
6
'
Isto tako bez znaajnijeg uspjeha, ustako-domobranske snage su 29. juna 1942.
godine iz Bihaa napale partizane u Lohovskim brdima, zadovoljivi se ovlada-
vanjem Lohovskom gredom iznad Dobrenice i Golubia.
7
Poduzimali su i neke
akcije prema Priboju, takoe bez veeg uspjeha.
8
' Partizanska slobodna terito-
rija se i dalje pomjerala etiri kilometra od centra Bihaa.
Dok o masovnom pokolju srpskog stanovnitva jula-avgusta 1941. ne posto-
ji ni jedan do sada poznat ustaki dokument, dotle o mnogim primjerima usta-
kog divljanja nad srpskim porodicama od septembra 1941. pa nadalje, ima dosta
sauvanih dokumenata kotarskih vlasti, orunikih postaja, i drugih. Tako je re-
gistrovan i zloin nad Srbima sela iljkovae, kod Velike Kladue, gdje se u do-
kumentu navodi da je ustaki natporunik ime Korulanovi u tom selu prvih
dana septembra 1942. pobio nekoliko stotina ena i djece, iako su ranije preli
na islam. Ustae su tada unitile i imovinu ovih nevinih rtava.
9
' O tom zloinu
izvjetavaju 3. oktobra 1942. i upravitelj kotarske ispostave u Velikoj Kladui, i
predsjednik optine Velika Kladua Hasan Miljkovi.
10
'
3) S. Deli, n. L, str. 247.
4) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 155.
5) Isto, m. f. 155/744-745.
6) Isto, m. f. 38/131.
7) Isto, m. f. 38/219.
8) Isto.
9) Isto, m. f. 155/675. i 676.
10) Isto, m. f. 155/677.
b) Stanje u Sanskom Mostu
I u Sanskom Mostu se nalazio jak neprijateljev garnizon. Osim Sanske po-
sadne bojne, brojnih ustaa i orunika, sredinom 1942. godine u njemu su bile
i druge domobranske, a povremeno i njemake jedinice. Prvom polovinom
1942. godine stanje je bilo dosta teko, sa preko 3000 izbjeglica, a sredinom go-
dine preko 5000, iz okolnih podgrmekih sela, uglavnom bez hrane, odjee i
obue. I ovdje se Kotarsko predstojnitvo esto obraalo viim vlastima sa za-
htjevom za pomo, ali je ona stizala u minimalnim koliinama.
11
'
Kada su ete 1. bataljona Petar kundri februara 1942. presjekle komu-
nikacije koje od Prijedora vode ka Sanskom Mostu, grad se naao odsjeen i pre-
ma najvanijem pravcu odakle bi mogao dobiti pomo. Zbog toga je stizala avio-
nima koji su se sputali na polje izvan grada nedaleko od eljeznike stanice.
I u ovom gradu je vladala velika oskudica u ivotnim namirnicama. U svim
tadanjim izvjetajima kotarskih i drugih vlasti konstatuje se da verc nemilo-
srdno caruje.
12
' Istovremeno je traeno da se iz trgovina otetih od Srba i Jevreja
svo rublje ustupi domobranima poto su isti mjesecima bez preobuke.
Sve vei i krupniji uspjesi partizana na ovom podruju (osloboenje Budim-
li Japre, Starog Majdana, Prijedora, Ljubije, Sanice, likvidacija vie domobran-
sko-ustakih posada u Kljevcima, Usorcima, Brievu) znatno su poljuljali vjeru
stanovnitva na okupiranom podruju u okupatorsku i ustaku vlast. U svojim
izvjetajima orunika komanda konstatuje pasivno i rezervisano dranje di-
jela Muslimana, dok kod Srba na ovom podruju jaa ivahnost i dobro raspo-
loenje, a u vezi sa nekoliko postignutih uspjeha pobunjenika u okrajima sa na-
im oruanim snagama. U tim izvjetajima se istie sve vei uticaj partizanske
propagande na stanovnitvo izvan partizanske teritorije.
Slino stanju kao u Bihau i Sanskom Mostu, bilo je i u Bosanskoj Krupi
i Kljuu (s tim to su imali manje garnizone nego Biha ili Sanski Most), a i u
Bosanskom Novom sa vrlo jakim neprijateljevim garnizonom koji su inile i
znatne njemake snage, poto je bio vana eljeznika i drumska raskrsnica.
2. Progoni i stradanja Jevreja u Bihau i Sanskom Mostu
Prvi vei progon Jevreja u NDH zbili su se u Bihau, juna 1941. a zatim sre-
dinom 1942. godine u Sanskom Mostu i drugim mjestima.
a) Stradanje bihakih Jevreja
Okupacija Jugoslavije zatekla je u Bihau 146 Jevreja (37 porodica i 5 sama-
ca). Juna 1941. u ovom gradu ustae su oduzele svu zlatninu i srebro iz sinagoge
pa, ucijenivi jevrejsku optinu da u korist NDH preda 25 kg zlata i 100 kg srebra,
zapoeli s proganjanjima. Kada su 24. juna 1941. iz Bihaa protjerani svi Srbi i
oduzeta im imovina, s njima zajedno protjerani su i Jevreji. Ustae su im oduzele
kue, trgovine i druge radnje, stanove sa namjetajem, novac i sve vrijednosti.
Jevreji su najprije prebaeni u Kulen Vakuf, a nakon nekoliko dana u Bukovau
kod Bosanskog Petrovca. Poetkom jula nali su se u nedovrenoj zgradi bolnice
na periferiji Petrovca, nazvanoj - sabirni logor. Zgrada nije imala vodu (a i itav
grad se snabdijevao s jedne esme u centru Petrovca). Prilikom odlaska po vodu
i povratka, Jevreji su strahovito poniavani, vrijeani, a voda im je esto odui-
l i ) Arhiv VII, fond NDH, k. 160, br. reg. 13/1.
12) Isto, k. 160, br. reg. 13/6-1.
mana ili prolijevana. Jedino su mogli pisati roacima i od njih primati novac i
pakete. Meutim, to je trajalo samo do izbijanja ustanka 27. jula 1941, a tada je
i s tim prestalo, poto se Petrovac naao opkoljen ustanicima.
Poetkom septembra 1941, kada su vojne jedinice NDH uspjele uspostaviti
vezu s Petrovcem, bihaki Jevreji su kamionima prebaeni do eljeznike stani-
ce Bravsko i tokom noi vozom do Prijedora, gdje su ih razmjestili po kuama
tamonjih Jevreja. Ubrzo je kotarski predstojnik u Prijedoru poeo davati pro-
pusnice bihakim Jevrejima s pravom da mogu ii kuda hoe, samo ne u Biha.
Neki su to iskoristili i otili u Banju Luku, Sanski Most, Zenicu, a nekoliko po-
rodica u Cazin, kod roaka, no, veina njih stradala je kad su ustae po nalogu
Nijemaca, zapoele novi progon svih Jevreja u Bosni. Manji broj mlaih otiao
je na slobodnu teritoriju u partizane. Kada su partizani 2. septembra 1942. pro-
drli u Cazin, u povratku, s njima su na Podgrme doli Salomon Moni Kaveson,
njegov brat Leon Kaveson (Braco), Moric Abinun, Moric Levi, geometar, sa e-
nom Palombom i petogodinjom kerkom Rifkicom, i Jako zvani Bitoljac. Dan
kasnije, ustae su u Cazinu uhapsile sve Jevreje koji su ostali u gradu nakon po-
vlaenja partizana, izuzev porodice dr Izidora Levia, koji je kao ljekar bio potre-
ban, pa je privremeno bio poteen. Tada su u Biha odvedeni Jakov Kaveson,
njegova ena Gracija, Irena Levi i njena djeca Nina (13 god.) i Jako (9), Jozef Pin-
to, Jada Levi, njegova ena Luna, djeca Zlata, Erna, Sabetaj, snaha Stela, unuk
Moric, ki Bukica i unuka Stela. Bili su zatvoreni u vojnom logoru Zegar, a po-
tom svi pobijeni.
Kada su partizanske brigade 6. novembra 1942. oslobodile Cazin, u partiza-
ne su krenuli preostali bihaki Jevreji: dr Izidor Levi, njegova ena Klarica, maj-
ka Rifka, sestra Regina Kaveson sa sestrinom Lejcom Kaveson (9 godina), i Lea
Kaveson. Svi su doli u Podgrme i ukljuili se u borbu ili rad u korist NOB.
Od ukupno 146 Jevreja iz Bihaa, ustae su ubile 109 u samom gradu, logo-
rima Stara Gradika i Jasenovac, u zarobljenitvu je umro jedan, dok su petorica
preivjeli zarobljenitvo; u NOB je uzelo uee njih 19, od kojih su 9 poginuli
kao borci. U aprilskom ratu poginuo je jedan, u NOP-u su uestvovala trojica.
Samo jedan je zbog mjeovitog braka izbjegao ustaki teror.
13
'
Ve je u odgovarajuem poglavlju navedeno da je Salomon (Arona) Kave-
sona- Braco, student, bio uhapen juna 1941. Ustae su ga u Bihau ubile 3. sep-
tembra iste godine. Bio je prva rtva meu Jevrejima Bihaa.
b) Stradanje sanskih Jevreja
Po dolasku ustaa na vlast, od Jevreja u Sanskom Mostu opljakana je imo-
vina i oduzete im trgovake i ostale radnje, a tri mjeseca kasnije, u vrijeme ma-
sovnog pokolja Srba, ubijena su i dva uglednika: sajdija Albert Albahari i trgo-
vac i rabin David Kabiljo.
Nakon neuspjenog napada partizana na Sanski Most, juna 1942, narednog
mjeseca dola je manja njemaka jedinica, iji je tab preuzeo komandu nad
svim ustako-domobranskim i andarmerijskim jedinicama u gradu i okolini. Je-
dan od prvih koraka njemake komande bio je da se iz Sanskog Mosta uklone
svi Jevreji. Zato su naredili Kotarskom predstojnitvu, da ovo (2. avgusta) zapo-
vjedniku orunike postaje, da realizuje zapovijest. U sauvanoj naredbi stoji da
se hapenje obavi nou kad bude najmanje svijeta na ulici, a za isto upotrijebiti
najvei broj obhodnji (patrola), kako bi se hapenje izvrilo to urnije i neprim-
jetnije.
13) Moric Levi, Jevreji Bihaa 1941-1945. godine, neobjavljen rukopis.
Sjutradan je zapovjednik andarmerijske stanice Beir Durakovi obavijes-
tio Kotarsku oblast daje izvrio nareenje, daje prethodne noi, u 20 sati, izvrio
hapenje po spisku koji prilae: Eleizer Levi (4 lana), Isak Atijas (4), Mazalta Ati-
jas Avramova (2), Cevi Atijas (3), David Baruh (4), Benjamin Ovic (2), Benjamin
Rajh (3), Davida Kabilja ena (2), Samuel Atijas (4), Josef Papo zvani Juso Papi
(4), Doja Hajma Hasona (2), David Atijas (3), Braco Hasan (8), Jakov Levi (5), Al-
berta Albaharija ena (3), kao i Salomon Baruh iz Dervente sa 3 lana obitelji,
Sarina Atijas iz Bihaa sa 1 lanom i Atijas Sinka iz Bihaa sa jednim lanom
obitelji.
14
'
Svi uhapeni Jevreji zadrani su dva dana u zatvoru u Sanskom Mostu, a
onda upueni u Banju Luku, odakle je, prema jednom sauvanom dokumentu,
trebalo da budu prebaeni u koncentracioni logor u Jasenovcu. Meutim, na-
kon kraeg zadravanja, prebaeni su u koncentracioni logor u Staroj Gradiki,
gdje su pobijeni.
Samo nekoliko Jevreja i Jevrejki iz Sanskog Mosta preivjelo je rat, i to oni
koji su se zatekli u drugim krajevima.
3. Ilegalna aktivnost saradnika NOP u gradovima
Zbog uspjenog razvoja NOB-a, posebno u neposrednoj okolini gradova koji
okruuju Podgrme, sve vei broj graana se vie distancira od okupatora i vlasti
NDH, to konstatuju i mnoga dokumenta domobranskih i njihovih civilnih vlas-
ti. Vremenom, postepeno se i sve vie ukljuuju u pomaganje narodnooslobo-
dilakog pokreta. Znaajniji ilegalni rad na okupiranoj teritoriji, odnosno, u na-
seljima oko slobodne teritorije Podgrmea, bio je u Sanskom Mostu i Bihau.
Analizirajui vojnopolitiku situaciju na podruju Bosanske krajine, Oblas-
ni komitet KPJ za Bosansku krajinu, na sjednici 27. i 28. septembra 1942. kon-
statuje, pored ostalog, i slijedee:
. . . 3) zauzimanjem gradova i novih krajeva danas smo doli u doticaj sa
irim slojevima Muslimana kod kojih se, poslije sporazuma ustaa i etnika i
oite slabosti okupatora u ovim krajevima, opaa sve vie prilaenje narod-
nooslobodilakoj borbi. Tome je u mnogome doprinio i teror koji vre okupa-
tori i njegove ustake i etnike sluge nad Muslimanima u neosloboenim gra-
dovima Krajine. Ovako orijentisanje Muslimana dolo je kao rezultat njihovog
sve veeg osvjetavanja. Oni sve vie uviaju podlu igru okupatora koja je pred
muslimanskim ivljem postavila pitanje njegovog ivotnog opstanka. injeni-
ca da je okupator naao svoje glavno uporie u etnikim bandama u borbi
protiv narodnog ustanka u Jugoslaviji, pribliava Muslimane narodnooslobo-
dilakoj vojsci koja jednako zatiava i Srbe i Hrvate i Muslimane od zuluma
okupatora i njegovih najamnika, etnika i ustaa. etnike bande, kao vjerne
sluge okupatora i nosioci velikosrpske politike klanja i ubijanja nesrpskog iv-
lja, danas dobivaju svaku pomo od okupatora. Takvo stanje stvari sve vie pri-
bliuje Muslimane naoj borbi . . .
15
'
a) Aktivni saradnici NOP u Sanskom Mostu
Djelovanje ilegalne grupe u Sanskom Mostu, koju su predvodili Hasan Ki-
ki, knjievnik, tada rezervni domobranski natporunik i komandir 1. satnije
Sanske posadne bojne, i Hazim Bilalbegovi, slubenik u Kotarskom predstoj-
nitvu, tokom zime 1941/42. i proljea 1942, bilo je sve znaajnije. Oni su mnoge
Sanjane istinito obavjetavali o vojnopolitikoj situaciji u zemlji i svijetu,
i o ciljevima NOB. To je omoguilo postepeno ukljuenje u rad za NOP mnogih
vienijih Muslimana i Hrvata u Sanskom Mostu, Starom Majdanu i jo nekim
selima.
U ovo doba su partizani vrlo esto dolazili u Gornji i Donji Kamengrad, pa
su se neke muslimanske porodice odluile da se vrate ranije naputenim kua-
ma u tim selima. Tako se u Kamengrad vratilo desetak porodica, koje su odmah
uspostavile vezu s partizanima, odnosno sa NOO u susjednim selima: Suhai i
Eminovcima. Bez ikakvih smetnji ivjeli su i radili u svom selu, sve dok nije po-
lovinom aprila 1942. masa izbjeglica iz srpskih sela Devara, Koprivne i drugih,
bjeei pred ustaama, napala na kue ovih Kamengraana. Neke porodice su
tada pobjegle nazad u Sanski Most, a nekima, poto su im kue izgorile, parti-
zanska komanda predloila je da se presele u susjedni Vr, to je i uinjeno.
U to vrijeme i neke muslimanske porodice na dubljoj slobodnoj teritoriji
primile su u svoje domove komije Srbe ije su kue bile spaljene. Tako je u Na-
prelju porodica Mume Avdia primila porodicu Mie Ilia, predsjednika NOO
iz Brdara, dok su druge srpske porodice iz tih sela bile smjetene kod Muslima-
na u Naprelju i Fajtovcima.
16
'
U selu Kijevu, gdje se jedno vrijeme nalazio s domobranskom jedinicom,
Hasan Kiki je oko sebe okupio grupu ljudi iz ovog sela. Oni su ve od oktobra
1941. godine uspostavili vezu sa ustanicima na podruju Tramonje. Bili su to
Abid, Muhamed, Mehmed i Zekerijah Kurbegovi, Muho Grozdani, Ibrahim
Dananovi i jo neki.
Ilegalna grupa u Sanskom Mostu za saradnju s partizanima angaovala je
najvie ljudi iz svog grada. Iako su opredjeljenje i saradnja tih graana bili ile-
galni, lanovi njihovih porodica su za to znali, pa su i oni bili ukljueni u rad.
Tako je bilo i u drugim gradovima.
irenjem istine o partizanima, o NOB, saradnici NOP-a u Sanskom Mostu
uticali su na mnoge ljude da ne idu dobrovoljno u ustake i specijalne vojne for-
macije (legionare za istoni front i si.). Poslije hapenja pojedinih Sanjana pod
optubom da su saradnici partizana, grupe graana predvoene ovim ilegalci-
ma, formirale bi delegaciju koja je energino intervenisala i obino uspjeno
spaavala uhapene. Pojedinci su prikupljali oruje, municiju, lijekove i drugo,
i to preko ilegalne grupe dostavljali na slobodnu teritoriju. Najvei dio ovih sa-
radnika davao je i znatnu novanu pomo kada je trebalo kupiti stvari neophod-
ne partizanima: papir, indigo, baterije, lijekove, hirurke instrumente i dr.
Mnogim aktivnostima u Sanskom Mostu neposredno je rukovodio Hazim
Bilalbegovi, koji je imao suvie otre kriterije kad se radilo o onima koji bi htjeli
otii u partizane. U to vrijeme, 15 do 18 mladia Muslimana i Hrvata imali su tak-
vu elju, ali suvino insistiranje na provjeri koliko je ko od njih dostojan da bude
partizan i reprezentira grad, kako se tada meu saradnicima NOP-a govorilo,
ili zadravanje sve dok ne zaprijeti najneposrenija opasnost od hapenja, oteglo
se u nedogled, pa su neki morali otii kao vojni obveznici u domobrane umjesto
u partizane.
Kada bi nekom ilegalnom saradniku zaprijetila neposredna opasnost od
hapenja, Hazim Bilalbegovi, koji je o tome dobijao na vrijeme obavjetenja,
javljao je tom drugu da iz grada izae na slobodnu teritoriju. Tako je zbog sa-
znanja da e biti uhapen, 20 februara 1942. Harno ehaji, skojevac, preko sela
Krkojevaca otiao u partizane.
17
' Nekoliko dana kasnije andarmi su traili i Ah-
meta Kadia, lana KPJ, da ga uhapse, pa se i on sklonio u Krkojevce, i sa par-
tizanskim saradnikom Milom amberom otiao u tab 1. bataljona u Gradanov-
16) Kazivanje Mie Ilia autoru.
17) Hamo Cehaji, kazivanje autoru.
ce. Tada su i Ahmet Kadi i Harno ehaji ukljueni u politiki rad na slobodnoj
teritoriji sanskog sreza.
18)
Saznavi da se sumnja u njega, i Hasan Kiki je 2/3. marta 1942. godine mo-
rao da pobjegne na teritoriju sela Tramonje, gdje su se nalazili etnici. Meu-
tim, uz pomo uitelja Jove Gaee, uspio je da se prebaci u Gomjenicu, u tab
Manjakog bataljona Treeg KNOP odreda, odakle je produio na Podgrme, u
tab Prvog KNOP odreda.
Izvjetavajui Operativni tab za Bosansku krajinu 24. marta 1942. godine,
tab Prvog KNOP odreda pie i slijedee:
. . . Drug Slobodan Aneli, knjievnik iz Sanskog Mosta, stigao je k nama.
On je bio u rukama Drenovievih bandita, ali je uz pomo nekog uitelja Gaee
uspio da im umakne, te je zdrav i iv stigao ovamo. Mi vas molimo, u koliko Vam
je mogue, da nam ga barem za jedno vrijeme ostavite kod nas, jer ovi krajevi
ovdje oskudijevaju sa politikim snagama. On bi nam mogao dosta koristiti a
moe odavde da alje iscrpne dopise za 'Krajiki partizan'.. ,
19)
Poslije odlaska Haana Kikia (ilegalno ime Slobodan Aneli) u partizane,
rukovoenje ilegalnim radom grupe saradnika NOP-a u Sanskom Mostu pono-
vo preuzima Hazim Bilalbegovi. Tada su u ovom rukovodstvu bili jo Nairn Ib-
riagi i omladinka Stojanka Miljatovi, koja se sve vie aktivirala zajedno sa
majkom Maricom i bratom Bracom, iako je porodica stalno bila pod prismot-
rom, zbog ve ispoljene aktivnosti protiv ustake vlasti.
Prvih dana maja 1942. godine, Hazim Bilalbegovi je neodlono morao otii
na slobodnu teritoriju na Djedovau, da bi informisao tab 1. bataljona Petar
kundri o stanju i rasporedu neprijateljevih jedinica. Dok je nou tajno napu-
tao selo Zdene, primijetio ga je muktar Dafer Ceri i odmah javio kotarskom
predstojniku Ivici Simeonu. im se Hazim sutradan rano vratio u grad, orunici
su uhapsili njega i roaka mu Hilmiju Bilalbegovia iz Starog Majdana, sa kojim
se dan ranije susreo u kafani. Ustae su tada uhapsile i saradnike NOP-a Ibru Ka-
rabega, Muharema Mujia i Adema Bievia, i po drugi put Hrvata Antu Ma-
rijana, saradnika NOP-a. Bilalbegovia i ostale uhapene, ustae su nou preba-
cile u Vrhpolje s namjerom da ih pobiju. Saznavi za to, oruniki podoficir Baj-
ramovi, rodom od Cazina, s pukom, na gotovs stao je pred vrata zatvora, pri-
jetei da e ubiti svakoga ko pokua da pobije uhapene, uz zahtjev da se nared-
nog jutra razgovara telefonom sa Sanskim Mostom i sazna zato su uhapenici
prebaeni u Vrhpolje. Meutim, ve u toku noi se u Sanskom Mostu saznalo
da su ustae i orunici otjerali uhapene Muslimane i Hrvata Antu Marijana, pa
se rano izjutra pred Kotarskim predstojnitvom u Sanskom Mostu, na inicijativu
saradnika NOP-a, okupilo oko 500 ljudi iz grada, kao i muhadera. Jedna dele-
gacija na elu sa Mustafom Brkiem otila je kotarskom predstojniku Ivici Si-
meonu, ustai, i energino zahtijevala da se za jedan sat vrate svi uhapeni iz Vr-
hpolja u Sanski Most, u protivnom, masa okupljenih e sama rijeiti ovaj pro-
blem. Suoen sa mogunou sukoba sa uzbuenom masom, kotarski predstoj-
nik je telefonom naredio da se iz Vrhpolja vrate uhapeni, koji su u grad ubrzo
stigli. Okupljeni narod ih je saekao pred Kotarskim predstojnitvom, a pred-
stojnik im je odmah rekao daje bila zabuna, daje samo Hazim Bilalbegovi kriv,
i da on mora u zatvor, a ostali mogu kuama.
2

