11 11 2014

KTLE LETM

KTLE LETM:
EKONOMK VE SYASAL PAZAR N BLN
YNETM
irfan erdogan
NOT:letiimi Anlamak kitabmda ok daha ayrntl bir blm
var
Kitle iletiiminde, iletiimin nnde "kitle" kavram var. nce kitlenin ne
olduunu aklayalm: Kitle, en geni anlamyla, ne olduu belli olmayan,
niceliksel anlamda okluu ve niteliksel anlamda belirsizlii anlatr. Kitle
kavram, endstri devriminin ortaya kard, elitist "yksek
kltrclerin" hor ve tehlikeli grd, devrimcilerin ounlukla
romantikletirdii insan topluluunu anlatr. Kitle bir egemenlik
ilikisinde korku, aalama, tehlikeli grme ve kontrol etme
mekanizmalar gelitirmeyi getirirken, bir dierinde kitle hareketleri, kitle
gsterileri, kitle eitimi, kitle bilinci, kitle rgtlenmesi, kitle yry gibi
kavramlar ve anlay iinde mcadeleci bir anlam getirir.
Kitle iletiimi, ne olduu belli olmayan yn iletiimini anlatr. Kitle
iletiiminde "kitle" kavram izleyicilerin sosyal, siyasal ve ekonomik
bakmlardan belirsiz, ayrdedilemeyen kiiler kmesi olduunu ima eder.
Kitleden kapal olarak bahsedilen insanlar geni izleyici, okuyucu,
seyircidir.
Aslnda, kitle iletiim olayna bakarsak, kitle, emei dnda retim
aralarndan yoksun alan snflarn oluturduu aile birimleri toplam
demektir.
Egemen tanmda olduu gibi, kitle iletiimi kavram belli olmayan geni
bir grupla iletiim anlamna kullanldnda, hem kitlelerin kimlii saklanr,
hem de iletiyi ve sonucunu amalayann da kimlii belirsiz yaplr.
Geri kitle iletiimi medyay kullanarak kitle ile iletiimi ima eder, fakat bu
kesinlikle kitlelerin kitlelerle iletiimi olarak anlalmamaldr. nk kitle
iletiimiyle siyasal ve ekonomik g sahipleri kitlelerle KARILIKLI
iletiimde bulunmaz, Kitlelere paketlenmi enformasyonla ynetici
amalarn iletirler. Egemen gler kitle iletiimini "sylemek" iin
kullanrlar, "dinlemek" iin deil. Ayn zellik modern kitle medyasndan
ok nce balayan rgtl din smrsnde de vardr. Modern kitle
iletiimi rgtl dinin kitle iletiimindeki inanma ve boyun sunma gcn
henz elde edememitir.
Ksaca, kitle iletiimi ynetici snflarn veya egemen glerin tek ynl
olarak, yukardan aa, kitleye doru yaptklar iletiimdir. Bir baka
www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

