65

GZ 2014 / SAYI 71
65-80
bilig
Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve
Anlamlandrmalar
Erhan Aydn

Erkin Ariz

z
2012 ylnn sonlarnda indeki Tang devrinin bakenti, eski
adyla Changan imdiki adyla Xiande ince uzun bir metin
ile 17 satrdan oluan runik harfli eski Trke ksa bir metnin
oyulmu olduu bir mezar ta bulunmu ve ayn ehirdeki
Datangxishi Mzesinde korunmaya alnmtr. Yazt ilk bu-
lunduu gnden itibaren byk ilgi grm, ksa zaman ieri-
sinde birka kez yaymlanmtr. Bu makalede yaztn yeni bir
yaym yaplm ve nceki nairlerden farkl okuma ve anlam-
landrmalar elde edilmitir. zellikle yaztn ilk iki satr ze-
rindeki okuma ve anlamlandrmalar makalenin nemli bir b-
lmn oluturmaktadr. Ayrca yaztn geri kalan satrlarn-
daki sorunlu szckler hakknda da incelemeler yaplmtr.
Anahtar Kelimeler
Runik harfli Trk yaztlar, Uygur kaanl, Trk yaztlar,
Xian yazt, Kar or yazt
1. Giri
2012 ylnn sonlarnda inin Tang () devrinin bakenti, eski adyla
Changan () imdiki adyla Xian ()de, 222 ince karakterden
( / Hanzi) oluan ince bir metin ile 17 satrdan oluan runik harfli
eski Trke ksa bir metin oyulu bir mezar ta bulunmu ve ayn ehirde
bulunan Datangxishi (Byk Tang Bat Pazar) Mzesinde koruma altna
alnmtr. Mezar tann bulunuuyla ilgili ayrntl bilgiler iin Luo Xin
_____________

Do. Dr., nn niversitesi FenEdebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Malatya / Trkiye
erhan.aydin@inonu.edu.tr

Do. Dr., Minzu University of China Uygur Dili ve Edebiyat Blm Beijing / P.R. China
erkinariz@aliyun.com

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

66

bilig
GZ 2014 / SAYI 71
(2013), Alylmaz (2013) ve L Jianzhong Hu Jinin (2013) almalarna
baklabilir.
Mezar ta hakknda ilk bilimsel bilgilendirme toplants 07.04.2013 tari-
hinde Pekin niversitesi in Eski Dnem Tarihi Aratrmalar Merkezin-
de () yaplmtr.
1
Ancak bu tarihten iki
ay kadar nce 17.02.2013 tarihinde yaztn iki fotoraf http://blog.sina.
com.cn/s/blog_4b6988a70102e0qs.html internet adresine konmutur. Bu
internet sitesindeki haberin bal ise yledir: Uy-
gur prensi ge chuoya ait mezar yazt.
Yaztn in Halk Cumhuriyetindeki bir proje erevesinde deerlendiril-
mesi nedeniyle yaztn ilk duyuranlar tarafndan yaymlanmas beklenmi-
ti. Runik harfli metninin Alylmaz, ince metninin de Luo Xin tarafndan
Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisinin 2013 ylnn Hazi-
ran saysnda yaymlanmasnn ardndan, yeni okuma ve anlamlandrma-
larla yazt yaymlama karar aldk. Bu arada runik harfli metin zerinde
Alylmazn almasndan baka yaynlar da oldu.
2. Yazt zerinde Yaplan almalar
Yaztn runik harfli blm hakknda yaplan almalar aada bulun-
maktadr:
1. Mezar tann runik harfli blm hakknda ilk okuma ve anlamlan-
drma denemesi 07.04.2013 tarihinde Pekin niversitesinde yaplan top-
lantda Volker Rybatzki ve Wu Kuosheng tarafndan sunulmutur. Bu
sunumda, ad geen aratrmaclar, 17 satrlk runik harfli metni satr satr
resimlerle ve okuma alternatifleri ile gstermi, sunumun sonunda kolofon
blmnden nceki metni tek bir satrda vermilerdir. Bu ilk okuma de-
nemesi ve ngilizce evirisi yledir:
bolm (??)
ii
XXXX . bg
iii
yalaqar . qan
iv
at[s?] : avu .
v
tegin . ol
vi
qan .
totuq
vii
ats :
viii
bg : bil
ix
g : tri
x
qa(n . inisi)
xi
qar (o)r
xii
tegin . sn
xiii
yo-

xiii
taba .
xiv
qan . yolad .
xv
lazn . yl .
xvi
altn

. ayqa .
xvii
yeti : yaqa
The tomb (and) wake of Qar or tegin, the younger brother of Bg
bilg tri qan, the grandson of Qan totuq, the son of avu tegin, the
grandson (???) of Bg yalaqar qan, XXX (???) Bolm. The Chinese
emperor celebrated the funeral feast. [Written?] (in) the Year of the Pig,
in the sixth month on the seven[th day] of the first ten days of the month
/ of the beginning of the month. Bu sunum daha sonra makale olarak
_____________
1
Toplantya Minzu University of Chinadan Abdureit Yakup, Zhang Tieshan ve Erkin Ariz davetli olarak katlmtr.