Hazim Bilalbegovi je iz zatvora poruio svom ocu - gradskom imamu-ma-
tiaru, da od kotarskog predstojnika trai da ga odmah privede pred kotarski
sud, to je uinjeno. Hazim je elio izai pred Kotarski sud zato to je u njemu
od jeseni 1941. godine predsjednik bio Stjepan Detoni,
21
' poten i estit ovjek,
18) Ahmet Kadi, kazivanje autoru.
20) Hazim Bilalbegovi, kazivanje autoru 7. septembra 1963. godine.
21) Stjepan Detoni, pravnik, poslije rata radio u Tuilatvu u Karlovcu.
protivnik ustaa, koji je pomagao uhapenima kad god je mogao - oslobaao je
uhapene protivnike ustaa i okupatora, ili im je, pak, izricao veoma blage kazne,
zbog ega je bio veoma cijenjen kod graana. Po dolasku u Sanski Most, upoznao
se sa Hazimom Bilalbegoviem, koji mu je otvoreno govorio o svom radu za par-
tizane.
Predsjednik Detoni je Bilalbegovia pustio na slobodu, uz savjet da bez-
uvjetno ode u partizane, jer ga drugi put teko moe bilo ko spasiti. Molio ga je
da ne bjei odmah, da saeka par dana, kako sumnja ne bi pala na njega da mu
je omoguio taj odlazak.
Hazim Bilalbegovi je prihvatio savjet predsjednika Detonija. Istoga dana
se naao sa Naimom Ibriagiem, predao mu rukovoenje ilegalnim radom u
gradu i okolini, upoznao ga sa vezama sa slobodnom teritorijom, a potom je, od-
jeven u ensku odjeu, otiao u Zdenu, u koju je istovremeno dola i Stojanka
Miljatovi, poto je i ona morala da bjei iz grada, obavijetena da su ustae od-
luile daj e ponovo uhapse. Na slobodnoj teritoriji Hazim je rasporeen na du-
nost obavjetajnog oficira 1. bataljona Petar kundri, a Stojanka Miljatovi
za politikog radnika meu omladinom na podruju optina Dabar i Bosanski
Milanovac.
22
'
Kao obavjetajac 1. bataljona Petar kundri Prvog KNOP odreda, Hazim
Bilalbegovi je i dalje odravao veze sa svojim poznanicima u Sanskom Mostu
i okolnim neosloboenim selima, ilegalnim saradnicima NOP-a, to je omogu-
avalo da se skoro uvijek blagovremeno saznaju namjere neprijatelja i ostalo od
interesa za NOB.
Nakon to su poetkom avgusta 1942. godine uhapeni svi Jevreji i iz San-
skog Mosta, zapovjednik Orunike postaje u Sanskom Mostu predloio je da 28
Sanjana i Sanjanki uputi u sabirne i radne logore. S tim prijedlogom obratio
se isljedniku njemakog vojnog zapovjednitva u Sanskom Mostu. Za veinu je
navedeno da su odravali tajne veze sa partizanima, ili da su simpatizeri parti-
zana i komunista.
23
' Ustake i njemake vlasti u Sanskom Mostu tada su uhapsile
vie od ovih 28 Sanjana, smjestili ih u barake kod eljeznike stanice, i iste noi
ih pretukli. Narednog dana sve su pustili uz prijetnju da ne priaju ta se tokom
noi dogaalo. U zatvoru su tada ostali samo uhapeni iz Zdene: Stevan Purki
(lan ilegalnog NOO), njegova ena Jelena i dvije kerke, djevojice od osam i
deset godina; Mile Todorovi (lan ilegalnog NOO) i njegova ena Rua, koja je
bila nosea, njegov brat Uro sa enom Milicom i malim djetetom; Pero Kudra
i njegova ena Mara sa sinom i kerkom; braa Milan (predsjednik ilegalnog
NOO u Zdeni) i Duan Davidovi; Mirko Mandi i njegova ena Sava sa dva sina,
mladia; Bojana Topi i njen sin Mitar (lan ilegalnog NOO); Stevo Vuini i nje-
gova ena Stana, ker Stoja i snaha Dara; uja Marjanovi i njena ker Zora, dje-
vojka, i svekar Nikola, zatim Marija Mrda iz Sanskog Mosta. Uputili su ih u logor
Stara Gradika, gdje su svi zvjerski pobijeni. Glavni organizator svega ovoga bio
je ustaa Pero imi, inspektor politikog odjeljenja Zatitnog redarstva iz Banje
Luke (do rata student, a potom ustaki logornik u Bihau).
Krajem avgusta ustae su uhapsile i grupu Muslimana iz Zdene zbog veze
s partizanima na Grmeu.
24
' Meutim, otac trojice uhapenih Velia, Salko, bo-
gati seljak, potplatio je neke ustake funkcionere i uspio da iz koncentracionog
logora krajem 1944. godine oslobodi sve uhapene Muslimane iz Zdene, izuzev
Sulejmana Velia, kojeg su ustae u logoru ve ubile.
Prvih dana avgusta 1942. godine ustae su uhapsile i sve lanove NOO u Sta-
rom Majdanu, poto su ostali kod svojih kua, nisu se bili povukli na slobodnu
22) H. Bilalbegovi, pomenuto kazivanje i Stojanka Mihatovi-Erceg. U prvoj godini sa bataljonom
Petar kundri, zbornik Ratna sjeanja - esta krajika brigada, str. 235-236.
23) Arhiv VII, fond NDH, k. 151, br. reg. 18-29-1.
24) Isto, k. 168, br. reg. 38/6-1.
teritoriju. U zatvoru su ostali oko mjesec dana, potom su osloboeni, a onda su
se krili u oblinjim selima.
Zatim su uhapsili Jusufa Kuruzovia i Safeta Mujia iz Starog Majdana, ile-
galne saradnike NOP-a, i uputili ih u koncentracioni logor Dahau u Njemakoj,
gdje je Kuruzovi ubijen, dok je Muji preivio. U Starom Majdanu su uhapsili
i Ibrahima Kuduzovia, Fevzu Mujia i Husu Hadiahmetovia, otjerali ih u kon-
centracioni logor u kojem su sva trojica ubijena.
b) Aktivnost saradnika NOP-a u Bihau
Ilegalni Mjesni komitet KPJ u Bihau je tokom zime 1941/42. godine orga-
nizovao prikupljanje pomoi za partizane. Izmeu ostalog, prikupljenim dobro-
voljnim prilozima u novcu, kupovali su u trgovinama zimske potkoulje po
20-30 u paketu, i ilegalnim vezama slali ih partizanima Bihake ete. Odravana
su sijela sa desetak-petnaest ena i omladinki koje su plele arape i rukavice za
partizane. Najee su se okupljale u kui Rifata Krdalia ili Saliha Muanovia.
Organizovano je ivenje partizanskih kapa troroga u krojakim radionicama
gdje su radili aktivisti Mustafa Ifti, Rasim urtovi, Muharem Gali i Meho Ha-
diabdi.
25)
U obuarskoj radionici Himze Mehulia, i drugim, izraen je odre-
en broj dubokih cipela za partizane.
26
' Sve do 10. maja 1942. godine ove stvari
predavane su erimu Remiu, radniku iz Ribia, koji ih je predavao partizanima
u Pritoci. Najaktivnije u ovom ilegalnom radu, lanovi Mjesnog komiteta KPJ
primili su u lanstvo KPJ - radnike Mustafu Iftia, Muju Cauevia, Iku Sadi-
kovia, studenta, i jo neke.
27)
Uporedo sa radom na prikupljanju i otpremanju
pomoi partizanima, Mjesni komitet je djelovao meu graanima irei istinu
o narodnooslobodilakoj borbi. Kroz takav rad postepeno su ulazili u ilegalnu
aktivnost omladinci i omladinke, pojedini radnici, slubenici i ene, kao i neko-
liko domobranskih oficira, ak i Mali Beirevi, ef gradske policije.
Poetkom 1942. godine Fahro Midi, sekretar MK KPJ i Izudim Midi, sa-
optili su Junusu Salihodiu da je imenovan za sekretara Mjesnog komiteta
SKOJ-a u Bihau, sa zadatkom da angauje za NOP to iri krug omladinaca i om-
ladinki. Ovlastili su ga da Mjesni komitet SKOJ-a popuni potrebnim brojem la-
nova. Istovremeno, Junus Salihodi je bio ukljuen u odravanje ilegalne veze
s partizanima, pa su ga poduili kako se pie vodenim pismom. Tada se for-
miraju omladinske grupe u gradu, koje su predvodili ero avki, Eref Redi,
Mladen Svjetlii, Zekija Pajazetovi, Zlatko Pajazetovi, ero Deli, Rasim De-
li, Ibrahim Zuli, i jo neki. Brojni omladinci i radnici ukljuili su se u ilegalni
rad za NOP, spremni da prvom prilikom odu u partizane.
28
'
Februara 1942. godine u Biha su dola iz Zagreba dva ustaka agenta, uhap-
sili Rifata Krdalia, tada lana MK KPJ, i odveli ga sa sobom u Zagreb. Ve sut-
radan je odran sastanak MK KPJ sa zakljukom da u Zagreb ode Mujo Deli pod
izlikom da ide pregledati oi, i da kod odreene veze sazna razloge hapenja Kr-
dalia. U Zagrebu, u eljeznikoj direkciji, Deli je pronaao jednog poznanika,
komunistu, s kojim gaj e svojevremeno upoznao upravo Rifat Krdali, saoptio
mu razlog svog dolaska. Ovaj drug je ve nakon nekoliko sati donio i prepis sa-
sluanja Rifata Krdalia, kojeg su teretili daj e pisao jednom svom prijatelju u
direkciju firme Batinjol u Zagrebu, s molbom da se zauzme za progonjene Jev-
reje i Srbe. Iz Zagreba je Rifat Krdali upuen u logor Stara Gradika, odakle
25) Mujaga Deli, kazivanje autoru 1962. godine, str. 22.
26) Ivanka Perkovi, kazivanje autoru 17. XI I 1961. godine.
27) Mujaga Deli, isto.
28) Junus Salihodi, kazivanje autoru 29. VIII 1962. god., str. 8, 9. i 27.
je puten 1943. godine, poslije ega se nije vraao u Biha, ve je otiao u Brko.
Te zime Mjesnom Komitetu KPJ u Bihau dragocjene informacije donosio je Ah-
met Deli, koji se po zadatku Mjesnog komiteta zaposlio u Ustakoj nadzornoj
slubi (UNS).)
Ve je poznato daje decembra 1941. godine Abdulah Ibrahimpai, bivi na-
rodni poslanik i gradonaelnik Bihaa, odlazio na slobodnu teritoriju u Grabe
i razgovarao sa Sefketom Maglajliem, poslije ega su sa njim povremeno kon-
taktirali bihaki komunisti. Ustae su posumnjali u Abdulaha Ibrahimpaia, pa
su ga 15. marta 1942. godine uvee uhapsili, a narednog dana sproveli u Zagreb
pod optubom da je odravao veze sa komunistima. Slijedeeg dana, grupa gra-
ana pokuala je da odri protestnu skuptinu, ali su ih sprijeili orunici, po-
licajci i ustae. Na intervenciju nekih uticajnih Muslimana, Ibrahimpai je pu-
ten iz zatvora, ali mu je odreen prisilni boravak u Zagrebu.
30
)
Iste noi kada je uhapen Abdulah Ibrahimpai, ustae su uhapsile i vei
broj pripadnika srednjokolske i radnike omladine u Bihau.
31
' Meu njih su
ubacili i nekoliko svojih ljudi koje su rasporedili u zatvorske prostorije da pro-
vociraju i dou do konkretnih podataka o njihovom ilegalnom radu za NOP. Po-
to im to nije uspjelo, uhapene omladince su po grupama pustili iz zatvora. Da
bi sprijeili njihov odlazak u partizane, natjerali su im roditelje i staratelje da
daju garanciju uz obavezu da svaki dan javljaju policiji gdje im se nalaze sinovi
i keri. U suprotnom, predoeno im je deportovanje u Jasenovac.
32
)
Marta 1942. godine ustae su saznale da Nazif Nuspahi, zemljoradnik iz Or-
ljana, odrava vezu s partizanima, pa su ga uhapsili. Nakon kraeg vremena, Nus-
pahia su odveli u logor Jasenovac, gdje je ubrzo ubijen.
Bivi partizan Janko ure Jelaa, star 20 godina, iz sela Lohova, 10. maja
1942. godine rano izjutra doao je sa svojom nevjenanom enom u selo Golubi,
a potom u Biha, i vlastima NDH otkrio sve to je znao o partizanima u biha-
kom srezu. Odao je i imena ljudi sa neosloboene teritorije koji potpomau
NOB, izmeu ostalihi erima Remia, Stipu i Milu Dujia iz Ribia, Abdulaha
Ibrahimpaia, Atifa Zameticu, i Muhameda Bievia iz Bihaa.
33
' Saznavi is-
tog jutra ta je uradio izdajnik Jelaa, erim Remi je odmah prebjegao na slo-
bodnu teritoriju u partizane, a ubrzo potom, i njegova ena Hasnija Remi, zbog
terora koji su ustae vrili nad njom.
Janko Jelaa je ustaama rekao da je Hilmija Lipovaa glavni saradnik sa
partizanima. Hilmiju Lipovau su uhapsili i doveli u tab domobranske divizije,
u kuu ora Kozomoria. Meu nekoliko civila (meu kojima je bio i Hilmija),
Jelaa ga nije mogao prepoznati. Tada je Lipovaa iz vojnog zatvora prebaen
u Bihaku kulu, u nadlenost UNS-a (ustake nadzorne slube). Nakon viednev-
nih ispitivanja nije priznao svoju saradnju s partizanima, i prebaen je u nadle-
nost upskog redarstva u Bihau. Ni tamo nisu dobili priznanje koje su traili.
Krajem jula 1942. godine porodica Hilmije Lipovae uspjela je da od Huseina
Maglajlije, zamjenika kotarskog predstojnika, izdejstvuje njegovo putanje na
slobodu.
34
'
29) Mujaga Deli, isto, str. 18-21.
31) Isto, i prema sjeanju Remzije Saraevia to vee bili su uhapeni: Sabo Deli, Remzija Sarae-
vi, Jusuf Bei, Jusuf Midi, Ale Gali, Nijaz Salihodi, Hase Bievi, Demo Midi, Mehmed
ehovi, Huse Strkljevi, Dedo Ajdinovi, Safet Ferizovi, Jusuf Sabi, Esad Berberovi, Hazim
Sarajlija, Findrik (ime nepoznato), Majstorovi Jose ona, Svjetlii Mladen, i jo neki. (Remzija
Saraevi, kazivanje autoru 29. III 1985. god.)
32) Remzija Saraevi, isto.
34) Kazivanje H. Lipovae, koji je poslije putanja iz zatvora otiao u Bosanski Novi, a zatim u Veliku
Goricu kod Zagreba. Vratio se marta 1943. u Biha, gdje je bio jedan od glavnih obavjetajnih
saradnika 5. korpusa.
MA i i .
Budui da je veina lanova Mjesnog komiteta KPJ u Bihau bila poznata
policiji, i da im je prijetilo hapenje, sa slobodne teritorije im je nareeno da or-
ganizuju zamjenu i izau iz grada. Bio je utvren i datum do kada to treba uiniti.
Meutim, jedino je Mujo Deli, lan MK KPJ, izaao na slobodnu teritoriju aprila
1942, a ostali su sa sekretarom Fahrom Midiem ostali u gradu. Sekretar Sres-
kog komiteta KPJ slobodne teritorije bihakog sreza Stipo Butorac, i lan tog
komiteta Hasko Ibrahimpai, bili su iznenaeni to nisu izali i ostali lanovi
Komiteta, i jo neki lanovi KPJ poznati policiji.
Poetkom 1942. godine, i s proljea, u partizane su jo samostalno, izali
Ibro aki, potom Mehmed Midi, lan KPJ, zatim Hadera aki - Ibrahim-