1/8

11 11 2014

KTLE LETM

deyimle, Kitle iletiimi belli bir siyasal ve ekonomik sistemin pazarlamas

ve satdr. Bu sat enformasyon, elence, spor, film, ak oturum,
ocuk programlar gibi eitli anlamlandrmalar rtsyle birlikte veya bu
rt altnda verilir.
Kitle iletiim syler, konuur, fakat cevap izni vermez. Cevap
"depolanm" geri-iletiimdir. Bu da kendini siyasal ve kltrel alanlarda
banazlklarn taze enformasyonla beslenmesi, ekonomik alanda satn
almaya ve tketime yneterek kitle tketim kltrnn teviki olarak
sonradan kendini gsterir. Bylece kitle iletiiminde geri-iletiim snflarn
egemen karlarn gerekletiren bir biimde sonradan faaliyette
bulunma biimindeki "ge geri-iletiimdir." Bu ge geri-iletiim, elbette,
olduka negatif veya mcadeleci biimde de olabilir.
Kitle iletiiminde kullanlan aralar (medya) ise genellikle radyo, TV ve
basndr. Sinema ve plak endstrisi de bu tanm iine sokulur, fakat ikinci
planda braklr. Gerek anlamyla kitlelerin birbiri arasnda ikili iletiim
iin kullandklar telefon bu medya iine sokulmaz.
Kitle iletiim aralar tek ynl yayma, datma, iletme aralardr. Bu
nedenle, gerekte, anti-demokratik ve otoriter yan bir iletiim biimidir.
Kitle iletiimi kelimenin gerek anlamyla kitleler aras bir iletiim deildir.
Kitlelerle olan kontrol amal iletiimdir. Bu kontrol aray da siyasal ve
ekonomik glerin egemenlik aray ve mcadelesini yanstr. Kitleler ise
kontroln amacnda kullanlan aratr. Kitleler ayn zamanda hem ara
hem de ama grevini grebilirler: Fakat kitlelere ulama amac gerekte
herhangi bir birincil amatan sonra gelen ve bu amacn gereklemesini
salayan ikincil amalar arasna girer. Dolaysyla, kitlelere ulama amac
gerekte bu ulamann nedenini gizler. Ama ulaarak yaplan sat veya
kontroldr.
Ayn zamanda, kitle iletiimi toplumsal ideolojik-st yap rgt olduu
iin, toplumsal egemenliin bilin ynetimi aracdr.
KTLE LETMNN LETEN
\GNDEREN
Kitle iletiim sreci "gnderenle" balatlr. Gnderen olarak da haberci,
programc, muhabir, gazeteci gsterilir. Aslnda, kitle iletiim srecinde
bu profesyoneller retim zincirinin nemli fakat en son halkalarndan
biridir. letiim profesyonelleri (rnein gazeteciler, programclar)
gnderici olarak kapitalist iletiim rgtnn beyin-el-emekileridir.
letinin (rnn) profesyonel reticisi, paketleyicisidirler, fakat sahibi
deildir. rn iletiim rgtnn sahiplerine aittir; iletiim rgtnn
maldr; rn yaratan emeki yapt karl cret alr. Dolaysyla,
www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

2/8

11 11 2014

KTLE LETM

gnderen, gerekte, emek smrsyle ekonomik bir mal reten

(rnein bir program veya film yapan) emek deil, o emei kiralayp bu
ie

koandr. Dolaysyla, kitle iletiim aracnn gndereni iletim

aralarnn ve rgtlerinin sahipleridir. Bu sahiplik de belli bir snfa aittir.

Sonuta, kitle iletiiminde gnderen egemen bir snftr: Kitle iletiimi
egemenlik (ve mcadele) iletiimidir.
Mlkiyet sahiplerinin genel politikalarn izilmesi tesinde gnlk
ynetim ve yrtmle, zellikle iletiim alannda, baskc iliki yok gibidir,
varsa bile, ok dolayl yollarla ifade edilir. Genellikle iletiim rgtlerinin
sahipleri direk olarak ideolojik kontrolu ie alma ve iten karmada,
rgt iinde terfide, i d ilikilerde yemeklere ve hatta evine davet
ederek, fikir verme veya fikir alma ad altnda vb. iletiimde bulunarak
kullanrlar. Bu kullanm da profesyonelliin biimlenmesinde (rnein
gazetecinin gazetecilii renmesinde) nemli bir rol oynar. Trkiyede
belli ideolojik grs savunan gazeteler bu ideolojik ereve indeki
profesyonelleri ve yazarlar kullanrlar. Liberal oulcu karakterini
tutmaya alan gazete\mecmualarda ise genellikle tutucu, liberal ve sol
grteki insanlarn altn grrz.
Doru, kitle iletiiminin ileten ucunda ilk bakta iletiim profesyonellerini
grrz: Gazeteciler, yazarlar, haberciler, program yapclar, sunucular,
mlkatlar gibi. Fakat egemen iletiim okulunun "sender\gnderici"
kavram altnda sunduu bu aklama, kitle iletiiminde iletiimin retimi
ucunda yer alan gleri aklamaz.
letiim profesyonelleri kapitalizmde cretli-klelik sisteminin eitli cret
kademelemesi iinde alan emekilerdir. Bu emekilerin st kademesi
kendilerini cretli\maal snflarla badatrma, zdetirme yerine,
hizmet ettikleri ynetici snflarla badatrrlar. Bunlarn bazlar yetiim
ve yaam tarz bakmndan ynetici snftandr. Profesyoneller, rgtsel
ve kurulu iletiim gelenekleri iinde i grdke, iletiim aralarna kolay
"kullanma" olanana sahiptirler. rnein TV profesyonelleri bu grev
iin kiralanmlardr ve kiralandklar nedenlerle ilerine son verilebilir.
Dolaysyla,

