T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SLAM TARH VE SANATLARI
(TRK DN MUSKS)
ANABLM DALI

XIX. YZYIL STANBULUNDA TEKKE MSKS

Doktora Tezi

Yavuz DEMRTA

Ankara-2007

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SLAM TARH VE SANATLARI
(TRK DN MUSKS)
ANABLM DALI

XIX. YZYIL STANBULUNDA TEKKE MSKS

Doktora Tezi

Yavuz DEMRTA

Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Bayram AKDOAN

Ankara-2007

NDEKLER
NSZ ..III
Ksaltmalar ... V
GR . ....1
I - ARATIRMANIN NEM VE AMACI .. 2
II - ARATIRMANIN METODU VE KAPSAMI .. ..2
III - ARATIRMANIN KAYNAKLARI ....4
IV - XIX. YY. STANBULUNUN SOSYAL, SANAT VE MSK HAYATI............8
V - TEKKELER VE FONKSYONLARI..............19
VI - XIX. YZYIL STANBULUNDAK BELL BALI TARKATLAR........26
a - Mevlevlik ......................................26
b - Bektalik ..27
c - Dier Tarikatlar ...........................32
ca. Kud Tarikatlar 33
cb. Kym Tarikatlar ..34
cc. Devrn Tarikatlar ..37
BRNC BLM
XIX. YZYIL STANBULUNDA TEKKE MSKS
A - TEKKELERDE CRA EDLEN DN MSK FORMLARI 45
a - Cmi Msiksi Formlar ...46
b - Tekke Msiksi Formlar ..50
B - TARKATLARIN MSK UYGULAMALARI.58
a - Mevlevlikte Msik......58
b - Bektalikte Msik...73
c - Dier Tarikatlarda Msik81
ca. Kud Tarikatlarda Msik.85
cb. Kym Tarikatlarda Msik......87
cc. Devrn Tarikatlarda Msik..96
C - TEKKE MSKSNDE NEML AHSYETLER VE ESERLER ..112
a - Bestekrlar ve Eserleri 112
b - Szendeler ... 154
c - Hnendeler .. 158

II

D - TEKKE MSKS ERBBININ SOSYAL HAYATTAK VAZFELER.... 161

E - TEKKELERDEK MSK ETM .. 162
F - TEKKE MSKSNN DB VE ERKNI . .163
G - TEKKE MSKSNN CRASI VE BUNLARA AT HATIRALAR.....167
H - TEKKE MSKSNDE KULLANILAN MSK LETLER . 175
a - Vurmal Sazlar ... 175
b - Nefesli Sazlar .. 176
c - Telli Sazlar .......177
- TEKKE MSKS FORMLARININ CRA EDLD DER MEKANLAR179
a - Saray.... 180
b - Cmiler .... 183
c - Konaklar .. 185
d - Endern ... 186
e - Mehterhne ..... 188
f - zel Mekhneler..... 190
g - Sosyal Hayat .... 190
KNC BLM
XIX. YZYIL STANBUL TEKKE MSKSNN TAHLL
A - YENLK HAREKETLER VE TRK MSKSNE YANSIMASI . 202
B - MSKNASLARIN SANAT AHSYETLER .. 211
C - MEVCUT YNETMN MSKYE VE MSKNASA BAKII 213
D - XIX. YZYIL STANBUL TEKKE MSKSNN GENEL TAHLL ... 215
a - Gfte Asndan .. 216
b - Makam Asndan .. 218
c - Usl Asndan .... 230
d - Form Asndan .. 231
E - BAZI TEKKE MSKS ESERLERNN MZKAL ANALZ .. 234
SONU ... 248
KAYNAKLAR .. 255

III

NSZ
Gzel sanatlarn banda gelen msik, trih boyunca insanln hizmetinde
kullanlm, znt ve sevinler en gzel ekilde onunla ifade edilmitir. nsanlk
trihinin en eski milletlerinden biri olan Trk Milleti de bu gzel sanat dalndan en
gzel ekilde istifade etmi ve onu ilmek ilmek ileyerek tekmln zirvesine tamtr.
Tabii ki bunu da, Trk trihinin en byk ve en uzun devleti olan Osmanl Devleti
zamannda gerekletirmitir.
Osmanl Dnemi Trk Msiksi ile dayand dnya grnn ortaya
konabilmesi, phesiz bu sahadaki trih malzemenin toplanp deerlendirilmesiyle
mmkm olacaktr. Bunun iin de, kaynaklar ortaya karmak, nemli msikinaslarn
hayat, eserleri, yaadklar evre hakknda bilgi edinmek, bestelemi olduklar
eserlerin, ne tr bir anlay ile ruh halinden kaynaklandn ve bu eserlerin kimlere
hitap ettiini tespit etmek zorundayz.
Bu tr dncelerden hareketle, - Trk Msiksi asndan - birok yenilik ile
deiikliin grlmesinden dolay byk bir neme sahip olan XIX. yzyl aratrmaya
karar verdik. Yalnz bu yzyldaki Trk Msiksini, daha ziyade Trk Din Msiksi zellikle de Tekke Msiksi - cephesinden ele alp inceledik ve aratrma sahamz da,
Osmanl Devletinin ynetim merkezi stanbul ehriyle snrl tuttuk.
blme ayrdmz almamzn Giri Blmnde, aratrmann nemi,
amac, metodu, kapsam ve kaynaklar, stanbulun trih ve kltrel nemi, XIX. yzyl
stanbulunun, sosyal, sanat ve msik hayat ile, tasavvuf dncenin pratie
dnt yerler olan tekkeler ve bu tekkelerin icra ettii fonksiyonlar ve bu yzyl
stanbulunda faaliyette bulunan belli bal tarikatlar hakknda bilgiler verdik. Birinci
Blmde ise, XIX. yzyl stanbulunda icra olunan Tekke Msiksi hakknda geni
apl bilgiler verdik ve bu bilgileri de u balklar altnda tasnif ettik: Tekkelerde icra
olunan Din Msik Formlar, Birinci Blmde ad geen tarikatlarn msik

IV

uygulamalar, Tekke Msiksinde sz sahibi olan olan msikinaslarn hayatlar ve

eserleri, bu msikinaslarn sosyal hayattaki vazifeleri, bu yzyl stanbulunda aktif
halde bulunan tekkelerde verilen msik eitimi, Tekke Msiksinin db ve erkn, bu
msiknin icras esnasnda meydana gelen hatralar, Tekke Msiksinde kullanlan
sazlar ile, Tekke Msiksinin icra edildii dier mekanlar hakknda bilgiler verdik.
Tezimizin son blm olan kinci Blmde ise, XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksini,
msik sanat asndan tahlil ettik. Bunu da, bu yzylda grlen yenilik hareketlerinin
Trk Msiksine (onun mhim bir ubesi olmas dolaysyla da Tekke Msiksine)
yansmas, msikinaslarn sanat ahsiyetleri, mevcut ynetimin msikye ve
msikinasa bak, XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksinin eitli alardan genel bir
tahlili ile, baz Tekke Msiksi eserlerinin mzikal analizi gibi balklar halinde tasnif
ettik.
almamzda bizi gayretli klan ve ufkumuzun genilemesinde byk emei olan
tez danmanm sayn Yrd. Do. Dr. Bayram Akdoan ile, her konuda ilgi ve desteini
grdm sayn r. Gr. Fatih Kocaya ayr ayr teekkr eder, sayglar sunarm.

Yavuz Demirta
19 Haziran 2007
Beevler

Ksaltmalar
a.g.e.
a.g.m.
a. mlf.
AF
AFD
a.y.
Bkz.
BTMA
c.
ev.
DBA
DA
Haz.
A
BK
KTH
KB
MA
MEB
MM
MSBE
s.
SBE
sy.
TMD
tsz.
TTMV
nv.
vb.
VD
vs.
Yay.
YE
YG
YE
YLT
YTD
yy.

: Ad geen eser.
: Ad geen makale.
: Ayn mellif.
: Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.
: Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.
: Ayn yer.
: Baknz.
: Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi.
: Cilt.
: eviren
: Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi.
: Diynet slm Ansiklopedisi.
: Hazrlayan.
: stanbul Ansiklopedisi.
: stanbul Belediye Konservatuar.
: stanbul Konservatuar Tasnif Heyeti.
: Kltr Bakanl.
: Mevlev yinleri.
: Milli Eitim Bakanl.
: Msik Mecmas.
: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
: Sayfa.
: Sosyal Bilimler Enstits.
: Say.
: Trk Msiksi Dergisi.
: Trihsiz.
: Trk Tasavvuf Msiksi Vakf.
: niversite.
: Ve benzeri.
: Vakflar Dergisi.
: Vesire.
: Yaynlar, Yaynevi.
: Yunus Emrenin Bestelenmi iirleri.
: Yunus lhleri Gldestesi.
: Yunus Emre lhleri.
: Yksek Lisans Tezi.
: Yeni Trkiye Dergisi.
: Yzyl.

GR
I - ARATIRMANIN NEM VE AMACI
II - ARATIRMANIN METODU VE KAPSAMI
III - ARATIRMANIN KAYNAKLARI
IV - XIX. YZYIL STANBULUNUN, SOSYAL, SANAT VE MSK HAYATI
V - TEKKELER VE FONKSYONLARI
VI - XIX. YZYIL STANBULUNDAK BELL BALI TARKATLAR

GR
XIX. yzyl, Trk milletinin kurmu olduu devletlerin en by olan Osmanl
Devletinin, hemen her alanda kmeye balad bir zaman dilimi olmutur. Aslnda bu
k, bir nceki yzyl olan XVIII. yzyldan itibaren balam, o zamann bata
pdiahlar olmak zere devlet ricli, bu kn nne gemek iin, hemen her alanda
Baty rnek alarak kkl deiikliklere gitmenin art olduu fikrinde birlemilerdir.
Bu konuda ilk ciddi adm da III. Selm (.1808), Nizm- Cedd ad verilen orduyu
kurarak atmtr. III. Selmin balatt bu yenilik hareketini II. Mahmd (.1839)
devam ettirmi, 1826da, Vaka-y Hayriyye ad verilen ve yenilik hareketinin
nndeki en byk engeli tekil eden Yenierilerin tamamen ortadan kaldrlmasyla
neticelenen trih olayn ardndan, sratle idar, iktisad, ictima ve kltrel yeniliklere
girimitir.
Trk Msiksi alannda yapm olduu en byk yenilik de, Yenieri Ocana
bal olduu gerekesiyle Mehterhneyi lavedip, yerine Bat Msiksi ile eitim
yapan Muzka-y Hmynu kurmas olmutur. Bu suretle de Trk Klasik Msiksi
artk sarayda ikinci dereceye dmtr. XVIII. yzyl boyunca zirvede olan ve yzyln
sonlarna doru duraklamaya balayan, durgunluun giderilmesi iin de bir takm
yeniliklere gidilen Trk Klasik Msiksi, XIX. yzyln ikinci yarsna doru, - zellikle
de II. Mahmdun lmyle - saray desteini kaybedince, gerileme srecine girmitir.
Bu olumsuz durumu, bu yzyln yzyln ikinci yarsndan itibaren yerlemeye
balayan ve klasik formlara nazaran daha basit gfte ile melodilere sahip ark formu
daha da ktye gtrm, byk ve sanat mahsl formlara sahip Trk Klasik
Msiksini deta yok olma aamasna getirmitir. Tekke Msiksinde de buna benzer
bir durum gzlenmektedir. Mirciyye, Besteli Mevlid, Nat, Durak ve Tevh gibi
byk ve uzun formlara rabet azalm, lh ve uul gibi kk formlara daha ok ilgi
gsterilmeye balanmtr.
Tezimizin konusunu da, ite msik asndan bylesine bir hareketlilie sahne
olan XIX. Yzyl ile, bu yzyl stanbulunda icra edilen Tekke Msiksi tekil
edecektir. Trk Msiksi asndan son derece byk nem arzeden bu yzyln, zellikle Tekke Msiksi cephesinden - teferruatyla ortaya konulmasna cidd manada
ihtiya vardr. Yapm olduumuz bu almann, az da olsa bu ihtiyaca cevap
vereceini mit ediyoruz.

I - ARATIRMANIN NEM VE AMACI

Birok yenilik ve deiime sahne olan bu yzyl, Trk Msiksi ilmi asndan
byk nem arzetmektedir. Bu neminden dolay biz de, tezimizde bu yzyl almaya
karar verdik. Ancak biz bu dnemi, daha ziyade Tekke Msiksi asndan ele alp,
inceleyeceiz. Bu konuda, yani XIX. Yzyl Trk Msiksi konusunda imdiye kadar
yaplm aratrmalar mevcut olmakla birlikte, bu almalarn byk ounluunda bu
yzyl, Klasik Trk Msiksi asndan ele alnp, incelemeye tabi tutulmu, Trk Din
Msiksi ynne pek temas edilmemitir. Bu yzyl Din Msik asndan ele alp,
inceleyen almalarn en kayda deer olan ise hi phesiz Sadettin Nzhet Ergunun
Trk Msiksi Antolojisi (Din Eserler) adl eseridir.1 Ancak adndan da anlalaca
zere bu eser daha ziyade antolojik mahiyette olup, eserin byk ksmn Din Msik
eserlerine gfte tekil eden iirler oluturmaktadr. Bununla birlikte bu kitapta, Trk
Msiksi ve msikinaslar hakknda ok kymetli bilgiler de mevcuttur.
Yaptmz aratrmalarda grdmz odur ki bu eser, Din Msik sahasnda
yaplm, gerek tez, gerekse makale olsun, birok almaya kaynak tekil etmitir.
Bizim de en fazla istifade ettiimiz kaynaklarn banda gelen bu eserin dnda, pek
kayda deer bir almaya rastlayamadmz, yaplan almalarn da byk
ounluunu makalelerin oluturduunu zlerek belirtmek istiyoruz. Bunun iin de,
XIX. yzyl stanbulunda icra edilen Trk Din Msiksi hakknda yaplacak
almalara byk ihtiya duyulmaktadr. Yaptmz bu almann da, - bundan sonra
yaplacak almalara bir balang olmas temennileriyle - bu alanda mevcut olan
boluu, az da olsa dolduraca midindeyiz.
II - ARATIRMANIN METODU VE KAPSAMI
Yapm olduumuz aratrmada izlediimiz metod, u ekilde olmutur: lk nce
aratrmamz hakknda n bilgi almak ve yaplacak projeye esas tekil edecek bilgiler
elde etmek iin birok eser okunmu, konu hakknda bir fikir elde edildikten sonra ad
geen almamzn projesi izilmitir. Mracaat edilecek kaynaklara ulalmada
kolaylk salamak iin de, XIX. yzylda stanbul, XIX. yzylda tarikatlar ve tekkeler,
XIX. yzyl stanbulunda kltr ve medeniyet, XIX. yzyl stanbulunda din hayat
ile,
1

XIX. yzyl stanbulunda msik gibi konu tasnifi yaplmtr. Ayrca,

Sadettin Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi (Din Eserler), c. I-II, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yay., stanbul 1942.

aratrmamzn kapsamndaki zaman diliminden bir ncekini tekil eden XVIII. yzyl
ile, bir sonrakini oluturan XX. yzyl, ad geen konularda ele alp, inceleyen neriyat
da ihmal edilmeyip, kaynak taramasna dahil edilmitir. Kaynaklarn aratrlmasnda,
ncelikle belli bal ktphaneler ile niversitelerin kataloglar (kitap ve tezler) tetkik
edilmitir. Kaynak taramasnn akabinde tespit edilen, kitap, tez ve makale trndeki
yaynlarn temin edilmesi yoluna gidilmi, temin edilen bu kaynaklar da gzden
geirilmitir. Kaynaklarda mevcut olan konumuzla ilgili bilgilerin bir derlemesi
yaplm ve bu bilgiler de, gerektii yerde yorumlanarak, aktarlmaya allmtr.
Bilindii

gibi,

bir

aratrmaya

orjinallik

katacak

ey,

toplanan

belgelerin

yorumlanmasdr. Zra veri toplamak, yorum yapma amacna ynelik bir almadr. Bu
kurallara bal olarak yaptmz aratrma, gemie ynelik bir kaynak taramas olup,
buna belgesel tarama da denilmektedir.2
Aratrmamzn kapsam hakknda da unlar syleyebiliriz: Tez konumuzu
XIX. Yzyl stanbulunda Tekke Msiksi tekil ettiinden, almamz daha ok bir
durum tespitine dayanmaktadr. nk belli bir zaman dilimi (1800-1900) ve belli bir
ehir (stanbul) ile kaytldr. Bu yzden aratrmamzn kaynaklarn da, XIX.
yzyldaki stanbul ehrinin sosyo-kltrel hayat hakknda bilgi veren kaynaklar
oluturmaktadr. Yalnz unu zellikle vurgulamak istiyoruz ki almamz, antolojik ve
biyografik ierikten ziyade, trih ve nazar mahiyettedir. Yani biz meseleyi daha
ziyade, stanbulda icra edilen Tekke Msiksinin XIX. yzyldaki genel durumu ile,
bu yzylda Trk Msiksinde grlen yenilik hareketlerinin Tekke Msiksi
zerindeki etkileri ynnde ele alp, inceleyeceiz. Ayrca almamz; XIX. yzyl
stanbulunda faaliyette bulunan belli bal tarikatlarda icra edilen msik hakknda
mmkn olduunca geni bilgi vermesi, tekke dnda icra edilen msik faaliyetlerini
zellikle Din Msik asndan ele almas, bu zaman diliminde bestelenmi olan Tekke
Msiksi eserlerinin, - gnmzde kullanlan nota sistemine gre - notalarnn yer ald
kaynaklar gstermesi gibi zelliklerden dolay, dier almalara nazaran daha farkl
bir konuma sahiptir.

Nebahat Geri, Din Dergilerde Din Eitimi Anlay (1980-1990), Baslmam Doktora Tezi, Erciyes
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1997, s. 13.

III - ARATIRMANIN KAYNAKLARI

Tezimizi hazrlarken yararlandmz yaklak 300 adet kitap ve makaleden,
kaynak hkmnde olan eserleri aaya alarak, muhtevs ve nemi zerinde durmak
istiyoruz:
1- Hzr lys Efendi, Letif-i Vakyi-i Endern, (Osmanlca), stanbul
1276/1859.
almamzda istifde ettiimiz birinci el kaynaklarn banda gelmektedir.
Adndan da anlalaca gibi, Osmanl Devletinin idr, ilm ve meslek kadrosunun
yetitirildii, bir nevi saray akademisi olan Endern kurumunda meydana gelen
olaylarn anlatld bu eser, bir eit gnlk mahiyetindedir. zellikle II. Mahmd
(.1839) zamannda, sarayda cereyn eden gnlk olaylar ile msik faaliyetlerini en
ince ayrntsna kadar anlatmas - ki bizim de en ok istifade ettiimiz yerler buralardr , bu eseri Trk Msiksi ve Trihi asndan aranlan bir eser haline getirmitir.
2- Tayyrzde Ahmed At Bey, Trih-i Endern, (Osmanlca), c. I-V, stanbul
1293/1876.
Endern Mektebine ait bilgilerin yer ald bu eser de ana kaynaklardandr.
Hzr lysn Letif-i Endern adl eserinin bir eit devam niteliinde olan bu eser,
Endern ve sarayda cereyn eden gnlk olaylar anlatmasnn yannda, sarayda yer
alan birim ve grevler hakknda etraflca bilgiler de vermektedir. Bu zelliklerinden
dolay eser, XIX. yzyl Osmanl pyitahtnn trihi, kurumlar ve sanatsal faaliyetleri
asndan byk neme hizdir. Biz de bu eserin, msikye ait grevler ile bu grevleri
yerine getiren msikinaslarn anlatld blmlerinden geni bir ekilde istifade ettik.
3- Osmanzde Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, (Haz. Mehmet Akku-Ali
Ylmaz), c. I-V, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2006.
Tezimizde en fazla istifade ettiimiz birinci el kaynaklarn banda gelmektedir.
slm Dnyasnda sz sahibi olan tarikatlar ve silsileleri, trbe ve mezarlar ile
mutasavvflar hakknda kymetli bilgileri ihtiv eden bu eser, 2000 dolaynda
mutasavvf ahsiyetin hayat, szleri ve eserlerinden bahsetmesiyle de, det geni apl
bir sfler ansiklopedisi niteliindedir. XIX. yzyl stanbulundaki trbe, mezar ve
tekke fotoraflarnn mevcudiyeti ile, zikir meclislerinde yaanlan olaylar en ince
ayrntsna kadar anlatmas, bu eseri son derece nemli ve orijinal klmaktadr. 5 cilt
halinde yazlan bu eserin I. cildi, Kdiriyye ve ubeleri, Rifaiyye, Bedeviye, azeliyye,

Desukiyye, Mevleviyye, Sadiyye , Bektaiyyeye ; II. cildi, Nakibendiyye, etiyye,

Bayramiyye ve Celvetiyyeye ; III. cildi, Celvetiyye, Halvetiyye ve kollarn tekil eden
Gleniyye, Snbliyye, Sivasiyye ve abniyyeye ; IV. cildi, abniyye,
erkeiyye, Sinaniyye ve Ukiyyeye ; V. cildi de, Ramazaniyye, Cerrhiye,
Rifaiyye, Msriyye ve Mevleviyyeye tahsis edilmitir.
4-

Mehmed

Ziy,

Merkiz-i

Mhimme-i

Mevleviyyeden

Yenikap

Mevlevhnesi, (Osmanlca), stanbul 1329/1911.

Mevlev tarikatnn stanbuldaki en nemli merkezi Yenikap Mevlevhnesi
hakknda yazlan tek eserdir. htifalci diye de bilinen Mehmed Ziy (.1927)
tarafndan (ki kendisi ayn zamanda Marif Nezreti statistik mdrlnde de
bulunmutur) telif edilen bu eser, derghn trihi, kuruluundan itibaren derghta vazife
yapan eyhlerin hayat, satr aralarnda da Mevlevlik hakknda kymetli bilgiler ihtiv
etmektedir. Bilindii gibi Yenikap Mevlevhnesi, Trk Msiksinin devs
msikinaslar olan Al Nutk Dede (.1804), Abdlbk Nsr Dede (.1821) ile
Abdrrahm Knh Dede (.1831)nin eyhlik yapt, smil Dede Efendi (.1846)nin
de mensup olduu bir dergh olup, Mevlev Msiksi ile Kltrnn stanbuldaki en
nemli merkeziydi. Bu msikinaslarn hayatlar ve msiksi anlaylar hakknda bilgi
vermesinden dolay ayrca bir deer tayan bu eser, yalnz Mevlev Trihi asndan
deil, Trk Msiksi Trihi asndan da byk bir nemi hizdir. Osmanlca olarak
baslan bu nadide eseri, Tercman Gazetesi, 1001 Temel Eser serisi iinde Yenikap
Mevlevhnesi ismiyle, gnmz Trkesine evirerek yaynlamtr.
5- Abdlazz Bey, Osmanl det, Mersim ve Tabirleri, (Haz. Kzm ArsanDuygu Arsan Gnay), Trih Vakf - Yurt Yay., stanbul 2000.
Tezimizde en ok yararlandmz ana kaynaklardan biri olan bu eser, Abdlazz
Bey (1850 1918)in, dt ve Mersim-i Kadme, Tabrt ve Mumelt- Kavmiyye-i
Osmniye adn verdii notlarndan olumaktadr. XIX. yzyl stanbul toplumunun
gnlk hayat, gelenek ve grenekleri, inanlar, mersimleri, eitli davran biimleri,
eitim, salk, ekonomi ve sanat gibi konularn kapsaml olarak ele alnd bu eser,
Osmnlca olarak kaleme alnmtr. 14 defterden meydana gelmi olan bu eser, XIX.
yzyl stanbulunun sosyo-kltrel hayatn yanstan en mhim kaynaklardandr.
6- Al Rz Bey, Bir Zamanlar stanbul, (Haz. Niyazi Ahmet Banolu),
Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, (Trihsiz).

Bu eser de, XIX. yzyl stanbulunun sosyo-kltrel hayatn yanstan en

mhim kaynaklardandr. Balkhne Nzr olan Al Rz Bey (1845 1926)in, XIII.
Asr- Hicrde stanbul bal altnda, 1921-1922 yllar arasnda Alemdr ve Peym-
Sabh gazetelerinde, eski harflerle yaynlanm olan yazlarnn bir blmn Niyazi
Ahmet Banolu sadeletirerek kitap haline getirmi ve bu eserine de Bir Zamanlar
stanbul adn vermitir. Yazarn anlatm biimiyle, temas ettii konularn birou
Abdlazz Beyinkine yaknlk arzeder.
7- Sadeddin Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi: Din Eserler, c. I-II,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1942.
Trk Din Msiksinin biyografik ve antolojik mahiyetteki en nemli eseridir.
Balangcndan XX. yzyla kadar Trk Din Msiksi sahasnda ad duyulmu kiilerin
hayatlar ve eserleri hakknda etraflca bilgi veren bu nadide eser, kendisinden sonra bu
alanda alma yapanlara k tutan en nemli kaynaklarn banda yer alr. Ayn
zamanda bir edebiyat da olan yazar, bu eseri hazrlarken ok sayda eser ve lh
mecmasndan istifade etmi, toplam olduu bilgilerin XVIII. yzyla kadar olann,
bu eserin 1. cildine, XIX. ve XX. yzyla ait bilgileri de 2. cildine yazmtr. lh
mecmualarndan elde ettii Din Msik eserlerinin, mmkn mertebe makam, usl,
bestekr ve gftekrn belirtmi, bu eserlere gfte tekil eden iirleri kesintiye
uratmadan eserinde belirtmitir.
8- Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, c. I-II, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara 1990.
Adndan da anlalaca gibi ansiklopedik mahiyette olan bu eser, Adan Zye
Trk Msiksi ile ilgili bilgileri iermektedir. Her ne kadar baz noktalarda eletiri alm
olsa da bu eser, imdiye kadar Trk Msiksi hakknda yazlan ansiklopedik eserlerin en
kapsamls olma zelliini muhafaza etmektedir. Bu zelliinden dolay da Trk
Msiksinin temel eserleri arasnda yer almaktadr.
9- Abdlbki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklp Kitabevi
Yaynlar, stanbul 1953.
Bu eser, Cumhuriyet trihi boyunca Mevlevlik zerine yaplm en kapsaml
eserlerden birini tekil etmektedir. Kaynaklara dayal, ariv bilgileriyle zenginletirilmi
olan eser, Mevlev tarikatn, trih seyri, erkn ve dabyla ele alp, geni bir ekilde
irdelemektedir. Yazarn, Mevlevleri, Alev-Bekta merep gsterme abas gz ard
edilirse, bu eserin Mevlev Trihi asndan nemi byktr.

10- Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zviyeler, Dergh
Yaynlar, stanbul 1980.
Tezimizi hazrlarken kendisinden en ok istifde ettiimiz kaynaklardan birini
tekil eden bu deerli eser, tasavvuf ilminin balca kurumlar olan tarikat ve tekkelerin
Trk insan zerinde oynad rol deiik ynlerden ele almaktadr. 8 blme ayrlan
bu eserde, tasavvuf, ilk sfler, tekkelerin grevleri, tekkelerin ilm, iktisd, ictim,
asker, bedi hayat zerinde oynad rol, Batya yneliin tekkeler zerinde etkisi ve
tekkelerin bugnk durumu hakknda geni ve akademik izahatlar yaplmaktadr. Bu
zelliklerinden dolay da bu eser, bu konuda imdiye kadar yaplm almalarn en
akademik mahiyette olanlarndan birini tekil etmektedir.
11- Bilindii gibi, bir ahsn veya bir dnemin msiksi hakknda bir fikir
edinebilmede, o ahsn veya o dnemin notaya alnm eserlerinin rol byktr. Bu
noktadan hareketle biz de mmkn olduunca, gnmzde kullanlan nota sistemine
gre yaynlanm olan notal eserlere mracaat ederek, hem XIX. yzyl bestekrlarnn
bestelemi olduu eserlerin kaynan tespit, hem de, XIX. Yzyl stanbul Tekke
Msiksi hakknda daha detayl bilgiler elde etmeye altk. almamzda geni lde
yararlandmz nota kaynaklarnn banda;
Suphi Ezgi, Rauf Yekt, Zekzde Ahmet Irsoy, A. Rfat aataydan oluan
stanbul Belediyesi Konservatuar Tasnf Heyetinin hazrlam olduu ve yine stanbul
Belediyesi Konservatuar tarafndan yaynlanan u eserler bulunmaktadr:
a- Trk Msiksi Klasiklerinden lhler, c. I-II, stanbul 1931.
b- Trk Msiksi Klasiklerinden Bekta Nefesleri, c. IV-V, 1933.
c- Mevlev yinleri, c. VI-XIII, 1934 -1939.
Yine aadaki eser de, en ok istifde ettiimiz nota kaynaklar arasnda yer
almaktadr:
Ali Rza engel-Abdulkadir Tre, Trk Msiksi Klasikleri: lhler, (Haz.
Yusuf mrl), c. I-IX, Kubbealt Neriyat, stanbul 1979-1984.
Aratrmann nemi, amac, metodu, kapsam ve kaynaklar hakkndaki bu
bilgilerden sonra, imdi de XIX. Yzyl stanbulunun Sosyal, Sanat ve Msik
Hayat hakknda baz bilgiler vermek istiyoruz:

IV - XIX. YZYIL STANBULUNUN SOSYAL, SANAT VE MSK HAYATI

XIX. Yzyl stanbulunun Sosyal, Sanat ve Msik Hayat konusuna gemeden
nce, stanbulun trih ve kltrel nemi zerinde biraz durmak istiyoruz:
stanbul, fetihten sonra Osmanl Devletinin siyasal bakenti olduu gibi, slm
Dnyasnn bilim, kltr ve sanat merkezi de olmutur. Daha sonra halfeliin Osmanl
Devletine gemesiyle durum daha da bir farkllk kazanm, artk Osmanl sultanlar
mminlerin emri, stanbul da hilfet merkezi olmutur. Bu zelliklerinden dolay, yani
fetihten ve hilfetin ele geirilmesinden sonra bir czibe merkezi olan stanbul,
mparatorluun hkimiyeti altndaki lkelerde yaayan birok sanatkr ile, bu
sanatkrlarn yetimesine nclk eden mutasavvflarn aknna uram, Trk-slm
kltrnn kk lekli bir resmi olarak gzkmtr. Bunda da, ynetim merkezi
olan sarayn, sanatkrlara ve bu sanatkrlarn istifade ettii byk mutasavvflara
gsterilen mspet yaklamn rol byk olmutur. Bu sanatkrlar saray ve ekbir
takmnn vermi olduu byk destek neticesinde, Osmanl bakentinin nn slm
lemine, hatta daha da telere en gzel ekilde yaymlardr.3
Trihte Trklerin kurduu ilk devletten itibaren, idar, ilm, iktisad, ictima vb.
faaliyetlerin tek merkezden, yani saraydan ynetilmesi bir gelenek halini aldndan,
Trk trihinin en byk ve en uzun devleti olan Osmanl Devletindeki btn faaliyetler
de saraydan, yani stanbuldan idare edilmekteydi. Osmanllar, lke ynetiminde sz
sahibi olacak devlet adamlarn, ilim erbbn ve sanatkrlar yetitirmek iin saray
bnyesinde Endern Mektebini

tesis etmiler, buradan mezun ettikleri insanlar

vastasyla da merkez otoritenin yerini salamlatrmlardr.4

Yukarda vermi olduumuz bilgiler nda, zetle unlar sylemek istiyoruz:
Trk-slm kltr en gelimi biimine, - Trk trihinin her adan en byk
imparatorluunun merkezi ve slm dnyasnn da kalbi olmas hasebiyle - stanbulda
erimitir. Fetihten sonraki trihinin hemen her safhasnda, Trk-slm leminin en
gzde ehirlerinden biri olan stanbul, tm slm lkelerindeki pek ok sanaty
cezbederek, zenginliine zenginlik katmtr. Bu zengin kltr ierisinde yetimi olan
pek ok sanatkr da, Trk-slm medeniyetine stanbul damgasn vurmutur.

Robert Mantran, XVI. ve XVII. Yzylda stanbulda Gndelik Hayat, (eviren (ev.): Mehmet Ali
Klbay ), Eren Yaynlar (Yay.), stanbul 1991, s. 7-9.
4
Necdet Sakaolu, Endern, Dnden Bugne stanbulAnsiklopedisi (DBA), III/172-4.

XIX. Yzyl stanbulunda Sosyal Hayat: stanbul ehri, fetihten sonra yalnz
Osmanl Devletinin deil, ayn zamanda tm slm leminin de merkezi konumuna
geldiinden, eitli milletlerden her snf insann urak mahalli olmu, bunun sonucunda
da ok zengin ve renkli bir sosyal hayata ev sahiplii yapmtr.5 XVIII. yzyla
gelinceye kadar huzur ierisinde yaayan stanbul toplumunda, zellikle yzyln
sonlarna doru ortaya kan Milliyetilik ve Batllama akmlaryla birlikte zellikle
de Mertiyetin ilanyla -, hemen her alanda yenilik ve deiiklik grlmeye balar.
Muhteem bir imparatorluktan, Mertiyetle ynetilen bir devlete dnm, sosyal
hayat olumlu-olumsuz ynde etkilemitir. Mesel, bu trihe kadar Mslmanlarla bar
ve huzur ierisinde yaayan aznlklarn, bu trihten itibaren yava yava eitlik ilkesini
dile getirmeye balamas, bu deiimin olumsuz bir gstergesidir.6
stanbul sosyal hayatnn ekillenmesinde tarikatlarn oynad roln bykl,
bilinen bir gerektir. Bu messeseler, siyas hayattan din hayata, ilm hayattan iktisad
hayata, ksacas gndelik hayatn hemen her safhasnda aktif rol stlenmi, farkl
kltrlere sahip olan insanlar bir araya getirmede deta bir har grevi grmtr.7
Ancak bu kurumlar da, yzyla hkim olan deiim rzgarlarndan nasibini alm, baz
tarikatlarn ileri gelenleri, inan konusunda daha esnek bir anlaya sahip olduklarndan,
hitap ettikleri kesimin deerlerini hie sayacak hareketlerde bulunmada bir saknca
grmemilerdir. Bu da, zellikle mensup olduu toplumda huzursuzlua yol am, bu
hareketleri yapanlarn da, sitne eyhleri tarafndan iddetle knanmasna ve hatta
tarikattan uzaklatrlmasna sebep olmutur. Mesel, Celvetiyye tarikatna bal
Bandrmal Tekkesi eyhi Mustafa Him Baba (.1782), Msrda bulunan Kasrl-Ayn
Bekta Tekkesi eyhi Hasan Baba (.1756)ya intisap ettikten sonra, bandaki Bekta
fahryla8 stanbul sokaklarnda dolamaya balam, bu da yaad toplumda kargaa
kmasna sebep olmutur.9
Bu deiimin en ok etkiledii alanlardan biri de, klk-kyafet olmutur. II.
Mahmdun, kltrel deiimin bir gstergesi olarak alglad fesi, sarn yerine
getirmesi balangta byk tepkilere yol amt. Ancak, ehrin sosyal hayatna yava
5

Geni bilgi iin bkz. Mehmet Halit Bayr, stanbul Folkloru, Baha Matbaas, stanbul 1947 ; Abdlazz
Bey, Osmanl det, Mersim ve Tabirleri, (Hazrlayan (Haz.): Kzm Arsan-Duygu Arsan Gnay),
Trih Vakf-Yurt Yay., stanbul 2000 ; Mustafa zdamar, slmbol Geleneinde Sivil Mersimler ve
Doumdan lme Msik, Krk Kandil Yay., stanbul 1997 ; Mushipzde Cell, Eski stanbul Yaay,
Trkiye Yay., stanbul 1946 ; Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, (Haz. Niyazi Ahmet Banaolu),
Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, (Trihsiz) ; Osmanl Ansiklopedisi, c. IV, V ; Trkler Ansiklopedisi,
c. XIII, XIVteki konuyla ilgili makaleler.
6
lbeyi zer, Osmanldan Cumhriyete Sosyal Yaam, Trkler, XIV/153-6.
7
rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, Osmanl, IV/468-83 ; Ekrem In,
Tarikatlarn stanbulda Gndelik Hayat ekillendirmesi, stanbul Armaan, (Haz. Mustafa
Armaan), stanbul Belediyesi Yay., stanbul 1997, III/223-5.
8
Bekta Fahr: eitli sayda dilimli (terkli) Bekta tacnn addr.
9
S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/409 ; Ekrem In, Celvetlik, DBA, II/395.

10

yava yerlemeye balayan Batllama, zamanla toplumun nemli bir kesimi tarafndan
genel kabul grm ve bata devlet memurlar olmak zere, stanbul halk isteyerek fes
ve pantol giymeye balamt. Mertiyetin ilan edilmesinden sonra her alanda
balayan hzl deiim, giyim-kuam alannda sadece sark ve alvarda olmam,
mintan, ferce, yamak gibi birok giyim eyasnda da olmutur. Mintann yerini, Frenk
gmlei, ferce ve yaman yerini de, k ve vcut hatlarn belli eden araflar, malah
ad verilen ssl bartleri ve yeldirme denilen hafif mantolar almtr.10
Toplumdaki deimelere verdiimiz bu rneklerden sonra, imdi de ehir
halknn inan ve geleneklerinden biraz bahsetmek istiyoruz:
Trbe ziyaretleri, stanbulun gnlk hayatnda nemli bir yere sahipti. Trbeler,
insanlarn dilekte bulunduu, adak adad, iyi-kt gnlerinde gittii nemli din
mekanlard. Trbe ziyareti belli bir usl dhilinde yaplr, merkadn ayak ucunda dua
edilir, kapdan kana kadar kabre arka dnlmezdi. zellikle Eyp semti, byk
sahabelerden biri olan Hz. Eyyb el- Ensr (r.a.)nin trbesinden dolay, asrlar boyu
slm Dnyasnn nemli ziyaret merkezlerinden biri olmutur.11
stanbul, fetihten sonra Mslmanln en youn yaand bir yer olmu, bu
durum zellikle Ramazan aylarnda her ynyle hissedilmitir. Onbir ayn sultan
denen bu ay, dindar olsun veya olmasn, her kesimden insan tarafndan byk bir ilgi ve
saygyla karlanmtr. Ramazan hazrlklar, iftar ve sahur iin gerekli gda
maddelerinin toptan alnmasyla balar, madd durumu iyi olanlar ise, konu komunun
yan sra fakirler iin de hazrlk yapard. Ramazandan 15 gn nce cmi ve byk
konaklara mahyalar aslrd. Sosyal dayanmann en youn grld bu ayda fakir ve
muhtalarn yan sra, tekkelere ve medrese rencilerine ramazaniye adyla yiyecek
gndermeleri de dettendi. ftar vakti, ehrin belirli yerlerinden atlan toplarla halka
duyurulurdu. ftar davetleri ise Ramazan ayna bambaka bir gzellik katard. ftardan
sonra kahve ve ubuk ikram iin, evlerde zel olarak hazrlanm blmlere geilir,
yahut da kahvelere gidilerek nargile, ay, kahve gibi eyler iilir ve yats Eznnn
okunmas beklenirdi. Daha sonra da topluca tervih namaz klnrd. Namazdan sonra
ise, sohbet etmek iin kahvelere, sema kahvelerine, Karagz ve orta oyunlarnn
oynand ehzdebandaki mehur Direklerarasna gidilirdi.12

10

zer, a.g.m., s. 156.

Nezih Bagelen, Kartpostallarda Yaayan Eski stanbul: Eyb, stanbul Armaan, III/214-6.
12
Abdlaziz Bey, Osmanl det, Mersim ve Tabirleri, s. 250-8 ; Nurettin Albayrak, stanbul: Folklor,
Diynet slm Ansiklopedisi (DA), XXIII/298 ; M. Sabri Koz, Ortaoyunlar Kitap, stanbul
Armaan, III/153.
11

11

Din gn ve gecelerin de sosyal hayattaki rol ok bykt. Ramazan ve Kurban

bayramlar, Kandil geceleri, Are gn ve Ramazan ay gibi anlaml gn ve gecelerin,
kendilerine mahsus zel detleri vard. Ramazanlarda minarelere mahyalarn aslmas,
Kandil gecelerinde simit, Muharrem aynda are, Ramazanda da glla piirilmesi bu
detlerden bazlaryd.13 zellikle de, II. Selm dneminde (1566-1574), minarelerde
yaklan kandillerden dolay Kandil Geceleri denen mbarek gecelerin sosyal hayatta
ok byk bir yeri vard. Bu gecelerde pdiahlarn alayla cmiye gitmeleri ise
grlmeye deer bir manzara tekil ederdi. Kandil geceleri, evlerde kandil simidi ve
ekerleme ikramnda bulunmak halk arasnda yaygn olan bir gelenekti. Bu gelenek,
komuluk ilikilerinin canl kalmasna, sosyal hayatn hareketlenmesine ve dargnlarn
barmasna da vesile olurdu.14 Soyun devamlln salayan ocuk, Trk toplum
hayatnda ok nemli bir yere sahip olduundan, stanbul toplumunda da ocukla ilgili
bol miktarda malzeme vardr. ocuk sahibi olamayanlarn Tezveren Dede gibi baz
yatrlarn trbesini ziyaret etmeleri det halini almt. Tekbir eliinde doum yaptrlr,
Ezn sesi duyuluncaya kadar ocua bir ey verilmez, lohusa erbeti kaynatlr ve
ocuun cinsiyetini belirtecek ekilde evlere gnderilirdi.15 Lohusa ve ocuk 40 gne
kesinlikle yalnz braklmaz, ocuun st dii knca da di buday piirilirek konu
komuya datlrd.16
Snnet dnleri de stanbul sosyal hayatnda nemli bir yere sahipti. Eyp
Sultan ziyaretiyle balayan tren, hokkabazlarn ocuklar elendirmesiyle devam eder,
daha sonra da tekbr ve salvatlarla snnet operasyonu tamamlanrd. ocuun
byynce iyi bir insan olmas iin, snnet edilen deri cmi ve medrese bahesine
gmlrd. Dzenlenen snnet dnlerinde kadnlar gndz, erkekler ise gece
elenirdi.17
Ortaoyunu ad verilen komedi tarz tiyatrolar da, bu yzyln sosyal hayatnda
nemli bir yere sahipti. Bu oyunu seyretmek baz kimselerde tirykilik derecesinde
alkanlk yapmt. Halk iinde oka rabet gren bu oyun, Sarayda da rabet grp
izlenmitir. lk balarda ortaoyunundan byk haz alan II. Abdlhamd Hn (.1918),

13

M. Halit Bayr, stanbul Folkloru, s. 27-8.

Albayrak, a.g.m., a.y.
15
Doan ocuk kz ise, destinin (srahinin) bana beyaz tl balanr, erkek ocuk domu ise, destinin
az bo braklrd.
16
Abdlazz Bey, a.g.e., s. 11-22.
17
Albayrak, a.g.m., s. 297.
14

12

sonralar bu oyunun monotonluundan bkm ve bu nevi oyunlara rabet etmez

olmutur.18
stanbul halk ak havaya kma, yeillikler zerinde elenme ve dinlenme
ihtiyacn, bir takm ayrlarla kapl yerlerde gideriyordu. Her kesimden insann
katld bu tr yerlere, zellikle yabanc lkelerin sefrleri ve yazarlar da oka rabet
etmi ve eserlerinde buralar ve yaplan elenceleri resmetmilerdir. Bu yerlerin en
nls ise, Kathne denilen mesire yeriydi. Pdiahlarn ak hava ziyafetleri verdii,
esnaf loncalarnn toplantlar yapt, at yarlar, gre ve eitli oyunlarn oynand bu
yer, stanbulun gndelik hayatnda ok byk neme sahiptir.19 Osmanl devrinde
stanbulun gndelik hayatnda hayvanlarn da nemli bir yeri vard. Bu hayvanlarn
banda da at gelmekteydi ve ounlukla binek hayvan olarak kullanlyordu.
Tanzimata kadar at arabas, yalnzca kadnlar, hastalar ve yallar iin uygun bir ulam
arac olarak grlmekte, salam erkeklerin arabaya binmeleri ise ayp karlanmaktayd.
Yine Tanzimata kadar, atlarn tama ve ulamn dnda kullanld baka bir alan
daha vard: Cirit. Cirit oyunu, Tanzimat sonrasnda yasaklanana kadar stanbul
hayatnn renkli bir parasyd ve balca oynand yer de Atmeydanyd.20
XIX. Yzyl stanbulunda Sanat Hayat: XIX. yzyl, - zellikle ikinci yars hem Dou, hem de Bat Dnyas iin ok nemli bir zaman dilimidir. Klasik a
kapanm, yeni anlaylara ve ihtiyalara gre yeni sanat akmlar gelimi, edebiyat,
resim, mimar ve msik gibi gzel sanat kollarnda bambaka karakterde eserler ortaya
konmaya balanmtr. Trk kltr hayatna otuz krk yl gecikerek gelen romantizm
akmnn etkisi ise, daha bir farkl olmutur.21 imdi, XIX. yzyl stanbulundaki sanat
hayat22 zerinde biraz durmak istiyoruz:
Edebiyat: Trk Edebiyat, XIX. yzyln ortalarna kadar klasik izgide devam
etmitir. slmiyetin kabl ile balayp, Tanzimata kadar devam eden bu edebiyat,
Divan Edebiyat olarak adlandrlmtr. Bu ismin verilmesine sebep de, divan
irlerinin iirlerini divan ad verilen kitaplarda topladklar iindir. Genellikle
divanlarda ak konusu ilenmi; gazel, kasde, mesnev vb. nazm ekilleri
18

Koz, a.g.m., s. 146-9.

Semavi Eyice, stanbul Halknn ve Pdiahlarnn nl Mesiresi: Kthne, stanbul Armaan,
III/75-6.
20
Selim Soma, stanbulda Hayvanlar, stanbul Armaan, III/167-8.
21
M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, c. I-II, Milli Eitim Bakanl (MEB) Yay., stanbul 2000,
I/485.
22
Geni bilgi iin bkz. Osmanl Ansiklopedisinin IX, X ve XI. ciltleri ile, Trkler Ansiklopedisinin XV.
cildindeki konuyla ilgili makaleler.
19

13

kullanlmtr. Nazm birimi beyit olup, beyitler arasnda anlam birlii aranmaz. Ayrca,
eitli edeb sanatlarla ssl bir syleyie sahip olmas da, bu edebiyat trnn en
nemli zelliini tekil eder. Bu edebiyatn XIX. yzyldaki en nemli temsilcileri,
Endernlu Vsf (.1824), Keecizde zzet Molla (.1829) ve Leskofal Glip
(.1867)tir.23
XVIII. yzyldan itibaren Trk sanatlarnda grlmeye balayan Bat etkisi,
XIX. yzyln ortalarna doru, zellikle de 1839da ilan edilen Tanzimat Ferman ile
birlikte Trk Edebiyatnda da grlmeye balar. Tanzimat Edebiyat olarak
adlandrlan bu yeni akma mensup edebiyatlar, sanat, toplum iindir ilkesiyle,
halkn duygu ve dncelerini gelitirmeyi ve halk eitmeyi ama edinmi, bu amala
Batdan tiyatro, roman, hikye, makale, eletiri gibi trleri alp kullanmlardr.
Genel olarak aruz vezni kullanlmakla birlikte, hece veznine de nem
verilmitir. Divan Edebiyat nazm ekilleri kullanlm, ancak Divan iirinin ierii
deimitir. Tanzimat ideolojisinin yaygn grleri olan; eitlik, hrriyet, adlet, vatan,
millet gibi konular, halkn anlayaca sade bir dille ortaya konulmutur. Bu edebiyatn
en nemli temsilcilerinden bazlar, inas (.1871), Ziy Paa (.1880), Nmk Keml
(.1888)dr.24
Tanzimat Edebiyatn Servet-i Fnn Edebiyat takip eder. Faydal olmay
deil, sanatta mkemmellie ulamay hedefleyen bu edebiyatn ncekinden fark,
sanat, sanat iindir anlaydr. II. Abdlhamdin baskc ynetimi dolaysyla politik
fikirlerini aka ortaya koyamayan Servet-i Fnncular, toplumsal konular yerine, ak,
zdrap, karamsarlk, merhamet gibi konular zerinde durmulardr. Bu edebiyatn da,
Tevfik Fikret (.1915), Cenp ehbettin (.1934) gibi pek ok nl temsilcisi
olmutur.25
Resim, Heykel ve Mimar: Gerek manasyla Sultan III. Ahmed dneminde
balayan Batllama sreci, XIX. yzyla gelindiinde en st dzeye km, gzel
sanatlarn hemen her alannda grlen Bat karakterli sanat akmlar, resim ve mimarde
de

grlmeye balamtr. Lle Devrinden balayarak Batdan birok ressm ve

mimar, merak ve macera tutkusuyla stanbula gelmi ve sanattaki marifetlerini burada

23

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Trihi, alayan Kitabevi, stanbul 1976, s. 43-67 ;
Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Trihi, MEB Yay., stanbul 1971, II/829-43 ; Vasfi Mahir
Kocatrk, Trk Edebiyat Trihi, Edebiyat Yay., Ankara 1964, s. 586-612 ; ehnaz Ali, Trk
Edebiyat, Trk Trihi ve Kltr, (Haz. Cemil ztrk), Pegem A Yay., Ankara 2004, s. 396-7.
24
Tanpnar, a.g.e., s. 97-614 ; Kocatrk, a.g.e., s. 622-97 ; Banarl, a.g.e., II/858-1010 ; Ali, a.g.m., s.
398-9.
25
Kocatrk, a.g.e., s. 704-20 ; Banarl, a.g.e., II/1011-58 ; Ali, a.g.m., s. 400-1.

14

sergileyerek, Trk ressm ve mimarlarn etkilemilerdir. Batya kar eziklik

duygusunun da vermi olduu kompleks duygusuyla hareket eden sanatlar, meydana
getirdikleri eserlerini Bat karakterli akmlara gre dizayn etmeyi bir marifet
saymlardr.
Resim sanatnn gelimesi, yukarda da belirttiimiz gibi, Batdan gelen teknik
ve biim etkilerinin younlamas paralelinde olmutur. Resme dkn olan Sultan
Abdlazzin de bu sanat desteklemesi, resim sanatnn gelimesinde etkili olmutur.
Trk ressmlar, resim sanatnn tm inceliklerini daha iyi kavrayabilmek iin,
stanbulda bulunan yabanc ressmlardan da bol miktarda istifade etmilerdir. Figrden
ok manzara resmine ynelmi olan eker Ahmed Paa (.1907), Hseyin Zek Paa
(.1919), Sleyman Seyit Bey (.1913) gibi bu yzyln mehur ressmlar, Trk tablo
ressmlnn en zgn eserlerini meydana getirmekle nldrler.26
XVIII. yzyldan itibaren, yabanclarla srekli bir iliki ierisine giren saray
evresi, XIX. yzyla gelindiinde, youn bir ekilde heykel sanatna da ilgi gstermeye
balamtr. Mesel, Sultan Abdlazz Batya yapt seyahat srasnda krallarn
heykellerinden etkilenerek, 1871de, C. F. Fuller adl sanatya kendi heykelini
yaptrmtr.27
Dier btn sanat dallarnda olduu gibi, XIX. yzyldaki Trk Mimarsinde de
birok yenilik gze arpmaktadr. XVIII. yzyldan itibaren yerlemeye balayan Bat
karakterli Barok ve Rokoko slplarnn zerine, bu yzylda daha baka slplar
eklenmi, bylelikle biim eitlilii artmtr.28 Bat hayranl bu zaman diliminde
zirveye km, Barok, Rokoko, Ampir slplar ile birok saray, kasr ve kk ina
edilmitir. Mesela; 1853te yaplan Dolmabahe Saray, plan ve sslemeleriyle
tamamen Bat karakterindedir. Bu yzyln en mehur mimarlar ise, Sultan Abdlmecd
ve Abdlazz dneminde, Ermen asll Balyan ailesinden kan mimarlar, II.
Abdlhamd dneminde de, talyan asll Daranco ve Valaurydir.29
Hat ve Minyatr: XIX. yzyl, hat sanat asndan byk bir neme sahip
olup, hat sanatnn en ihtiaml dnemini tekil eder. Bu sanat Arap kaynakl olmasna
ramen, Trklerin elinde, mill zevklere bal, yepyeni terkipler halinde tecelli

26

Sezer Tansu, Resim Sanatnn Trihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1999, s. 158-61.
Ayla Ersoy, Trklerde Sanat, Trk Trihi ve Kltr, s. 420.
28
Turgut Saner, XIX. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, Pera Turizm ve Ticaret A.. Yay.,
stanbul 1998, s. 1.
29
Ersoy, a.g.m., a.y.
27

15

ettiinden, mill bir karakter kazanm30 ve Trklerin eliyle zirveye ulamtr. Bu

konuda slm lemindeki hibir ehir, Osmanl bakenti stanbul ile yaramamtr.
Bundan dolaydr ki;
Kurn- Kerm Mekkede indi, Msrda okundu, stanbulda da yazld sz
hep sylenegelmitir. Mehmed evki Efendi (.1887) ile Smi Efendi (.1912), hat
sanatnda ok byk neme sahiptirler. Zir bu iki hattt hsn-i hattn eitleri olan,
Sls, Nesih ve Talk yazlarna en gzel nisbetlerle son eklini vermilerdir. Bu devrin
en mehur hatttlar arasnda, Mustafa Rkm Efendi (.1825) ile, ayn zamanda ok
byk bir msikinas olan Mustafa zzet Efendi (.1876)yi de burada zikretmemiz
gerekmektedir.31
XIX. yzylda mkemmeli yakalayan bu gzel sanat dal, ne yazk ki, meydana
gelen teknolojik gelimelerden - olumsuz ynde - en ok etkilenen sanat dallarn biri de
olmutur. Matbaann kurulmasndan sonra, ok daha ksa zamanda ok daha fazla kitap
baslmas, el yazmas kitap retimini bitirmi, dolaysyla da hat sanat cidd oranda yara
almtr.32
Minyatr sanat da bu yzylda ilevini tamamlam, kitap resimlerinin yerini,
duvar resimleri ve tuval zerine yaplan, Bat tarz yal boya resimler almaya
balamtr.33
XIX. Yzyl stanbulunda Msik Hayat: XIX. yzyl, Trk Msiksi asndan
byk bir nemi hiz olup, iki blm halinde ele alnr. Yzyln ilk yars, sarayn
azam destei sonucunda Trk Msiksinin zirveye kt ; ikinci yars ise, saray
desteinin kesilmesi ile, romantizm gibi yeni aray ve anlaylarn hkim olmas
sonucunda, zirveden inerek, duraklama ve gerilemeye balad bir zaman dilimi
olmutur. Bununla birlikte yine de bu yzyl, bestekr ve icraclarn ok fazla olduu,
msik zevkinin de btn bir stanbul ehrine yayld bir zaman dilimi olmutur.
Bunda da en nemli rol, yukarda da belirttiimiz gibi, Osmanl Devletinin ynetim
merkezi olan saray oynamtr. Saray ortamnda cidd bir destek gren Trk Msiksi,
bu ortamda yetimi olan byk msikinaslar sayesinde giderek olgunlamtr.
Sarayn nemli bir msik merkezi olmas, bu gzel sanatn yalnzca saray ve
evresinde icra edildii anlamna da gelmez. Sarayn dnda kalan, cmi, tekke,
30

Muhittin Serin, Hat Sanatmz, Kubbealt Neriyat, stanbul 1986, s. 12.