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

67

GZ 2014 / SAYI 71
bilig
yaymland (Rybatzki - Wu 2013b; Rybatzki - Wu 2014). Rybatzki ve
Wunun, ilk iki satrn okunmasnda kararsz kaldklar grlmektedir:
i
XX
XXX
ii
XXXX . XXXX
iii
yalaqar . qan
iv
at[s?] : avu . tegin . ol
vi
qan . ttuq
vii
ats:
viii
bg : bil
ix
g: tri .
x
qa(n . inisi)
xi
qar(o)r
xii
tegin . sn
xiii
yo
xiii
taba .
xiv
qan . yolad
xv
lazn . yl .
xvi
altn . ayqa .
xvii
yeti : yaqa.
2. Yazt hakkndaki ikinci alma lmez tarafndan yaplm olup maka-
lenin konusu dorudan Xian yaztyla ilgili deildir. lmez, makalesinde
hem yazt hakknda ksa bilgi vermi hem de yaztta geen at yeen sz-
c hakknda eitli deerlendirmelerde bulunmu, yaztn 6. ve 7. sat-
rndaki qan totoq ats sz beinden hareket ederek at szcnn to-
run anlamnda olduunu belirtmitir (2013a: 88-89).
3. Yazt, Alylmaz tarafndan yaymlanm (2013: 1-61), bu yaznn hemen
ardndan Luo Xinin, yaztn ince blm hakkndaki yazs okuyucular-
la paylalmtr (2013: 62-78).
4. Yaztn bir baka yaym ise Zhang Tieshan () tarafndan 2013
ylnda / Xy ynji dergisinde (s. 74-80) yaplm, Zhang,
her satrn resminin altna, satrdaki harflerin ses deerleriyle transkripsi-
yonunu vermitir.
5. Hayashi de yaztla ilgili bir bildiri sunmutur (2013). Ancak sunumdan
grdmz kadaryla okuma ve anlamlandrma Alylmazn okuma ve
anlamlandrmasyla ayndr.
6. Yazt, lmez tarafndan kitap blm olarak da baslmtr (2013b:
322-325).
3. Okuma ve Anlamlandrma nerisi
Yazttaki 17 satrdan oluan runik harfli metnin satrlar ksa ksa olup
aslnda btn satrlar yan yana yazldnda toplamda 2-3 satr olabilmek-
tedir. Ancak ince metin daha uzun olup runik harfli metin, ince metin-
le hizal biimde tan sol tarafna, yani tan yaklak bete bir ksmna
sdrlmtr. Satrlarn bazlarnda szck smad iin hece blnmesi
yaplmtr. Bu da bize nce ince metnin yazldn kantlar. Zaten in-
ce baz karakterler runik metnin neredeyse iine kadar girmitir. Metnin
sonunda, Uygurlara ait olan bir de damga vardr. Bu damga ine Usu
yaztnn kuzey yznn banda da bulunmaktadr. Aada okuma ve
anlamlandrma nerimiz bulunmaktadr. Okuma, satrlara gre, anlam-
landrma ise, okuyucunun anlam karmamas iin, birletirilerek veril-
mitir:

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

68

bilig
GZ 2014 / SAYI 71
Satr Runik Metin Transkripsiyon
1 m? uB bo [r] mi-
2 pg?b : isit tisi bitigi
3 Nax : RxLGY yalaqar qan
4 B : iT L alt aw
5 iLGU : ngit tegin ol
6 T uT : Nax qan totoq
7 : iiT a ats
8 lib : gb bg bil-
9 irt : eg g tri
10 ?isini : Nax qan inisi?
11 Ru iRx qar? or
12 iNi : ngit tegin sn
13 GBT : iGuY yo tawa
14 : iDLGuY : Nx qan yoladd (yolatd?)
15 : LiY : Ni GL lazn yl
16 : axYa : T L altn ayqa
17 axiY : itiy yeti yaqa
evirisi: bu, er mingtisi yazt(dr), Yaglakar han (slalesinden) Alt av
Teginin olu, Kan Totokun yeeni, Bg Bilge Tengri Kann kardei,
Kar? or Teginin mezar(dr). Yo (trenini) Tang hkmdar yaptrd.
Domuz yl(nn) altnc ay(nn) yedinci gn(nde).
4. Notlar
Olduka ksa olan bu yaztn nemi saylamayacak kadar oktur. rnein
Uygurlarn eceresinin bir blmnn verilmi olmas, daha nce tank-
lanmayan szcklerin bulunmas, ilk mezar ta olmas, iki dilli olmas vs.
Yaztta yer alan ecerenin ok iyi bilinen bir ecere olmadn da sylemek
gerekir. Luo Xin, yaztn ince blmn iledii makalede eski Trke
blmde geen adlar hakknda birok tahminde bulunmu ve nemli bil-
giler vermitir.

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

69

GZ 2014 / SAYI 71
bilig
4.1. 1 ve 2. satrlar
Yaztn ilk iki satr olduka problemlidir. lk szcn bo bu olduu
aktr. Kk bir boluktan sonra, bir harfin alt blm bulunmakta
ancak st blm tahribattan dolay seilememektedir. Bu harfin birok
harf olma ihtimali vardr. Alylmaz, harfi k
2
olarak belirlemi ve sonraki m
ve harfleri ile birletirerek kimi okumutur. kinci satrda ise t
2
Is
2
I harf-
leri bulunmaktadr. Belki de bu drt harften anlaml bir szck karmak
mmkn olmad iin son harfi r
2
varsaym ve 1. satrla birlikte bu kimi
tisr biiminde okumutur. Oysa yaztta n nll r harfi bir kez 9. satr-
daki tri szcnde bulunmakta ve sz konusu harfe pek benzememek-
tedir. Zhang (2013: 75) ve Hayashi (2013) de bu ksm bu kimi tisr
biiminde okumutur. lmez ise 1. ve 2. satr okumam yalnzca harf
deerlerini vermekle yetinmitir (2013b: 323).
Mezar tann ince blmnde sol kuvvetler komutan olduu belirtilen
bir ehzadenin mezar kitabesinin bu kimi tisr diye balamas mmkn
grnmemektedir. lk satrn sonunda bulunan m harfleri m szc-
n artrsa da 2. satrn bandaki t
2
Is
2
I harfleriyle anlaml bir szck
kmamaktadr. stelik harfinden sonra kk bir boluk bulunmakta-
dr ve buraya harfi ok rahat sabilirdi.
Sorunlu 1. satrn sonu ile 2. satrn banda mezar ta ya da mezar ta
zerine oyulan yaz anlamnda bir szck veya sz bei olmas gerekir.
Eski Trkede bu tarz yazt geleneini yanstan bir szck bulunmad
iin ince bir szck ihtimalinden hareket ederek 1. satrn sonunda m
harflerinin ta ve benzeri nesneler zerine oyulan yaz anlamndaki
szc olmas gerektii fikrine vardk. ada incede mng biiminde
telaffuz edilen bu karakter ta ve benzeri nesneler zerine oyulan yaz
(XDHCD s. 911, Giles 1912: No. 7945) anlamnda olup, karakterin
Tang dnemi incesindeki telaffuzu Karlgrende mie (1997: 367), Pul-
leyblankte ise mj (1991: 216) biimindedir. 2. satrn bandaki t
2
Is
2
I
biiminde yazld aka grlen szck ise hibir Trke szcn ya-
zmna benzemedii iin incedeki karakteri ile beraber kullanlan bir
karakterin eski Trke yazm olmas gerektii fikrinden hareket ederek
buna en yakn ve anlamca balama en uygun karakterin olabileceini
dndk. karakteri ada incede jng biiminde telaffuz edilir ve
eski dnemlerde, st taraf renkli tylerle ssl bir tr bayrak, tu anla-
mndadr (XDHCD s. 683). Szcn Tang dnemi incesindeki telaffu-
zu Karlgrene gre ts (1997: 359), Pulleyblanke gre tsiaj biiminde-
dir (1991: 158). Bu iki karakterin birlemesinden in cenaze kltryle
ilgili ok nemli bir nesneyi yanstan (ada ince telaffuzu mng-