pai, i Stipica ivinjak, skojevac.
Kada su ponovo poetkom juna 1942. godine dobili poruku od Sreskog ko-
miteta KPJ sa slobodne teritorije, lanovi Mjesnog komiteta KPJ u Bihau su za-
poeli pripreme za odlazak u partizane. Prema sauvanim dokumentima o sa-
sluanju na policiji, i posljeratnim izjavama pojedinih lanova, sredinom juna
Mjesni komitet je odluio da osim njih, istovremeno u partizane krene i neko-
liko saradnika (Salih Gorak i jo neki), kao i vea grupa omladinaca.
35
' Vezujui
svoj odlazak sa izlaskom grupe omladinaca u partizane, MK je pogrijeio zane-
marujui pravila konspiracije ilegalnog rada. Planirao je da se vea grupa om-
ladinaca okupi u gradskom parku u nedjelju 21. juna 1942. godine, opremljena
kao za izlet, sa ruksacima na leima, harmonikom, gitarom, odakle bi u manjim
grupama i u izvjesnom vremenskom razmaku, krenuli prema slobodnoj terito-
riji utvrenim pravcima. Tako javno organizovanje nedjeljnog izleta sa namje-
rom da se preko Dobrenice pree na slobodnu teritoriju, u uslovima jakog us-
takog policijskog reima i blokiranog grada, predstavljalo je drugu krupnu
greku MK
Tih dana Mjesni komitet KPJ je, vjerovatno, kooptirao u MK KPJ kao zamje-
nu onim lanovima koji odlaze u partizane, studentkinju Aju Sadikovi i rad-
nika Muharema Galia. Ika Sadikovi i Junus Salihodi odreeni su da odr-
avaju vezu sa ilegalnim saradnicima u gradu, od kojih su neki bili domobranski
oficiri, kao i vezu sa slobodnom teritorijom, upoznavi ih sa Husinom Ho-
diem. Preko Hodia je odravana veza sa Fehimom Skopljakom, radnikom
sa Sokoca, koji je nastavio odravanje veze s partizanima, nakon to je Cerim Re-
mi 10. maja 1942. godine morao prei na slobodnu teritoriju.
36
'
U meuvremenu, zbilo se nekoliko dogaaja koji su izmijenili plan Mjesnog
komiteta. Kada su partizani oslobodili Bosansku Krupu, 20. juna, ef policije u
Bihau poslao je policajca po Danu Maara, studenta, koji je mislio da e biti
uhapen, pa se iznenadio kada mu je, po dolasku u kancelariju, ef policije tiho
rekao: Ti i tvoji drugovi odlazite im prije, jer sutra uvee bie veliko hapenje.
Dane Maar se vratio kui, sreo Slavka alopeka, studenta, rekao mu da odmah
ide u umu, pa su obojica krenuli prema Lukama, gdje im se prikljuio gimna-
zijalac Stevo erni.
37
' Tako su njih trojica tog dana preko Vedrog polja, uz pomo
Tome Mihia, lana KPJ, koji ih je izveo na Vuijak, preko Pljeivice doli u Par-
tizansku Korenicu, a potom se prebacili u Podgrme. Meutim, Dane Maar, u
urbi da to prije ode iz grada, nije nikom drugom kazao da predstoji hapenje
komunista u gradu.
38
'
U subotu 20. juna 1942. godine uvee, ustaki agenti predvoeni Mirkecom
Goluboviem, uhapsili su Nijaza Salihodia, tehniara, organizacionog sekreta-
ra MK KPJ, i odmah ga sasluali. Kod njega su pronali jednu ceduljicu sa pravim
imenima i nadimcima koju nije uspio da uniti. Isti spisak petnaestak dana ra-
35) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 155/786-787.
36) Junus Salihodi, kazivanje autoru 29. 8. 1962, str. 10-11.
37) Stevo erni, partizan, neustraivi diverzant, poginuo prilikom demontiranja avionske bombe.
38) Daniel Dane Maar, kazivanje autoru 9. 8. 1985. godine.
i l n
nije Nijaz Salihodi je predao Muharemu Galiu, zaduivi ga da pisma upue-
na na te nadimke, koja bude dobijao od njih (kada izau u partizane), predaje
prema toj ceduljici. Na tom spisku bilo je 25 imena i nadimaka za koja je Nijaz
Salihodi na sasluanju tvrdio da ih je pisao iz dosade, i to sam.
39
'
Sutradan, 21. juna, u nedjelju, u gradskom parku okupilo se dosta omladi-
naca sa ranevima, harmonikom, gitarom, kao da e na izlet. Oekivali su i sta-
rije drugove, tj. lanove Mjesnog komiteta KPJ, ali ih nije bilo. Tada je meu njih
doao Junus Salihodi, Nijazov mlai brat i okupljenim omladincima saoptio
da je Nijaz prethodne noi uhapen, da ustae sigurno znaju za ovo okupljanje
i namjeru da idu u partizane, da su vjerovatno postavili zasjede, pa se zato treba
razii i odgoditi odlazak. Dvojica skojevaca, Vladimir ardin i Velimir Vele Jeli
nisu to prihvatili, ve su odmah krenuli, i preko Debeljae i Dobrenice doli u
Drenovau meu like partizane.
40
' Isto tako, grupa u kojoj su bili abo Deli,
Jusuf Bei, Fehim Salihodi (brat Nijazov i Junusov), i Eref Redi, odluila
je da krene, ekajui jo samo Zlatka Pajazetovia, koji nije stigao, pa su krenuli
bez njega, idui na odstojanju od 100 do 200 metara jedan iza drugog. Pri izlasku
iz grada u Privilicu, abo Deli je opazio grupu ustaa sa agentom Davidom Pr-
om, kod brklje. urno se neprimjeen vratio, saoptio ostalima ta je primjetio,
pa su se svi vratili u grad svojim kuama.
41
' Znatno kasnije, saznalo se daje majka
Zlatka Pajazetovia, plaei se da ne ostane bez sina jedinca ako ode u partizane,
prijavila ustaama, koji su narednog dana blokirali sve izlaze iz grada, oekujui
nailazak omladinaca i drugih koji su se spremali za odlazak u partizane.
42
'
Plaei se da ga ustae ne uhapse, Remzija Saraevi, radnik, skojevac, 28.
juna 1942. godine poao je u partizane na Grabe. Meutim, ustae su ga uhapsile
na Vinici i sprovele u zatvor, u Kulu. U zatvoru je zatekao Nijaza Salihodia i
Erefa Eka Lonia, koji je tih dana bio uhapen.
43
'
Ubrzo, prilikom jedne premetaine pri izlasku iz bioskopa, ustae su kod E-
refa Redia, gimnazijalca, nali partizanski letak. Poto su ga maltretirali, pri-
nudili su ga na priznanje, pa su uhapsili jo i Fahru Midia, sekretara MK KPJ,
Izudina Midia, Fahrinog brata i lana MK, i Muharema Galia. Kasnije je uhap-
en i Ahmet Deli, koji je kao lan KPJ odreen da radi u UNS-i. Eref Redi,
iako je znao mnoge komuniste i saradnike, osim navedenih, druge nije odao,
tako da se provala na ovome okonala.
44
'
Uskoro su, 27. jula, abo Deli i Jusuf Bei krenuli u partizane, pa im se
sa straarskog mjesta na spoljnoj odbrani pridruio i domobran Omer Muhame-
dagi, zvani Cokalo, naoruan pukom i sa dvije rune bombe. Sva trojica su
bezbjedno doli na slobodnu teritoriju u Pritoku, i stupili u Drugu bihaku par-
tizansku etu.
45
'
Kada je uhapen Muharem Gali, pod prinudom jena sasluanju 21. avgusta
1942. godine ustakom stoerniku Solu, kao komuniste naveo: Ahmeta Delia,
Nijaza Salihodia, Fahru Midia i Mujagu Cauevia, svrstavi meu njih i one
39) Zapisnik o sasluanju Nijaza Salihodia 20. juna 1942. godine u upskoj redarstvenoj oblasti
u Bihau, sa navedenim slijedeim imenima i nadimcima:
Fahro Midi - Lola, Nijo Salihodi - Tito, Mujaga Deli - oro, Izo Midi - Fuks, Pipo uti
- Skaut, Muharem Gali - Vinko, Zlatan Pajazetovi - Fric, Braco Ivakovi - Dule, Junus Sali-
hodi - Deki, abo Deli - Karlo, Ahmet Deli - Reta, Husref Redi- Hans, Drago Polak- iko,
Hilmija Ovina - ahela - Emil, doktor Markovi - Dimitrije, Mujica auevi - Robert, Mustafa
Ifti - Ramo, Eref Redi - Nikola, Mustafa Ziri - Marko, Milan Markovinovi - Selim, Sadi-
kovi Ika - Donald, Himzo Mehuli - Strahinja, eho kod Ferizovia - Slavko, Hilmija Ovina
- Hari, Ibrahim Bievi - Albert. (Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 156/1-4.)
40) Junus Salihodi, isto, str. 13.
41) abo Deli, n. l, str. 250.
42) Isto, i Junus Salihodi, navedeno kazivanje, str. 14.
44) Junus Salihodi, isto, str. 20; Eref Redi - kasnije stupio u partizane.
45) abo Deli, n. l., str. 248.
koji su ve bili u partizanima, zatim Beu (prezime nepoznato) iz ekrlija, kojem
je predavao potu za partizane, i Osmana Kimia, gimnazijalca.
46
'
Tokom jula-avgusta 1942. godine, ustae su jo uhapsili i Mujicu auevia,
bricu, lana KPJ, zatim, brau Ibru i Fehima Hadibegi-Muhamedagi.
Ustae su u logor Jasenovac 11. septembra 1942. iz Bihaa otpremili Nijaza
Salihodia, Erefa Eku Lonia, Remziju Saraevia i Mujicu auevia. Vrlo
brzo, auevi je vraen iz logora u Biha, razbolio se i za kratko vrijeme umro
u bolnici. Ostale uhapene ustae su u logor Jasenovac sproveli prvom polovi-
nom oktobra 1942. godine. U logoru su ubijeni: Nijaz Salihodi, Ahmet Deli,
Eref Loni i Muharem Gali, dok je Fahro Midi uskoro bio osloboen, pa je
otiao u Zagreb. Remzija Saraevi je iz logora Jasenovac prebaen u logor Staru
Gradiku, potom opet u Jasenovac, pa u Austriju, u logor San Martin kod Lina,
gdje je doivio osloboenje i povratak kui.
47
'
Kada su uhapeni Fahro Midi i Izudin Midi, Muharem Gali i Ahmet De-
li, rukovoenje ilegalnim radom u gradu su preuzeli Aja Ika Sadikovi, Junus
Salihodi i Husein Husin Hodi. Oni su odmah obavijestili Sreski komitet KPJ
bihakog sreza na slobodnoj teritoriji o hapenju lanova MK KPJ, i jo nekih
lanova KPJ, zatim, da e uhapeni lanovi KPJ biti otpremljeni prema Bosan-
skom Novom i da bi trebalo postaviti zasjedu, i osloboditi ih. Meutim, najzna-
ajnija aktivnost ove grupe (Ika Sadikovi, Junus Salihodi, Husein Hodi i
Fehim Skopljak) sastojala se u prikupljanju i slanju skoro svakodnevnih izvje-
taja (tokom oktobra 1942. godine) o snazi i rasporedu neprijateljevih jedinica u
Bihau i okolini. Tada su poslane i skice rasporeda neprijateljevih jedinica, opis
pojedinih uporita, broj oruja, i dr. Tako precizni i blagovremeno dobijani po-
daci o neprijatelju, veoma mnogo su pomogli Operativnom tabu Bosanske kra-
jine u izradi plana napada partizanskih brigada na neprijateljeva uporita u Bi-
hau i okolini, to je bilo krunisano osloboenjem Bihaa i okoline, a potom i
Bosanske Krupe, Cazina i Velike Kladue, i stvaranjem velike slobodne teritorije
nazvane Bihaka republika, to je stvorilo preduslove za odravanje Prvog za-
sjedanja Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije (AVNOJ) 26. i
27. novembra 1942. godine; Prvog kongresa Ujedinjenog saveza antifaistike
omladine Jugoslavije (USAOJ) 27-29. decembra 1942. godine, i mnogim drugim
znaajnim dogaajima koja su 1942. godinu oznaili kao prelomnu godinu na-
rodnooslobodilakog rata i revolucije.
46) Zapisnik o sasluanju Muharema Galica 21. avg. 1942. god. (Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f.
155/786-787).
XV Prvi KNOP odred avgusta-oktobra
1942. godine
A
vgust, septembar i polovina oktobra 1942. godine je zavrni period po-
stojanja i djelovanja Prvog KNOP odreda. U tom vremenu, Prvi KNOP
odred je dostigao najvei nivo u svom jednogodinjem postojanju i djelovanju
Tada je po broju boraca i naoruanju bio najvei partizanski odred u Jugoslaviji,
daleko brojniji u ljudstvu od bilo kojeg odreda ili brigade.
1
' Jedinice ovog Od-
reda imale su tada slijedee brojno stanje:
tab Odreda 47 boraca (11 u rashodu)
Intendantura 151 borac
Sanitet (bolnice) 239 boraca
Prvi bataljon 387 boraca (63 u rashodu)
Drugi bataljon 399 boraca (73 u rashodu)
Trei bataljon 430 boraca (90 u rashodu)
etvrti bataljon 381 borac (34 u rashodu)
Baterija topova 52 borca i
Vod za vezu 65 boraca
Dakle, ukupno 2 411 boraca od kojih 271 u rashodu: u bolnici, na oporavku po-
slije ranjavanja, na kursevima, u zatitnicama viih tabova i tabova bataljona
i si., a u jedinicama 2 140 boraca.
2
'
Iz pregleda se vidi daj e po broju boraca najjai bio 3. bataljon - 430, na dru-
gom mjestu je 2. bataljon sa 399 boraca, na treem 1. bataljon - 387, i na etvrtom
mjestu 4. bataljon - 381 borac. Dalje, na jednu puku u Odredu, u prosjeku su
bila 33 metka, na jedan mitraljez 506 metaka, i na jedan pukomitraljez 187 me-
taka.
4
'
Poto je imao pet tekih mitraljeza varcloze, 3. bataljon je krajem jula
1942. godine formirao Mitraljesku etu sa blizu 60 boraca. Komandir ete je bio
Spase uki, politiki komesar Stipo Butorac, dok su komandiri mitraljeskih
vodova bili uro Jelii-Zeljkovi i Mihajlo Breulja. Bila je to prva i jedina mit-
raljeska eta u sastavu Prvog KNOP odreda.
5
'
Municija zaplijenjena u nekim borbama, a naroito prilikom oslobaanja
Prijedora, Budimli Japre, Bosanske Krupe i Sanice, brzo je troena u mnogim
napadima, a pogotovo odbrambenim borbama tokom juna-jula-avgusta 1942.
1) Uto vrijeme Trea KNOU brigada imala je 813 boraca, Druga KNOU brigada 940, etvrta KNOU
brigada 1 122 borca, dok je Hercegovaka brigada imala 523 borca, a neke druge brigade jo ma-
nji broj boraca (Zbornik IV, knj. 7, str. 76, 120, 134, 181.)
2) Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1702, br. reg. 26/2-1.
4) Arihv VII, fond NOP-a, k. 1702, br. reg. 26/2-1.
5) Spase uki, Prva mitraljeska eta, Zb. Ratna sjeanja este KNOU brigade, str. 232.
a) Brojno stanje ljudstva, naoruanja i konja Prvog KNOP odreda
(septembar-oktobar 1942)
b o r a c a
cd
p u a k a
S
v
e
g
a