Serin, a.g.e., s. 55-67.
32
Ersoy, a.g.m., s. 421.
33
Ersoy, a.g.m., a.y.
31

16

mehterhne, esnaf loncas, sem kahvesi, cemiyet, konak, ev ve algl meyhne gibi
mekanlarda, Mevlid, lh, Destn, Koma, stanbula has ark ve Trkler
sylenmitir. Bylelikle halkn her kesimine seslenen msik, toplum hayatnda yerini
alarak, vazgeilmez bir sanat gelenei olarak yaatlp gelitirilmitir.34
Saraydaki msik meclisleri de, ya hkmdr huzurunda, ya da st dzey devlet
adamlar huzurunda toplanrd. Konaklardaki meclisler ise, yine baz devlet adamlar ile,
zamann sanatsever ve varlkl kiilerinin konaklarnda dzenledikleri, saraydakine
benzer bir zentiyi yanstan meclislerdi. Bu meclisler aristokrat bir hava tard ve
sradan kimseler katlamazlard. Ancak unu belirtmek gerekir ki, bu tr toplantlarn
yapld dnemlerde Trk Msiksi dima himaye grm ve tevik edilmitir.
Saray, mehterhne, cmi ve tekkelerin dnda msikyle uraanlar ise, bu ii
geim vastas olarak grdklerinden, esnaf kabul edilmilerdir. Bu sanatkrlar, kendine
has bir esnaf loncasna bal bulunur ve bu lonca vastasyla i bulup geimlerini
salard. Esnaf sanatkrlar, daha ziyade sem kahveleri, algl kahveler, mesireler,
dn ve elencelerde msik icra ederlerdi. Bunlardan baka, Karagz, kukla, orta
oyunu gibi geleneksel sanatlarn da zel msik repertuar vard.35
Evlerdeki zel msik meclislerinin anlam ise olduka farkldr. II. Mahmd
(.1839) dneminde, sarayn eitim kurumu olan Endernun itibarn kaybetmesi ile,
Trk Msiksi ile saray arasnda ok iyi bir konumda bulunan ilikiler zayflamtr. Bu
ilgisizlik konaklara da yansm, giderek sahipsiz ve himayesiz kalan Trk Msiksine
esas sahibi olan halk drt elle sarlmtr. Bylece saray ve konaklardaki msik
meclisleri, yerini evlerdeki toplantlara ve halkn kurduu msik derneklerine
brakmtr. Bu meclislerde de icra edilen msiknin yan sra sohbetler edilir, orada
bulunanlar baka bir yerde zor renecekleri grg kurallarn ve bilgileri renirlerdi.36
XIX. yzyl stanbul toplumu hayatn her safhasnda msikyle i ie olmu, onu
layk olduu yere oturtmutur. Mtedeyyin bir toplum olduundan dolay da, zellikle
Din Msikye kar son derece ilgi duymu, din hayatn merkezi olan cmilerde
okunan Ezn, Kmet ve Kurn Msiksinin en st seviyede icra edilmesine zen
gstermitir. yle ki stanbul beyefendileri, seyyr satclarn sokaktaki barlarna
bile mdahele etmi, bu barlarn - kula trmalayacak bir ekilde deil de - belli
makamlara gre olmas konusunda seyyr satclar uyarmtr. Ayrca, gnde be defa
34

Aleddin Yavaa, stanbul Msik Hayat: Saray Dnda Msik Hayat, DBA, V/527.
Yavaa, a.g.m., a.y.
36
Yavaa, stanbul Msik Hayat: Msik Meclisleri, DBA, V/529-30.
35

17

mslmanlar namaza davet etmek iin minarelerde okunan Eznlarn, vakitlerine gre
belli makamlardan okunmasna da byk zen gstermitir ki, bu sralama genellikle
yle olmutur: Sabah namaz vaktinde, - Dilkehvern Sabah Saltnn akabinde
Sab ; len vaktinde Bestenigr veya Rst ; ikindi vaktinde Hicz veya Uk ; akam
vaktinde Segh ; yats vaktinde ise Bayat makam.37
stanbul msik gelenei iinde gayr-i mslim msikinaslarn da yer almas,
byk bir nemi hizdir. Yahud, Rum ve Ermen cemaatlar, yksek bir itibar elde
eden Trk Msiksini benimsedikten sonra, ilerinden birok nl msikinas
karm, icrac, bestekr, nota sistemi kurucusu ve nazariyat olan bu msikinaslar
Trk Msiksine byk hizmetlerde bulunmulardr. zellikle XVIII ve XIX.
yzyllar, bu msikinaslarn saysnda nemli bir artn

grld ve Trk

Msiksinde arlklarn iyice hissettirdikleri yzyllar olmutur. Mesel, geleneksel

tanbur slbunun bilinen en byk temsilcisi ve ayn zamanda III. Selmin tanbur
hocas Yahud asll sak, bugnk nota sisteminden nce bilinen en mehur nota
sistemi olan Hamparsum Notas38nn mucidi Ermeni asll Hamparsum (.1839), Bat
kemann Trk Msiksine soktuu sylenen Rum asll Keman Am Corci bu
msikinaslardan sadece birkadr.39
Bu yzyln ikinci yarsnda yeni bir slp farkllamas ortaya kmtr.
zellikle Mevlev muhiplerince savunulan muhafazakr nitelikteki, yksek ve saf slp
ile, daha halka dnk, yeniliki slp arasnda bir ayrm gze arpmaktadr. Klasik
slbun dnda oluan ve Hac rif Bey (.1885)in ban ektii bu yeni slp, eski
zevki yeni zevkle kaynatrmaya, eski atnn zerine yeni at tesis etmeye almtr.
Bu slbun en nemli zelliini tekil eden ark formu, her ne kadar msikye daha
duygusal bir yaklam getirmi olsa40 da, baz klasik deerlerin yok olmasna da sebep
olmutur. Bununla birlikte bu form halk arasnda ok tutulmu, - mrnn uzunca bir
ksmn Sarayda geirdii halde - Hac rif Beyin arklar ehrin her tarafna
yaylmt.41 Rfat Bey, evk Bey, Hac Fik Bey, Nikoos Aa ve Rahm Bey gibi

37

Mustafa zdamar, slmbol Geleneinde Sivil Mersimler ve Doumdan lme Msik, s. 16.
III. Selmin tevikleriyle, Hamparsum adndaki Ermeni msikinas, Ermeni alfabesindeki harflerden
esinlenerek yeni bir nota yazs icad etmiti. Bu nota, zellikle Ermen msikinaslarn srarl ve kararl
tutumlaryla, - Abdlbk Nsr Dedenin nota yazsna nazaran - daha fazla tutunmu, ancak yine de pek
fazla yaylamamtr.
39
Owen Wrhgt, stanbul Msik Hayat: XVII. ve XVIII. Yzyllardaki Yapsal Deiimler, DBA,
V/526 ; Yavaa, a.g.m., s. 528.
40
Sadi Yaver Ataman, Mehmet Sadi Bey, Kltr Bakanl (KB) Yay., Ankara 1987, s. 17-8.
41
Ylmaz ztuna, Hac rif Bey, KB Yay., Ankara 1986, s. 17-42.
38

18

bestekrlarn eserleriyle bu yeni tarz giderek yaygnlam ve zamanla Trk

Msiksinin en ok kullanlan formu olmutur.42
Bu yzylda da ok deerli msikinaslar yetimitir. Bunlarn iinde ise
Hammzde smil Dede Efendi (.1846)nin ayr bir nemi vardr. Zra, Mevlev
yininden Trk tarzndaki sade arklara, Kr, Murabba ve Semlerden
Kekelere kadar hemen her formda gstermi olduu stn baar, kendisinden baka
bu yzyldaki hibir bestekra nasip olmamtr.43 Dede Efendi, sahip olduu bu form ve
slp zenginliiyle ehrin btn kesimlerinin zevkine hitap etmesini bilmi, Trk
milletinin gnlnde taht kurmutur. Ayrca, evresinde toplanan msikinaslarla
balbana bir msik merkezi oluturan Dede Efendi, o dnemde stanbulun en byk
msik otoritesi durumundayd. Mutafzde Ahmed, Yalkzde Ahmed ve
ilingirzde Ahmed Efendiler, Eyyb Mehmed Bey, Delllzde smil Efendi ve Zek
Dede gibi arkada ve rencisi olan msikinaslar da, ya bestekrlklaryla, ya da
repertuar, slp ve tavr bilgileriyle stanbulun bu yzyldaki en deerli msikinaslar
arasndaydlar.44
Trk Saz Msiksinin gemiini de, yine bu yzyldaki stad szendelerin mek
yoluyla bize intikal ettirdikleri icra ekilleri hakkndaki bilgilerden,

yahut bu

sanatkrlarn brakt plaklardan reniyoruz. Kuyumcu Oskiyan, Kozyata Rifa

Tekkesi eyhi Abdlhalm Efendi ve Tanbur Al Efendi, geleneksel tanbur slbunun
XIX. yzyldaki nemli temsilcisidir. Tanbur Cemil Bey de bu yzyln sonlarna
doru eski tavra kar karak, tanbur slbuna kkl bir yenilik getirmitir. Dier
sazlarda da birok stad szende yetimitir ki, bazlar unlardr; eyh Sad Dede, Dede
Slih Efendi, Vel Dede, Azz Dede ve Hseyin Fahreddin Dede, ney saznda; Knn
Hac rif Bey ile Knn Am Nzm knn saznda; Vasilaki kemene saznda;
Andon, Civan ve Hristo lavta saznda bu dnemin stadlardr.45
Sem kahvelerinin, zellikle XIX. yzyln sonlarna doru stanbulun msik
hayatnda ayr bir yeri vard. zellikle Ramazan aylarnda ok ilgi eken bu mekanlarn
mdvimleri

ise,

hazrcevap,

nktedn

kimselerle,

semt

tulumbaclar

ve

klhnbeyleriydi. Esnaf loncalarna mensup alg takmnn oturduu ykseke bir yer
ile, kahve nndeki ardaklarla fenerler bu mekanlarn dekorunu tamamlard. Meydan
irleri, mani syleyenler ve saz irlerinin katld bu toplantlarda, muamma bir
42

Yavaa, a.g.m., s. 529.

Ylmaz ztuna, Dede Efendi, KB Yay., stanbul 1987, s. 42.
44
Yavaa, a.g.m., s. 528.
45
Yavaa, a.g.m., s. 529.

43

19

kelime seilir, bu kelimeye gre dzenlenen manilerle srdrlen yarmay kazanana

para, al, ipekli kuma datlrd.46
Yenieri Ocann 1826da II. Mahmd tarafndan kaldrlmasyla, Trk
Msiksi eitiminin verildii kurumlardan biri olan Mehterhne lavedildi ve yerine
Bat Mziine gre eitim veren Muzka-i Hmyn tesis edildi. Bu vesileyle lkeye
girmi olan Bat Mzii, her ne kadar saray ve sarayl ileler tarafndan, zenilen
Avrupa rnei bir yaamn gerei sayld iin, benimsenip eitimi alnm olsa da,
Trk milletinin zne uymad iin genel kabul grmemi ve uzun bir mddet saray
evresiyle snrl kalmtr.47
Osmanl-Trk Msiksinin en byk merkezi olan stanbulda, msiknin ehrin
her tarafna yaylmasndan elence msiksi ile ehir folkloru da payn almtr.
Gnmzde de zevkle dinlenen, kentin barndan domu, anonim nitelikteki stanbul
Trkleri ile, ark ve Kekeler, stanbulun msik repertuarnda nemli bir yere
sahiptir. nemli bir blmnn XIX. yzyldan kalm olduu tahmin edilen bu eserler,
stanbulu msik ile dile getirdii iin, toplum tarafndan benimsenip sevilmitir.48
XIX. Yzyl stanbulunun Sosyal, Sanat ve Msik Hayat hakknda vermi
olduumuz bilgilerden sonra imdi de, sz edilen bu hayat ekillerinde, yani sosyokltrel hayatta en byk rol oynayan tekkeler ve bu tekkelerin fonksiyonlar
konusuna gemek istiyoruz:
V - TEKKELER VE FONKSYONLARI
Tasavvuf dncenin pratie dnt yerler olan tekkeler ve bu tekkelerin
icra ettii fonksiyonlar konusuna gemeden nce, bu kurumlarn tesisine vesile olan
mutasavvflarn, sosyo-kltrel hayatta oynad rol zerinde de biraz durmak istiyoruz:
IX. yzyldan itibaren ortaya kan ve XI. yzyldan itibaren de tarikatlar ad
altnda faaliyet gstermeye balayan tasavvufun, siyas, ictim, iktisd ve kltrel
hayatta rol byk olmutur.49 Tasavvuf ehli insanlar, ordulardan nce fthata kp,
insanlarn gnllerini manen fethetmi, Batya olan aknlarn ncs ve manev
destekleriyle de fetihlerin en messir glerini oluturmulardr. Bylelikle Seluklu ve
46

Yavaa, a.g.m., a.y.

M. Halim Spatar, stanbul Msik Hayat: Bat Mzii, DBA, V/531.
48
Refik Ahmet Sevengil, stanbul Nasl Eleniyordu?, (Haz. Sami nal), letiim Yay., stanbul 1993, s.
5-13 ; Yavaa, a.g.m., a.y.
49
Geni bilgi iin bkz. Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zviyeler, Dergh Yay.,
stanbul 1980 ; mer Ltfi Barkan, stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler,
Vakflar Dergisi (VD), sy. 2, s. 279-353 ; rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri,
Osmanl, IV/468-83.
47

20

Osmanl Devletinin kurulu ve gelimesinde aktif bir rol stlenen mutasavvflar, nizam
ve otoritenin tam tesis edildii zamanlarda, yetitirdikleri kmil insanlar vastasyla Hz.
Peygamber (s.a.v.) dneminin iman tazeliini yeniden yaatma gayreti ierisine girmi,
mill ve manev deerlerin toplumda yer etmesini salayarak, devletlerinin gcne g
katmlardr.50
Mutasavvflarn bu misyonlarna; devlet ile millet arasnda kaynatrc bir role
sahip olma, Anadolunun Trklemesi ve Mslmanlamasnda en byk mil olma,
yerleik hayata geilmesinde aktif bir rol stlenme, farkl kltrlerden olan insanlar bir
duygu ve dnce etrafnda birletirme, toplumda nasl davranlaca konusunda eitici
bir konuma sahip olma gibi daha pek oklarn ekleyebiliriz. Bu zelliklerinden dolay
hkmdrlar ve devlet ileri gelenleri, mutasavvflara her zaman byk ilgi gstermi ve
onlar adna tekke ve zviyeler ina etmi, bu kurumlarn madd adan varln devam
ettirebilmeleri iin de, vakflar tesis etmilerdir. Ayrca, devletin imkanlarn zorlayarak,
- buhrn dnemleri hri - tarikatlara hazineden srekli nakit para akn salam,
eyh ailelerini vergiden muaf tutmulardr.51
Yukarda da temas ettiimiz gayeler iin tesis edilen ve genel olarak tekke
adyla anlan kurumlar, tad nem ve kaplad alana gre, dergh, sitne ve
zviye gibi deiik isimler almlardr. imdi de bu kelimelerin zerinde durmak
istiyoruz:
Tekke: Tarikat mensuplarnn oturup kalkmalarna, yin icra etmelerine
mahsus yerin ad olan tekke, Farsa tekyeden bozma olup, dayanma, dayanacak
yer anlamna gelmektedir. oulu ise, tekyadr. Tekke genel bir isim olup,
aralarnda ufak tefek farkllklar olsa da, zviye, dergh, sitne de, tekke
demektir.52 Dergh: Farsa bir kelime olan derghn, kap, eik, kap yeri, snlacak
yer, makam, tekke gibi anlamlar vardr ve tarikat mensubu eyhlerle, dervilerin
ikmetgh olan byk tekkelere isim olmutur.53 sitne: Byk tekkelere isim olan
sitne, Farsada, kap eii, kap dibi, eik yan, pabuluk, dergh, pyitaht

50

Reat ngren, Osmanllarda Tasavvuf (XVI. Yzyl), z Yay., stanbul 2000, s. 13 ; Barkan, a.g.m., s.
283 ; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, Marifet Yay., stanbul 1981, s. 163-7 ; . Turul naner,
Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, Yeni Trkiye Dergisi (YTD), sy. 34, s.
552.
51
Doan Kuban, Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul 1995, s.
175-7 ; Ekrem In, Tarikatlarn stanbulda Gndelik Hayat ekillendirmesi, stanbul Armaan,
III/223-5 ; Ahmet Yaar Ocak, Zviyeler, VD, sy. 12, s. 248.
52
M. Zeki Pakaln, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. I-III, stanbul 1993, III/445 ; Ethem
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997, s. 707.
53
Cebeciolu, a.g.e., s. 214-5 ; Pakaln, a.g.e., I/425-6.

21

(baehir) gibi anlamlara gelir. Trkede ise, bir tarikatn merkezi olan tam
teekkll, yani dervilerin eitimi ve barnmas iin gerekli olan her trl birimin
(ilehane, semhane, mescid, mutfak vs.) mevcut olduu tekkelere verilen isimdir.54
Bu kelime Mevlevlikte, dier tarikatlarda bulunmayan farkl bir anlam tamaktadr.
Bu tarikat erknna gre sitneler, ierisinde rz kelimesinin karl olan 1001
saysna mukabil, 1001 gnlk ile kartlan, zviyelere gre daha geni bir alanda
kurulan ve dervilerin eitim ihtiyalarna gre, semhane, trbe, ilehne, hcreler,
selmlk, harem dairesi, mutfak, kiler ve mekhne gibi ksmlarn bul unduu
derghlardr.55 Zviye: Arapa bir kelime olan zviye, hcre, kk oda, a, ke
anlamlarna gelmektedir. Genellikle ehir ve kazalarn cra yerlerinde kurulurdu. Mecaz
olarak dnya ve lem anlamlarnda da kullanlmtr.56 Zviye kavram, zellikle
Mevlevler tarafndan daha farkl telakki edilmektedir. Bu tarikat mensuplarnn
tanmladklar zviye kavram ise udur: lerinde ile karlmayan, fakat iinde sem
mekedip ney fleyen, kudm alan, yin okuyan dervilerin bulunduu mekanlardr.
Zviyeler, sitnelerden

kk sayldndan, zviye eyhleri mevki bakmndan,

sitne eyhlerinden aa tutulmulardr.57

imdi de tekkelerin, sosyo-kltrel alanda icra etmi olduklar fonksiyonlar
zerinde durmak istiyoruz:
Tekkelerin Eitime Katks: Toplumun beksn iyi bir eitim ve retimde
gren tarikatlar, yalnzca tekkelerinde ikmet eden dervilerin deil, ayn zamanda
ihtiya duyan herkesin maddeten ve manen eitilmesine byk nem vermi, insanlar
bu yolda gayretli klacak her trl madd ve manev destei vermekten de geri
durmamtr. Tarikat ehlinin ikmetgh olan tekkelerde, sadece kendi ilerinde ekil
alan belli insan tipleri yetitirilmekle kalnmam, db- mueret, trih, corafya,
astronomi gibi ilimlerin yan sra, hat, tezhp, edebiyat ve msik gibi gzel sanatlarn

54

R. Ekrem Kou, sitne, stanbul Ansiklopedisi (A), II/1108 ; M. Baha Tanman, sitne, DA,
III/485 ; Pakaln, a.g.e., I/94 ; Cebeciolu, a.g.e., s. 119.
55
Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklap Kitabevi, stanbul 1953, s. 334 ; a. mlf,
Mevlev db ve Erkn, nklap ve Ata Kitabevi, stanbul 1963, s. 13-5 ; Sezai Kk, XIX. Asrda
Mevlevlik ve Mevlevler, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
(MSBE), stanbul 2000, s. 35 ; H. Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, (Baslmam
Doktora Tezi), MSBE, stanbul 2001, s. 272 ; Faruk Nafiz Uzluk, Mevlev Hilfetnmeleri, VD, sy. 9,
s. 385.
56
Pakaln, a.g.e., III/648 ; Cebeciolu, a.g.e., s. 778.
57
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, a.y. ; a. mlf, Mevlev db ve Erkn, a.y. ; Uzluk, a.g.m.,
a.y. ; Kk, a.g.e., a.y. ; Ycer, a.g.e., a.y.

22

eitimi de yaplmtr.58 nsann manen ycelmesine, sret insan olan varln, sret
da insan yapmaya ynelik bir eitim veren tekkeler, manev ilimlerin merkezi olduu
gibi, yerine gre madd ilimlerin de merkezi olmu, bir nevi medrese grevini de
grmlerdir.59
Tekkeler, zellikle gzel sanatlar eitimine de byk nem vermi ve yetitirdii
sanatkrlar eliyle de u gayeleri amalamtr:
-

Fertlerin din vecibelerini vecd iinde yerine getirmesi.

nsanlar arasnda duygu ve dnce birliini salama.

Gzeli reterek, bedi zevkleri gelitirme.

nsan hayat iin son derece elzem olan din ve mill deerlerin kymetini

leme yayarak, canl tutma.60

Tekkelerin Trk Sanatna Katks: Tasavvuf dncenin pratie dnt yer
olan tekkeler, slm leminde, asrlarca fikir ve sanat erbbnn snd ve beslendii
bir mekanlar olmulardr. Medresenin temsil ettii zhd ve takva taassubuna kar
tekke, bedi ve fikr serbest bir hava alnabilecek bir menfez hkmnde idi. Geni ve
serbest fikir, edebiyat ve msiknin, zhidlerin kuru ve souk taassuplar karsnda,
ancak tekkelerde barnabildiini gryoruz. Trk-slm medreseleri yozlamaya
balamadan evvel, din ve insan ilimlerde asrnn btn imkanlarn ortaya koyarken,
tekkeler de, halk eitimi ile beraber, din snrlar iinde gzel sanatlarn merkezi ve
koruyucusu olmutur. Zamanla, ilim ile sanatn arasndaki snr tespit edenlerin
azalmas zerine,

tekke ve medrese arasnda, gzel sanatlarn helall-haraml

konusunda tartmalar balamtr.61

Sanatn helall konusunda phesi olmayan tarikatlar, Allah gzeldir, gzeli
sever dstrundan hareketle, sylemek istedikleri eyleri daha gzel bir ortamda
sylemelerine ve inanlarn daha geni kitlelere yaymalarna vesile olan gzel ses (
msik ), gzel sz ( edebiyat ) ve gzel izgi ( hat ) gibi gzel sanatlardan azam lde
faydalanmtr.62 Bu ilimlere vermi olduu deerden dolay da tekkeler, ayn zamanda
bir gzel sanatlar akademisi haline gelmi, iir, msik, hat, tezhp gibi birok sanat
58

Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zviyeler, s. 60-1 ; Muhittin Serin, Hat
Sanatmz, s. 14 ; Rabia Kocaaslan Ukun, Hac Bekta Velyetnmesinde Ta ve Kaya le lgili
nanlar, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Trk Kltr ve
Hac Bekta Vel Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1999, s. 369.
59
Kara, a.g.e., s. 39 ; a. mlf., Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sr Yay., Bursa 2004, s.
240-8.
60
Serin, a.g.e., s. 15.
61
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diynet Yay., Ankara 1991, s. 342.
62
Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zviyeler, s. 61.

23

dalnda, gerek verdii eitim, gerekse yetitirdii sanatkrlarla slm kltr ve

medeniyetine ok byk katkda bulunmutur. Ksacas, seyretmeye doyamadmz
mimar eserler, minyatrler, tezhipler, hatlar; dinlemekten bkmadmz lhlerin
beeriyete hediye edilmesinde en etkin rol bu kurumlar, yani tekkeler oynamtr.63
Tekkelerde icra edilen zikir meclislerinde, zikrin daha cokun bir hale gelmesi,
hedeflenen gayelere mridlerin daha abuk ulamas iin, mutasavvf irlerin yazm
olduu lhlerin gfte olarak kullanld msik eserleri icra edilmi, bu da Tekke
Edebiyat ile Tekke Msiksinin domasna zemin hazrlamtr.64
Sz fazla uzatmadan, tekkelerin Trk sanatna hizmetlerini u veciz ifadelerle
bitirmek istiyoruz:
Din ve gzel sanat ilikileri, tekkeler ve gzel sanat ilikileri olarak
dnlmeli ve byle deerlendirilmelidir. nk bu noktada, tekkelerin yerini
tutabilecek ikinci bir messese yoktur.65
Tekkelerin Trk Msiksine Katks: nsan, olgunlamam bir haldeyken ele
alp, onu beden, fikr ve rh eitim devrelerinden geirerek manen piirdikten sonra,
insan- kmil haline getirmeyi amalayan tarikatlar, bu amaca ulamada ilm-i erf
dedikleri msikden bol miktarda istifade etmi, bundan dolay da tekkelerinde msik
eitimine byk nem vermitir. Msik stadlaryla msik heveslilerini bir araya
getirerek, bilgi ve tecrbe aktarmn salayan birer konservatuar grevi de yapan
tekkeler, Trk Msiksi bestekr, icrac ve nazariyatlarnn pek ounun yetimesinde
de nemli rol oynamtr. Bu noktadan hareketle denilebilir ki, tasavvuf kltrnden
nasibini almayan, o havay teneffs etmeyen msikinasa rastlamak hemen hemen
imkanszdr.66 Hemen hemen her dnemde Trk Msiksi ile itial edenlerin byk
ounluunun

eitli

tarikatlara

mensup

eyh

ve

dervilerden

olumas,

mevlevhnelerde grevli olan eyh ve dervilerin ekserisinin de msikinas oluu67

bunun en byk delilidir. Bu msikinaslarn ok az bir ksmn ise, bir tarikata mensup
olmayan devlet memurlaryla, cmi grevlileri oluturmaktayd.
Sz, tekkelerin ve dolaysyla da mutasavvflarn Trk Msiksine katklarndan
almken, Osmanl trihine Kadzdeli-Sivas eklinde geen mcdeleden de
63

Serin, a.g.e., s. 14-6.

Erman Artun, klk Gelenei ve k Edebiyat, Aka Yay., Ankara 2001, s. 21.
65
Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 251-2.
66
Kara, a.g.e., a.y.
67
Sezai Kk, XIX. Asrda Mevlevlik ve Mevlevler, s. 379.
64

24

bahsetmek istiyoruz: Tekke mensuplaryla medrese mensuplarnn baz konularda

ihtilafa dtkleri bilinen bir gerektir ki, msik (raks ve sem, Devrn Zikri) bunlarn
banda gelmektedir. Osmanlnn kurulu dnemlerinde pdiah ve devlet erknnn
mutasavvflara kar duyduklar sayg, tarikatlarn ksa srede Anadolu ve Rumeli
corafyasnda yaylmasna sebep olmutur. Ancak zaman zaman bu rabetin azald ve
hatta mutasavvflara kar baz sert tedbirlerin alnd da grlmektedir. Mesel; XVII.
yzyla gelindiinde Kadzdeliler diye adlandrlan ulem kesimi ile, Sivasler
olarak adlandrlan tasavvuf ehli arasnda vuku bulan msik konusundaki tartmalar
iyice iddetini artrm, yle ki i, devlet ynetiminde sz sahibi olan Kadzdelilerin,
btn tekkelerin kapatlarak, yerlerine medreselerin almas ve mensuplarnn da
ayet tvbe edip iman yenilemezlerse ldrlmesi fikrinin neredeyse eyleme
dntrlmesine kadar varmtr. Ancak durum sa duyu sahibi devlet erkn
tarafndan fark edilmi ve Kadzdeli elebalarnn srgn edilmesiyle, ortalk, bir
mddet de olsa skna kavumutur.68
Ancak bu zihniyetteki insanlar her zaman var olmu ve bu konudaki
tartmalarn da sonu gelmemitir. Bu tartmalar, XVII. yzyldaki kadar iddetli
olmasa da XIX. yzylda da devam etmi ve her iki taraf birbirine kar daima
mesafeli durmutur. XIX. yzyln sonlarna doru eyhlislmla getirilen bir ztn,
zikir meclislerindeki bir takm hareketlere kar olduunun eletirilmesi ve elinden
geldii takdirde de btn tekkeleri kapataca ve onlar medreseye evireceinin
vurgulanmas69, bu yzyldaki durumun da pek i ac olmadn gzler nne
sermektedir. Ksacas, tekke mensuplarnn gerektii zaman can pahasna msikyi
savunmas ve onu icra etmesi, Trk Msiksinin belki de tamamen yok olmasn
nlemitir. Bunun iindir ki Trk Msiksinin, tekke mensubu olan insanlara ok ey
borlu olduunun altn zellikle izmek istiyoruz.
Tekkelerin Trk Msiksine katks hakknda birka cmle daha sylemek
istiyoruz: En olgun ekline stanbulda kavuan Trk Msiksi, dier mekanlarn yan
sra, zellikle cmi ve tekkelerde de en st dzeyde icra edilmitir. Bilhassa bu
tekkelerin banda da mevlevhneler gelmekteydi. Cidd msik eitimi veren bu
derghlar, Osmanl Devletinda msiknin gelimesine ve yaylmasna ok byk
katkda bulunmutur. zellikle mevlevhneler, yetitirmi olduu bestekr, szende,
68

Mustafa Akar, Tarikat-Devlet likisi, Kadzdeli ve Meyh Tartmalar Asndan Niyz-i Msr
ve Dneme Etkileri, Tasavvuf Dergisi, sy. 1, s. 62 ; Ferhat Koca, Osmanl Fakhlerinin Sem, Raks ve
Devrn Hakkndaki Tartmalar, Tasavvuf, s. 13, s. 34-7.
69
Koca, a.g.m., s. 39-40.

25

hnende ve nazariyatlarla Trk Msiksine ok byk hizmetlerde bulunmutur.

Ancak unu da belirtelim ki, tekkeler, yalnzca Din Msiknin icra edildii yerler
olmayp, ayn zamanda ehrin msik stadlarnn toplanp msik icra ettikleri,
yetimekte olan gen msikinaslarla tantklar, yeni besteler dinledikleri, msik
sohbetleri ettikleri, bilgi ve tecrbe aktarm yaptklar faal sanat evreleriydi.70
Ayn zamanda birer msikins da olan birok tekke eyhi, tekkelerinde icra
edilen zikir meclislerinde zikri daha cokun bir hale getirmek, hedeflenen gayelere
mridlerini daha abuk ulatrabilmek iin sazlar eliinde lhler okumu ve
okutmulardr. Bu vesileyle yeni bir msik sanatnn da temellerini atmlar, ok zengin
bir Tekke Msiksinin olumasna katkda bulunmulardr.71
Tekkelerin Trk Msiksine olan katks ok byk olduu gibi, gnmze
kadar gelmesinde de tekkelerin ok byk rol vardr. Bu konuyu C. Server
Revnakolunun u tespitleri ok gzel dile getirmektedir:
Klasik Din Msikmizin ilk byk konservatuar saylan ve bu sahada en
kuvvetli, en deerli stadlar yetitiren, bunlar trih ve insanla tantan tekkeler
olmasayd, slm lemindeki bu ulv ve ruhan medeniyet ve buna bal olarak da,
onun pek azametli kltr ve edebiyat da olmayacakt. Msikyi, zhir ulemann
haramdr! demesine ramen, devaml srarla, birok mcadele ve fedakrlklarla
slm mabetlerine sokup yerletiren ve btn ihtiam ile devam ettirenler de yine tekke
msikinaslar olmutur. Bu sayede, eitli zikir ekillerinden meydana gelen yinlerin,
mukbelelerin arasna ilh konserler, semv rakslar, pek canl ve czip ekilde bedi
figrler katlarak, byk slm Medeniyetine katkda bulunulmutur.72
Yine, tekkelerin Trk Msiksindeki yerini ve nemini belirten Vl
Nreddinin Akam Gazetesinde, 23. 10. 1930 trihinde yazm olduu u cmleleri de
son derece dikkat ekicidir:
Dndm ki, bizim de lmemeye, ebedilemeye layk bir msik harsmz yok
mu? Acaba Alaturka Msiknin yeni bir ufka kmas iin alan msikinaslarmz,
Franszlarn Monmartrede yaptklarn baarabiliyorlar m? Zannetmiyorum. Bilakis
esefle zannediyorum ki, msik ubelerimiz iinde en ehemmiyetlisi, en kymetlisi
ihmal olunuyor: Tekke MsiksiGeri tekkeler, cumhriyete muzrdrlar, kapandlar,
70

Kara, a.g.e., a.y. ; Aleddin Yavaa, stanbul Msik Hayat Saray Dnda Msik Hayat, DBA,
V/527.
71
Artun, a.g.e., a.y.
72
Cemaleddin Server Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, Eski Sosyal Hayatmzda
Tasavvuf ve Tarikat Kltr, (Haz. M. Doan Bayn-smilDerviolu), Krkambar Kitapl, stanbul
2003, s. 325-6.

26

iyi oldu. Fakat Trklerin sanatkr domu nice ocuklar, asrlarca tekmil istidatlarn
Bekta Nefeslerine, Mevlev yinlerine dkmlerdir. Bunlarn unutulmasnn ne
kadar ac olduunu Parisin Monmartre mahallesinde anladk. Bu aheserleri
genlerimiz arasnda ka kii bilir? Pek az. Esefleniyorum. Ebediyyen almamas lazm
olan tekkelerin bir msiksi vardr ki, bunun bir hars ubesi olarak ihyasn ne kadar
arzu ederdim.73
Sonu olarak unu sylemek istiyoruz: Trk Msiksinin Din Msik ksm,
trih boyunca ok byk bir deer ve zenginlik tam, geleneksel mziimizin
temelini oluturmutur.74 Bu msik de en st seviyede tekkelerde icra edilmitir. Bu
noktadan hareketle unu rahatlkla syleyebiliriz ki; ayet tekkeler olmam olsayd,
Klasik Trk Msiksi de olmazd veya ok az gelimi olurdu.
VI - XIX. YZYIL STANBULUNDAK BELL BALI TARKATLAR
XIX. yzyl stanbulunda faaliyette bulunan belli bal tarikatlar, baka
ekillerde tasnif edilebildikleri gibi, icra ettikleri msik zelliklerine gre de tasnif
edilebilmektedirler. Biz de tarikatlar ana snf halinde tasnif eden ve branmza da
uygun olan bu snflandrmay esas aldk. Bu tasnife gre tarikatlar, Mevlevlik,
Bektalik ve Dier Tarikatlar olmak zere e ayrlmaktadr.75
a - Mevlevlik
Mevlevlik76, XIII. yzyl sonlarnda Konyada, Mevln Celleddin Rm
(.1273) adna olu Sultn Veled (.1312) tarafndan kurulan tarikatn addr. Bu
tarikat, Efendimiz anlamna gelen Mevln adyla anlan Belhli Celleddin
Muhammede nispet edilmi ve onun vefatndan sonra Konyada gelimi, Anadolu

73

Kara, a.g.e., s. 252.

Lle Akay Umul, Trk Din Mziine Genel Bak ve Bugnk Durumu, Folklor-Edebiyat Dergisi,
c. IX, sy. 36, s. 90.
75
Halil Can, Tasavvuf Msiksi, Tasavvuf Kitab, s. 465 ; a.mlf., Mevlevlikte Msik ve Msikde
Mevlevler, Mevln Gldestesi, Konya 1969, s. 32-7 ; Turul naner, Osmanl Msiksi Trihinde
Tasavvuf Msiksine Bir Bak, YTD, sy. 34, s. 562.
76
Mevlevlik hk. Bkz. Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklap Kitabevi Yay.,
stanbul 1953 ; a. mlf., Mevlev db ve Erkn, nklap ve Ata Kitabevleri Yay., stanbul 1963 ; Mehmet
nder, Yzyllar Boyunca Mevlevlik, Ankara 1992 ; saf Hlet elebi, Mevln ve Mevlevlik, Nurgk
Matbaas, stanbul 1957 ; Muhittin Celal Duru, Trih Smalardan: Mevlev, Kader Yay., stanbul 1952 ;
Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg Yay., stanbul 2003. Mevlevlik hakknda daha geni
literatr iin bkz. M. nder - . Binark - N. Seferolu, Mevln Bibliyografyas, c. I-II, Ankara 1974.
74

27

Beylikler Dnemi ve alt asrlk Osmanl Devleti boyunca, Trk toplumunu belki de en
yakndan etkileyen tarikatlardan birisi olmutur.77
Mevlevlik, stanbul merkezli Osmanl tarikat kltrnde, trih boyunca ok
nemli bir mevkiye sahip olmasna ramen, stanbuldaki dier tarikatlarn oundan
daha az sayda tekkeye sahip olmutur. Bunun balca sebebi de, dier tarikatlardan
farkl olarak Mevlevliin, geni tabanl tasavvuf hayat yerine, bandan beri tasavvuf
kltrnn klasik boyutunu temsil etmesi, dncesi, edebiyat, msiksi, irfn, db ve
erkn ile daha sekin zmreye hitap etmesi olduu kabul edilmitir.78
Mevlev Felsefesi: Mevlevlikte insan hakikata ulatran unsur, akldan ziyade
aktr. Akln balangcnda, her zaman iin sezgi bulunur. Btn bu unsurlar insan
Allah (c.c.)a yaklatrr. Ama Allaha yaklamaksa, tutulacak yol, ak araclyla
kemal mertebesine erimek olmaldr. nsanla hizmet etme, bakalarna yardmda
bulunma, Mesnev okuma, akl iyi kullanma, iman sahibi olma, iini temiz tutma gibi on
iki ilkeden hareket edilir ve Mevlev yini de bu ilkeleri sembolize eder.79
Zikir Anlay: Mevlevlik, esm ile slku deil, ak ve cezbeyle hakikata
ulamay esas tuttuundan, esm ile zikreden tarikatlardaki gibi bir zikir ekline bu
tarikatta rastlanmaz. Mevln, esmnn, insan vehme k edeceini, isim ve sfatlardan
ancak hayal doacan, hayalinse hakikata ulamaya bir delil olmaktan ileri
geemeyeceini, fakat delili brakp, delilin dellet ettii eyi elde etmenin gerektiini,
cisme it zikrin nks bir hayalden ibaret olduunu syler. Onca zikir, fikri harekete
getirebilirse de, iin asl cezbedir, mridin bakndaki feyizdir.80
b - Bektalik
Hac Bekta- Vel ( Niabur, 1210 Sulucakarahyk, 1271 ) tarafndan
Anadoluda kurulmu Trk kkenli bir tarikat olan Bektalik, bu corafyada yaayan
Trk toplumunu siyas, sosyal, ekonomik, kltrel, din, ahlak, ksacas hemen her

77

Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s. 3 ; nder, Yzyllar Boyunca Mevlevlik, s. 5-6 ; Enver Behnan
apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, Trkiye Yay., stanbul 1964, s. 84-95.
78
M. Baha Tanman, stanbul Mevlevhneleri, Osmanl Aratrmalar, XIV/178.
79
Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/115 ; apolyo, a.g.e., s. 110-7.
80
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 411.

28

ynden etkileyen en geni alanl tarikatlarn banda gelir.81 Kalender eyhlerinden Hac
Bekta- Velyi kendisine pir edinmi insanlarn bal olduu, esaslar da Balm Sultn
(.1516) tarafndan ekillendirilen Bektalik, bir Trk-slm tarikat olup, ikinci pir
olarak kabul edilen Abdal Ms (.XIV.yy.) ve kendisine bal dervilerin gayretleri
sonucunda, geni bir alana yaylma imkan bulmutur. Hac Bekta- Velnin Yenieri
Ocanda tannp hrmet edilmesinde ve pir olarak kabul edilmesinde bu zatn rol
byk olmutur.82
Yeri gelmiken u hususun altn zellikle izmek istiyoruz: Bekta tarikatnn
kurucusu Hac Bekta- Vel ile, daha sonralar oluan gayr-i slm Bekta inanlar
arasnda bir benzerlik bulmak ok zordur. Hac Bekta- Velnin vefatndan 375 sene
sonra yazlan ve Bektaliin temel kaynaklarndan olan Velyetnme-i Hac Bekta-
Vel adl eserde, bata kelime-i ehdet olmak zere, Peygamberimize salvat
getirmek, abdest almak, namaz klmak, oru tutmak, gusletmek, haccetmek, Kurn
renmek ve retmek gibi btn slm ibdet ekillerinin ve yaygn slm yaayn
hepsi vardr ve bu ibdetleri de, bata Hac Bekta olmak zere, btn Bekta
kahramanlar yaamaktadr. Hac Bekta- Velnin hayatndan bahseden dier btn
kaynaklar da, onun, mteerri ve mttaki, sekin bir zat olduunu, ismine izafeten
kurulan Bekta tarikatnda gze arpan ve eriata ters den hibir eyin kendisinde
bulunmadn ifade ederler.83 Bu konuda son olarak unu sylemek istiyoruz: Hac
Bekta- Velnin dnceleri, t ve retilerinden oluan Makalat- Hac Bekta-
Vel adl eserde de, evvel kapnn eriat olduu, Allahn buyurduu ibdetlerin
yaplmas, yasakladklarndan da kanlmas gerektii vurgulanmakta, ksaca, yaygn
olan slm yaaya muhalif hibir eyin olmad grlmektedir.84
Yenieri Ocann kuruluunda oynad rolden dolay, Osmanl Devleti trihi
boyunca nfuzunu korumu olan Bektalik, siyas etkinlik ve inan itibariyle en ok
ilgi eken ve aratrlan bir tarikat olmutur. Ancak, sosyal ve iktisad yaps, Trk
kltr hayatndaki yeri, edebiyat, sanat ve nihayet msiksi gibi konular, son yllardaki

81

Hasan Kk, Tarikatlar, TRDAV Yay., stanbul 1976, s. 85 ; smet Zeki Eyubolu, Gnn Inda
Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi, Geit Kitabevi, stanbul 1987, s. 184 ; Enver Behnan apolyo,
Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, s. 298-9.
82
A. Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sfilik: Kalenderler (XIV-XVII. yzyllar),
Ankara 1992, s. 211 ; apolyo, a.g.e., s. 320-3.
83
Geni bilgi iin bkz. Sleyman Hayri Bolay, Hac Bekta Velyetnmesinde bdet Unsurlar, I. Trk
Kltr ve Hac Bekta Vel Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Aratrma Merkezi, Ankara 1999, s. 83-92 ; . Agh ubuku, Trk-slm Kltr zerinde Aratrmalar
ve Grler, AF Yay., Ankara 1987, s. 213-4.
84
Bkz. Hac Bekta Vel, Makalat- Hac Bekta Vel, (Haz. Aziz Yaln), Ankara 1991.

29

cidd almalara ramen henz tam manasyla ortaya konulabilmi deildir.85 Ortaya
kan bu tablonun en nemli sebepleri arasnda ise, mntesipleri iinde fazla kalem
erbabnn bulunmamas86 ve en nemlisi de, 1826da meydana

gelen Yenieri

ayaklanmasnn Vakay- Hayriyye denen olayla bastrlp Yenieri Ocann ve bu

ocan manen bal olduu Bektaliin yasaklanp tekkelerinin kapatlmas neticesinde
buralarda bulunan kaynaklarn imha edilmesi ba ekmektedir.87 Bu son olayla birlikte
Bektalie kar eitli karalama kampanyalar balatlm, bu da, Bektaliin biraz
daha kaybolmasna ve bu tarikat hakknda kulaktan dolma bilgilerin yaygnlk
kazanmasna yol amtr.88
Bektaliin Menei: XIII. yzylda kurulan ve XV. yzylda iyice yerlemi
bulunan Bektalik, mene itibariyle en ok tartlan tarikatlardan biri olmu, hakknda
birok sz sylenmitir. Bu grlerden biri; Bektaliin daha ilk yerletii zamanlarda
bile btn bir mahiyet ald, Babalik, Ahlik, Abdallk gibi eit meslek ile,
Bahalik, Hurflik, Haydarlik, ilik, Btnlik, Rafizlik gibi slm erevesi iinde
kabul edilen akmlarn yansra, amanizm89, Budizm, Maniheizm gibi slm d
dinlerin ve arlkl olarak Orta Asya Trk gelenek ve detlerinin devam ve uzants
gibi bir grnm sergileyen Anadolu Alevliinin etkisi altnda kalm olduu
fikridir.90 Dier bir gr ise, ad geen inan sistemlerine Yeni Eflatunculuk ile
Hristiyanl da eklemektedir.91 Ancak bu grlere katlmadmz vurgulamak ve u
noktann altn zellikle izmek istiyoruz: Bektalik, kurucusu olan Hac Bekta-
Velnin ahsnda, balangta eriata sk skya bal bir tarikat iken, daha sonralar
yaplan baz mdahelelerle l-din unsurlar ihtiva eden bir tarikat haline gelmitir.92
Bektaliin bir tarikat olduu, isteyen kimselerin bu tarikata girebilecei, bu yzden de
ok yakn bir iliki iinde bulunduu, soya dayal Alevlikten ayrld konusuna ilerde
temas edilecektir.

85

A. Yaar Ocak, Bektalik, DA, V/373.

Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000, s. 2.
87
Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, c. I-XII, dal Neriyat, stanbul 1966, XII/233-46.
88
Abdulkadir Sezgin, Hac Bekta- Vel ve Bektalik, stanbul 1991, s. 173.
89
amanizmin bir din olmad, cincilik, sihirbazlk, byclk karm bir btl inanlar klt olduu
hakknda geni bilgi iin bkz. Mircea Eliade, amanizm, (ev. smet Birkan), mge Kitabevi, Ankara
1999 ; brhimKafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980.
90
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 349-51 ; Nzhet Ergun, Trk Msiksi
Antolojisi, II/407.
91
John Kngsley Brge, Bektalik Trihi, Ant Yay., stanbul 1991, s. 17-9.
92
Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 149.
86

30

Bekta Edebiyat: Trklerin slm diresine girmesinden sonra, din-tasavvuf

akmlarn da etkisiyle, eitli zmre edebiyatlar olumaya balad.93 Hemen her tarikat
gibi, eitli inanlarn birleimiyle ekillenen ve zengin bir szl kltr birikimine sahip
olan Alev-Kalender-Hurf-Haydar ve - daha sonralar - Bekta zmreler de
kendilerine has bir edebiyat meydana getirdiler. Bu zmrelerin birbirlerine yaknlap
kaynamalar neticesinde oluturduklar inan sistemiyle ekillenmi olan zengin
edebiyatlar, Btn Zmreler Edebiyat veya daha anlalr bir ifadeyle, AlevBekta Edebiyat olarak adlandrlmtr.94
Bekta iirinde, yukarda saydmz din ve mezheplerin inanlarna ska
rastlanr.95 Bu iirlerde, aka ve sevgiye, Allah - Muhammed - Al teslsine, sonra l-i
Abya, harflerin gizli manalarna, Hac Bekta- Velnin Muhammed ve Alden ayr
olmadna, tarikatn zorluklarna, yin usllerine, Bekta byklerinin menkbelerine,
Yezdin melanetine dair bir ok eye rastlanr. Bu iirlerde inanma ve inandrma
kuvveti pek yoktur. ok az inanma ve ounlukla phe ile kark derin bir alay
parltsna rastlanr.96 Bekta iri, yerine gre, kendi zmresini talamaktan da geri
kalmaz. Yolun bozulduundan, yol erinin yola uymadndan ikayet eder. Sras
geldiinde, Tanry da, Alyi de tenkit eder. nk varlna inand kudret,
korkulacak olmasndan ziyade, sevilecek, sras geldiinde nazlanlacak bir kudrettir.97
Bununla beraber bu inanlarn kymeti ne kadar az olursa olsun, uras
muhakkaktr ki Bekta iiri dediimiz edeb tarz, zevk ve ed bakmndan en fazla mill
olmu bir sanat koludur. Zra bu iirleri syleyen irler, halk arasndan km basit ve
sade insanlar olduklarndan, tabiatyla halkn anlayabilecei bir dili, mill vezin olan
Hece Veznini ve Divan, Koma, Kalender gibi mill edebiyat ekillerini
kullanmlardr. Bu yzden bu iirler, Arap ve Acem dil ve edebiyatlarnn etkilerinden
uzak kalarak, mill dil ve edebiyat mahsl, gerekten ok ince, zarif ve gzel
manzumeler olma zelliine sahip olmulardr. Bektalikteki garip inanlarn halk
93

Zmre Edebiyat hk. bkz. Abdulbaki Glpnarl, Halk Edebiyatmzda Zmre Edebiyatlar, Trk Dili
/ Trk Halk Edebiyat zel Says, XIX/357-75 ; Agh Srr Levend, Halk ve Tasavvuf Halk Edebiyat,
Trk Dili / Trk Halk Edebiyat zel Says, XIX/171-85.
94
M. akir lktar, Bekta Edebiyatnn Nitelii ve Nazm Trleri, Trk Folkloru Aratrmalar
Yll- Belleten, Ankara 1974, s. 189.
95
Bu iirler iin bkz: S. Nzhet Ergun, Bekta irleri ve Nefesleri, Marif Vekleti Yay., stanbul 1944
; Abdulbaki Glpnarl, Alev-Bekta Nefesleri, nklap Kitabevi, stanbul 1992 ; smil zmen, AlevBekta iirleri Antolojisi, Saypa Yay., Ankara 1995 ; smet Zeki Eyubolu, Alev-Bekta Edebiyat, Der
Yay., stanbul 1991.
96
Erman Artun, Din-Tasavvuf Halk Edebiyat, Aka Yay., Ankara 2002, s. 55 ; zmen, a.g.e., s. 30 ;
Kprl, a.g.e., s. 352-3 ; Glpnarl, a.g.e., s. 203-4 , Ergun, a.g.e., a.y.
97
Kprl, a.g.e., a.y.

31

arasnda bu kadar kuvvetle yaylmasnda, bu sade, herkesin anlayaca kadar basit ve

mill zevke uygun olan iirlerin byk katks olmutur diye dnmekteyiz.98
Bekta Felsefesi: Bektalikte mevcut olan dncelerin odan sevgi
oluturur. Bektalik, btn insanlarn karde olduklarn, yeryzndeki btn
nimetlerden ortaklaa ve bar iinde yararlanlmas gerektiini, insann bir sevgi varl
olduunu benimser. Kii ilh bir zle donatldndan, kiinin kendisini ve insanlar
sevmesinin de aslnda Allah sevgisinden ileri geldiini syler. Bundan dolaydr ki,
kendini seven Tanry sever gr hkimdir ve varlk birliine giden tek yolu da bu
gr ok gzel ifade etmektedir. Ayn zamanda Hz. Al sevgisini yaymay ve
srdrmeyi de ama edinmi olan Bektalikte, Tanry sevmek Alyi sevmekle
balar. dstru da hkimdir.99
Bektaliin btn yin ve erknn, drt kap krk makam eklinde ifade
edilen mehur tasavvuf anlaya dayandrarak izah etmek mmkndr. Kul, ancak
eriat, tarikat, hakikat ve marifet kaplarn ve her kapdaki on makam geerek hakka
ular. Bu yin ve erknn tamam da, kulun bu yolculuunu temsil eder.100
Bektalik-Alevlik: amanizm ad verilen Gk Tanr nancndan byk lde
izler tayan ve Anadolu-Osmanl sahasnda bulunan Alev-Kalender-Hurf-HaydarBekta gibi zmreler101, XVI. yzyldan sonra yaknlaarak Alevlik-Bektalik ad
altnda ikili veya ikiz bir zmreye dnmtr. Gnmzde ise, Alevlik ile
Bektalik e anlaml iki kelime durumuna gelmitir.102
Bektalik ile Alevlik arasnda pek ok ortak noktalar bulunduu gibi, baz
farkllklar da mevcuttur. Bu farkllklarn banda da, Bektaliin bir tarikat olduu,
Alevliin ise olmad gelmektedir. steyen bir kimse, bir babaya balanarak Bekta
olabildii halde, Alevlikte byle deildir. Alev olabilmek iin, mutlaka ana-babann
veya babann Alev olmas gerekmektedir.103 Ayrca, ehirlerde yaayan Bektalere
Bekta dendii halde, kydekilere Alev denmektedir.104

98

Kprl, a.g.e., a.y. ; Ergun, a.g.e., a.y.

apolyo, a.g.e., s. 301-5 ; Eyubolu, a.g.e., s. 183.
100
Ocak, a.g.m., s. 375.
101
Mehmet Erz, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevlik-Bektalik, stanbul 1992, s. 3-5.
102
lktar, a.g.m., a.y.
103
Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevlik ve Bektalik, Seluk Yay., stanbul 1994, s. 9 ; Glpnarl,
Alev-Bekta Nefesleri, s. 4.
104
Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik-Bektalik, KB Yay., Ankara 1990, s. 52.
99

32

c - Dier Tarikatlar
Mevlevlik ve Bektalik dndaki tarikatlar, dier tarikatlar bal altnda
zikredilmektedir ki, bu tarikatlara genel olarak esmc tarikatlar da denmektedir.
imdi bu tarikatlar hakknda, zet olarak baz bilgiler vermek istiyoruz:
Felsefeleri: Bu tarikatlar, aralarnda baz noktalarda gr ayrlklarna sahip
olsalar da, birok noktada ortak grlere sahiptirler. Ortak olan bu grleri ise yle
zetlememiz mmkndr: nsan, ftraten kemle ulamaya msait bir varlk
olduundan, Allah (c.c.) onun olgunlamas, inan bakmndan gelimesi iin bir takm
kurallar bildirmitir. lh hakikata ulamak iin bu kurallara gre davranmak gerekir.
Bunlar yerine getiren kiiye Allahn yardm ular ve Onun yardm olmadan en ufak
bir giriimde bulunulamaz. Nefsin mertebelerini geip Allah katna ykselmek iin,
Onun emirlerine harfiyyen uymak, geici varlklardan ve dnyaya olan eilimlerden
syrlmak gerekir. Bylelikle duru hale gelen kalbe Allahn iradesi yansr ve oraya
tecell eder.
Kiinin eitilmesinde, toplumdan uzaklamak, ie kapanmak ve btn duyularn
etkisinden kurtulmak arttr. Yaamann gayesi, geici tutkulardan arnp Allah rzasn
kazanmak ve lmden sonra mutlu bir hayata ulamaktr.105
Genel izgileri ile bu tarikatlar, iki ynl faaliyet gsterirler:
a- lk nce, ie dnk, yani nefs ile mcadeleyi gerekletirerek sliki keml
mertebesine ulatrmak.
b- Sonra da, keml bulmu olan bu sliki halk arasna kartrarak, tebli ve ird
vazifesini gerekletirmek.
Bu gayenin gereklemesinde her tarikatn, - aralarnda pek bir fark olmamakla
birlikte - kendine mahsus bir takm prensipleri vardr.106 Bu prensiplerin banda ise
zikir gelmektedir.
Zikir Anlaylar: Zikir, Allahn Kurn ve Hadste geen isimlerini belirli
ritimler iinde ve srarl bir ekilde tekrarlamak suretiyle Allah anmaktr ki bu esnada

105

Geni bilgi iin bkz. smet Zeki Eyubolu, Gnn Inda Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi,
Geit Kitabevi, stanbul 1987.
106
H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarikat, M.. lahiyat Fakltesi Yay., stanbul
1980, s. 183.

33

vcut, ritmin hengine uyarak bir takm ll hareketler yapar. Bu hareketler, zellikle de ayakta yaplanlar - Trk din rakslarn tekil ederler.107
Yukarda tarifi yaplan zikrin, Mevlev ve Bekta tarikatnn dnda kalan
tarikatlarda byk bir yer tuttuunu, bu yzden de bu tarikatlara Esmc Tarikatlar
dendiini daha nce belirtmitik. Bu tarikatlarn anlaylarna gre zikir, insanlarn
dnyaya olan rabet ve sevgisini azaltarak, Allah sevgisinin kalplerde yerlemesini
salar. Kurn- Kermde, Allahn zikredilmesine dair birok yet mevcuttur ve
kalplerin, ancak Allahn zikriyle huzura kavuup, tatmin olduunu syler.108 Zikir,
amellerin en faziletlisi olup, kulu koruyan manev bir zrhtr. Yalnz dil ile deil, btn
vcudun zikre itirk etmesi ve kalbin de uyank olmas gerekir.109
Esmc tarikatlar da, yapm olduklar zikir ekillerine gre; kud, kym ve
devrn olmak zere e ayrlrlar:
ca - Kud Tarikatlar
Zikirlerini (yinlerini) oturarak, yani kud olarak icra eden tarikatlar blmne
sadece Nakibendiyyeyi yazmakla yetineceiz. Zra bu tarikat dndaki tarikatlar,
zikirlerini ya ayakta (kym), ya da ayakta ve dnerek (devrn) icra ederlerdi.
Nakibendlik: Bahuddin Muhammed el- Buhr ( Buhara, 1318-9 Buhara,
1389 ) tarafndan Orta Asyada kurulan Nakibendlik110, Mevln Ziyuddin Hlid elBadd ile, XVIII. yzyldan itibaren, zellikle Osmanl Devletinin orta tabakas
arasnda byk bir nfuz salam, Trk kltrne, halkn aydnlanmasna ve
Anadolunun birliine byk hizmetleri olmutur. XIX. yzylda iyice istikrar kazanan
Nakibendlik 65 (altmbe) tekkeye sahip olmakla, stanbul ehir hayatnda en etkili
tarikatlardan biri haline gelmitir. yle ki son Osmanl padiah Sultn Vahdeddinin
bile Nak olduu rivyet edilmitir.111

107

Halil Bedi Ynetken, Kym Zikirler ve Trk Din Rakslar, Tasavvuf Kitab, (Haz. Cemil ifti ),
Kitabevi Yay., stanbul 2003, s. 235.
108
Rad Sresi: 13/28.
109
Hasan Kk, Tarikatlar, s. 39-42 ; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 54-8 ;Ylmaz, a.g.e., s.
185-88.
110
Nakibendlik hk. bkz. Necdet Tosun, Baheddin Nakbend, nsan Yay., stanbul 2002 ; Hseyin
Vassf, Sefne-i Evliy, (ev. Mehmet Akku-Ali Ylmaz), Seh Neriyat, stanbul 1999, II/15-28 ;
apolyo, a.g.e., s. 145-54.
111
Vassf, a.g.e., II/28-33 ; Eraydn, a.g.e., s. 218-20.

34

Felsefesi: Nakibendlik, tasavvufa yeni yorum ve anlaylar getirmesi, din

kaynaklara oka vurgu yapmas, toplumun din, siyas ve sosyal ihtiyalarna zm
nerileri sunmas ve ar mistik bir zellie sahip olmas gibi zelliklerden dolay halk
katmanlarnda kabul grm ve daha geni alanlara yaylma imkan bulmutur.112 Bu
tarikatn felsefesi zet olarak udur: insann olgunlamas iin balca art Kurn
okumak ve Peygamber (s.a.v.)in davranlarn rnek almaktr. nsan grnte halk
arasnda, gerekte ise Hak ile beraber olmaldr. Bu da Allahn isimlerini dilden
drmemekle olur.113
Zikir Anlay: Zikir ve dbnda sknet ve mahviyet hkimdir. Zikir, farz
ibdetlere daha derin bir anlam kazandrr, insan derin bir cokuya kaptrr ve gnlnde
Rabbi ile kar karya geldii hissini verir. Allahn isimlerini zikretmekle insan, geici
dnya zevklerinden syrlr ve Allah sevgisinden baka bir sevgiye gnlnde yer
vermez. Zikir gnldendir. Buna sessiz (haf) zikir denir. Ancak yksek sesle (cehr)
yaplan da vardr. Buna, derin bir cokuya kaplma anlamnda cezbe de denir.114
cb - Kym

Tarikatlar

Rifaiyye, Sadiyye ve Bedeviyye gibi Arap kkenli tarikatlar ile, Trk kkenli
bir tarikat olan Celvetiyye115, yinlerinde kym (ayakta) zikir usln tercih
ettiklerinden bu tarikatlara ksaca kym tarikatlar denmektedir. Bu tarikatlarn da
genel olarak zerinde mutabakata vardklar noktalar zerinde durmak istiyoruz:
Felsefeleri: Kym tarikatlar, baz farkllklara sahip olsalar da, genel olarak u
grler etrafnda birleirler: Kiinin eitilmesi iin, toplumdan uzaklamak, ie
kapanmak, btn duyu etkilerinden syrlmak gerekir. Yaamn gayesi, Allahn rzasn
kazanmak, lmden sonra mutlu bir hayata ulamaktr. Bu da ancak Allahn emirlerine
sk skya uymakla olur. Allahn yardm olmadan kiide baar sz konusu olamaz.
Kurnn grnmeyen (btn) manasn kavramak, ancak riyazet sonucunda gerekleir.
Allaha ulamann yolu ise, geici varlklardan ve dnyaya olan eilimlerden
112

Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, s. 170 ; Hasan Kk, Tarikatlar, s. 97.
smet Zeki Eyubolu, Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi, s. 250.
114
Tosun, a.g.e., s. 301-7 ; Eyubolu, a.g.e., s. 251-2.
115
Celvetlik, yapm olduu kym zikri dnda birok noktada Arap kkenli kym tarikatlardan
ayrlmaktadr. Trk kkenli bir tarikat olduundan dolay da, daha ziyde Trk kkenli Halvetiyye ile
benzerlikler arzetmektedir. Bu konu, Celvetlikte Msik adl blmde daha teferruatl bir biimde
aklanacaktr.
113

35

syrlmaktan geer. nsanlarn Allah yolunda birlemeleri ve Onun adn anmalar

gerekir.116
Zikir Anlaylar: Bu tarikatlarda, iine kapanan bir kimsenin Allahn
adlarndan baka bir ad anmamas gerekir. Bu anlar sesli olabilecei gibi sessiz de
olabilir. Ancak zikrin toplu halde ve sesli olarak yaplmas daha faziletlidir. Zikir
mersimlerinin kendine has bir dzeni olup, msik eliinde yaplmas daha evldr.117
Zikir sayesinde Allah sevgisi insann iine bir nur gibi doar ve bu nur insann iini
aydnlatr, ona mutluluu tattrr. Ancak bu aamaya, zikirle arnm bir gnlle
varlabilir.118
Rifalik: Ahmed er-Rifa ( Basra, 1106 veya 1118 Badat, 1183 ) tarafndan
XII. yzylda Gney Irakta kurulan Rifalik119, stanbulun gndelik hayatna XVII.
yzylda girmi, esas ykseli ve yaygnlamasn XIX. yzyln balarnda salamtr.
Bu yzylda 35 (otuzbe) tekkeye sahip olmakla ehir hayatnda aktif bir rol oynayan bu
tarikatn sitnesi ise, skdar - nadiyedeki Menzilhne yokuunda bulunmaktayd.120
Sadlik: Sadeddin b. Ms el- Cebbv (Havran, 1197 Cebb, 1301)
tarafndan amda kurulan ve stanbula ancak XVIII. yzyln balarnda gelebilmi
olan Sadlik121, XIX. yzylda 23 (yirmi) tekkeye sahip olmakla, stanbulun gnlk
hayatnda aktif bir rol oynamtr. sitne eyhlerinden olan Mehmed Emn Elf Efendi
(.1835), deriden su kovas dikmekle geimini temin ettii iin, Koac (Kovac)
Tekkesi de denen Abdsselm Tekkesi, bu tarikatn stanbuldaki sitnesi olup,
pazartesi gnleri burada yin yaplmaktayd.122

116

Eyubolu, a.g.e., s. 261.