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

70

bilig
GZ 2014 / SAYI 71
jng) szc ortaya kmaktadr. ly gmmek iin mezarla
gtrrken tabutun nnde tanan bayrak, tu anlamnda olup lnn
kim olduunu bildirmek amacyla zerine len kiinin ad, unvan, mem-
leketi, soyu gibi kimlik bilgileri yazlr ve lyle beraber gmlr. Genel-
de, mezar ta metni de buna gre oluturulur. ayrca, lnn ruhu-
nu ecdadna ve teki dnyaya rahatlkla kavuturan sembolik ara olarak
da grlr. Bu nedenle, kii ldnde, hemen akrabalarndan seilmi
bilgili bir kii tarafndan len kiinin nemli kimlik bilgilerini ieren zel
bir metin hazrlanr ve bu metin zerine aktarlr ve ilgili resimler
izilir. in cenaze geleneiyle ilgili kltrnn, M.S. 300l yllara
kadar uzandn, zellikle Tang dneminde ok gelimi olduunu syle-
mek mmkndr. Hatta gnmzde de kylerde hl uygulanmaktadr
(Li 2008: 12-25).
szcnn Tang dnemindeki telaffuzu Karlgren ve Pulleyblanke
gre mie ts ve mj tsiaj olup hem fonetik hem de anlam bakmn-
dan 1. satrn sonundaki m ile 2. satrn bandaki t
2
Is
2
Iye uymaktadr.
Dolaysyla m ile t
2
Is
2
I (miets)in eski Trke sese aktarm
olmaldr. Bu durumda 1. satrn sonu ile 2. satrn ba bo r mingtisi
okunabilir. 1. satrn sonunda bulunan ming szcnn ardnda bir iki
harf sacak kadar bir boluk olmasna ramen szcn tisi ksm bln-
meden 2. satrn bana yazlmtr. Sz konusu mingtisi szcnn iki
ayr szck gibi, bir blmnn 1. satrn sonuna, bir blmnn ise 2.
satrn bana yazlmasnn nedeni de Trkeye olduka yabanc olan bu
kltr szcnn anlalamama kaygsndan olmaldr.
mingtisi szc doal olarak Trke metinlerde tanklanmamtr. Yuka-
rda ayrntsyla belirtildii gibi, bu Uygur ehzadesinin, ldnde ming-
tisisi hazrlanm, zerindeki kimlik bilgileri bulunan metin, mezar tana
kaznm ve daha sonra lyle birlikte gmlm olmaldr. Mezar tann
eski Trke blmnn, ince blmn evirisi olmadna gre
yani mingtisi metninin eski Trkeye evirisi ya da dorudan eski Trk-
eyle yazm olmaldr.
2. satrn sonundaki szck de olduka sorunludur. Bu sorunun temel
nedeni ilk harften sonra bir tahribat olmasdr. Rybatzki Wu bu blm
okumam, Alylmaz bzgk stma, mec. titretici, korkutucu, heybetli
okumu ve anlamlandrmtr (2013: 20, 29-30). Zhang (2013: 75) ise
bzgk okuyup szcn bilinen stma anlamn verip ince metinde
geen Kar or Teginin bir hastalktan ld ancak nasl bir hastalk
olduuna dair bu eksik bilginin eski Trke blmle tamamlandn, yani
Kar or Teginin bzgk hastalndan ldn ifade etmitir (2013:

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

71

GZ 2014 / SAYI 71
bilig
77). lmez ise transkripsiyonu b?gk? biiminde yapp Trke evirisinde
Bgk (?) olarak vermitir (2013b: 323). Szckteki ilk harf b
2
, 2. veya 3.
harf silinmi, son iki harf ise srasyla g
2
ve p olmaldr. Ancak Alylmaz ve
Zhang sondaki harfi p deil k
2
olarak dnmtr. Alylmaz ve Zhangn
silik olan 2. harfi z tasarlamas doaldr, harfin sol taraf var gibidir ama
net deildir.
Alylmaz ve Zhangn okuduu bzgk szc Trk dilinin tarih ve a-
da dnemlerinde bir hastalk ad olarak tanklanmtr. Her iki e sesinin
de uzun ve ilk enin kapal olduunu dnen Doerfer, szc bzgk
biiminde verir ve maljarja, lichordka olarak anlamlandrr. Szcn
bz-(i)g+k biiminde kurulduunu dnr. Eski Uygurca rneklerden
balayarak Trkenin teki dnemlerinden rnekler verir (1965: 387).
Drevnetyurkskiy Slovarda, Kgarldaki rnek verilmekle yetinilmi ve
lihoradka, malyariya olarak anlamlandrlmtr (Nadelyayev vd. 1969:
97). Caferolu, szc bzgk olarak belirleyip souk stma, stma an-
lamlarn vermitir (1993: 27). Clauson, szc bezge:k biiminde verir
ve ikinci enin uzun olduunu dnr. Szc ague, malaria olarak
anlamlandrr ve szcn tabann bez- fiilinden alr. Clauson, Uygur
dneminden balayarak rnekler verir (Clauson 1972: 391b). M. Erdal-
gAk ekiyle ilgili rneklerde bzgk szcn de vererek szcn tabann
bz- fiilinden alr ve szce cold fever anlamn verir. Erdal ayrca sz-
cn, anlamca benzeri biiminin stma olduunu da belirtir (Erdal 1991:
394). Szck, eski Uygurca tp metinlerinde de ayn anlamda gemektedir
(Abdureit 2013: 299). Szck, ada Uygurcada ise daha ok sivrisinek-
le bulaan bir eit titreme hastal ve o hastala yakalanm kimse an-
lamlarndadr (HZUTIL 2011: 132).
Aslen bir hastalk ad olan bzgk szcnn, titretici, korkutucu, hey-
betli gibi metaforik bir anlamnn tarih ve ada Trk dillerinde tank-
lanmad grlmektedir. Eer ilk iki satrdaki okumamz doruysa ming-
tisi dendikten sonra bitigi szc gerekir. nk burada asl konu mezar
ta veya bayrak, tu deil mezar ta zerindeki yazdr, bu nedenle de
bitigi szc anlam olarak uygun der. Ancak sondaki harf I deildir.
Runik alfabede p harfi ile I harfinin fark, harfin st tarafndaki izginin,
birinde sa tarafta, tekinde sol tarafta olmasdr. Bu nedenle bitigi oku-
mamz metnin anlam btnlne uymakla beraber yazmda bir hata
kabul etmek gerekir. Sonu olarak yaztn ilk iki satr u ekilde okunup
anlamlandrlabilir: bo r mingtisi bitigi bu, er (asker) mingtisi yazt(dr).

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

72

bilig
GZ 2014 / SAYI 71
4.2. 4. satr
Yaztn bir dier sorunlu yeri de 4. satrn banda bulunan szcktr. LTI
biiminde yazlm harfler alt alt biiminde okunup anlamlandrlabilir.
Belki 3. satrn sonundaki qan ile bunu birletirince qanlat okunur ve han
yapt anlam verilebilir ancak yaztn anlam btnlne uymaz. Rybatzki
Wu unutulmu iyelik eki tasarlayp at[s] okur, Alylmaz (2013: 20, 33),
Zhang (2013: 75) ve lmez (2013b: 324) ise at ad okur ve anlamland-
rr. lmez, yaztn nerinden nceki makalesinde ise yazlmam iyelik eki
+sIy katarak ats okur ve at szcnn torun anlamnda olduunu
belirtir (2013a: 89). Bizce burada aw tegin ad ve unvannn nnde bir
sfat bulunmaktadr ve byk bir olaslkla alt szc aw
tegin
in aw

unvannn niteleyicisi olmaldr. nk szcn banda olduu sylenen

A harfinin yazm ile metindeki dier A harfleri ayn olmayp art nll l
harfine daha ok benzemektedir.
4.3. 12. satr
Bizce bu yaztn en nemli zelliklerinden birisi 12. satrdaki sn szc-
dr. sn mezar, kabir szc ilk kez bu mezar tanda tanklanm ol-
maktadr. Aslnda szcn Tariat (Terh) yaztnda sinlg mezarlk olarak
tankland, Tariat yaztnn birok nairince srarla vurgulanmt. Xian
yazt sayesinde Tariat yaztndaki szcn sinlg olmad da aka orta-
ya km olmaktadr. Tariat yaztnn birok nairi, sorunlu szc sinlg
okumu ve buradan yola karak atalar mezarlnda toplanma gibi uygu-
lamalarn olduu ynnde bilgiler vermilerdi. Tariat yaztnn gney
yznn 5. satr ile 6. satrnn ba yledir: anta yawu atad anta kesr
ksg ylqa sinligd k qara bod[un r]mi sinsizd k qara suw rmi
qara bodun turuyun qaan (6) atad orada yabgu (olarak) atad. Ondan
sonra san ylnda (748), sen varken halk gl imi, sensizken (halkn)
gc kara su (gibi) imi (diyerek) halk ayaa kalkp kaan (olarak) (6)
atad (Aydn 2011: 4748). E. Aydn tarafndan sinlig okunup senli, sen
varken biiminde anlam verilen szc, Klyatorny sinligd If power
is in the hand of as sound person, it keeps the whole people in order; if
power is in the hand of an unsound person, it becomes springwater
(1982: 343, 345), Tekin sinl[e]gde (ecdat) mezarlnda (1983: 805,
809), Katayama sin ligd in your hand (1999: 169, 171), Berta sen
ligd A te kezedben hatalom (tkp. er) van, a kznp (tkp. fekete np)
(gy tudni)... (2004: 251, 260), irin User s
2
In
2
l
2
g
2
d (2009: 479), Mert
s(i)nl(e)gde (Atalarmzn) mezarlar sizde (2009: 169, 174), lmez sin-
legde mezarlktan (atalardan ?) (2013b: 277, 281) biiminde okumu ve
anlamlandrmtr.

