3.

ZDEERLER VE ZVEKTRLER
zdeerler (veya karakteristik deerler) ve zvektrleri (karakteristik zvektrler), fiziksel bir sistemin sahip olabilecei zel
deerlerde nasl davrandklarn belirlemek iin nemlidir. Bu deerler sisteme ait zel bir enerji, zel bir frekans deeri, dalgalarn
giriimi veya kuvvet dengesinin saland bir duruma ait olabilir. zvektrler ise, fiziksel sistemin sahip olduu zdeerlerdeki
(rnein bir dalga) fonksiyonlar olabilir. zdeerler ve zvektrler, diferensiyel denklemler ieren denklem sistemlerinin
zmlerinde, snr-deer problemlerinde ortaya kabilir. Bu tr denklemlere, kuantum mekaniinde elektriksel bir potansiyel iinde
bulunan bir paracn enerjisini hesaplarken, elastik arpma problemlerinde, akkanlar mekaniinde, titreim yapan cisimlerin
hareketlerinde ska karlalr. Titreim yapan bir sistemin doal frekans ile dardan uygulanan src kuvvetin frekans birbirine
eit veya yakn olmas sistemin kararll asndan veya malzemelerin elastik zelliklerinin incelendii durumlarda, ekil
bozukluklarnn balad noktalarn belirlenmesinde zfonksiyonlarn alaca zdeerler nemli olmaktadr.
Aada, ikinci dereceden homojen bir diferensiyel denklem ve bal durumlar verilmektedir:
.# C
.B#

5#C !

C! !

(3.1)

C" !

Yukardaki denklemde B-bamsz deiken, C-B e bal deiken,

5 # bir parametredir. Bu diferensiyel denklemin analitik

zmnden C fonksiyonu aadaki gibi elde edilir:

CB +sin5B , cos5B

(3.2)

Denklem (3.1) deki ikinci dereceden diferensiyel denklemin zm fonksiyonun + ve , gibi iki tane keyfi sabit vardr. Bu keyfi
sabitleri, C! ! + sin! , cos! den , ! ve C(") ! + sin5 1 + ! ve sin5 ! dan 5 81 8 " # $
(z)deerlerini aldnda CB fonksiyonu bal durum koullarn salam olur. 5 parametresi CB fonksiyonun zel deerler
almasn salayan karakteristik veya zdeerdir.
3.1. ZDEER PROBLEM
Uygulamal matematik problemlerinin bir ounda denklem (3.3) te olduu gibi matris formunda verilen izgisel denklem sistemi,
+"" +"# +"$ B" B" '
+#" +## +#$
B# B# '
(3.3a)
+$" +$# +$$ B$ B$ '
eklinde olsun. Bu denklem sisteminin sa tarafn - gibi skaler bir nicelikle arptmzda
+"" +"# +"$ B"
1 0 0 B"
+#" +## +#$
B# - 0 1 0
B#
+$" +$# +$$ B$
0 0 1 B$
yazlabiliyorsa
+"" +"#
+#" +##
+$" +$#

+"$ B" +#$

B# = 0
+$$ B$ 0

0
0

0 B"
B#
0
- B$

(3.3b)

(3.4)

elde edilir. Genel olarak yukardaki denklemleri daha ksa formda

EB - M B

(3.5a)

(E - M )B !

(3.5b)

eklinde de yazlabilir. Denklem (3.5) deki E gerel ve simetrik katsaylar matrisini, B bamsz deikenlerin oluturduu stun
matrisini, - skaler nicelik ve M birim matrisi gstermektedir. Denklem (3.5) de B sfr olamayacana gre
|E -M | !

(3.5c)

olmaldr. Bu ifade zdeer problemidir. Denklem (3.5b) ye karakteristik denklem, - ya karakteristik deer veya zdeer ve zdeerlerine gre deer alan B deerlerine ise karakteristik fonksiyon veya zvektr veya zfonksiyon denir.
rnek 3.2. Matris eitliinin zdeer ve zvektrlerinin hesaplanmas.
%
0
0

"
#
0

0 B" 1
"
B# =- 0
" B$ 0

0
1
0

0 B"
0
B#
1 B$

veya
% 0
0

"
#0

0
B"
"
B# !
" - B$

Yukardaki matris denkleminde karakteristik eitliktir

ve determinant alndnda

%
!