t
e
k
i

m
i
t
r
.

M
pukomitraljezi topovi
S
NAZI V JEDINICE
na licu u rashodu
SJ
CO
7,9 italijanke ostalih
S
v
e
g
a

t
e
k
i

m
i
t
r
.

' i
! z
b
r
o
-
j
o
v
k
a

>8
>S
a
eo
?
CO
j
b
r
d
s
k
i

S
v
e
g
a

2
2
Stab Odreda 36 11 47 36 1 37
_ _
4
Intendantura 151 - 151 16 3 15 34 _ _
17
Sanitet 239 - 239 31 15 46 _ _ _
4
1. bataljon 387 63 450 242 - - 242 1 _ 7 1 8 7
2. bataljon 399 73 472 287 3 15 305 3
5
_
5
_ _ _
10
3. bataljon 430 90 520 303 4 4 311 5
_
12
_
12 18
4. bataljon 381 34 415 275 - - 275 2 1 4 _
4
_
9
Baterija 52 - 52 32 32 - _
2 1 3 6
Vod za vezu 65 - 65 17 17 - - - - - - - - -
S V E G A : 2.140 271 2411 1239 11 49
1299 11 1 28 1 29 2 1 3 75
granate za
topove
- J
G
Brojno stanje konja
A
S3
NAZI V JEDINICE
municija za puke municija za mitraljez
E
z
a

b
r
d
.
t
o
p

M
N
3
CO

E
J3
3
I
1
S
NAZI V JEDINICE
7,9 italijanka ostala Svega teki laki
pu.
mitr.
oa Svega
g
o
o
z
a