Eyubolu, a.g.e., s. 261-5.
118
Eyubolu, a.g.e., s. 180.
119
Rifalik hk. bkz. Mehmet Ali Okhan, Ahmed Rifa, Gayret Kitabevi, stanbul 1954 ; zzddin Ahmed
el- Frus el- Vst, Seyyid Ahmed er- Rifa ve Nurlu Yolu (ev. Hayri Kaplan), Ehl-i Beyt Vakf Yay.,
Ankara 1999 ; Yunus e-eyh brhim es-Samarra, Seyyid Ahmed er-Rifa (ev. Mnir Atalar), Ehl-i
Beyt Vakf Yay., Ankara 1995 ; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I/190-210 ; apolyo, Mezhepler ve
Tarikatlar Trihi, s. 164-71.
120
Vassf, a.g.e., I/225 ; Ycer, a.g.e., s. 298.
121
Vassf, a.g.e., I/344-8 ; z, a.g.e., s. 165 ; apolyo, a.g.e., s. 202-3.
122
Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf , s. 378-80 ; Tanman, Abdsselm Tekkesi, DA,
I/302-3 ; a. mlf., Abdsselm Tekkesi, DBA, I/56-7.
117

36

Bedevlik: Ebl- Abbs Ahmed b. Al el- Bedev (Fas, 1200 Tanta, 1276)
tarafndan Msrda kurulmu Arap kkenli bir tarikat olan Bedevlik, stanbulun
gndelik hayatna, ancak XVIII. yzyln ilk eyreinde girebilmitir. XIX. yzylda bu
ehirdeki tekke saysn 8 (sekiz)e karmak suretiyle, az da olsa, ehrin sosyal hayatna
baz hizmetlerde bulunmutur.123
Celvetlik: Azz Mahmd Hdy ( Seferihisar, 1543 stanbul, 1628 )
tarafndan stanbulda kurulan Celvetlik124, XIX. yzyl stanbulunda 22 (yirmiiki)
tekkeye sahip olmakla, ehrin ictim hayatnda etkili olmu nemli tarikatlar arasnda
yer alr. Bu tekkelerden 9 tanesi, tekkelerin kapatld trihe kadar Celvet tekkesi
olarak kalmtr.125 stanbul Trk toplumu zerinde byk etkisi olan Celvetiyye, silsile
itibariyle bal olduu Halvetiyyeden byk oranda etkilenmitir. Zra, tarikatn piri
Hz. Hdynin kemlini borlu olduu mridlerin hemen hepsi Halvet tarikatna
mensuptur. Zaten kendisi de bu gerei u szlerle belirtmektedir: Bizim tarikatmz
hem Celvet, hem de Halvetdir.126 Ancak her ne kadar Celvetiyye ile Halvetiyye iie
olsalar da, prensipler itibariyle birbirlerine benzerlikler arzetseler de127, daha sonraki
aklamalarmzda da grlecei zere, dnya grleri, msik anlay ve
yinlerindeki usl gibi baz konularda farkllk da arzederler.
Felsefesi: Mrid, dnyay terketmek, yani dnya sevgisini gnlden karmak
suretiyle kalbini msiv tehlikesinden pak eder. Bylece duru hale gelen mridin
kalbine her zaman irdetullah yansr. En sonunda tecell makamna gelindiinde,
Cenb- Hak ona her eyi gsterir, yani bu kalbe tecell eder.128 Silsile itibariyle
Halvetlie bal olan Celvetlik, tarikata intisab eden kiinin bir sre toplumdan
uzaklaarak inzivaya ekilmesinin gerekliliini savunan Halvetliin aksine, kiinin
benliinden syrlarak topluma geri dnmesinin gerekliliini savunur. Bu yzden
Celvetler, kendilerinin hem Hak, hem de halk ile bir olduklarn ileri srerek,
Halvetlikten daha kapsaml bir tasavvuf anlayn temsil ettiklerini sylerler.129

123

Vassf, a.g.e., I/233-6 ; z, a.g.e., s. 161 ; apolyo, a.g.e., s. 195-7.

Vassf, a.g.e., II/630-8 ; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 258 ; apolyo, a.g.e., s. 203-6.
125
Ycer, a.g.e., s. 369.
126
Yaar Nuri ztrk, Kuadal brhimHalvet, Fatih Yaynevi, stanbul 1982, s. 26.
127
Vassf, a.g.e., II/621-2 ; H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarikat, s. 226, 300.
128
Ylmaz, a.g.e., s. 295-6.
129
Turul naner, Celvetlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, II/396.

124

37

Zikir Anlay: Celvetlikte de, dier esmc tarikatlarda olduu gibi, zikre ok
byk nem verilir. Zikir, tarikat prensiplerinin yerine getirilmesi sonucunda meydana
gelen manev ykseliin ad olan seyr slkun esasn tekil eder. Yani Hakka
vusliyet kazanmada ve gzel ahlak sahibi olmada zikrin rol ok byktr. Zikir,
muhabbeti oaltr, Allah korkusunu fazlalatrr ve mridi gaflet meydanndan
mahede meydanna karr. Zikir, amellerin en faziletlisi olup, mridin kalbinde
sevgiyi oluturur. Bylece mrid oka zikretme neticesinde, ibdetlerden haz duymaya
ve btn ilh emirleri yerine getirmede kendisini gl hissetmeye balar. En sonunda
da btn mahlukatn tesbihini iitir hale gelir.130
cc - Devrn

Tarikatlar

Halka eklinde sralanan dervilerin, ayakta, tarikatn zelliine gre, saa veya
sola dnerek, yksek sesle Allahn isimlerini okuyarak yaptklar zikre devrn, bu tr
zikir yapan tarikatlara da devrn tarikatlar ad verilmitir.131 Bu tarikatlarn banda
da, Trk kkenli bir tarikat olan Halvetlik (Snbllik, abnlik, Cerrhlik,
Uklik, Glenlik ve Bayramlik gibi Halvet kollar) ile, Arap kkenli bir tarikat
olan Kdirlik gelmektedir.
Halvetlik: Halvetlik, XIX. yzyl stanbulunun tasavvuf hayatna damgasn
vuran birok tarikatn ana gvdesi hkmndedir. Tarikatn kurucusu olan eyh Eb
Abdillah Sircddin mer b. Ekmelddin el-Gln el-Halvet ( Lahcan, ? - Herat, 1409
), halveti (yalnzl) oka ihtiyr ettiinden, tarikat Halvetiyye olarak anlmtr.
Halvetlik, daha ok tarikatn ikinci piri olarak kabul edilen Seyyid Yahy irvn
(.1463) vastasyla slm lkelerine yaylmtr.132
Muhammed Cemleddin Halvet (.1497) tarafndan stanbula getirilen
Halvetlik133, XIX. yzyl sonlarna gelindiinde yaklak 80 adet tekkeye sahip olmu,
bylece bu ehirde faaliyette bulunan en yaygn tarikatlardan biri olmutur.134
Halvetliin kol ve ubeleri ayr birer tarikatm gibi mtalaa edilse de, bunlar, bal

130

Ylmaz, a.g.e., a.y.

Nuri zcan, Devrn, DA, IX/249 ; Pakaln, a.g.e., I/438.
132
Vassf, Sefne, III/133-41 ; Rahmi Serin, Halvetlik ve Halvetler, Petek Yay., stanbul 1984, s. 102 ;
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 236 ; Mahir z, Tasavvuf, s. 168-9 ; E. Behnan apolyo,
Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, s. 145.
133
Nazif Velikhyaolu, Snbliyye Tarikat ve Kocamustafapaa Klliyesi, ar Yay., stanbul 2000, s.
76 ; apolyo, a.g.e., s. 172-6.
134
H. Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, s. 48.
131

38

olduklar Halvetiyyeden bamsz olarak dnmek doru deildir.135 Bu tarikatlarda

grlen farkllklar, temel esaslarda olmayp, teferruattadr.136
Yaklak 40 (krk) kola ayrlan Halvetlik, stanbulda 20 (yirmi) kadar kol
tarafndan temsil edilmitir ki, 15 tanesinin sitnesi bu ehirdedir. Mesel; Snbl
sitnesi Kocamustafapaada ; Uk sitnesi Kasmpaada ; Cerrh sitnesi de,
Karagmrkte bulunmaktayd.137 Bu kollardan Snbllik, abnlik, Cerrhlik ve
Uklik, - XIX. yzyl da dhil olmak zere - Halvetiyyenin stanbuldaki en uzun
mrl ve nfuzlu kollar olmu, dier kollar ise, XIX. yzyl stanbulunda etkilerini
kaybetmi ve mensuplar yok denecek kadar azalmtr.138
Btn kol ve ubeleriyle Halvetlik, Osmanl toplumununda, edebiyat, mimr,
msik, sosyal hayat gibi hemen her alanda silinmez izler brakmtr. Trk insannn
mizacna uygunluuyla da, toplumun her kesiminden mntesipleri bulunan bu tarikata,
Osmanl pdiahlar da youn bir ilgi duymutur ki, bunlarn 24 Halvetiyye tarikatna
mensuptur.139
Felsefesi: Halvetliin temel felsefesini, halvet fikri oluturmaktadr. Lat
manas, tenhaya ekilme, yalnz kalma140 demek olan Halvet, eyhin, mnasip grp
emir buyurmasyla, mridin insanlardan uzaklaarak tenha bir yere yahut karanlk ve
dar bir yere ekilip ibdetle vakit geirmesi anlamnda kullanlan bir tabirdir.141
Halvetin hakik manas, Haktan gelen srlar gizlemek, kendisine zhir olan halleri hi
kimseye sezdirmemek142 olduu gibi, gayesi de, kalp evini Allahn gayrndan
temizlemek, Hakkn saysz nimetlerini dnerek kendinden gemek ve kesret annda
bile vahdeti ihtiyr etmek, yani halk iinde Hakkla beraber olmaktr.143 Bu tarikatta,
Allah (c.c.) katna ykselmek iin, Onun emirlerine harfiyyen uymak, toplumdan
uzaklamak ve dnyadan el etek ekmek lazmdr. Bylece, nefsin yedi mertebesi

135

Y. Nuri ztrk, Kurn ve Snnete Gre Tasavvuf, Yldzlar Ofset Matbaas, stanbul 1990, s. 73.
Serin, , a.g.e., a.y.
137
Ycer, a.g.e., s. 44.
138
M. Baha Tanman, Halvetlik, DBA, III/534 ; Ycer, a.g.e., s. 85.
139
Y. Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, Yldzlar Ofset Matbaas, stanbul 1992, s. 210-2 ;
apolyo, a.g.e., s. 448-9.
140
emseddin Smi, Kms-i Trk, kdm Matbaas, stanbul 1317, s. 587.
141
Serin, a.g.e., s. 67 ; Eraydn, a.g.e., s. 61.
.
142
Ahmed Ziyuddin Gmhnev, Cmiul- Usl: Veller ve Tarikatlarda Usl, (Terc. Rahmi Serin),
Pamuk Yay., stanbul 1981, s. 322.
143
Eraydn, a.g.e., a.y.
136

39

geilerek Onun katna varlr. Zaten hayatn anlamn da, ruhun geici tutkulardan
arndrlmas tekil eder.144
Zikir Anlay: Halvetler zikre byk nem vermilerdir. Zra, dinin zn,
ibdet ve zikir oluturmaktadr. Zikir, ibdeti glendirir ve onu anlam bakmndan daha
etkili klar. Allahn Kurn- Kermde geen isimleri ya dille aklanr, ya da gnlden
geirilir. Zikirsiz ibdet yetersiz olduu gibi, ibdetsiz zikir de, inan bakmndan
doyurucu deildir.145 Tarikatn, zikir konusunda nemle zerinde durduu noktalar
maddeler halinde yle sralayabiliriz:
a- Esm-i Seba zikri. Genellikle bu isimler, l ilhe illallah, Allah, H, Hak,
Hay, Kayym, Kahhrdr.
b- Kalbi tasfiye.
c- Her an kelime-i tevhd i dilden drmeme.
d- Msivdan yani Allah anmaktan alkoyan eylerden uzaklap, zikr-i Cell
ile megul olma.146
Snbllik: Yusuf Sinn (Snbl Sinn) Efendi ( Merzifon, 1465, 1480
stanbul, 1529 ) tarafndan stanbulda kurulmu olan Snbliyye tarikat147,
Halvetiyyenin en nemli kollarndan birini tekil eder. Snbliyye ile Halvetiyyenin
db ve esaslar hemen hemen ayn olup, sadece isim ynyle farkllk arzederler.148
XIX. yzyl stanbulunda 17 veya 23 tekkeyle temsil edilen149 ve ehrin
tasavvuf

kltrnde

nemli

bir

yere

sahip

olan

Snbliyyenin

merkezi,

Kocamustafapaada bulunan ve tarikat pirinin de medfn bulunduu sitneydi.150

Cemleddin Halvet (.1494) ve Snbl Efendinin stanbuldaki ilk Halvet eyhleri
olmalarndan dolay bu sitne, stanbulda bulunan Halvet sitneleri ierisinde en

144

smet Zeki Eyubolu, Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi, s. 202.

Eyubolu, a.g.e., a.y.
146
Eraydn, a.g.e., s. 237.
147
Snbliyye hk. bkz. Nazif Velikhyaolu, Snbliyye Tarikat ve Kocamustafapaa Klliyesi, ar
Yay., stanbul 2000 ; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, III/323-458.
148
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 245 ; Rahmi Serin, Halvetlik ve Halvetler, s. 102 ; E.
Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, s. 177-82 ; Tahsin Yazc, Snbliyye, slm
Ansiklopedisi, MEB Yay., XI/236.
149
Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, s. 115.
150
Vassf, a.g.e., III/351-9.
145

40

kdemlisi olarak telakki edilmi ve burada postnin olanlar, protokolde n saflarda

bulunmulardr. Derghn devrn- mukbele gn ise Cuma idi.151
abnlik: eyh abn- Vel ( Kastamonu, 1499 Kastamonu, 1569 )
tarafndan kurulan ve eyh Muhammed Nash (.1718) tarafndan stanbula getirilen
abnlik152, Halvetiyyenin stanbuldaki en etkili kollarndan biri olup, XIX. yzyl
stanbulunda 25 veya 26 tekke ile temsil edilmekte, ehrin sosyal hayatnda aktif bir rol
oynamaktadr. Tarikatn stanbuldaki merkezi de, Doanclardaki Nsh sitnesi
idi.153
Cerrhlik: Necmeddin Muhammed Nreddin el- Cerrh ( stanbul, 1672
stanbul, 1721 ) tarafndan stanbulda kurulan ve Halvetliin mhim kollarndan biri
olan Cerrhlik154, XIX. yzyl stanbulunda 14 tekkeyle temsil edilmekteydi. Tarikatn
merkezi ise, iinde pir evinin de bulunduu Karagmrkteki Nreddin Cerrh
sitnesiydi.155 Gerek tasavvuf kltr, gerekse Tekke Msiksi asndan stanbulun
en nemli merkezlerinden biri olan bu sitnede, pazartesi gnleri leden sonra tarikat
yini icra edilirdi.156
Uklik: Hasan Hsmeddin Uk ( Buhara, 1475 stanbul, 1593 )
tarafndan stanbulda kurulan ve Halvetiyyenin bir kolu olan Uklik157, XIX.
yzyldan nce bu ehirde faaliyetini srdren 19 tekkeye sahip olmak suretiyle nemli
tarikatlar arasnda yer alyordu. Ancak, XIX. yzylda bu nfuzunu kaybetmi, tekke
saysn 6ya drmtr.158 Tarikatn merkezi ise, iinde pirlerinin de medfn
bulunduu Kasmpaa Hac Evhad Mahallesindeki Hasan Hsmeddin Uk
Tekkesi olup, yin gn de Perembe idi. yin gnnden dolay bu tekkeye Perembe
Tekkesi de denmitir.159 Hseyin Vassf, bu tarikatn sitnesinde ilk nceleri kuden
151

Mustafa zdamar, Dersadet Derghlar, stanbul 1994, s. 137 ; Velikahyaolu, a.g.e., s. 103 ; Ycer,
a.g.e., a.y.
152
Geni bilgi iin bkz. Abdulkerim Abdulkadirolu, Halvetlikin abniyye Kolu, eyh abn- Vel
ve Klliyesi, Kastamonu eyh abn- Vel Dernei Yay., Ankara 1991 ; Vassf, a.g.e., III/511-20 ;
apolyo, a.g.e., s. 182-3.
153
Vassf, a.g.e., IV/54 ; Eraydn, a.g.e., s. 246 ; Serin, a.g.e., s. 117 ; Ycer, a.g.e., s. 86.
154
Cerrhlik hk. bkz. Mehmet Cemal ztrk, Cerrhlik, Gelenek Yay., stanbul 2004.
155
Eraydn, a.g.e., s. 248 ; Serin, a.g.e., s. 136 ; Ycer, a.g.e., s. 126.
156
Tanman, Nreddin Cerrh Tekkesi, DBA, VI/97-8.
157
Vassf, Sefne, IV/281-93.
158
Vassf, a.g.e., V/310 ; Ycer, a.g.e., s. 145 ; Serin, a.g.e., s. 131-5.
159
Vassf, a.g.e., IV/325.

41

zikredildiini, daha sonralar zikirlerin devrnen yapldn belirtmektedir.160 Bundan

da u sonucu karmamz mmkndr: Balangta Nakibendliin etkisinde olan
Uklik, daha sonralar ynn yava yava stanbulun sosyal hayatnda etkili olan
Halvetiyye kollarna dndrerek, ehrin sosyal hayatnda daha fazla sz sahibi olmay
amalamtr.
Glenlik: brhim Glen ( Diyarbakr, 1423 Msr, 1533 ) tarafndan tesis
edilen Glenlik161, her ne kadar bamsz bir tarikat olduu sylense de162, silsile
itibariyle bal olduu Halvetiyyenin derin izlerini tar ve bu tarikatn kollarndan
kabul edilir. Zra brhim Glennin mridi olan Dede mer Ren (.1487),
Halvetiyyenin Reniyye kolunun kurucusudur.163
XVIII. yzyln ilk yarsndan itibaren, Hasan Sez Efendi (.1738)nin kurmu
olduu Seziyye koluyla stanbulda temsil edilmeye balanan ve hibir zaman bu
ehirde ok yaygn olmayan Glenlik, tekkeler kapatlmadan nce snmeye yz
tutmu, birok zellii de tespit edilemeden unutulup gitmitir. XIX. yzyl
stanbulunda 3 tane olan Glen tekkesi ise, kan yangnlar sebebiyle faaliyetlerine
tam manasyla devam edememitir.164 Bunlardan biri olan ve Ftih semtinde bulunan
Ba Mahmud Tekkesinde aramba gnleri yin icra edilirdi.165
Bayramlik: Hac Bayram- Vel ( Ankara, 1357 Ankara, 1430 ) tarafndan
Ankarada kurulan Bayramlik166, stanbulun fethiyle birlikte ehir hayatna giren ilk
tarikatlar arasnda yer alr. Trih boyunca, pir evinin bulunduu Ankaradan neet etmi
olan Bayramlik, XIX. yzyl stanbulunda Himmetiyye koluyla temsil edilmi, asrn
balarnda 2 olan tekke saysn, yzyln sonlarna doru 4 veya 6ya karmtr.167
Halvetlik, Nakibendlik ve Ebherliin karm olarak ortaya kan
Bayramlik, cezbe, muhabbet ve srr- ilh olmak zere esasa byk nem verir.
Cezbeye ulamak, Allah zikretmekle mmkndr. Zikrederek cezbeye varan bir

160

Vassf, a.g.e., IV/321.

Glenlik hk. bkz. Himmet Konur, brhim Glen, Hayat, Eserleri, Tarikat, nsan Yay., stanbul
2000 ; Vassf, a.g.e., III/151-64.
162
Eraydn, a.g.e., s. 241 ; Serin, a.g.e., s. 93.
163
Vassf, a.g.e., III/141-42 ; Konur, a.g.e., (nsz).
164
Ycer, a.g.e., s. 162.
165
M. Baha Tanman, Ba Mahmud Tekkesi ve emesi, DBA, II/79.
166
Geni bilgi iin bkz. Ethem Cebeciolu, Hac Bayram- Vel, KB Yay., Ankara 1991 ; Fuat
Bayramolu, Hac Bayram- Vel, Yaam, Soyu, Vakf, Trk Trih Kurumu Yay., c. I-II, Ankara 1983.
167
Fuat Bayramolu-Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V/269-73 ; Ycer, a.g.e., s. 392-3.

161

42

mrid, bundan sonra tarikatn piri olan Hac Bayram- Velye, Hz. Peygambere ve
slm kurallara muhabbet gsterir. Bu aamalardan sonra, artk mridin hedefi ilh
srlar elde etmektir.168
Kdirlik: Abdulkdir Geyln (Geyln, 1077-8 Badat, 1166) tarafndan
Badatta kurulan Kdirlik, Arap kkenli bir tarikat olup, Erefolu Abdullah Rm
(.1469) tarafndan Anadoluya, smil-i Rm (.1631) tarafndan da
yaylmtr.

169

stanbula

XIX. yzyl stanbulunda toplam 57 (elliyedi), bir rivyete gre ise 68

(altmsekiz) tekkeye sahip bulunan Kdirlik, Halvetlik ve Nakibendlikten sonra,

ehir hayatndaki en yaygn tarikat olmutur.170
Kdirlik, XIX. yzylda belirginleen modernleme sonucu ortaya kan, orta ve
st tabaka arasndaki kltrel kopukluu, ortak bir zihniyet erevesi iinde yeniden
btnletirme abasna paralel olarak geliimini srdrmtr. Dier taraftan, Tanzimat
sonras ekillenen siyas hayatn iinde daha ok yer almaya balayan Kdirlik,
tarikatlara yeni bir dzen vermeyi ve bu mistik kurumlar merkez otorite denetimine
sokmay amalayan meclis-i meyh zerinde de etkili olmutur. Kdirhne
postninleri bu yeni siyas oluum ierisinde aktif bir rol stlenmi ve merkez otorite
yanls bir tutum sergilemilerdir.171
Kdirhne: Tophnede bulunan ve stanbulun sosyo-kltrel hayatnda byk
bir rol oynayan merkez sitne (Kdirhne), Kdiriyyenin Rmiyye koluna ait olup
pir-i sn smil-i Rm tarafndan tesis edilmiti. Daha sonralar tarikatn
Anadoludaki en yaygn kolunu tekil eden Erefiyye iczetini de alan bu sitne,
Kdirliin stanbuldaki merkezi konumuna gelmiti. Bu sitnede Sal gnleri leden
sonra saat 8de, hem Erefiyye hem de smiliyye (Rmiyye) zere Kdir devrn icra
edilirdi.172 Bylelikle mridlerin istidatlarna uygun olan usl hangisi ise o usl zere
muamele edilirdi ki, bu da, tasavvufun engin hogrsn gsteren arpc bir rnei
tekil etmektedir.

168

Cebeciolu, a.g.e., s. 122-4.

Abdulkdir Geyln ve Kadirlik hk. bkz. Dilver Grer, Abdulkdir Geyln, Hayat, Eserleri ve
Grleri, nsan Yay., stanbul 1999 ; Vassf, a.g.e., I/58-73.
170
Ycer, a.g.e., s. 237.
171
Ekrem In, Kadirlik, DBA, IV/378.
172
Vassf, a.g.e., I/112-3 ; Grer, a.g.e., s. 369-71.
169

43

Felsefesi: nsan, yaradlnn gerei eksik bir varlktr. Allah (c.c.), onun inan
bakmndan olgunlamas iin bir takm kurallar bildirmitir. lh hakikata ulamak
iin, bildirilen bu kurallara gre davranmak gerekir. Bu kurallar inanarak yerine getiren
kiiye Allahn yardm ular. Kii, Onun yardm olmadan en ufak bir harekette dahi
bulunamaz.173
Zikir Anlay: Allah (c.c.), kendisini anan, adlarn dilinden drmeyen
kimseleri sever. Onun isimlerini, slm Dinindeki inan esaslarna uygun, belli bir
sraya gre ve uyumla sylemek gerekir. Buna da zikir denir. Zikir, insann iini
kukudan ve geici isteklerden arndrarak Allah sevgisiyle doldurur, insanla Allah
arasnda bir duyu yaknl kurar. Zikir yalnzca Kurn ve Hadiste geen isimleri
saymakla bitmez. Allah dnerek bir takm uyumlu ve derinden gelen sesler
kararak kendinden geme de bir nevi zikir niteliindedir. Zikirden sonra meydana
gelen kendinden geiin sonucunda, gerei kavray gelir. Zikir sesli olduu gibi,
sessiz de olabilir. eriata uymadan yaplan zikir eksiktir.174
Giri blmn burada noktalam bulunuyoruz. imdi de, XIX. yzyl
stanbulunda icra olunan Tekke Msiksinin, geni bir ekilde konu edinilecei Birinci
Blme geiyoruz.

173
174

smet Zeki Eyubolu, Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi, s. 227.

Eyubolu, a.g.e., a.y.

44

BRNC BLM
XIX. YZYIL STANBULUNDA TEKKE MSKS
A - TEKKELERDE CRA EDLEN DN MSK FORMLARI
B - TARKATLARIN MSK UYGULAMALARI
C - TEKKE MSKSNDE NEML AHSYETLER VE ESERLER
D - MSKNASLARIN SOSYAL HAYATTAK GREVLER
E - TEKKELERDEK MSK ETM
F - TEKKE MSKSNN DB VE ERKNI
G - TEKKE MSKSNN CRASI VE BUNLARA AT HATIRALAR
H - TEKKE MSKSNDE KULLANILAN MSK LETLER
- TEKKE MSKS FORMLARININ CRA EDLD DER MEKANLAR

45

XIX. YZYIL STANBULUNDA TEKKE MSKS

XVIII. yzylda, bata Cmi Msiksi olmak zere, Klasik, k ve Halk
Msiklerinden net bir ekilde ayrlan ve sahasnda lmsz eserler ortaya karan
stanbul Tekke Msiksi175, - bal olduu Trk Msiksi paralelinde - XIX. yzyln ilk
yarsnda en verimli an yaamtr. Bunda da en etkili rol, III. Selm ve II. Mahmd
gibi Trk Msiksinden anlayan ve bu msikye ellerinden gelen destei veren
padiahlar ile, bu destek neticesinde ortaya kan ve klasik izgide kaliteli eserler
meydana getiren byk bestekrlar oynamtr.176 Yalnz yzyln ikinci yarsnda bu
durum tersine dnmtr. Bunda da, Sarayn Trk Msiksine vermi olduu ilgi ve
destei kesmesi ile Romantizmin getirmi olduu yeni anlay ve araylar byk rol
oynamtr. Dolaysyla Trk Msiksi bu zaman diliminde bir duraklama ve gerileme
srecine girmitir.
Tekke Msiksinin, XIX. yzyl stanbulundaki durumunu zetleyen bu ksa
giriten sonra, imdi de tekkelerde icra edilen Trk Din Msiksi Formlar konusuna
gemek istiyoruz:
A - TEKKELERDE CRA EDLEN DN MSK FORMLARI
Bu formlarn neler olduu konusuna gemeden nce, Trk Din Msiksinin
tanmn yapmak istiyoruz: Trk Din Msiksi, Trklerin kendi din yaaylaryla
slm uzlatrmalar sonucu ortaya kardklar ve sadece Trklere has bir din msik
eididir.177 Daha geni bir ekilde tanmn yapacak olursak unlar syleyebiliriz:
Hz. Peygamber ve sahabenin tatbikat ile, slm tasavvufunun grleri dorultusunda
ortaya kan Trklerdeki din hayat, zamanla cmilerde, tekkelerde ve eitli tarkat
toplantlarnda yaplan ibdet ve zikir esnasnda, birtakm vesilelere binen ve eitli
kaideler erevesinde icra edilen bir msikyi meydana getirmi, buna da Trk Din
Msiksi ad verilmitir.178 Trk Din Msiksi de, Cmi ve Tekke Msiksi olmak zere
ikiye ayrlmtr:

175

Akm Gney, Halvetlerde Msik, stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek
Lisans Tezi (YLT), stanbul 1997, s. 81.
176
S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/399.
177
Bayram Akdoan, Trk Din Msiksinin Anadoluda Douu ve Trih Seyri, Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi (AFD), c. XLIV, sy. 1, s. 369.
178
Nuri zcan, XVII ve XVIII. Yzyllarda Osmanllarda Din Msik, Yeni Trkiye Dergisi (YTD),
sy. 34, s. 565-6.

46

a - Cmi Msiksi Formlar

Cmi Msiksi Formlar konusuna gemeden nce, Cmi Msiksinin bir
tanmn yapp, zellikleri hakknda da ksa bilgiler vermek istiyoruz.
Cmi Msiksi: Cmide icra edilen, gerek ibdet srasnda, gerekse ibdet
ncesi ve sonrasnda, ou zaman irtical (doalama) olarak, yani hfzalardaki melodi
kalplarna belirli ibarelerin denmesi eklinde ortaya kan ses msiksine Cmi
Msiksi denir.179 zellikleri ise unlardr:
1- Cmi Msiksinde gfte olarak adlandrdmz metinler, din zaruretler icab
ounlukla Arapa olup, Trk Din Msiksi kaidelerine gre bestelenmilerdir.
2- Cmi Msiksindeki gftelerin zht, takva, ubudiyet, ve dua unsurlarn
tamas, icra edilen msik zerinde de etkili olmu, bu msik eidinde daha ok
zhidane bir slp hkim olmutur.
3- Cmi Msiksinde herhangi bir msik leti kullanlmadndan, burada icra
edilen msik sadece insan sesi ile olmutur.
4- Cmi Msiksine ait eserler genellikle tek kiinin icrasna dayanmaktaysa da,
bunlarn besteli olanlar, bazen mezzinler tarafndan koro halinde okunur. Bu toplu
icraya Cumhr Mezzinlii ad verilmitir.180
Giri mahiyetinde olan bu bilgilerden sonra imdi, esas konumuz olan Cmi
Msiksi Formlarna geiyoruz:
Cmi Msiksi Formlar: Cmi Msiksi sahasnda eser veren bestekrlarn,
ilhamlarn ses sanatna dkerken uymak zorunda olduklar, zaman iinde olumu beste
kalplar vardr ki, buna Cmi Msiksi Formlar denmektedir.181 imdi bu formlarn
neler olduunu grelim:
Kurn- Kerm: Cmi Msiksi formlarndan olan bu form, Kurn-
Kermin bestesiz olarak ve msik usllerine bal olmakszn irticalen (doalama
beste ile) okunmasdr. Tecvde ve tertl kurallarna riyet etmek art ile hemen her
makamdan okunabilir. Kurnn gzel sesle okunmas slmn bir emridir. Gzel ses
Kurnn gzelliini artrd gibi, dinleyenlerin Ondan etkilenmesine de vesile olur.182

179

Nuri zcan, XVIII. Asrda Osmanllarda Din Msik, (Baslmam Doktora Tezi), MSBE, stanbul
1982, s. 10-11.
180
Ergun, a.g.e., I/11-3 ; zcan, a.g.e., a.y.
181
Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, Dergh Yay., stanbul 2003, s. 47.
182
Bayram Akdoan, Trk Din Msiksinde Formlar, (Seminer), AF, Ankara 1990, s. 37 ; M. Nazmi
zalp, Trk Msiksi Trihi, I/108.

47

Ezn: Eznn kelime manas, bildirme demektir. Istlah (terim) manas ise,
Cuma ve be vakit namaza mslmanlar davet etmek iin, istenilen makamdan ve
mmkn olduu kadar sade ve gekisiz, zhd bir slpta ve msik uslleri
kullanlmadan irtical olarak okunan bir eit Cmi Msiksi formudur.183 Eznn
szleri Arapa olup, okuyucusuna da mezzin denmektedir.
Kmet: Kmet, kelime olarak dikilmek, ayakta kalmak, balamak anlamlarna
gelir. Istlah olarak da, farz namazlardan nce, namazn baladn cemate bildirmek
amacyla, Ezna gre daha hzl ve biraz daha alak sesle okunan bir eit Cmi
Msiksi formu anlamna gelmektedir. Buna kmet getirmek de denir. Ezndaki
szlerin ayns olup, sadece Hayya alel-Felhtan sonra iki defa Kad kmetisSalth cmlesi ilave edilir. Kmet esnasnda ayakta durulur ve kbleye ynelinir.184
Mevlid: Mevlidin kelime manas, doum yeri, doum zaman demektir.
Istlah manas ise, Hz. Muhamed'in doumunu,

peygamberliini, miracn,

mucizelerini, vefatn konu alan mesnev trndeki iirlerin, irtical beste ile
okunmasndan meydana gelmi bir Cmi Msiksi formudur. Mevlid, bahir ad
verilen blmlerden oluur. slm Dnyasnda pek ok ir mevlid yazmsa da, btn
eski mevlidleri unutturup, bugne kadar nemini koruyarak ayakta kalan Sleyman
elebi (.1422)nin Vesletn-Nect adl eseri olmutur. Bahir aralar, sre, Tevh,
lh ve Kasdelerle bezenir. Bahirlerde, mevlidhnn msik bilgisi ve zevkine gre
eitli makam gekileri yaplr.185 Yeri gelmiken, u hususu belirtmekte yarar
gryoruz: Din iirin msikyle kaynat Mevlid cemiyetleri, bilhassa Trkler
arasnda ok rabet kazanmtr. Bunu da; halkn, Mevlid trenlerini eski lenlere, yani
bedi toplantlara benzetmesine ve bu trenleri arzulamasna balayabiliriz. Bundan
dolay Mevlid trenlerine byk nem verilmi ve bu trenler, baka hibir millette
grlmeyecek ekilde benimsenmitir.186
Salt: Cmi Msiksi formlarndan biri olan Salt, kelime olarak, dua ve
namaz anlamna gelir. Istlah olarak da, Peygamberimize, Allah Teldan rahmet ve
selm duasn ieren din eserler anlamna gelmektedir. Ezgileri muhtelif makamlardan
yaplm ve - Salt- mmiyye hari - Durak Evferi uslyle llmlerdir. Hareketleri
arcadr. Nat ve Duraktan fark, sadece Peygamberimize salt ve selm aklam
183

Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), c. I-II, KB Yay., Ankara 1990, I/237.
Zekai Kaplan, Din Msik Dersleri, MEB Yay., stanbul 1991, s. 54.
185
smil Hakk zkan, Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri, Kudm Velveleleri, tken Yay., stanbul
1994, s. 84 ; ztuna, BTMA, II/55 ; zalp, a.g.e., I/109.
186
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 342.
184

48

olmalardr. Sabah Salt, Cuma Salt, Bayram Salt, Cenaze Salt ve Salt- mmiye
gibi eitleri vardr. Daha baka Saltlar yaplmsa da kaybolmutur.187
Tevh: Cmi Msiksi formlarndan olan Tevhin kelime anlam, sslemek
demektir. Istlah olarak da, Peygamberimizin doumundan ve onun vasflarndan
bahseden, Mevlid ve Mirciyye okunurken, onlarn aralarn ssleyen ve cumhr
tarafndan okunan eserler demektir.188 Mevlid ve Mirciyye blmleri belli
makamlardan okunduu iin, bu makamlara uygun veya ayn makamlardan Tevhler
bestelenmitir.189 Birok Tevh bestelenmi olup, ekseriyetle byk usllerle
llmlerdir. Mevz ve msik itibariyle Nat olsa da, aralarnda fark vardr. Nat,
tekkelerde ve baka yerlerde okunduu halde, Tevh, Mevlid ve Miraciye aralarnda
teanni edilir.190
Tesbh: Cmi Msiksi formlarndan olan Tesbh, kelime olarak, Sbhnellah
diyerek Cenb Hakk yceltmek, Onu noksan sfatlardan uzak tutmak anlamna
gelmektedir. Istlah olarak da, Sbhanellah lafzyla balayan Arapa tesbh
cmlelerinin, lh formunda bestelenmesinden meydana gelmi eserler manasnda
kullanlmaktadr.191 Monoton bir melodi ve dua eklinde tekrarlanarak Cenb- Hk
zikredilir.192 Ayrca, cemaatle klnan namazlarda, selm verildikten sonra, mezzinler
tarafndan ses msiksine dayal olarak yrtlen tesbh ekme ile duay da iine alan ve
ksaca Tesbhat ad verilen din mersim de bu formun iine girmektedir.193
Mahfel Srmesi: Istlah manas, cmilerde, namazdan sonra, mezzin
mahfelinde bulunan bir veya birka mezzin tarafndan, ksm ksm ve bazen nbetlee
olarak, cemaatin Salt selm getirmesine, tesbh ekmesine ve dua etmesine zemin
hazrlamak iin, irticalen ve deiik makamlardan ve uslsz olarak okunan din msik
eserleridir.194 Dua, yetel - Krs, Tesbhler, lh ve Dua olmak zere be blmden
oluur. Mahfel Srmesi aslnda bir Tesbh olup, tesbihle aralarnda nemli bir fark
bulunmamaktadr. Mahfel Srmesini Abdlgan Glen (.1730)nin icat ettii
sylenmekte ve bu eserin notas elimizde bulunmaktadr.195

187

Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, c. I-V, stanbul Belediyesi Konservatuar (BK) Yay.,
stanbul 1933-1953, III/63.
188
Ezgi, a.g.e., III/76.
189
zalp, a.g.e., I/76.
190
ztuna, BTMA, II/393.
191
Mustafa Uzun, lh , DA, XXII/67.
192
ztuna, BTMA, II/391.
193
Uzun, a.g.m., a.y.
194
Ekrem Karadeniz, Trk Msiksi Nazariye ve Esaslar, Bank. Yay., Ankara, Trihsiz, s. 169.
195
Notas iin bkz. Ezgi, a.g.e., III/67-75.

49

Temcd ve Mnct: Temcdin kelime anlam, byklemek, ululamak

demektir. Istlah olarak ise, kutsal gecelerde genellikle sabaha kar, ramazanlarda da
sahurdan sonra, birka mezzin tarafndan, minarelerde, baz yerleri solo, baz yerleri
koro halinde okunan, ou Arapa Cenb- Hakk ycelten ksa ve ak ifadelerle dolu
olan bir Cmi Msiksi formu demektir. Ayn ezgi, ok az deiiklerle daima tekrar
edilir ve bu suretle ruha tevhd duygusu telkin edilir.196 Temcdden sonra, Trke
iirlerin bestelenmesinden oluan Mnct okunur ve Cenb- Haktan dilekte
bulunulur. Temcd ve Mnct, Din Msikde tek bir form ad altnda zikredilmi
olup, Tesbh formuna yaknlk arzeder.197 Hatip Zkir Hasan Efendi (. 1623)ye ait,
Irak makamnda ve Durak Evferi uslndeki Temcd ve Mnctn notas, bugn
elimizde bulunmaktadr.198
Tekbr: Kelime manas, Cenb- Hakk yceltmek, bykln ifade etmek
demektir. Istlah manas ise, zellikle cmilerde, bayram namazndan evvel ve hutbe
szleri arasnda, ara- sra durularla, btn halk tarafndan mteaddid (birok) defalar
okunan bir Cmi Msiksi formudur. Ayrca,

Mevlidlerde, cuma ve cenaze

namazlarnda, eitli din ve mill gnlerde, harbe balamadan nce ve muharebe

esnasnda, sakal- erf ziyaretlerinde ve bu gibi vesilelerle Tekbr getirilir.199 Tekbr,
Segh makamnda ve uslsuz olarak bestelenmitir. Bestekrnn Hatip Zkir Hasan
Efendi (.1623) olduu sylenirse de200, Buhurzde Mustafa Itr (.1712) tarafndan
bestelendii gr yaygn ve hkim olmutur.
Mirciyye: Cmi Msiksi formlarndan olan Mirciyye, Hz. Peygamberin
mirc (ge kma) mucizesini tasvir eden manzum iirlerin bestelenmesinden
meydana gelmi msik eserinin addr.201 Bugn elimizde bulunan yegne Mirciyye,
Kutbun- Ny nvanyla tannm Osman Dede (.1730)ye ait olandr. Osman
Dede, ada ve yakn dostu olan eyh Mehmed Nash Efendi (.1727)nin mesnev
tarznda yazm olduu Mirciyyesini, Segh, Mster, Dgh, Nev, Sab ve
Hseyn makamlarnda, 6 blm (hne) halinde bestelemi, hne aralarn da
Tevhlerle sslemeyi uygun grmtr. Bu Tevhlerin gftesi de Mehmed Nash
Efendiye aittir. Hneler, uslsz ve solo, Tevhler ise, usll ve koro halinde icra
196

ztuna, BTMA, II/388.

Ezgi, a.g.e., III/67 ; a. mlf., Trk Msiksi Klasiklerinden Temcd Nat Salt Durak, BK Yay.,
stanbul 1945, s. 4.
198
Notas iin bkz. Ezgi, a.g.e., s. 4-7.
199
smil Baha Srelsan, Dn Trk Msiksine Giri, TRT Yay., Ankara 1972, s. 62-3 ; ztuna, BTMA,
II/385.
200
Ezgi, a.g.e., III/66.
201
Ezgi, a.g.e., III/102 ; Srelsan, a.g.e., s. 63.

197

50

edilirdi. Ne yazk ki bu nadide eserin Nev hnesiyle Tevhi gnmze

ulaamamtr.202 Trk Msiksinin bu en uzun (yaklak 2,5 saat) ve sanatl eseri, her
yl Recebin 27. (Mirc) gecesinden Ramazan bana kadar, vakf tahsisatl seltn
cmileriyle baz derghlarda okunurdu.203 Birok makam ve usl gekilerinin yer ald
bu eser, yaklak olarak 40 sayfalk bir notay iermektedir.204
b - Tekke Msiksi Formlar
Tekke Msiksi Formlar konusuna da gemeden nce, Tekke Msiksinin bir
tanmn yapp, zellikleri hakknda ksa bilgiler vermek istiyoruz.
Tekke Msiksi: slm din erevesi iinde kurulmu olan birok tarikatta,
oturarak yada ayakta olmak zere deiik biimlerde, ar ve yrk usllerle yaplan
yin (zikir) lerde, gerek raks iin, gerekse kesin bilgiye ulamak ve kendinden geip
dnyay unutmak gayesiyle bestelenmi eserlerin btnne verilen bir addr.205
Tekke Msiksinin balang noktas, byk Trk mutasavvf Ahmed Yesev
(.1166-7) olarak kabul edilir. Bu byk mutasavvfn kurmu olduu ve ilk Trk
tarikat olma zelliine sahip Yesevlikte, vokal (sesli) ve enstrmantal (sazl)
msikye msamaha edilmesi, Trkler arasnda Tekke Msiksinin balamasna ve
yaygnlamasna vesile olmutur. Hoca Ahmed Yesevye bal derviler, irat
faaliyetlerini, kopuz, rebap ve balama gibi sazlaryla icra ederek devam ettirmilerdir.
Bu faaliyetlerde, sesli (vokal) msikye de, enstrman kullanmna da -temelde hayra
kullanlma amac gdldnden hor baklmyor, bilakis takdir gryordu.
Dolaysyla birtakm din ierik tayan iirlerin bu sazlarla alnp sylenmesi ve bu
msik eliinde zikirler yaplmas, bir msik eidin ortaya karm, buna da Tekke
Msiksi ad verilmitir.206
Tekke Msiksinin zellikleri:
1- Tekke Msiksinde icra edilen msik bir ama olmayp, bir aratr. Onunla,
kii Hakka ekilir, ve insanda mevcut olan beeri zevk, ilh zevk aamasna yceltilir.
Hz. Peygamber, Dmana kar olan sava kk savatr, fakat benlie ve nefse kar

202

Nuri zcan, XVIII. Asrda Osmanllarda Din Msik, s. 26-7 ; zalp, a.g.e., I/109-10 ; Mustafa Uzun,
Mirciyye, DA, XXX/137-8 ; Orhan Nasuhiolu, Din Msikmizin Bir heseri: Mirciyye,
Msik Mecmas (MM), sy. 292, s. 4-5.
203
Cinuen Tanrkorur Osmanl Msiksi, Osmanl Medeniyeti Trihi, c. I-II, Feza Yay., stanbul
1999, II/516.
204
Notas iin bkz. Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, III/102-43.
205
Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/111 ; zcan, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanllarda Din
Msik , s. 566.
206
Akdoan, Trk Din Msiksinin Anadoluda Douu ve Trih Seyri, s. 369.

51

olan sava ise byk savatr. diye buyurmutur. Mehter ile kk savan, yinler ve
zikir trenleri ile de, byk savan kazanlmas amalanmtr.207
2- Tekke Msiksi, din hedeflere ulalmada en byk etken olan ak temin
eder. Zra msik, kn akn artrr, duygulu kalplere ilham ve ruhlara cokunluk
verir. Akn nemini, Yunus Emre u szleriyle ne gzel dile getirmektedir:
Akszlara verme t, dnden alr deil
Aksz kii hayvan olur, hayvan t bilir deil.208
3- Tekke Msiksi eliinde dzenlenen yinlerde, asl ama msik deil,
zikirdir. Tarikat yinleri, Kurn- Kerimin bir ok yerinde geen Allah zikredinz
anlamndaki yetlerin toplu uygulanmasyla ortaya kmtr. Zikrin msik eliinde
yaplmasndaki gaye, bu ibdetten alnan zevki artrmak suretiyle Allah rzasnn
kazanlmasdr.209
4- Tekke Msiksinde, -kullanlan gftelerle mtensip olarak- tasavvuf bir
lirizm, yani, ilh bir nee ve ritim duygusu hkimdir.210
5- Tekke Msiksinde kullanlan gfteler ounlukla Trkedir. Bazen, Ar
apa (uul) ve Farsa (Mevlev yini) gfteler kullanlm olsa da, bunlar Trke
gftelere gre aznlkta kalmaktadrar.211
6- Tekke Msiksinin en belirgin zellii ise, hi phesiz icrasnda enstrmana
yer vermesidir.212 nceleri enstrman konusunda daha az ile yetinilirken, sonralar
grupta olmayan birok saz da fasllara katlmtr. Bunda, Yesev dervilerinin irad
faaliyetlerini bir kopuz veya rebap ile yapmalar, ve Mevln (.1273)nn msikye
olumlu bakmas ve msik letlerini ilh ak coturmada ara olarak grmesinin rol
byk olmutur.213
7- Tekke Msiksine ait eserlerin birou, yerine ve zamanna gre, hem solo
hem de koro olarak okunabilmektedir.214 zellikle tek sesli koronun icra etmesi iin
eserler

bestelenmi, bunlara da Cumhr lh, Cumhr Durak gibi isimler

verilmitir.215

207

naner, Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, s. 554.

Yunus Emre, Gldeste, (Haz. Sevgi Gkdemir - Ayvaz Gkdemir), KB Yay., Ankara 1996, s. 148.
209
naner, a.g.m., s. 553 ; a. mlf., Tekke Msiksi , DBA, VII/240.
210
Ergun, a.g.e., I/13.
211
Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), II/363.
212
Ergun, a.g.e., I/8 ; Akdoan, a.g.m., s. 370.
213
Akdoan, a.g.m., a.y.
214
zalp, a.g.e., I/111.
215
ztuna, BTMA, I/187.

208

52

8- Tekke Msiksinde kesin bir snrlama yoktur. Bir lh veya baka formdaki
bir eser - Mevlev yinleri hri -, farkl tarikatlarn yininde kullanlabilir. Mesel,
Mevlev Msiksinin ok nl bir eseri olan Nat- Mevln, bir kyam zikri srasnda
bir Kdir veya Ruf yininde okunabildii gibi, Sad lhsi diye bilinen bir eser de,
bir Halvet devrnnda okunabilir.216
Tekke Msiksinin Okunu Biimi: Tekke Msiksi, Klasik Msikmizin saz
fasllar gibi, tavrn, seyrini deitire deitire, sndra sndra balar, perde perde
ykselip alalarak dolar, en sonunda da ilk balad yerde karar klar, yani sona
ererdi. Koronun ses temposu ve perdesi, zikrin tavrna ve hareketlerine gre ayarlanp,
hi falso vermeden bylece srp giderdi. Zikrin zel olan tavrnda grlen figr ve
ritim icaplarna gre, nce pestten, yava yava, ar ar balar, perde perde inip kar,
gittike artan byk bir cokunluk iinde etraf ve gnlleri sardktan, yksek perdeler
stnde bir mddet dolap gezindikten sonra, yldz perdesi denilen, hepsinden dik
ve daha yukardaki en st perdeyi bulurdu.217 Ksacas, Tekke Msiksinin rnleri
olan eitli formlardaki eserler, Trk Msiksinin en sanatl eserleri olduu gibi, bu
eserlerin icras da msikmizin en sanatl icra tarzdr diyebiliriz.218
Giri mahiyetinde olan bu bilgilerden sonra, imdi de esas konumuz olan Tekke
Msiksi Formlarna geiyoruz: Cmi Msiksinde olduu gibi219, Tekke Msiksi
sahasnda eser veren bestekrlarn da, ilhamlarn ses sanatna dkerken uymak zorunda
olduklar, zaman iinde olumu beste kalplar vardr ki, buna da Tekke Msiksi
Formlar denmektedir. imdi de bu formlarn neler olduunu grelim:
Mevlev yini: Mevlevlerin, mukbele (sem) denen dn trenleri srasnda
okuduklar byk bestelere Mevlev yini denir.220 Mevlevhnelerde mutrp heyeti
tarafndan, zikir esnasnda okunup alnan bu Tekke Msiksi eserleri, Trk
Msiksinin ina ve slpa, en yksek ve bedi paralarndandr. Mevlevlerin sem
mersimine yin denildii iin, onun en mhim unsuru olan msik eserine de bu ad
verilmitir.221 Mevlev yinleri, Klasik Msikmizin melodi ve ritim anlay iinde,
fakat gaye olarak, tamamyla tasavvuf nevenin trl heyecan ve galeyanlarn ses
halinde ifadeye vsta olan en mkemmel eserlerdir.222 Mevlev yini, - hem bir defa
216

naner, Tekke Msiksi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi (DBA), VII/240.

C. Server Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, s. 325-6.
218
naner, a.g.m., a.y.
219
Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 47.
220
Kazm Uz, Msik Istlhat, K Yay., Ankara 1964, s. 10 ; zalp, a.g.e., I/116.
221
Ezgi, a.g.e., III/85-6.
222
zalp, a.g.e., I/116.
217

53

bestelenmi olan Mirciyye formunun dnda - Trk Msiksinin en byk formu,

hem de belli hareketler yapmak iin zel olarak bestelenmi yegne formudur.
yinlerin gftesi Farsa olup, Mevln Celleddin Rm (.1273)nin, Mesnev ve
Dvn- Kebrindeki iirlerinden seilir. Yani, esas gftenin Mevlnya ait olmas
arttr.223
yin, semn blnd drt ksma tekbl eden ve selm denen drt
paradan yaplr ve bu selmlar, asl yinin belkemiini tekil ederler. Her selm, birka
beytin bestesi ile, sz ve saz terennmlerinden yaplmtr ve selmlarda usl gekileri
dettir. Selmlar u usllerle bestelenirler:
I. Selm : Devr-i Revn, Devr-i Hind, Dyek.
II. Selm : Evfer.
III. Selm : Devr-i Kebr, Dyek, Frenkin, Aksak Sem ve Yrk Sem.
IV. Selm : Evfer.224
Genel olarak bu ekildeki drt selmdan sonra, 2-3 hneli ve Devr-i Kebr veya
Ar Dyek uslndeki bir Son Perev ile, bir Yrk Sem icra edilir. Bundan sonra bir
saz tarafndan - genellikle ney - taksim edilir ve Kurn, Dua ve zel besteli Glbank
duasnn okunmas ile yin mersimi sona erer.225
Mevlev yinlerinin en banda, gftesi yine Mevlnya ait olan ve
Buhrzde Mustafa Itr (.1712) tarafndan Rst makamnda bestelenen Nat-
Mevln muhakkak okunur. Ondan sonra yinin makamnda bir perev alnr ve
nihayet yine girilir. Okunan bu Nat ve Perev, baka bestekrlara ait eserler
olduklarndan, asl yine dhil deildirler.226 yin srasnda dnen dervilere
Semzen, szende ve hnende (algc ve okuyucu)lerin oturduu yere Mutrp,
mutrptaki mzisyenlere Mutrp Heyeti denir. Mutrp heyetinde ney fleyenlere
Neyzen, kudm alanlara Kudmzen, yin okuyanlara yinhn, nat okuyana ise,
Nathn denir. Mutrp heyetinin ba Kudmzenbadr. Neyzenlerin ba da
Neyzenbadr ki, mutrbn ikinci nemli grevlisidir.227
Durak: Tekkelerde icra edilen zikirlerde, zikre ara verildiinde, zkirler
tarafndan msik eliinde terennm olunmu olan ilh paralara Durak ad verilir.
Tannm mutasavvflarn Trke ilh iirlerinden seilmitir. Gftelerde, Allahn,
223

ztuna, BTMA, I/130 ; zalp, a.g.e., a.y.

. Hakk zkan, Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri, s. 82-3 ; ztuna, BTMA, a.y. ; zalp, a.g.e., a.y.
225
zkan, a.g.e., a.y.
226
zkan, a.g.e., a.y. ; ztuna, BTMA, a.y.
227
zkan, a.g.e., a.y.
224

54

byklk, kudret, ilh vasflar ve fiilleri mutasavvfne bir ekilde vurgulanr.

Duraklar her makamdan ezgilenmi ve yalnz Durak Evferi uslyle llmlerdir.228
Duraklarn ifdesinde, ruh ve beden yorgunluunu giderici, rahatlatc bir zellik
vardr.229 Koro halinde okunanlara Cumhr Durak ad verilir. Arzu edilen yerlere,
H, Hak Dost, Y Hak, h gibi kk terennmler yerletirilir.230
Duraklar, -Mevlevlik ve Bektalik hri- btn tarikatlarda okunurlar ve lh
formuna benzerler. Yalnz, lhlerden daha ar, derin ve itinal eserlerdir.231 Hemen
her makamda ezgilenen Duraklar, gfte konusunun Allah (c.c.)a ait olmas ynyle
Natlardan ayrlrlar. Yoksa, slp ve harekete Natlardan bir farklar yoktur.232
Duraklar, Trk Msiksinin en yksek sanat eserlerindendir. Durak okuyabilmek iin,
ok parlak ve przsz bir sese sahip olmak ve Durak tavrn ok iyi bilmek gerekir.
Eserlerin, notasna uygun olarak ve Duraklara has tavrlarla okunmas gerekmektedir.233
Duraklar, daima Durak Evferi uslnn son ls ile balar. Drtdrtlk olan bu
ly, eserin sahip olduu makamn durak veya gl sesinde, bir dost veya ah
kelimesi doldurur.234 Duraklar, ok defa drt satrlk manzum ktalardan seilirse de,
yalnz birinci ve nc msralar bestelenir, ikinci ve drdnc msralar aynen birinci
msrann bestesiyle okunur. nc msra meyn olup, ona mahsus ekilde bestelenir.
Durak okuyanlara, Durakhn denir.235
Kasde: Divn Edebiyatnda bir iir ekli olan Kasdenin din mhiyette
olanlarnn bir kii trafndan irticlen, taksim eder gibi okunmas bu formu oluturur.
Kasdenin dind mhiyette olanlar ise, L-Din Trk Msiksindeki Gazel formunu
tekil eder.236 Uslsz olarak okunmas ynyle de Durak ve Natlardan ayrlan Kasde,
solo olarak icra edilir.
uul: Gfteleri Arapa olan, bununla beraber ekserisi Trkler tarafndan
bestelenen hlere uul denir.237 lhden baka bir parann gftesi Arapa ise, bu
esere uul ad verilmez. uullerin says lhlere nazaran ok azdr. Arapa gfteli

228

Ezgi, a.g.e., III/60.

zalp, a.g.e., I/125.
230
ztuna, BTMA, I/232 ; zcan, a.g.e., s. 37.
231
ztuna, BTMA, a.y.
232
. Baha Srelsan, Din Trk Msiksine Giri, s. 61.
233
Ekrem Karadeniz, Trk Msiksi Nazariye ve Esaslar, s. 166.
234
ztuna, BTMA, a.y.
235
Karadeniz, a.g.e., a.y.
236
M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Beste Formlar, TRT Yay., No: 72, Ankara, Trihsiz, s. 54.
237
stanbul Konservatuar Tasnf Heyeti (KTH), Trk Msiksi Klasiklerinden lhler, BK Yay.,
stanbul 1931, I/VII(nsz).
229

55

lhlere ilk olarak uul adn kimin verdii bilinmemektedir.238 Gftelerinin konusunu
ise, Allahn vasfedilmesi ve Peygamberimizin medh edilmesi tekil eder.239 uuller,
sanat bakmndan, lhlere gre daha basit, hafif ve hareketlidirler. Szleri Arapa
olmasna ramen, kolay anlalr ve ezberlenebilir nitelikte olmalar dikkat eker. Akc
bir ritim ve slplar vardr. uuller, zellikle Arap kkenli tarikatlardan olan ve
zikirlerini kym (ayakta) olarak yapan, Kdir, Ruf, Sad, Bedev ve azel
tarikatnda okunmulardr. uuller genellikle zikir esnasnda okunduklar iin, zikrin
ritmine uygun den Nim Sofyan, Sofyan, Dyek, gibi usllerle bestelenmilerdir.240
sm-i Cell: Allah lafzna denir. Tekke Msiksinde, kelime-i tevhd (l
ilhe illallah)den sonra, her tarikatn kendine zg slbu ile, oturarak veya ayakta,
Allah Allah diye zikretmeleri hakknda kullanlan bir tabirdir. Burada bahis konusu
olan sm-i Cell, makam ve msik eliinde okunan Allah lafz olduundan, msik
eliinde sylenmeyen sm-i Cell, Din

Msik

formlar

arasnda

zikredilmez.