"
#!

veya

"
% -# - " - !

"-

- $ & - # #- ) 0
elde edilir. Bu polinomu sfr yapan kk deerleri -" % -# # -$ " olarak bulunur. Her zdeer (-" , -# , -$ ) iin
zfonksiyonlar aadaki gibi matrisler kullanlarak bulunabilir:
0 B"
%B" B# %B" B" keyfi bir deer alr
% "
B"
0 #
"
B# % B# veya #B# B$ %B#
B# ! deerini alr
0 0 " B$
B$
B$ %B$
B$ ! deerini alr
%
"
0
B
B
%B

#B
B" B# #
"
#
"

"
"
0 #
"
B# # B# veya #B# B$ #B#
B# keyfi deer alr
0 0 " B$
B$
B$ #B$ B$ ! deerini alr
0 B"
%B" B# B"
B" B$ "&
% "
B"
0 #
"
B# " B# veya #B# B$ B#
B# B$$
0 0 " B$
B$
B$ B$ B$ keyfi deer alr
"

"#

""&
"
"$ dir.
Denklem sisteminin zfonksiyonlar ! ,
ve
! ! "
rnek 3.3. ekil 3.1 deki gibi Hooke yasasna uyan ve yay sabitleri 5 olan yaylarla $ ktle kk yer deiimleri (B" >B# >B$ )
yapmaktadr. Ayrca btn ktlelerin B-ekseni zerinde kalacak ekilde dorusal hareket ettiklerini ve ktleler ile zemin arasnda
srtnmenin olmad durumda sistemin zdeerlerini ve zfonksiyonlarn belirleyiniz.

k
M
x1

k
m
x2

M
x3

ekil 3.1. Birbirlerine yaylarla balanm yatay dzlemde ktle problemi.

Her ktle iin farkl konumlar (yer deitirmeler) seilir ve Newton'un ikinci yasasndan (J Q + Q . # B/.># 5 ?B)
kullanlarak,
. # B"
.>#
. # B#
.>2
. # B$
.>#

5
Q B"

B#

5
7 B#

B"

5
Q B$

B#

(3.6a)
5
7 B#

(3.6b)

B$

(3.6c)

denklemleri yazlabilir. Denklemlerde > zaman, Q ve 7 yaylara tutturulmu ktleleri, B3 ktlelerin yerdeitirmesini ve 5 yay
sabitini gstermektedir. Hareketli ktleler sisteminin ortak frekanslar olan A yani sistemin zdeerleri hesaplanacaktr. Bu A
frekanslar, sistemin normal kipleri olacaktr. Yukardaki denklem (3.6) nin zm olan
B3 B3 ! /4A> , 3 " # $ 4 kompleks say

(3.7)

fonksiyonu, denklemin analitik zmnden kolaylkla bulanabilir. Denklem (3.7), denklem (3.6) da kullanlrsa,
A# B "

5
Q B"

B#

A# B #

5
7 B#

B"

A B$

5
Q B$

(3.8a)
5
7 B#

(3.8b)

B$

(3.8c)

B#
#

.
denklemleri elde edilir A# .>
# Bu denklemler,
5
5

!
Q
B"
Q
B"
#5
5
#
5
B
B#

#
7
7
7
B$
5 B$
!
5
Q

(3.9)

asimetrik matrise sahip olan matris-zdeer denklemi eklinde yazlabilir. Buradan sekler eitlik veya determinant
5

Q A#

Q5
!

#5
5
#
5
7 !

7
7 A

5
#
!
Q5

Q A
5

5
#
Q A#
Q5
!
Q5
Q A

#5
#5
#
#
5
!
75
75

7
7 A
7 A

5
5
5
#
!
Q
!
Q

Q A

(3.10)

olarak elde edilir. Bu determinanttan A# ye gre elde edilen polinom

# 5
#
( Q5 A# )( #5
7 A )( Q A ) (

5
Q )(

5
5
7 )( Q

A# ) (

5
Q )(

5
5
7 )( Q

A# ) !