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

73

GZ 2014 / SAYI 71
bilig
T. Tekin sinlg biimini, Eski Anadolu Trkesi metinlerindeki sinl me-
zarlk szcnn atas saymaktadr. Szcn ince olduunu ve sin
mezar biiminde Uygur metinlerinde de tanklandn belirten Tekin,
szcn n nll olduunda srar etmekte hatta Drevnetyurkskiy Slo-
varn yazarlaryla Clausonn szc art nll okumalarnn yanl ol-
duunu ifade etmektedir (1983: 815). Tekin szcn sin biiminde, yani
n nll s ile yazldn belirtmektedir (1997: 169). Clauson iki farkl
anlamdaki s:n szcklerini hakl olarak ayn maddede almamtr (Clau-
son 1972: 832ab). Dier sn szc iin Kgarl Mahmudun verdii
bilgi ilgintir: sn: Boy bos. Bu szden alnarak bodhlug snlg kii boylu
boslu adam denir. Buradan alnarak mezara da sn denir. nk mezar
insann boyunca olur. (Atalay 1991: III, 138). Bu maddenin ardndan
Kgarl, baka bir sn daha yazp ona ise mezar anlamn vermitir (Ata-
lay 1991: III, 138). Clauson, szc in. tsin the rear hall in an ancest-
ral temple olarak vermi ve Giles szlndeki chin (No. 2.091) madde-
sine atfta bulunmutur. Ayrca Clausonn verdii rneklerin tamam
Anadolu dnemine gelinceye dein hep art nll s iledir (Clauson 1972:
832ab). Ayrca Eski Anadolu Trkesi ile Anadolu azlarnda tespit
edilen sin mezar, kabir; lm; kahr, ac szc de sn szcyle iliki-
lendirilmitir (Tekin 1994: 251, 1997: 169, lmez 2009: 272).
Szck gnmz incesinde yazmyla qn telaffuz edilir ve fiil olarak
uyumak; durmak, durdurmak, ad olarak da uyuma odas; hkmdar
mezar anlamlarndadr (XDHCD: 1053). Eski incede ise yazmyla
(Karlgren 1997: 289), (Karlgren 1987: 159) ya da (Pulleyb-
lank 1991: 255) biiminde telaffuz edilir ve fiil olarak yatarak dinlenmek,
uyumak; gizlenmek, pusuda beklemek; durmak, durdurmak, ad olarak da
istirahatgh, yatak odas; tapnan arka ksmnda bulunan ve ecdatlarn
kyafetlerinin konduu oda; mezar klliyesinde hkmdarn naann ko-
nulduu oda; irkin surat anlamlarndadr (GDHCD: 1250).
4.4. 14. satr
Bu satrdaki ekimli fiil yolad m yolatd ~ yoladd m olmaldr?
Rybatzki Wu, Alylmaz ve Zhang yolad, lmez ise yogladd okumu-
tur. Bizce bu ekimli fiil yolad deil yolatd veya yoladd olmaldr. Eer
yolad okunursa cenaze trenini, Tang hkmdarnn yapt gibi bir
anlam kar. Tang hkmdar bu tren iin buyruk vermitir, bu nedenle
de yoglad deil yogladd (~yoglatd) okunmaldr. Burada ya t
1
harfi unu-
tulmu ya da d sesini eddeli okumak gerekir. Bu tip yazma birok yaztta
rastlamak mmkndr.