Mevlev ve Bekta tarikat dndaki tarikatlarda, sm-i Cell zikrinde kullanlan

makam ve tarz ne ise, derviler bu slpta zikir yaparlar. Bu esnada, zkirler de
tempoya uygun olarak lhler okurlar ve zikri cotururlar.241
Savt: Arapada ses anlamna gelen Savt, genel anlamda msik ile okunan
iir anlamna gelirse de, Tekke Msiksinde, ksa gfteli, ar tempolu, ok
tekrarlanan melodi cmleleri ile bestelenmi bir tr lh formu anlamndadr. Baka
bir ifadeyle, lhlere mahsus gftelerin, ayn makam ve uslde, ancak farkl
namelerle bestelenmesinden olumu Tekke Msiksi eserlerine Savt denilmektedir.242
Yani bir gfte, ayn makam ve usl ad altnda bir ok defa bestelense bile, bu
paralarn hi biri, bir dierine benzemez. nk muhtevalarndaki nameler farkl
farkldr. Bu tr belirleyen temel e, seilen bir beytin, birer cmleden veya iki
cmleli bir blmden olumu bir ezgi iinde, srekli olarak tekrarlanmas ve her
tekrarda cmlenin bir motifinin olumasdr.243 Savtlar, icra edilen zikrin zelliklerine
gre, okunu slbu ve okuma zaman bakmndan farkllk arzeder. Bu okunu slbu
ve okuma zaman, tekkelerdeki zkirbann msikdeki kudretine kalmtr. Savt, Cmi

238

ztuna, BTMA, II/363.

Uz, a.g.e., s. 68.
240
Gltekin Oransay, Trk Din Msiksine Giri Ders Notlar, AF, Ankara 1976, s. 39 ; Mustafa
Uzun, lh , DA, XXII/67.
241
Bayram Akdoan, Din Grevlilerine Msik Eitimi Verilmesi Hakknda rnek Bir Metod, AFD,
c. XLIII, sy. 2, s. 349-50.
242
Karadeniz, a.g.e., s. 167.
243
Onur Akdou, Trk Mziinde Trler ve Biimler, zmir 1996, s. 261 ; ztuna, BTMA, II/264.
239

56

Msiksindeki Tesbh formuna yaknlk arz eder. Gfte, srekli tekrarlanan, ruha
tevhd duygusu veren birka cmleden ibarettir.244
Daha ok Glen tekkelerinde okunan ve deta bu tarikatla zdelemi olan bu
form, ayn zamanda Bayram tarikatnda seslendirilen lhlere de isim olmutur.
amar, Tapu (Taptuk) Savt gibi isimler alan Savtlarn, Hac Bayram Velnin
annesinden miras kald, onun amar ykarken bu trden lhler syledii rivyet
edilir.245 Tekke Msiksinin bu nadide formundan gnmze ok az sayda eser
gelebilmitir.246 Bu eserlerden ounun gftesini, Glenzde Ahmed (Hayl)e ait
olan, Durman yanalm te-i aka dizesiyle balayan iiri oluturmaktadr. Ayrca bu
eserlerin byk bir ksmnn Sab, geri kalannn ise rgh ve Hseyn makamlarndan
oluu da dikkat ekmekte ve insanda, Savt formunun, hzn ieren bir form olduu
kanaatini uyandrmaktadr.
Mersiyye: Divn Edebiyat iinde gelimi bir iir ekli olan Mersiyye, Halk
iirindeki Ata karlk gelmektedir. Bir kimsenin lm zerine duyulan znt ve
acy dile getirmek ve o kiinin iyi taraflarn anlatmak iin yazlan iirlerin bestelenmi
haline Mersiyye denir.247 zellikle Hz. Hseyin ve ilesinin 10 Muharrem 61 (10 Ekim
680) trihinde, Emevler tarafndan ehit edilmesinin yldnmlerinde dzenlenen
mtem trenlerinde, bu olaydan duyulan znty dile getiren, sorumlularna lanet
yadran Arapa, Farsa ve Trke manzumelerin, Mersiyyehnlar tarafndan, besteli
veya irticl olarak okunmas, Trk Msiksinde Mersiyye ad verilen bir icra
tarznn domasna neden olmutur.248 Mersiyyenin kendine mahsus bir tavr, yank bir
edas mevcuttur. Gerek bestelenmi olan, gerek irticlen sylenmi bulunan
Mersiyyelerde bu zellik aka kendin gsterir. Mersiyyeler, genellikle Muharrem ay
zarfnda tekkelerde okunurdu. Baz Mersiyyeler, lhler gibi muayyen ezgi ve usllerle
bestelenmitir.249 Hatip Zkir Hasan Efendi (.1623)nin Nhft makamndaki
Mersiyyesi, bu trn bilinen eserlerindendir.250
Nefes: Bekta irleri tarafndan yazlm ve Bekta tekkelerinde okunmak
iin, eitli makam ve usllerde bestelenmi manzumelere Nefes ad verilir. Hece
244

Akdoan, a.g.m., s. 261 ; ztuna, BTMA, a.y.

Hseyin Akpnar, Glenlikte Msik ve Msikinaslar, (Baslmam Doktora Tezi), Harran
niversitesi S.B.E., anlurfa 2003, s. 117 ; S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, I/15.
246
Bkz. Ali Rza engel, Trk Msiksi Klasikleri, lhler, (Haz. Yusuf mrl), Kubbealt Yay.,
stanbul 1979, II/141-4.
247
ztuna, BTMA, II/45 ; zalp, a.g.e., I/126 ; a. mlf., Beste Formlar, s. 54 ; Kaplan, a.g.e., s. 104.
248
Nuri zcan, Mersiyye, DA, XXIX/219.
249
Ergun, a.g.e.,II/477-8.
250
Ezgi, a.g.e., s. 26-8.
245

57

vezniyle yazlm iirlerden seilir. Bu iirlerde, ak, sade ve samim bir slp gze
arpmaktadr.251

Bekta tekkelerinde okunan Nefesler, bilhassa bestelenmek iin

sylenmilerdir. Bunlarn iinde yalnz okunmak iin yazlanlar da vardr ki, bunlara
Nutuk ad verilir.252 Nefesler, koro ve solo eklinde icra edilirler. Bu icra esnasnda,
msikyle beraber sergilenen din rakslara Semh ad verilir. Semh, yalnz erkekler
ya da yalnz kadnlar tarafndan icra edilebilecei gibi, karma olarak da icra edilebilir.253
Nefes ile lh arasnda baz farkllklar vardr ve bu farkllklar zetle unlardr:
a- Bekta tarikatnda, msik eliinde okunan manzumelere Nefes, Bektalik
dndaki tarikatlarda, msik eliinde okunan manzumelere ise, lh denir.254
b- lhler ne kadar mutasavvfane namelerle bestelenmise, Nefesler de o
kadar rindne, yani, gelenee pek aldrmayan tarzda namelerle bestelenmilerdir.255
Nefeslere lh denilmemesinin sebebi, konularnn byk bir ksmnn ilh
olmamasdr. Nefeslerin iinde ilh lisanyla yazlm olanlar da hi yok deildir.
Ancak byk bir ounluu asndan denilebilir ki, Nefesler, rindne, kalenderne,
kne ve hatta en hafif bir tabirle din kayt ve artlara kar pek laubaliyne bir
lisanla yazlm iirlerdir.256
c- Nefeslerde, daha ziyade Hz. Alinin, lhlerde ise, Hz. Muhammedin
medhiyesine yer verilir.257
d- Nefeslerde icra edilen msik slbu, lhlere nazaran daha basit olup, Halk
Msiksine yaknlk arzeder.258
e- Nefeslerde, lhlerde grlmeyen Bekta Devr-i Revn ve Bekta
Raksn gibi Bektalere mahsus zel usller mevcuttur.259
lh: Kelime olarak, Allaha ait manasna gelen lh, stlah olarak da, din
ve tasavvuf duygular dile getirmek amacyla, hece vezniyle yazlm iirlerin, eitli
makam ve usllerde bestelenmesinden meydana gelmi din msik eserleri manasna
gelmektedir.260 Trk Din Msiksinin hem Cmi hem de Tekke Msiksi kolunda, en
ok kullanlan ve en parlak beste formu olan lhnin, kendine mahsus bir tavr vardr.
251

Karadeniz, a.g.e., s. 167 ; ztuna, BTMA, II/105.

KTH, Trk Msiksi Klasiklerinden Bekta Nefesleri, BK Yay., stanbul 1933, IV/(nsz).
253
erafettin Turan, Trk Kltr Trihi, Bilgi Yay., stanbul 1990, s. 120.
254
Halil Can, Tasavvuf Msiksi, Tasavvuf Kitab (Haz. Cemil ifti ), Kitabevi Yay., stanbul 2003, s.
471 ; KTH, a.g.e., a.y. ; Karadeniz, a.g.e., a.y. ; ztuna, BTMA, a.y.
255
Can, a.g.m., a.y.
256
KTH, a.g.e., a.y.
257
Karadeniz, a.g.e., a.y.
258
ztuna, BTMA, a.y.
259
ztuna, BTMA, a.y.
260
zkan, a.g.e., s. 83 ; ztuna, BTMA, I/385.
252

58

lh, cmi ve tekkelerdeki ibdet meclislerinde, mevlid mersiminde, tervih

namaznda ve eitli din toplantlarda icra

edilen ortak bir formdur. lhler,

besteleni,melodik kurulu ve kullan asndan, dier din eserlere gre daha kolay ve
anlaabilir eserler olup, samimi ve zentisizdir. Koro halinde okunmak iin
bestelenmise Cumhr lh adn alr.261 lh, ayn zamanda Din Msik eserlerine
verilen genel bir isim olup, Hz. Peygamberi vyorsa Nt, Arapa ise uul,
Bektalere

aitse

Nefes,

Durak

Evferi

usl

ile

bestelenmise

Durak,

Peygamberimizin sfatlarn sylyorsa Tevh gibi isimler alr.262

Nat: Kelime manas, bir eyin sfatlarn sylemek, nitelemek demektir.
Istlah manas ise, Peygamberimizin gzel vasflarn, Trke, Arapa ve Farsa
iirlerle bildiren, ve eitli makamlarda bestelenen din eserlerdir. Nat, hem Cmi,
hem de Tekke Msiksinde kullanlan ortak bir form olup, cmilerde, namazdan evvel
bir nathan, tekkelerde ise, zikir aralarnda bir zkir tarafndan yalnz olarak terennm
olunurdu. Natlar, Durak Evferi ve Trk Darb uslleriyle llmlerdir. Hareketler,
orta, arca veya ardr. Bir kii tarafndan okunmas, Durak Evferi ve Trk Darb
uslleriyle llm olmalar ve hareketlerinin, arca, ar olmalar ile dier
lhlerden ayrlrlar. Gfteleri, ekseriya mehur mutasavvf ve irlerimizden seilir.
Genellikle manzum olup, ndiren de mensur eserler kullanlmtr.263
B - TARKATLARIN MSK UYGULAMALARI
XIX. yzyl stanbulunda faaliyette bulunan belli bal tarikatlar hakknda daha
nceki blmde bilgiler vermitik. imdi de bu tarikatlarn msik uygulamalar
hakknda bilgiler vermek istiyoruz:
a - Mevlevlikte Msik
Mevlevhnelerde tarikat yini icra edilirken alnp okunan eserler Mevlev
Msiksini meydana getirir. Bu eserler, Klasik Trk Msiksi sistemi dhilinde, din
duygulara tercman olacak slpla bestelenmi yin-i eriflerdir. yin kelimesi
Mevlevlerde, yinde okunan paralarn tmne delalet eden bir kelime olarak telakk
edildiinden, ekseriya bu paralar makamlaryla birlikte (Segh yin-i erif, Hzzm

261

zalp, a.g.e., I/111.

ztuna, BTMA, a.y. ; Ezgi, a.g.e., III/54.
263
Ezgi, a.g.e., a.y. ; ztuna, BTMA, II/99.
262

59

yin-i erif vb.) kullanlmtr. Asl yaplan yine ise Sem veya Mukbele-i erif
denir.264
yin, Mukbele ve Sem Kavramlar: yin, latta det, usl, kanun ve din
mersim manalarna gelir. slm fkhnda yin kelimesi pek kullanlmaz. Onun yerine
icr-y zikrullah tabiri kullanlr. Tasavvuf stlhnda ise yin, tekkelerde yaplan
zikir ve mersimler manasna gelir. Her tarikat yininin ismi ve ekli ayr ayrdr.
Mesela,

Halvetlerin

yinlerine

devrn,

Rifalerinkine

zikr-i

kym,

Nakibendlerinkine hatm-i hcegn, Mevlevlerinkine de sem denmektedir.265

Karlamak anlamna gelen mukbele kelimesi ise, btn tarikatlarda olduu
gibi Mevlevlikte de tarikat yinini icra etmek manasnda kullanlmtr. Mevlevlerin
sf tarikatlar dedikleri esmc tarikatlarn bir ksmnda, ayakta (kym), bir
ksmnda da oturarak (kud) zikredilirken, derviler halka halinde ve tabii birbirlerine
kar oturduklar gibi, Mevlevler de, Sultan Veled Devri denen trende, post nnde
birbirlerine kar niyaz ederler. Mukbele kelimesi bu bakmdan bir terim haline gelmi
ve yin anlamnda kullanlmtr.266
itmek manasna gelen sem ise, oynamak, gzel ses ve msik eliinde
comak demektir. Sem, Hakkn kelmn iitme ve iittirmeye yarayan
bir vastadr. Sfiler sem insanlktan almlardr ve onu insanln faydasna olacak
ekilde kullanmlardr.267
Mevlnnn Msik Anlay: Tarikatn kurucusu olan Mevlnnn msik
anlay, tabiatyla Mevlevlerin de msik anlaylarnn zn oluturmaktadr.268
Mevln, msikyi, elest bezminin avzesi269 olarak tarif etmitir. Yani, msiknin
klara ho gelmesinin sebebi, onlarn elest bezminde gzel ve ruhn seslere alm
ve o seslerle beslenmi olmalarndandr. Ruhlar, vcd lemine geldikten sonra, o
ruhn lemden uzak dmler, bu yzden mahzun olan gnlleri her ne zaman gzel

264

H. Sadettin Arel, Mevlev Msiksi ve yinleri , Msik Mecmas (MM), sy. 290, s. 4.
Mahir z, Tasavvuf , Rahle Yay., stanbul, 1969, s. 127 ; H. Kmil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdy ve
Celvetiye Tarikat, s. 222 ; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 64.
266
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 370 ; a. mlf., Mevlev db ve Erkn, s. 78.
267
Eraydn, a.g.e., a.y.
268
E. Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, s. 100-1.
269
Elest Bezmi: Allah (c.c.), demoullarnn ruhlarn yaratt zaman, onlara Ben sizin Rabbiniz deil
miyim? diye seslenir. Onlar da, Evet diyerek tasdik ederler. te bu meclise Elest Bezmi denmitir.
265

60

bir name iitse, zevk ve evkten rpnmaya ve comaya balar ve buna uygun olarak
da, binit olarak kullandklar bedenlerini harekete geirerek sema balarlar.270
Mevln, dier din yorumlar konusunda olduu gibi, msik konusunda da
byk Trk mutasavvf Ahmed Yesevnin etkisinde kalmtr. Zra, Trk
mslmanlnda, din trenlerde mzik eliinde raksetme Ahmed Yesevden beri
devam edegelmitir.271 unu da belirtelim ki, manev ynelilerde sem ve raksn
nemini Yesevnin bizzat kendisi de, Hakk bulup raks ve sem kld dostlar272
demek suretiyle ifade etmitir.
Mevlev Msiksinin zellii: Hikmet, ahlak, edep, insan sevgisi, ilh vecd ve
ak temeli zerine oturtulan Mevlevlik, ak, neeyi, iiri, msikyi ve raks ruhu
temizleme vastalar olarak kabul etmitir. Bu anlay, Mevlevlerin icra ettikleri
msik zerinde de etkili olmu, dolaysyla bu msikde, hareketten ok dndren ve
vecde aran bir zellik hkim olmutur.273
Mevlev Msiksinde hkim olan ruh, tamamyla slm bir mahiyet
arzetmektedir. Mevlevlikte, - Bektalik mstesn - inan bakmndan dier tarikatlara
uymayan hibir yn mevcut deildir. Mevlev Msiksi ve dier tarikatlardaki msik
arasnda sadece sanat fark vardr. Dier tarikatlardaki msik, daha ok tekke
edebiyatna denk bir ekilde devam etmi, Mevlev Msiksi ise, Mevlev Edebiyatnda
olduu gibi, klasik bir izgide varln srdrmtr.274 Baka tekkelerde de msikye
yer verilmesine ramen, mevlevhnelerde besteli yin icra edilmesi mecburiyeti
dolaysyla Mevlev Msiksi, teki tekkelerin msiksinden daha disiplinli bir msik
olarak gelimitir.275
yinlerin Menei: Msikli ve raksl Mevlev yinleri276, trih menei itibariyle
ihtilafl bir konuyu tekil etmektedir. Bu konuda ileri srlen, Mevlev yinleri, en
eski Trk raksdr.277 gr, Mevlevler arasnda kabul grmemi, Mevlev ir ve
270

M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Tarihi, II/116.

brhim Agh ubuku, Trk-slm Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, s. 22.
272
Ahmed Yesev, Divn- Hikmetten Semeler, (Haz.Kemal Eraslan), 1000 Temel Eser Dizisi, Ankara
1983, s. 185.
273
S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, I/14.
274
Ergun, a.g.e., II/406-7.
275
Turul naner, Mevlev Msiksi ve Sem, DBA, V/422.
276
yinlerin notalar iin bkz. stanbul Konservatuar Tasnf Heyeti (KTH), Mevlev yinleri, c. I-XIII,
stanbul Konservatuar (BK) Yay., stanbul 1934 -1939 ; Sadettin Heper, Mevlev yinleri, Konya
Turizm Dernei Yay., Konya 1979.
277
KTH, a.g.e., VI/II(nsz).
271

61

yazarlardan olan saf Hlet elebi, yinlerde amanizm etkisinin olmadn, sem
ile aman raks arasnda bir benzerlik bulunmadn yazm olduu eserinde geni bir
ekilde izah etmitir.278
Biz de, yinlerin amanizmden kaynaklanmad

hususunda elebinin

grlerine katlyoruz. Zra, eserlerine bakld zaman grlecektir ki Mevln, tam

bir Hz. Peygamber (s.a.v.) dr ve onda gayr-i slm izler ve yneliler bulmak
mmkn deildir. Aksini iddia etmek, onu yeterince tanyamamann bir sonucu olsa
gerektir. Ksacas Mevlev yini, Mevlevliin kurucusu Mevln (.1273) tarafndan,
tamamen bir vecd halinin ifadesi olarak, bir usl ve mersime bal olmakszn yaplan
semn, bir dzene balanmas ile olumutur. Yapm olduu sem da, kendisinden
sonra gzel bir hatra olarak kalm, sonralar baz ilaveler de alarak, gmmze kadar
gelmitir.279
Mukbelenin En Son eklini Almas: Mevlnya nisbetle Mevlev tarikatn
kuran Sultn Veled (.1312)in, mukbele denen yinlerde sem ihya ettii sylenir.280
Yine, Skb Dede (.1735)den gelen bir rivyete dayanlarak, mukbele icrasnda
riyet edilen mersim ve dbn, Pr dil elebi (.1460) zamannda ortaya konmu ve
kabul edilmi olduuna, kendisine bu yzden Pir denildiine hkmedilmitir.281
Mukbele, en son ekline Pir Hseyin elebi (.1666 ) zamannda kavumu
olup, artk her tekkede ayn tarzda icra edilmeye balanmtr. Bu son ekline sadece,
Konyada bulunan elebilik makam tarafndan, Itrnin Rst makamnda besteledii
Nat- Mevln ilave edilmi ve yin balangcndaki ney taksiminden nce okunmasna
karar verilmitir.282
yinlerin cras: Semhne denilen mahalde, sema itirak edecek olanlar, zel
kyafetleriyle hazr olurlar. Bu yerin kble tarafnda eyhin postu bulunur. Semhne
etrafnda da, sema fiilen itirak etmeyecek olan kimselere ayrlm yerler vardr.
Bylece toplanan cemaatle le namaz klnr ve tesbih ekilerek dua edilir, sonra
mutrb denilen ve ykseke bir mahfilde yer alm bulunan saz ve sz takmnn
iinden bir zat ayaa kalkarak, ltrnin mehur Nat-i Mevlnsn okur. Rst
278

. Hlet elebi, Mevln ve Mevlevlik, s. 176 ; a. mlf., Mevlnda Sem, Trk Yurdu Dergisi, sy.
252, s. 529.
279
naner, Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, s. 557.
280
elebi, a.g.e., s. 180.
281
Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s. 75.
282
Glpnarl, a.g.e., s. 77.

62

makamndan olan bu Nat, din zhd ve huyu tasvr ve telkn bakmndan dnya
apnda enfes ve muhteem bir eser olup, dinleyenlerin birounu esiz belaati
karsnda hayrette brakmtr.283
Nat bitince, mutrb erknndan dier bir zat ve ekseriya neyzenba, yin
esnasnda okunacak eserin makamndan bir taksim yapar, mteakiben yine ayn
makamdan, yahut ona mensup bir koldan olmak zere, btn neyzenlerin ve eer varsa
dier sazendelerin itirakiyle, Devr-i Kebir uslnde bir perev alnr, kudm ile usl
vuran kudmzenba, perevin bandan itibaren msikye elik eder. Perev alnrken
eyh nde, derviler her biri birer adm ara ile onun arkasnda olarak, semhanenin
etrafnda ll ve ar admlarla defa dolalr. Bu yrye Sultan Veled Devri
denir ve perevin Devr-i Kebir uslnde yaplmasnn sebebi de budur.
Mevlev Sem, Selm ad verilen drt blmden mrekkep olduu iin,
sema elik eden eserler de ona uygun olarak bestelenmitir:
I. Selm: Dyek, Sofyan, Devr-i Revn, Devr-i Hind gibi usllerden biriyle
bestelenmesi det olmutur. Epeyce uzun olan bu Selmn sonunda, derviler
dnmelerine ksa bir ara verirler ve II. Selma geerler.
II. Selm: Daima Evfer uslndedir. Birinci Selmdan daha kk olan bu
blm de bitince, yine dnmeye ara verilerek biraz durulur ve III. Selma geilir.
III. Selm: ounlukla Devr-i Kebir, Frenkin gibi usllerle balar, akabinde de;
Ey ki, hezr ferin, bu, nice sultan olur
Kulu olan kiiler, hsrev hkan olur
szleri ile balayan ve Dyek uslnde olan bir para okunur. Bu gfte, baka baka
bestelerle her yin-i erifte mevcuttur. Bu ekilde, dzenin dourduu tatl bir nee
hali iinde yin devam eder ve tekrar bir aradan sonra IV. Selma geilir.
IV. Selm: Daima Evfer uslndedir. kinci Selm da Evfer uslnde olduu
iin, baz yinlerde Drdnc Selm yerine kinci Selm okunur.
yinin gfteli ksm bittikten sonra Son Perev denilen ve nisbeten daha
kvrak slpta yazlm olan bir perev ile son Yrk Sem sratlice alnr. Daha
sonra neyzenba veya onun emriyle dier neyzenlerden biri, son taksimi yapar, taksim
sona erdii zaman, IV. Selma itirak etmi olan eyh efendi de tam post nne gelmi
bulunur. Taksim bitince yinhnlardan veya mutrpta bulunan hfzlardan birisi ezu
besmele ekerek ksa bir ar- erif okumaya balar. Ar bitince, eyh efendinn

283

Arel, a.g.m., a.y.

63

Ftiha etmesiyle orada bulunan herkes ayaa kalkar, dua eder, tekbir ve salavat
getirir. Tekrar Ftiha okunur ve bir eit besteli dua olan Glbankn ekilmesiyle
yin sona erer.284
Cenze Trenlerindeki Zikir ve Msik: Mevlevlikteki sem trenleri
esnasnda, sadece sm-i Cell (Allah) kelimesinin tekraryla zikredilmi, zikir sessizce
gerekletirildiinden, yinin msik cephesi n plana km ve sanki Mevlevlikte
zikir yokmu gibi bir izlenim ortaya kmtr. Halbuki Mevlev yininde, Allah lafznn
sessiz bir ekilde zikredilmesinden oluan bir zikir mevcuttur ve bu zikrin en nemli
zellii ise, yaplan zikrin, zikri idare eden eyhin veya zkirbann idaresi ve iradesi
ile deil, yin-i erifin bestesine gre yaplmasdr.285
Bir Mevlev eyhi veya dedesi vefat ettii zaman, kendisine asil verilirken,
etrafnda, evvela Nat, sonra da yinlerden biri okunurdu.286 Bu esnada orada
bulunanlar sm-i Celli, en ar tavrda ve faslal olarak okurlar, perde ve tempoyu
deitirmezlerdi. Bu mersimlerde en ok okunan ise, Itrnin Segh makamndaki
yini idi:
Ey k- ry-i tu hezern k
R kerde besy-i tu hezern k.
Son olarak da u eseri okuyorlard:
Ey sfi-i ehl-i saf ez-cn big Allah H
Vey k- ak- vef ez- cn big Allah H.287
ayet eyhin irtihali yin esnasnda olursa, derhal sm-i Hay zikrine geilir ve
perde derdi. yin, usl ve erkn bozulmadan sonuna kadar bu suretle devam ederdi
ve asla raksn lhler (oynak besteli eserler) okunmazd. Zkirin taksim etmesi de ar
ve sakin bir tavrda olurdu.288 lhlerin muhtevasn ise, lmn esrar, tecelli, hikmet
284

Mukbelenin icra edilii ile ilgili geni bilgi iin bkz. Abdulbaki Glpnarl, Mevlevlik db ve
Erkn, s. 77-98 ; a.mlf., Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 371-9 ; saf Hlet elebi, Mevln ve
Mevlevlik, s. 184-95 ; Muhittin Celal Duru, Trih Smalardan: Mevlev, s. 188-95 ; E. Behnan apolyo,
Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, s. 95-103 ; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 209-12 ; Resuh
Baykara, Mevlev Mukbelesi Nasl Yaplrd?, Tasavvuf Kitab, s. 279-86 ; Turul naner, Osmanl
Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, YTD, s. 557-61 ; a. mlf., Mevlev Msiksi ve
Sem, DBA, V/420-22 ; Halil Can, Tasavvuf Msiksi, Tasavvuf Kitab, s. 466-69.
285
Kk, Mevlevliin Son Yzyl, s. 378-9 ; naner, Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf
Msiksine Bir Bak , s. 561.
286
Geni bilgi iin bkz. Cemleddin Server Revnakolu, Usl ve Ananeleriyle Asrlarca Devam Eden
Tarikatlarda Cenze Trenleri, Eski Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, (Haz. M. Doan
Bayn smil Derviolu), Krkambar Kitabevi, stanbul 2003.
287
Revnakolu, a.g.m., s. 216-7.
288
Revnakolu, a.g.m., s. 223-4.

64

gibi retici szler tekil ederdi. ounlukla, gftesi Azz Mahmd Hdy (1628)ye
ait olan u eser okunurdu:
Neyleyeyim dnyay bana Allahm gerek
Gerekmez msivy bana Allahm gerek.
Dyek uslnde ve Uk makamnda olan bu lh, Zek Dedeye ait olup,
yine onun cenazesinde de okunmutu.289
yinlerin nsan Ruhu zerindeki Tesiri: yinin banda okunan Nat- erif ile,
insanda, af ve mafirete gtrecek derin bir nedmet hissi uyandrlr ve onunla insan,
manev zevklere ular. Vecd dolu, henkli ve tatl namelerle ruh okanr ve hisse
getirilir ve bylece kalbe azap verecek endie ve vesveselerden tamamen ayrarak
insanda vicdan huzuru meydana getirilir. Bundan sonra sanki ona, Ruhunu irkef
fikirlerden kurtardn, imdi gel beni dinle! denilip, Binev ezney namesiyle te
ben nym, insan- kmilim, aradn yksek ve manev saadet olan emellerinin gayesi
bu noktadadr. hitabyla, hasl olan dnceler bir vecd ve istirak ile tekml eder ve
dervii daha fazla artmak iin sem yapmaya gnderir.
Sem eden derviin kendi merkezi etrafnda dnmesiyle, fikrinde kalm olan
hatra ve endie tortular, fikir mahfazasndan sklp atlarak, kalp aynasnda her eyin
tertemiz grnmesi salanr. Derviler gerek Nat, gerekse ney dinlerken derin bir
dnce iinde bulunurlar. Btn fikir kuvvetleri, yetlerin syledii lemlerin
yaratlndaki azmete, eyann gereklerinin tetkikine alr. Sem ile meydana gelen
kalp temizliinden dolay da, derviin fikri ve zikri, sadece sm-i Cell (Allah ismi)
olur.290
Mevlev yininde Mevcut Olan Semboller: Mevlev yini, msiksinden
kyafetine kadar her alanda pek ok sembolleri tar. Benliinden ve nefsinden l olan
derviin bandaki sikkesi mezar ta, giydii tennresi kefeni, srtndaki hrkas ise
kabridir. Semhne kinattr. Sa taraf, grnen ve bilinen madde lemi, sol taraf ise,
manev lemdir. Posttan saa doru hareket, ycelikten dkle gidi, hatt- istivnn
sonundan posta doru hareket ise, dklkten ycelie vartr ki, seyr-i slk
denen, manev olgunlua erime yolculuunu anlatr.
289

Revnakolu, a.g.m., s. 229.

Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, (Haz. Yavuz Senemolu), Tercman 1001 Temel Eser,
stanbul, Trihsiz, s. 59-60.
290

65

Kudmn ilk vuruu, Allahn ol emrini, ney, insan- kmili, neyin flenmesi
ise, srfilin sru flemesidir. Kalkarken yere el vurmak, hem olmann, hem de sru
iitince kabirden kalkmann semboldr. Sultan Veled devrindeki tur, ilmel-yakn,
aynel-yakn ve hakkel-yakn denen, bilme, grme ve olma mertebelerine iarettir.
Tecelli rengi olan krmz renkli post stndeki eyh, Hz. Mevlny temsil eder.
Hakikata varan yolu o bilir. Bunun iin hakikata varan en ksa yolu temsil eden hatt-
istivya yalnzca o basabilir. Srun flenmesiyle kabirlerinden canlanarak kalkanlarn,
akn akn nereye gideceklerini aramak yerine, insan- kmilin peine taklp, onun
gittii yoldan, admlarn onun gibi atarak kurtulua eren yolu bulmay, Sultan Veled
Devrindeki yry temsil eder.
Semdaki drt Selm, eriat, tarikat, hakikat ve marifet kademelerini
anlatmaktadr. Drdnc Selmda, Allahn tek ve gerek varl ile var oluu demek
olan vahdet duranda kprdamadan, ayak direyerek duru anlatlmaktadr. En sonunda
ise, btn manev mertebeleri bilsen de, onlara ulasan da, asla kulluktan vaz geme,
en yce makam ve mertebe kulluktur. Fakat bilenle bilmeyen bir deildir denilir.291
yinlerde Kullanlan Gfteler: Gftelerin hemen hemen hepsini Farsa ktalar
tekil eder. Bunun da nedeni, gftelerin, Mevlnnn, Farsa olarak yazlan Mesnev
ve Dvn- Kebr adl eserlerinden seilmesidir. Fakat, her yinde mevcut olan;
Ey ki hezr ferin bu nice sultn olur
Kulu olan kiiler hsrev hkan olur
ksm sadece Trkedir. Elimizdeki yinler arasnda, batanbaa Trke gfteli olan
yoktur. Mesnev ve Dvn- Kebrin Farsa olarak yazlmas, Bektalik ve dier
tarikatlarn pek ounda kullanlan mill veznin (hece vezninin) ile, dvan, koma,
kalender gibi mill ekillerin mevlevhnelerde yer bulmasn engellemitir. Bunu da,
Acem dil ve kltrnn, o evrelerde Trk dil ve kltrne stn geldii eklinde
yorumlamak mmkndr.292
yinlerin Trk Msiksindeki Yeri: yin-i erf, bestekra ustaln gsterme
imkan verdii iin, ok rabet grmtr. yle ki, baka tarikatlara bal
msikinaslarca da bestelendii sylenir.293 Ancak, yapm olduumuz aratrmalarda,
291

Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s. 106-7 ; a. mlf., Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 385.

Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 343.
293
Ergun, a.g.e., I/14.

292

66

yin bestekrlarnn hepsinin de Mevlev tarikatna mensup olduklarn grdk. Hadd-i

ztnda bunun byle de olmas gerekir. Zra bu besteler, ancak o atmosfer iinde
yetien, o heyecan yaayan, mistik duyu ve sezileri ruhuna sindiren byk bestekrlar
tarafndan bestelenebilir ki, yle de olmutur.
Mevlev yinleri, Trk Msiksinin antsal eserleridir. Bu eserler, sadece
bestekrlk kabiliyetinin en yksek dzeyde ifade ve ispat vastas olmayp, ayn
zamanda, makam, usl, melodik geki, seyir teknii, prozodi, ilh duygularn msik
ile anlatlmas, ses ve saz icracl konularnda da, ilgilisi ile deta konuan birer hoca
gibidirler. Mehterhnenin lavedilmesi, Endernun kapatlmas, 1926da DrulElhnn kapatlmas ve okullardaki Trk Msiksi retiminin yasaklanp 1934de de
radyodan yaynlarnn kaldrlmasndan sonra, Trk Msiksi iin okul da, kitap ta, hoca
da Mevlev yinleri olmutur denebilir.294
Mevlev Msiksinin XIX. Yzyl stanbulundaki Durumu: XIX. Yzyl
stanbulundaki Mevlev Msiksi, - dier tarikatlarn msiklerine nazaran - byk bir
gelime gstererek, altn an yaamtr. Bu yzylda yaayan Mevlevler arasndan
birok bestekr, hnende, szende ve nazariyat yetimi, Trk Msiksini gerek icra
ederek, gerekse ilmini yani nazariyatn tesis ederek gelecek kuaklara aktarmlar ve bu
sayede unutulmaktan kurtarmlardr.
Balangtan

Buhrzde

Mustafa

Itr

Efendi

(.1712)ye,

ltrden

Hammmzde smil Dede (.1846)ye ve smil Dededen sonras olmak zere

grupta ele alnan yinlerin says Itrye kadar bir elin parmaklarn gemezken,
Itrden sonra bu say ikiye katlanm, smil Dededen sonra ise, yin besteciliinde
deta bir patlama olmu ve daha nce bestelenen yinleri yaklak olarak e
katlamtr.295 Aadaki tablo da bu gr destekler mahiyettedir:
XVI. Yzyla kadar:

XVII.

XVIII.

: 13

XIX.

: 46

----------------------------Toplam
294

: 63296

Cinuen Tanrkorur, Osmanl Msiksi, Osmanl Medeniyeti Trihi, II/501 ; zalp, a.g.e., I/119.
Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg Yay., stanbul 2003, s. 378-9.
296
Tanrkorur, Osmanl Msiksinde Mevlev yini Bestecilii, Osmanl, X/718-9.

295

67

imdi de XIX. yzylda bestelenen 46 Mevlev yininin bir listesini veriyoruz:

1- III. Selm, Sz-i Dilr, Dilber vu b-dil esrr.
2- Nsr Abdulbk Dede, Acem-bselik, An kes ki tr dred.
3- Nsr Abdulbk Dede, Isfahan ( kayp ).
4- Abdurrahm Knh Dede, Hicz, Men k- an hsnem.
5- Abdurrahm Knh Dede, Nhft ( kayp ).
6- Al Nutk Dede, evkutarab, Ey hasret-i hbn- cihn.
7- smil Dede, Sab, Binevd ez nle-i bang.
8- smil Dede, Sab-bselik, te nezened der dilim.
9- smil Dede, Bestenigr, Ey kble-i ikbl-i cihn.
10- smil Dede, Nev, Ey tecelligh- cnem.
11- smil Dede, Hzzm, Mhest nemdnem.
12- smil Dede, Ferh-fez, Binev ez ney n ikyet.
13- smil Dede, Isfahan ( kayp ).
14- Zek Dede, Sz-i Dil, Y sares- sinni.
15- Zek Dede, Mye, Ey Ysuf-i mehruyn.
16- Zek Dede, Isfahan, Ey eng-i perdehyi.
17- Zek Dede, Sznk, Y skiyel- mdmeti.
18- Zek Dede, Sab-zemzeme, Her z-i ki an hoest.
19- A. Hsmeddin Dede, Rhatul- ervh, Atyabul- amri umren.
20- Mustaf Nak Dede, ed-araban, Ey Resl-i Hazret-i Hak.
21- Neyzen Slih Dede, ed-araban ( kayp ).
22- Hac Fik Bey, Yegh ( kayp ).
23- Hac Fik Bey, Dgh ( kayp ).
24- Dervi Abdulkerm Dede, Yegh ( kayp ).
25- M. Celleddin Dede, Dgh, Y men livy- ak.
26- H. Fahreddin Dede, Acem-arn, Her rz-i bmidd.
27- Mezzinba Rfat Bey, Nev-eser, M der d cihn.
28- Mezzinba Rfat Bey, Ferh-nk ( kayp ).
29- Mustaf Czim Dede, Hiczkr ( kayp ).
30- Musullu Hfz Osmn, Hseyn ( kayp ).
31- Al Ak Bey, Hseyn-arn ( kayp ).
32- smet Aa, Isfahan ( kayp ).

68

33- smet Aa , Mster ( kayp ).

34- smet Aa, Rhat-fez (kayp ).
35- Yahy Efendi Dergh Zkirbas, Isfahn ( kayp ).
36- Bolhenk Nr Bey, Karcar, An kes ki tr dred.
37- Bolhenk Nr Bey, Bselik, An subh-i sadeth.
38- Uzun Arap Al, Krdili hiczkr ( kayp ).
39- rif Hikmet Dede, Mhr ( kayp ).
40- Hfz Al Dede, Nhft ( kayp ).
41- Eyyb Hseyin Dede, Nhft, Mr reh-i dierest.
42- Necb Dede, Sz-i Dil ( kayp ).
43- Necb Dede, Sznk ( kayp ).
44- Him Bey, Sznk, Bl aceb dery-dil.
45- Him Bey, ehnz ( kayp ).
46- Kmil Dede, Yegh ( kayp ).297
XIX. Yzyl Mevlev Msiksinde Sarayn Rol: Mevlevlik, gerek tarikatn
yaps gerei, gerekse

msik, sem ve iir gibi vastaya isnat eden tarikat

anlayyla, stanbul bata olmak zere dier Osmanl ehirlerindeki st dzey

yneticilerden ve entellektel evrelerden byk bir ilgi grm, bu ehirlerde mevcut
olan ve birer sanat merkezi konumunda bulunan tekkeleri de her zaman bu kesimler
tarafndan grlp gzetilmitir.
Mevlev eyhleri mevcut sosyal ve siyas nizam koruyarak saraya kar her
zaman itaatkr bir tutum sergilemi, din ve siyas kyamdan daima uzak durmulardr.
Bunun gibi, Osmanlnn fethettii her blgeye atklar zviyelerle Trk kltrn
tayan birer eli grevi gren Mevlevler, - snrl baz zamanlar hari - yneticiler
tarafndan asla takibata alnmamlardr.298 Aksine, XIX. yzyl Osmanl padiahlarnn
biroundan byk destek grmlerdir. Mesel, baz sebeplerden dolay tahrip olan
Yenikap Mevlevhnesi, II. Mahmdun himmetleriyle onarlm ve derghn Mevlidli
alna da II. Mahmd, tebdl-i kyafet ederek katlmtr.299

297

Sadettin Heper, Mevlev yinleri, s. 368-74 ; Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 457-8 ;
naner, Mevlev Msiksi ve Sem, DBA, V/422 ; Tanrkorur, Osmanl Msiksinde Mevlev yini
Bestecilii, a.y.
298
Sezai Kk, XIX.Asrda Mevlevlik ve Mevlevler, s. 31 ; Glpnarl, a.g.e., s. 245-8.
299
Hseyin Ayvansary, Hadkatl- Cevmi, Matbaa-i mire, stanbul 1281/1864, I/230.

69

Mevlevlie kar byk bir ilgisi bulunan ve kendi icad olan Sz-i Dilr
makamyla bir Mevlev yini besteleyen III. Selm, kendi dneminin msikinas
Mevlev eyhlerinden Al Nutk Dede (.1804) ve Adulbk Nsr Dede (.1821)ye
kar daima tevecchkr davranmtr. Adulbk Nsr Dedenin de, bestelemi olduu
iki eserini III. Selm e ithaf etmesi, padiahtan grd byk ilgi sebebiyledir.
Ayrca, gerek III. Selm gerekse II. Mahmdun mevlevhnelere srekli devam
etmeleri, icra edilen yinleri seyretmeleri, akabinde derghlara pek ok ihsanlarda
bulunmalar, marifet iltifata tbidir sz gereince, bu derghlarn msik
faaliyetlerinin artmasnda nemli bir rol oynam, bu asrda deerli bestekrlarn,
kudmzenlerin ve neyzenlerin yetimesini temin etmitir.300 Mesel; smil Dedenin
tm zamanlarn en byk Mevlev yini bestekr olmasnda en byk rol, daha nce
de belirttiimiz gibi III. Selm ile II. Mahmd oynamtr.
L-Din bestelerden olduu kadar din bestelerden de byk haz duyan ve ayn
zamanda Mevlev muhibbi olan II. Mahmd, bazen sarayna tannm eyhleri davet
ederek huzurunda tarikat yinleri yaptrr, bu arada okunan Nat, Durak ve lhleri
dinlerdi. Sultn Abdlmecd ve Abdlazzin de atalarnn yolunu takip ettiklerini ve
Mevlevlere ve msiklerine muhabbet duyduklarn gryoruz. Sultn Abdulazz de
babas gibi II. Mahmd gibi Mevlev tarikatna muhabbet duymakta ve bundan dolay
da, zellikle ney fleme hususuna zen gstermektedir. Sultn II. Abdlhamd
zamannda bu durum biraz tersine dnse de, bu ilgide pek fazla bir deiiklik
olmamtr.301
XIX. Yzyldaki Mevlev Msikinaslar: Mevlevlikte msik ok byk nem
tad iin, tekkelerde ok deerli bestekr ve icraclar yetimitir. Bunlarn nemli
bir blm, msikde stad seviyesine ulam, ok nl msikinaslardr. XIX.
asrdaki msikinas Mevlev bestekrlar sadece besteleriyle deil, dzenledikleri yeni
makamlarla da Trk Msiksini zenginletirmiler, Din Msikde olduu gibi L-Din
Msiknin de gelimesi ve ilerlemesinde byk katkda bulunmulardr. Abdulbk
Nsr Dede, smil Dede ve Zek Dede bunlarn banda gelmektedir.
Trk Msiksini icra etmedeki maharetini nazariyat alannda da sergileyen
Abdulbk Nsr Dede, bulmu olduu bir takm terkibler ile yeni nota sistemini
300

Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/406 ; Ahmet Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, c. I-XII, dal
Neriyat, stanbul 1966, V/108.
301
M. Kemal nal, Ho Sad, Bankas Yay., stanbul 1958, s. 20.

70

Tahrriye302 adl eserinde geni bir ekilde izah etmitir. Ayrca Tedkk u Tahkk
isimli, msik nazariyatndan bahseden bir eser de telif etmitir303 ki, bu iki eser Trk
Msiksi Trihi ve Nazariyat asndan son derece byk nemi hizdirler. Yine smil
Dede ve Zek Dedeler, L-Din Msik formlarnda da bir ok eser besteleyerek, bu
msikde de zirveye ulamlardr.304
Geliimini XX. yzylda gsterecek olan msik nazariyatl ve msik
trihiliinin temelleri de bu asrda, yine Mevlevler tarafndan atlarak, kalc yarar
salanmtr.

Bu

aratrmaclarn

banda

da,

stanbuldaki

mevlevhnelerin

eyhlerinden olan, Galata Mevlevhnesi eyhi Atullah Dede (.1910), Yenikap

Mevlevhesi eyhi Mehmed Celleddin Dede (.1908) ve Beikta Mevlevhnesi
eyhi Hseyin Fahreddin Dede (.1911) gelmektedir. Bu deerli msikinas Mevlev
eyhleri, msiknin bir ilmi olmas gerektiine inanarak, msik nazariyat konularna
eilmi, edindikleri bilgileri talebelerinden Rauf Yekta (.1935), Suphi Ezgi (.1962) ve
Hseyin Sadeddin Arel (.1955)e anlatmlar, onlar da hocalarnn vermi olduu bu
grevi baaryla tamamlayarak, Trk Msiksini sistemletirerek bir temele oturtmular
ve asrlarn birikimini silinmekten kurtarmlardr.305
Mevlev msikinaslarn repertuar da ok geniti. yinhnlar btn yinleri
ezbere bildiklerinden, L-Din Msikde de iyi hnende oluyorlard. Eserleri hemen
ezberleyebildikleri iin, fasl repertuarn da kolaylkla reniyorlard. Nitekim
gemiteki en iyi fasl hnendelerinden nemli bir blmn yine Mevlevler
oluturmaktayd. En iyi Nat okuyanlar da, ounlukla Mevlevlerden kmtr. Yine,
yzyllar boyunca ney ve tanburda belirli bir slbu ve tavr temsil eden sazendelerin
ou, stanbul mevlevhnelerinin msikinaslaryd.306
Konumuza,

Fransz

seyyh

Abbe

Toderininin,

Mevlevlerin

Trk

Msiksindeki yerini anlatan u cmleleriyle son vermek istiyoruz:

Mevlev dervileri msik eliinde sem ederler ve en iyi szendeler arasnda
yer alrlar. Nefesli ve vurgulu sazlar eliinde, kendi mihverleri etrafnda dnerlerken
aralarnda bulundum. Neyi ok gzel flyorlar.307

302

Bu eser, Sleymniye Ktphnesi, Nfiz Paa Yazmalar, 1242/1 de kaytldr.

Bu eser de, Sleymniye Ktphnesi, Nfiz Paa Yazmalar, 1242/1 de kaytldr.
304
Ergun, a.g.e., a.y.
305
H. Mahmut Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19.Yzyl), nsan Yay., stanbul 2003, s. 834 ;
Kk, Mevlevliin Son Yzyl, s. 379 ; naner, Mevlev Msiksi ve Sem, DBA, V/422.
306
naner, a.g.m., a.y.
307
Etem Ruhi ngr, 200 Yl nceki Trk Msiksine Bir Bak, MM, sy. 424, s. 5-6.
303

71

XIX. Yzyl stanbul Mevlevhneleri ve Mukbele Gnleri

Konumuza, mevlevhnelerin - zellikle de stanbuldaki mevlevhnelerin Trk Msiksindeki yerini ve nemini belirterek balamak istiyoruz: Mevlev
Msiksinin yayld yerler, tabiatyla mevlevhneler olmutur. Bata stanbul olmak
zere, btn mevlevhneler birer konservatuar grevinde bulunmu, buralardan bir
ok msikinas yetimitir. yin bestekrlarnn hemen hemen hepsi stanbuldaki
mevlevhnelerden feyz almtr. Bu mekanlar yalnz Mevlev msikinaslarn deil,
baka tekkelere bal olan, hatta hibir tekkeye bal bulunmayan, sadece msik ile
uraan kimselerin de bir araya geldikleri ok nemli sanat merkezleriydi.
Msikinaslar, buralarda toplanp msik icra ederler, mek edip mek verirler ve
msik konular zerinde tartp sohbet ederlerdi. Msikye hevesli kimselerle, msik
bilgisini ve repertuarn geniletmek isteyenler, bu arada Trk Msiksi renmek
isteyen

gayr-i

mslim

msikinaslar

da

mevlevhnelere

devam

ederlerdi.

Mevlevhnelerde ikamet eden dede ve dervilerin birounun msikinas olduunu da

hemen belirtelim.308
Bu ksa giriten sonra imdi esas konumuz olan XIX. Yzyl stanbul
Mevlevhneleri ve Mukbele Gnlerine dnyoruz:
XIX. yzyl stanbulunda faaliyetini srdren ve en nemli Mevlev merkezleri
haline gelen 5 mevlevhnenin 4; Galata (Kulekaps), Yenikap, Beikta (daha sonra
Bahariye) ve Kasmpaa Mevlevhnesi sitne kabul edilmi, geriye kalan skdar
Mevlevhnesi ise, fonksiyonu itibariyle zviye statsnde kalmtr.309 Mevlev
Msiksinin asl merkezi stanbuldaki Mevlevhneler olmu, elebilik makamnn
bulunduu Konya ise, daha ok manev merkez niteliinde kalmtr. yin
bestekrlarnn hemen hemen hepsi, stanbulda bulunan mevlevhnelerden feyz alm
msikinaslardr. Mevlev Msiksinin en ok gelitii stanbul mevlevhneleri, ayn
zamanda genel Mevlev kltrnn de merkezi olmutur.310
Mevlev Msiksi, XIX. yzyla gelinceye kadar btn mevlevhnelerin yin
gnlerinde ve ihya geceleri denilen mbarek gn ve gecelerde dzenlenen sem
meclislerinde icra edilmitir. Mevlev yini olan sem, tara mevlevhnelerinde,

308

Blent Aksoy, Avrupal Gezginlerin Gzyle Osmanllarda Msik, s. 173-4 ; Sezai Kk,
Mevlevliin Son Yzyl, s. 379 ; naner, Mevlev Msiksi ve Sem, a.y.
309
Kk, a.g.e., a.y. ; Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, a.y.
310
naner, a.g.m., a.y.

72

ekseriyetle cuma namazn mteakip yaplrken, stanbul mevlevhnelerinde ise,

haftann belirli gnlerine srayla datlmtr.311 Bu datmn sebebi de udur:
III. Selm ve II. Mahmd, birer ir ve msikinas olduklar gibi, ayn zamanda
birer Mevlev muhibbiydiler ve vakitli vakitsiz mevlevhnelere giderlerdi. Onlarn
gelmesiyle de, mukbele yaplrd. Mevlev eyhleri, nee ve cezbe yerine, padiah
gelilerinin mukbeleye vesile oluunu ho grmemeye baladlar. Sonunda da, haftann
her gn mukbele yaplmasna ve bu mukbelelerin stanbuldaki mevlevhnelere
datlmasna karar verdiler. Buna gre;
Cuma

: Kulekaps (Galata)

Cumartesi : skdar
Pazar

: Kasmpaa

Pazartesi : Yenikap (Mevlevhnekaps)

Sal

: Kulekaps

aramba: Beikta (Bahariye)312

Perembe: Yenikap.
Bu liste Mevlev eyhleri tarafndan saraya sunulmu ve her ne zaman
gnllerinde Mevln ak zuhur ederse, o gn mukbele yaplan mevlevhneye eref
verebileceklerini belirtmilerdir.313
yinlerde Kullanlan Sazlar: Mevln zamanndan beri, dier tarikat yinlerinde
kullanlmayan

rebap, ney ve kudm gibi sazlarn sem esnasnda kullanlmas,

Mevlev Msiksinin ayrt edici zelliklerindendir. Bu sazlar, Mevlevlerin deta

mukaddes letleridir. Mevlev mukbelesi son eklini aldktan sonra, zamanla mutrpta,
ud, keman, kanun, santur, tanbur, kemene, girift hatta piyano - ki Kulekaps (Galata)
Mevlevhnesinde alnmtr- ve viyolensel gibi sazlar alnmtr. Ancak piyano ve
viyolensel, deta bir ss, bir moda kabilinden, birka kere Mevlev mukbelesinde
alnm, fakat yerleememiti. Dierleri, bilhassa ney ve kudm mutrbn yerli malyd.
Ney, yin boyunca namelere itirak eder, kudmle de usl tutulurdu.314
Ksacas XIX. yzyl, - sarayn da desteiyle - Mevlev Msiksinin zirvede
olduu bir zaman dilimi olmu, Mevlevler arasndan
311

birok bestekr, hnende,

Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, s. 378-9.

Byk bir yangnda kl olmu ve Eypte ina edilen Bahariye Mevlevhnesine tanmtr.
313
Abdlbki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 371 ; a. mlf., Mevlev db ve Erkn, s. 99100 ; a. mlf., 100 Soruda Tasavvuf, stanbul 1969, s. 162 ; Hlet elebi, Mevln ve Mevlevlik, s. 182-3.
314
Aksoy, a.g.e., s. 176-7 ; Glpnarl, a.g.e., s. 455.
312

73

szende ve bugnk Trk Msiksi sisteminin temellerini atm olan msik

nazariyatlar kmtr ki bu msikinslarn hayatlar ve eserleri hakknda daha sonra
bilgi verilecektir.
b - Bektalikte Msik
Bekta tekkelerinde tarikat yini icra edilirken alnp okunan eserler ve bu
eserler eliinde sergilenen ve bir tr din raks olan semahlar Bekta Msiksini
oluturur. Bu msiknin mahslleri, Bekta lhleri olan Nefeslerdir. Nefesler
hakknda ise daha nce, Tekke Msiksi Formlar bal altnda bilgiler vermitik.
Bektalikte iir, msik ve raks ls, son derece byk bir nemi hiz olup,
zellikle Bekta inancnn yeni nesillere aktarlmasnda ok byk bir neme
sahiptirler. Bundan dolaydr ki, gerek Cem yini, krar yini gibi isimler alan
tarikat yinlerinde, gerekse din mahiyetteki tm toplant ve sohbetlerde, saz ve sz
eliinde, bir eit din raks olan semahlarn icra edilmesi, din bir vecibe olarak
grlmtr.315
Bektaliin temel yini olan Cem yinlerini yneten dedeler, ayn zamanda
saz alp Nefes sylemeyi de yaparlard. Sadece dedelerin deil, hemen her Bektanin,
alsn veya almasn, bakp zevk almak iin bile olsa, evinde duvara ast bir balamas
mutlaka vard.316 Byk meydan saznn oniki telli olmas da oniki imama iaret
etmektedir. Bu anlaytan dolay Bektalikte saza byk kudsiyet verilmi, saz almak
gerek bir ibdet olarak telakki edilmitir. Bekta Msiksini icra eden ve Nefes
okuyup saz alanlara zkir, k, gyende, szende gibi adlar verilmitir.317
Bekta yinleri: Uygulamada birbirine ok benzeyen Bekta yinleri, yapl
yeri ve zamanna gre deiik adlar almaktadr. Bektalikteki esas yin, tarikat
mensuplarnn bir araya gelerek birlikte icra ettikleri Cem yinidir. Gelenek ve
grenee bal din hayatn sosyal bnyedeki oluumu olan Cem yini, slm ncesi
Trklerde grlen ve ancak evli iftlerin katld, iki (kmz) iilen ve ok disiplinli
olan yinlerin uzantsdr ve Bektalii dier tarikatlardan ayran en byk zelliklerin
banda yer alr. Bektalerin, inanlarn, gelenek ve greneklerini, dncelerini ve

315

Melih Duygulu, Alev-Bekta Mziinde Deyiler, Can Yay., stanbul 1997, s. IX(nsz).
Rza Algl, Alevliin Sosyal Mcadeledeki Yeri, Pencere Yay., stanbul 1996, s. 38.
317
Vahit Ltfi Salc, Gizli Trk Msiksi ve Trk Msiksinde Armoni Meseleleri, Numune Matbaas,
stanbul 1940, s. 9-10.
316

74

yaam tarzlarn yanstm olduundan dolay Cem yinleri, eitsel, kltrel ve din
boyutlar da tamaktadr.318
kinci temel yin ise, krar yini denen yindir ki, tarikata kabul edilen kiiye
ykmllklerin hatrlatlmas ve bu kiinin eskilere tantlmas gayesiyle yaplrd. Bu
iki tren de, ok zel trenler olup ayrntlar herkese aklanmazd.319 Ayrca, ba
okutma ad verilen nemli baka bir yin daha vard ki, bunda da bir eit kayt
yenilenir, daha nce ilenilen gnahlara tvbe edilir, dargnlar bartrlrd. Ba
okutmayan bir kii Bektalikten derdi.320 Bunlarn dnda, Abdal Ms Kurban,
Dolu me, Mcerretlik, Al Sofras, Kurban Tlama, Lokma Etme, era Uyandrma,
Koyun Baba, Nevruz, Muharrem, Hzr gibi isimlerle anlan yinler vard ki, bunlarn
bazlarnda semah yaplr, bazlarnda ise yaplmazd.321
Semahlarn Menei: El ele tutuulmadan, kadn erkek kark bir halde, beden,
kol ve ayak hareketleri ile oynanan bir eit din raks olan semah, slm ncesi
Trklerin yinlerinde yaplan din rakslarn bir uzants olup322, slm sonras din
hayatta nemli bir yer tutan tasavvuf hareketlerinden, zellikle de Ahmed Yesev ve
Hac Bekta- Vel gibi byk mutasavvflarn hogrsnden kaynaklanan din
karakterli bir raks, iir ve msik geni olarak telakki edilmitir.323
Semahlarn oluumunda, eski Trk dini olan amanizmin etkisi gz ard
edilemez. Ancak bu etkiyi, din ve soyut anlamda deil de, trih ve somut manada
anlamak lazm gelmektedir. Zra semahlar, Hz. Muhammed (s.a.v.)in Krklar
Meclisinde semah dnmesinin bir yansmas olarak telakki edildiklerinden, kken
olarak slm dininden kaynaklanmaktadr. Ayrca semahlarn icras esnasnda bele
balanan al ve tibentin de, Hz. Muhammedin krk para edilmi sarnn, Krklar
tarafndan bele balanm olmasnn bir yansmas olduu anlay da bu grn
haklln destekler mahiyettedir.324 Bu noktadan hareketle unu zellikle vurgulamak
318

Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 33-4 ; E. Behnan apolyo, Mezhepler ve

Tarikatlar Tarihi, s. 314-8 ; Armaan Eli, Semahlar Din eriklidir, I. Trk Kltr ve Hac Bekta
Vel Sempozyumu Bildirileri, s. 113.
319
Belks Temren, Bektaliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, KB Yay., Ankara 1994, s. 131 ; apolyo,
a.g.e., s. 305-14.
320
Temren, a.g.e., s. 133.
321
Hakk Sayg, Alev-Bektalikte nan ve bdet, Folklor-Edebiyat Dergisi, Ankara 2002, c. VIII,
sy. 30, s. 50 ; Nuri zcan, Bekta Msiksi, DA, V/371 ; . Turul naner, Osmanl Msiksi
Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, YTD, sy. 34, s. 554-5.
322
V. Ltfi Salc, Gizli Trk Oyunlar, stanbul 1941, s. 12-3.
323
Eli, a.g.m., a.y.
324
Eli, a.g.m., a.y.