b
r
d
.
t
o
p

M
N
3
CO

E
o
3
S,
3
M
a
N
St
f
S
v
e
g
a

Stab Odreda 1830 20
_
1850
_ _ _ _ _ _ _
24 5 2
_
7
Intendant ura 690 49 215 954 - - - - - - - 94
Sanitet 1022 - 655 1677 - - - - - - - 22 2 1 3
1. bataljon 7350 - 7350 450 - 830 60 1340 - - 50 5 9 1 15
2. bataljon 7220 120 1 2 8 7468 500 - 1469 - 1969 - - 70 2 4 2 8
3. bataljon 15060 80 80 15220 2450 - 2610 - 5060 - - 120 2 10 5 17
4. bataljon 6560 - - 6560 2170 500 470 - 3140 - - 50 2 - 1 3
Baterija 1600 - - 1600 - - - - - 67 5 30 2 - 22 24
Vod za vezu 620 - - 620 - - - - - - - - - - - -
S V E G A :
41952 269 1078 43299 5570 500 5379 60 11509 67 5 460 20 26 31 77
godine. Znatne koliine municije utroene su u prvom napadu na Sanski Most
i na Bosanski Novi, kao i u napadu na Suhau (novsku), a da pri tom partizani
nisu uspjeli zaplijeniti nove koliine. Rezervama municije koje su uvane na
podruju Prvog KNOP odreda, zapravo u Luci-Palanci i magacinima u Grmeu,
raspolagao je Operativni tab za Bosansku krajinu. No i one su poetkom avgus-
ta 1942. godine predate proleterskim brigadama, koje su tokom nastupnog mar-
a i borbi od Zelengore do Bosanske krajine ostale sa veoma malo municije. Up-
ravo tih dana tab 1. operativne zone NOP odreda Hrvatske obratio se Opera-
tivnom tabu za Bosansku krajinu sa molbom da mu se poalje municija, a ovaj
ga 11. avgusta izvjetava: . . . Svu nau rezervnu municiju 7,9 mm stavili smo na
raspoloenje proleterskim brigadama.. ,
6)
Iz pregleda se vidi da je Odred imao dvije haubice i brdski top. Prije toga
je top marke pito, zaplijenjen u Bosanskoj Krupi 20. juna, upuen Vrhovnom
tabu, radi predaje nekoj proleterskoj brigadi. Nije imao ni jednog minobacaa,
jer su dva ranije zaplijenjena dodijeljena grmekom Udarnom bataljonu 2. kra-
jike NOU brigade.
U ovom posljednjem periodu postojanja i djelovanja Prvog KNOP odreda
na njegovom operacionom podruju, osim eta i bataljona ovog Odreda, dej-
stvovali su i Druga i Trea KNOU brigada, kao i dijelovi Drugog i Petog KNOP
odreda.
b) Proslava godinjice ustanka
Prva godinjica ustanka na Podgrmeu je obiljeena napadima na vie nep-
rijateljevih uporita i mnogim zborovima naroda i vojske irom ovog slobodnog
podruja. Tim povodom Operativni tab za Bosansku krajinu uputio je estitku
za dan slave velikih naih uspjeha i pobjeda, GODINJICU USTANKA, itavom
narodu Bosanske krajine i naoj dinoj i junakoj partizanskoj vojsci.
7
'
U estitci se podsjea na sve zloine koje su dumani poinili nad naim na-
rodima, to treba da napaja mrnjom prema okupatorima i izdajnicima. Narod
i partizanska vojska se pozivaju da neustraivo i visoko dre zastavu narodnog
osloboenja, da neumorno rade na jaanju jedinstva vojske i naroda.
Borci se pozivaju da uvrste svoje redove, i da pojaaju sveopti rat protiv
neprijatelja.
Stanovnitvo slobodnih sela, majke, sestre i junaka omladina pozivaju se
da jo vie prionu na rad i ispune veliku poruku naeg Vrhovnog taba: 'Ni zrna
ita okupatoru, ni otkos sijena, ni grlo stoke'. Nadalje se konstatuje daj e godi-
njica ustanka obiljeena velikim pobjedama - osloboenjem Kljua, Glamoa i
Sanice.
1. Izgradnja utvrene linije i borbe oko nje
Komandant borbene grupe Zapadna Bosna, njemaki general-major Stal
ocijenio je, kako je reeno, da se glavnini partizanskih snaga, tj. grupi proleter-
skih brigada, nisu mogle efikasno oduprijeti ni italijanske, ni ustako-domob-
ranske snage. Suoen sa injenicom da je glavnina tih partizanskih snaga ve
stigla i u podruje tzv. Tree zone, i pridruila se tamonjim partizanskim sna-
gama, te a lako mogu da tako udrueni krenu i preko demarkacione linije, za-
7) Isto, m. f. 31/244.
Neprijateljeva utvrena linija Bos. Novi - Vrhpolje, izgraena avgusta 1942.
kljuio je da ni postojee njemake snage nisu dovoljne da se suprotstave par-
tizanima. Zato je ve poetkom avgusta 1942. godine predloio da se du demar-
kacione linije u zapadnoj Bosni, odnosno, na tlu Podgrmea, podigne zatitni
bedem, tj. Postav Jugozapad, koji treba da zatiti njemako okupaciono pod-
ruje dok ne pristignu jae njemake i kvislinke snage za vei poduhvat protiv
partizana.
8
'
U sklopu intendanture svaki bataljon je imao svoje radionice a tako i intendan-
tura taba 1. KNOP odreda: za popravku oruja, obuarsku i krojaku radio-
nicu, pekaru za peenje hljeba, mesarnicu kao i po jednog ili dvojicu brica. Na
slici: obuari radionice 2. bataljona 1. KNOPO, poetkom oktobra 1942, stoje:
jedan eljezniar, NN, Pero Zdjelar, komandir bataljonskih radionica, Mile
Bili, Mio Saponja (sjedi) i Mirko Svjetlica (dri cipelu u ruci) (snimio Pero
Zdjelar)
Tako se u periodu avgust-septembar 1942. godine izgrauje i utvruje ve
utvrena linija na granici prema slobodnoj partizanskoj teritoriji. Protezala se
od Bosanskog Novog i Rudica preko Novske planine - Suhae (novske) - Piv-
nice - Hozia kamena - Table (trig. 315) - sela Mike Glave - Vinogradina (k.
348) - sela urkova - sela Ivelia - Klupe - Rudnika Ljubije - Runjevice (trig.
527) - sela Digalovca - Stare Rijeke - Ratkovca - Starog Majdana - Karaule -
Igralita - Demievaca - Donjeg Kamengrada - Djedovae - Brajia Tavana -
8) Izvietaj njemakog generala u Zagrebu poslaniku Kaeu od 7. avgusta 1942. god. (Arhiv VII,
mikroteka, film London 20, sn. H-312057-9); Mio Lekovi, n. dj., str. 502.
Dijelovi utvrene linije koja se bez
prekida protezala, a koju su Nijemci,
ustae i domobrani podigli od Bo-
sanskog Novog i Rudica, preko Su-
hae, Stare Rijeke, edovae do
Vrhpolja, avgusta 1942, a nasuprot
slobodnoj teritoriji Podgrmea. Ovu
liniju, koju su smatrali neproboj-
nom, s obzirom na brojne njemake,
ustake i domobranske jedinice koje
su stajale iza nje i branile je, ipak su
probile jedinice 4. NOU divizije ne-
posredno nakon njenog formiranja
u svojoj prvoj divizijskoj akciji, dru-
gom polovinom novembra 1942.
ua rijeke Dabar u Sanu - Vrh polja.
9
Na Poti (Novska planina) izgraeni su
podzemni bunkeri i zemunice, neprekidna linija rovova i zasjeka, isprepletenih
bodljikavom icom, minama i zvoncima za uzbunu.
10
' I na drugim dijelovima ove
utvrene linije bili su neprekidni rovovi kao kod Suhae, preko Table i Pivnice
do Hozia kamena, dok su najveim dijelom izgraene tri linije rovova sa bun-
kerima, povezanih saobraajnicama, a ispred njih postavljene su prepreke od
bodljikave ice, i minska polja.
Ova odbrambena linija protezala se priblino du njemako-italijanske de-
markacione linije. Od Starog Majdana linija je skrenuta pravo na jug, umjesto
preko rijeke Sane, jer je trebalo zatititi Sanski Most i okolna ustako-domob-
ranska uporita.
Gradnju odbrambene linije neprijatelj je zapoeo na sektoru Sanskog Mos-
ta. Ocijenivi da se od napada partizana ne moe braniti iz ravnice, iz samog gra-
da i neposredne okoline, ustako-domobranska komanda je po nareenju nje-
makog zapovjednitva u gradu, odluila da zaposjedne i utvrdi najblie visove,
udaljene 2-3 km od grada.
Radi izvrenja tog zadatka, neprijateljeve jedinice iz Sanskog Mosta prodrle
su i zauzele poloaje na Brajia Tavanu i Djedovai, Kamengradu, Brdarima i
Batkovcima. Meutim, najvei dio ovih poloaja na kojima e izgraditi utvrenu
liniju, neprijatelj je ve drao u svojim rukama: u podruju Demievaca, Starog
Majdana, Stare Rijeke, Rudnika Ljubije i Suhae.
Izgradnja i zaposjedanje utvrene linije kroz sela Batkovce, Brdare, Kamen-
grad, Krkojevce, Djedovau i Brajia Tavan, uticali su da je stanovnitvo napus-
tilo sela i povuklo se dublje u slobodnu podgrmeku teritoriju. Kako se vreme-
nom front stabilizovao na toj utvrenoj liniji, spomenuta i jo neka susjedna
sela potpuno su opustjela. Prolazak pojedinaca sa slobodne teritorije u sela (do
kua ili zgarita) Podlugu, Brdare, Koprivnu, Krkojevce i druga, bio je skoro
nemogu.
etvrtog avgusta neprijatelj je na partizanske poloaje na Djedovai napao
jakim snagama. To mu je privremeno i uspjelo, jer je glavnina partizanskih snaga
ve bila usmjerena prema Vrhpolju. Meutim, jedinice 1. bataljona Petar kun-
dri, uz pomo jedne udarne ete iz sastava Drugog KNOP odreda, predvee
su u protivnapadu uspjele da zbace neprijatelja sa zauzetog poloaja. Narednog
dana neprijatelj je ponovo krenuo u napad na iste poloaje. Prethodno je arti-
ljerijom tukao partizanske poloaje, dok su dva aviona mitraljirala i bombardo-
vala podruja Djedovae i Brajia Tavana. Nakon takve pripreme, neprijatelj je
znatno jaim snagama nego prethodnog dana, krenuo u napad. Poslije krae
borbe, uspio je da potisne partizanske ete i zauzme Djedovau, a potom i Bra-
jia Tavan. Uvee su partizanske ete pokuale da protivnapadom zbace nepri-
jatelja sa tih poloaja, ali nisu uspjele. U ovim borbama partizani su imali 12 ra-
njenih i jednog poginulog borca.
11
'
im je osvojio Djedovau i Brajia Tavan, neprijatelj je odmah zapoeo ut-
vrivanje zauzetih poloaja: kopao je rovove, pravio bunkere i povezivao ih sa-
obraajnicama, postavljao mine i bodljikavu icu. U izradi utvrene linije i za-
posjedanju Djedovae i Brajia Tavana, angaovali su se njemaki general tal,
ustaki vojskovoa Slavko Kvaternik, i general Brozovi, koji su 2. avgusta
1942. posjetili Sanski Most. S njima je stigla i jedna eta Nijemaca. Za rukovo-
enje akcijom protiv partizana na ovom sektoru, u gradu je ostao ustaki general
Brozovi.
9) Moric Levi, U izvianju neprijateljskih poloaja, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 526-7.
10) Duan Vujatovi, Borbe oko Bosanskog Novog u junu i julu 1942, isto, knj. 2, str. 499.
11) Izvjetaj Zajednikog taba Prvog i Drugog KNOP odreda od 6. avgusta 1942. godine Operativ-
nom tabu za Bosansku krajinu, o borbama kod Agia i Djedovae (Zbornik IV, knj. 6, str. 205).
Utvrdivi se na Djedovai i Brajia Tavanu, neprijatelj je 11. avgusta sa ma-
njom jedinicom od Brajia Tavana i preko Doca streljakim strojem krenuo ka
dabarskoj crkvi i koli. Tako je preko zaseoka Ilia stigao do Vukovia i Tubia
kua. Patrole 1. bataljona Petar kundri primijetile su neprijatelja i to javile
tabu, koji je odmah prema neprijatelju uputio dvije ete, jednu da mu zae za
lea, i otud ga napadne, a drugu da ga napadne od pravca Rujna. Neprijatelj je,
meutim, primijetio pokret ovih partizanskih eta, pa se u trku vratio preko
Doca u svoje uporite na Brajia Tavanu.
Istovremeno je i neprijatelj iz Vrhpolja sa dvije ete krenuo prema Hrusto-
vu i Jezercu, ali gaj e, iz zasjede saekala 2. eta 1. bataljona Petar kundri,
otvorila paljbu i, nakon krae borbe, vratila ga u njegovo uporite.
Istoga dana neprijatelj je i iz uporita u Demievcima manjim snagama kre-
nuo prema Pljeevici (Brdari), ali su ga borci 4. bataljona Prvog KNOP odreda
vratili na polazne poloaje.
Ovim ispadima izvedenim istog dana na tri pravca, ojaani neprijateljev gar-
nizon u Sanskom Mostu i posade okolnih uporita, ispitivali su jainu partizan-
skih snaga na ovom sektoru.
2. Borbe na sektoru Bosanska Krupa - Biha - Cazin
Tih dana je i 3. bataljon Prvog KNOP odreda izveo akciju na neprijateljeva
uporita u selima Brkii, Srbljani i Spahii (bihaki srez), zbog toga to je gotovo
svaki njihov ispad prema Velikom i Malom. Radiu dolazio od posada iz ovih
sela, a preko skoro puste Grmue. Pukaranje izmeu partizana i ustaa i do-
mobrana u ovim uporitima bilo je skoro svakodnevno.
Napad na ova uporita poeo je 1. avgusta u 1,30 sati. Partizani su napali
frontom irokim 9 km i uspjeli da zauzmu Brkie i Kurtovo selo, odnosno, Sr-
bljane, kada su zarobili 3 ustae i 5 domobrana, zaplijenili svu stoku iz sela, i e-
tiri kue zapalili. Napad na Spahie nije uspio, ubijena su dvojica ustaa i zapa-
ljene dvije pojate.
12
'
Poslije etiri dana, 5. avgusta, dijelovi 3. bataljona Prvog KNOP odreda na-
pali su uporite u Velikom Radiu i pritom zapalili vie kua. Neprijatelj je imao
4 mrtva i 12 ranjenih.
13
'
tab 3. bataljona je predloio tabu Prvog KNOP odreda da jednom smje-
lom akcijom prodre do Cazina i doe u kontakt sa stanovnitvom sela na tom
podruju, kao i u samom Cazinu. tab Prvog KNOP odreda je odobrio plan ak-
cije, a Operativni tab za Bosansku krajinu je u akciju ukljuio i novoformiranu
3. krajiku NOU brigadu, kao i 1. bataljon, Omladinski, Petog KNOP odreda.
14
'
Prema planu akcije 3. bataljon Prvog KNOP odreda je dobio zadatak da sa
tri ete forsira rijeku Unu izmeu Ostroca i Grmue, da ubrzanim marem pro-
dre u Cazin, likvidira njegovu posadu, evakuie plijen i zarobljenike, i da se vrati
nazad preko Une u Grmuu, odnosno, u Podgrme, ili, ako mu to bude onemo-
gueno, da se probije prema Kordunu. Unu treba da forsira i 2. bataljon Tree
KNOU brigade, sa zadatkom da likvidira neprijatelja u uporitu srednjovjekov-
nog grada Ostroac, zauzme most na rijeci Uni ispod tog zamka, i likvidira nep-
rijateljeva uporita u selima Mijostra i tijena. Njen 1. bataljon, zajedno sa 1. ba-
taljonom Petog KNOP odreda i 3. etom 3. bataljona Prvog KNOP odreda napa-
12) Arhiv Reg. muzeja, Biha, m. f. 155/440 i 156/90.
13) Isto, m. f. 54/621.
14) Hamdija Omanovi, Prvo osloboenje Cazina 1942, Zb. PODGRME knj. 2, str. 517-518.
Prodor u Cazin i borbe oko Ostroca, 2. septembra 1942.
a na uporita u selima Brkii, Srbljani i Spahii. Akcijom je rukovodio Slavko
.odi, zamjenik komandanta Operativnog taba za Bosansku krajinu.
15
'
Da bi dva bataljona mogla brzo forsirati rijeku Unu, u Radiu je pripremlje-
a odgovarajua graa. Nakon silaska obezbjeenja prelaza u kanjon Une pod
eoma tekim uslovima, grupa seljaka iz Velikog i Malog Radia prebacila je do
ijeke svu grau, i na veoma skrovitom mjestu prilino brzo napravila most pre-
o kojeg su tokom noi 1/2. septembra preli bataljoni, i ubrzanim marem kre-
uli na zadatak.
16
'
Srednjovjekovni grad i dvorac Ostroac iznad Une, partizani su napali prilikom akcije na
Cazin i okolna sela 2. septembra 1942.
Trei bataljon Prvog KNOP odreda je usiljenim marem stigao u Cazin 2.
eptembra u 6 sati izjutra, sukobivi se sa orunicima tek nadomak Cazina u selu
jnjilavcu, koje su nakon 10 minuta borbe odbacili. Na ulicama nije bilo mje-
ana, ali su malo kasnije izali iz kua i partizanima davali traena obavjetenja.
5
o upadu u Cazin, odmah se prilo evakuaciji plijena. Trei bataljon pod koman-
lom Hamdije Omanovia zadrao se u Cazinu do 12 sati. Tada se od pravca Tr-
:ca i Peigrada, na brdu Niani, pojavio neprijatelj: oko 250 naoruanih ustaa,
)runika i milicije i oko 1 000 tzv. sikiraa, kako ih naziva ustaka komanda,
napao partizane. Partizani su se tada povukli iz Cazina u pravcu Ostroca, pod
jorbom, dok ih je ova masa ustaa i sikiraa u stopu napadala. Na jednom
njestu 3. bataljon je zauzeo poloaj i jakom plotunskom vatrom zaustavio nep-
5) Isto, i Izvjetaj taba Tree KNOU brigade od 4. sept. 1942. Operativnom tabu za Bosansku kra-
jinu (Zbornik IV, knj. 7, str. 22).
6) Uro Kukolj, Osloboenje Cazina, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 522-523.
rijatelja, zadavi mu znatne gubitke, pa je na poloaju ostalo 15 poginulih ustaa
i sikiraa. Na pogodnom mjestu 3. bataljon je opet zauzeo poloaj da doeka
neprijatelja koji se sredio i nastavio nastupanje na irokom frontu. U tom povla-
enju partizan Ibrahim Kulauzovi Gurda upao je meu ustae i sikirae, ba-
cio dvije bombe, oteo jednu puku i pobjegao. Partizan Ibrahim Deli je iz naj-
ee borbe iznio tri puke. Tada je na 3. bataljon napao neprijatelj i od Osre-
daka, Brekovice i Proia, a kako je stigla obavijest da su se jedinice Tree KNOU
brigade povukle od Ostroca, i borci 3. bataljona su krenuli ka Uni. Kad je pala
no, dio bataljona odstupao je prema Ostroakom mostu i pretrpio je znatne
gubitke, a drugi dio prema mostu preko kojeg su prethodne noi preli. Tom pri-
likom oko Ostroca razvila se estoka borba, u kojoj je neprijatelj imao nekoliko
desetina poginulih.
17
'
U meuvremenu, dok je 3. bataljon Prvog KNOP odreda nastupao prema
Cazinu, dijelovi 2. bataljona Tree KNOU brigade napali su uporita u selima Mi-
jostri i Stijeni, zauzeli ih, dok je dio snaga krenuo u napad na neprijatelja u sa-
mom srednjovjekovnom gradu Ostrocu, koji nisu uspjeli zauzeti.
Iste veeri 1. bataljon Tree KNOU brigade, 1. bataljon (Omladinski) Petog
KNOP odreda, i 3. eta 3. bataljona Prvog KNOP odreda, napali su na uporita
u selima Brkii, Srbljani, Jezero i Spahii. Napad je poeo u 3 sata iza ponoi.
Posadu u ovim selima sainjavali su 136 domobrana, 3 orunika, 25 novomobi-
lisanih domobrana, 8 rezervnih orunika i 48 milicionera, tj. ustaa iz ovih sela.
Posada u Spahiima uspjela je odbiti napade partizana, kao i mjesec dana ranije,