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

74

bilig
GZ 2014 / SAYI 71
5. Yazt Sahibinin Kimlii zerine Birka Sz
Ad hakknda ok emin olamadmz Kar orun kimlii bizce hl gi-
zemini korumaktadr. Yaztn ince blmnde de doyurucu bilgi bu-
lunmamakta olup Kar orun kimliinin mevcut Tang devri kaynaklarna
gre aklanmas da zor grnmektedir. Ancak yaztn ince blmnde
Kar orun babasnn An Lushan isyannda Tang ynetimine yardm
ettiinden sz edilmektedir. Ayrnt iin, Kar orun eceresi ile ilgili
nemli bilgiler veren Luo Xinin makalesine baklabilir (2013: 6278).
6. Sonu
Son yllarda Moolistan, Hakasya, Tuva, Dalk Altay ve inde birok
yeni yazt bulundu. Moolistanda bulunan, morin huuru (at algs) an-
dran alg ile 2013 ylnn Temmuz aynda Moolistann bakenti Ulan
Baturun gneydousunda Delgerhaanda ok satrl iki byk ta bulun-
duu haberi kimseyi artmamtr.
Sonu olarak Tang devrinin bakenti bugnk adyla Xiande bulunan bu
mezar tann ayr bir yeri ve nemi vardr. ki dillidir, mezar tadr, yeni tank-
lanm szckler bulunmaktadr, Uygur ehzadesi Kar or Teginin eceresi
vardr vs. Kanaatimizce, aslnda 17 satr olan ancak yan yana yazlnca belki 23
satr edebilen bu yazt yeni bulunmu birok yazttan daha deerlidir.
Kaynaklar
Abdureit, Bekri (2013).

/ Gdi
Wiwry yxu wnxin de ywnxu ynji / Eski Uygurca Tp Metinleri-
nin Filolojik ncelemesi, / Doktora Tezi.
Pekin: Minzu University of China.
Alylmaz, Cengiz (2013). Kar or Tigin Yazt. Uluslararas Trke Edebiyat
Kltr Eitim Dergisi 2/2: 1-61.
Atalay, Besim (1991). Divan Lugat-it-Trk Tercmesi. Ankara: Trk Dil Ku-
rumu Yay.
Aydn, Erhan (2011). Uygur Kaanl Yaztlar. Konya: Kmen Yay.
_____, (2013). Tariat ve Xian Yaztlar Inda Sn Mezar Szc zerine.
Yaymlanmam bildiri. Milletleraras Eski Trk Yaztlar: Dil, Tarih ve
Kltr Sempozyumu, 25-28 Eyll 2013 Adyaman.
Berta, rpd (2004). Szavaimat jl halljtok... A Trk s Ujgur Rovsrsos Em-
lkek Kritikai Kiadsa. Szeged: Jate Press.
Clauson, S. Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
Turkish. Oxford: Oxford University Press.

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

75

GZ 2014 / SAYI 71
bilig
Caferolu, Ahmet (1993). Eski Uygur Trkesi Szl. stanbul: Enderun Yay.
Doerfer, Gerhard 1965. Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen.
Band II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Erdal, Marcel (1991). Old Turkic word formation. A Functional Approach to the
Lexicon I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
GDHCD: (2000)./Gdi Hny cdin / Eski in-
cenin Szl

Giles, Herbert A. (1892). A Chinese-English Dictionary. Shanghai.

Hayashi, Toshio (2013). ianda Bulunan Bir Uygur ehzadesine Ait Mezar
Kitabeleri. Yaymlanmam bildiri. Milletleraras Eski Trk Yaztlar: Dil,
Tarih ve Kltr Sempozyumu, 25-28 Eyll 2013 Adyaman.
HZUTIL = Hazirqi Zaman Uyur Tilining zahliq Luiti. rmi, 2011: Xin-
jiang Helq Neriyati.
Karlgren, Bernhard / 1954 (1987). Compendium of Phonetics in Ancient
and Archaic Chinese / / Zhngshngg Hny
ynyn gngyo, / inceye eviren: Nie Hongyin,

_____, / 1940 (1997): Grammatica Serica / /

Hnwndin / inceye
evirenler: Pan Wuyun, Yang Jianqiao, Chen Zhongye, Zhang Hongming,

Katayama, Akio (1999). Tariat Inscription. Takao Moriyasu Ayudai Ochir

(edd.): Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in
Mongolia from 1996 to 1998. Osaka: The Society of Central Eurasian
Studies, 168-176.
Klyatorny, S. G. (1982). The Terkhin Inscription. Acta Orientalia Academiae
Scientiarum Hungaricae 36/1-3: 335-366.
Li Fude / (2008). / mngjng de txing y wnz /
Mingjingde Resim ve Yaz, / Relics and Museology 2008/4: 12-25.
Luo Xin (2013). Kar or Tigin Yaztnn incesi ve Kar or Tiginin eceresi.
Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi 2/2: 62-78.
L Jianzhong ve Hu Ji / (2013).
/ Dtngxsh Bwgun cng mzh yn-
ji x y / Byk Tang Bat Pazar Mzesinde Korunan Mezar Talar
zerinde Aratrmalar. II. Cilt, 1. kitap.