75

istiyoruz ki, Bektalikte icra edilen msik kesinlikle din karakterli ve din amaldr.
Bunun en byk delilleri ise, Hac Bekta- Velnin u szleridir:
Semah, riflerin leti, muhiplerin ibdeti, tliplerin maksududur. Hakikatte
bizim semmz oyuncak ve mecz deil, ilh bir srdr. Sem bir oyun sayan kimse
cfedir ve namaz klnr kimse deildir.325 ve yaplan sem, eer Tanr dostluundan
kaynaklanyorsa, bu helldir.326
Bekta Msiksine Hkim Olan Tavr: Bu tarikatta icra edilen msik, ky ve
ehirlere gre farkllk arzeder. Yksek kltr dzeyinin hkim olduu ehirlerde zellikle de stanbulda - faaliyette bulunan Bekta tekkelerinde icra edilen msik,
daha ziyade Klasik Trk Msiksinin hkimiyeti altnda kalm, Nefesler bu msikye
has namelerle okunmutur. Bu slbun olumasnda, Bektalie intisap etmi Klasik
Trk Msiksi stdlarnn, klasik slba gre besteledikleri Nefeslerin de rol byk
olmutur. stanbulda icra olunan Bekta Msiksinde grlen klasik tavr, stanbul
Belediye Konservatuar Tasnif Heyetince tesbit edilen ve 1933te yaymlanan Bekta
Nefesleri adl eserde aka belli olmaktadr.327
Kullanlan usller dahi Klasik Msikye zg, Devr-i Hind, Aksak, Yrk
Sem, Sofyan, Curcuna, Msemmen, Trk Aksa gibi usllerdir. Bekta Devr-i
Revn, Bekta Raksn, Bekta Raks olarak adlandrlan usl, Bekta
Msiksinin, Trk Msiksine kazandrd usller olarak deerlendirilebilir. Ancak bu
usller, gftenin zorlamas ile yapay olarak olumu ve pek ilgi grmeyip, baka
besteciler tarafndan kullanlmamtr.328
Krsal kesimde icra olunan Bekta Msiksinde ise, Trk Halk Msiksinin
etkisi ok daha byk olmutur. Buralarda okunan Deyi, Nevrziye ve Nefes gibi
trler, genellikle saz irlerinin besteleri olup, msik asndan pek bir farkllk
gstermez. Anadolu ve Rumelinin mahall halk namelerini ihtiva eden bu Nefeslerin
ezgileri, sade, sanat zorlamalarndan uzak ve o nisbette gzeldir. Bu Nefesler, Bektaler
tarafndan kutsal sayld iin hemen her frsatta - zellikle de Cem yinlerinde -

325

Eli, a.g.m., s. 116.

Hac Bekta Vel, Makalat- Hac Bekta Vel, s. 258-9.
327
Geni bilgi bkz. Lale Akay Umul, Bekta Erknndaki Nefesler ve stanbul Konservatuarnn 1933
Senesinde Nerettii Nefesler zerine Bir Deneme, Folklor-Edebiyat Dergisi, sy. 32, c. VIII.
328
zcan, a.g.m., s. 371-2.
326

76

daima okunmak suretiyle gelecek kuaklara aktarlm, bylelikle de unutulmaktan

kurtulmulardr.329
Ayrca bu farkllk semahlarda da gzlenebilmektedir. ehir tekkelerinde
dzenlenen semahlar, daha ok Balm Sultna mal edilen Erknnme deki usl ve
erkna riayet edilerek gerekleen semahlardr. Semahhnede balayan ve meydan
odasnda dzenlenen semah ile biten ve semaha belli kiilerin katld Balm Sultn
erknl bu semahlar, krsal kesimdeki semahlardan ayrlr. Krsal kesimde tertip edilen
semahlarn daha basit bir dzenei vardr.330
Mzikal ve name asndan Bekta Msiksi slbunu deerlendiren Dedebaba
Bedri Noyan, bu konuda unlar sylemektedir:
Bekta Msiksinde sesler ak, son derece yaln ve zl, arbal ve kutsal
bir hava alaycdr. Uyuturucu, uyutucu melodiler olmad gibi, hafiflik
dndrecek oynaklklar, amatal nitelikler de yoktur. Nefes okuyanlar, ister er, ister
bac olsun, seslerinde bir hametli eda, arballk ve sayg tonu mevcuttur. Kurn
okuyormu gibi edeple Nefes okurlar. Bunlarda, alakgnlllk iinde edep ve hu,
huzur iinde mistik bir rindlik, duygusallk ve incelik vardr. Ar sslemeler,
yapmacklar, hoppa ve aranameler yoktur.331
Genellikle Bekta ve Alev semah birbirine kartrlmtr. Krsal kesimde,
Halk Msiksi eliinde yaplan semahlar, arlkl olarak Alev semahlardr.
ehirlerdeki Bekta tekkelerinde ise, klasik kltrn bir yansmas olarak, slp ve
melodi karakteri itibariyle, msik de, semah da klasiklemitir. Bunun en st dzey
rneklerine stanbul da rastlanr. Bu konuyla ilgili olarak, Alev-Bekta yazarlardan
Dedebaba Bedri Noyan ve Vahit Ltfi Salc unlar sylemektedirler:
stanbul Bekta tekkelerinin edebiyat ve buna bal olarak da msiksi, XX.
yzyln balarna kadar Bekta Halk Msiksine tbiydi. Bu tekkelerde, saz irlerinin
zel olarak besteledikleri Nefesler okunurdu. Ancak, XX. yzyln balarna doru,
Halk Msiksi tavryla bestelenen Nefeslerin yerini, stanbul Bekta tekkelerinde,
Klasik Msik tavryla bestelenen Nefesler almtr.332
Biz bu gre katlmyoruz. ayet bu mekanlarda yzyllar boyunca Trk
tavryla bestelenmi olan Nefesler icra edilmi olsayd, bu tavr vazgeilmez bir gelenek
haline gelirdi ve yle bir anda deimesi de mmkn olmazd. Bunun iin biz, stanbul
329

Ergun, a.g.e., II/407.

naner, a.g.m., a.y. ; zcan, a.g.m., a.y.
331
Bedri Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, c. I-IV, Ard Yay., Ankara 2001, IV/684.
332
Noyan, a.g.e., IV/687 ; Salc, a.g.e., s. 77-8.
330

77

Bekta tekkelerinde icra olunan Nefeslerdeki Klasik Msik tavrnn, nceki

yzyllardan gelen bir gelenek olduunu zellikle vurgulamak istiyoruz. Ayrca, Klasik
Msik ile itial eden ve manen Bekta tarikatna bal olan birok msikinasn zellikle de Yenierilerin - Bekta tekkelerine devam ederek, msik birikimlerini ve
Klasik Msik tavryla bestelemi olduklar Nefesleri buralarda icra etmi olabilecei
fikrinden hareketle, Nefeslerdeki Klasik Msik tavrnn daha nceki zamanlarda zellikle de XIX. yzylda333 - olumu olduunu da rahatlkla syleyebiliriz.
yinlerin crs: Baba efendinin Ftiha okumasyla balayan yin, evvela
Kurn- Kerm okunmas, sonra baz dua ve evrd ile, ksa bir zikir yaplmas, Hz.
Peygamber (s.a.v.)e salt ve selm okunmas ve zellikle Hz. Al ile neslinin ve Ehl-i
Beytin isimlerinin byk bir sayg, sevgi ve hatta ak ierisinde anlmas ile srerdi.
era Uyandrma Tercmannn zel bestesiyle okunmas srasnda, grevlilerce,
meydanda bulunan byk amdanlardaki mumlar yaklr ve semahhne edeple terk
edilir, meydan odas denilen zel blme geilir ve burada semah yaplrd. Sazsz
olarak, glbank ve tercman denilen zel besteli dualar okunurdu. Szleri h
smil Safav (Hatay)ye ait olduu iddia edilen Mevlid-i Al de sazsz olarak icra
edilirdi. Ancak klasik Mevlid okuma uslnde olduu gibi, aralarda besteli Nefeslere
yer verilir, en sonunda da okunan glbank ile yin sona ererdi. Muharrem aynda
semah yaplmaz, sadece mm- Hseyin ve Kerbel ehitleri iin Mersiyye
okunurdu.334
Semahlarn cras: yin esnasnda yaplan semahlarn icras da u ekildeydi:
Muhabbet cemlerinde, cemin sonuna doru icra edilen semahlarn en tipik zellii,
Arlama denen ar bir blmle balamas, yrtme veya yeldirme denen hzl
blmle devam etmesi ve yeniden arlamasdr. Bu esnada, gerek ritim (ar ve yrk
usller) ve gerekse melodik yap bakmndan semaha uygun Nefesler olan ahlamalar
okunurdu.335

333

XIX. yzyln Klasik Msik stadlarndan biri olan Hac Him Bey, Bekta tarikatna intisap etmi
ve henz tespit edilememi olan birok Nefes bestelemitir. Ali Rz Bey de birok Nefes bestelemi,
ancak bunlardan bir tanesi tespit edilebilmitir. te bu gibi byk msikinaslarn henz tespit
edilememi pek ok eseri, stanbuldaki Bekta tekkelerinde icra olunan Nefeslerde Klasik Msik
tavrn hkim klmtr.
334
naner, a.g.m., a.y. ; zcan, a.g.m., a.y.
335
M. Tevfik Oytan, Bektaliin Yz, Marif Matbaas, stanbul 1979, s. 217-8 ; Eli, a.g.m., s. 114.

78

Zkirlerin okuyup ald semah havasna, eyvallah H, ah, dost gibi

terennm szleri ilave edilir ve bu terennmlere zkirlerin dndakiler de katlr, bu
terennmleri, okunan Nefesin karar perdesinden tekrar ederlerdi. Buna dem tutmak
denirdi. Semah havas, daha yrtlmek istendiinde, perde daha tize alnrd. Buna da
perde kaldrmak denirdi. Bu icra, yaklak olarak btn yinlerde uygulanmtr.336
Bekta Msiksini en gzel ekilde ifade eden ve bu msiknin mmtaz
eserlerini tekil eden Nefesleri de iine alan semahlarda, sz, mzik ve raks eleri
arasnda tam bir uyum vardr. Semahlarda icra olunan msiknin ezgilerinde, genel
olarak hem kc hem de inici bir seyir hkim olup, monotonluk yoktur. Melodik
seyirleri genellikle, fa diyez ve si bemol 2 koma eklindedir. Bunun yannda, mi bemol
ve si bemol 2 koma eklindeki melodik seyir ile, do diyez, si bemol ya da si bemol 1
koma eklindeki melodik seyir de bulunmaktadr. Bu eserlerde genellikle 2, 4, 5, 6, 7, 8,
9, 10 zamanl usller kullanlmtr.337
Hdrellez, Nevrz gibi gnlerde veya bir adak gerei dzenlenen trenlerde
byk semah yinleri yaplrd. ou zaman bir trbe civarnda veya uygun krlk bir
alanda, istisnasz herkesin katld ve Bekta deyimi ile kr muhabbeti iinde
gerekleen bu semaha, Koyun Baba veya oban Baba Semah ad verilirdi. Bu
semah, stanbuldaki Merdivenky ahkulu Sultan Derghnda dzenlenirdi.
Genellikle kalabalk semahlarda okunan Nefeslerde, baz nakaratlar Bat Mziinde
olduu gibi kanon338 tekniiyle tekrarlanrd. Bu eit nefeslere, Deste, Takm veya
Arka Nefesi gibi adlar verilmitir.339
Nefeslerde Kullanlan Gfteler ve Yunus Emre: Bekta Nefeslerinin gfteleri
daha ziyade, Nesm, Hatay ve Yunus Emre gibi irlerin iirlerinden seilmitir. Gerek
Bekta yinleri esnasnda, gerekse bunlarn ardndan tertip edilen sohbet ve muhabbet
toplantlarnda, konularn Bekta Edebiyatndan alan ve genellikle ad geen irlere
ait olan, Deyi, Nefes, Mersiyye, Miralama, Nevrziye, Oniki mam gibi manzum
trler, bestelenmi ekilleriyle icra edilirdi.340 Drtlklerden oluan Nefesler en az

336

zcan, a.g.m., a.y. ; naner, a.g.m., a.y.

Eli, a.g.m., s. 115.
338
Kanon: Bir mzik parasnda, iki ya da daha ok sesin, belirli aralklarla ve birbirini taklit ederek
oluturduklar btn.
339
naner, a.g.m., a.y.
340
zcan, a.g.m., a.y.
337

79

drtlktr ki, Allah - Muhammed - Al lemesi ile aklanmaktadr. Arz vezni ile
yazlanlar olsa da, ounlukla sekizli veya onbirli hece vezni ile yazlmlardr.341
Yeri gelmiken, birok Nefes gftesinin kendisinden seildii Yunus Emreye
ve onun bu tarikattaki yerine de deinmek istiyoruz. Bu Trk bynn sevgisi, snn
tarikatlarda olduu gibi Bekta tarikatnda da nemli bir yer tutmutur. Bektaler, ona
kendi tarikat pirleri derecesinde ballklarn gstermi, muhabbet meclislerinde onu
her zaman ba keye oturtmu ve birok Nefes gftesini de ondan semilerdir.342 Bu
byk ir, Bekta iirini o derece etkilemitir ki, kendisinden sonra yazlan birok
iirde, bazen ayn konulara, hatta ayn msralara bile tesadf edilmektedir.343
Kullanlan Sazlar: stanbuldaki Bekta tekkelerinde icra edilen yinlerde,
Klasik Msik kltrnn bir yansmas olarak, ney, tanbur, ud, rebab gibi flemeli ve
telli sazlar ile, def, dire, mazhar, bendir, kudm gibi ritim sazlar kullanlmtr. Krsal
kesimde yaayan Bektaler ise, Halk Msiksi etkisinden dolay, bata balama olmak
zere, ruzba, r, tanbura, divan saz, cura, kabak kemne, kaval gibi Halk Msiksi
alglarn kullanmlardr. Krsal kesimdeki msik letlerinin en makbul ve en kutsal
ise, k sazdr.344
Bekta Msiksinin XIX. Yzyl stanbulundaki Durumu: XIX. yzyl,
Bektalik ve msiksinin skntl gnler yaad bir zaman dilimi olmutur. Zra
1826da Vakay- Hayriyye adyla trihe geen kanl ehir muharebesinin ardndan,
Yenieri ve Kapkulu Ocaklar II. Mahmd tarafndan kapatlm, bu ocaklarn manen
bal bulunduu Bektalik de yasaklanarak, tekkelerine el konulmu, buralarda bulunan
kaynaklar da imha edilmitir.345 zellikle bu tarihten itibaren Bektalie kar eitli
karalama kampanyalar balatlm, bu da Bektaliin biraz daha kaybolmasna ve bu
tarikat hakknda kulaktan dolma bilgilerin yaygnlk kazanmasna yol amtr.346
Yaklak eyrek yzyl sren tarikatn bu gizlilik hali, tabiatyla Bekta Msiksini de
olumsuz ynde etkilemi ve onda bir duraklamaya ve gerilemeye yol amtr.

341

Eli, a.g.m., s. 114.

Cemalettin Server Revnakolu, Yunusun Bestelenmi lhleri Nerede ve Nasl Okunurdu?,
Tasavvuf Kitab (Haz. Cemil ifti) , Kitabevi Yay., stanbul 2003, s. 427-60.
343
Kprl, a.g.e., s. 352.
344
Ylmaz Soyver, Sosyolojik Adan Alev-Bekta Gelenei, Ankara 1997, s. 150 ; naner, Osmanl
Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, s. 555.
345
Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, XII/233-46.
346
Abdulkadir Sezgin, Hac Bekta- Vel ve Bektalik, s. 173.
342

80

Bektalik

gibi

Bekta

Msiksi

hakknda

da

pek

fazla

malumat

bulunmamaktadr. XV. yzyl ile XIX. yzyl arasnda, dier din formlardan eser
besteleyen bestekrlarn hayatlar hakknda az ok bilgi bulunmasna karlk, Nefes
bestekrlar hakknda, hemen hemen hi bilgi mevcut deildir. Ny eyh Al Rz
Efendi, Dervi Tevfk ve Hseyin Baba gibi bestekrlar istisn edilirse, XIX. yzyl iin
de bu durum geerlidir. Bu konuda S. Nzhet Ergunun u szlerine katlmamak
mmkn deildir:
Ktphnelerde ve husus ellerde mevcut olan yzlerce Bekta cngn
taradm halde, tespit edilmi bir Nefes bestekrna rastlayamadm.347 Gerekten de
Bektalik ve msiksi, esas inan ve ibdeti sakl tutmak demek olan takiyye prensibi
dolaysyla eski yazl kaynaklarda yer bulamam, ancak son devirdeki aratrmalar ve
szl rivyetlerle renilebilmitir. Bu gizliliin altnda yatan sebeplerin banda ise,
hem tarikatn da kapal bir zellie sahip olmas348, hem de - yukarda da belirttiimiz
gibi - Osmanlnn son dnemlerine doru resmen yasaklanm olmas gelmektedir.
XIX. yzyl iinde de epeyce Bekta Nefesinin bestelendiini sylemek
mmkndr. Zra, bu yzyln ortalarnda ve bilhassa da sonlarnda, bir takm klasik
msikinaslarn bu tarza eilim gsterdikleri ve bir takm Nefesler besteledikleri
sylenmektedir. Mesel, Klasik Trk Msiksinin byk stdlarndan olan Hac
Him Bey (.1868), Mevlevliin yan sra Bekta tarikatna da mensuptur. Bu
noktadan hareketle, onun bir ok Nefes bestelemi olabilecei kuvvetle muhtemeldir.
Ancak, - belki de alm olduu tarikat terbiyesinden dolay - bestelemi olduu
Nefesleri belirtmedii iin, hangi Nefeslerin kendisine ait olduu bilinmemektedir.349
XIX. yzyl Bekta Msiksinde grlen klasik tavr, belki de, Him Bey gibi Klasik
Msik bestekrlarnn bestelemi olduu eserler neticesinde olumutur.
Yine bu yzylda, Bektaler arasndan, Nefes okumakta ve saz almakta n
yapm kiiler de kmtr. Erzurumlu Ceyhun (.1886), talebesi inar (.1899),
nebolulu k Ahmed (XIX. yzyl), ve Pern Baba (.1876) stanbulun en gzel saz
alanlarydlar. Bu saz irlerinin bir takm Nefesler bestelemi olmalar da kuvvetle
muhtemeldir.350

347

Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/407.

Snn inanca sahip Osmanl Devletinin, - balangta olmasa da daha sonralar - i inancnn
hkimiyeti altna giren Bektaleri srekli bir bask ve kontrol altnda tutmas, haliyle Bektalii iine
kapal bir tarikat haline getirmitir.
349
Ergun, a.g.e., II/411-2.
350
Ergun, a.g.e., a.y.
348

81

stanbuldaki Bekta tekkelerinde Azb Mustafa avuun Mersiyyesi ile,

divanndaki Nat- Allerin okunmas det olmutu. Ayrca Sf Baba ve Mehmed Al
Hilm Dedebaba gibi Bekta irlerinin Mersiyyeleri de okunmaktayd. zellikle Sf
Babann Mersiyyesi, ayakta ve makam postunun nnde, derghn babas veya
msikye ina dier bir baba tarafndan okunur, det haline gelmi olan bu kurala
titizlikle riayet olunurdu.351
Bu yzylda bestelenen Nefes gftelerinin ounluunu, yine bu asrda yaayan,
Dertli, Seyrn, Mirt, Hengm, Zikr, Fedy, Kenz, Hk ve Bosnav gibi bir takm
saz irlerinin iirleri tekil etmektedir. Saz irlerinin kendi szlerine besteler
yapabilecei ihtimal dahilinde olduundan, bestekr bilinmeyen baz Nefeslerin bu saz
irlerine ait olmas ihtimali vardr.352
c - Dier Tarikatlarda Msik
Mevlevlik ve Bektalik dndaki tarikatlarn, zikre byk nem verdiklerinden
dolay, genel olarak esmc tarikatlar olarak da adlandrldklarn daha nce
belirtmitik. Bu tarikatlarda zikir, msik ile i ie olup, sessiz (gizli, haf) ve sesli
(ak, cehr) olmak zere iki ekilde yaplrd.
Rabbini gnlden ve korkarak, iinden hafif bir sesle sabah akam an,
gfillerden olma!353 yet-i kermesi, sessiz (haf) zikre;
Babalarnza seslendiniz gibi, yahut ondan daha yksek bir sesle Allah
zikredin!354 yet-i kermesi de, sesli (cehr) zikre delil olarak gsterilmitir.
Toplu halde icra olunan zikirlerde, fertlerin i huzura kavumalarn ve
kendilerini Rablerine yakn hissetmelerini temin ettii iin, cehr zikir usl tercih
edilmitir355 ki, msikyle i ie olan zikir ekli budur ve aratrmamza konu olan
tarikatlar da, bu usl zere yin icra eden tarikatlardr. Sesli zikir yapan tarikatlarda icra
edilen yinler ise, ya bir msik letiyle, ya da srf insan sesiyle icra edilmitir. Buna
istinden unu rahatlkla syleyebiliriz ki; bir tarikatn zikrinden bahsetmek, ayn
zamanda o tarikatta icra edilen msikden de bahsetmektir. Sessiz yaplan zikirlerde ise
ritim ve msik olmad iin, bu tr zikir yapan tarikatlar, aratrmamzn dnda
braklmtr.
351

zcan, a.g.m., a.y.

Salc, Gizli Trk Msiksi, s. 20.
353
Arf: 7/205.
354
Bakara: 2/200.
355
Eyubolu, a.g.e., s. 250-52 ; Eraydn, a.g.e., a.y. ; Kk, a.g.e., a.y. ; Ylmaz, a.g.e., a.y. ; Ynetken,
a.g.m., a.y.
352

82

Zikir eitleri: Bu tarikatlarda dzenlenen ve msik ile i ie olan zikirler,

ana gruba ayrlmaktadr:
1- Kud Zikir: Oturularak yaplan zikirlerdir. Bu eit zikirler, diz kerek
zplamak, ba da saa sola evirmek sretiyle yaplrd. Diz kapaklar yerde olduu
halde, kalkp oturmak suretiyle yaplan zikirler de vard. nce ar usllerle balayan bu
zikirler, gittike hzlatrlr, sonra en kvrak nameli ve hafif usll lhler
okunurdu.356 Nakibendliin baz kollar, aban Darb- Esms, Celvet Nsf-
Kym ve Mevlev sm-i Celli, oturularak yaplan kud zikirlerdendi.357
2- Kym Zikir: Ayakta yaplan zikirlerdir. Bu eit zikirler, yarya kadar eilip
kalkmak, dik dururken belirli ahenklerle zplamak, yahutta saa sola dnmek suretiyle
yaplrd. Bir kaideye bal olan bu eit zikirlere kym zikri denirdi ve bu zikrin
temposuna gre ilhler okunurdu.358 Rifa, Sad, Bedev, azel ve Celvet
tarikatlarnn yinleri kym yinlerdendi.359
3- Devrn Zikir: Bu tr zikirler de ayakta yaplrd. Ancak baz figrleri ile,
kym zikirlerden ayrlmlardr. Bu tr zikirlerde, el ele, veya kol kola tutumak
suretiyle bir halka tekil edilir, sa ayak fazlaca ileri, sol ayak ise biraz geri atlrd. Bu
hareketle mtemadiyen ilerleyerek top halinde dnlr ve bu suretle zikir yaplrd.
Buna da devrn derlerdi. Bu zikir tarzna uygun lhler seilir ve zikir esnasnda
okunurdu.360 Halvetiyyenin btn kollar ile Kdiriyyede dzenlenen yinler devrn
yinlerdendi.361 Devrn Zikri esnasnda icra edilen msikde cokun bir hareketlilik
mevcut olup, okunan lh ezgilerinde, insan raksa kaldran bir ahenk mevcuttu. Bunun
iin bu eit lhlere Sofu Kaldran lhler denmiti.362 Halvetlik ve btn kollar ile
Kadirlikteki zikirler devrn usl zere icra edilirdi.363
Btn tarikatlarda zikre ilk nce oturularak balanrd. Fakat kud zikirlerde hi
ayaa kalklmaz, kym zikirlerde kuddan sonra ayaa kalklr, devrnlerde ise
oturmak, ayakta durmak ve devrn elerinin hepsi vard.364

356

Ergun, a.g.e., a.y.

Turul naner, Tekke Msiksi, DBA, VII/240 ; a. mlf., Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf
Msiksine Bir Bak, s. 562.
358
H. Bedi Ynetken, Kym Zikirler ve Trk Din Rakslar, Tasavvuf Kitab, s. 236.
359
naner, Tekke Msiksi, a.y.
360
Nuri zcan, Devrn, DA, IX/250 ; naner, a.g.m., a.y.
361
naner, a.g.m., a.y.
362
Ergun, a.g.e., I/13-4.
363
naner, a.g.m., a.y.
364
Halil Can, Din Trk Msiksi Lgat, Msik Mecmas (MM), sy. 218, s. 5-6.
357

83

Kud ve kym zikri hakknda u yet-i kerme delil alnmaktadr:

Ayakta dururken, otururken, yanlar zerine yatarken Allah anarlar...365
Devrn Zikri hakknda da u yet-i kerme delil alnmaktadr:
Melekleri grrsn ki, Rablerine hamd ile tesbih ederek arn etrafn
kuatmlardr...366
Sras gelmiken u noktay da belirtmek istiyoruz; yanl olarak, Kdir, Rifa,
Nak ve Halvet lhsi gibi isimler alan Tekke Msiksi eserlerinin, zellikle Kym
veya Devrn lhsi olarak isimlendirilmeleri gerekir.367 nk kym veya devrn
ritmine ve ahengine uyan eserler, tarikatn ismi ne olursa olsun, kym ve devrn
zikirlerde okunurdu.368 Devrn Zikrinde ise adm atmalar en nemli hareketi tekil
ettiinden, bu ksmda okunacak lhlere balanrken, eserin ayak temposuna ayak
uydurmas gerekirdi.369
Msikye Baklar: Zikrin ok byk nem arzettii bu tarikatlarda, msik de
son derece ehemmiyet arzetmekte ve bu tarikatlarn yinlerinde en geni ve en yksek
manas ile yer almaktadr. Zra bu tarikatlara gre, nl sof irlerden seilmi iirlere
yaplan bestelerin okunmas, mridleri din hedeflere ulatrmada ok byk bir rol
oynamaktadr. Ancak bu tarikatlara ait msik, Bekta ve Mevlev Msiksi gibi, sadece
kendilerine has zellikler gstermez ve tarikatn ismi ile snrl deildir. Btn yinlerde
icra edilen msik, - yine uygun olarak - ya cokun, ya az hareketli, ya da ok
ritmiktir. Bu yinlerde, kudm, bendir, mazhar, halle, nevbe gibi vurmal sazlar
mutlaka kullanlmtr. Ney sazna da bu tarikatlar yinlerinde geni bir yer vermi,
zellikle harfler belli edilmeden, sadece ses karlarak yaplan kalb sm-i Cell zikri
esnasnda neye flenmitir.370
yinlerin daresi: yin srasnda oluan din raks hareketlerinin ynlendirilmesi,
zikir - perde - ritim uyumuna uygun lh, Durak, Nat ve Kasdelerin seilip okunmas
gibi grevleri olan zkirbalk, ok geni bir repertuar, iyi bir msik bilgisi ve icra
yetenei, zellikle de zikir yini dzenini iyi bilmeyi gerektiriyordu. Zikir yininin
365

l-i mrn, 3/191.

Zmer, 39/75.
367
naner, Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak, s. 562.
368
Bu yin eitlerine uygun lhler iin bkz. Cemaleddin Server Revnakolu, Yunusun Bestelenmi
lhleri Nerede ve Nasl Okunurdu?, Tasavvuf Kitab, s. 427-460.
369
Devrn lhleri iin bkz. Nuri zcan, Devrn, DA, IX/250 ; Revnakolu, a.g.m., a.y.
370
Ergun, a.g.e., I/11 ; naner, Tekke Msiksi, DBA, VII/240 ; a. mlf., Osmanl Msiksi Trihinde
Tasavvuf Msiksine Bir Bak, Yeni Trkiye Dergisi (YTD), s. 562.
366

84

gidiine ve temposuna uygun lhleri o anda bulmak, okuyup-okutmak gibi her an

srprizlerle dolu bir msik dzenini oluturmak, bestelenmi bir eser olan Mevlev
yinini ezberleyip okumaktan ok daha zor, zel hner ve yetenek isteyen bir iti.
Zikir idare edenlere, zkirbann yansra eyh, sertarik, pikadem, meydanc, reis
de denirdi. yinler, bu grevlilerin uygun grd srece devam eder ve bu yinlerin
icrasnda vurmal sazlar kullanlr, bazen neye de flenirdi..371
lhlerin, kelime-i tevhd, Allah, Hay ismi gibi esmlarn zikrine uygun
olmasnn yansra, kym ve devrn zikir tarzlarna da uygun olmas gerekiyordu.
Kym ve devrn zikrin idaresi, msik ve zellikle usl bilgisine ihtiya
gsterdiinden, zikri idre edenlerin her eyden nce estetik bir ruha sahip bulunmas ve
mutlaka msikinas olmas, hi deilse orta derecede bir zkir kadar lh bilmesi
gerekiyordu. zellikle devrn zikirlerde eyh efendinin, devrnn zerinde yzen kaln
ve gr bir sese sahip olmas artt. Bunlar bilmeyen bir eyhin ynettii devrnda,
manev bir nee ve lezzet olumazd. eyh ile zkirbann, devrn idare etme
konusunda tam bir ibirlii ierisinde olmalar ve zikre uygun lhlerin tespitini
yapmalar zorunluydu.372
lh gftelerinin iinde bulunulan hicr aya gre seilmesi de zorunluydu.
Mesela; Rebilevvelde Hz. Muhammedin doumunu, Ramazanda oru ibdetinin
faziletini, Muharremde Kerbel olayn, Cemaziylevvelde tvbeyi, Zilhiccede hac ve
kurbn konu alan gfteler gibi.373
Makam seimi de ayr bir nem tamaktayd. yinin iinde tempo gittike
hzlanacandan, sesler de gittike tizleecektir. Bu zelliklere uygun makamlar ve
eserleri sralamak, bir Kasde okunup taksim edildikten sonra baka bir makama
geildiinde perdeyi bozmamak gerekirdi. Zkirbann zikir idare etmedeki kudretinde
aranan artlardan biri de, perde kaldrmak ve perde indirmektir. Buna muktedir olan
zkirbalarn idare ettikleri yinlerde, genel ahenk salanm olduundan, yaplan
zikirden de o nispette zevk alnrd. Zikir esnasnda oluan vcut hareketlerindeki
muntazam eviklik ve cokunluk ile, zikre katlan herkes, zikrin amalad mertebelere
ulam olurdu.374

371

Turul naner, Tekke Msiksi, s. 240 ; Ergun, a.g.e., I/8-13.

naner, a.g.m., a.y. ; Ergun, a.g.e., a.y.
373
Bu lhler iin bkz. stanbul Konservatuar Tasnif Heyeti (KTH), Trk Msiksi Klasiklerinden
lhler, stanbul Konservatuar Yay., stanbul 1931. c. I-IV ; A. Rza engel-Abdlkadir Tre, Trk
Msiksi Klasikleri, lhler, (Haz.Yusuf mrl), c. I-IX, Kubbealt Yay., stanbul 1979-84.
374
engel, a.g.e., I/(nsz) ; KTH, a.g.e., I/(nsz) ; Ergun, a.g.e., a.y. ; naner, a.g.m., a.y.
372

85

Btn bunlar, Tekke Msiksinin ok ynl niteliklerini ve icrasnn da bilgi ve

ehliyet gerektirdiini gstermektedir Bylesine msik bilgisi ve icra mahareti
gerektiren yin idareciliini stlenen zkirbalarn, ayn zamanda ok geni bir
repertuara sahip olmalar da gerekiyordu. Rauf Yekta Beyin naklettii aadaki fkra,
trih Tekke Msikmizin repertuar ve bu eserleri icra eden zkir ve zkirbalarn
msikinasl hakknda bir fikir verecek mahiyettedir:
Zkirler asla mecma kullanmazlar ve binlerce lhyi, serp hfzalarnda
tutarak icr-y yin esnasnda okurlard. Zaten mahfztn bil-mblaa drt-be bin
ilhyi ezberlemek derecesine vardrmayanlara zkirbalk tevch olunmazd. Hatt
rivyet olunur ki, III. Ahmed devrinde Kanbur Hfz375 nmyla marf bir zkirin 3000
ilhden fazla bilmedii halde, mahz sesinin letfeti sebebiyle, Edirnekaps civarndaki
Nreddin Cerrh Tekkesinin zkirbalna tayin olunmas, tekkelerde kyl kli
mcib olmu ve :
- Kanbur Hfz 3000 ilh ile zkirba oldu! Ne gnlere kaldk? diye istihz
edenler bulunmutur.376
Zkirbalarn bu gibi zelliklerini gz nnde bulundurduumuz zaman, unu
rahatlkla syleyebiliriz ki; Her zkirba, ayn zamanda byk bir msikinastr.
Bu giriten sonra imdi de, bu tarikatlarda icra edilen msik konusuna gemek
istiyoruz:
ca - Kud Tarikatlarda Msik
Nakibendlikte Msik: Nakibendlik, gerek hatm-i hcegn ad verilen ve
sessiz olarak yaplan zikirlerden olsun, gerekse, baz kollarnn sessiz zikri
benimsemelerinden olsun, msikye yer vermedii zannedilen bir tarikat olarak
tannmtr. Halbuki, Nakibendlikte kol sahibi bir pir olduundan dolay pir-i sn
lakabyla anlan Molla Cmi (.1492), bizzat msik ile uram ve msik nazariyat
ile ilgili bir de kitap yazmtr. Hatta bestekr olduu hakknda kuvvetli rivyetler
vardr.377 Ayrca Nakibend tarikatna mensup eyh ve derviler arasndan - zellikle

375

Bu zat, 1839da vefat eden Cerrh sitnesi zkirbalarndan eyh smilEfendidir. 1827de
derghn zkirbas Mustafa Efendinin 1827de vefat etmesi zerine bu vazifeye atanmtr. Dolaysyla
bu hadise III.Ahmed devrinde deil, II. Mahmud devrinde (1808-1839) olmutur.
376
engel, a.g.e., a.y.
377
. Turul naner, Nakibendlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/39.

86

stanbulda - birok msikinasn kmas, msiknin haram olduuna dair anlayn

Nakibendliin genel bir anlay olmadn bize gstermektedir.
yin ekli ve cras: Her ne kadar Nakibendiyyenin baz kollar kym zikir
usln benimsemi olsa da, bu tarikatn byk bir ounluu kud zikir usln
benimsemitir.378 Nakibendlerin kud olarak yaptklar zikirler, sesli ve sessiz olmak
zere ayrlmaktayd. Sessiz olarak yaplan ve hatm-i hcegn ad verilen zikirlerinde
msik olmadndan379, bu tr zikirler konumuz dnda tutulmutur. Naklerin sesli
zikirleri de dier tarikatlardakinden farkl olup, kuden (oturarak) icra edilirdi.380
Bir eyhin ynetiminde toplu olarak zikir yapan Nakibendliin kendine gre
zel trenleri ve zikir kurallar vard. Tarikat mensuplar byk zikir trenlerini,
pazartesi ve cuma akamlar, yats namazndan sonra yaparlard. Zikr-i erften nce
hatm-i hcegn yaplr, sonra da zel bir tarz olan zikre geilirdi.381
cra edilecek olan yin, vakit namaznn edasndan sonra mevcut hfzlardan
birinin, bir miktar Kurn- Kerm tilvet etmesiyle balar, daha sonra

Hseyn

makamnda ve pek ili nameleri ihtiva eden istifar duasn, derviler hep bir azdan,
defa tekrar ederek okurlard. Hseyn makamndaki bu istifar duas, Yce Allahtan
rahmet ve mafiret dilenme ve Allahn birliine tam bir teslimiyet duygular ierisinde
derviler tarafndan terennm edilir, daha sonra Peygamberimize Salvat- erife
getirilmeye balanrd.
Bundan sonra kelime-i tevhd (l ilhe illallah) zikrine geilir, akabinde bir
kii tarafndan Nat veya Durak okunur, bunlar okuyacak kimse yok ise, bir Cumhr
lh terennm ile sm-i Cell (Allah) zikrine balanrd. Kelime-i tevhdde olduu
gibi, sm-i Cellde de zikre zg beden hareketleri ve cokunluklar devam eder,
tarikatn icab olan dier zikirler, zikir esnasnda okunan lhlerle icra edilirdi. Belli
saydaki sm-i Cell zikrinden sonra, okunan Kurn- Kerm ve dua ile zikre son
verilirdi.382

378

Celvetlikte icra edilen Nsf- Kym, abnlikteki Darb- Esm ve Mevlevlikteki sm-i
Cell zikirleri de kud olarak yaplmaktayd.
379
XVIII. yzyldan itibaren baz Nak kollar, Hatm-i Hcegn zikrinin sonunda sesli olarak zikir
yapmlardr. (Necdet Tosun, Baheddin Nakbend, s. 321.)
380
Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, II/30.
381
Vassf, a.g.e., a.y.
382
Halil Can, Tasavvuf Msiksi, Tasavvuf Kitab, s. 474-5.

87

XIX. Yzyl stanbulunda Nakibend Msikinaslar: Daha nceki yzyllarda

olduu gibi, XIX. yzylda da Nakibendler arasndan, stanbul Tekke Msiksine
katkda bulunan ok kymetli msikinaslar kmtr. Nakibend msikinaslarnn en
by, hi phesiz Kazasker Mustaf zzet Efendi (.1876)dir. Msikde bir ney
virtz, ok stat bir okuyucu, Tarz- Cedd makamn tertip edecek derecede msik
bilgini ve usta bir bestekr idi. Yine, XIX. yzyln kymetli msikinaslarndan biri
olan eyh Mesd Efendi (.1908) de, bir Nakibend eyhidir. Onun, m u seher
zikreylerim Allah derim msrayla balayan Uk lhsi ok tannm ve dier tarikat
yinlerinde de oka okunmutur.383 Thir Aa Dergh eyhi Muhammed Feyzullah
Efendi (.1869) de iyi bir msikinas olup, gzel bir sese sahipti.384
cb - Kym

Tarikatlarda Msik

Kym tarikatlarda icra edilen msik konusuna gemeden nce, kym zikri
hakknda bilgi vermek istiyoruz:
Kym Zikri: Bu tarikatlarn yapm olduu kym zikri, genel izgilerle yle
icra edilmekteydi: Kym zikirlere de oturularak (kudn) ve eyh efendinn Ftiha
okumasyla balanrd. Daha sonra diz st ve hill eklinde oturan derviler, zel
bestesi olan evrd- erifi topluca okurlard. Ksa bir duadan sonra ayaa kalkarak, yan
yana ve karlkl saflar halinde dizilirlerdi. eyh efendinin zikredilecek esmy ( H,
Hay, Allah, Dim, Kayym gibi ) belirtmesinin ardndan zikre balanrd. Harfler belli
edilmeden, sadece ses ile dile getirilen kalb zikre geildiinde, vurmal sazlar
kullanlmaya balard. sm-i Cell zikrine gelindiinde mutlaka halle (zil) vurulur ve
neye flenirdi. Zkirler de zikrin temposuna uygun lhler ve serbest Kasdeler okurdu.
Okunan bu eserler eliinde zikreden derviler, adm atmadan, bel hizasna kadar eilip
dorularak, dizleri zerinde yaylanarak veya beden ile balarn belli bir henk iinde
saa sola dndrerek zikrederlerdi. Dalga tevhdi, demdeme gibi adlar verilen,
saflarn karlkl olarak ileri geri hareket ettikleri zikir tarzlar da vard ama asl zikir,
ayakta durarak icra edilen ve adm atlmadan yaplan zikirdi. Byk bir cokunluk
iinde srp giden zikre, yine eyh efendinin okumu olduu Ftiha ile son verilirdi.385

383

naner, a.g.m., a.y.

Vassf, a.g.e., II/231-3.
385
Turul naner, Rifalikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/330-1 ; a. mlf., Sadlikte Zikir Usl
ve Msik, DBA, VI/394 ; a. mlf., Bedevlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, II/122.
384

88

Yeri gelmiken kym zikri hakknda u hususu vurgulamak istiyoruz: XIX.

yzyln balarndan itibaren grlmeye balayan, yeni anlay ve araylar ile, gelenek
halini alm davranlarn dna kp, yeni eyler icad edip kullanma fikri, kym zikri
zerinde de etkili olmu, ibdet amacyla yaplan bu tr zikirlerin daha estetik bir
grnme kavumasna vesile olmutur. Buna rnek olarak, kym zikrine has kelime-i
tevhd zikrini vermek istiyoruz ki bu zikrin icrasnda u msik gzergh takip
edilirdi: L ilhe illallah demek olan kelime-i tevhd zikrine Rst makamndan
balanr, daha sonra perde perde ykselmek (tizlemek) ve perde perde alalmak
(pestlemek) suretiyle zikir devam eder, bir mddet bu minval zere devam edildikten
sonra, zikre yine Rst makamyla karar verilirdi. Bu ise, msik ve din raks bakmndan
grlmeye deer bir manzara tekil ederdi.386
imdi de bu tarikatlarn ortak msik zellikleri hakknda baz bilgiler vermek
istiyoruz:
Ortak Msik zellikleri: stanbuldaki kym tarikatlarnn ekserisi, Arap
kkenli tarikatlardr. Bu tarikatlarn byk eyhlerinin hemen hemen hepsi Msr ve
Suriye kkenli olduklarndan, tekkelerinde Kuzey Afrikadan getirilen bir takm temel
zellikler ve kltr enileri hep var olmu ve bunlar sonuna kadar korunmutur.
Ancak, stanbul merkezli tasavvuf kltrnden byk oranda etkilendiklerinden
yinleri, kareorafi ve msik asndan Kuzey Afrikadakinden daha dzenli ve estetik
bir nitelik kazanmtr.387
Ahmed er-Rifa, Ahmed el-Bedev, Hasan e-azel ve brhim ed-Dskden
oluan drt byk kutbun kurduu Arap kkenli ana tarikatlarn en dikkati eken
detlerinden biri de, nevbe ad verilen mersim idi ki, yle icra edilirdi:
Arap kkenli kym tarikatlar, bayramlar, yin gnleri ve evlenme trenleri gibi
muayyen zamanlarda ve

kalb sm-i Cell zikri esnasnda nevbe vururlard. Ayn

zamanda nevbe mersimlerindeki saz topluluunun ad da olan nevbe vurma

mersimi, geleneksel sazlardan ney, kudm, mazhar, bendir, halile ve kocaman gvdeli
davullardan oluan sazlarn, mehter takmnda olduu gibi muayyen bir tarzda topluca
alnmasndan ve bunlara elik eden lhlerin okunmasndan meydana geliyordu.
Kym tekkelerinde, kandil ve bayram gnlerinden bir hafta nce balard. Buna
istikbl haftas denirdi. Asl nevbe vurulaca gn, dergh- erifin yin gn idi.
386
387

Ergun, a.g.e., II/479.

Ycer, a.g.e., s. 408.

89

Yine hatr saylr tekke eyhlerinin veya eyhzdelerin evlenme trenlerinde de nevbe
vurulur ve gelin dergha nevbe ile getirilirdi.
Bir tempo ve bir ahenk ierisinde saatlerce srp giden bu mersimlerde, evvela
ar ar, sonra gittike hafif tavrl uuller, Mehdiye ve Kasdeler okunurdu. Bu arada
zkirlerin ayakta ve bir azdan okuduklar Uk ve Hicz makamlarnda eyen
lillah redifli eserler ise, Trk Din Msiksinin kymetli eserlerinden olup, sadece
kym tekkelerine mahsustu. Zkirler topluluundan meydana gelen ashb- nevbenin
idaresini ise, bu ite uzmanlam olan zkirbalar, yahut msikinas eyh efendiler
zerine alrd. Halle, nevbede ba sazd ve kumanday o verirdi.388 Ayrca, bu
tarikatlarda sessiz olarak icra olunan kalb sm-i Hay, ve sm-i Cellzikirlerinde neye de
flenirdi.389
Rifalikte Msik: Rifa tarikatnda icra edilen msik, tarikatn yapm olduu
kym zikrinden dolay, ok cokun ve hareketli bir zellie sahiptir. Bu zelliinden
dolaydr ki, genellikle hareketli bir tempoya sahip olan Arapa szl uuller (ki
bunda, tarikatn Arap kkenli olmasnn da byk pay vardr), tarikat yinlerinde ska
okunmutur. Rifa zikirlerinde, dier kym tarikatlarda grlmeyen u zellik
mevcuttu:
Ar bir ekilde balayan zikir, bir mddet sonra hzlanmaya baladnda,
tarikatn kurucusu olan Hz. Rifanin, Hz. Peygamber ( s.a.v. )in sandukasndan uzanan
elini pmesi kerametinin bir yansmas olarak, Rifalie mahsus olan burhn gsterme
balard. Kl, i, topuz gibi aletleri, yanak, karn, grtlak, gz gibi vcudun deiik
yerlerine sokmak ve gl denilen akkor halindeki kzgn demiri yalamak ve plak
bedene dedirmek eklinde yaplan hareketlerle, ban deil Allahn kestiini, atein
deil Allahn yaktn ve fizik kanunlarnn baz zel hallerde yrrlkte olmad
anlatlmak istenirdi. Burhn, Rifa zikrinin ok tannm ve dikkat ekmi bir zellii
olup her zaman deil, eyh efendinin uygun grd zamanlarda gsterilirdi. Burhn
gsterilirken, mazhar, halle, kudm gibi vurmal sazlar eliinde uul ve lhler
okunur, zikre ara vermeden devam edilir ve msik eklinde de bir deime olmazd.390

388

Nevbe hk. bkz. Cemaleddin Server Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, Eski
Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, (Haz. M. Doan Bayn smil Derviolu),
Krkambar Kitabevi, stanbul 2003, s. 325-52.
389
Ergun, a.g.e., II/498.
390
naner, Rifalikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/330-1.

90

XIX. Yzyl stanbulunda Rifa Msikinaslar: Tarikatn msikye ok byk

nem vermesi, Rifaler arasndan - hemen her devirde - birok deerli msikinasn
ortaya kmasna vesile olmutur. XIX. yzyl stanbulundaki Rifaler arasndan kan
en nl msikinas ise, hi phesiz, Kozyata Tekkesinin kurucusu ve eyhi
Abdulhalm Efendi (.1896)dir. Tekkesinin yanndaki 10 dnmlk bada zm
yetitirerek geimini salayan bu zat, msik nazariyatn ve eski saz eserlerini ok iyi
bilen, ok gzel ney fleyen, sinekemn ve tanburu gayet gzel alan ve ok deerli
renciler yetitiren ok yksek bir msikinastr. zellikle de, geleneksel tanbur
slbunda ve ney flemede byk stadlar arasnda yer almtr.391 Yine, eyh Huls
Efendi (.1897) de nl bir Rifa zkirbasyd. Birok lh ve

uul ezberinde

olduundan, dier kym tekkelerinde de zkirbalk ve kym reislii yapt. ok tiz

sesi ve zikir idaresindeki ustal ile nlyd. sm Efendi (.1902), eyh Rz Efendi
(.1904), Sad Paa mam olarak da bilinen Hfz Hasan Rz Efendi (.1889) ve
eyh Tevfk Efendi (.1899) de ok deerli Rifa zkirbalar olup, XIX. yzyl
stanbul Tekke Msiksine nemli katklarda bulunmulardr.392
Sadlikte Msik: Sad tarikatnda icra olunan msikde de, benimsemi
olduu kym zikir uslnden dolay, bir cokunluk ve hareketlilik mevcuttur. Tarikat
yinlerinde uullere geni bir yer verilmesinin altnda yatan sebeplerden biri de, bu
eserlerin kym zikrin temposuna uygun olmasdr. Sad tarikatnda da, dier kym
tarikatlarda olmayan baz zikir ekilleri vardr ki, nevbe takdmi ad verilen zikir ekli
bunlardan biridir:
Yerde ve gkteki her varln Allah zikretmekte olduunu belirten Kurn
yetlerinin, zel tarz ile zkirba tarafndan tilvet edilmesinin akabinde, Mevlnnn
Mesnevsinden alnan stn-i hannne menkbesi393 zel bestesiyle okunurdu.
Bundan sonra btn sazlar vurularak illallah Hay ve Allah ya Dim zikrine
balanrd. Sadlie mahsus bu zikir tarzna tulb nevbe de denirdi.
yinlerinde, zellikle

Sad

de nevbe treninde, arlkl olarak Arapa gfteli uuller

okunmakla birlikte, Trke gfteli lhlere de geni bir yer verilirdi.394

391

Vassf, a.g.e., I/222 ; Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/498, 504-5 ; M. Baha Tanman,
Kozyata Tekkesi, DBA, V/81 ; naner, a.g.m., a.y.
392
Ergun, a.g.e., II/468-92 ; naner, a.g.m., a.y.
393
Peygamberimizin Medine Mescidinde, minber yaplmadan nce srtn dayayarak hutbe okuduu
direin veya kuru hurma aac gvdesinin, minberin yaplmasndan sonra Peygamberimizin artk srtn
kendisine dayamamas ile oluan ayrlk acsndan dolay alayp inlemesini anlatan menkbe.
394
Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, s. 329-30.

91

Yine bu tarikatta, - dier nevbe vurulan kym tarikatlarn aksine - zikir

meclisinde bulunan herkes, nevbe sazlarn oluturan ritim sazlarn kullanabilirdi. cra
edicilerine gre bu sazlarn dalm da yleydi: eyh efendi, zkirba, Peygamber
soyundan olan seyyidler ve 12 yandan kk eyh ocuklar, halle; halifeler ile
misafir eyhler, nevbe; zkirler, kudm; btn derviler de, bendir ve mazhar
vururlard.395
Sad yinlerinde, devsiye ad verilen ve yalnzca bu tarikata zg bir zikir
ekli daha vard ki, kalb zikre balanldnda, hastalar, zellikle de ocuklar, grevli
dervilerce tevhdhneye getirilip yzkoyun yere yatrlr, eyh efendi de bu hastalarla
ocuklarn zerinde zikrederek ve dua okuyarak yrrd. Buna da devsiye denmitir.
Peygamberimizin doum ay olan Rebiylevvel aynda, yinin bu ekli mutlaka
uygulanrd.396
Ayrca Sad tarikat mensuplar, tarikatn asl merkezi olan amda bulunan
Emeviyye Cmiinde, cuma namazlarndan sonra yin dzenlerlerdi. Tarikat
mensuplar, Osmanl Devletinin merkezi olan stanbulda da bu usle riyet etmiler ve
Ayasofya Cmiinde, zellikle Kadir geceleri Sad yini dzenlemilerdir.397
XIX. Yzyl stanbulunda Sad Msikinaslar: Daha nceki yzyllarda olduu
gibi, XIX. yzyl stanbulunda da Sad tarikat mensuplar arasnda birok deerli
msikinas yetimitir. nl bestekr Hac Fik Bey (.1891)in kardei Neyzen Slim
Bey (.1885) bunlardan biridir. Devrinin en usta neyzenlerinden biriydi ve ayn
zamanda byk bir bestekrd. Trk Msiksinin belki de en tannm Hicz Perevi
onun eseridir. Slim Bey, Sad tarikatna mensup olmasna ramen, ayn zamanda
Mevlev ve Rifa muhibbi idi. skdar Mevlevhnesinde neyzenlik ve neyzenbalk
grevini srdrrken, bir yandan da eitli kym tekkelerine misafir gider, kalb sm-i
Hay ile sm-i Cell zikirlerinde ney flerdi. Hac Ahmed Muhtar Efendi (.1901),
Stlcede Sadlie bal Hasrzde Tekkesinin eyhi olup, ir ve ayn zamanda iyi
bir msik nazariyatsyd. Krml Hac Hfz eyh smil Hakk Efendi (.1911) de,
Cafer Paa Tekkesinin eyhi ve Dolmabahe Cmi bamezzini olup, repertuarnn
genilii ve ok uul bilmesi ile tannm bir zkirbayd. nl Mevlidhn

395

Revnakolu, a.g.m., a.y.

Turul naner, Sadlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/394.
397
naner, a.g.m., a.y.
396

92

Aakakanl Hfz Emn Efendi (.1914) de, Sad tarikatna bal ve Kadem-i erif
Tekkesinin zkirbas idi.398
Bedevlikte Msik: Bedev Msiksi de dier kym tarikatlarn msiksi gibi,
cokun ve hareketli bir edya sahiptir. Bilinen kym zikri dnda Bedevlie zg bir
zikir usl daha vard ki, buna Bedev topu denirdi ve yle icra edilirdi:
Bu tr zikirde, karlkl iki sra halinde dizilen derviler Hay esms okuyarak
kym zikrine devam ederlerken, ortada bulunan eyh, ellerini bann stnde birbirine
vurarak, herkesi kendi etrafnda toplanmaya davet ederdi. Bu srada bir zkir, lhler
hangi makamda ise, o makamda Salt okumaya balar, ya Reslallah dediinde, esm
ya Hay diye deitirilir, ayaklar yerden kesilmeden, dizler krlarak Saltnn sonuna
kadar bylece zikredilir, eyhin illallah demesiyle bu tr zikir biter ve zikre katlanlar
yeniden iki sra haline gelirlerdi.
Sralarn karlkl iki top halinde dizilmesiyle oluan zikrin dier bir ekli de
yleydi: eyh, bir srann bandaki bir kiiyi elinden tutarak kendi etrafnda, sola
doru dnmeye balar, bylece el ele tutuan derviler de, eyhin etrafnda dnerek bir
helezon oluturduktan sonra Salta balanrd. Saltn, lhlerin bestelendii
makamda okunmas gerektiinden, Bedev topunda zkirlik edenlerin, deiik
makamlarda Salt okuyabilecek kadar usta bir msikinas olmalar gerekmekteydi.
Bedev topu zikri, baka tarikatlarda da uygulanmtr.399
XIX. Yzyl stanbulunda Bedev Msikinaslar: Bedev tarikat mensuplar
arasnda, XIX. yzyl stanbul Tekke Msiksine katkda bulunan ok deerli
msikinaslar yetimitir. Bunlardan biri olan eyh Al Baba (.1900), 1880li yllarda
ok nl bir Mevlid ve Mersiyye okuyucusuydu. Bu deerli msikinas Sad Paa
mam diye tannan nl Mevlidhn Hasan Rz Efendiden Mevlid okumay, Hdy
Dergh eyhi Ren Efendi (.1891)den de msik nazariyatn renmitir. Ayn
zamanda ir ve mderris de olan eyh Seyyid Efendi de, XIX. yzyln en nemli
Bedev msikinaslarndandr ve gnmze, Nevrz makamndan besteledii bir lhsi
gelmitir.400 Zkir Mustafa Ak Efendi (.1873) de, yzyln en nl zkirbalarndan
398

naner, a.g.m., a.y.

naner, Bedevlikte Zikir Usl ve Msik, II/122 ; R. Ekrem Kou, Bedev Topu, stanbul
Ansiklopedisi, V/2364-5 ; M. Zeki Pakaln, Bedev Topu, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri
Szl, I/191-2.
400
Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), II/302.
399

93

olup, iyi Mersiyye okumakla tannmt. Yine, engelky Bedev Tekkesi eyhi Edhem
Efendi (.1904), stanbulun en tannm zkirbalarndan idi. Eypl Blbl Ahmed
(.1912) ve Fatihli Siyah Hakk Efendi (.1916)nin adlar da, deerli Bedev
zkirbalar arasnda anlabilir. Son dnemlerde, Beylerbeyi stavroz Deresi Bedev
Tekkesi reisi Mzkal Nr Bey, stanbulun nl zikir reislerindendi.401
Celvetlikte Msik: Trk Tekke Msiksinde nemli bir yere sahip olan
Celvetiyye, silsile itibariyle bal olduu Halvetlikten, hem hakikata ulamada
izlenecek yntem, hem de msik anlay olarak ayrlmaktadr. Bu anlay fark zikir ve
msiklerine de yansmtr. Zikirlerini ayakta ve dnerek, yani devrn olarak
gerekletiren Halvetlerin yinlerinde grlen cokunluk ve hareketlilik ile,
msiklerindeki ahenk ve ritim, Celvet yinlerinde grlmez. Celvet yinleri,
cokunluktan ok arballa, hareketten ok durgunlua, heyecandan ok istiraka,
vecdden ok hua davet eden hazin bir msik eliinde icra olunurdu. Bu anlaytan
dolaydr ki Celvet bestekrlarn meydana getirdikleri eserler, her ne kadar hznl ve
durgun olsalar da, slp itibariyle olgun ve sanatl esrlerdir.402
Celvetlikte msiknin byk bir nemi olup, tarikatn merkezi olan Hdy
Derghnda, bayramlarda, mevlid trenlerinde, yin gnlerinde ve Ramazan aynda
besteli iirler ve lhler okunurdu.403 Bu nem, zellikle tarikatn kurucusu Azz
Mahmd Hdynin msikinas olmasndan ve msikye byk bir nem vermesinden
kaynaklanr. Hz. Hdynin, yazd lhleri bizzat besteleyerek tekkesinde okutmas,
halifelerinden olan Hfz Kumral (.1621) ve abn Dede (.1650) gibi mehur
msikinaslarn, Hdy devrinde, tekkede zkirbalk yapmalar, ve Celvet
eyhlerinden birounun bestekr olmalar, bu tarikatn msik anlayn ve ona verilen
deeri yeterince gstermektedir.404
Zikir ekli ve cras: Kym tarikatlar arasnda zikrettiimiz Celvetiyye, baz
ynlerden kym zikir yapan Arap kkenli tarikatlardan ayrlr. Bu zellikler ise
unlardr:
1- Trk kkenli bir tarikat olmas.
2- Bu tarikata mahsus Nsf- Kym zikrinin kud olarak yaplmas.
401

naner, a.g.m., a.y.

Ergun, a.g.e., I/114 ; H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy ve Celvetiyye Tarikat, s. 296.
403
Ylmaz, a.g.e., a.y.
404
Ylmaz, a.g.e., s. 295, 301 ; a. mlf., Celvetiyye, DA, VII/275.
402

94

3- Zikir esnasnda icra olunan Din Msik eserlerinin hemen hepsinin Trke
gfteli eserlerin oluturduu formlardan olmas. Dier kym tarikatlar Arap kkenli
olduklarndan, yinlerinde daha ziyade Arapa gfteli uullere yer vermilerdir.
Celvetlik, her ne kadar Nsf- Kym zikrinden dolay kud tarikatlar arasna
girse de, yinlerinin bir blmnde ayaa kalkld iin kym tarikatlar arasnda
zikredilmesi daha uygun grlmtr. Zra, kud olarak yaplan zikirlerde hi ayaa
kalklmazd. Nsf- Kym zikri sadece Celvet tarikatna mnhasr olup, Cuma
namazndan sonra icra edilirdi. Diz stne kalklarak icra edilen bu yine Hzr
kym da denirdi. Bu zikir tarznn olumasna ise u hadise sebep olmutur:
Azz Mahmd Hdy bir kud tevhdi esnasnda postunda otururken Hz.
Muhammed (s.a.v.)in - bir rivyete gre de Hz. Hzrn - ruhniyetini mahede etmi,
tazm iin ayaa kalkmak isteyince Hz. Muhammed (s.a.v.) iaret ederek ayaa
kalkmamasn emretmi, o da zikre dizi zerinde devam etmitir. Bu olaydan sonra
Celvetlikte bu ekilde zikir yapmak, gelenek halini almtr.405
yin, br tarikatlarda olduu gibi, zkirbann Ftiha etmesiyle balard. Zikre
katlacak olanlar halka halinde oturur, halkann ortasnda zkirlerin oluturduu bir
halka daha bulunurdu. eyh, bu srada oluturulan halkaya girmez, minberin
karsndaki kafesli odada kalrd. Zkirba, Ftihadan sonra kelime-i tevhdi balatrd.
ok ar tempoda, uzun uzun, bazen drt drt denilen tevhd ama uslnn
kullanlmasyla - ki bu uslde her drt kelime-i tevhdde bir perde kaldrlr ve bylece
onalt tevhd ekilmi olurdu -, bazen de topluca on, oniki veya onbe defa kelime-i
tevhdin tekrarlanmasyla zikredilirdi.
Daha sonra zkirbann y Allah H demesiyle, topluca dizst kalklrd.
Zikir, Allah H diye devam ederken Hdynin lhlerinden biri okunurdu. Nsf-
Kym srasnda zkirba perde kaldrarak, yani perdeyi tizletirerek bir daha y Allah
H dediinde, dizst durumundan ayaa kalklrd. Bu kym zikri srasnda H
esmas okunur, belli sayda bu esma ekildikten sonra zakirba, sm-i Cell lafzna
geerdi. Allah ad anldktan sonra da, zkirbann defa, uzun uzun H demesiyle,
yinin balang safhas sona ererdi.
Bu safhadan sonra yine duruma uygun lhler, zkirlerce toplu olarak deil,
birer birer, solo eklinde okunurdu. Bu ynyle Celvetlik, br tarikatlardan ayrlr.
lh okunurken, eyh kafesli odadan kar, makam seccdesindeki yerini alrd. lh

405

Ylmaz, a.g.e., s. 222 ; a. mlf., a.g.m., a.y.