iletiyi

tasarlayan,

paketleyen

ve

sunanlar

iletiim

endstrisinde i gren profesyonellerdir, fakat ne ama ne ileti, ne de

iletiim aralar onlarn mlkiyeti altndadr. Kitle iletiiminde,
"sender\gnderen" g yaps, toplumdaki siyasal ve ekonomik
egemenlii temsil eder.
Fakat, kitle iletiimi profesyonellerinin roln kmsememek gerekir.
Profesyonelliin reniminde, en ba rol rgt ii "egemen i yapma
tarz," "atmosfer" ve ilikiler oynar. Profesyonellik neyin nasl yaplmas
yannda neyin yaplmamasn da anlatr. Kitle iletiiminin profesyonel kap
www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

3/8

11 11 2014

KTLE LETM

tutucular hangi konuyu, olay, hangi gerekleri, gereklerin hangi

yzn ve hangi dnya grn paketlemeyi renir, retir ve
uygularlar. Bu renim ve uygulama srasnda kendini sansr etme
olaan olarak veya kanlmaz olarak kendini benimsetir. rnein
Amerikay "kefeden" Kristof Kolomb'un artk Hitleri kskandracak
kadar bir cani olduu, yl iinde Carabian adalarndaki nfusun 5
milyonunun ldrd, gittii her yere gaddarlk, lm ve talan
gtrd aka bilinmektedir. Ben bu satrlar yazarken, Amerika
Amerikann kefini ve "Hindi gnn" kutluyordu. Egemen kitle iletiimi
televizyonlarnda ve medyalarnda gerekler deil egemenlik oyunu
oynanyor: Hindiler kesiliyor, hindi hikayeleri, ve filmleri, akalar... zel
teebbs sen ok yaa!!. Gerekler ekonomik karlara ters dtnde,
karlar galip gelir. Peki, Amerikan iletiim profesyonelleri bu gerei
bildikleri halde niye yazmyor ve gstermiyorlar? Neden Amerikann
mehur TV-iletiimcisi Ted Koppel uygun bir sunum yapmyor? Ted
Koppel'in byle bir ey yapmas, rnein Hindi gn kutlama gn deil
de, "utan gn" olmas gerektii ynnde bir sunum yapmas, (a) hem
Ted Koppel'in kendi cebine kendi eliyle ok yaratacak bir darbe
indirmesi, (b) hem alt rgte darbe indirmesi; (c) hem rgtn
reklamclarn kstrmesi, (d) hem gereklerle egemen ticareti
baltalayarak zel teebbsn Hindi gn kutlamasyla yapt gelirlere
son vermesi, (f) hindi gn tatil yapan milleti tatilinden etmesi demektir.
Bu da tabi demokrasi ve zgrle ve de hayatn gereklerine aykrdr;
Olduka bozucu ve bozguncudur.
Egemen basnn st seviyedeki profesyonelleri ii, kyl ve fukara
snflarla ilikisi onlar smrmek olan ailelerden gelirler. Onun
altndakiler de, ya kk burjuva ocuklardr ya da nereden geldiklerini
hatrlamayan (hatrlarsa midesi aryan) alan snfn ocuklardr. Hepsi
de hem altklar kitle iletiim rgt ve "idealleri" iin hem de halka
hizmet duygularyla ilerini grrler. Hemen hepsi de vatan koruma ve
daha sada olanlar da vatan kurtarma iinde profesyonellik yapmaktadr
(yle sanrlar). Kitle iletiim aralar profesyonelleri haberler biimleriyle,
ak oturumlar idare ekilleriyle, sorularyla, setikleri siyasal, ekonomik,
elence ve spora kadar her alandaki konular ve konularn sunumlaryla
alan snflardan kopmu, alan snflar kmseyen, aalayan bir
zellik tarlar. Bu profesyonellerin alan snflar ve bu snflarn
amalarn, yaamlarn nasl yansttklarn anlamak iin herhangi bir
gndeki rnein Hrriyet gazetesine bakmak epey reticidir: yi ve kt
haberlere, iyi ve kt yorumlara, elenceye, olaylara, kazalara
baktmzda, iyiler, gzeller, arzulananlar kimler? Ktler, caniler,
birbirini yiyenler, kazalar yapanlar, toplumda kargaalk karanlar,
dzeni