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

76

bilig
GZ 2014 / SAYI 71
Mert, Osman (2009). tken Uygur Dnemi Yaztlarndan Tes, Tariat, ine Us.
Ankara: Belen Yay.
Nadelyayev, V. M. Vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya
Nauk SSSR.
lmez, Mehmet (2009). Trkiyedeki Az almalar ve Dizin Blmleri.
Trk Dilleri Aratrmalar 19: 223-304.
_____, (2013a). Ermenice Torunun Trkesi Var myd? Derin Tarih 15: 88-89.
_____, (2013b). Orhon-Uygur Hanl Dnemi Moolistandaki Eski Trk
Yaztlar (Yenilenmi kinci Bask). Ankara: BilgeSu.
Pulleyblank, Edwin G. 1991. Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early
Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. Vancouver:
UBC Press.
Rybatzki, Volker ve Wu Kuosheng (2013a). Preliminary decipherment of a re-
cently discovered Runic epitaph from Xian (China). (Sunum).
_____, / (2013b).

/X'n xn fxi
n Tngdi Gchu Wngz
g Tju lnwn mzh
zh jid ynji / Xiande Yeni Bulunan Tang Dnemine Ait Kar or Tegin
Mezar Tann Eski Trke Blm zerine Okuma almas. /
Tng ynji 19: 419-435.
_____, (2014). An Old Turkic Epitaph in Runic Script from Xian (China), The
Epitaph of Qar or tegin. Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Ge-
sellschaft 164/1: 115-128.
XDHCD: (2012).
6/ Xindi Hny cdin / ada incenin Szl,

irin User, Hatice (2009). Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar, Sz

Varl ncelemesi. Konya: Kmen Yay.
Tekin, Talat (1983). Kuzey Moolistanda Yeni Bir Uygur Ant: Taryat
(Terhin) Kitabesi. Belleten LXVI/184: 795-838.
_____, (1994). Notes on Old Turkic Word Formation. Central Asiatic Journal
38: 244-281.
_____, (1997). Notes on Some Chinese Loanwords in Old Turkic. Trk Dilleri
Aratrmalar 7: 165-173.
Zhang Tieshan /

(2013).

/ G
Huh Gchu Wngz zh Tju Rnwn kosh / Kar or Tegin
Mezar Tann Trk Runik Yazl Blm zerinde ncele-
me./ Xy ynji 2013/4: 74-80.
http://blog.sina.com.cn/s/blog_4b6988a70102e0qs.html [Eriim: 17.12.2013].

Aydn, Ariz, Xian Yazt zerinde Yeni Okuma ve Anlamlandrmalar

77

GZ 2014 / SAYI 71
bilig
Mezar tann znrl yksek resmini temin ettii iin Prof. Dr. Luo Xine teekkr
ederiz.
78

AUTUMN 2014 / NUMBER 71

65-80
bilig
New Readings and Interpretations of the
Xian Inscription
Erhan Aydn

Erkin Ariz

Abstract
A gravestone carved with a long text in Chinese and an old
Turkic short text in runic letters composed of 17 lines were
found at the end of 2012 in the capital of Tang period,
Changan, as it was formerly called, or Xian, as it is now
named. The gravestone was taken into protection in the Da-
tangxishi Museum located in the same city. The inscription
has attracted a lot of attention since the day it was found, and
it was published a number of times in a short period of time.
In this article, a new publication of the inscription has been
made, and different interpretations and meanings have been
supplied. The meanings and interpretations of the first two
lines of the inscription in particular make up a significant part
of this paper. Also, the problematic words in the remaining
lines of the inscription have been analyzed.
Keywords
Turkic runic inscriptions, Uyghur Khanate, Turkic inscrip-
tions, Xian inscription, Khari Chor inscription, gravestone
_____________

Assoc. Prof. Dr., nn University, Faculty of Science and Letters, Department of Turkish Language and Literature
Malatya / Turkey
erhan.aydin@inonu.edu.tr

Assoc. Prof., Minzu University of China, Head of Department of Uyghur Language and Literature Beijing / P.R.China
erkinariz@aliyun.com
79

oce 2014 / 71
65-80

(Xian)

2012 ,
,
, ,

, 17 ,
;
Datangxish .


.
, ,
. ,

.
.
c
, ,
, ,
_____________

.., /
erhan.aydin@inonu.edu.tr

.. -
erkinariz@aliyun.com