ali su posade iz Brkia, Srbljana i Jezera panino pobjegle preko mosta na Uni,
i prikljuile se orunicima, ustaama i domobranima u Ostrocu.
18
' Tako je most
ispod zamka Ostroca tada bio slobodan za prelaz partizana na jednu ili drugu
stranu Une. Borba u ovim selima trajala je vie od 4 sata, nakon ega su se par-
tizanske jedinice povukle i vratile u rejon Grmue, Velikog i Malog Radia.
Prema obavjetenju Operativnog taba za Bosansku krajinu, akcija je obuh-
vatila 14 sela i mjesto Cazin, zaplijenjeno je 106 puaka, 8 pukomitraljeza, 16 000
metaka, 3 sanduka bombi, dosta ratne opreme, 1 apoteka, 1 500 kg eera, dosta
namirnica, stoke, i drugo. Zarobljeno je 70 domobrana. Neprijatelj je imao 140
mrtvih ustaa i legionara, i znatan broj ranjenih.
19
' Partizani su imali 10 poginulih
i 14 ranjenih, kao i 6 nestalih boraca.
20
' Poginuo je i Mio urlan, zamjenik po-
litikog komesara 3. bataljona Prvog KNOP odreda. Istakla se 1. eta 1. bataljona
Tree KNOU brigade kojom je komandovao oko ubrilo,
21
' a isto tako i ko-
mandir 1. ete 3. bataljona Prvog KNOP odreda Dane Agbaba, desetar Branko
trbac, koji je pri povratku poginuo, desetari Andrija Pozai, Branko Luki i Sto-
jan Jelii, vodnici Ilija Mandari i Pejo Gvozdenovi, Simo Savi koji je iz borbe
iznio 4 puke i pukomitraljez, kao i borci Duan kori, Lazo Kovaevi, Rade
Vukainovi, Branko Luki, potom, Mihajlo Kneevi, desetar, koji je pod es-
tokom vatrom preplivao Unu i nekoliko puta prevozio vei broj boraca meu
kojima i ranjenike, zatim, Vidosav Raki, koji je pod vatrom spasio druga od dav-
ljenja u rijeci, i vodnik 3. voda Milan Majki koji je, iako teko ranjen, pozivao
drugove da nastave borbu . . . tab 3. bataljona posebno je pohvalio seljake koji
su pripremili i do Une donijeli grau i napravili most: Iliju Jeliia, Duana Je-
liia, Stevu Zmijanjca, Vladu Mandaria, Nikolu Sakia, Duana olaju, Lazu
olaju, uru trpca, Lazu Mandia, Miu Jeliia, uru Mazalicu, Nikolu Nedi-
17) Izvjetaj 3. bataljona Prvog KNOP odreda od 5. sept. 1942. tabu Prvog KNOP odreda o akciji
na Cazin (Zbornik IV, knj. 7, str. 35-36); Hamdija Omanovi, n. l., str. 519.
20) Ovdje su sabrani podaci 3. bataljona Prvog KNOP odreda i Tree KNOU brigade.
21) Izvjetaj zamjenika komandanta Operativnog taba Slavka Rodia od 5. sept. 1942. god. (Zbor-
nik IV, knj. 7, str. 23-24).
movia, Marka Santraa, uru Ruia, Marka Malinia, Lazu Radinovia, Savu
Brkljaa, Marka Stankovia, Nikolu Kovaevia, Jovana Beronju, Miu Radonji-
a, Miloa koria, Duana Kantara i Branka Zm i janjca.
22
' Ovi pozadinci su
izabrali tako skriveno i prikladno mjesto za most, da ga neprijatelj ni nakon po-
vlaenja partizana iz ove akcije nije pronaao. Istim mostiem partizani e prei
Unu i u novembarskoj akciji za osloboenje Bihaa.
23
'
Domobransko-ustaka komanda iz Bihaa, na vijest o poetku borbi na
ovom sektoru, hitno je uputila preko Pokoja i Grabea prema Spahiima jednu
satniju 2. lovake bojne, jednu ustaku satniju od Pokoja preko Brekovice na
Ostroac, ijednu satniju od sela Vrste preko Osredaka na cestu Ostroac- Cazin,
a neto kasnije i jo jednu ustaku satniju iz Bihaa pored Une prema Ostrocu.
24
'
Upad partizana u Cazin, 2. septembra 1942, izazvao je zabrinutost kod nep-
rijatelja u uporitima u Bosanskoj Krupi, Otoci i Bosanskom Novom. Nijemci
u Bosanskom Novom su hitno organizovali motorizovani odred, ojaan sa ne-
koliko tenkova, i uputili ga lijevom obalom Une preko Dobretina i Ivanjske na
Otoku, a onda preko Pitalina na Stijenu, gdje su bili ve oko 9 sati izjutra 2. sep-
tembra, odakle se tada povukla manja partizanska jedinica, koja je bila upala u
ovo selo. Nakon toga, Nijemci su krenuli prema Cazinu, ali su stigli kad su par-
tizani ve bili otili iz Cazina i vraali se na Podgrme.
25
'
Opazivi pokret njemakog motorizovanog odreda iz Bosanskog Novog
prema Cazinu, Mile Davidovi, zamjenik komandanta 2. bataljona Prvog KNOP
odreda, ocijenio je da se narednog dana treba da vrati nazad. Slijedee noi sa
tri borca-diverzanta, Davidovi je amcem preao rijeku Unu ponijevi i nagaznu
minu od 50 kg (avionska bomba). Na tragu kuda su tog dana proli tenkovi po-
stavio je minu, i dobro je maskirao. ak su suvinu zemlju u bluzama odnijeli
i razbacali po kukuruzitu. Narednog dana poslije podne, istim putem vraao se
njemaki motorizovani odred sa tenkovima. Na prvom tenku sunala su se do
pasa gola dva njemaka vojnika. Taj tenk je naiao na minu, odjeknula je jaka
eksplozija, iz koje se izvio visok stub dima. Nijemci su iz kamiona i ostalih ten-
kova osuli paljbu na sve strane po kukuruzima i vrbaku kraj Une. Slijedee noi
partizani su se uvjerili da je tenk rastrgnut na tri dijela: kupola odvojena, gus-
jenice pokidane i odbaene, a tijelo tenka prevrnuto.
26
'
3. Borbe na sektoru Suhaa - Stara Rijeka - Stari Majdan
i prema Rudicama i Bosanskom Novom
Na sektoru Suhaa - Stara Rijeka - Stari Majdan voeno je nekoliko borbi.
Tako je neprijatelj s jednim bataljonom 4. avgusta napao na poloaje na kojima
su bile ete 4. bataljona Prvog KNOP odreda, i 4. bataljona Drugog KNOP odre-
da. Neprijatelj je uspio da odbaci 3. etu 4. bataljona Prvog KNOP odreda, i da
prodre u Srpske Agie, gdje je tada spalio posljednje preostale kue i pokupio
svoje mrtve koji su izginuli u borbi voenoj 1. avgusta u tom selu. Nakon to se
neprijatelj povukao, 3. eta je opet dola na stare poloaje i titila etvu i izvo-
enje ita iz tog sela.
27
'
22) Izvjetaj taba 3. bataljona Prvog KNOP odreda od 5. sept. 1942. god. (Zbornik IV, knj. 7, str. 37).
23) Hamdija Omanovi, n. l., str. 519.
25) Isto, m. f. 155/393.
26) Mile Davidovi, Neke diverzantske akcije, Zb. PODGRME, knj. 2, str. 502.
27) Izvjetaj Zajednikog taba Prvog i Drugog KNOP odreda od 6. avg. 1942. (Zbornik IV, knj. 6, str.
204-205).
tab Prvog KNOP odreda je krajem septembra 1942. godine koncentrisao
tri svoja bataljona, pa je s njima 29/30. septembra izveo akciju na Staru Rijeku
i Stari Majdan.
ete 4. bataljona upale su u Staru Rijeku. Tom prilikom zapalile su sve zgra-
de u kojima su ustae stanovali, kao i zgradu uprave rudnika Goldvin, ali u taj
rudnik nisu mogli ui poto je bio miniran sa svih strana. Zarobljene su 4 ustae.
Kada su u Staru Rijeku od Ljubije prodrli njemaki tenkovi i dvije satnije ustaa,
4. bataljon se povukao. Za to vrijeme ete 2. bataljona drale su zasjedu prema
Ljubiji, da bi sprijeile prodor neprijatelja. Meutim, malo prerano su se povuk-
le, to je omoguilo da neprijatelj bez borbe prodre u Staru Rijeku. Istovremeno,
ete 3. bataljona izvrile su napad na neprijateljsko uporite u Starom Majdanu,
ali su se poslije krae borbe povukle. U ovim borbama ranjeno j e l i partizana,
dok je neprijatelj imao osjetne gubitke u mrtvima i ranjenima. U tim borbama
partizani su unitili jedan njemaki tenk, a drugi teko otetili.
28
'
U avgustu diverzanti Prvog KNOP odreda su nou postavili protivpjeadij-
ske mine na cesti u Rakanima. Narednog dana iz Novog je naila grupa Nijemaca
praena tenkovima. Jedan tenk je naiao na minsko polje, pa su mu gusjenice
eksplozijom bile oteene. Nijemci su iskoristili jutarnju maglu i oteeni tenk
odvukli u Bos. Novi.
29
'
Od tada okupator, ustae i domobrani nisu saobraali cestom od Krupe pre-
ko Otoke, Blatne i Rudica za Bosanski Novi, ve su se sluili seoskim putem na
lijevoj obali rijeke Une, kroz Dobretin i Ivanjsku do Otoke i dalje.
Jedan vod 3. ete 2. bataljona je 28. septembra u zidinama kue u Blatnoj
postavio zasjedu. Kada je lijevom obalom Une, seoskim putem, naila kolona od
14 kamiona koji su se vraali iz Bihaa preko Cazina za Bosanski Novi, otvorena
je paljba koja je neprijatelju nanijela znatne gubitke. Nijemci su imali vie od 12
poginulih, a prema nekim podacima i oko trideset. Ovim kamionima prevoen
je cement u Biha za izgradnju bunkera i drugih utvrda u gradu i neposrednoj
okolini.
Da bi onemoguila neprijatelja da i tim putem saobraa, nou 28/29. sep-
tembra, jedna desetina 3. ete 2. bataljona Prvog KNOP odreda je prela Unu, i
na rijeici Glodini znatno otetila mosti. Istovremeno su na vie mjesta po putu
postavljene male nagazne mine od 2 kg. Ve sutradan su naila troja kola, mine
su eksplodirale i bilo je rtava.
U noi 29/30. septembra 3. i 4. eta 2. bataljona Prvog KNOP odreda napale
su utvrde na Novskoj planini, i u podruju Suhae. Neprijatelj je odgovorio es-
tokom artiljerijskom vatrom, ali partizani nisu imali gubitaka.
30
'
4. Borbe na sektoru Sanski Most - Klju i napadi na neprijateljevo
uporite u Vrhpolju
Nakon osloboenja Kljua (28. jula), Gornje Sanice i Sanike doline, Ope-
rativni tab je 31. jula, potinjenim tabovima na ovom sektoru izdao nareenje
da u sluaju povoljne situacije napadnu neprijatelja u oblinjem Vrhpolju.
U ovoj akciji uestvovali su: Druga KNOU brigada sa 1. bataljonom iz pravca
Kamika, 2. bataljonom preko Hrustova i rijeke Sanice, i 3. bataljonom od Go-
laje izmeu ceste i Sanice; 1. bataljon Petaf kundri Prvog KNOP odreda tre-
balo je da izvri demonstrativni napad na neprijateljevo uporite na Brajia Ta-
28) Izvjetaj taba Prvog KNOP odreda od 30. IX 1942. god. Operativnom tabu za Bosansku krajinu
(Zbornik IV, knj. 7, str. 171).
29) Mile Davidovi, n. l., str. 501.
vanu; 2. bataljon Zdravko elar Petog KNOP odreda od pravca sela Pei sa dvi-
je ete predvieno je da napada Tominsku Palanku i da postavi zasjedu na cesti
radi spreavanja dolaska pomoi iz pravca Sanskog Mosta, a sa 3. etom da na-
padne most na Sani u Vrhpolju; Baterija Prvog KNOP odreda dobila je zadatak
da tue Brajia Tavan, Djedovau i Sanski Most.
U Vrhpolju se nalazilo oko 600 ustaa i domobrana, sela su okruivali rovo-
vi, posebno su bile utvrene zgrade eljeznike stanice i kole, duan kraj nje i
damija. Neprijatelj je mogao oekivati pomo sa Brajia Tavana i Djedovae, iz
Kljevaca i Tominske Palanke.
31
'
Napad na uporite u Vrhpolju izveden je 18. avgusta 1942. godine. Meutim,
uestvovali su samo 1. i 3. bataljon i jedna eta 2. bataljona Druge KNOU brigade,
i u potpunosti izvrili postavljene zadatke: iz preko 150 zaklona, u roku od pola
sata, juriem su istjerali neprijatelja i zauzeli Vrhpolje, i spalili objekte koji su slu-
ili kao otporne take. Partizani su u kuama iz kojih se pucalo nalazili ene i
djecu, ali nikom od njih nita nisu inili, ve produili da gone ustae i domo-
brane. Bataljon Petar kundri izvrio je demonstrativni napad na Brajia
Tavan, ali bez znaajnijeg rezultata.
Neprijatelj je, dobivi pojaanje, u zoru izvrio protivnapad, pa su partizan-
ske jedinice morale da se pod jakom borbom povlae iz Vrhpolja. U ovoj borbi
poginuo je izvjestan broj neprijateljevih vojnika,
32
' ali je i Druga KNOU brigada
imala osjetne gubitke: 37 poginulih, 59 ranjenih i 2 nestala borca.
33
' Poginuo je
i Duan eko politiki komesar Bravske ete tada u sastavu Bataljona Zdravko
elar.
34
'
Drugi bataljon Petog KNOP odreda nije izvrio svoj zadatak. Uz to, dvije ete
2. bataljona Druge KNOU brigade bez amaca nisu mogle prei nabujalu Sanicu.
Nakon ove akcije Druga KNOU brigada otila je na podruje izmeu Sane
i Manjae, gdje je vodila borbe, odakle se vratila i ponovo 28. avgusta uvee iz-
vrila napad na uporite u Vrhpolju. Ali, poto se neprijatelj poslije prvog napa-
da znatno utvrdio i ogradio bodljikavom icom, ojaao novim jedinicama, napad
nije uspio. Borci su bili spremni za juri, ali, s obzirom na jainu uporita, mnogi
bi stradali, pa ih je tab Brigade izvukao iz napada.
35
'
Nekoliko dana kasnije 9. septembra, neprijatelj je iz Vrhpolja najprije tukao
artiljerijom i minobacaima partizanske poloaje, a onda je jaim snagama kre-
nuo iz uporita kako bi zatitio izvlaenje ita sa oblinjih njiva. Tri ete estog
KNOP odreda, koje su na Krasuljama, Pitanici i Peima drale poloaje prema
ovim uporitima, doekale su vatrom neprijateljevu pjeadiju, nakon krae bor-
be natjerale je u bjekstvo i povratile u uporite. Neprijatelj je imao vie mrtvih
i ranjenih, a partizani su proli bez gubitaka.
36
'
Iz uporita na Djedovai, neprijatelj je 13. septembra jednom etom iz sa-
stava 10. pjeadijske pukovnije vrio nasilno izvianje u pravcu kote 424 - zaseo-
ka Milinkovii u Dabru. Sa tih poloaja ih je doekala jedna eta partizana, na-
oruana i sa tri pukomitraljeza, pa, ipak, morala se povui ka zaseoku Stupari
u selu Eminovcima. Poginuo je jedan domobran, a jedan je ranjen.
37
'
Neprijatelj je ponovo krenuo sa Djedovae 14. septembra. Prethodno je ar-
tiljerijom iz Sanskog Mosta tukao Dabar i Eminovce, pa su partizani bili prisi-
ljeni na izvjesno odstupanje, ali je i neprijatelj zastao.
eta domobrana sa Brajia Tavana je 18. septembra krenula u akciju bor-
benog izvianja partizanskih poloaja, pravcem: k. 412 - k. 417 - Rujan, ne na-
31) Isto, knj. 6, str. 233-236.
33) Milo rad Gonin, Druga krajika brigada, VIZ, Beograd 1984, str. 21.
34) Jovo Ninkovi, Napadi na Vrhpolje i okolna uporita, Zb. SREZ KLJU, knj. 2, str. 316.
36) Isto, str. 151.
37) Isto, str. 466.
ilazei na jai otpor. Meutim, kada su se vraali, partizani su ih tukli jakom mit-
raljeskom i pukomitraljeskom vatrom, pa su domobrani pourili na polazni po-
loaj. U ovoj borbi, dvojica su ranjena.
Iz uporita u Vrhpolju eta domobrana je 22. septembra krenula u borbeno
izvianje u pravcu sela Podovi, odakle je manju partizansku jedinicu natjerala
na povlaenje prema Sokolovu. U toj borbi domobrani su zarobili pet boraca i
zaplijenili jednu puku.
38
*
Neprijatelj iz Sanskog Mosta, idui po ito, pokuao je 26. septembra da pro-
e selom Kljevci, ali su ga borci 1. bataljona Petar kundri iznenadno napali
iz zasjede, ubili mu dva vojnika, jednog ranili, a partizani su imali jednog ranje-
nog. Poto su domobrani tjerali nekoliko kola, partizani su zaplijenili dva para
volova sa kolima, i etiri para konja. Istoga dana, neprijatelj je jakim snagama
krenuo iz Vrhpolja, sa namjerom da proe kroz Hrastovo. I ovdje gaj e 1. bata-
ljon Petar kundri doekao u zasjedi, tako da se morao povui. Neprijatelj
je imao vie mrtvih i ranjenih, a partizani dva lake ranjena borca. Zaplijenjeno
je neto oruja.
39
'
Oko 17 sati 28. septembra, 700 domobrana i 600 Nijemaca, ojaani sa dva
tenka i blindiranim kolima, krenuli su u prodor iz Vrhpolja cestom prema Klju-
u. Sa poloaja u Peima i Krasuljama doekale su ih jedinice estog KNOP od-
reda. Borbe su voene i narednog dana, pri emu je neprijatelj i dalje prodirao,
tako da je 30. septembra dospio do Pudin-Hana, a potom uao i u Klju.
40
'
Prodorom u Klju, neprijatelj je ugrozio Saniku dolinu i etaoce Prve po-
ljoprivredne omladinske radne brigade, zbog ega se i 1. bataljon Petar kun-
dri morao sa glavninom locirati u podruje sela Korjenova, dok je Bataljon
Zdravko elar zauzeo poloaje od Donjeg Budelja do Paunovca.
41
'
Na ovom sektora skoncentrisale su se Prva proleterska NOU brigada, Trea
KNOU brigada i jedinice estog KNOP odreda, i 7. oktobra 1942. godine ponovo
oslobodile Klju, ubivi 80 ustakih zlikovaca, i isto toliko zarobivi, meu ko-
jima i jednog ljekara i dvojicu oficira. Partizanske snage su nastavile da gone
neprijatelja prema Vrhpolju, Klokotovcu i Sitnici, to je omoguilo nastavak
berbe kukuruza u dolinama Sane i Sanice, i sakupljanje ostalih plodova.
Tih dana je Druga KNOU brigada upuena u rejon Starog Majdana da u sa-
dejstvu sa jedinicama Prvog KNOP odreda presjee komunikaciju Sanski Most
- Prijedor i Sanski Most - Palanka, a etvrta krajika NOU brigada na sektor Bi-
haa.
42
'
Koristei se podacima od obavjetajaca koji su pratili kretanje neprijatelja,
2. eta 1. bataljona Petar kundri 8. oktobra je postavila zasjedu u Dabru, ju-
no od obanovia glavice. Ubrzo je iz uporita na Brajia Tavanu i Djedovai
krenula neprijateljeva jedinica prema Dabru i upala u zasjedu. Iznenadnom vat-
rom Partizanska eta je ubila deset vojnika, zaplijenila tri pukomitraljeza
oa i devet puaka. U borbi je poginuo borac Cedo Kovaevi, a smrtno je ra-
njen veoma hrabri desetar Vaso Dobrijevi. Od paradi granata ranjeni su po-
litiki komesar ete Stojan Maki, vodnik Tomo Rakovi i borci uro Vranjko-
vi i Jovan Dobri.
43
'
Sa lijevog krila 2. ete, iz iste zasjede je napao i 2. vod 3. ete pod komandom
Mie Doenovia. U toku borbe poginuo je borac Pero Basara iz Bonjaka, a
smrtno su ranjeni Slavko Milinovi i Milan Kovaevi, obojica iz Bosanskog Mi-
lanovca.
44
'
38) Isto, str. 466-467.
39) Isto, str. 158.
40) Isto, str. 159, 169, 174 i 467.
41) Isto, str. 178.
42) Isto, str. 205-206.
43) Stojan Maki, kazivanje autoru.
44) Mio Doenovi, kazivanje autoru.