5
5
5
5
5
5
# 5
#
#
#
( Q5 A# )( #5
7 A )( Q A ) ( Q )( 7 )( Q A ) ( Q )( 7 )( Q A ) !
5
( Q5 A# )(# 7
A# )( Q5 A# ) #( Q5 )( 75 ) !

En soldaki

5
Q

A# ! dan A##

5
Q,

keli parantez iindeki ifadeden A#" ! ve

yine keli parantez iindeki ifadeden

# Q5

5
7

5 #
QA

5 #
QA

# 75 A# # Q5

5
7

A# # !

5 #
#7
A A# # ! veya

5
Q

# 75 A#$

zdeerleri elde edilir. Bu zdeerler denklem (3.9) da kullanlarak zvektrler elde edilir. A# ! iin denklem sistemi elde edilir:
5
Q5
! B"
Q

#5
5
5
B# 0

7
7
7
5 B$
!
5
Q

B" B#

B" #B# B$ ! veya

"
"
!

"
#
"

! B" !
"
B# !
" B$ !

B# B$ !

(3.11)

Bu denklem sisteminin zmnden B" B# B$ elde edilir. Bu sonu ktlelerin yerdeitirmelerinin birbirlerine eit ve ayn
ynde olduunu belirtir.
A# 5 /Q durumunda denklem (3.9) aadaki gibi yazlabilir:
5
Q5
! B"
Q

B"
5
#5
5
5
B
B#

#
Q
7
7
7
B$
5
5 B$
!
Q
Q
5
5

Q5 Q5
Q5
Q
B"
Q
#5
5
5
5
5 5
B# !

7
Q
7
Q
7
Q
5
5
5
5 B$
5
Q Q
Q
Q Q
#5
5
!

B"
Q
Q
5
5
5 5 #5 5
B# !

7
Q
7
Q
7
Q
5
B$
#5
!
Q

veya
#5
Q B#

!B"

5
7

5
Q B"

5
Q B"

5
Q B$

#5
Q B#

! veya #B# B$

#5
7

5
Q B#

75

5
Q B$

(3.12)

!B$ ! veya B" #B#

yazlabilir. Bu denklem sistemi zlecek olursa, sistemin zvektrlerini B" B$ , B# ! olarak elde edilir. Bu durum kenarlardaki
Q ktlelerinin zt dorultularda ortadaki ktleye doru hareket ettiini ve ortadaki 7 ktlesinin ise hareketsiz olduunu ifade eder.
zdeerin A#

5
Q

B" B# ve B$

5
#7
deerini ald durumda ise zvektrler
2Q
7 B"

(3.13)

olarak bulunur. Bu durumda ise kenarlardaki ktleler zt ynlerde hareket ederlerken, ortadaki 7 ktlesi kenarlardaki ktlelerden
birine gre ters ynde hareket etmektedir.
Ktleler sisteminin B-ekseni boyunca yapaca hareketler yukarda elde edilen zvektrlerin (yer deitirmelerin)
kombinasyonlar eklinde olacaktr.
3.3. KOORDNAT DNMLER
ekil 3.4 deki gibi kartezyen koordinat sistemindeki bir noktann sabit kalarak sadece koordinat eksenleri dndrlrse yeni koordinat
sisteminde bu noktann konumu aadaki gibi tanmlanabilir.
y
y
y'
y'
y1
y1
x'
x'1
y'1

y'1
x1

in
y 1s

x'
x'1

cos

x1

in
x 1s

x1

os
y 1c
x

ekil 3.4. Koordinat eksenlerinin dnm.

B'" B" cos) C" sin)
C'" B" sin) C" cos)

(3.37)

Bu eitlikler matris formunda aadaki gibi gsterilebilir:

B'"
B"
cos)
sin)
C' sin) cos) C
"
"

(3.38)

Denklem (3.38) daha sade bir ekilde aadaki gibi yazlabilir:

B' X B

cos)
B'
Denklemdeki B' " , X
C'"
sin)
p

(3.39)
p
sin)
B"
, B dir. Denklem (3.39) u zdeer eitlii eklinde ifade edebilmek iin
cos)
C"

EB' -B' denkleminde kullanrsak,

p

(3.40)

EX B -X B
ifadesi yazlabilir. Denklem (3.40) da eitliin her iki taraf X ' ile arplrsa
p

X 'EX B -X ' X B

(3.41)

yazlabilir. Denklem (3.41) deki X ', X dnm matrisinin transpozu ayn zamanda ters matrisidir (X ' X M ):
cos)
sin)
cos) sin)
" !

sin) cos) sin)

cos) ! "
p

(3.42)

X 'EX B -MB -B
p

X 'EX - B !