bozanlar,

cinayet

isleyenler,

karsn

kesenler,

vuranlar,

saldranlar kimler? Sosyete haberlerinin anlam ne? Burada kitle iletiimi

www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

4/8

11 11 2014

KTLE LETM

ideolojisinde

"iddia

edilen"

milliyetilikten,

vatanperverlikten

bahsetmiyorum: Kandrmacalarn tesine gidip, gerekte kitle iletiim

profesyonelinin varlnn nedeninden ve rnnn zelliinden
bahsediyorum. Profesyonel, rn gibi, sahibinin sesinin taklitisi
olmak, borazann ttrmek, klcn tamak zorundadr. nk alternatif,
o rgtsel faaliyete katlmamak, yani kap d olmak, darda kalmaktr.
Dar da ya ok scak ya da ok souktur ve ok az kii bu tr seim
yoluna gider.
Trkiyedeki gazetecilerin siyasal tarafllndaki oulculuk, kitle
iletiimindeki Amerikan tipi profesyonellemeyle "gelimeler" sonunda,
ayn fikir gazetelerinin ortadan kalk gibi, kalkacaktr. Egemen
gazetecilik pratikleri, rnein NY Times'n ve AP'in muhabirleri gibi
standartlam kurallar iinde standartlam kutularn standartlam
blmlerine standartlam haber, elence, spor "bilgilerini" dolduracak
ve "tarafsz, zgr" gazetecilikle vnecekler. imdilik bizdeki
gazetecilik ve kitle iletiimciliinde hala "kiisellik, ideolojik renklilik,
heyecan ve (doru veya yanl) duygululuk ve duyarllk egemen
karakterlerden biri durumundadr. Gelimeler sonucu ideolojik renk tek
bir renge dnecek (belli lde dnm durumda) ve ideolojik
olmay reddedecek, kiisellik ve heyecan ve duygululuk amatrlk olarak
nitelenecek, duyarllk
benimsenecek.

profesyonel

standartlara

uyma

olarak

Bir iletiim rgt iinde alanlarn ideolojik yelpazesi rgtsel

merdivenin stne kldka daralr ve st kademelere ulaldnda tek
bir ideoloji kendini gsterir: Kamu kurumu kitle iletiim aralarnda genel
devlet ideolojisi, zel sektrn sahipliindeki rgtlenmelerde ise,
kapitalist pazar ideolojisi egemendir. Bu pazar eer Refah Partisinin
getirecei refahtan rahatszlk duyuyorsa, RP'nin kirli araflar aranr ve
sergilenir. Peki kamu sistemiyle zel sistemi arasndaki fark? "Halka
istediini verme" kandrmacasyla kamu hizmeti verme uyutmacas fark.
Ayn ideolojik erevenin iki grnm. Ankara'da bir derginin ofisinde
muhabirlerin ve memurlarn bulunduu odalarda hrszl merulatran
birinin resmi bir duvara aslm. teki duvarda da Marksn Marksizmin
ld iddiasna kar "pk" diyen afii vard. Alt kademedeki bu
ideolojik eitlilik ounlukla "aka ideolojik bir yan tutan fikir
gazetelerinde" yoktur. Ayn ideolojik eitliliin o rgtn rnnde
yansmasn ancak