4Z8 _ J
Toga dana, ili dan kasnije, jedinice Prvog KNOP odreda su, kako pie u iz-
vjetaju Operativnog taba za Bosansku krajinu upuenom 10. oktobra Vrhov-
nom tabu, doekale i razbile neprijateljsku satniju, koja je iz Sanskog Mosta po-
la za Stari Majdan. U borbi su unitena dva njemaka tenka.
45
'
Neprijatelju je u Vrhpolje 10. oktobra stiglo pojaanje od 900 do 1000 voj-
nika, sa poloaja od Sanskog Mosta i Sasine do Prijedora. Nakon kraeg odmora,
ove snage su krenule prema selu Pei, s namjerom da prodru u Klju, gdje su
poloaj drale ete 1. i 2. bataljona Tree KNOU brigade. Neprijatelj je, pored os-
talog, imao tenk i dva brzometna topa. Napad je poeo u 13 sati i trajao do kasno
u no. Iako tueni artiljerijom i minobacaima, partizani su ostali na svojim
mjestima. Neprijatelj je imao vie poginulih i ranjenih vojnika, koje je, pod za-
titom vatre, uspio kamionima odvesti u Vrhpolje. Partizani su imali dva pogi-
nula i devet ranjenih boraca.
46
'
Sve ove akcije na operativnom podruju Prvog KNOP odreda u periodu av-
gust-oktobar 1942. godine, pokazale su da se neprijatelj u uporitima oko rijeka
Une i Sane i du utvrene linije, ne moe uspjeno napadati manjim snagama,
zbog ega se tokom oktobra nita i ne preduzima. Neprijatelj je upravo u to vri-
jeme gotovo svakodnevno vrio ispade prema osloboenim selima Podgrmea
i poloajima partizanskih jedinica. Meutim, tokom oktobra u partizanskim vi-
im tabovima pripremaju se krupne ofanzivne operacije na podruju Pogrme-
a (Biha, od 2. do 15. novembra 1942, proboj linije na sektoru Suhaa - Mika
Glava - urkovac - Ljubija, od 18. do 23. novembra, zatim, napad na Bosanski
Novi, Sanski Most, itd.), kad su postignuti veliki uspjesi koji su doprinijeli pre-
rastanju partizanskih odreda u brigade, divizije i korpuse Narodnooslobodila-
ke vojske Jugoslavije.
Uspjena ofanziva partizanskih snaga na operativnom podruju Prvog
KNOP odreda prerasla je u veliku ofanzivu NOV Jugoslavije na mnogim prav-
cima, sa osloncem na slobodnu teritoriju u Bosanskoj krajini, Lici, Kordunu, Ba-
niji i Dalmaciji.
5, Naredba o prerastanju Prvog KNOP odreda
u estu krajiku NOU brigadu
Ve prvih dana oktobra 1942. u svim etama Prvog KNOP odreda vrena je
politika priprema u vezi sa najavom da e se Odred uskoro preformirati u udar-
nu brigadu. Formiran u drugoj polovini oktobra 1941. ovaj Odred je pod ruko-
vodstvom KPJ dejstvovao punu godinu dana sa velikim uspjehom, stvarajui od
teritorije izmeu rijeka Une i Sane jedinstveno podruje - Podgrme, jedno od
najjaih partizanskih uporita ne samo u Bosanskoj krajini, ve i na tlu okupi-
rane Jugoslavije.
Prerastanje Prvog krajikog NOP odreda u estu krajiku NOU brigadu iz-
vreno je na osnovu naredbe Operativnog taba za Bosansku krajinu od 14. ok-
tobra 1942, u saglasnosti sa Vrhovnim tabom. Poslije prve take u kojoj pie da
e poslove pozadine obavljati novoformirana Komanda podruja u Benakov-
cu, u slijedeoj se navodi:
2) Za komandanta VI krajike N. O. P. U. brigade postavlja se drug Milorad
Mijatovi, dosadanji komandant I K N. O. P. odreda.
Za zamjenika komandanta VI K N. O. P. U. brigade postavlja se drug Petar
Vojnovi, dosadanji zamj. komandanta I K Odreda.
46) Isto, str. 242-243.
Za politikog komesara VI K. N. 0. P. U. Brigade postavlja se drug Dimitrije
Bajalica, dosadanji pol. komesar I. K. Odreda.
Za zamjenika politi. komesara VI K N. O. P. U. Brigade postavlja se drug
Uro Bogunovi, dosadanji zamj. pol. komesara I K. Odreda.
P.S.
3) Starije i fiziki slabe borce izdvojiti iz odreda i predati ih komandi pod-
ruja za razne pozadinske slube i strae.
4) Za sanit. referenta VI Kraj. N. O. P. U. Brigade odreuje se drug Dane Ma-
ar.
47)
Naredba je saoptena borcima i narodu Podgrmea na bataljonskim smot-
rama obavljenim na narodnim zborovima. O znaaju formiranja este KNOU
brigade na Miljevia Brdu, potom i u Rakanima, govorio je politiki komesar Di-
mitrije Bajalica Baja, a u Rujikoj uro Pucar tari.
Formiranje este krajike NOU brigade izvreno je 16. oktobra 1942. godine
u Lipniku, gdje joj se i nalazilo prvo sjedite taba, u kolskoj zgradi.
U vrijeme reorganizovanja u estu KNOU brigadu, Prvi KNOP odred - sa-
stavljen od etiri bataljona, baterije topova, voda za vezu, intendanture - imao
je 2411 boraca, od kojih 105 partizanki, naoruanih sa 1300 puaka, 5 automata,
40 mitraljeza i pukomitraljeza, 3 topa i 55000 puanih metaka.
Partijska organizacija Odreda imala je 22 elije sa 195 lanova i 100 kandi-
data za lana KPJ, i 22 skojevska aktiva sa 403 lana.
Na dan reorganizovanja u tabu Odreda, tabovima bataljona i komandama
eta bile su slijedee drugarice i drugovi:
48
'
U tabu odreda (pored navedenih) su bili i: Vojin Mitrov, obavjetajni oficir,
Aim Raeta, intendant, i Moric Levi, sekretar taba;
Pratea eta: Milan Milju, komandir, Stipo Butorac, politiki komesar, Lazo
Kovaevi, zamjenik komandira, Sro Zmijanjac, zamjenik politikog komesara
i komandiri vodova - Spase uki, Stevan Brelja i Milo Doenovi;
Baterija topova: Dane Milju, komandir, Marko Atlagi, komandir prvog i Pe-
tar Bukva, komandir drugog odjeljenja;
Vod za vezu: Stevo Dakula, komandir;
Prvi bataljon: Milan Miljevi Milani, komandant, Rade Erceg, politiki ko-
mesar, Rade Brki, zamjenik komandanta, Sveto Liina, zamjenik komesara,
Hazim Bilalbegovi, obavjetajni oficir, Stevo Crnomarkovi, intendant, Milan
Daljevi, sekretar SKOJ-a, Ljubica Mareti, referent saniteta, Zdravko Proi,
sekretar taba;
Komanda 1. ete: Stevo Kovaevi, komandir, Slobodan Bogunovi, politi-
ki komesar, Duan Gavran, zamjenik komandira, Duan Predojevi, zamjenik
komesara;
Komanda 2. ete: Branko Medarevi, komandir, Adem Kovaevi, politiki
komesar, Ratko Marjanovi, zamjenik komandira, Ratko Ili, zamjenik kome-
sara;
Komanda 3. ete: uro Latinovi, komandir, Lazo Gajanovi, politiki kome-
sar, Mirko Domazet, zamjenik komandira, Mio Kurida, zamjenik komesara;
Pratei vod: Obrad Crnomarkovi, komandir, Milan vani, politiki
delegat;
Drugi bataljon: Mio Kolundija, komandant, Trivo Bogunovi, politiki ko-
mesar, Mile Davidovi, zamjenik komandanta, Zajko Dizdarevi, zamjenik ko-
48) B. Damjanovi, S. Popovi, esta krajika brigada, str. 7476.
mesara, Luka Cvjetianin, sekretar SKOJ-a, Branko Damjanovi, obavjetajni
oficir, Kota Drljaa, intendant, Rade Stupar, sekretar taba;
Komanda 1. ete: Boko urainovi, komandir, Duan Vujatovi, politiki
komesar, Duan Kouti, zamjenik komandira, Kota Vulin, zamjenik komesara;
Komanda 2. ete: Marko Karanovi, komandir, Cvijo Stojakovi, politiki
komesar, Nikola Japunda, zamjenik komandira, Proko Ugrenovi, zamjenik ko-
mesara;
Komanda 3. ete: Lazo ukovi, komandir, Duan Mileevi, politiki ko-
mesar, Mile Drobac, zamjenik komandira, oko Stupar, Zamjenik Komesara;
Trei bataljon: Hamdija Omanovi, komandant, Ratko Novakovi, politiki
komesar, Uro Kukolj, zamjenik komandanta, Redo Terzi, zamjenik komesa-
ra, Branko Agbaba, sekretar SKOJ-a, Fiko orali, obavjetajni oficir, Savo igi,
intendant, Vlasta Lenardi, referent saniteta, Ilija Studen, sekretar taba;
Komanda 1. ete: Dane Agbaba, komandir, Branko Mihajlovi, politiki kome-
sar, Lazo Kolundija, zamjenik komandira;
Komanda 2. ete: Milo Bala, komandir, Boo Narani, politiki komesar,
Stojan uki, zamjenik komandira;
Komanda 3. ete: Branko Pilipovi, komandir, Mahmut Ibrahimpai, poli-
tiki komesar;
Komanda 4. ete: Gojko Kovaevi, komandir, Milovan Pilipovi, politiki
komesar, Kaja Popovi, zamjenik komandira;
etvrti bataljon: Vlado Proi, komandant, Joahim Rajter Jaa, politiki ko-
mesar, Ratko Marjanovi, zamjenik komandanta, Rajko Jovi, zamjenik kome-
sara, Milan Mareta, sekretar KOJ-a, Milo Predojevi, obavjetajni oficir, Ilija
Mareti, intendant, Zora Krea, referent saniteta, Radoslav Resanovi, sekretar
taba;
Komanda 1. ete: Stevo Adamovi, komandir, Savo Popovi, politiki kome-
sar, Pero Vukojevi, zamjenik komandira;
Komanda 2. ete: Mirko Vejinovi, komandir, Ivo Oroz, politiki komesar,
Boo ia, zamjenik komandira;
Komanda 3. ete: Trivo Majki, komandir, uro Raeta, politiki komesar,
Stevo Dakula, zamjenik komandira.
a) Mjesto i uloga Prvog krajikog NOP odreda u ustanku i NOB
Bosanske krajine, 1941-1942. godine
Nastao i djelovao u prvom periodu u Bosanskoj krajini od Livanjskog polja
i Cincar-planine na jugu, do Bihaa, Krupe, Novog, Ljubije i Sanskog Mosta na
sjeveru potom samo na podruju Podgrmea, Prvi KNOP odred je imao i razli-
itu razvojnu liniju svojih jedinica i organizovanja slobodne teritorije.
Iako Kozara, Podgrme, Petrovac - Drvar, pa i Kordun, Lika i Banija imaju
dosta zajednikih karakteristika borbe koju su pod rukovodstvom KPJ vodili,
ipak se Podgrme izdvaja svojim osobenostima, koje ga po ulozi u ustanku i na-
rodnooslobodilakoj borbi ine izuzetnim.
U Podgrmeu je bilo najmanje greaka u rukovoenju ustankom i NOB, a
i u narodu najmanje elemenata protiv linije KPJ.
Istina, Podgrmelije su u poetku nevoljno prihvatali politiku bratstva i je-
dinstva naih naroda, zajedniku borbu protiv neprijatelja, ukidanje smjena i or-
ganizovanje eta sa stalnim sastavom, i ukljuivanje ena i omladine u aktivni
politiki ivot i borbu. Da bi se to otklonilo, bio je potreban izuzetno intezivan
politiko-vaspitni rad od oktobra 1941. do proljea 1942. godine, pa i kasnije, ko-
jim se dolo do pozitivnih promjena na tlu Podgrmea, tako da su postepeno lju-
di postajali nosioci i propagatori novog, naprednog, ponosni to su i sami dio
irokog antifaistikog fronta protiv okupatora, faista i domaih izdajica.
Pravilnim voenjem ustanka, njegovim jaanjem, usmjeravanjem i razvija-
njem narodnooslobodilake borbe, Okruni komitet KPJ je sa partijskim orga-
nizacijama i uz pomo viih partijskih rukovodstava doprinosio uspjenom raz-
voju Podgrmea u jedan od centara NOB. Izgradnja partijske i skojevske orga-
nizacije, politiko-vaspitni rad u vojsci, narodu i kod omladine koja treba da ini
sr partizanskih eta, bili su presudni u ostvarivanju velikih ciljeva zapoetog us-
tanka i narodnooslobodilake borbe. Takav kurs je najhrabrije i najotresitije
borce uzdigao do veoma sposobnih komandanata, komandira i politikih kome-
sara, partijskih i skojevskih rukovodilaca, sa vrlo velikim ugledom u Odredu i
kod naroda. Iz mnotva aktivista na slobodnoj teritoriji Podgrmea, izdvojio se
veliki broj vrsnih partijsko-politikih radnika, lanova i predsjednika narod-
nooslobodilakih odbora sela i optina, i drugih nosilaca sloenih poslova za
front i pobjedu.
Poslije poetnog nevoljnog prihvatanja mnogoega novog, Podgrmelije su
ve od ljeta 1941. godine istinski sprovodili bratstvo i jedinstvo. Ve od septem-
bra 1941. na tlo Podgrmea doli su tabovi (tab partizanskih odreda Bosanske
krajine, zatim i tab Prvog KNOP odreda), i partijsko rukovodstvo (Okruni ko-
mitet KPJ Biha - Grme), u kojima su meu vodeim ljudima bili Muslimani,
Hrvati, Jevreji. Borba za bratstvo i jedinstvo naih naroda proimala je cjelokup-
nu politiku i vojnu aktivnost u Odredu i na tlu Podgrmea, to se manifestovalo
na svakom mjestu i u svakoj prilici.
Podgrmelije su na vrijeme shvatili da njihov uspjeh zavisi i od uspjeha na-
rodnooslobodilake borbe u drugim krajevima okupirane, porobljene i podije-
ljene Jugoslavije. Zato su i sami svojim etama i bataljonima, kasnije i brigadama
i divizijom, inili sve to je mogue da se ta narodnooslobodilaka borba usp-
jenije razvija i dovede do pobjede. Tako su se Podgrmelije plebiscitarno, na
najupeatljiviji nain izjanjavali za Jugoslaviju - novu, socijalistiku zajednicu
naih naroda.
Podgrmelije su tako podravali narode Sovjetskog Saveza u borbi protiv
istog neprijatelja - faistikih armija Njemake i Italije, a svoju borbu su i zapo-
eli kad su saznali da je nacistika Njemaka napala na SSR.
Znaajne osobenosti Podgrmea su:
ustanici, borci, gerilci, potom partizani, uvijek su bili sa narodom i narod
sa njima, jer nikad nisu stvarani posebni logori za ete, dok su skoro svi tabovi
i komande redovno bili u seljakim kuama;
Podgrme nikad nije bio naputan od svojih boraca i stanovnitva, uvijek
je na njemu bilo i slobodne teritorije i partizanskih jedinica;
pravilan rad partijskog rukovodstva na terenu i u jedinicama Odreda, nikad
nije doveo do preuzimanja komandovanja nad tabovima i uplitanja u njihovo
vojnostruno rukovoenje partizanskim etama, bataljonima i Odredom;
najmanje tzv. leviarenja, tj. skretanja razvoja ustanka i narodnooslobodi-
lake borbe sa iroke platforme NOB na usko usmjerenje, na grubu diktaturu
u ime radnike klase i sve ono to ona podrazumijeva;
razvijanje i usmjeravanje rada omladine kroz SKOJ, to je dovelo do iroke
javnosti rada SKOJ-a, revolucionisalo je rad omladine;
odravanje brojnih kurseva za podgrmeku i omladinu iz svih drugih kra-
jeva Bosanske krajine, ve od ljeta 1942. godine dovelo je do podmlaivanja sa-
stava partizanskih odreda i brigada;
razvijanjem kulturno-prosvjetnog rada ve od septembra 1941. godine i dje-
lovanjem partizanskih pjesnika i pisaca, Podgrme je postao i kulturni rasadnik.
Propjeva i vojska i pozadina, a to je bio najbolji znak daj e itav narod bio po-
nesen arom i zanosom pravedne i svete borbe. Otvarala se napaena dua na-
cije i progovorila najplemenitijim gla-
som, jezikom umjetnosti, zapisao je
Branko opi, partizanski pjesnik.
Svestran i uspjean rad doveo je do
jedinstva fronta i pozadine, boraca Pr-
vog KNOP odreda i stanovnitva Podgr-
mea, do usmjeravanja svih aktivnosti
partizana i naroda u korist NOB, tako
da na podruju Podgrmea nije bilo et-
nikih formacija, ak ni najmanje grupe,
a ukoliko bi se pojavile, bile bi od parti-
zanskih jedinica i naroda vrlo brzo uni-
tene, a zavedeni prevaspitani.
Svestranim radom ve tokom jese-
ni - zime 1941/1942. godine, partijsko
rukovodstvo i partizanski tabovi Prvog
KNOP odreda ostvarili su ujedinjenje
cjelokupne teritorije oko Grme plani-
ne, izmeu rijeka Une i Sane, u jedin-
stveno podruje - Podgrme, do tad oz-
naavane nazivom Grme. Uporedo
sa afirmacijom Bosanske krajine, od-
nosno njene narodnooslobodilake
borbe, i Podgrme je postajao i postao
pojam te uspjene i velike borbe.
Zbog uspjenog razvoja ustanka i
NOB, i uspjenog djelovanja Prvog
KNOP odreda, kao i zbog svog vojno-
geografskog poloaja, Podgrme je od
poetka ustanka i tokom itavog rata
bio pribjeite stanovnicima iz susjed-
nih krajeva i partizanskim jedinicama iz okolnih podruja: u jesen 1941. godine,
nakon prodora Italijana u Grahovo, Drvar, Petrovac . . . u Podgrme stiu neke
partizanske jedinice sa tih podruja, kao i mnoge porodice na prehranu; tada iz
okoline Drvara prelazi i tab Prvog KNOP odreda (do tada tab Drvarske bri-
gade); srpsko stanovnitvo iz Cazinske krajine i sela oko gradova i ustako-do-
mobranskih uporita, bjeei pred ustaama ve prvih dana ustanka, i kasnije,
ovdje nalazi utoite; septembra 1941. godine Podgrme postaje sjedite taba
partizanskih odreda Bosanske krajine, odnosno, taba Krajinske divizije; u ap-
rilu 1942. godine prelazi i Banijski NOP odred sa bolnicom, i tu boravi do kraja
neprijateljske ofanzive na Baniju; u maju 1942. godine stiu rukovodei kadrovi
iz centralne Bosne, nakon etnikih pueva u Treem i etvrtom KNOP odredu,
pa Oblasni komitet KPJ i Operativni tab za Bosansku krajinu (tu ostaju;
juna-jula 1942. godine prebacuju se partizani Kozare Drugog KNOP odreda sa
narodom, sklanjajui se ispred velike neprijateljske ofanzive, kao i Prijedorani,
itd., itd.
Zatitnica taba 2. bataljona i grupa bora-
ca, oktobra 1942. u Rujikoj, klee: (s lijeva
na desno) NN, Slobodan Mileevi, Mia
Ivani, Milan Stanevi, stoje: Pero Zdje-
lar, Nevenka Novakovi (omladinski akti-
vista), NN, Anda Tojagi, NN, ore Kon-
di i Dragan Karlica (snimio Pero Zdjelar)
Podgrme je ve u 1942. godini odskona daska brigadama, ne samo svojim,
koje iz njega kreu u borbe u susjedne ili dalje krajeve, da bi se mnoge opet vra-
tile na odmor i popunu, i najveim dijelom bile odavde snabdijevane.
Razvojem vojnih saniteta i bolnica u Grme-planini, Podgrme je ve u ljeto
1942. godine postao i zdravstveni centar Bosanske krajine, a u njegovim bolni-
cama lijeili su se i partizani Banije.
Ve od ljeta 1941. godine Podgrme alje ito i druge namirnice partizanima
Drvara, Like, Dalmatincima na Dinari, proleterskim brigadama, itd. Istovreme-
no, primio je u svoje domove vie hiljada izbjeglica i obezbijedio im najnuniju
ishranu.
Dio 3. ete 2. bataljona 1. KNOP odreda, septembra 1941., sjede: Kota Drljaa, NN, oro
Drobac, Lazo ukovi, komandir ete, stoje: Milan Ivani, Duan Daji, NN, NN, loja