95

bittiinde herkes yerine oturur ve bir zkirin okuduu Durak dinlenirdi. Sonra eyh
Ftiha okur, ayet okumayp da ellerini yere vurarak ya Allah H dediyse, yine ayaa
kalklr ve H zikrine balanrd. Zikir srerken, zikrin perdesine ve ritmine uygun
lhler okunur, zikredenler bedenlerini saa sola eerek, balarn da saa sola
evirerek H kelimesini tekrarlamaya devam ederlerdi.
Okunmakta olan lhnin sonunda eyh perde ykseltmek ve zikrin temposunu
hzlandrmak isterse, defa Allah diyerek bir iaret verirdi. lhlerin perdesini yeni
bir perdeye aktarabilmek iin, zkirbann veya onun grevlendirdii bir zkirin ksa
bir taksiminden sonra, yeni perdeden baka bir lhye geilirdi. ok hafif sesle sren
H zikri srasnda, zkirbann iaretiyle bir zkirin okumaya balad solo lh
zikir meydanna yaylrd. Bylelikle, tarikatn cokunlua yer vermeyen tasavvuf
dncesi, zikir yinine de yanstlm olurdu. Perde kaldrmal, solo lhli zikir bir
sre daha devam ettikten sonra, eyhin H ill H diye yksek perdeden
seslenmesiyle sona erdirilir ve oturulurdu. Oturulunca bir Cumhr lh okunur, eyhin
duasyla yin sona ererdi. stanbuldaki Celvet tekkelerinde dzenlenen yinler bu
minval zere icra edilirdi.406
XIX. Yzyl stanbulunda Celvet Msikinaslar: Bu tarikatta yetien
msikinaslarn ou, bata skdardaki sitne olmak zere, Celvet tekkelerinde
zkirbalk grevinde bulunduklar iin, stanbul Tekke Msiksine bihakkn vkf
kiilerdi. Bundan dolay Celvetlik, yetitirmi olduu ok deerli msikinaslar
vastasyla, kuruluundan, XIX. yzyla kadar geen yaklak asrlk srede, bu
msik trne nemli katk ve hizmetlerde bulunmutur.
nceki asrlarda olduu gibi, XIX. asrda da da Celvetler arasndan mehur
msikinaslar kmtr. mer Efendi (.1813), Hatp Azz Efendi (.1859), Hayrullah
Zek Efendi (XIX. yzyl), mehur Malak Hfz lakapl Aksarayl Hfz Hseyin
Efendi (.1904), zkirba Paa Mehmed (.1900) bunlardan bazlardr.407 Hday
sitnesinin ondokuzuncu eyhi Abdurrahmn Nesb Efendi (.1842) ile, onun yerine
geen olu Ren Tevfik Efendi (.1892) de, bu yzyln ok deerli msikinas
Celvet eyhleri idiler.408 Bir takm lhler besteleyen ve msikye ok dkn olan bu
zatlar, Tekke Msiksi Formlar arasnda zel bir yeri olan ve zamanla unutulmaya yz
406

Ylmaz, a.g.e., a.y. ; naner, a.g.m., a.y.

Ylmaz, a.g.e., s. 297-8.
408
Vassf, a.g.e., III/49-51.
407

96

tutan Glen Savtlarn merak edip rendikleri gibi, bir takm Savt dahi
bestelemilerdir. Nesb Efendinin argh ve Sab, Ren Efendinin de Mhur ve
Mster makamlarndan besteledikleri, ancak gnmze ulaamayan bu Savtlarn
gftesini, Yunusun u iiri oluturmaktayd;
urde v eyd klan yrin cemlidir beni
lemlere rsv klan yrin cemlidir beni.409
Celvetliin pir makam olan Hdy sitnesi eyhlerinin hemen hepsinin
msikye aina kimseler olduuna da kesin gz ile baklabilir, ancak yazl
kaynaklarda daha ziyade bestekrlara yer verildii iin, dier msikinas eyhler
hakknda pek fazla bilgiye rastlanlmaz.410
zetleyecek olursak, balangtan son devre kadar msikye byk bir ilgi
gstermi olan Celvetler, bu gzel sanat dalna tarikatn yin ve mersimlerinde geni
bir ekilde yer vermiler ve XIX. yzyl stanbul Tekke Msiksine byk hizmetleri
olan ok deerli msikinaslar yetitirmilerdir.
cc - Devrn

Tarikatlarda Msik

Halvetlikte Msik: Halvetlik ve kollarnda, sesli olarak yaplan zikir

esnasnda msikden oka istifade edilmitir.411 Zikirden nce ruhlar hazrlamak ve
zikir esnasnda mridleri coturmak iin, mutasavvf irlerin eserlerinden seilen iirler
Tekke Msiksi formlarnda bestelenerek okunmutur.412 Trk karakterli bir tasavvuf
messesesi olan Halvetlik ve kollarnda, devrn yin usl benimsenmitir. Halvet
zikrinin en belirgin zellii olan ve diresel bir yryle yaplan bu zikir tarz, ritmik
ve estetik bakmdan son derece gz alc ve muhteem olup, yle icra edilirdi:
Zikre kud olarak ve tarikatn yksek sesle okunan evrdyla balanr, bir
mddet kelime-i tevhd ve sm-i Cell zikri yapldktan sonra ayaa kalklarak kym
zikre geilirdi. Uzunca bir sre devam eden kym zikrinden sonra da Devrn Zikrine
balanrd. Sa el yukarya sol el de aaya bakacak ekilde el ele tutuan derviler,
sm-i H zikriyle devrna balard. lk Hda sol ayakla sola doru ksa bir adm atlr,
ikinci Hda sa ayak sol ayan yanna getirilirdi. Bylece sola doru balayan devrn
dn devam ettikten sonra, Allah, Vhid, Ahad, Samed isimleri ayn ekilde
409

naner, a.g.m., a.y.

Ylmaz, a.g.e., s. 256-8, 294-8 ; Ycer, a.g.e., s. 371-2 ; naner, a.g.m., s. 397.
411
Bkz. Akm Gney, Halvetlerde Msik.
412
Cem Behar, Ak Olmaynca Mek Olmaz, Yap Kredi Yay., stanbul 2003, s. 49.
410

97

zikredilerek devrna devam edilirdi. Zikir esnasnda ise balar, admlara uygun olarak
saa sola evrilirdi. Zikir, Kalbimde fikrim Allah, dilimde zikrim Allah, nur
Muhammed sallallah, l ilhe illallah denilerek ve kelime-i tevhd okunarak
srdrlrd. Sa kollarn yanndakilerin omuzlarna, sol kollarn da yanndakilerin
bellerine atlmas sretiyle bir mddet daha devam eden zikir, sm-i Hay zikrine
geilince kalbye dnr ve hafiflerdi. Bu esnada zkirler de, bendir, mazhar, kudm,
halle gibi usl letleri almaya balar, yinin bandan beri devam edegeldikleri lh
okumay bu sazlar eliinde srdrrlerdi. Zikir esnasnda zkirlerin okuduklar
lhlerin arasnda bazen bir zkir ksa Kasdeler okuyarak taksim ederdi. Bazen de,
kalb Hay zikrinde yaplan bu taksim ney ile olurdu.
H esmsnn zikrine geilince de sesler perde perde ykseltilir ve sm-i H zikri
sratlendirilirdi. Devrnn ritmi hzlandnda ise adm atma biimi de deiir, sol
ayan yanna ekilen sa ayak artk sol ayan arkasna atlrd. Bylece sol ayak
halkann iinde, sa ayak da dnda bulunmu olurdu. Bir mddet daha esmlarn
zikredilmesiyle devam eden yin, ar- erf okunmasnn ardndan eyhin Ftiha
etmesiyle son bulurdu. Bir sre bu ekilde devam edildikten sonra, en sonunda nihayet
ksa Hlarla Devrn Zikrine son verilirdi.413
Yeri gelmiken Devrn Zikri hakknda da u hususu vurgulamak istiyoruz: XIX.
yzyln balarndan itibaren grlmeye balayan, yeni anlay ve araylar ile,
geleneklerin dna karak, yeni eyler icad edip kullanma fikri, Devrn Zikri zerinde
de etkili olmu, Tavaf, Dalga ve Yan Tevhdleri, Beyym, Demdeme ve Bedev
Topu gibi yeni zikir ekillerinin ortaya kmasna vesile olmutur. Bu da Devrn
Zikrine, msik ve din raks asndan daha estetik bir grnm kazandrmtr.414
Tekke Msiksinde, sadece devrn zikrin ritmine ve muhtevsna uygun olarak
bestelenen eserlere Devrn lhleri denmektedir ki, bu zikir uslnde adm atmalar
en nemli hareketi tekil ettiinden, okunacak olan bu lhlere balanrken ayak
hareketlerinin ve temposunun gz nnde bulundurulmas artt. Tekke Msiksi
repertuarnda nemli bir yer tutan Devrn lhlerine415 u eserleri rnek olarak
verebiliriz:
Akn ile klar yansn y Reslallah
ip akn arbn kansn y Reslallah.
413

Nuri zcan, Devrn, DA, IX/249 ; Gney, a.g.e., s. 24.

Ergun, a.g.e., II/479.
415
Geni bilgi iin bkz. C. Server Revnakolu, Yunusun Bestelenmi lhleri Nerede ve Nasl
Okunurdu?, Tasavvuf Kitab, s. 427-60.
414

98

Gftesi Yunus Emreye ait olan bu lh ile Halvetler devrna balarlard. Yine,
gftesi Yunus Emreye ait olan Rst Dyek lh de devrna girerken okunur ve her
msrann sonunda Y Hay zikri tekrarlanrd:
Dolap niin inilersin derdim vardr inilerim
Ben Mevlya k oldum ann iin inilerim.416
Halvetlikte byk bir neme sahip olan Devrn Zikri, cenze trenlerinde bile
icra edilirdi. Vefat eden kimse Halvet eyhlerinden ise, tevhd-i erften sonra devrn
edilir, devrn yrrken okunan lhler burada da srasyla tekrar edilirdi.417
Devrn Zikrine uygun olarak bestelenen lhlerin ezgilerinde, cokun bir
hareketlilik ve insan raks etmeye deta zorlayan bir henk mevcut olduundan, bu eit
lhlere Sofu Kaldran lhler de denmitir.418 Bununla beraber bu tarikatlarda,
devrn yin esnasnda yaplan rakslara uymayan, ar bir takm eserlere de byk bir
yer verilmitir. Mesel, Trk Msiksinin en gzel eserlerinden olan Durak ve
Tevhler, ar olduklarndan dolay Devrn Zikrinde mevcut olan rakslara uymazlar,
ancak bu formlardaki eserlerin birou yine de bu tarikatlara mensup msikinaslar
tarafndan vcuda getirilmitir.419
Halvet tarikatna mensubiyeti olan tekke ve zviyelerde de, bayramlar gibi zel
gnler ve mbarek kandil gecelerinin gelmesi mnasebetiyle tarikatlara ait saz
topluluunun ad olan nevbe karlr ve bazen bir hafta boyunca - hafta iinde
dzenlenen zikir gnleri de dhil olmak zere - nevbe vurulurdu.420
Son olarak unlar sylemek istiyoruz: Halvetler msikye byk bir nem
vermiler ve en byk ibdetlerden biri olarak telakki edilen ve Cuma gnleri veya
gecelerinde toplu olarak yaplan zikirlerini, sazl ve szl msik eliinde icra
etmilerdir. Msikye verilen bu nemin bir sonucu olarak, Mevleviyye ve Bektaiyye
gibi Halvetiyye de, Tekke Msiksinde byk nem arzeden bir tarikat olmutur. Din
Msik formlarnda en fazla eser veren bestekrlarn bu tarikata mensup olmas da, bunu
teyid etmektedir.421
Halvetlikte icra olunan msik hakkndaki bu ksa giriten sonra, imdi de
Halvetliin en nemli kollarndan olan Snbliyye, abniyye, Cerrhiyye,
416

zcan, a.g.m., s. 250 ; Revnakolu, a.g.m., s. 435-6.

Revnakolu, Usl ve Ananeleriyle Asrlarca Devam Eden Tarikatlarda Cenze Trenleri, Eski
Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, s. 231.
418
S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, I/13-4.
419
Ergun, a.g.e., a.y.
420
Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, s. 328.
421
Ergun, a.g.e., a.y.
417

99

Ukiyye, Gleniyye ve Bayramiyye gibi tarikatlarn msik uygulamalar konusuna

gemek istiyoruz.
Snbllikte Msik: Tarikatn piri olan Snbl Sinnn bir ehl-i devrn ve
sem olmas, devrn ve sem aleyhinde olanlara kar bir risle yazmas, bu tarikatta
msikye verilen deeri daha da artrmtr.422 Halvetiyyenin stanbuldaki en eski ve
etkin kolu olan Snbl zikrinde, Halvetiyyenin dier kollarnda olmayan farkl bir
zellik vard ki, o da uydu:
Kocamustafapaadaki Snbl Efendi Tekkesinde, 1495ten, tekkelerin
kapatld 1925e kadar, tam 430 yl, her hafta devrna balanrken hep u lh
okunmutur: Safha-i sadrnda dim kn efkr H. Gftesi Cemleddin Halvetye
ait olan bu lh, hep Hseyn makamnda okunurdu. Hseyn makamndaki bu lh,
Cihngr Dede (.1664)ye ait olup, bugn dahi bilinmektedir. Bu lh okunurken, her
beytin sonunda perde ykseltilir ve devrnn temposu hzlandrlrd. eyh efendinn
Allah Y H diyerek balatt devrn, H ismi ile devam etmekte iken,
Cemleddin Halvetnin ismi geldiinde tempo yavalatlr ve Hay isminin zikrine
geilirdi. Bundan sonras btn Halvet yinleri gibiydi.423
Yusuf Sinn Efendi, eyhi Cemleddin Halvet nin vefat zerine manev
emanetin kendisine verildiini keif yoluyla renince, bu manev grevin ycelii
karsnda rkntye kaplarak bir bostan dolabna saklanm ve Hz. Muhammedin
ruhaniyetinden istimdd dilemek iin salvat- erife getirmeye balam, daha sonra
ar ar dnmekte olan bostan dolabnn gcrtsna ve ritmine uydurarak okumaya
devam etmi olduu salvat- erfe ile rkeklik halini atlatmtr. Bu hlin ydigr
olarak da bu tarikata zg, bir bostan dolabnn gcrtsn ve ritmini ieren zel besteli
Snbl Salt ortaya kmtr.424
Bahesinde, Hz. Hseyinin iki kznn trbesinin bulunduu rivyet edilen
Snbl Efendi Tekkesinde, Kerbel faciasnn yldnm olan Muharremin 10.
gnnde, derghn kurulduu gnden beri devam eden bir usl ve det de uydu:
Muharremin 10. gn le namazndan sonra, stanbulun birok tekkelerinden gelen
misafir eyh ve dervilerle birlikte on iki rekatlk nfile namaz klnr, sonra btn bu
tarikat eyhlerinin huzurunda yin icra edilirdi. Mevlid, Mersiyye (zellikle de
422

Nazif Velikhyaolu, Snbliyye Tarikat ve Kocamustafapaa Klliyesi, s. 82.

Turul naner, Snbllikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VII/112.
424
naner, a.g.m., a.y.
423

100

Yazcolunun Mersiyyesi) ve Ehl-i Beyt sevgisini dile getiren lh ve Kasdeler

okunurdu. Son olarak Kurn- Kerm hatmedilir ve Ftiha ile yin sona ererdi. yin
bitiminde ise, Hz. Hseyinin ruhu iin su sebil edilir, herkes ifa niyetiyle bu sudan
ierdi. Akam yemeinde mutlaka are yenir ve yatsdan sonra en kdemli eyhin
idaresinde 70.000 kelime-i tehvid ekilir ve sonra, devrn yaplrd.425 Muharremin 10.
gn stanbulun btn tekkelerinde zel yinler yaplrd ama Snbl Efendi
Tekkesindeki yin, pek ok misafir eyhin katlmyla daha renkli olurdu.
Muharremin 10. gn leden sonra, Kocamustafapaa Cmiinde zikir de
yaplrd. Bir Mevlev dervii bir keden Nat- erif okur, derviler halka olur, devrn
yaparlard. Halk da bu Snbl dervilerini seyrederdi. Zikirden sonra, halka bardaklar
iinde st ve erbet datlrd.426
Snbliyyenin msikye vermi olduu nemin bir neticesi olarak, stanbulun
en kdemli sitnesi olan Snbl Efendi Tekkesinden ve dier Snbl tekkelerinden
birok nl msikinas yetimitir. Edvr Rislesi yazar eyh Kenz Hasan Efendi
(.1714), hem bir bestekr hem de bir msik nazariyatsyd. eyh Buhrzde
Abdulkerm

Kemter

Efendi

(.1778)

de

XVIII.

yzyln

nemli

msikinaslarndand.

427

XIX. Yzyl stanbulunda Snbl Msikinaslar: XIX. yzyl stanbul Tekke

Msiksinin en kudretli bestekrlarndan biri olan Hac Evhad Tekkesi eyhi ikrzde
Ahmed Efendi (.1831)nin Snbller arasndan kmas, tarikatn bu msik trne en
byk armaan olmutur.428 Yine, smil Dede Efendinin en nemli rencilerinden
olup, ezberindeki binlerce eseri rencilerine gemek suretiyle, Dede Efendi ekoln
bir sonraki kuaa aktaran ve birok renci yetitiren XIX. yzyl stanbul Tekke
Msiksinin en nemli msikinaslarndan Mutafzde Hac Ahmed Efendi
(.1883)nin de Snbl tarikatna mensup olduunu gryoruz.429 Balat eyhi diye
bilinen Ferrh Kethd Tekkesi eyhi Keml Efendi (.1914), (her ne kadar mrnn
son 14 yln XX. yzylda geirmi olsa da msik alanndaki en verimli yllarn XIX.
yzyln son eyreinde geirdii iin) XIX. yzyln zellikle Din Msik alannda en

425

Velikahyaolu, a.g.e., s. 82, 103-4 ; zdamar, a.g.e., a.y. ; Ycer, a.g.e., s. 118 ; Baha Tanman,
Snbl Efendi Tekkesi, DBA, VII/106-7.
426
Velikahyaolu, a.g.e., s. 104.
427
naner, a.g.m., s. 113.
428
Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, III/385, 440.
429
naner, a.g.m., a.y.

101

tannm deerli bir msikinaslarndan biri idi. Bu deerli msikinas hakknda,

onunla ada olan Hseyin Vassf unlar sylemektedir:
lm-i msikde dahi behre-dr idi. Dvud sesli olup, Hz. Snbl Hnkhnda
zkirlik ederdi. Besteledikleri devrn ve cumhr lhleri, elsine-i piry- zkirndr430
Keml Efendinin lmyle, Tekke Msiksinin nadide eserlerinden olan Glen
Savtlar de tamamen unutulmutur.431 eyh Resm Efendi (.1900) de sitnede
zkirbalk ederdi. eyh Kutbeddin Efendi (.1915) de, msikinaslyla ve Devrn
Zikrini ok gzel idare etmesiyle tannm ve gzel eserler bestelemitir. Onun yerine
postnin olan Muhammed Cemleddin Efendi de gzel bir sese sahip olup, Sultn
Abdulazzin huzurunda Kurn okurdu.432
abnlikte Msik: abnlikte, geleneksel Halvet devrnndan baka,
yalnzca bu tarikata mahsus Darb- Esm denilen bir zikir tarz vard ki icras
yleydi: Zikir halkasnda veya dz saf halinde oturulmakta iken, dizler zerinde
ykselip ne doru eilerek, kollar sanki krek ekiyormu gibi kaldrlr, sonra tekrar
oturularak harekete devam edilirdi. Bu srada Y Hay ismi zikredilirdi. Darb- Esm
srasnda, bu zikir tarzna uygun olan zel lhler okunurdu. Bu lhler mutlaka Sofyan
uslnde bestelenir ve esere es (sus) iareti ile balanrd. Bu senkoplu433 name ile,
Darb- Esm hareketi de dzenlenmi olurdu. lk es ile ne doru eilirken Y Hay
zikri balar, ve hep senkoplu olarak devam ederdi. Usln bandaki es, nefes alma
pay olarak braklr, ikinci zamanda Y hecesine girilir, usln son zamannda ise
Hay hecesi sylenip oturma durumuna geilirdi.
Darb- Esm zikri, daha nce akladmz Celvet yinindeki Nsf- Kyma
benzerse de, bsbtn farkl bir zikir tarzyd. Kollarn krek eker gibi hareketi, ve
dizst ykselirken Y, otururken Hay hecelerinin zikri, ne eilirken nefes alma
pay verilmesi, bu hareket ile zikrin devam etmesi, hem ok cokun ,hem de ok estetik
bir grnm ortaya koyard. Bu harekete uygun, hareketi dzenleyici lhlerin de
okunuyor olmas, yine daha bir btnlk kazandrrd. Darb- Esm zikri eyh
efendinn iareti ile bittiinde, devrna kalklarak bilinen Halvet devrn icra edilirdi.
Ayrca, tarikat mensuplar her hafta Cuma gnleri Seyyid Nizm Derghnda toplanr

430

Vassf, a.g.e., III/450.

naner, a.g.m., a.y.
432
Vassf, a.g.e., III/457-8, V/39.; Velikahyaolu, a.g.e., s. 93, 230 ; Ycer, a.g.e., s. 120.
433
Senkop: Bir lnn son zamannn, bir sonraki lnn ilk zamanna balan.
431

102

ve zikir yaparlard. Vefat eden eyh efendinin 40. gecesinde de sabaha kadar yin icra
edilirdi.434
Btn tarikatlarda olduu gibi, abnlikte de msikye ok byk nem
verilmitir. Tarikat eyhleri ele geirdikleri ilk frsatta msikinaslardan istifade etme
yoluna gitmilerdir. Mesel, Zeyrek Cmi bitiiindeki abn zviyesini ziyrete
giden Hseyin Vassfa, Hac Kayym yahut Hac Mezzin Efendi (.1907) hemen bir
Nat- erf okutmu ve bu okuyutan da byk bir haz almtr.435
abnlik, Karaba kolunun baz ubeleri vastas ile Msr ve Kuzey Afrikaya
kadar yaylm ise de, Trk Msiksi bu lkelerde yaylmamtr. stanbulda abn
Msiksinin yaylmas ise, Karabaliin bir baka kolu olan Nashlik tarafndan
gereklemitir. Nash Mehmed Efendinin dervilerinden olan brhim Aa (.1732),
stanbulda n kazanan ilk abn msikinasdr.
XIX. Yzyl stanbulunda abn Msikinaslar: XIX. yzyla kadar
bnyesinde birok deerli msikinas yetitiren abnlik, XIX. yzyln nl
msikinaslarndan Hac Nfiz Bey (.1898)i de bu msikinaslar kervanna
katmtr. Hac Nfiz Bey, ok baarl bir hnende ve bestekr olup, stanbulun bir ok
tekkesinde de zkirlik ederdi.
Yine bu yzylda, eyh Mesd Efendi (.1878) de, repertuarnn genilii ve
okuyuunun mkemmellii ile tannm bir abn msikinas olarak karmza
kmaktadr.

436

eyh ueddin Efendi (.1916) de, msikye ina olup, gzel tanbur

alard. abnler arasndan Muhammed Rid (.?), smil Hakk Efendi (.1913) gibi
Cmi Msiksine vkf hfz- kurrlar da km, hnkr imamlna kadar
ykselmilerdir.437 XIX. yzyl stanbul Tekke Msiksinde aktif bir rol stlenen
abnlik, tezimizin nc blmnde, hayatlar ve eserlerinden bahsedeceimiz bir
ok msikinasn yetimesini salamtr.
Cerrhlikte Msik: Cerrhliin yayld yllar ile, Tekke Msiksinin en
gelimi dnemleri hemen hemen ayn zaman dilimine rastladndan Cerrhiyye
tarikat, zikir usl ve msiksinde yeniliklerin en fazla grld Halvet kolu olmu

434

Vassf, a.g.e., IV/143-44.

Vassf, a.g.e., IV/155.
436
Turul naner, abnlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VII/123-24.
437
Vassf, a.g.e., IV/143-44, 160-61.
435

103

ve dier Halvet kollarnda olmayan zikir trlerine sahip olmutur. Bu zelliklerinden

dolay Cerrh Devrn Zikrini geni bir ekilde aklamak istiyoruz:
Namaz klndktan sonra zikre katlacak olanlar, az makam postuna kar ak
olacak biimde zikir halkasn olutururlard. eyhin selm vererek semhneye girmesi
ve makam postuna gemesiyle orada bulunan herkes oturur, Mlk sresi okunarak
Ftiha edilirdi. Bundan sonra eyhin belirledii eitli usl ve makamlardan birine gre
kelime-i tevhd okunurdu. L ilhe denirken balar saa, illallah denirken de, sola
ve kalbe doru evrilerek bir hareket ahengi salanrd. Bu srada zkirler de zikre
uygun lhler okurlar, daha sonra ekilen tevhd, makaml olarak deil de konuma
sesiyle devam ettirilirdi.
Bu ekilde sren tevhd srasnda zkirba veya bir zkir Kasde okumaya
balard. Kasdede belli aralklarla be veya yedi defa perde kaldrlp indirilir, perde
her tizletirildiinde zikrin temposu biraz hzlandrlr, pestletirildiinde ise biraz
arlatrlrd. Okunan Kasdeyi yazann ad getiinde, tevhde kalb olarak devam
edilirdi. Kalb tevhd de daha ar tempoda ve darbeli sada ile okunur, eyhin illalah
demesiyle de tevhd bitirilirdi. Tevhdden sonra sm-i Cell zikrine balanrd. Belli
sayda Allah adnn zikredilmesinden sonra eyhin ill H sesiyle, kud olarak
srdrlen zikir sona ererdi.
Bazen sm-i Cellden nce zkirlerden biri bir Durak okurdu. Dua, sm-i H ve
Ftihann ardndan, eyh, ellerini yere vurarak ayaa kalktnda herkes kalkar, hill
eklindeki halkann az kapatlarak kapal enber oluturulurdu. Zikre gemeden,
herkesin katlmasyla bir Cumhr lh okunur, lh okunurken ritme uygun olarak, iki
tarafa doru hafife sallanlr, lhnin sonunda eyh efendinn defa ismi pak, cismi
pak, nesli pak Muhammed Mustafr salvat demesiyle okunan salvattan sonra
yine eyhin Y Allah H demesiyle dnerek zikre balanrd. Bir mddet sonra da
Hay zikrine geilirdi.
Hay zikrinin sonunda bazen Bedev Topu oluturulurdu. yinin bu safhas
eyhin illallah demesiyle biterdi. Hay ad ile devam eden devrn srasnda sertarik,
zikir halkasnn dna karak, makam postunun nnde Ftiha okuduktan sonra, sola
doru dnen devrnn aksi ynnde yryerek baz esmlar okur, deta zikir halkasn
tavaf edermiesine defa devreder ve yine makam postu nnde bir Ftiha okuyup
tekrar halkaya girerdi. Bu ekilde yaplan zikre Top Zikri denirdi.
Daha sonra yinin Vef Devri balard. Sa el ne, sol el arkaya uzatlarak, el
ele tutuulup, zikir halkasnn merkezi olan Kutuphne solda braklacak biimde,

104

halka halinde yrnlen Vef Devri srasnda da zkirler lh okurlar ve birka

devirden sonra bu safha da sona ererdi. Sultn Veled Devri denen zel dnn
ardndan yine tekbr okunur, daha sonra zel olarak dzenlenmi dua demek olan
glbank okumaya gelirdi. Glbank sonunda Y Allah H denildiinde, yer
plerek ayaa kaklr, topluca tarikatn kurucusunun trbesine doru dnlerek Ftiha
okunur, selm alnp verilmesiyle yin tamamlanrd. Cerrhlikte, bilinen Halvet
devrnnn dnda, Kud Tevhdi, Tavaf Tevhdi, Dalga Tevhdi ve Usl Tevhdi
adyla bilinen ve yalnzca bu tarikata mahsus zikir trleri de vard.438
XIX. Yzyl stanbulunda Cerrh Msikinaslar: Cerrh sitnesinde, daha
nceki yzylda olduu gibi XIX. yzylda da ok deerli msikinas ve zkirbalar
yetimitir. Bunlardan bazlar unlardr: smil Dede Efendinin rencisi, Zek Dede
ile Hac rif Beyin de hocas, Eyp - Otaklar yokuundaki Cerrh tekkesinin
zkirbas olan ve ayn zamanda ok gzel eserler besteleyen Eyyb Mehmed Bey
(.1850) ile, Sertarikzde, Eyp, Hatuniye Tekkeleri ile Nreddin sitnesinde
zkirbalk eden ve lhler bestelemi olan Erikapl eyh Mehmed Efendi (.1919),
Cerhiyyenin bu yzylda yetitirdii msikinaslarn en byklerindendir.439 Bunlarn
dnda, eyh smil Efendi (.1822), Pehpeh lakapl eyh Hasan Efendi (.1822),
eyh Mustafa Efendi (.1827), Kanbur Hfz adyla bilinen eyh smil Efendi
(.1839), eyh Slih Efendi (.1852), Yalklar khyas eyh Slih Efendi (.1869),
Yorganc eyh mer Efendi (.1872), eyh Hfz Mehmed Efendi (.1873), eyh Hfz
Hsn Efendiler (.1901) de bu yzyldaki deerli zkirbalardr.440
Uklikte Msik: Halvetiyyenin bir kolu olmas hasebiyle Devrn Zikir
Usln benimseyen Uklik441, yine

bal olduu Halvetiyyenin paralelinde

msikye byk nem vermitir. Uklikte icra edilen msik, bal olduu
Halvetiyyeden pek farkl deildir (ki, Halvetlikte Msikden daha nce
bahsetmitik). Ancak farkllk arzeden u hususu belirtmek istiyoruz: eyh Ahmed

438

Cemal ztrk, Cerrhlik, s. 103-8 ve 235-40 ; naner, Cerrhlikte Zikir Usl ve Msik, DBA,
II/416-17.
439
ztrk, a.g.e., s. 240 ; Akm Gney, Halvetlerde Msik, s. 80-1.
440
ztrk, a.g.e., s. 238 ; Ycer, a.g.e., s. 131.
441
Hseyin Vassf, Uklerin ilk nceleri kuden zikrettiklerini, daha sonralar devrn zikri
benimsediklerini sylemektedir. Bunu da, bu tarikatn balangta Nakbendiliin etkisinde olduu, daha
sonralar Halvetliin etkisi altna girdii eklinde yorumlamak mmkndr.

105

Hsm Efendi (.1755)nin, Cumhr lh sretinde bestelenmi olan u lhsi,

Kasmpaada bulunan Uk sitnesinde, her hafta ve ayakta okunurdu:
sitnn senin drul-emndr
Himmet eyle bize Pr Hsmeddin.442
XIX. Yzyl stanbulunda Uk Msikinaslar: Mehmed Cemleddin Efendi
(.1875), XIX. yzyl stanbulundaki Uk msikinaslarn en mehurlarndandr.
Zek Dede, Mustafa zzet Efendi gibi zamann nde gelen msikinaslarndan feyz
alm olan bu zat, ok sayda da rak yetitirmitir. Derghlardaki zikir ed usln ise
Vef trbedr Osman Efendiden renmitir.443 Neyzen Mehmed Nr Efendi (.1822)
de Uk tarikatna mensup olup, XIX. yzyl balarnda stanbulun en nl neyzenleri
arasnda yer almaktayd.444
Glenlikte Msik: Glenlik, kuruluundan itibaren Mevlevlikle ok yakn
bir iliki ierisinde olmutur. Tarikat kyafetinden tekke tekilatna kadar her alanda
ortaya kan bu yakn iliki, msik alannda da kendini gstermitir. brhim
Glennin, Kahiredeki Arakhane zindanndan, Konya Mevlev eyhi Divne Mehmed
elebi tarafndan kurtarlmas sonucunda, Mevlev ve Glenlerden oluan zkir,
neyzen ve klar, bir ahenk ierisinde icra edilen namelerle birka gn sem etmi,
neye flemi, kudme vurmu, klarn sm-i Hay ve sm-i H zikirleri ile sem
meclisi gnlerce devam etmitir.445
Yine, brhim Glenden sonra yerine geen olu eyh Ahmed Glen
(.1569)nin meclisine, baz Mevlev yrannn gelmesiyle ney, def ve dblek getirilmi
ve bu enstrmanlar kullanlmtr. eyh Ahmed Glen de, bu sazlarla yaplan icra ile
cezbeye gelmitir. Ayrca, Kahiredeki sitnenin birka hcresi Mevlev dervilerine
ayrlm, bu hcrelerde srekli olarak hem Mevlnnn Mesnevsi, hem de brhim
Glennin Manevsi okunmutur.446
Glen tarikatnn yetitirdii en byk msikinas, Eski Dede (Dede-i Atk)
diye de anlan Dervi Al rgan (.1714), sadece bu tarikatn deil, Tekke
Msiksinin de en byk ahsiyetidir. Bu deerli ahsiyet, XVII. yzyln ortalarndan
442

Vassf, a.g.e., IV/325.

Ycer, a.g.e., s. 396.
444
Turul naner, Uklikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VII/331.
445
Hseyin Akpnar, Glenlikte Msik ve Msikinaslar, s. 103 ; Mustafa Kara, Gleniyye, DA,
XIV/257.
446
Akpnar, a.g.e., a.y. ; Kara, a.g.m., a.y.
443

106

XVIII. yzyln balarna kadar, stanbuldaki en stad msik icracs olmu, 600 kadar
din eser besteleyerek, bu sahada bir rekora imza atmtr. Bu kadar ok saydaki
eserinden, ne yazk ki gnmze ancak 20 tane lhsi gelebilmitir. Yine XVII.
yzylda yetien stanbullu Dervi Sady (.1721) de, devrinin en gzde
msikinaslarndand.447
Kaynaklarda, baz kym ve devrn tarikatlarda, sm-i Cell zikri esnasnda
neye flenildii sylenmektedir.448 Glenlik ile Mevlevlik arasnda grlen bu yakn
iliki,

Glen

yinlerinde

de

neye

flenmi

olabilecei

kanaatini

bizde

uyandrmaktadr. Ayrca Glen tarikatna mensup Dervi mer (.1782)in iyi bir
neyzen oluu da, bu kanaatimizi glendirmektedir.
Daha nce, Din Msik Formlar blmnde de belirttiimiz gibi, Tekke
Msiksi Formlar arasnda zel bir yeri olan ve Glen tarikatnn msik anlayn
belirleyen en nemli zelliklerden birini tekil eden Savt, bu tarikatn Trk Tekke
Msiksine en byk armaan olmutur. Tekke Msiksinin bu nadide formundan
gnmze ok az sayda eser gelebilmitir. Bu eserlerden ounun gftesini,
Glenzde Ahmed (Hayl)e ait olan, Durman yanalm te-i aka dizesiyle
balayan iiri oluturmaktadr. Ayrca bu eserlerin, Trk Msiksinin hzn ieren
makamlar olan, Sab, rgh ve Hseynden bestelenmi olmas449 da dikkat ekmekte
ve insanda, Savt formunun hzn ieren bir form olduu kanaatini uyandrmaktadr.
Tekke Msiksinin nadide formlarndan olan Savt formundan, gnmze ne
yazk ki ok az eser gelmi, birou unutulup gitmitir. Bunu da, bu tarikatn XIX.
yzyl

stanbulunda

etkisini

kaybederek

mntesiplerinin

azalmasna

balayabileceimiz gibi, bu eserlerin, renilmesi zor, ar ve sanat mahsul olmalarna

da balayabiliriz. Zra, bu yzyl msikinaslarnda grlen, halkn zevkine uygun,
renilmesi daha kolay olan msik eserlerinin bestelenip icra edilmesi anlay, bu
eserlere olan rabeti azaltarak, ndiren icra edilmelerine yol amtr. Ancak bu yzyln
ok merakl msikinaslarnca renilebilmi olan Savtlar, zamanla bu kiilerin trih
sahnesinden ekilmesi sonucunda, - sayl birka tanesi mstesn450 - unutulup
gitmilerdir.

447

naner, a.g.m., a.y.

A. Rza engel, lhler, I/(nsz).
449
Bkz. Ali Rza engel, Trk Msiksi Klasikleri, lhler, (Haz. Yusuf mrl), Kubbealt Yay.,
stanbul 1979, II/141-4.
450
Bkz. Ali Rza engel, Trk Msiksi Klasikleri: lhler, II/141-4.
448

107

Glen tarikatnn msik asndan kayda deer nemli bir zellii de, Trk
Msiksinin Msrda tannp yaylmasna katkda bulunmu olmasdr. Zra, Kahirede
bulunan Glen sitnesi ile skenderiyedeki Glen tekkesinde icra edilen yinlerde
okunan eserler, daha ziyade Trk Msiksi erevesinde meydana getirilmi eserlerdi.451
Zikir Usl ve Msik: Glenlik, silsile itibariyle bal olduu Halvetiyyenin
etkisinden dolay devrn zikir usln benimsemitir. yin, Ftihadan sonra eyh
efendinn iaret etmesi zerine, krmz renkli makam postu karsnda halka eklinde
oturan dervilerin bir miktar tevhd ekmeleriyle balard. Daha sonra ayaa
kalkldnda H ismi, sonra da Hay isminin zikrine balanr, bu esnada Glenlie
zg lhler olan Savtlar, zkirler tarafndan okunmaya balard. Savt okunurken hibir
saz alnmazd. Zikrin temposu hzlandnda lhlere balanr, o zaman kudm,
mazhar, bendir, halile gibi vurma sazlar ve flemeli bir saz olan ney kullanlrd. Bu
hzlanma srasnda derviler el ele tutuarak sola doru dairesel yrye balarlard. Bu
yryte, sol ayaklarn Kutuphne denen zikir halkasnn merkezine doru, sa
ayaklarn da ters yne doru atarken, sol ayakla beraber bedenlerini ne doru eer,
sa ayakla da dorulurlard. Bu hareket yukardan izlendiinde, bir gl goncasnn
almas ve kapanmas gibi grnrd. Glen tacnn pembe renkli ve yeil destrl
olduu da gz nnde bulundurulduunda, bunun ne kadar estetik bir grnm
meydana getirdiini sylemeye gerek yok sanrz. Glen yininin en belirgin zelliini
de, bu estetik grnm tekil ederdi. Glen yininde okunan Savtlarn dnda, zikir
esnasnda okunan lh ve Duraklar, dier tarikat yinlerindekinden pek farkl deildi.
yin, devrnn sonunda okunan Kurn ve yaplan duay takiben eyh efendinn
Ftihas ile sona ererdi.452
XIX. Yzyl stanbulunda Glen Msikinaslar: XIX. yzyl stanbulundaki
Glen msikinaslarndan, kaynaklar ok az bahsetmektedir. Sayl birka Glen
msikinasndan biri olan Zkir Mustafa Dede (.1812), Glen Msiksinin bu
yzyldaki en nemli temsilcilerindendir. Glenlerin bu yzylda byk msikinaslar
karamamas, bu ehirde Glenlerin saysnda nemli bir azalmann olduunu

451
452

naner, Glenlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, III/444.

naner, a.g.m., a.y.

108

gstermektedir. Bir nceki yzylda faaliyette bulunan birok Glen tekkesinin bu

yzylda baka tarikatlarn idaresi altna girmesi de bu grmz desteklemektedir.453
Bayramlikte Msik: Tarikatn piri olan Hac Bayram- Velnin msikye
byk bir nem vermesi ve bu gzel sanat dalyla bizzat itial etmesi, bu tarikatta
msikye byk bir yer verilmesine yol amtr. Byk mutasavvflar arasnda ilk din
bestekr olma zelliine de sahip olan Hac Bayram- Vel, Yunusun iirlerinden
baka;
alabm bir r yaratm iki cihn arasnda
Bakcak ddr grnr ol rn kenresinde
msrayla balayan kendi iirini de Acem makamnda bestelemitir. Hac Bayram-
Velnin, amar ykama, ekip-bime gibi ileri, - Ahlik geleneinin bir devam olarak
- bir eit imece ile ve msik eliinde grdrd rivyet edilir.454 Yaplan bu ilerde
sylenen msik eserleri de, iin adna gre, amar Savt, Ekin Savt gibi isimler
almtr. Ne yazk ki, Bayram Msiksinin zelliini belirleyen bu eserlerin hibir
rnei gnmze gelememitir.455
Bu Savtlarn, Hac Bayram Velnin annesinden miras kald, onun amar
ykarken bu trden lhler syledii de rivyet edilmitir. Bu noktadan hareketle, Hac
Bayram Velnin aileden tevrs eden bir msik zevkine sahip olduunu da
sylememiz mmkndr. Ayrca, Hac Bayramn damad Erefolu Rmnin de
bestekr oluu, tm ilenin msik ile hemhal oldunun bir gstergesidir.456
stanbulda, Bayram Msiksinin gelimesinde Bolulu Himmet Efendi
(.1684)nin katks byk olmutur. Bayramlikte kol sahibi, yani ikinci pir olan
Himmet Efendi, stanbulda mevcut bulunan tasavvuf ve sanat evrelerince kabul
grm ve iirleri deerli msikinaslarca bestelenmitir. Bu eserler, Bayram
tekkelerinin yansra, dier devrn tarikatlarn yinlerinde de asrlarca okunmutur.457
Himmet Efendinin olu olan Himmetzde Abdullah (.1710) ile, Dede Al
irganden sonra en ok din eser besteleyen alakzde eyh Mustafa Efendi (.1757)

453

naner, a.g.m., a.y.

Akpnar, a.g.e., s. 117.
455
Akpnar, a.g.e., a.y. ; Ergun, a.g.e., I/15.
456
Ergun, a.g.e., I/15-21.
457
Tanman, Himmet Efendi Tekkesi, DA, XVIII/58-9 ; naner, Bayramlikte Zikir Usl ve
Msik, DBA, II/107.
454

109

de, msikinas Bayram eyhlerinden olup, ok deerli bestekrlar arasnda yer

alrlar.458
Zikir Usl ve Msik: Bayramlik de, silsile itibariyle bal olduu Halvetliin
etkisinden dolay, zikirlerinde Devrn Usl benimsemitir. Bu yin eklinin
zelliinden dolaydr ki Bayram Msiksi de, daha ziyade cokun ve hareketli bir
karaktere sahip olmutur. Bayram tarikatnda icra olunan yinler genellikle u minval
zereydi:
Bayramliin stanbuldaki en yaygn kolu olan Himmetliin zikir usl,
Ankarada bulunan merkez sitnede yaplan yinlerden, baz kk farkllklarla
ayrlrd. Himmet devrnnda, derviler, klasik Bayramlikte olduu gibi el ele deil
de, arka arkaya gelerek, srttan ve bel ortasndan, parmak ucu ile tutmak suretiyle halka
olutururlard. stanbuldaki Himmet tekkelerinde hep bu ekilde devrn edilmitir.
yine, Hac Bayram Vel tarafndan bestelendii sylenen Bayram virdinin
okunmasyla balanr, kelime-i tevhd zikri ile yin devam ederdi. Zikir srasnda,
zellikle Yunus Emrenin ve tarikat byklerinin iirleri, besteli lh ve Kasde
tarznda okunurdu.459
XIX. Yzyl stanbulunda Bayram Msikinaslar: Bayramlik, XIX. yzyl
stanbulundaki Tekke Msiksine ok fazla bir katkda bulunamam, bnyesinden
ok az sayda msikinas karabilmitir. Bu msikinaslarn banda da, repertuar en
geni zkirbalardan biri olarak tannan ehremini Dergh eyhi Hsmeddin Efendi
(.1911) gelmektedir. Bu hretinden dolay, gittii tekkelerde zkirbalk grevi
kendisine verilir, o da, lh ve Durak formundan uygun grd eserleri zikir esnasnda
okurdu. lhler besteledii de rivyet edilmitir.460
Kdirlikte Msik: Tarikat Anadoluya ve stanbula yayan ztlarn Trk
asll olmalar ve seyr slklerine Halvet eyhleri eliyle balamalar, bu corafyadaki
Kdirlii deta bir Halvetiyye ubesi haline getirmitir. Bundan dolaydr ki, bu
tarikatta yin srasnda icra edilen msik, hem devrn tarikatlarn, hem de kym
tarikatlarn msik zelliklerine sahiptir. Yani zikir meclislerinde, Trk kkenli

458

ztuna, BTMA, II/78 ; Ergun, a.g.e., I/13-4.

naner, a.g.m., a.y.
460
Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/490 ; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, II/614.
459

110

Halvetlik ve kollarnda olduu zere devrn ritmine uygun lhler okunduu gibi,
Arap kkenli olan ve zikirlerinde kym usl benimseyen Rifalik, Bedevlik ve
Sadlik gibi tarikatlarn yinlerinde okunan Arapa gfteli lhler demek olan uuller
de okunurdu.461
Birok tarikatta olduu gibi Kdirlikte de msikye ok byk bir nem
verilmitir. Bu nem, Kdirliin Anadoluda yaylmasnda en byk rol stlenen ve
Kdirlik ile Halvetliin karm olan Erefiyye tarikatnn kurucusu Pr-i Sn (ikinci
pr) Erefolu Rm (.1469) ile, damad ve halifesi Abdurrahm-i Tirs (.1519)nin,
msikye byk bir nem vermelerinden de kaynaklanmaktadr.462 stanbulda tannan
ilk Kdir msikinaslar ise, Tophanedeki Kdirhne zkirbalar Molla Mustafa
Efendi (.1732) ile Mahmd Efendi (.1748)dir. stanbuldaki Kdir msikinaslarn
birou, Tophanede bulunan bu sitnede zkirlik veya zkirbalk yapmlardr.463
Zikir Usl ve Msik: Kdirlik, Arap kkenli bir tarikat olmasna karn,
stanbulda yaygn olan dier Arap kkenli tarikatlarn aksine, zikir usl olarak
Devrn Usl benimsemi bir tarikattr. Kdirliin Anadolu ve stanbuldaki en etkili
kollar olan Erefiyye ve Rmiyyede Devrn Zikri yaplm, devrn ile Kdirlik
det zdelemi ve birarada zikredilmitir (Kdir Devrn gibi). Bunda da, Erefiyye
ve Rmiyye kurucularnn Trk asll olmalar ve seyr slklerine Halvet eyhlerinin
elleriyle balamalar byk rol oynamtr.464
Kdirliin Mtakiyye kolunda yaplan zikir eklini, nemine binen birka
cmleyle aklamak istiyoruz: Hseyin Vassf, Sefne adl eserinde, Mtakiyye
kolunda da zikrin yapldn, onlarn kne zikrettiklerini, sem yaptklarn, ancak
bu sem, Mevlevler gibi deil de, sesli olarak, hoplaya hoplaya ve pek serbest bir
vecd iinde yaptklarn sylemektedir.465
Kdir Devrn Zikrini stanbulda ihdas eden ztn, Pr-i Sn lakapl ve ayn
zamanda tarikatn bu ehirdeki en etkili kolu olan Rmiyyenin kurucusu olan smil-i
Rm (.1631) olduu, Sultan Ahmed Cmiinin alnda Devrn Zikrini icra ettii

461

Nihat Azamat, Kdiriyye, DA, XXIV/135 ; Turul naner, Kdirlikte Zikir Usl ve Msik,
DBA, IV/378 ; Ekrem In, Kdirlik, DBA, IV/372-3.
462
Ergun, a.g.e., I/14-8.
463
Azamat, a.g.m. a.y. ; naner, a.g.m., a.y.
464
Erefolu Rmnin ilk mridi, ayn zamanda bir Halvet eyhi olarak da kabul edilen Hac Bayram
Vel, smil-i Rmnin ise, Halvet eyhi Ahmed Efendidir.
465
Vassf, a.g.e., I/148.

111

rivyet edilmektedir.466 lk mridinin Halvet eyhi Ahmed Efendinin olmas467, smili Rmnin Devrn Zikrini benimsemesinde nemli bir rol oynamtr diye
dnmekteyiz. imdi de Kdir Devrnnn nasl icra edildii hakknda bilgiler
vermek istiyoruz:
yin, eyhin Ftiha okumasyla balard. Daha sonra, zel olarak bestelenmi
evrd- erif, topluca okunurdu. Tasavvuf evrelerinde Ars-i Salvat diye tanmlanan
Kdir Evrdn kimin besteledii bilinmemektedir. Peygambere duyulan sayg, bu
eserin basit gibi grnen ama aslnda ok sanatl bir yaps olan ezgilerinde ve gftenin
zel vurgularnda ustaca dile getirilmitir. Evrdn okunmasndan sonra belli sayda
tevhd ve sm-i Cell okunur, bu srada zkirler zikrin gidiine uygun lh ve Kasdeler
okurlard. Perde kaldrmak denen, zikir sesinin tizletirilmesi ile zikir hznn artrlmas
usl, Kdir Zikrinde de vard. lh ve Kasdelerden sonra ayaa kalklr, kym saf
oluturularak, Cem olmu dervileri pirim Abdulkdirin dizesiyle balayan lhnin
okunmasyla kym zikrine balanrd. Yine belli sayda esm okunduktan sonra, harfler
belli edilmeden, yalnzca sesli olarak zikretmek anlamna gelen kalb zikir balar, ve
sm-i Hay ile sm-i Cellzikri esnasnda, halile, mazhar, nevbe, kudm gibi vurma
sazlar kullanlrd. Son olarak da, yaplmakta olan yine dua ile son verilirdi.468
XIX. Yzyl stanbulunda Kdir Msikinaslar: XIX. yzylda yetien Kdir
msikinaslar, stanbul Tekke Msiksine nemli katk ve hizmetlerde bulunmulardr.
Tophane kysndaki Karaba Tekkesi eyhi Hopuzde Mehmed kir Efendi (.1859)
de, Tophanedeki Kdir sitnesi zkirbasyd. Ayn zamanda usta bir tanbur olan bu
zat, ok baarl bir bestekr ve deerli bir hocayd. Olu, eyh Ahmed Gavs (.1908)
de, stanbulun tannm zkirlerinden olup, Durak, lh ve Mirciyye okumakta ok
baarlyd. Yine Kdir eyhlerinden Abdulazz Efendi (.1880), stanbulun en mehur
zkirbalarndan idi. Hac Fik Bey (.1891)in rencilerinden olan Hammmzde
Neyzen Hac Osman Bey (.1890), dneminde hem tannm bir hnende ve neyzen,
hem de deerli bir bestekrd. Gftesi, eyhi Osman ems Efendi (.1893)ye ait, Gel
glen-i tevhde u blbl gibi yh diye balayan Bestenigr lhsi, ok tannm,
sevilen bir eserdi. Yine Kdirhne postninlerinden Abdekr Efendi (.1860) de,
msikinas eyhlerden olup, Hz. Snbl Hankhnda mutad olduu zere Mersiyye
466

Vassf, a.g.e., a.y.

Vassf, a.g.e., a.y.
468
Azamat, a.g.m., a.y.
467

112

okumutur. Mehmed erefeddin Efendi (.1885) de, msikinas eyhlerden olup,

evresinde gzel sesiyle tannm, padiah mevlidhnlnda bulunmu, bir mddet
sonra da, 1874te mehat terk ederek Sultan Abdlazze imam olmutur.469
C - TEKKE MSKSNDE NEML AHSYETLER VE ESERLER
XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksinde sz sahibi olan pek ok
msikinastan tespit edebildiklerimizi, bestekrlar, szendeler ve hnendeler bal
altnda tasnif edip, hayatlar ve eserleri hakknda bilgi verme yoluna gittik. Ancak
sralamay lm trihlerine gre deil de,

alfabetik sraya gre yaptk. imdi,

bestekrlar ve eserlerinin yer ald blme geiyoruz:

a - Bestekrlar ve Eserleri
Abd Dede, Hakkk (. 1902)
XIX. yzyl Snbl zkirlerinden ve lh bestekrlarndandr. Hakkk ve hfz da olan
Abd Dede, Mecd mahlasyla iirler de sylemitir. Mezar, ad geen derghn
hazresindedir.
Eserleri:
1-Hzzm Makam, Dyek Usl, lh Formu, Ey Snbl bana ak kapusun a,
Gfte: Mehmed Rzddin.
2-Arazbar, lh, Aknla y Rab behre-yb eyle, Mehmed Rz.
3-Bestenigr, lh, Ben mest-i cnn olmuam, Snbl Aleddin.470
Abdullah Dede ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadmz bu bestekrn, Mevlev
tarikatna mensup olduu tahmin edilmektedir.471
Eserleri:
1-Rst, Devr-i Hind, lh, Dolap niin inilersin, Yunus.472

469

Vassf, a.g.e., I/118 ; Ycer, a.g.e., s. 242 ; naner, a.g.m., a.y.

Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/515 ; Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/491, 617-8.
471
Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), I/11 ; Gltekin Oransay, Yaynlanm
Trk Din Msiksi Szl Antlarnn Ezgileyicileri, AFD, III/180.
472
Notas iin bkz. Selahattin Grer, Trk Mtefekkir ve Mutasavvf, Halk iri Yunus Emrenin
Bestelenmi iirleri(YE), smil Akgn Matbaas, stanbul 1961, s. 9 ; Ali Rza engel, Trk Msiksi
Klasikleri, lhler, (Hz. Yusuf mrl), Kubbealt Neriyat, stanbul 1979, I/51 ; Ahmet Hatipolu,
Besteleriyle Yunus Emre lhleri (YE), Diyanet Vakf Yay., Ankara 1993, s. 213.
470

113

2-Hzzm, Dyek, lh, Akn dad gnlmde, Azz.473

Abdlbk Nsr Dede ( stanbul 1765 - stanbul 1821 )
Mevlev eyhi, neyzenba ve msik nazariyats olan Abdlbk Nsr
Dede474, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Ebbekir Dede (.1775)nin olundan ki
bunlarn de Trk Msiksinin en byk stdlarndandr475 - ortancas olup, aabeyi
Al Nutk Dede (.1804)nin vefat zerine, ad geen dergha eyh olarak atanmtr.
Dier kardei ise, mehur msikinas Abdurrahm Knh Dede (.1831)dir. Ayn
zamanda ir de olan bu byk msikinas, yazm olduu iirlerinde Nsr
mahlasn kullanmtr. eyhlik yapt derghta medfndur.476 Bugn unutulmu olan
Isfahn

makamndaki

yini,

Esrr

Dede

(.1796)

zamannda,

Yenikap

Mevlevhnesinde okunmaktayd.477 Daha sonralar da okunan bu nadde eser478, ne

yazk ki gnmze gelememitir.
Eseri:
1-Acem-Bselik, Mevlev yini, An kes ki tr dred ez -i e kim dred479,
Mevln.480
Abdlkerm Dede (.1820)
Mevlev tarikatna mensup olduu bilinmektedir.
Eseri:
473

Notas iin bkz. Abdulkadir Tre, Trk Msiksi Klasikleri, lhler, (Haz. Yusuf mrl), Kubbealt
Neriyat, stanbul 1984, V/162-3.
474
Geni bilgi iin bkz. Fatma dile Baer, Trk Msiksinde Abdulbk Nsr Dede, Baslmam
Doktora Tezi, MSBE, stanbul 1996 ; a. mlf., Abdulbk Nsr Dede ve Tedkk u Tahkk, Y.L. Tezi,
MSBE, stanbul 1988.
475
Bu msikinas eyh ilesi hk. geni bilgi iin bkz. Mustafa Erdoan, stanbulda Ktahyal Bir eyh
ilesi: Seyyid Ebbekir Dede ve Ahfd, stanbul Aratrmalar, VII/103-29.
476
Esrr Dede, Tezkret- uar-y Mevleviyye, Sleymniye Ktphnesi, Hlet Efendi Mlhk, nr.
109, s. 113a-b, 378a ; Fatin Dvud, Hatmetl- Er, stanbul 1271/1853, s. 389 ; Bursal Mehmed
Thir, Osmanl Mellifleri, (Haz. Fikri Yavuz-smil zen), Meral Yay., stanbul 1970-5, I/39 ; Hseyin
Vassf, Sefne-i Evliy, V/238 ; Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, s. 148-53 ; F. Adile Baer, Trk
Msiksinde Abdulbk Nsr Dede, s. 6-11, 16 ; a. mlf., Abdulbk Nsr Dede ve Tedkk u Tahkk, s. 124 ; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, (Haz. Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman), Trih Vakf-Yurt
Yay., stanbul 1996, I/103 ; Sadun Akst, Trk Msiksinin 100 Bestekr, nklp Kitabevi, stanbul
1993, s. 93-4 ; a. mlf., 500 Yllk Trk Msiksi Antolojisi, Trkiye Yay., stanbul 1967, s. 13-4 ; Nazmi
zalp, Trk Msiksi Trihi, I/507-9 ; Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/415-20 ; Kemal nal,
Ho Sad, s. 24-6 ; Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), I/14 ; Avni Erdemir,
Anadolu Sahas Msikinas Divan irleri, TSAV Yay., Ankara 1999, s. 310-1.
477
Esrr Dede, Tezkre, a.y.
478
Fatin Dvud, Hatme, a.y. ; Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, a.y.
479
Notas iin bkz. stanbul Konservatuar Tasnif Heyeti (KTH), Mevlev yinleri (MA), X/517-30 ;
Sadettin Heper, MA, s. 187-95.
480
Mevlev yinlerinin gftesi daima Hz. Mevlnnn szlerinden seildiinden, yinlerin gftekr
bundan sonra yazlmayacaktr.