"lmlatrlm"

bir ekilde

grebiliriz. Sabah

gazetesinin veya Hitlerin resmilerinin asld gazetelerin ofislerinde

Marks'n resmi varsa, muhakkak hedef\at talimi iin kullanlyordur, ya
da eytan anlatmak iin iki krmz boynuz izilmitir. Herhalde Aydnlk
gazetesinde "insanlarn ve dnyada barn dostu" Trkein sevimli
yzn gsteren bir afiin orda alanlardan birinin duvarn sslemesi
www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

5/8

11 11 2014

KTLE LETM

beklenemez. Olsa olsa "vatan satanlarn ve blclerin" dedesi K.

Marks'n sakall resmi vardr. (Marks kimin maln kime satmaya kalkt?
Soruyu daha somutlatralm: Herhangi bir solcu gazeteci veya yazar
kimin maln neden "blyor" ve kime satyor?)
Tekrarlaym: Medyal kitle iletiimi snf egemenlii aracdr. Medyann
gazete,

basm

ve

televizyon

rgtlenmeleri

ticari

rgtlenmeler

biimindedir. Kamu kurumu biiminde rgtlenmiler de ticari olma

durumuna itilmilerdir. rgt yaplarnn incelenmesi, rgt ii g
ilikilerinin ve iletiim retiminin nasl yapldnn aratrlmas, iletiim
profesyonelinin yetiimi ve rgtl pratie btnlemesinin incelenmesi
gerekir. Gnderenin sadece rn zerindeki sahiplii deil, ayn
zamanda rnn biimlenmesindeki eitli kontrol mekanizmalarnn
zerinde durulmas gerekir. letiim fakltesi rencilerinin yetitirili
biimleri, herhangi bir iletiim rgtnde staj veya alma iin gittiinde
"neden btn amacn "egemen pratiklerin nasl yapldn renmek"
veya "egemen pratiklerin ona aktarlmas, retilmesi olduunun
anlamlar zerinde
dnmemiz
gerekir. Neden Trkiyedeki
televizyonlarda anas-babas Trk olan profesyonellerin sunduklar,
anas-babasnn kltrne hakaret ve baka kltrn rnleri veya
kopyalar olduu zerinde biraz kafa yormak gerekir. Bu son sorun kitle
iletiimin iletisi ve rettiinin ne olduu ve karakterleri zerinde
eilmemizi zorunlu klar.
KTLE LETM NE RETR?
leti, egemen anlamyla mesaj, kitle iletiiminin rettiidir. Bu rn kitle
iletiimi rgtnn sald son, bitmi, imal edilmi rndr. Fakat bunun
anlam kesinlikle ne iletiimin orda bittii ne de iletinin\rnn szler ve
grntlerden oluan mesaj deildir.
Kitle iletiiminin iletisi tek deildir. Ayrca, kitle iletiiminin rettii ileti
basit mesajlar silsilesi veya kmesi de deildir. Kitle iletiimi rgtl bir
faaliyet olarak belli rnler ortaya kartr. Bu rn genellikle mesaj
kavram iine indirgenir. Kitle iletiimi rgt ii ve rgt d faaliyetleriyle
sadece mesaj retmez. rgt ii faaliyetlerinde rgtl amalarn
gereklemesinde (rnein gazetenin gnlk baslmasnda) yapsal
ilikiler dzeni ve bu dzenin rettii iletiler tarz vardr. rgtn yapsal
dzeni toplumun genel yapsal dzenin baml bir parasdr: Sadece
rgt iinde deil, rgtn iliki kurduu dier rgtler ve rgtl
faaliyetler arasnda karlkl etkileimler iletiimi vardr. rgt ii ve
rgtler aras faaliyetler belli bir toplumsal yapnn iinde olur. rgtn
kendi yaps, i ve d ilikileri rgtn amal iletisinin retim biimini
belirler. Kitle iletiimi hem rgt ii hem de rgt d ilikiler dzenini
iletir, retir.
www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

6/8

11 11 2014

KTLE LETM

Kitle iletiiminin iletisi, rettii, mesaj olarak isimlendirilir. Mesaj nedir?