Bursa, NN, Mirko Srdi, NN, edo Stupar, Dako Dra, NN, NN, Pajo Novai (snimio Pero
Zdjelar)
Podgrme nije bio bogat, ali je bio partizanski.
Na tlu Podgrmea formirana je i Prva poljoprivredna omladinska udarna
radna brigada, obavljena je etva usjeva tokom ljeta-jeseni 1942. godine, to je
omoguilo redovno snabdijevanje partizana Podgrmea i ireg dijela Bosanske
krajine.
Podgrme po svom pristupnom reljefu (Grme-planina i valovito i brdovito
podruje oko nje, sa brojnim seoskim putevima, poljima, dolinama i umovitim
predjelima oivienih rijekama Unom i Sanom) nije bio neosvojiva tvrava.
vrsto partizansko uporite postao je zbog visoke svijesti i opredijeljenosti za
NOB svog stanovnitva i boraca Prvog KNOP odreda, spremnih za rtve, na
samoprijegor, odlunih da istraju u zapoetoj borbi kojom e, u svojoj istoriji
poznatoj po bunama i ustancima, po prvi put doi do istinske slobode i istinske
pobjede.
Podgrme je uz druge imao i znaajne uslove za specifinu ulogu u ustanku
i NOB-u. U odnosu na neke susjedne krajeve, imao je znatne prirodne potenci-
jale, poljoprivredne, povoljan vojnogeografski poloaj, pogodan reljef, dosta ve-
liku i jedinstvenu teritoriju sa brojnim stanovnitvom, i, prilinu povezanost sa
susjednim ustanikim teritorijama Bosanske krajine i dijelom Hrvatske.
Treba istai daj e Podgrme imao presudnu ulogu u najteem i najprelom-
nijem periodu u jesen, zimu i proljee 1941/1942. godine. Dok su se u susjednim
krajevima (grahovskom, petrovakom i kljukom srezu, na Manjai, u central-
noj Bosni) odmetale ustaniko-partizanske jedinice u etnike, dok su se etniki
puevi nizali jedan za drugim i razbijali partizanske odrede, Podgrme je neu-
mornim radom Okrunog komiteta KPJ, taba Prvog KNOP odreda, partijskih
aktivista, vojnih i politikih rukovodilaca, jaao jedinstvo naroda i njegov bor-
beni moral, stvarao i uvrivao novu vlast, narodnooslobodilake odbore, par-
tizanske ete i bataljone, i stvarao nove predstavljao takvu slobodnu teritoriju
i jedinstvo fronta i pozadine kakve u to vrijeme (proljee-ljeto 1942), nigdje nije
bilo, osim na Kozari.
Istovremeno, Prvi KNOP odred krajem februara 1942. godine formira svoju
Proletersku etu i alje je u sastav Krajikog proleterskog bataljona za borbu
protiv neprijatelja u srednjoj Bosni; potom, prvih dana aprila 1942. godine,
zajedno sa Petim KNOP odredom upuuje Protuetniki udarni bataljon na
podruje izmeu Sane i Vrbasa, ime doprinosi razvijanju NOB-a i razbijanju
etnika.
Snagu takvom Podgrmeu, u takvoj vojnopolitikoj situaciji u Bosanskoj
krajini, i ire, i takvoj njegovoj ulozi u tom tekom vremenu, davao je i obez-
bjeivao Prvi krajiki NOP odred. Kako je Odred bio garancija uspjenog razvoja
i jaanja slobodne teritorije Podgrmea, isto tako je slobodni i ujedinjeni Pod-
grme davao snagu i jainu svom Odredu. Bez takvog proimanja, teko da bi
Prvi KNOP odred postao brojno najjai partizanski odred ljeta 1942. godine, te-
ko da bi prerastao u estu krajiku NOU brigadu, tada brojno najjau partizan-
sku brigadu, i teko da bi Podgrme i kroz itav rat bio tako znaajno sredite
narodnooslobodilake borbe.
S A D R A J
Strana
PREDGOVOR 5
I TERITORIJA, STANOVNITVO I PRIVREDA PODRUJA
1. Teritorija 9
2. Stanovnitvo 11
3. Privreda 15
II RADNIKI POKRET I POLITIKE PARTIJE
1. Radniki pokret do 1941. godine 21
2. Graanske politike partije 23
III VOJNOPOLITICKA SITUACIJA APRIL-JULI 1941. GODINE
1. Aprilski rat 1941. godine i okupacija zemlje 27
2. Mobilizacija i borbe u Bosanskoj krajini 29
3. Pod okupacijom do jula 1941. godine 32
a) Formiranje ustake vlasti i njeno djelovanje 35
b) Ustae 38
c) Teror ustaa 43
d) Prvi oruani otpor ustaama i njemakim jedinicama 47
e) Ustaki zloini sve ei 50
f) Novi oruani otpor ustaama 54
g) Prisilan rad 55
4. Kulminacija ustakog t erora-masovna ubijanja jula 1941. godine 56
a) Krupski srez 57
b) Sanski srez 60
c) Podruje Sanice (kljuki srez) 66
d) Bihaki srez 68
e) Zatita i spasavanje Srba 74
IV DJELOVANJE KPJ POD OKUPACIJOM 1941.
1. KPJ i SKOJ do ustanka 1941. godine 79
a) Skojevska organizacija 84
b) Poimenini pregled lanova SKOJ-a 85
c) Odbori radnika i seljaka 86
2. Aktivnost KPJ i SKOJ-a u prvim mjesecima okupacije 1941. godine 88
a) Prikupljanje i skrivanje oruja 90
3. Neposredne pripreme za borbu 93
a) Brojni pregled sreskih i seoskih vojnih povjerenika KPJ 98
4. Aktivnost KPJ poslije napada nacistike Njemake na SSSR 99
a) Organizovanje sreskih vojnih tabova i prvih gerilskih odreda Petrovca i Graho-
va-Drvara 102
b) Aktivnost na ostalom podruju 103
c) Aktivnost Milana Pilipovia i drugova u krupskom, novskom i sanskom srezu 103
d) irenje vijesti o pripremama ustanka 106
e) Savjetovanje u Orlovcima - odluka o poetku borbi 108
5. lanovi KPJ pred poetak i u vrijeme ustanka 110
a) Brojni pregled lanova KPJ 111
b) Poimenini pregled lanova KPJ 112
V USTANAK 1941. GODINE
1. Poetak ustanka i irenje ustanikog talasa 121
a) Organizovanje prvih ustanikih jedinica 127
2. Protivnapad ustaa, domobrana i orunika i pacifikacija od 6. avgusta 1941.
godine 129
a) Tekoe u prvim danima ustanka 132
3. Stanje na okupiranom podruju od avgusta do decembra 1941 138
VI ORGANIZOVANJE VEIH TAKTI KI H JEDINICA
1. Prva brigada nacionalnooslobodilakih gerilskih (partizanskih) odreda za Bosnu i
Liku 145
2. Komanda gerilskih (partizanskih) odreda Krupa - Sana 150
a) Gerilski odredi Komande gerilskih odreda Krupa - Sana 156
3. Nastanak gerilskih odreda 159
a) UstaniKi odred Veliki Radi 159
b) Gerilski odred Jelainovci 161
c) Ustaniki odred Luci-Palanka 164
4. Organizovanje slobodne teritorije 165
5. Borbe avgusta-septembra 1941. godine 170
a) Zasjeda u Zdenom Dolu 171
b) Osloboenje Krnjeue i Bjelaja 171
c) Partizanska haubica tue neprijateljevo uporite u Bosanskom Petrovcu . . . 173
d) Prodor neprijatelja na Otrelj 177
e) Zasjeda u Janjilima 177
f) Osloboenje Sipova, Jezera i Mrkonji-Grada 179
g) Razbijanje dviju satnija 179
h) Dvodnevni napad iz Krupe i Ostroca na Radi 180
i) Paljenje ukova i bjegstvo neprijateljeve posade iz Kulen-Vakufa 180
j) Borbe oko Mlinita 182
k) Prodor Italijana u Bosansko Grahovo i Drvar 183
6. tetne pojave prvih mjeseci ustanka 185
7. Dolazak grupe Dalmatinaca u Drvar 188
8. Prvi Muslimani - komunisti u ustanku 189
9. Prolazak Velimira Stojnia kroz Podgrme i izbor prvih narodno-oslobodilakih
odbora u Podgrmeu 191
VII PRVA REORGANIZACIJA USTANIKIH JEDINICA
1. tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu na ovom podruju (septembar-ok-
tobar 1941. godine) 196
2. Formiranje brigada i Krajinske divizije 198
a) Formiranje eta i bataljona 202
b) Prvi sastanak komunista grmekog podruja 203
c) Sastanak vojnih i politikih rukovodilaca 204
d) etvrti bataljon Slobode 205
e) Ljubijsko-prijedorska partizanska eta 205
f) etvrta (sanska) eta IV bataljona Slobode 206
g) Polaganje zakletve u crkvi u Dabru 207
h) Prva brigada narodnooslobodilakih partizanskih odreda u oktobru 1941.
godine 209
3. Borbe oktobra 1941. godine 209
a) Neuspio napad na uporite u Budimli Japri i pogibija Petra kundria . . . . 209
b) Unitenje taba 11. domobranske pukovnije 211
c) Zarobljavanje komandanta Dobrovoljake domobranske pukovnije 212
d) Zauzimanje neprijateljevog uporita u Ripu 213
e) Izlazak u partizane Ivana Oroza, domobranskog narednika 214
f) Napad na neprijateljeve strae u Gorici, Naprelju, Fajtovcima i Gornjem Kamen-
gradu 215
g) Napad na ustako uporite u Kljevcima 216
n) Prelazak domobranskog porunika Beluhana u partizane 217
VIII PRVI KRAJIKI NARODNOOSLOBODILAKI PARTIZANSKI ODRED
(oktobar-decembar 1941)
1. Druga reorganizacija partizanskih jedinica (oktobra-decembra 1941. godine) .. 219
2. Formiranje Prvog KNOP odreda 220
a) tab Prvog KNOP odreda na grmekom podruju 221
3. Organizovanje i reorganizacije eta na grmekom podruju 223
a) Reorganizacija Sanske partizanske ete 223
b) Reorganizacija Ljubijsko-prijedorske ete 224
c) Organizovanje nove Krupske ete i njena reorganizacija u dvije ete 225
d) Konferencija vojnopolitikih rukovodilaca u Majki-Japri 227
e) Konferencija vojnopolitikih rukovodilaca u Risovcu 227
f) Organizovanje Bihake partizanske ete 228
g) Organizovanje Novske partizanske ete 229
4. Organizovanje prvih partizanskih eta Petrovca, Drvara, Glamoa i Grahova . . . 229
5. Reokupacija tzv. 2. i 3. okupacione zone od strane Italijana, i pojava etnitva . 230
a) Prebacivanje drvarskih i petrovakih jedinica u Podgrme 232
b) Situacija na grmekom podruju 235
6. Organizovanje okrunih komiteta KPJ za Biha i Drvar i rad na vojnopoiitikom
uvrivanju jedinica Odreda 239
a) Okruni komitet KPJ Drvar i njegovo djelovanje 241
b) Djelovanje OK KPJ Biha (Grme) 244
7. Poetak organizovanja omladine na slobodnoj teritoriji 246
a) Omladinski vojnopolitiki kursevi 248
b) Organizovanje okrunih komiteta SKOJ-a za Drvar i Biha (Grme) 250
8. Organizovanje i aktivnosti na osloboenoj teritoriji Prvog KNOP odreda 252
a) Dalje organizovanje i aktivnosti narodnooslobodilakih odbora 254
b) Organizovanje i aktivnosti ena 258
c) Poeci kulturno-prosvjetnog rada 260
d) Prve partizanske bolnice 263
e) Poetak rada partizanskih radionica 265
f) Izrada tambilja za tabove i odbore 267
9. Akcije u novembru i decembru 1941. godine 269
a) Borbe na sektoru prema Sanskom Mostu 270
b) Prva borba protiv Italijana na teritoriji Podgrmea 275
c) Borbe na sektoru prema rijeci Japri 276
10. Ilegalna aktivnost u okupiranim naseljima avgusta-decembra 1941. godine . . . . 280
a) Hapenje skojevaca Bjelaja 282
b) Partijske grupe u Ripu 282
c) Partijska organizacija Bosanskog Novog 285
d) Ilegalne grupe u Sanskom Mostu 286
e) Partijske organizacije Bihaa 289
11. Neke karakteristike ustanka 1941. godine na podruju Prvog KNOP odreda . . . 292
a) Borci 1941. godine 294
Nosioci Partizanske spomenice 1941. god 294
b) Kadrovi revolucije i kadrovi kontrarevolucije 295
c) Kako je stanovnitvo na okupiranoj teritoriji doivilo ustanak 1941. godine . 297
IX PRVI KNOP ODRED u januaru i februaru 1942. god.
1. Dr Mladen Stojanovi i Osman Karabegovi u obilasku jedinica Prvog KNOP
odreda 299
a) Sreivanje stanja u Velikom Radiu i formiranje Radike partizanske ete . 303
b) Vojna konferencija u tabu Prvog KNOP odreda, 22. I 1942 305
c) Sreivanje stanja u nekim vodovima Krupskog bataljona 307
2. Sastav Prvog KNOP odreda krajem februara 1942. godine 308
3. Borbe i akcije januara-februara 1942. godine 311
a) Prodor partizanskih jedinica u dolinu rijeke Sane 312
b) Borbe na sektoru Bravsko - Sanica - Sanski Most 316
c) Borbe na sektoru Budimli Japra - Stari Majdan 318
d) Borbe na sektoru Agii - Rudice - Blatna 320
e) Borbe na sektoru Puenik - Vuijak - Grmua 322
f) Borbe na sektoru prema Ripu i Bihau 322
g) Borbe oko Bosanskog Petrovca 324
n) Borbe oko Drvara 326
4. Formiranje i ispraaj Grmeke proleterske ete 327
5. Skendervakufska konferencija o Prvom KNOP odredu 329
X PRVI KNOP ODRED MART-OKTOBAR 1942. GODINE
1. Prvi KNOP odred nakon izdvajanja jedinica u Peti KNOP odred 333
2. Dalji razvoj i reorganizacija jedinica Prvog KNOP odreda 334
a) Uvoenje starjeinskih oznaka 339
3. Borbe i akcije marta-maja 1942. godine 339
a) Borba s Italijanima kod Krupe 340
b) Osloboenje Budimli-Japre 341
c) Razoruanje Prekajske ete 344
d) Osloboenje Starog Majdana 345
e) Neuspio napad na neprijateljeva uporita oko Pudin Hana 346
f) Dva napada na neprijateljevo uporite u Brievu 346
4. Upuivanje Bihake i Novske ete u Protuetniki udarni bataljon 347
5. Borbe sa Sanskom posadnom bojnom 349
6. Banijski partizanski odred u Podgrmeu 351
7. Odlazak italijanskih i dolazak njemakih jedinica 352
8. Borbe u maju 1942. godine - upad neprijatelja u Jelainovce 353
a) Operacija za osloboenje Prijedora i Ljubije 354
b) Borci Bihake ete oborili avion 358
c) Borba 3. bataljona sa domobranima 358
9. Proslava 1. maja 1942. godine 359
XI DALJI RAZVOJ I AKTIVNOSTI PRVOG KNOP ODREDA
1. Formiranje Udarnog bataljona 363
2. Formiranje 4. bataljona 365
3. Nove ete i izmjene kadra 365
4. Organizovanje obavjetajne slube 366
5. Organizacija i rad vojnih sudova 367
6. Formiranje Artiljerijske baterije Prvog KNOP odreda 369
7. Razvoj saniteta Prvog KNOP odreda 373
a) Stara centralna bolnica u Pleini 375
b) Glavna (centralna) bolnica u Korianici 375
c) Nova centralna bolnica na Metli 375
d) Bolnice u Risovcu i Lastvama 376
e) Prihvatna bolnica u Majki Japri 377
f) Bolnice-ambulante 377
g) Invalidski dom u Srednjem Duboviku 378
h) Sanitetski kadar u grmekim bolnicama 378
^ ^S^XfckkSfflfo 330
8. Vojnotehnika radionica u Grmeu 381
9. Vojnopolitiki kursevi i kole u 1942. god 383
a) Omladinski vojnopolitiki kursevi 383
b) Kurs komandira i politikih komesara eta i bataljona 387
c) Vojnopolitika kola Operativnog taba u Benakovcu 388
10. Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu u Luci-Palanci 388
11. Borbe i akcije juna-jula 1942. godine 394
a) Borbe s Nijemcima, ustaama i domobranima na sektoru Novska planina -
Suhaa 396
b) Povratak Bihake ete u sastav Prvog KNOP odreda 397
c) Osloboenje Bosanske Krupe 20. juna 1942. godine 398
d) Akcije u dolini Une 401
e) Prvi napad na neprijateljevo uporite u Sanskom Mostu 402
f) Prvi napad na neprijateljevo uporite u Bosanskom Novom 407
12. Konferencija lanova tabova i komandi jedinica Prvog KNOP odreda 409
a) Zajedniki tab Prvog i Drugog KNOP odreda 410
13. Osloboenje Gornje Sanice i Sanike doline 410
a) Napad na ustako-domobransko uporite u Demievcima 413
XI I STANJE I AKTI VNOSTI NA SLOBODNOJ TERITORIJI PODGRMEA
1. Razvoj i aktivnosti organizacija KPJ u jedinicama Prvog KNOP odreda 415
a) Prvi partijski kurs 419
b) Drugi partijski kurs 419
c) Partizanski obavjetajni biro - POB - Prvog KNOP odreda 420
2. Razvoj i aktivnosti organizacija KPJ na slobodnoj teritoriji Podgrmea 421
a) Partijske organizacije na novskom i krupskom srezu 422
b) Partijska organizacija na sanskom srezu 423
c) Partijska organizacija bihakog sreza 425
d) Organizovanje optinskih komiteta KPJ 426
e) Druga okruna konferencija KPJ za Podgrme 426
3. Priblini brojni pregled lanova KPJ septembra 1942. godine 427
a) lanovi KPJ na podruju Prvog KNOP odreda 1941-1942. godine 427
4. Razvoj i aktivnost organizacija SKOJ-a u jedinicama Prvog KNOP odreda i u Pod-
grmeu 427
5. Dalja izgradnja i aktivnosti narodnooslobodilakih odbora Podgrmea 431
a) Savjetovanje odbornika u Benakovcu 434
b) Brojni poslovi narodnooslobodilakih odbora 434
6. Sakupljanje ljetine 1942. godine i formiranje Prve krajike udarne poljoprivredne
brigade 435
XI I I VOJNOPOLITIKA SITUACIJA U PROUEE- UETO 1942. GODINE
1. etnici na podruju Manjae i oko Mrkonji-Grada 440
a) Ustako-etniki sporazumi za borbu protiv partizana 441
2. Dolazak Vrhovnog taba i grupe proleterskih brigada u Bosansku krajinu 443
a) Vojnopolitika situacija u Bosanskoj krajini sredinom 1942. godine 444
3. Formiranje prvih krajikih udarnih brigada 446
a) Formiranje Druge krajike NOU brigade 446
XI V STANJE NA OKUPIRANOJ TERITORIJI
1. Stanje na okupiranoj teritoriji oko slobodnog Podgrmea 451
a) Biha pretvoren u vojni logor 451
b) Stanje u Sanskom Mostu 453
2. Progoni i stradanja Jevreja u Bihau i Sanskom Mostu 453
a) Stradanje bihakih Jevreja 453
b) Stradanje sanskih Jevreja 454
3. Ilegalna aktivnost saradnika NOP u gradovima 455
a) Aktivni saradnici NOP u Sanskom Mostu 455
b) Aktivnost saradnika NOP-a u Bihau 459
XV PRVI KNOP ODRED AVGUSTA-OKTOBRA 1942. GODINE
a) Brojno stanje ljudstva, naoruanja i konja Prvog KNOP odreda 466
b) Proslava godinjice ustanka 468
1. Izgradnja utvrene linije i borbe oko nje 468
2. Borbe na sektoru Bosanska Krupa - Biha - Cazin 472
3. Borbe na sektoru Suhaa - Stara Rijeka - Stari Majdan i prema Rudicama i Bosan-
skom Novom 475
4. Borbe na sektoru Sanski Most - Klju i napadi na neprijateljevo uporite u Vrh-
polju 476
5. Naredba o prerastanju Prvog KNOP odreda u estu krajiku NOU brigadu . . . . 479
a) Mjesto i uloga Prvog krajikog NOP odreda u ustanku i NOB Bosanske krajine,
1941-1942. godine . . . . ' . 481
Tehniki urednik
NIKOLA SAVI
Korice
MILOJKO MILINKOVI
Jeziki redaktor
mr SELENA SEFEROVI
Korektor
LUCIJA KRCE
MIRJANA KANDI
Skice pripremio
LJUBIVOJE IVKOVI
TAMPANJE ZAVRENO AVGUSTA i988.
TAMPANO U VOJNOJ TAMPARIJI - SPLIT

508

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

508

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VOJNOIZDAVACKII NOVINSKI CENTAR - BEOGRAD

You might also like