114

1-Yegh, Mevlev yini (unutulmutur).481

Abdrrahm Knh Dede ( stanbul 1769 - stanbul 1831)
Yenikap Mevlevhnesi eyhi olan bu deerli msikinas, daha nce sz
edilen Ebbekir Dedenin en kk oludur. Ad geen tekkede kudmzenbalk yapt.
Anber-efn makamn terkib etti. Nhft makamnda bestelemi olduu yini ise
unutulmutur. Ayn zamanda ir de olan Abdurrahm Dede, yazm olduu iirlerinde
Knh mahlasn kullanmtr.482
Eseri:
1-Hicz, Mevlev yini, Men k- an hsnem akest-i mnctem483
Abdrrahmn Nesb Efendi ( stanbul ? - stanbul 1842 )
Hdy Tekkesi eyhi Mehmed ehbeddin Efendi (.1818)nin oludur.
Babasnn lm zerine ad geen dergha eyh oldu ve 23 yl boyunca mehatta
bulundu. Seyyid

mahlasyla yazm olduu iirlerini bir divnede toplad.484

Celvetlik hakknda bir de kitapk yazan bu deerli msikinas, XIX. yzyl stanbul
Tekke Msiksinin en mhim simalarndandr. Ayn derghn trbesinde medfndur.
Eserleri:
1-rgh, Dyek, Savt, rde v eyd klan, Yunus.
2-Dgh, lh, Dernum te-i hicrna yand, smil Hakk.
3-Hicz, lh, Akn ayn oldu bana, smil Hakk.
4-Rst, lh, Dodu nrun leme verdi ziy, smil Hakk.
5-Bayat, Sofyan, lh, Sevdim seni hep varm, Niyz Msr.485
6-Bayat, Dyek, lh, Gnl hayran oluptur ak elinden, Hayl.486
7-Sznk, Sofyan, lh, Ey cihn r hlim nicolur, smil Hakk.487

481

Ergun, a.g.e., II/406, 725 ; ztuna, BTMA, I/19.

Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, s. 166 ; Hseyin Vassf, Sefne, V/239-40 ; Mehmed Sreyya,
Sicill-i Osmn, I/133-4 ; Erdoan, a.g.m., s. 125-9 ; Erdemir, a.g.e., s. 267-8 ; Akst, Trk Msiksinin
100 Bestekr, s. 101-2 ; a.mlf., 500 Yllk Trk Msiksi Antolojisi, s. 14 ; zalp, a.g.e., I/513-4 ; Ergun,
a.g.e., II/420-2 ; ztuna, BTMA, I/21.
483
Notas iin bkz. KTH, MA, XI/542-54 ; Heper, MA, s. 199-209.
484
Bu divane, skdar Selim Aa Ktphnesi, Hdy Yazmalar, No. 34te mevcuttur.
485
Vassf, a.g.e., III/49-51 ; Sreyya, a.g.e., I/95 ; Thir, a.g.e., I/179 ; ztuna, BTMA, II/106-7 ; Ergun,
a.g.e., II/ 423-4, 525-8 ; Erdemir, a.g.e., s. 423 ; Kmil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiye
Tarikat, s. 267-8.
486
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 30.
487
Notas iin bkz. Cneyd Kosal, 99 Makamda lhler, Marifet Yay., stanbul 1994, s. 178.
482

115

8-rgh, Sofyan, lh, rde v eyd klan, Yunus.488

9-Sab, Dyek, lh, rde v eyd klan, Yunus.489
Ahmed rif Hikmet Dede ( stanbul ? - stanbul 1874)
1838den vefatna kadar, tam 36 yl boyunca skdar Mevlevhnesi
eyhliinde bulunmutur.
Eseri:
1-Mhr, Mevlev yini (unutulmutur).490
Ahmed Efendi, k, Eyp Hatbi (.1910)
Eyyb Sultn Cmii hatpliinde bulunduundan dolay kendisine Eyyb
hatbi de denmitir. Ayn zamanda hfz da olan bu deerli msikinasn hayat
hakknda ne yazk ki fazla bir bilgiye sahip deiliz.
Eserleri:
1-Bayat, Dyek, lh, Meded Allah sana sundum elimi, mm Sinn.
2-Hisr-Bselik, Dyek, lh, Ey gnl yandn yine pervne-ve ak nrna.
3-Hisr-Bselik, Dyek, lh, Y lh sana geldik bizi mahzn eyleme.491
4-Sznk, Dyek, lh, Ak ile iki cihnda h olan beri gelsin, Snbl.492
5-Muhayyer-Snble, Evsat, lh, te geldi d-i edh edelim canlar fed.493
6-Rst, Nm Evsat, Tevh, Bu glende hezr- b-nevym, Nahf.494
7-Nikrz, Nim Haff, lh, klar sdklar iitmi olun, Hdy.495
8-Dgh, Evsat, Tevh, Y lh sitnn hastaya dr-if, Feny.496
9-Rst- Cedd, Sofyan, lh, Y Rabben y Rabben.497
10-Sab, Dyek, lh, Tlib-i Hakka gerek.498
11-Sab, Sofyan, lh, Milk-i cihn sultn.499

488

Notas iin bkz. Trk Tasavvuf Msiksi Vakf (TTMV), Yunus lhleri Gldestesi, (Haz. Cneyd
Kosal), KB Yay., Ankara 1991, s. 32.
489
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 250.
490
Abdulbaki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 457 ; ztuna, BTMA, I/110 ; Ergun, a.g.e.,
II/637.
491
ztuna, BTMA, I/32 ; Ergun, a.g.e., II/556.
492
Notas iin bkz. engel, lhler, II/24-5.
493
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/144 ; Tre, lhler, VI/164-5.
494
Notas iin bkz. engel, lhler, II/48-9.
495
Notas iin bkz. engel, lhler, II/38.
496
Notas iin bkz. engel, lhler, II/64-5.
497
Notas iin bkz. engel, lhler, I/106.
498
Notas iin bkz. engel, lhler, II/106.
499
Notas iin bkz. engel, lhler, II/139.

116

12-Uk, Evsat, lh, Hzin-i kenz-i dekyk, Rz.500

13-Bayat, Devr-i Revn, lh, Ey yanan nr- sivdan, Bk.501
14-Bayat, Dyek, lh, lh izzetin hakkiin.502
15-Bayat, Sofyan, lh, Mndler nid eyler, Hdy.503
16-Nev, Evsat, Tevh, Dost cemli eminin, Sinn mm.504
17-Hicz, Sofyan, uul, Teaakt bi envri cemlik.505
18-Segh, Dyek, lh, Hak erleri hayreyler, brhim Hakk.506
19-Glizr, Evsat, lh, Msivy terk edip geldik.507
20-Beste-Isfahan, Evsat, lh, Hamd u minnettir sana.508
21-Beste-Isfahan, Dyek, lh, Akn ile klar, Yunus.509
22-Ferahnk, Evsat, lh, Rifaler alr feyzi.510
23-Ferahnk, Dyek, Tevh, Akn ile klar, Yunus.511
24-Acem, Dyek, lh, Cemlin akna dm, Veliyyddin.512
25-Arazbar, Dyek, lh, Gider ekk inkr, Hdy.513
Ahmed Efendi, Mutafzde ( stanbul 1810 - stanbul 1883 )
Snbl tarikatna mensub olan bu deerli msikinas, derghlarda zkirlik eder,
Durak ve Mersiyye okurdu. Dede Efendinin en gzde talebelerinden biri olan bu
deerli msikinas, besteli Mevlid ile Mirciyyenin Nev bahrini de bilmekteydi.
lmyle, ne yazk ki bu muazzam eserler de unutulmu oldu.
Eserleri:
1-Mhr, lh, Ak ile iki cihnda h olan gelsin beri, Snbl Sinn.
2-Hicz-Hmyn, Dyek, lh, eb-pr eb-per, Him Baba.

500

Notas iin bkz. Tre, lhler, III/30-1.

Notas iin bkz. Tre, lhler, III/108-9.
502
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/119.
503
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/126-7.
504
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/157-8.
505
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/66.
506
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/50.
507
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/116-7.
508
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/24-5.
509
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 22 ; Tre, lhler, VII/38-9 (Formu: Tevh).
510
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/144-5.
511
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/152.
512
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/109.
513
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/153.
501

117

3-Hzzm, Evsat, lh, em-i akn zhid, Him Baba.514

4-Mhr, Dyek, lh, Glen-i srda saf baheyledi snbl gl, Kenz.515
5-Evi, Dyek, Tevh, Gnl yz srmek ister, Vahy.516
Ahmed Efendi, ikrzde ( stanbul 1756 - stanbul 1831 )
Snbliyyeye bal Hac Evhad Tekkesinin eyhi olup, ann en nl
zkirbas ve Tekke Msiksi bestekrlarnn en byklerindendir. Birok lh, Tevh,
Durak ve uul bestelemi olup, binlerce eseri de ezbere biliyordu. Kocamustafapaa
Dergh hazresinde medfndur. Der-Beyn-i Ahvl-i Medne adl bir eser kaleme
almtr.
Eserleri:
1-Segh, Dyek, lh, Yand gnl.
2-Arazbar, lh, A gnl neylersin sen bu cihn, Hakk.
3-Arazbar, lh, Kabe et kalbini sen bthne sansunlar seni, Nash.
4-Hseyn, lh, Mevlm senin cehennemin oduna, Yunus.
5-Uk, lh, Gzm nru Fahr-i cihn.
6-Uzzl, lh, Bir gece yatar iken ben gaflet ile, Yunus.
7-Nevrz, Dyek, lh, Hak erleri hayreyler, brhim Hakk.
8-Segh, Dyek, lh, Gne gibi eeri serseriyim, Adl.517
9-Muhayyer, Dyek, Tevh, Ky-i akn bana bir kh-i tecell grnr.518
10-Bayat, Durak Evferi519, Durak, Nice bir uyursun uyanmaz msn, Yunus.520
11-Rst, Dyek, lh, Estafirullahel-azm mrnin ilerine, Seyfullah.521
12-Segh, Dyek, lh, Dervilik batadr tacda deildir, Yunus.522
13-Irk, Dyek, Tevh, Y Habballah resl-i Hlik-i Yekt tuy, Mevln.523

514

Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, Trihsiz, s. 282 ; Mehmed
Ziy, a.g.e., s. 195 ; Ergun, a.g.e., II/403, 433, 439, 554-5 ; M. Kemal nal, Ho Sad, s. 31-3 ; ztuna,
BTMA, I/33 ; zalp, a.g.e., I/581-2.
515
Notas iin bkz. engel, lhler, I/155-6.
516
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/104-5.
517
Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, III/262, 305 ; Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, V/327-8 ;
ztuna, BTMA, I/35 ; Ergun, a.g.e., II/422-3, 519-25 ; zalp, a.g.e., I/524-5.
518
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/158-9.
519
Duraklar daima Durak Evferi uslyle lldklerinden, bundan sonraki Duraklarn usl
yazlmayacaktr.
520
Notas iin bkz. TTMV, Yunus lhleri Gldestesi (YG), s. 24 ; Suphi Ezgi, Temcd- Nat- SaltDurak, s. 32-3 ; Hatipolu, YE, s. 18.
521
Notas iin bkz. KTH, lhler, III/108.
522
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 166 ; Grer, YE, s. 13 ; TTMV, lhler, s. 132 (Usl: Sofyan).
523
Notas iin bkz. KTH, lhler, I/40.

118

14-Sab, Haff, lh, Glen-i vahdette dim, Adl.524

15-Rst, Sofyan, lh, Ey Rabb-i Rahmn, Feth.525
16-Hmyn, Evsat, lh, Y Reslallah bize gr nitdi s mmetin, Seyf.526
17-Sz-i Dil, Evsat, lh, Kani bizden evvel gelen veller, Merkez.527
18-Arazbar, Evsat, Tevh, Fahr-i lem mahrem-i rz, Nzm.528
19-Acem, Dyek, lh, Hak erleri hayreyler, brhim Hakk.529
Ahmed Hsmeddin Dede ( stanbul 1839 - stanbul 1900 )
Yenikap Mevlevhnesi abas Hac rif Dedenin olu olup, ad geen
derghn kudmzenbas olarak hret kazanmtr. Ayn zamanda iyi bir hnende de
olan Hsmeddin Dede, Nat- erf ve yinleri ok gzel okur, Mirciyyenin de
tamamn bilirdi. ok gzel rebb, snekeman, keman ve rtma alard. Nat
mahlasyla yazm olduu iirlerinin ou kaybolmutur.
Eserleri:
1-Bayat-Arabn, uul, Zeh liv-i ilm l ilhe illallah.
2-Nihvend, uul, Ey ferduh dn y Rabben zalemn.530
3-Rhatl- ervh, Mevlev yini, Atyebl-amri umren f tarkil-kn.531
Al Aa, Bahevn ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir.532
Eseri:
1-Hz, Dyek, lh, Neyleyeyim dnyay bana Allahm gerek, Hdy.533
Al Ak Bey, Beylikizde ( stanbul 1840 - Lleburgaz 1892 )
Beyliki Hac Slih Aann oludur. Babasndan byk bir servet kald iin
kendisini tamamen ilim ve sanata vermi, zellikle de edebiyat ve msik zerinde
younlamtr. Zek Dededen de istifade eden bu byk msikinas, Mevlev
tarikatna mensup olup, bir Nikrz Mevlev yini bestelerken lmtr.
Eserleri:
524

Notas iin bkz. engel, lhler, II/82-3.

Notas iin bkz. engel, lhler, I/88.
526
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/92-3 ; TTMV, lhler, s. 66.
527
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/6.
528
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/144-5.
529
Notas iin bkz. TTMV, lhler, s. 10.
530
Mehmed Ziy, a.g.e., s. 171, 190-3 ; ztuna, BTMA, I/357 ; Ergun, a.g.e., II/494-5, 617 ; nal, a.g.e.,
s. 190 ; zalp, a.g.e., I/639 ; Erdemir, a.g.e., s. 314.
531
Notas iin bkz. KTH, MA, XVI/816-22 ; Heper, MA, s. 368-75.
532
ztuna, BTMA, I/43.
533
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/146.
525

119

1-Hseyn-Arn, Mevlev yini, k ner cistc ez hye nst.

2-Bestenigr, Mersiyye, Ey dde-i hn-kerde durup eyleme rm, Sbit.
3-Nihvend, Evsat, lh, Bahr-i akda bkarrm, Hakk.
4-Acem, Evsat, lh, Varm ben aka verdim, Hakk.
5-Acem, lh, Cmle hevlardan ger, Hakk.
6-Sab, Sofyan, lh, n tende candr tevhd, Hakk.
7-Evc, Dyek, lh, Vcdum mlkn mamr eden dost, Hakk.
8-Irk, Evsat, lh, Mjde kld dillere bd- sab, Hakk.
9-Sz-i Dil, Evsat, lh, Boyad snemi al kana meded ddelerim, Fehm.534
10-Dgh, Dyek, lh, Meftn edeli bendesini hid-i levlk, Hakk.535
11-Hicz, Sofyan, lh, Y vsial-mafiret hlime senden meded, Hakk.536
12-Hmyn, Devr-i Hind, lh, Y Rab garb u bkesim, Hakk.537
13-Nikrz, Evsat, lh, Ben harabat ehliyim, Hakk.538
14-Sab, Sofyan, uul, Y vsial- cdil- at.539
15-Hicz, Sofyan, lh, Tul etse gnlden nr-i tevhd, Hakk.540
16-Hseyn, Haff, lh, Ey gnl rabet edersen, Kmil.541
Al Efendi, Tanbr ( Midilli 1836 - zmir 1890 )
Gen yata Saraya mezzin olarak girmi ve Endernlu msikinaslardan Latf
Aadan msik dersleri almtr. Bir mddet sonra padiahn ikinci imam da olan bu
deerli msikinas, ok gzel bir sese ve okuyu tarzna sahip olup, ok iyi tanbur da
alard.
Eseri:
1-Rst, Dyek, uul, Y men yuhibbu ennel-abde fn-nedm, Hz. mer.542
Al Rz Efendi, Ny eyh (.1904)
Mevlev muhibbi olup, derghlarda neyzenlik ederdi. Ndir makamlardan
bestelemeye hevesli olduu rivyet edilse543 de, bilinen eserlerine bakld zaman
yaygn olan makamlarn ounlukta olduu grlmektedir.
Eserleri:
534

Erdemir, a.g.e., s. 62 ; ztuna, BTMA, I/120 ; Ergun, a.g.e., II/464, 613-7 ; zalp, a.g.e., I/584.
Notas iin bkz. engel, lhler, II/77.
536
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/109.
537
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/98-9.
538
Notas iin bkz. engel, lhler, II/36-7.
539
Notas iin bkz. engel, lhler, II/128.
540
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/61.
541
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/8.
542
Ergun, a.g.e., II/617 ; ztuna, BTMA, I/46-7 ; Akst, 100 Bestekr, s. 198-9.
543
ztuna, BTMA, I/52.
535

120

1-Rst, uul.
2-Isfahn, Durak.
3-Sznk, Dyek, lh.
4-Szkr, Dyek, lh, Ald n bezm-i elest, Hdy.544
5-Nihvend, Dyek, lh, Birdir Hak lh, bir Reslullah, Kendisi.545
6-Sab, Evsat, Tevh, ehenh- rislet Hazret-i Hayrul-Verdr bu.546
7-Sab, Devr-i Hind, lh, Tark-i Hakka slikiz.547
8-Uk, Sofyan, lh, Gerek klara Sal denildi, Emr Sultn.548
9-Hz, Sofyan, Nefes, Ol melmet hrkasn, Nesm.549
10-Hicz, Dyek, lh, Kuldan sana lyk nola?, Hdy.550
11-Hicz- Acem, Dyek, lh, Gelin diyelim evk ile, Hdy.551
12-Segh, Devr-i Revn, lh, Ey klar kalkn tevhd edelim.552
13-Hzzm, Evsat, lh, Mecnna sordular Leyl nicoldu?, Yunus.553
14-Hzzm, Evsat, lh, Skin-i mm-i abde nesl-i pk-i Hayderi.554
15-Dilkehvern, Dyek, lh, Yandklarm m u seher, Seyfullah.555
16-Evi, Dyek, lh, Zikr tesbhim dilimde.556
17-Evi, Dyek, lh, Ey katreyi ummn eden, Hdy.557
18-Acem-Krd, Devr-i Hind, lh, Ey bu gnlm ehrini, Hdy.558
19-Bestenigr, Dyek, lh, Ey pdih-i mesned-i iklm-i tecell.559
20-Bestenigr, Dyek, lh, Durmaz yanar vcdum, Yunus.560
21-Bselik, Dyek, Tevh, n doup tuttu cihn yzn, Ren.561
22-Bselik, Dyek, lh, Bugn ben sevmiim bir hb, Kudds.562

544

ztuna, BTMA, I/53.

Notas iin bkz. engel, lhler, II/53.
546
Notas iin bkz. engel, lhler, II/92.
547
Notas iin bkz. engel, lhler, II/120.
548
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/88.
549
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/148.
550
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/58.
551
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/85.
552
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/30.
553
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/106-7 ; Hatipolu, YE, s. 137.
554
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/110-11.
555
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/115.
556
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/123.
557
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/126.
558
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/142.
559
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/68-9.
560
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/81.
561
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/132.
562
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/133.
545

121

23-Bselik, Dyek, lh, Mndler nid eyler, Hdy.563

24-Bselik, Sofyan, lh, Akn dad gnlmde, Azz.564
25-Nevrz, Dyek, lh, Bir pdiha kul olmak gerek, Yunus.565
rif Bey, Hac ( stanbul 1831 - stanbul 1885 )566
XIX. yzyln en byk msikinaslarndan biri olup, romantizmin ve ark
formunun lkemizdeki ncsdr. Ebbekir Efendinin olu olan rif Bey, sesinin
gzelliiyle dikkat ekmitir. nce Zek Dededen, sonra da Eyyb Mehmed Beyden
msik dersleri alan Hac rif Bey, devlet memurluu grevinde bulunmann yan sra,
muzka-y hmynda hnende olarak da almtr.
Eserleri:
1-Thir, lh, Alayarak geldim sana.
2-Hicz, lh, Mahzen-i esrr- h- Murtazsn y Hseyn.
3-Hseyn, Devr-i Kebr, lh, Kurretul- ayni Habb-i Kibriysn, rif.
4-Hseyn, Evsat, lh, ehdlerin ser-emesi, Yunus.567
5-Segh, Evsat, Tevh, Sadr- cem-i mrseln, Hdy.568
6-Thir, Evsat, lh, Kat edp gerden-i gerdndan emel zincirin, 569
7-Hseyn, Evsat, lh, Mahzen-i esrr- h- Murtazsn y Hseyn,570
8-Uk, Devr-i Revn, lh, Sivdan kalbini pk et, Himmet.571
9-Uzzl572, Durak, Senin klarn klmaz nazar firdevs-i alya, k Paa.573

563

Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/136.

Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/138.
565
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 53.
566
Hayat hk. bkz. Ylmaz ztuna, Hac rif Bey, KB Yay., Ankara, 1986.
567
Ylmaz ztuna, Hac rif Bey, s. 13-46 ; a. mlf., Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), I/96-103
; S. Yaver Ataman, Mehmet Sadi Bey, s. 177-83 ; S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/560-1 ; M.
Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/591-601 ; Sadun Akst, Trk Msiksinin 100 Bestekr, s. 162-7 ;
Ruen Ferit Kam, Hac rif Bey, Radyo Dergisi (RD), sy. 33, s. 8 ; Avni nsan, Hac rif Bey, Trk
Msiksi Dergisi (TMD), sy. 25, s. 2-4 ; Burhanettin kte, Byk Bestekr Hac rif Bey, Msik
Mecmas (MM), sy. 190, s. 275-8 ; Eref Edib, Bestekr Hac rif Bey, MM, sy. 90, s. 529-31 ; Ouz
zde, Hac rif Bey, MM, sy. 356, s. 11-6.
568
Notas iin bkz. KTH, lhler, I/46-7 ; Tre, lhler, V/16-7.
569
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/64.
570
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/58 ; Tre, lhler, VI/30-1.
571
Notas iin bkz. Arif Etik-Kzm Etik, Notalaryla lhler, Konya 1960, I/89.
572
S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/560ta, bu eserin makam Hicz olarak belirtilmitir.
573
Notas iin bkz. Suphi Ezgi, Temcd-Nat-Salt-Durak, s. 46.
564

122

rif Efendi, skdarl (. stanbul 1890)

Silivrikap civarnda bulunan Badatl Tekkesinin zkirbas olup, ad geen
tekkede medfndur.574
Eserleri:
1-Mhr, Dyek, lh, k- rde-mereb yama etti aklm.575
2-Rst, Evsat, lh, Boyad snemi al kana meded ddelerim, Fehm.576
Baheddin Bey, Sermezzin (. stanbul 1899)
Muzka-y Hmynda yetimi ve sarayn mezzinbalnda bulunmutur.
Emir Buhr Derghnn eyhliini de yapan bu deerli msikinas, Beiktataki
Yahya Efendi Dergh hazresine gmlmtr.
Eserleri:
1-Thir-Bselik, lh.577
2-Sznk, Evsat, lh, Tahtgh- evliyya h, h- Nakibend.578
3-Uk, Dyek, lh, Tevhd-i azam zikirleri, Rfat.579
4-Uk, Sofyan, lh, rde v eyd klan yrin cemlidir beni, Yunus.580
Behll Efendi, Sargzelli (. stanbul 1895)
Babasnn ad Rfat Efendidir. Mevlev tarikatna mensup olan Behll Efendi,
devrinin kudretli msikinaslarndan biri olup, hnendeliiyle nldr. Yenikap
Mevlevhnesinde, yin ve Nat, dier esmac tarikatlarn zikir meclislerinde ise, Dire
eliinde lh ve Durak okurdu.581
Eserleri:
1-Mster, Evsat, lh, Vech-i yre d olan, Kuadal brhim.582
2-Uk, Dyek, lh, Tecelli-i ceml ister, Hdy.583
3-Mster, Durak, ify- vasl- kadrin hicr ile bmr olandan sor, Fuzl.584

574

Ergun, a.g.e., II/480, 487, 663 ; ztuna, BTMA, I/110.

Notas iin bkz. engel, lhler, I/166.
576
Notas iin bkz. engel, lhler, I/34-5.
577
Ergun, a.g.e., II/651 ; ztuna, BTMA, I/139-40 ; zalp, a.g.e., I/590-1 ; nal, a.g.e., s. 103.
578
Notas iin bkz. engel, lhler, II/16-7.
579
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/54.
580
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/74 ; Hatipolu, YE, s. 351.
581
Ergun, a.g.e., II/442-4 ; ztuna, BTMA, I/151 ; zalp, a.g.e., I/624-5 ; nal, a.g.e., s. 104-5.
582
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/80-1.
583
Notas iin bkz. KTH, lhler, III/62-3 ; Tre, lhler, III/62.
584
Notas iin bkz. Ezgi, a.g.e., s. 47-8.
575

123

Edhem Aa, Keman (.1845)

Enderna mensup olan bestekrmz, ok iyi bir szende ve hnende olmakla
hret olmutu. avuluk rtbesine kadar ykselmi, ancak bir sre sonra baz
sebeplerden dolay saraydan kovulmutur.
Eseri:
1-Acem-Bselik, Dyek, lh, Ak bezirgn sermye cn, Yunus.585
Esad avu ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eserleri:
1-Acem, lh, Snbl etvr srrn bilmek istersen gnl, Uyn.
2-Hicz, lh, Ey Habb-i Hazret-i Rahmn, Rz.586
Esad Efendi, Mimr, Piyanist (. stanbul 1895)
Klasik Trk Msiksi - bilhassa Din Msik - eserlerini toplamas ve notaya
almasyla tannmtr. Ayrca bir gfte mecmas da dzenlemitir.
Eserleri
1-Dgh, Dyek, lh, n grp dervi oldum, Osman ems.587
2-Rst, Sofyan, lh, nki bildin mminin kalbinde, Nesm.588
Fik Bey, Hac ( stanbul 1831 - stanbul 1891 )
XIX. yzyln en byk bestekrlarndandr. Kk yata Enderna alnd ve
zellikle Delllzde smil Efendiden msik tahsil etti. Bestekrlnn yan sra, hem
iyi bir neyzen ve griftzen, hem de iyi bir hnende idi. Hem Sad, hem de Mevlev
tarikatna mensup olan Fik Bey, Neyzen Slim Beyin kardeidir. Fik mahlasyla
iirler yazd ve Fikul-sr adl bir gfte mecmas da yaynlad. Karacaahmet
mezarlna defnedilmitir.
Eserleri:
1-Bestenigr, Dyek, lh, Firkat cehennemden eed, Hdy.
2-Dgh, lh, Ak- vahdette dil mihmn olan besbellidir, Ceml.
3-Hicz, Dyek, uul, Mz al men emme trbete Ahmeda, Hz. Fatm.
4-Hicz, Dyek, lh, Hk-i py-i Mustafya yz sren mesrr olur, Zek.
585

Hzr lyas, Letif-i Endern, s. 151 ; Ergun, a.g.e., II/573 , ztuna, BTMA, I/243.
Ergun, a.g.e., II/576.
587
Ergun, a.g.e., II/557-8 ; Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, III/80 ; ztuna, BTMA, I/265 ; zalp,
a.g.e., I/638.
588
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/139 ; engel, lhler, I/93.
586

124

5-Hicz, Dyek, lh, Gelin gidelim Allah yoluna, Yunus.

6-Hzzm, Dyek, lh, Ey dertlilerin derdine dermn eden Allah, Hdy.
7-Mhr, Evsat, lh, Hlikin mahbbusun lemlerin sultnsn.
8-Bselik, Evsat, Tevh, Mahrem-i zt- Hudsn, Sdk.
9-Rst, Tevh, Ol Resl-i mcteb hem rahmeten lil- lemn.
10-evk-efz, Dyek, lh, Ey dil bu yeter iki cihnda sana izn.
11-Mster, Dyek, lh, Tat rahmet derys, Yunus.
12-Hicz, Evsat, lh, Sylemem rz- dernum, Zek.
13-Uk, Dyek, uul.
14-Dgh, Mevlev yini, Derd-i mr der cihn dermn mebd bm.
15-Yegh, Mevlev yini.589
16-Hzzm, Evsat, Tevh, Menba- ilm-i Hudsn, smil Hakk.590
17-Hzzm, Dyek, Tevh, Merhaba ey Fahr-i lem, dile Sultn.591
18-Sab, Dyek, uul592, Cd bi-lutfik y lh, Hz. Ebbekir.593
19-Evi, Evsat, Tevh, Mefhar- cmle cihnsn, eyh Vef.594
20-Mhr, Evsat, Tevh, h- iklim-i rislettir, Selm.595
21-Hzzm, Evsat, Tevh, Ey nbvvet tahtnn h, Zek.596
22-Hzzm, Evsat, Tevh, Hd nmyla bala.597
23-Sab-Zemzeme, Dyek, lh, n grp dervi oldum, Osman ems.598
24-Uk, Evsat, lh, Nefse uyup rh-i Haktan, Hdy.599
25-Uk, Devr-i Hind, lh, Sivdan kalbini pk et, Himmet.600
26-Zirgleli Hicz, Dyek, lh, B- cemle n erem, Nr.601
27-Mster, Dyek, Tevh602, Ey derdimin dermn, Kendisi.603
28-Hzzm, Evsat, lh, Menba- iklm-i Hdsn, smil Hakk.604

589

Akst, a.g.e., s. 208 ; nal, a.g.e., s. 184 ; ztuna, BTMA, I/281-4 ; Ergun, a.g.e., II/561-568 ; zalp,
a.g.e., I/628-9 ; Erdemir, a.g.e., s. 154 ; Ezgi, a.g.e., II/42, V/447-8.
590
Notas iin bkz. KTH, lhler, I/38-9 ; Tre, lhler, V/124-5.
591
Notas iin bkz. KTH, lhler, I/44-5 ; Tre, lhler, V/93 ( Usl: Haff ).
592
Ergun, a.g.e., II/568 ( Makam: Uk, Form: lh ).
593
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/114.
594
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/80 ; Tre, lhler, VII/88-9.
595
Notas iin bkz. engel, lhler, I/138.
596
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/126-7.
597
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/128-9.
598
Notas iin bkz. engel, lhler, II/152.
599
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/24-5.
600
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/42-3.
601
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/120-1.
602
Ergun, a.g.e., II/566 ( Form: lh ).
603
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/92.
604
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/104-5.

125

29-Acem-arn, Evsat, lh, Lema-i nr-i velyet.605

30-evk-efz, Dyek, lh, L mevcde ill H., Kendisi.606
31-ehnz, Evsat, Tevh, Yzn mirt- zt- kibriydr, dile.607
32-ehnz, Sofyan, lh, d eder gamgn dili, Sezy.608
Hd ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Zirefkend, lh, Nesmin esdi glzr- cihne, smil Hakk.609
Hamd ( ? )
Ayn zamanda ir ve hattt da olan bu bestekrn hayat hakknda pek fazla
bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Sznk, Dyek, uul, V Hasen minke lem yurkat ayn.610
Hasan Efendi, Endern ( ? )
Hfz

olduunun

dnda,

hayat

hakknda

herhangi

bir

bilgiye

rastlayamadk.611
Eseri:
1-Hzzm, Sofyan, lh, Bir pr-i muazzamdr612
Hasan Efendi, Yenikyl ( stanbul 1822 - stanbul 1905 )
Emn Efendinin olu olup, Dede Efendiden msik, Kazasker Mustaf zzet
Efendiden de msiknin yan sra hat sanatn rendi ve Srr mahlasyla levhalar
yazd. Mevlev olup, Snbl Efendi Derghnda zkirlik ederdi. lk nceleri
Rumelihisarnda medfnken, sonralar olunun Yenikap Mevlevhnesinde yaptrd
lahde nakledildi.
Eserleri:
1-Mhr, lh.
605

Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/20-1.

Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/89.
607
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/114-5.
608
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/130-1.
609
Ergun, a.g.e., II/553.
610
Ergun, a.g.e., II/623.
611
ztuna, BTMA, I/334.
612
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/190.
606

126

2-Hseyn, Durak.
3-Acem-Arn, lh.
4-Irak, lh, Dedim dosta gster yzn, Snbl Aleddin.
5-Hicz-Hmyn, Durak, Dt cna akbet sevd-y ak.613
6-Karcar, Dyek, lh, Yine yaz aylar geldi, Yunus.614
Hasan Efendi, Hakkk (. stanbul 1897)
Hfz olup, Hsrev Paa Derghnda zkirbalk ederdi. Edirnekaps
Kabristnnda gmldr.615
Eseri:
1-Sznk, Dyek, lh, Urumda Acemde k olduum, Yunus.616
Him Bey, Hseyin ( stanbul 1815 - stanbul 1868 )
Kk yata iken Enderna alnan bu deerli msikinas, Dede Efendi ile
Delllzdeden msik rendi. Bir mddet sonra Sultn Abdlmecde muship oldu ve
serhnende sfatyla Saray fasl heyetini ynetti. Sultn Abdlazz zamannda ise
mezzinbala getirildi. Hem Bekta hem Mevlev idi. Tarz- Nevn adn verdii
bir makam da icad etmi olan Him Bey, Hac rif Bey, Bolhenk Nr Bey (.1910),
Hac Fik Bey gibi byk msikinaslarn yetimesinde katkda bulundu. Him Bey
Mecmas diye anlan 512 sayfalk, Trk Msiksi makam ve usllerinden bahseden
bir tr klasik edvr yazd. Kitabn ikinci blmnde ise, makam srasna gre seilmi
gfteler mevcuttur.617
Eserleri:
1-ehnz, Mevlev yini, Nazf Dede (Unutulmutur).
2-Sznk, Mevlev yini, Bl-aceb dery dil-i b keyf u kemmiyet menem,
Nazf Dede.618

613

ztuna, BTMA, I/334 ; Ergun, a.g.e., II/444 ; zalp, a.g.e., I/640-1.

Notas iin bkz. Grer, YE, s. 58 ; Tre, lhler, VI/134 ; TTMV, YG, s. 112 ; Hatipolu, YE, s. 153
( Usl: Sofyan ).
615
ztuna, BTMA, I/334 ; Ergun, a.g.e., II/489.
616
Notas iin bkz. engel, lhler, II/21 ; Grer, YE, s. 47 ; Hatipolu, YE, s. 298 ; TTMV, YG, s. 184 (
Usl: Nim Sofyan ).
617
Duran Bardakolu, Him Bey Mecmas, MM, sy. 370, s. 4-6.
618
At Bey, Trh-i Endern, IV/303 ; Ezgi, a.g.e., V/444-6 ; Ergun, a.g.e., II/411-2, 541-2 ; ztuna,
BTMA, I/335-7 ; zalp, a.g.e., I/562-7 ; Akst, a.g.e., s. 140-4 ; Hayri Yenign, Him Bey, MM, sy.
201, s. 268.

614

127

Huls Efendi ( stanbul 1848 - stanbul 1897 )

Rifa tarikatna mensup olan bu deerli msikinas, Nr-i Osmaniye Cmii
mezzinliini de yapmtr. Zamannn en deerli zkirbalarndan msik meketti ve
onlardan birok lh, uul ile, Mirciyyenin de tamamn rendi. Zamanla zkirba
oldu ve birok tekkede bu grevi if etti. Silivrikap civarnda medfundur.619
Eseri:
1-Uk, Sofyan, lh, Y shibel- alme, Kahyzde rif.620
Hsm Dede, Keman ( stanbul 1849 - stanbul 1912 )
Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osmn Selhaddin Dedeye kaplanarak Mevlev
oldu. ile kararak dede oldu ve ayn derghn mdrlne atand. XIX. yzyln en
deerli yinhnlarndan biri olan Hsm Dede, gzel konuur ve gzel keman alard.
Merkez Efendi Cmii avlusunda medfndur. Fehm mahlasyla yazd iirlerden
mteekkil Divn kaybolmutur.
Eseri:
1-Mster, Mevlev yini (unutulmutur).621
2-Yegh, Sofyan, lh, Zhid bizi taneyleme, Muhy.622
Hsmeddin Efendi ( stanbul ? - zmir 1911 )
Bayramiyyenin stanbuldaki sitnesi olan ve ehremini civarnda bulunan
Himmetzde Tekkesinin eyhidir. Gzel lh ve Durak okumakla hret kazanan bu
deerli msikinas, gittii tekkelerde bu formlardan eserler okurdu.
Eserleri:
1-uul.
2-uul.623
3-Uk, Dyek, lh, lemlerin cdna oldu sebep ak- Hd, Himmet.624
Hseyin Baba ( ? )
Karaaa Bekta Dergh eyhi olduunun dnda, hayat hakknda baka bir
bilgiye rastlayamadk.
619

ztuna, BTMA, I/354 ; Ergun, a.g.e., II/488-9, 621-2.

Notas iin bkz. Tre, lhler, III/91.
621
ztuna, BTMA, I/287 ; Ergun, a.g.e., II/497 ; Erdemir, a.g.e., s. 162.
622
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 204.
623
ztuna, BTMA, I/357 ; Ergun, a.g.e., II/490, 622.
624
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/223-4.
620

128

Eserleri:
1-Nev-eser, Sengin Sem, Nefes, Kemter kuluyum bem Alnin, Nesm.625
2-Nev-eser, Yrk Sem, Nefes, lem yzne sald ziy, Nesm.626
Hseyin Dede, Eyyb ( ? )
Yenikap Mevlevhnesinde ile doldurup dede oldu. yi bir neyzen olup,
Haremdeki criyelere msik meketmitir.627
Eseri:
1-Nhft, Mevlev yini, Mr reh-i dierest brn z ciht.628
Hseyin Fahreddin Dede ( stanbul 1854 - stanbul 1911)
Beikta (Bahariye) Mevlevhnesi eyhi Hasan Nazif Dedenin olu olan bu
deerli msikinas, babasnn lm zerine bu dergha eyh olarak atand. Trk
Msiksinin sistemlemesinde - talebelerini bu yola tevik etmek suretiyle - byk bir
rol oynamtr. Zamannn en deerli neyzenlerinden ney, msik nazariyatlarndan
nazariyat ve nota, hnendelerinden ise, Trk Msiksi repertuarn renmiti. Fahr
mahlasyla iirler yazmtr.629
Eseri:
1-Acem-Arn, Mevlev yini, Her rz-i bmdd selm aleykm.630
brhim ins Efendi ( stanbul 1826 - stanbul 1871 )
Mehur bir gazeteci, edb, ir ve dilci olup, msikyle de uramtr.
Eseri:
1-Acem-Arn, Nim Sofyan, lh, Kint yaratan Hazret-i Hak, Kendisi.631
smil Dede, Hammmzde ( stanbul 1778 - Mekke 1846 )632
Trk Msiksinin en byk bestekrlarndan biri olup, Byk Dede diye
hret bulmutur. Yenikap Mevlevhnesi eyhi Al Nutk Dedeye kaplanarak
625

ztuna, BTMA, I/357 ; Ergun, a.g.e., II/639.

Notas iin bkz. KTH, Bekta Nefesleri, V/222.
627
Ergun, a.g.e., II/406, 541 ; ztuna, BTMA, I/358.
628
Notas iin bkz. KTH, MA, XIV/716-26 ; Heper, MA, s. 153-61.
629
Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, s. 266-7 ; Vassf, Sefne, V/193-5 ; Abdlbki Glpnarl,
Mevlev db ve Erkn, s. 139-41 ; Erdemir, a.g.e., s. 150-1 ; Ezgi, a.g.e., V/451-3 ; Ergun, a.g.e.,
II/507-12, 620 ; ztuna, BTMA, I/279-81 ; zalp, a.g.e., II/43-6 ; nal, a.g.e., s. 192-4.
630
Notas iin bkz. Heper, MA, s. 378-86.
631
ztuna, BTMA, II/361.
632
Hayat hk. geni bilgi iin bkz. Ylmaz ztuna, Dede Efendi, Kltr Bakanl Yay., stanbul 1987 ;
Rauf Yekt, Estz-i Elhn, (Haz. Nuri Akbayar), Pan Yay., stanbul 2000.
626

129

Mevlev oldu. Bir mddet sonra ilesini tamamlayarak Dede de olan Dede Efendi,
baz eserler bestelemeye balad ve ok gemeden padiah III. Selm tarafndan, huzura
arlacak derecede hret kazand ve Saray kadrosuna alnd. Ksa bir zaman sonra III.
Selmin mushibi oldu. III. Selmin ehdeti zerine Saraydan ayrlarak Yenikap
Mevlevhnesine snd ve burada Nsr Dededen ney flemeyi rendi. II. Mahmd
zamannda Saraydaki eski grevine geri dnd ve mushib-i ehriyr pyesini ald.
Bir mddet sonra da, Sarayn en yksek grevlerinden biri olan mezzinbalk
grevine getirildi. Hac vazifesini if ederken koleradan ld ve Hz. Hatice (r.a.)nin
ayak ucuna defnedildi.
Eserleri:
1-Arazbar, Dyek, lh, Ey k- dildde, Sez.
2-Bayat, Dyek, lh, Yandklarm m u seher, Seyfullah.
3-Bestenigr, lh, Olmaycak senden at, Hdy.
4-Bestenigr, lh, A sultnm sen var iken, Yunus.
5-Evi, lh, Benem Mecnn, sfat Leyls akn, brhim Glen.
6-Ferh-fez, Dyek, lh, rde v eyd klan, Yunus.
7-Ferhnk, Savt, Durman yanalm te-i aka, Hayl.
8-Hzzm, Devr-i Revn, lh, Ey sfi-i ehl-i saf, Mevln.
9-Irak, Dyek, lh, Aknla yandr sultnm Allah, Zek.
10-Muhayyer, Dyek, lh, Y Rabbi nrun hakkin, Seyfullah.
11-Muhayyer, Dyek, lh, Y Rabbi akn ver bana, Seyfullah.
12-Muhayyer, Dyek, lh, Deldi barm blbl-i bre, Seyfullah.
13-Muhayyer, Dyek, lh, Deli bu akn cnm evine, Erefolu.
14-Muhayyer, lh, Ey derde dermn isteyen, Niyz Msr.
15-ehnz, Dyek, lh, Kerm Allah Rahm Allah.
16-ehnz, Dyek, lh, Beni bu nefsim eyledi hayrn, Seyfullah.
17-Uzzl, Dyek, lh, Ey lemlerin h, Merkez Efendi.
18-Nibr, Durak.
19-Bestenigr, Dyek, Tevh, Y rahmeten lil- Hak, y Resl.
20-Isfahn, Dyek, lh, Yandm yakldm ben nr- aka.
21-Muhayyer-Snble, Dyek, lh.
22-Pengh, Evsat, lh, Gl mdr, blbl mdr, Niyz Msr.
23-Rhatl- ervh, enber, lh, Benem Mecnn, brhim Glen.
24-Rst, Dyek, lh, Bilirsin bende sensin Allahm.

130

25-Rehv, Devr-i Hind, lh, Dervi olan kiinin, Niyz Msr.

26-Segh, Dyek, lh, Yrk deirmenler gibi dnerler, Yunus.
27-Muhayyer, Nim Evsat, lh, Deldi barm blbl-i bre, Seyfullah.
28-Isfahn, Mevlev yini ( I Selmdan ibaret olup, bugn unutulmutur.)633
29-Sab, Mevlev yini, Binevidaz nle-i bang- rebb.634
30-Nev, Mevlev yini, Ey tecellgh- cnem ry-i t.635
31-Bestenigr, Mevlev yini, Ey kble-i ikbl-i cihn hk-i dert.636
32-Hzzm, Mevlev yini, Mhest nemidnem hurid-i ruhat yne.637
33-Ferhfez, Mevlev yini, Binev ez-ney n hikyet mikuned.638
34-Sab-Bselik, Mevlev yini, Ate nezened der dil-i m ill H.639
35-Sz-i Dil, Durak, Aya tozuna srme ekeliden, Niyz Msr.640
36-Nhft, Durak, Benim Mansr- ak hb dre geldim, Snbl Sinn.641
37-Hzzm, Dyek, Tevh, Barmdaki biten balar, Seyfullah.642
38-Muhayyer, Dyek, lh, Toprakta yatacak teni, Yunus.643
39-ehnz, Evsat, lh, Yrk deirmenler gibi dnerler, Yunus.644
40-Sznk, Dyek, lh, Ben bilmez idim, Nev.645
41-Rst, Dyek, lh, Nedir derdin senin bu mtemin ne?, kir.646
42-Rst, Sofyn, lh, Hakka k olanlar zikrullahtan kaar m?.647

633

Hzr lyas, Letif-i Endern, s. 3-4, 278, 357 ; At Bey, Trih-i Endern, I/140, V/67-8 ; Mehmed
Sreyy, Sicill-i Osmn, III/817 ; Rauf Yekt, Estz-i Elhn, s. 1-37, 140-3 ; Nzhet Ergun, Trk
Msiksi Antolojisi, II/428-41, 528-41 ; Suph Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, I/83 ; Ali Rza Bey,
Bir Zamanlar stanbul, s. 280 ; Ylmaz ztuna, Dede Efendi, s. 1-27, 118-9 ; a. mlf., Byk Trk Msiksi
Ansiklopedisi (BTMA), I/394-7 ; Kemal nal, Ho Sad, s. 133-70 ; Mehmed Ziy, Yenikap
Mevlevhnesi, s. 149 ; Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/214-21 ; Avni Erdemir, Msikinas Divn
irleri, s. 246-7 ; Sadun Akst, Trk Msiksinin 100 Bestekr, s. 119-25 ; R. Ferit Kam, Dede
Efendi, Radyo, V/20-1, 56 ; Nuri zcan, smil Dede Efendi, DA, XXIII/93-5 ; Blent Aksoy,
smil Dede Efendi, DBA, IV/211-2 ; Hayri Yenign, Dede Efendi, MM, sy. 118, s. 298, sy. 119, s.
325.
634
Notas iin bkz. stanbul Konservatuar Tasnif Heyeti (KTH), Mevlev yinleri (MA), XI/565-76 ;
Sadettin Heper, MA, s. 249-57.
635
Notas iin bkz. KTH, MA, XI/591-600 ; Heper, MA, s. 213-23.
636
Notas iin bkz. KTH, MA, XI/583-7 ; Heper, MA, s. 259-67.
637
Notas iin bkz. KTH, MA, XII/620-31 ; Heper, MA, s. 271-81 ; Ender Ergn-Fatih Salgar-Serhat
Aytan, Dede Efendi Besteleri, KB Yay., Ankara 1996, s. 87-102.
638
Notas iin bkz. KTH, MA, XIII/657-67 ; Heper, MA, s. 283-94 ; Ergn-Salgar-Aytan, a.g.e., s. 37-50.
639
Notas iin bkz. KTH, MA, XII/610-4 ; Heper, MA, s. 227-32.
640
Notas iin bkz. Suphi Ezgi, Temcd-Nat-Salt-Durak, s. 61.
641
Notas iin bkz. Ezgi, a.g.e., s. 51-2.
642
Notas iin bkz. KTH, lhler, I/43.
643
Notas iin bkz. Ahmet Hatipolu, Ynus Emre lhleri (YE), s. 176 ; Yusuf Tavasl, Kasde, lh ve
Nat- erifler, I/128.
644
Notas iin bkz. Selahattin Grer, Ynus Emrenin Bestelenmi iirleri (YE), s. 57.
645
Notas iin bkz. Ali Rza engel, lhler, II/28-9 ; Ergn-Salgar-Aytan, a.g.e., s. 145-6.
646
Notas iin bkz. engel, lhler, I/72-3.
647
Notas iin bkz. engel, lhler, I/85.

131

43-Rst, Sofyn, lh, Aknla cihn beste, Nr.648

44-Tebriz-Hvern, Devr-i Hind, lh, Dervi olan kiinin.649
45-Nikriz, Dyek, lh, Ey tarkat erenleri, ftde.650
46-Dgh, enber, lh, Gel ey slik, Snbl Sinn.651
47-Sab, Aksak, lh, Habbullah cihna cn deil mi?, Nr.652
48-Uk, Evsat, Tevh, Bir ismi Mustaf bir ismi Ahmed, Ms.653
49-Hicz, Sofyan, lh, Gelin gidelim Allah yoluna, Yunus.654
50-Segh, Evsat, Tevh, Sultn- rsul h- mmeccedsin, Glib.655
51-Isfahan, Sofyan, lh, Yandm yakldm, Sleyman.656
52-Segh, Dyek, lh, Ey gfil uyan, ems.657
53-Hzzm, Muhammes, lh, Ey lemlerin h, Merkez Efendi.658
54-Hseyn, Yrk Sem, Tevh, Nr-i fahr-i leme, Nak.659
55-Sz-i Dil, Nim Haff, lh, Ey gnl g eyle, Niyz Msr.660
56-Sz-i Dil, Dyek, lh, Ey derde dermn dermnm Allah.661
57-Irak, Muhammes, lh, Mevlm senin klarn, Hdy.662
58-Arazbar, Dyek, lh, Ben yrrem yane yane, Yunus.663
59-Bestenigr, enber, lh, Y lh cmle sensin cmle sen, Nizamolu.664
60-Nhft, Sofyan, lh, Y lh cnmn cnnsn.665
61-Hisr, Evsat, lh, Ey rislet bostnnda hrman serv-kad, Ren.666
62-Arazbar, Sofyan, lh, Ben yrrem yane yane, Yunus.667

648

Notas iin bkz. engel, lhler, I/89.

Notas iin bkz. engel, lhler, I/121.
650
Notas iin bkz. engel, lhler, II/42.
651
Notas iin bkz. engel, lhler, II/58-9.
652
Notas iin bkz. engel, lhler, II/100.
653
Notas iin bkz. Abdulkadir Tre, lhler, III/28-9.
654
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/73 ; Hatipolu, YE, s. 75 ( akn iline ve Dyek Uslnde ).
655
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/10-2.
656
Notas iin bkz. Cneyd Kosal, a.g.e., s. 98.
657
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/57-2.
658
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/96-7.
659
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/50-1.
660
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/10-1.
661
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/14-5.
662
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/42-3.
663
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/146-7.
664
Notas iin bkz. Trk Tasavvuf Msiksi Vakf (TTMV), lhler, s. 46.
665
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/42-3.
666
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/140-1.
667
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 12.
649

132

smil Efendi, Arap eyh (.1857)

Kdir tarikatna mensuptur. nceleri tekkelerde zkirlik eden bu deerli
bestekr, sonralar meihatta (eyhlikte) bulunmutur.668
Eseri:
1-Rehv, Dyek, lh, eb-pr eb-per, Him.669
smil Efendi, Delllzde ( stanbul 1797 - stanbul 1869 )
XIX. yzyln en byk bestekrlar arasnda yer alr. Saray dellllarndan
Mustafa Aann oludur. Kk yata hfz oldu ve gzel sesiyle dikkat ekti. Biraz
msik rendikten sonra Dedenin meklerine katld ve ok gemeden en gzde
talebelerinden biri oldu. Yine onun aracl ile Sarayn fasl heyetine alnd ve avu
rtbesiyle Saray mezzinleri arasna girdi. Hayatnn sonlarna doru mezzinba olan
bu deerli bestekr, Niantandaki evinde vefat etti ve Yahy Efendi Dergh
hazresine defnedildi.
Eserleri:
1-Sz-i Dil, lh, Ey dertlilerin derdine dermn eden Allah, Hdy.
2-Irak, Evsat, Tevh, Sultn- rsul h- mmeccedsin, Glib.670
3-Rst, Sofyan, lh, Bilirim bende sensin Allahm, Sezy.671
4-Acem-Arn, Sofyan, lh, A sultnm sen var iken, Yunus.672
5-Dgh, Dyek, lh, Nideyim sabredebilsem Erefolu.673
6-Zirgleli Hicz, Sofyan, lh, nile ey dertli gnl inile, Niyz Msr.674
7-Beste-Isfahan, Devr-i Hind, Tevh, Serdr- rsul nr-i sbl, Kzm.675
8-Irak, Muhammes, lh, Aknla yandr sultnm Allah, Zek.676
9-Bestenigr, Dyek, lh, A sultnm sen var iken, Yunus.677
10-ehnz-Hvern, Nim Evsat, Tevh, Grh- enbiynn serverisin.678

668

ztuna, BTMA, I/400 ; Ergun, a.g.e., II/482-3.

Notas iin bkz. engel, lhler, I/110.
670
Hzr lyas, Letif-i Endern, s. 111, 356-7 ; Ergun, a.g.e., II/543-4 ; ztuna, BTMA, I/400-2 ; Ezgi,
Nazar ve Amel Trk Msiksi, I/79-81, III/158-60 ; nal, Ho Sad, s. 171-2 ; Ali Rza Bey, Bir
Zamanlar stanbul, s. 73-4 ; zalp, a.g.e., I/228-30 ; Akst, 100 Bestekr, s. 146-50 ; R. Ferit Kam,
Delllzde, Radyo, sy. 59, s. 2 ; Halil Can, Delllzde Hac smil Efendi, Msik Mecmas (MM),
sy. 223, s. 206-8 ; Aksoy, smil Efendi (Delllzde), DBA, IV/212-3 ; zcan, smil Efendi
(Delllzde), DA, XXIII/95-6 ; Murat Bardak, Delllzde smil Efendi, MM, sy. 148, s. 488.
671
Notas iin bkz. engel, lhler, I/90.
672
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 5 ; Ezgi, a.g.e., III/83 ( Dyek Uslnde ).
673
Notas iin bkz. Ali Rza engel, lhler, II/60-1.
674
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/126-7.
675
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/32.
676
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/44-5.
677
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/86-7.
678
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/106-7.
669

133

11-ehnz, Dyek, lh, Buyruk senin fermn senin, Hdy.679

smet Aa, Tanbur ( stanbul ? - stanbul 1870 )
Endernda yetiti. II. Mahmd, Abdlmecd ve Abdulazz zamanlarnda Saray
szende ve msik hocalar arasnda bulundu. Hnkr mushipliine kadar ykseldi.
Mevlev tarikatna mensup olup, buradan ald ilh duygularn ilhmyla tane yin
bestelemitir. Bestelemi olduu bu eserler ne yazk ki gnmze gelememitir.
Eserleri:
1-Isfahan, Mevlev yini.
2-Mster, Mevlev yini.
3-Rhat-fez, Mevlev yini.680
Kmil Dede, Tanbr (.1875)
Mevlev tarikatna mensup olup, hayat hakknda fazla bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Yegh, Mevlev yini (unutulmutur).681
Katrczde ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Uk, lh, Kendi hsnn vech-i dilberden hveyd kld, smil Hakk.682
Keml Efendi, Balat eyhi (.1914)
Her ne kadar mrnn son ondrt yln XX. yzylda yaam olsa da, msik
bakmndan en verimli yllarn XIX. yzyln son eyreinde yaadndan, bu deerli
ahsiyeti

XIX.

yzyl

msikinaslar

arasnda

zikretmeyi

uygun

grdk.

Kocamustafapaa Sertarki kir Efendinin olu olan ve Balattaki Snbl Tekkesi

eyhliinde bulunan Keml Efendi, Din Msik mirasn XX. yzyla aktaran en nemli
ahsiyetlerden biri olmutur. stad bir hnende olup, ok gzel Durak, Tevh ve lh
okurdu. Glen Savtlarnn tamamn bilen ve Mirciyyenin unutulan Nev bahrini
besteleyen bu deerli msikinas, Mevlid okumakla ve unutulan eski besteli Mevlidi

679

Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/122-3.

Ergun, a.g.e., II/637, 724 ; ztuna, BTMA, I/372 ; Mehmed Ziy, a.g.e., s. 235 ; zalp, a.g.e., I/581.
681
Ergun, a.g.e., II/406 ; ztuna, BTMA, I/420.
682
Ergun, a.g.e., II/553.

680

134

bilmekle de tannmt. Ne yazk ki bu eser de notaya alnamam ve bu deerli

msikinasn lmyle kaybolup gitmitir.
Eserleri:
1-Dgh, lh, Kuldan sana lyk nola?683
2-Mhr, Dyek, lh, Bana cnn gerek, Ceml-i Halvet.684
3-Acem-Bselik, Sofyan, lh, Ben yrrem yane yane, Yunus.685
4-Mster, Evsat, Tevh, Y Habballah kaan kalkar, Nr.686
5-Mster, Dyek, lh, Gel vcdun perdesin kaldr, Yahy.687
6-Ferah-fez, Dyek, Tevh, Yok imi lem-i akn seheri yevm-i gadi.688
7-Hseyn, Devr-i Revn, lh, Varsam bir mile sorsam hlimi, Yunus.689
Kethd-y Attr ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Acem-Krd, Durak, Cemlin pertev endz- cihndr, Hakk.690
Kirm Efendi, Hac ( stanbul 1840 - stanbul 1909 )
Habe asll olup, tanbur ve hnende olarak n yapmt. Tekkelerde lh ve
Durak okurdu. Veliahd Mehmed Redn mezzinbas idi. Evinin bahesindeki dut
aacna kendini asarak intihar etti. Kdiriyyeye bal Badatl Dergh hazresinde
medfndur.
Eseri:
1-Hseyn, Dyek, lh, Ey vcd etvrna cevln, Abdlkerm Rh.691
Latf Aa, Suyolcu ( ? 1815 - stanbul 1885 )
Endernda yetiti ve hoca oldu. Birok nl talebe yetitirmitir.692
683

S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/469, 658-9, 756 ; Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi
Ansiklopedisi (BTMA), I/440 ; M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, II/339.
684
Notas iin bkz. Ali Rza engel, lhler, I/151-2.
685
Notas iin bkz. Ahmet Hatipolu, Ynus Emre lhleri, s. 11 ; Cneyd Kosal, 99 Makamda lhler,
s. 14 ; Selahattin Grer, Yunus Emrenin Bestelenmi iirleri (YE), s. 16 ( Dyek Uslnde ).
686
Notas iin bkz. Abdulkadir Tre, lhler, V/86-7.
687
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/90.
688
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/10.
689
Notas iin bkz. Trk Tasavvuf Msiksi Vakf (TTMV), Yunus lhleri Gldestesi (YG), s. 98 ;
Hatipolu, YE, s. 120 ; Grer, YE, s. 61.
690
Ergun, a.g.e., II/552-3.
691
Ergun, a.g.e., II/467-8, 480, 622 ; ztuna, BTMA, I/446 ; zalp, a.g.e., II/56-7 ; nal, a.g.e., s. 186.
692
Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 213-5 ; ztuna, BTMA, I/473 ; Mustafa Rona, XX. Yzyl Trk
Msiksi, Trkiye Yay., stanbul 1970, s. 184, 353.