(3.43)

zdeer denklemi elde edilmi olur. Denklem (3.43) in sol tarafndaki parantez iindeki terim sfra eitlenerek zdeerler
bulunabilir. Bylelikle, transpozu (X ' X T ) ile tersi ayn olan bir X (Transport) matrisi yardm ile denklem sistemini temsil eden E
katsaylar matrisi kegen matrisi haline getirilebilir.
3.4. KUVVET (POWER) YNTEM
Bir zdeer probleminin matris formunun
(3.61)

EB - B

eklinde olduunu dnelim. Denklemde E-katsaylar matrisi, B-zfonksiyonu ve --zdeeri gstermektedir. Yukardaki denklemin
- zdeerlerini bulabilmek kullanlan yntemlerden biriside kuvvet yntemidir. lem u ekilde yaplr:
1 B vektr matrisi iin ilk tahmini deerler girilir B! . B in bileenlerinden biri birim vektr eklinde seilir.
2 EB! C" ilemi (matris arpm) gereklenir,
3 C" yeniden ayarlanr, yani B" hesaplanr,
(3.62a)

C" -" B"

veya
B"

C"
-"

(3.62b)

4 2nci ve 3nc admlar B! B" farkna bakarak veya yeni B! B" deki deerler olarak alp, atamasn yapp (yaknsama)
ilemine yeterli kriterler salanana kadar devam edilir. Bu teleme yntemine g (power) yntemide denmektedir. Genel algoritmas
(3.63)

EB5 C5" -5" B5"

eklinde verilebilir. Yaknsama yaplrken - nn mutlak olarak en byk deeri E nn zdeeri, B deerleride bu zdeerlere ait
zfonksiyonlardr. Birim matrisin elemanlarndan biri sfra yaklayorsa, baka bir zdeer iin birim matris seilir. Yaknsama ok
yava bir ekilde devam ediyorsa, yani en byk zdeerler birbirine ok yaknsa g yntemi baarl olmamaktadr.
5
!
"
#
$
%

%!!!!
%!!!!
%!'#&
%!%'#

%!%)*

B"
"!!!!
"!!!!
"!!!!
"!!!!
"!!!!

"!!!!

B#
"!!!!
"&!!!
"%$(&
"%%'#
"%%%*

"%%&!

B$
"!!!!
!(&!!
!)"#&
!)!!!
!)!#$

!)!"*

Bu yntemi bir rnek zerinde inceleyelim:

rnek 3.9. Aadaki E matrisinin en byk zdeerini ve bununla ilgili olan zvektrn g yntemini kullanarak bulunuz.
" " #
E # " $
" " "
B zfonksiyonlar iin balang deerlerini B!

EB!

"
#
"

"
"
"

# "!!! %!!!
$
"!!! '!!!
" "!!! $!!!

"
" olarak alalm.
"

Katsaylar matrisi ile zfonksiyonlarn arpmndan yeni zfonksiyonlar elde edilir. Bu zfonksiyonlardaki ilk bileeni, birim vektr
olacak ekilde skalalandrlrsa, -" %!!! ve yeni zfonksiyonlar bu deere gre yeniden yazlrsa
"!!!
B" "&!!
!(&!
elde edilir. Balangtaki katsaylar matrisini bu zfonksiyonlar ile arparsak

EB"

"
#
"

"
"
"

# "!!! %!!!
"!!!!
$
"&!! &(&! -# %!!! ve B# "%$(&
!)"#&
" !(&! $#&!

ifadeleri elde edilir. lemer bu ekilde teleme yaplarak srdrlr. Burada iki teleme sonucunda elde edilen deerler
verilmektedir. Sonu olarak elde edilen zdeer ve zvektrler bir sre sonra aadaki gibi olacaktr:
"!!!
-" %!%)* ve B" "%%&
!)!#
lemler zfonksiyonlar fazla deimemeye balayncaya kadar devam ettirilir.