Sylenen bir sz, yazlan bir makale, bir program ve programda
sylenenler, bir haber ve haberde sunulanlardr. Bu grnm tesinde,
gerek anlamyla mesaj, bir amacn belli bir biimde paketlenmi eklidir.
Dil bilimciler ve ierik analizciler bu paketlenmi amac, mesaj yerine
"metin" olarak tanmlarlar.
Mesaj, aracn ierdii teknolojik zelliklerine gre eitli biimler alr.
Hemen her kitle iletiim arac bir biimden fazla iletiye izin verir. rnein
televizyonda ses, canl ve resmedilmi grnt, basl yazlm ayn
ereve iinde veya birbiri ardndan verilebilir. Radyo arac sesli iletiime
izin verir ve grnt "alcnn" beyninde imajlar olarak yaratlmaya
allr. Kitle iletiim aracnn iletisi elence, eitim, haber, spor, sylei,
film, tartma ve yarma biimlerinde olabilir. Hangi biimlerde sunulmu
olursa olsun, ileti dikkatle hazrlanm bir amacn paketlenmesidir. Bu
ama (a) herhangi bir rnn tantmn, (b) belli tutum, gr, davran,
alkanlk, zevk ve tketim biimin tevikini, (c) ekonomik smrnn
ekonomik kalknma olarak satlmasn, (d) belli glerin siyasal
egemenliinin
demokrasi
olarak
yutturulmasn,
(e)
Japon
emperyalizminin kalknmamzn itici orta olarak tantlmasn, (f) kendi
TV kanalna mmkn olduu kadar ok izleyici ekerek reklam gelirlerini
artrmay ierebilir.
Spor program hem iletiim rgtnn, hem reklamclarn hem de spor
kulb sahiplerinin ekonomik karlarnn gerekletirildii ve bunun iin
de geni kitlelerin "spor seyircisi" olarak harekete geirildii bir
ekonomik, kltrel ve ideolojik alandr. Spor kitlelerin dearj alandr:
Dearj sadece kudurmuluun stadyumdaki ve sokaklardaki ifadeleriyle
olmaz. Sporun dearj sonras valium hap gibi rahatlatc etkisiyle, spor
oltasna taklanlara, seyir srasnda sporla kark verilen ve bellee
saplanan firma isimleri tketim ve kullanm mallarnn satn alnmas
kararlarnda bellekten arm yapar.
Haber ve dier programlarn siyaseti mcadeleci kartln ifadesini asla
tamad gibi, onu ktleyen, gln duruma dren veya yokmu
sayan bir karaktere sahiptir. Programlarda, ok ender olarak, devrimden
bahsedilir, devrimle terr st ste aktrlr; Devrimci de gz dnm,
engellenmi fanatik veya gereklerden uzak biri olarak sunulur.
Kitle iletiiminin iletisi, rettii, mesaj denilen "yemler" tesindedir;
eitli isimlerde gelen ve bir pazar dzeninin satn yapan ekonomik,
siyasal, ideolojik ve kltrel rnlerdir. Kitle iletiiminin rettii amal
iletilerdir. Bunlar haber, program, elence, spor, film, kuponla datlan
mutfak eyalar vb. denilen ekme\yakalama yemleri paketleriyle sunulur.
Bu yemlere bir gz atalm.
www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

7/8

11 11 2014

KTLE LETM

...........

www.irfanerdogan.com/intro2com/massmedia.html

8/8