135

Eserleri:
1-Hseyn, Evsat, Tevh, Ravzana n yz sren bulur aman, Abdullah.693
2-Rst, Evsat, Tevh, Dodu ol ems-i hakkat burc-i vahdetten bu eb.694
3-Hzzm, Dyek, lh, Ak bezirgn, Yunus.695
4-Acem-arn, Dyek, lh, Arz- hl iin sultna geldim, Kudds.696
5-Rst, Dyek, lh, Pyine dtm dhilek y immel- kn.697
6-Rst- Cedd, Dyek, lh, Mrid elinden n-i arb et, kir.698
Latf Efendi (.1910)
lm trihinin dnda hayat hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz.
Eserleri:
1-Hzzm, Dyek, lh, Ak bezirgn, Yunus.699
2-Rst, Dyek, lh, Bbna dtm dhil et.700
3-Sznk, Dyek, lh, Bir merd-i Hakk bul.701
4-Rst, Dyek, lh, Ak odu kr etti cna.702
5-Hseyn, Evsat, Tevh, Ravzana n yz sren bulur emn, Abdullah.703
Mehmed Bey, Tanbur (.1895)
lm trihinin dnda, hayat hakknda baka bir bilgiye rastlayamadk.
Eserleri:
1-Hzzm, Haff, lh, Kadrim ola berter eref-i nd-i Alden, rif.
2-Hseyn, lh, Dmm iki lemde derghna.704
Mehmed Celleddin Dede ( stanbul 1849 - stanbul 1907 )
Yenikap Mevlevhnesi eyhi ve msik bilginidir. Din Msik eserlerini
derghta meketmi olan bu deerli msikinas, tanbur ve neyzen olarak da byk bir
ne kavumutu. eyh mahlasyla iirler yazm olan Celleddin Dedenin en nemli
zellii, daha nce de belirttiimiz gibi, Trk Msiksi nazariyatn tesis edecek olanlar
693

Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/34-5.

Notas iin bkz. engel, lhler, I/38-9 ; KTH, lhler, II/104 ( lh Formunda ).
695
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/156 ; Hatipolu, YE, s. 129.
696
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/49.
697
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/170.
698
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/174.
699
ztuna, BTMA, I/473.
700
Notas iin bkz. engel, lhler, I/83.
701
Notas iin bkz. engel, lhler, II/18.
702
Notas iin bkz. engel, lhler, I/54.
703
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/21-2.
704
Ergun, a.g.e., II/624, 763 ; ztuna, BTMA, II/37.
694

136

bu yola tevik ederek, bu ilmin teekkl etmesine zemin hazrlayanlardan biri

olmasdr.705
Eseri:
1-Dgh, Mevlev yini, Y men liv-i akike l-zle liyy.706
Mehmed Efendi, Erikapl ( stanbul 1846 - stanbul 1916 )
XIX. yzyln son eyreinde yetien ve Sertarikzde Dergh zkirbas diye
hret kazanan Mehmed Efendi, birok nl msik stadndan msik mek etti. ulha
khyas Ahmed Efendinin oludur. Otaklar Sertarikzde Cerrh Tekkesi eyhi Al
Efendiye kapland. Htuniye ve Karagmrkteki Nreddin Derghlar bata olmak
zere, birok tekkede zkirbalk grevinde bulundu. Eypte bulunan Davud Aa
Cmii kabristannda medfndur.707
Eserleri:
1-Hseyn-Arn, Evsat, Tevh, Mustaf h- cihn- l-i ndr.708
2-Rst, Evsat, Tevh, Bahr-i crme dald ztm y Reslallah meded.709
3-Sznk, Dyek, lh, Gelin Allah diyelim, mm Sinn.710
4-Sznk, Dyek, lh, Pvy- kmilndr Seyyid Ahmed Bedev.711
5-Nev, Dyek, lh, Hlet ile bana bir hl grnd, Yunus.712
6-Hseyn, Haff, lh, Hak erleri hayr eyler, brhim Hakk.713
7-Ferah-fez, Evsat, Tevh, Ey Habb-i Kibriy.714
8-Sultn-Yegh, Dyek, lh, Y Mlike yevmid- din, Hdy.715
9-Glizr, Sofyan, lh, ktm erik dalna, Yunus.716

705

Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, V/242-8 ; Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 273 ; Ergun, a.g.e.,
II/464-7, 620 ; ztuna, BTMA, I/173-4 ; Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, I/133 ; nal, a.g.e., s. 10912 ; zalp, a.g.e., I/647-9 ; Erdemir, a.g.e., s. 450.
706
Notas iin bkz. KTH, MA, XVII/864-7 ; Heper, MA, s. 355-66.
707
Ergun, a.g.e., II/652, 659-60 ; ztuna, BTMA, II/40 ; zalp, a.g.e., II/339 ; Nuri zcan, Mehmed
Efendi, DA, XXVIII/452.
708
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/108-9.
709
Notas iin bkz. engel, lhler, I/26-7.
710
Notas iin bkz. engel, lhler, II/19.
711
Notas iin bkz. engel, lhler, II/32.
712
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/164 ; TTMV, YG, s. 132 ; Hatipolu, YE, s. 186 ( Usl: Sofyan ).
713
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/6-7.
714
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/6-7.
715
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/18.
716
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 63.

137

Mehmed Efendi, Hakkk (. stanbul 1899)

Msikyi Bolhenk Nr Beyden rendi. ok gl bir usl bilgisi vard.
Edirnekap Mezarlna defnedildi. Birok lh bestelemi olmasna ramen,
gnmze yalnz biri ulaabilmitir.
Eseri:
1-Uk, lh, Ey pdih- lem yezel.717
Mehmed Efendi, Turucuzde (.1900)
Aslen Kastamonuludur. Tekkelerde zkirbalk eden bu deerli bestekr, ok
gzel uul okur ve nevbe vururdu. Mersiyyehnlkta da nl olan bu zt, birok
renci yetitirmitir.
Eserleri:
1-Segh, Dyek, lh, Yand bu cnm klhn- aka, eyh Muhyiddin.
2-Mhr, Dyek, lh, k- rde-mereb yama etti aklm.718
3-Mhr, Evsat, lh, h- iklm-i rislettir Muhammed Mustaf, Selm.719
4-Rst, Evsat, lh, Slik-i rh- Hdnn kr zikrullah olur.720
5-Rst, Devr-i Hind, lh, Her kimin kalbinde zikrullah olur.721
Mehmed Emn Efendi, Uncuzde (.1811)
smil Dede Efendinin ilk msik hocas olup, onun kefinde ve ortaya
karlmasnda byk emek sarfetmitir.
Eseri:
1-Arazbr, lh, Zll-i ltfun ile kand gnlm, smil Hlis.722
Mehmed Ren Tevfk Efendi ( stanbul 1811 - stanbul 1891 )
Babas Abdurrahmn Nesb Efendinin lm zerine Hdy sitnesine eyh
oldu. stanbulun en kdemli eyhi nvanyla, uzun yllar meclis-i meyh reisliinde
bulundu. Yazm olduu lh Mecmas723, Trk Din Msiksini tedkik etmek iin
nemli bir kaynak niteliini tamaktadr. Bu yzyln en deerli msikinaslarndan
biri olup, ok sayda Din Msik eseri ile, bugn unutulmu olan besteli Mevlid ve
717

Ergun, a.g.e., II/490, 784 ; ztuna, BTMA, II/38 ; zalp, a.g.e., I/604.
Ergun, a.g.e., II/479, 480, 578-9 ; ztuna, BTMA, II/40.
719
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/83.
720
Notas iin bkz. engel, lhler, I/30-1.
721
Notas iin bkz. engel, lhler, I/52.
722
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, I/419 ; ztuna, Dede Efendi, s. 3 ; Ergun, a.g.e., II/516 ; ztuna,
BTMA, I/256.
723
Bu eser, skdar Selim Aa Ktphnesi, Hdy Yazmalar, no. 1804te kaytldr.
718

138

Mirciyyenin Nev bahrini de biliyordu. Bestelemi olduu Mhr ve Mster

Savtlar ile birok lhsi unutulmutur. En bata gelen msik hocas da, Bursal Duhn
erf (.1831)tir. Ren mahlasyla iirler yazd. Hdy sitnesinde medfndur.
Eserleri:
1-Rst, lh, Fahr-i lem Mustafnn doduu ebdir, Abdurrahmn Nesb.
2-Mhr, Savt, rde v eyd klan yrin cemlidir beni, Yunus.
3-Mster, rde v eyd klan yrin cemlidir beni, Yunus.
4-Sab, lh, Allahu ekber ey sanem hsnne hayrn olmuam, Nesm.
5-Sab, lh, Ben bilmez idim gizli ayn hep sen imisin, Nev.
6-Sab-Bselik, lh, em-i bezm-i hsnn pervnesi gnlm, Zenb.724
7-Sab, Dyek, lh, Derdimin dermn sensin, ftde.725
Mehmed Sdk Efendi (.1880)
Gzel sesiyle mehur olan bu zt, Sadrazam Al Paann konanda imamlk
vazifesini icra etmitir. Daha sonralar muship ve mderris pyesiyle, Sultn
Abdlazze ikinci imam olmutur.
Eserleri:
1-Bayat-Arabn, lh, El-meded ey Fahr-i lem, geri isynm da ok.
2-Hmyn, lh, Ehl-i derdin derdine dermn iken tekrr- H, Yahy.726
Mehmed kir Efendi, Hopuzde (.1860)
XIX. yzyln en deerli msikinaslarndandr. Tophnede bulunan Kdir
Karaba Dergh eyhi olup, uzun mddet derghlarda zkirbalk etmitir. Tanbur ve
neyzen idi. Gzel lhler bestelemi ve birok nl talebe yetitirmitir. Besteli Mevlid
ile Mirciyyenin Nev bahrini de biliyordu. eyhlik yapt derghta medfundur.
Eserleri:
1-Bestenigr, Sofyan, lh, lh koyma benlik bende y Rab, Seyfullah.
2-Dgh, Dyek, lh, Nideyim sabredebilsem, Erefolu.
3-Hzzm, Dyek, lh, Lebin vasfnda sultnm, Neccrzde Rz.
4-Sab, Sofyan, lh, Kble-i ehl-i saf, Neccrzde Rz.
5-Bestenigr, Dyek, lh, n doup tuttu cihn yzn, Ren.
724

Vassf, Sefne, III/27-8 ; Mehmed Thir, a.g.e., I/178-9 ; Mehmed Sreyy, a.g.e., V/1400-1 ; Kmil
Ylmaz, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarikat, s. 268 ; Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda
Tasavvuf, s. 541-2 ; ztuna, BTMA, II/241 ; Ergun, a.g.e., II/441-2, 569-70 ; Erdemir, a.g.e., s. 382-3 ;
zalp, a.g.e., I/606-7 ; Hasan Aksoy, Mehmed Ren Tevfk, DA, XXVIII/520-21.
725
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/138.
726
ztuna, BTMA, II/247 ; Ergun, a.g.e., II/518, 753.

139

6-Bestenigr, uul, F hletil-budi rh kntu ursiluh, Ahmed Rifa.

7-Hseyn, Dyek, uul, Alellhi f kllil-mri tevekkeltu.727
8-Rst, Dyek, lh, Ey derviim diyen kii, Erefolu.728
9-Uk, Dyek, lh, Kim ki dost yolunda terk-i cn eder, Erefolu.729
10-Bayat, Dyek, lh, Ey gnl gel ayriden ge, Niyz Msr.730
11-Hseyn, Sofyan, lh, Yine ltfeyleyip merref oldum.731
12-evkutarab, Dyek, lh, Yuvamdan ual eylerim cevln.732
13-Hicz, Dyek, lh, Ey fil a gzn, Erefolu.733
Mesd Efendi, eyh ( stanbul ? - stanbul 1906 )
Nakibend tarikatna bal Emir Buhr Derghnn eyhi idi. Resl- meyh
Slim Efendinin oludur. Trk Din Msiksine olan vukfiyetiyle tannan bu mmtaz
ahsiyet, msikyi Behll Efendiden renmiti. Ezberinde olan eserlerin okluuyla
nl olan

Mesd Efendinin lmyle, Nat, Durak, Tevh gibi ar ve sanatl

formlara ait birok eser unutulmutur. eyhlik yapt tekkede medfndur.

Eserleri:
1-Sznk, lh.734
2-Hzzm, Evsat, Tevh, Cemlin nruna nisbet, Sezy.735
3-Sznk, Evsat, lh, Erenlerin sohbeti, mm Sinn.736
4-Dgh, lh, Friiz nak- sivdan, Neccrzde Rz.737
5-Uk, Dyek, lh, m u seher zikreylerim, Sf.738
6-Hicz, Sofyan, lh, Ey kn ey kn, Yunus.739
Mustafa Dede ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:

727

Ycer, a.g.e., s. 365 ; ztuna, BTMA, II/331 ; Ergun, a.g.e., II/483-4, 556-9 ; zalp, a.g.e., I/550 ;
Aksoy, Mehmed kir Efendi, DA, XXVIII/530.
728
Notas iin bkz. engel, lhler, I/71.
729
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/60.
730
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/122.
731
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/96.
732
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/84.
733
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/210-1.
734
Ergun, a.g.e., II/644, 676 ; ztuna, BTMA, II/47 ; zalp, a.g.e., I/638.
735
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/122-3.
736
Notas iin bkz. engel, lhler, II/14-5.
737
Notas iin bkz. engel, lhler, II/66-7.
738
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/48-9.
739
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/79 ; TTMV, YG, s. 70 ; Hatipolu, YE, s. 74.

140

1-Bayat, lh, A eyhim senin yoluna, Abdrrahm Tirs.740

Mustafa zzet Efendi, Kazasker ( Tosya 1801 - stanbul 1876 )
XIX. yzyln en byk msikinaslar arasnda yer alan bu deerli ahsiyet,
std bir neyzen ve hnende olarak n yapt gibi, hattt ve devlet adam olarak da
mehur olmutur. II. Mahmdun emriyle Enderna alnd ve pdiah huzurunda
dzenlenen fasllara hnende olarak katld. Daha sonralar Nakibend tarikatna
girerek Saraydan ayrld ve eyhi Al Efendi ile beraber Hicza gitti. Abdlmecdin
saltanat zamannda Saraya geri dnd ve pdiahn ba imam oldu. Bir mddet sonra
da Anadolu ve Rumeli kazaskerlii pyesi verilerek, en kdemli kazasker sfatyla
resl-ulem nvann ald. Tarz- Cedd makamn terkib etmitir. Delllzde smil
Efendi gibi byk bir bestekr yeni yapt bir besteyi ilk nce ona okur, onayn
aldktan sonra o eseri mekederdi. Bu yzyln en byk hatttlar arasnda da yer alan
Mustafa zzet Efendi, ayn zamanda iyi bir ir olup, iirlerinde zzet mahlasn
kullanmtr.
Eserleri:
1-Bayat, Durak, Ben dost hevsna dtm, Erefolu.
2-Hicz, Dyek, lh, Mevlm senin klarn, Hdy.
3-Hzzm, Durak, Ey Habb-i Kibriy, Kendisi.741
4-Nev, Durak, Varm ben dosta verdim, Dkkinzde Ahmed.742
5-ehnz, Durak, Ak- yre d olaldan, Osmn Him.743
6-Hicz-Hmyn, Evsat, lh, Rmda Acemde k olduum", Yunus.744
Mustafa Mtak Efendi (.1831)
Eypteki Selm Dergh eyhi olup, irliiyle de mehurdur.
Eseri:

740

Ergun, a.g.e., II/518.

Hzr lyas Efendi, Letif-i Endern, s. 189-90, 278, 465 ; At Bey, Trih-i At, III/16, 23, IV/402 ; Ali
Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 278-9 ; Mehmed Thir, a.g.e., II/185-6 ; Mehmed Sreyya, a.g.e.,
III/851-2 ; Ergun, a.g.e., II/499, 544-6 ; ztuna, BTMA, II/79-80 ; Ezgi, a.g.e., II/192 ; M. Kemal nal,
Son Hatttlar, Maarif Basmevi, stanbul 1955, s. 154-62 ; a. mlf., Son Asr Trk irleri, s. 747-55 ; a.
mlf., Ho Sad, s. 225-8 ; zalp, a.g.e., I/572-9 ; Akst, 100 Bestekr, s. 157-60 ; Erdemir, a.g.e., s. 2523 ; Ren Ferit Kam, Kazasker Mustafa zzet Efendi, Trk Msiksi Dergisi (TMD), sy. 28, s. 2-4 ;
Halil Can, Kazasker Mustafa zzet Efendi, Msik Mecmas (MM), sy. 228, s. 12-3, sy. 229, s. 17-9.
742
Notas iin bkz. Ezgi, Temcd-Nat-Salt-Durak, s. 31-2.
743
Notas iin bkz. Ezgi, a.g.e., s. 62.
744
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 46 ; engel, lhler, IV/90-1 ; Kosal, a.g.e., s. 66 ; Hatipolu, YE, s. 86.
741

141

1-Uk, Dyek, Tevh, Kble-i ehl-i saf oldu Cenb- Mustaf.745

Nfiz Bey, Hac ( stanbul 1849 - stanbul 1898 )
abniyye tarikatna mensup olup, Durak okumaktaki maharetinden dolay
Durak diye de anlmtr. Sesinin gzelliinden dolay Sultn Abdlazz tarafndan
Enderna, ksa bir sre sonra da padiah hizmetine alnd. Henz 17 yandayken sesi
ksld ve bu sebepten dolay Saray hizmetinden karlarak Enderna iade edildi. Bir
mddet sonra grevinden istifa edip, derghlarda zkirlik etmeye balad. Seyyid Nizm
Dergh civarnda medfndur.
Eserleri:
1-Mhr, Dyek, lh, Tecelli-i evk-i didrn, Nash.
2-Bayat, Dyek, lh, Vatan arzuladm burdan giderim.
3-Mhr, Dyek, lh, Girdik bu yola ak ile bile, Yunus.
4-Ferh-fez, lh.746
5-edd-i Araban, Dyek, lh, Tecelli-i ceml ister, Hdy.747
6-Mhr, Dyek, lh, Yar yreim yar gr ki neler var, Yunus.748
7-Mhr, Dyek, lh, Yine dosttan haber geldi, Snbl.749
8-Mhr, Dyek, lh, Kullua bel balayp, Erefolu.750
9-Mhr, Evsat, lh, Ak ile iki cihnda h olan gelsin beri.751
10-ehnz-Bselik, Sofyan, lh, Yar yreim yar, Yunus.752
11-Uk, Sofyan, lh, Aknla k olsa bu ten, Seyfullah.753
12-Zvil, Sofyan, lh, Yar yreim yar, Yunus.754
Nr Bey, Bolhenk ( stanbul 1834 - stanbul 1910 )
Moral Hac Mehmed Al Efendinin oludur. Delllzde smil Efendi ve eyh
Rz Efendiden msik meketti. Mevlev tarikatna mensuptur. nl bir neyzen
olmasna ramen, hnende ve bestekrlktaki hreti daha fazla olmutur. 1873 ylnda,
Mecma-y arkiyyt, Krh ve Nakh adnda bir eser yaynlad. L-Din Msik
745

ztuna, BTMA, II/94.

ztuna, BTMA, II/95-96 ; Ergun, a.g.e., II/445-6, 480, 580-1 ; zalp, a.g.e., I/604-5.
747
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/30.
748
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 38 ; engel, lhler, I/167.
749
Notas iin bkz. engel, lhler, I/157-8.
750
Notas iin bkz. engel, lhler, I/153-4.
751
Notas iin bkz. engel, lhler, I/139-40.
752
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 186.
753
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 202.
754
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 359.
746

142

alannda olan bu eser, 18 makamdan birok ark, Kr ve Nakn szlerini

iermektedir. Ftih Trbesi Mezarlna defnedilmitir.755
Eserleri:
1-Hseyn, Evsat, lh, Kurretul-ayn-i Habb-i kibriysn, rif.756
2-Dgh, Evsat, lh, k olan cierin atee dalar alar.757
3-Nhft, Evsat, lh, Hakk seven klarn, Niyz Msr.758
4-Bselik, Mevlev yini, An subh-i sadeth n nr-fen yed.759
5-Karcar, Mevlev yini, An kes ki tr dned ez -i e kim dred.760
Nr Bey, Mezzin-i ehryr ( ? )
Hayat hakknda pek fazla bir bilgiye rastlayamadk.761
Eseri:
1-Hmyn, Sofyan, lh, Durman yanalm ate-i aka, Hayl.762
Nr Efendi, Psklc ( ? )
Hayat hakknda her hangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Bayat-Araban, lh, Kuldan sana lyk nola, Hdy.
Osman Bey, Adapazarl ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eserleri:
1-Baba Thir, lh, Dehr-i dna dil veren kil deil dvnedir, Seyfullah.
2-Nev, lh, Merhab ey nesl-i pk-i nr-i Yezdn merhab, Seyfullah.
3-Segh, lh, Es-Salt gelsin gelen meydn- aka es-Salt, Fahr.763
Osman Bey, Hammmzde ( stanbul ? - Halep 1890 )
Kdir tarikatna mensup olan bu Osman Bey, Hac Fik Beyden msik
meketti. Aa Hamamnn sahibi olduundan kendisine hammm denmitir. yi bir
755

ztuna, BTMA, II/148-9 ; Ergun, a.g.e., II/406, 620 ; nal, a.g.e., s. 235-6 ; zalp, a.g.e., II/26.
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/12-3.
757
Notas iin bkz. engel, lhler, II/68-9.
758
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/34-5.
759
Notas iin bkz. KTH, MA, XVII/873-81 ; Heper, MA, s. 387-97.
760
Notas iin bkz. Heper, MA, s. 399-411.
761
ztuna, BTMA, II/150 ; Ergun, a.g.e., II/761.
762
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/109.
763
Ergun, a.g.e., II/517-8.
756

143

neyzen ve hnende idi. Veliahd Mehmed Red Efendi taraftar olduu iin Halepe
srgn edilmitir. Bir mddet sonra vefat etmi ve buraya gmlmtr.
Eserleri:
1-Hseyn, lh, Dildde-i zlfn eh, Hekimolu Ali Paa.
2-Hicz, Dyek, lh, Dilhnesi pr-nr olur, Sultn I. Ahmed.764
3-Rst- Cedd, Dyek, lh, Ey k- eb-zinde, Osman ems.765
4-Bayat, Dyek, lh, Gnlde buldum esrr- veysi, Osman ems.766
5-Hseyn, Evsat, lh, Rehber-i kfile-i isr-i Neb, Osman ems.767
6-Bestenigr, Sofyan, lh, Gel glen-i tevhde, Osman ems.768
Osman Dede, Musullu ( Musul 1840 - Badat 1918 )
Devrin ileri gelen msikinaslarndan msik meketti. Knn olmasna
ramen, hnende olarak daha mehur olmutur. Arap asll olan bu deerli msikinasn
emberlitata am olduu kitap dkkan, msikinaslarn urak yeri olmutu.
lmnden az evvel Badat Mevlevhnesine eyh tayin edilmiti.
Eserleri:
1-Hseyn, Mevlev yini ( I. Selm )
2-Bayat-Araban, lh, Sadr- bezm-i nr-i lem ey Habb-i Kibriy, Nash.
3-Hicz, Evsat, lh, Sen bana benden yaknsn.
4-Mhr, lh.769
5-Hicz, Dyek, lh, ehdlerin ser-emesi, Yunus.770
6-Sznk, Dyek, lh, Gamdan beni azad et, eref.771
7-Hzzm, Dyek, lh, Vasln bana hayat verir, Fuzl.772
8-Bayat-Araban, Dyek, lh, Ey sen sanma kim, Nak.773
9-Hicz, Dyek, lh, rif ol yine-i insana bak, Hdy.774
10-ehnz-Hvern, Devr-i Hind, lh, Bugn ben olmuum k, Kudds.775

764

ztuna, BTMA, II/167 ; Ergun, a.g.e., II/503, 573-6 ; zalp, a.g.e., I/602.
Notas iin bkz. engel, lhler, I/102-3.
766
Notas iin bkz. engel, lhler, I/116.
767
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/20-1.
768
Notas iin bkz. TTMV, lhler, s. 52.
769
ztuna, BTMA, II/170-1 ; zalp, a.g.e., II/31-2 ; nal, a.g.e., s. 187-8 ; Ergun, a.g.e., II/ 753.
770
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/59 ; engel, lhler, IV/67.
771
Notas iin bkz. engel, lhler, II/29.
772
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/166.
773
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/162.
774
Notas iin bkz. TTMV, lhler, s. 68.
775
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/108.
765

144

Osman Efendi, Delll eyh ( stanbul 1809 - stanbul 1879 )

Kym zkirba olarak byk n yapm olan Osmn Efendi, pek ok lh,
uul ve yinden baka, Mirciyyenin btn blmlerini de bilir ve okurdu. Msik
hocas, Fndk Hfz ile Hackadn imam Hopladr. Karacaahmette medfundur.
Eserleri:
1-Acem, Dyek, lh, Geldin ey eb rzu gzel mh- mbrek ramazan.
2-Bestenigr, uul, F hletil- budi rh kntu ursiluh, Ahmed Rifa.
3-Hicz, Dyek, uul, Abdulkdir y seyyid y Ruf y Bedev, Rid.776
4-Irak, Devr-i Hind, lh, Tlib-i Hakkn devs, Niyz Msr.777
Rsim Efendi ( ? )
Hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Eseri:
1-Sz-i Dil, Dyek, lh, eh bu benlii bzr- akta senden aldm, Zt.778
Rec ( stanbul 1803 - stanbul 1874 )
Babas Ahmed Nreddin Efendidir. Neyzen ve kemn idi. Hz. Hlid Trbesi
civarnda medfndur.
Eseri:
1-Uk, Evsat, Tevh, Bu cn tene visl-i hazretine, Kendisi.779
Rfat Bey, Sermezzin ( stanbul 1820 - stanbul 1888 )
Tanbr Kei rif Aa (.1843)nn olu olup, anne tarafndan Dede Efendinin
torunudur. Gen yata babasnn vastasyla Enderna alnd. Bir mddet sonra da
padiah mushibi oldu.

Parlak bir sese sahip olduundan dolay mezzinbalk

grevine getirildi. Mevlev tarikatna mensup olan Rfat Bey, miralay rtbesine kadar
ykselerek, Muzka-y Hmynun Trk Msiksi blm mdrl grevinde
bulundu.
Eserleri:
1-Segh, Evsat, Tevh, Gubr- pyine almam cihn y Reslalllah.
2-Segh, Evsat, Tevh, Sultn- rsul, h- mmeccedsin efendim, Glib.
3-Acem-Arn, lh, Dermn arardm derdime, Niyz Msr.
776

Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/486, 555-6 ; Ylmaz ztuna, BTMA, II/172 ; M. Nazmi
zalp, Trk Msiksi Trihi, I/571.
777
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/52.
778
Ergun, a.g.e., II/572.
779
M. Kemal nal, Son Asr Trk irleri, s. 1388-91 ; Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, II/204 ; Avni
Erdemir, Anadolu Sahas Msikinas Divn irleri, s. 370.

145

4-Acem-Arn, lh, Ey ehinh- rislet.

5-Acem, Evsat, lh, Hk-i py-i Mustafya yz sren mesrr olur, Zek.
6-Hzzm, Devr-i Hind, lh.
7-Rst, lh, Y Habballah meded.780
8-evk-efz, Devr-i Hind, lh, Mest hayrnm, Kudds.781
9-Nev-eser, Mevlev yini, Mder-i d cihn ayr-i Hd yr nedrm.782
10-Ferh-nk, Mevlev yini, Maraz- ak- cnn esrr- dil aynest.783
11-Hseyn, Dyek, lh, Artaki meskenindir, Latf.784
12-Hseyn, Devr-i Revn, lh, h- iklm-i rislet doduu aydr gelen.785
13-Rst, Dyek, lh, Gubr- pyine almam cihn y Reslalllah.786
14-Uk, Evsat, lh, Mtak olup zlediim, Yunus.787
15-Hicz, Sofyan, lh, Dver-i ar-i muharremdir Hseyn-i Kerbel.788
16-Sznk, Evsat, Tevh, Y Habballah meded eyle, Hakk.789
17-Sab, Evsat, Tevh, Ey Resl-i mirt- Hak.790
18-Sab, Sofyan, lh, Ey gnl aka evir gel yzn.791
19-Bayat, Dyek, Tevh, Gubr- pyine almam cihn y Reslallah.792
20-Hzzm, Haff, lh, Kadrim ola berter, rif.793
21-Hseyn, Devr-i Hind, Tevh, h- iklm-i rislet.794
22-Muhayyer, Devr-i Hind, Tevh, Bir mehin bendesiyim.795
23-Rst- Cedd, Evsat, Tevh, Y Habballah meded eyle, Hakk.796
Rz Efendi ( stanbul ? - stanbul 1904 )
XIX. yzyln tannm msikinas eyhlerindendir. Rifayyeye bal
Tahtaminare Tekkesi eyhidir. Babas Sal Slih Efendi de bu derghn eyhiydi. Din
780

Hzr lyas Efendi, Letif-i Endern, s. 181 ; At Bey, Trih, III/192 ; ztuna, BTMA, II/231-4 ;
Ergun, a.g.e., II/441, 570-2 ; Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, III/236 ; nal, Ho Sad, s. 247 ;
Akst, 100 Bestekr, s. 181-3.
781
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/92-3.
782
Notas iin bkz. KTH, MA, XVII/881-6 ; Heper, MA, s. 414-22.
783
Notas iin bkz. Blent Aksoy, Sermezzin Rfat Beyin Ferahnk Mevlev yini, Pan Yay., stanbul
1992 ; KTH, MA, XVII/887-96.
784
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/55.
785
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/78.
786
Notas iin bkz. KTH, lhler, III/100.
787
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/18-9 ; KTH, lhler, III/123 ; Grer, YE, s. 56 ; Hatipolu, YE, s.
346-7.
788
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/75-6 ; KTH, lhler, II/61.
789
Notas iin bkz. engel, lhler, II/10-1.
790
Notas iin bkz. engel, lhler, II/90-1.
791
Notas iin bkz. engel, lhler, II/124-5.
792
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/110-1 ; KTH, lhler, II/100 ( Form: lh ).
793
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/94-5.
794
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/45.
795
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/140-1.
796
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/172-3.

146

Msikye olan vukfiyetiyle tannan Rz Efendi, msikyi Zek Dededen renmi,

dier baz zkirlerden de epeyce lh meketmiti. eyhlik yapt tekkede medfndur.
Eserleri:
1-Uk, lh, Ey gnl g eyle gel klarn gftrn.797
2-Muhayyer, Dyek, lh, Durman yanalm ate-i aka, Hayl.798
3-Hzzm, Dyek, lh, Resl-i mcteb nesli, Rz.799
4-Bselik, Sofyan, lh, n doup tuttu cihn yzn, mer Ren.800
5-Bselik, Sofyan, lh, Mndler nid eyler, Hdy.801
6-Nevrz, Dyek, lh, Bir pdiha kul olmak gerek, Yunus.802
Sad Bey, Nfia Muhsebecisi ( ? )
Hayat hakknda pek fazla bilgi mevcut deildir.
Eserleri:
1-Rst, lh, Evliy zmresinin server-i l-i himemi, Kendisi.803
2-Rst, Dyek, lh, ntisbm t ezeldendir cenb- Ahmede, Kendisi.804
Slih Dede, Neyzen ( stanbul 1823 - stanbul 1886 )
XIX. yzyln en byk neyzenlerinden olup, Bahariye, Beikta ve Kasmpaa
Mevlevhnelerinde neyzenbalk yapt. Msik ve ney flemeyi, ayn zamanda vey
kardei de olan, Beikta Mevlevhnesi eyhi Mehmed Sad

Dede (.1853)den

rendi. Gen yata Enderna alnan Slih Dede, st dzey rtbelerden biri olan
miralayla kadar ykseldi. Gldeste makamnn mcidi olan bu deerli msikinasn
mezar Kasmpaa Mevlevhnesi hazresindedir.
Eseri:
1-edd-i Arabn, Mevlev yini, Ey ferdeh ve dn y Rabben zalemn.805
Slih Efendi, Arap ( stanbul ? - stanbul 1900 )
mrahor Dergh zkirbas olarak mehur olmutur. Trbedrln yapm
olduu Merkez Efendi Trbesinde medfundur.
797

Ergun, a.g.e., II/491, 784 ; zalp, a.g.e., I/651.

Notas iin bkz. Yusuf Tavasl, Kasde, lh ve Nat- erifler, stanbul 1975, I/124.
799
Notas iin bkz. Tavasl, a.g.e., I/134.
800
Notas iin bkz. Tavasl, a.g.e., I/136.
801
Notas iin bkz. Tavasl, a.g.e., I/137.
802
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 53.
803
Ergun, a.g.e., II/623.
804
Notas iin bkz. TTMV, lhler, s. 114.
805
ztuna, BTMA, II/257-8 ; Ergun, a.g.e., II/500, 569 ; Ezgi, a.g.e., I/138-9 ; nal, a.g.e., s. 259 ; zalp,
a.g.e., I/585-6.

798

147

Eserleri:
1-Uk, Dyek, lh, Ey k- sdklar, Yunus.806
2-Uk, Dyek, lh, Durmaz yanar vcdum, Yunus.807
3-Rst, Dyek, lh, Durmaz yanar vcdum, Yunus.808
4-Rst, Sofyan, lh, Durmaz yanar vcdum, Yunus.809
5-Rst, Dyek, lh, Ey k- sdklar, Yunus.810
Slim Bey, Neyzen ( stanbul 1829 - stanbul 1885 )
Asrnn en byk neyzenlerinden biri olan Slim Bey, mehur msikinas Hac
Fik Beyin aabeyidir. Neye flemeyi Mehmed Sad Dededen rendi. Sad
tarikatna mensup olmakla birlikte, Mevlev ve Rifa tarikatalarna da muhib idi.
skdar Mevlevhnesi neyzenbaln yapt. Sad tarikatna bal Sal Tekkesinde
medfundur.
Eseri:
1-evk-efz, Dyek, lh, arb- ak ile sekrn bize Rifaler derler, Nr.811
Selm III, Sultn ( stanbul 1761 - stanbul 1808 )812
Osmanl hnednnn 30. hkmdr olarak 1789 ylnda tahta getii zaman,
Osmanl Devleti zor gnler yaamaktayd. Bu zorluun almas iin de, yalnz asker
sahada deil, Devletin btn kurumlarnda yenilik yapmak gerekmekteydi. Amacna
ulamak iin baz radikal kararlar alma ynne gitti. Ancak bu tr yenilikler
yenierilerin houna gitmiyordu. En sonunda Kabak Mustafa adndaki bir yenierinin
ban ektii bir isyan neticesinde, 1807 ylnda tahttan indirilerek bir zindana atld ve
bir yl sonra, 1808 ylnda hunharca ldrld.
Eserleri:
1-Acem-Bselik, lh, Kalbini b- cinn et ravza-i tevhd ile, Niyz Msr.
2-Arazbar, lh, kn gitmez dilinden hi bu hy-i hy-i ak, Muhibb.

806

ztuna, BTMA, II/259 ; Ergun, a.g.e., II/490.

Notas iin bkz. Grer, YE, s. 35.
808
Notas iin bkz. engel, lhler, I/86 ; Grer, YE, s. 36 ; Hatipolu, YE, s. 219.
809
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 220.
810
Notas iin bkz. engel, lhler, I/74.
811
ztuna, BTMA, II/259-60 ; Ergun, a.g.e., II/502-3, 561 ; nal, a.g.e., s. 259-60 ; zalp, a.g.e., I/582-3 ;
Halil Can, Neyzen Slim Bey, MM, sy. 230, s. 5-6.
812
Hayat hk. bkz. M. Fatih Salgar, Sultan III. Selmin Hayat, Sanat ve Eserleri, tken Yay., stanbul
2001 ; A. Cevat Eren, Selm IIIn Biyografisi, Baslmam Doentlik Tezi, stanbul nv. Son a Trihi
Blm, stanbul 1964.

807

148

3-Pesendde, lh, Reh-i aknda b sabr ikbim y Reslallah, Nzm.813

4-evkutarab, Muhammes, lh, Akn meyine ben kana geldim, Niyz.814
5-evkutarab, Durak Grndr em-i dilde hb- gaflet, Nzm.815
6-Rst, Nim Evsat, lh, Andelip olmak dilersen ol gle, Hlik.816
7-Irak, Dyek, lh Zhid sret gzetme, Niyz Msr.817
8-Sz-i Dilr, Mevlev yini, Hey yr dilber v b dil esrr- mast818
9-evkutarab, Evsat, Tevh, Cenbndr eh-i pkize mereb, Vsf.819
Seyyid Efendi (. stanbul ?)
Ayn zamanda ir de olan Seyyid Efendi, Hdy Dergh eyhi olup,
mderrislik vazifesinde de bulunmutur.820
Eserleri:
1-Nevrz, Nim Evsat, Tevh, Kudmun rahmet-i zevk u safdr, Hdy.821
2-Bayat, Dyek, lh, Gnl hayrn olupdur, Yunus.822
kir Aa ( stanbul 1779 - stanbul 1840 )
Kk yata Enderna girdi ve tahsilini baaryla tamamlayarak, iyi bir
bestekr, hnende ve szende (tanbur ve keman) oldu. II. Mahmdun tahta
gemesinden birka yl sonra mushib-i ehryr nvann ald. 1821de de
mezzinba oldu ki, bu ok yksek bir Saray grevidir. Bekledii hnkr imaml
kendisine verilmeyince, istif ederek Saraydan ayrld ve bir mddet vergi tahsildrl
yapt. Daha sonra evine ekildi ve msik merakllarna meketmeye balad. Medfeni,
Eyp Sultn Cmi mihrab nndedir.823
Eseri:
1-Sab, Sofyan, lh, Olmaynca senden at, Hdy.824

813

Ergun, a.g.e., II/513-5 ; ztuna, BTMA, a.y.

Notas iin bkz. Ferdi Ko, Sultn III. Selm Hnn Msik Eserlerinin Mzikal Analizi, Y.L.Tezi,
MSBE, stanbul 2003, s. 178.
815
Notas iin bkz. Suphi Ezgi, Temcd-Nat-Salt-Durak, s. 23-4.
816
Notas iin bkz. engel, lhler, I/50.
817
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/77-9.
818
Notas iin bkz. Sadettin Heper, Mevlev yinleri (MA), s. 175-84.
819
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/76-7.
820
ztuna, BTMA, II/302 ; Grer, YE, s. 33.
821
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/122-3.
822
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 33-4.
823
Hzr lyas, Letif, 188-9, 446-7 ; At Bey, Trih, IV/305-6, V/364-5 ; ztuna, BTMA, II/329-31 ;
Ergun, a.g.e., II/400, 402 ; Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, I/55-7 ; nal, Ho Sad, s. 267-8 ; Ali
Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 274 ; zalp, a.g.e., I/527-30 ; Sadun Akst, 500 Yllk Trk Msiksi
Antolojisi, s. 21-3 ; a. mlf., Trk Msiksinin 100 Bestekr, s. 110-2 ; Hayri Yenign, kir Aa, MM,
sy. 123, s. 85-6.
824
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/125-7 ; engel, lhler, II/126-7.
814

149

erf Efendi, Duhn ( Bursa ? - Bursa 1831 )

Ttnclkle geindii iin duhn lakabyla anlmtr. Bursa - zbek
arsnda bulunan ttn dkkan yannca, stanbula gelerek skdar Celvet
sitnesine intisab etti ve ticaretle uramaya balad. Ziyaret iin gittii Bursada
hastaland ve orada vefat etti. ftde Trbesi bahesinde medfundur.
Eserleri:
1-Segh, Dyek, lh, Dervilik batadr tacda deildir, Yunus.
2-Acem-Bselik, lh, kn maksdu ol mahbb-i b hetm imi, Hdy.
3-Araban, lh, Pern eyledim dilden, smil Hakk.
4-Arazbar, Durak, Ey vcdu nr-i mahz- mihr-i envr- kadm, Selm.
5-Arazbar, lh, Dili mirt- bahr-i kibriydr ehl-i tevhdin, Rz.
6-Evi, Durak, Ey gzeller gzeli derd amn ald beni, eyh ehb.
7-Evi, Durak, Dergeh-i Haktan beni dr eyledi isyn- dil, smil Hakk.
8-Evi, Durak, Bahar oldu yine ald gller, Hdy.
9-Mhr, lh, Solmadan ban gemeden an, smil Hakk.
10-Muhayyer, lh, Y lh ksrm krnde ben, smil Hakk.
11-Nihvend, lh, Ey Hak yolunun dervii, smil Hakk.
12-Segh, Durak, Glen-i aka den blbl alar grdm, smil Hakk.
13-ehnz, lh, Onsekizbin lemi tuttu sads kn, smil Hakk.
14-ehnz, Durak, em-i hasret dde-i eimi ceyhn eyledin, smil Hakk.
15-Uk, lh, Soydum kabay akn elinden, smil Hakk.
16-Uk, Durak, Menba- ilm-i Hdsn, smil Hakk.
17-Uzzl, Durak, Tnet-i demde konmasa eer sevd-y ak, Hdy.825
18-Rst, Sofyan, lh, Nedir derdin senin bu matemin ne?, kir.826
Tevfk, Dervi ( stanbul ? - stanbul 1887 )
amlcal Nri Babadan el alarak Bekta tarikatna intisap etti. Muzka-y
Hmynda grev yapmtr.827
Eseri:
1-Hseyn, Dyek, Nefes, Meded senden meded sultnm Al, Kendisi.828
Tevfk Efendi, eyh (. stanbul 1899)
skdardaki Rifa aramba Dergh eyhidir. Msikyi, eyh Ren Efendi ile
Mutafzde Ahmed Efendiden meketmitir.
825

ztuna, BTMA, II/352-3 ; Ergun, a.g.e., II/403, 546-52 ; zalp, a.g.e., I/520.
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/53 ; TTMV, lhler, s. 106.
827
Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Edebiyat Yay., Ankara 1968, s. 18-21 ; smet Zeki
Eyubolu, Alev-Bekta Edebiyat, s. 306-7 ; smil zmen, Alev-Bekta iirleri Antolojisi, c. I-V,
Saypa Yay., Ankara 1995, IV/297.
828
Notas iin bkz. KTH, Bekta Nefesleri, IV/182.
826

150

Eserleri:
1-Dgh, lh, Es-Salt ey mlk-i vahdet pdih es-Salt, Nr.
2-Rst, Devr-i Revn, Tevh, Eyleyen uk eyd dima, Nash.829
mm-i Kenn (. stanbul ?)
XX. yzyln mehur msikinaslarndan Kenan Bykaksoyun annesidir.
Rifa tarikatna mensup olup, mm-i Kenn Tekkesinin de kurucusudur.830
Eseri:
1-Hzzm, Dyek, lh, Benim derdim yamandr, Kendisi.831
Yahy Efendi Dergh Zkirbas ( ? )
Asl ismi bilinmediinden bu isimle mehur olmutur. XIX. yzyl balarnda
hret kazanm bir Mevlev bestekrdr.
Eseri:
1-Isfahn, Mevlev yini (unutulmutur).832
Zek Dede, Mehmed ( stanbul 1825 - stanbul 1897 )833
Klasik Trk Msiksinin son byk bestekrdr. Eyyb Mehmed Beyden
msikye balad. 1845 yl ortalarnda Prens Mustafa Fzl Paann daveti zerine
Msra gitti. Uzun bir mddet Msrda ikmet etti ve bu sre ierisinde birok uul
besteledi. Uzun bir aradan sonra stanbula geri dnen Zek Dede, Yenikap Dergh
eyhi Osmn Selhaddin Dedeye intisab ederek, Mevlev tarikatna girdi. rif Dede
(.1884)nin vefat zerine boalan Bahariye Mevlevhnesi kudmzenbalna
getirildi. Kaar Dergh civarna medfundur.834
Zek Dede, 5 Mevlev yini, 38 uul, 78 lh, 4 Durak, 1 Tevh, 1 Mersiyye
ve 2 Tesbh olmak zere toplam 129 tane din eser bestelemitir. Bu eserlerin tamamn
yazmak ok yer ial edecei iin, sadece notas yaynlanan eserlerin listesini
veriyoruz.835
Eserleri:
829

ztuna, BTMA, II/392 ; Ergun, a.g.e., II/618, 652.

ztuna, BTMA, I/167 ; Gltekin Oransay, Yaynlanm Trk Din Msiksi Szl Antlarnn
Ezgileyicileri, AFD, s. 182.
831
Notas iin bkz. Kenan Bykaksoy, lhiyyt- Kenan, (Haz. Yusuf mrl), stanbul 1974, s. 140.
832
ztuna, BTMA, II/488 ; Ergun, a.g.e., II/637.
833
Hayat hk. bkz. Rauf Yekt, Estz-i Elhn, (Haz. Nuri Akbayar), Pan Yay., stanbul 2000.
834
Rauf Yekt, Estz-i Elhn, s. 1-27 ; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, V/1706 ; Ergun, a.g.e., II/44664 ; ztuna, BTMA, II/511 ; Ezgi, a.g.e., II/176-7 ; nal, a.g.e., s. 286-300 ; zalp, a.g.e., I/618-24 ;
Akst, 500 Yllk Trk Msiksi Antolojisi, s. 33-5 ; a. mlf., 100 Bestekr, s. 215-8 ; Ren Ferit Kam,
Zek Dede, Radyo, sy. 78, s. 2-3, sy. 79, s. 3-5 ; Hayri Yenign, Zek Dede, MM, sy. 121, s. 9-10,
sy. 122, s. 38-9.
835
Eserlrin listesi iin bkz. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/827-32 ; Ylmaz ztuna, Byk
Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), II/511-8.
830

151

1-Sz-i Dil, Mevlev yini, Y sares- sinni yr tabul- beden.836

2-Mye, Mevlev yini, Ey Ysuf- meh-ruyn ey cn cemlet ho.837
3-Isfahn, Mevlev yini, Ey eng-i perdeh-y siphnem arzust.838
4-Sznk, Mevlev yini, Y skiyel- mdmt hayye alas- Salt.839
5-Sab-Zemzeme, Mevlev yini, Her z ki an hoest nehyest-i mdm.840
6-Sz-i Dil, Haff, lh, Yce sultnm derde dermnm, Yunus.841
7-Sz-i Dilr, Dyek, Tevh, Brekallah d cihnn serveri, Fevz.842
8-Uk, Dyek, lh, Ey Huddan ltf u ihsn isteyen, Vl.843
9-Hicz, Dyek, lh, rde v eyd klan yrin cemlidir beni, Yunus.844
10-Muhayyer, Dyek, lh, rde v eyd klan, Yunus.845
11-Rst, Dyek, lh, Tevbe edelim zenbimize, Kmil.846
12-Hicz, Evsat, Tevh, Ey Hudnn sevgili mahbbu, Ulv.847
13-Hicz-Hmyn, Durak, Dilhnesi mirt- Hak, Nash.848
14-Rst, Evsat, lh, Mil oldum dnyaya, Hakk.849
15-Rst, Devr-i Hind, Tevh, Y Reslallah efat eyle.850
16-Rst, Dyek, lh, Ba- merif ireyiz.851
17-Sznk, Dyek, lh, Slike olmaz ayn, Hakk.852
18-Hiczkr, Nim Evsat, lh, yle sakla srr- ak, Hakk.853
19-Nikrz, Dyek, lh, Mestne-i akm ben ayamadm, Hakk.854
20-Sab, Dyek, Tesbh, Y Allah, y Rahmn, y Alm, y Allah.855
21-Sab, Evsat, lh, Musaff eyle dil levhin, Hayl.856
22-Sab, Sofyan, lh, A sultnm sen var iken, Yunus.857

836

Notas iin bkz. stanbul Konservatuar Tasnif Heyeti (KTH), Mevlev yinleri (MA), XVI/802-12 ;
Sadettin Heper, Mevlev yinleri(MA), s. 319-28.
837
Notas iin bkz. KTH, MA, XV/734-45 ; Heper, MA, s. 331-40.
838
Notas iin bkz. KTH, MA, XV/753-63 ; Heper, MA, s. 296-304.
839
Notas iin bkz. KTH, MA, XV/770-80 ; Heper, MA, s. 307-16.
840
Notas iin bkz. KTH, MA, XV/788-97 ; Heper, MA, s. 343-51.
841
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 304 ; TTMV, YG, s. 176 ; Grer, YE, s. 37 (Usl: Dyek).
842
Notas iin bkz. Notas iin bkz. engel, lhler, I/136 ; Kosal, a.g.e., s. 176.
843
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/89.
844
Notas iin bkz. Grer, YE, s. 81 ; Hatipolu, YE, s. 91 ( Usl: Sofyan ).
845
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/153 ; Hatipolu, YE, s. 175 ( Usl: Devr-i Kebr ) ; Tavasl,
Kasdeler, lhler, s. 123 ( Usl: Sofyan ).
846
Notas iin bkz. KTH, lhler, II/112 ; engel, lhler, I/87.
847
Notas iin bkz. KTH, lhler, I/18-9.
848
Notas iin bkz. Ezgi, Temcd-Nat-Salt-Durak, s. 44-5.
849
Notas iin bkz. engel, lhler, I/32-3.
850
Notas iin bkz. engel, lhler, I/53.
851
Notas iin bkz. engel, lhler, I/68.
852
Notas iin bkz. engel, lhler, II/26.
853
Nota iin bkz. engel, lhler, II/33-4.
854
Notas iin bkz. engel, lhler, II/41.
855
Notas iin bkz. engel, lhler, II/86-7.
856
Notas iin bkz. engel, lhler, II/95-6.
857
Notas iin bkz. engel, lhler, II/140.

152

23-Cnfez, Evsat-Haff, lh, Bir muazzam pdihsn, Selm.858

24-Uk, Haff, Tevh, eful- halki fil- maher.859
25-Uk, Dyek, Tevh, ehinh- cihnbn- rislet.860
26-Uk, Dyek, lh, El- meded prim efendim el- meded, Kmil.861
27-Uk, Dyek, lh, Gelin diyelim evk ile, Hdy.862
28-Uk, Sofyan, lh, Allah emrin tutalm, Yunus.863
29-Uk, Sofyan, lh, Ben ben deilim, Nak.864
30-Uk, Sofyan, lh, Kuldan sana lyk nola, Hdy.865
31-Bayat, Sofyan, lh, Meded Allah sana sundum elimi, Sinn mm.866
32-Nev, Evsat, lh, Srr- tevhdin Hudy!.867
33-Nev, Dyek, Tesbh, Rabbnal- lhl- lez.868
34-Isfahan, Sofyan, lh, Sakn dnyya aldanma, Hdy.869
35-Kek, Sofyan, Tevh, Ey Huddan ltf u ihsn isteyen, Vl.870
36-Hicz, Sofyan, lh, rde v eyd klan, Yunus.871
37-Hicz, Sofyan, lh, Cenb- pkine lyk amel yok, Hdy.872
38-Hicz, Sofyan, lh, Y vsial- mafiret, Hakk.873
39-Bayat, Haff, lh, Mndler nid eyler, Hdy.874
40-Hisr-Bselik, Dyek, lh, Y lh sana geldik.875
41-Hzzm, Evsat, Tevh, Ey nbvvet tahtnn h, Zek.876
42-Kek, Dyek, lh, Biz hatm-i hce ederiz, Kmil.877
43-Mhr, Nim Sofyan, lh, Durmaz yanar vcdum, Yunus.878
44-Muhayyer-Bselik, Sofyan, lh, Mcrimleriz sleriz.879
45-Segh, Evsat, Tevh, Zt- mirt- Hudsn, Kmil.880
858

Notas iin bkz. engel, lhler, II/145-6.

Notas iin bkz. Tre, lhler, III/8-9.
860
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/56.
861
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/64.
862
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/65.
863
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/69 ; Hatipolu, YE, s. 318 ; TTMV, YG, s. 188 ( Usl: Dyek ).
864
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/70.
865
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/92-3.
866
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/134-5.
867
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/159-60.
868
Notas iin bkz. Tre, lhler, III/163.
869
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/17.
870
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/27.
871
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/72.
872
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/77-8.
873
Notas iin bkz. engel, lhler, IV/81.
874
Notas iin bkz. Cneyd Kosal, 99 Makamda lhler, s. 28-9.
875
Notas iin bkz. Tre, lhler, IX/146 ; Kosal, a.g.e., s. 78.
876
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 92.
877
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 102.
878
Notas iin bkz. Kosal, a.g.e., s. 108 ; Hatipolu, YE, s. 164 ( Usl: Sofyan ).
879
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/160 ; Kosal, a.g.e., s. 116.
880
Notas iin bkz. Tre, lhler, V/14-5.
859

153

46-Segh, Devr-i Hind, Tevh, Arapta seyyidl- kavme, Kenz.881

47-Mster, Dyek, lh, Her shib-i tc u klh.882
48-Hseyn, Evsat, lh, Andelib-i b- hicrn, Kmil.883
49-Glizr, Dyek, lh, nsf koma elden.884
50-Evi, Dyek, Tesbh, Sbhnel- Melikl- Mevl.885
51-Ferahnk, Devr-i Hind, lh, Ol kadar mukbil-i mahbb-i Hudsn.886
52-Ferahnk, Dyek, lh, Nefs eytna uyup iledik b-had gnh.887
53-Acem-arn, Dyek, Tevh, Kerm Allah Rahm Allah.888
54-evkutarab, Evsat, Tevh, Bir muazzam pdihsn, Selm.889
55-Szkr, Dyek, lh, B- marif ireyiz, Kmil.890
56-Nevrz, Dyek, lh, Aldanma dny varna, Sbit.891
57-Acem-Krd, Sofyan, lh, Y lh balayalm ism-i bismillah ile.892
58-Gerdniye, Dyek, lh, Durman yanalm te-i aka, Hayl.893
59-Beste-Isfahan, Sofyan, lh, Akn ile klar, Yunus.894
60-Rst, Sofyan, lh, Durmaz yanar vcdum, Yunus.895
61-Acem, Dyek, lh, Aldanma dny varna, Sbit.896
62-Acem, Sofyan, lh, Yine akn srr dt serime, Yunus.897
63-Acem, Dyek, uul, Teyakkaz teyakkaz y niymu, Bill-i Habe.898
64-Acem-Arn, Durak, Ltfeyleyip bir kez nazar, Hdy.899
65-Acem-Arn, Sofyan, lh, A sultnm sen var iken, Yunus.900
66-Rst, Dyek, uul, Muall gavs-i sbhn, Bahddn.901
Zver Efendi (.1900)
Hayat hakknda fazla bir bilgiye tesadf edemedik.
881

Notas iin bkz. Tre, lhler, V/32-3.

Notas iin bkz. Tre, lhler, V/89.
883
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/18-9 ; TTMV, Yunus lhleri Gldestesi (YG), s. 88.
884
Notas iin bkz. Tre, lhler, VI/124.
885
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/106-7.
886
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/147.
887
Notas iin bkz. Tre, lhler, VII/150.
888
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/41.
889
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/74-5.
890
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/100.
891
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/134.
892
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/143.
893
Notas iin bkz. Tre, lhler, VIII/156.
894
Notas iin bkz. TTMV, YG, s. 8.
895
Notas iin bkz. TTMV, YG, s. 138.
896
Notas iin bkz. TTMV, YG, s. 14.
897
Notas iin bkz. Hatipolu, YE, s. 4 ; TTMV, YG, s. 21.
898
Notas iin bkz. TTMV, YG, s. 22.
899
Notas iin bkz. TTMV, lhler, s. 26.
900
Notas iin bkz. TTMV, lhler, s. 30.
901
Notas iin bkz. Zeki Kaplan, Din Msik Dersleri, s. 103.
882

154

Eseri:
1-Rst, Dyek, lh, Vuslat gibi nimet mi olur, Hdy.902
b - Szendeler
Abdulhalm Efendi, Tanbur, Neyzen, Snekeman ( ? 1824 stanbul 1897 )
Kozyata

Rifa

Dergh

eyhi

olan

bu

deerli

msikinas,

gerek

nazariyatlyla, gerekse szendeliiyle Tekke Msiksinde ok byk bir neme

sahiptir. Ney, tanbur ve snekeman sazlarn byk bir ustalkla alard. Ad geen
derghta medfndur.903
Al Bey, Dervi, Neyzenba (.1820)
Dervi Mehmedin 1812 ylnda vefat etmesi zerine, Galata, Kasmpaa ve
Beikta Mevlevhnelerine neyzenba oarak tayin edilmitir.904
rif Dede, Kudmzenba (.1884)
Bahariye ve Kasmpaa Mevlevhnelerinde kudmzenbalk grevinde
bulunmutur.905
Azz Dede, Neyzenba ( stanbul 1835 - stanbul 1905 )
Neye flemeyi Khire Mevlevhnesinde renen Azz Dede, Gelibolu
Mevlevhnesinde ilesini tamamlayp dede oldu. Bir mddet sonra stanbula dnd
ve bu ehirde bulunan 5 mevlevhnenin (Galata, skdar, Bahariye, Kasmpaa ve
Yenikap) beinde de neyzenbalk grevini yrtt. Medfeni, skdar Mevlevhnesi
hazresindedir.906
Ceml Dede, Neyzenba ( stanbul 1860 - stanbul 1899 )
Kudmzenba Ahmed Hsmeddin Dedenin oludur. Hseyin Fahreddin Dede
ile Abdulhalm Efendiden ney mekeden Ceml Dede, gen yata olmasna ramen ney
virtz olarak mehur oldu ve Yenikap Mevlevhnesi neyzenbalna getirildi.907

902

ztuna, BTMA, II/529 ; Ergun, a.g.e., II/577.

Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I/222 ; Ergun, a.g.e., II/504-5 ; Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi,
I/5 ; ztuna, BTMA, I/322 ; zalp, a.g.e., I/626-7 ; M. Baha Tanman, Kozyata Tekkesi, DBA, V/81 ;
naner, Rifalikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/331.
904
F. Adile Baer, Abdulbk Nsr Dede ve Eserleri, s. 71; Sleyman Erguner, XIX. Asr Neyzenleri,
Tasavvuf Kitab, s. 480.
905
Ergun, a.g.e., II/493.
906
Ergun, a.g.e., II/505-7 ; ztuna, BTMA, I/133 ; zalp, a.g.e., I/644-7 ; nal, a.g.e., s. 93-6.
907
Ergun, a.g.e., II/511-2 ; ztuna, BTMA, I/175 ; zalp, a.g.e., I/604.
903

155

Ceyhun (.1886)
Aslen

Erzurumlu

olan

Ceyhun,

XIX.

yzyln

en

mehur

Bekta

msikinaslarndandr. stanbuldaki Bekta tekkelerinde alm olduu saz ve okumu

olduu Nefeslerle tannmtr. Yedikuleli Hasan Babann mridi olup, 100 yana
kadar yaamtr.908
nar (.1899)
Asl ad Mehmed olan nar, Bulgaristann rpan (pan) kazasnda
domutur. Daha sonralar stanbula gelerek, Stlce Bekta Tekkesi eyhi Mnr
Babadan el ald. Ceyhunnin talebesi olup, on telli saz alard.909
smil Dede, Deli, Neyzenba ( stanbul ? - stanbul 1858 - 63 )
Galata Mevlevhnesi eyhi Kudretullah Dedeye intisap etmi, ney flemeyi de
burada renmiti. ok gzel ney fledii iin, her gittii derghta neyzenbalk
grevinin ona verilmesi ynnde elebilik makamnca karar karld. Aklna geleni
syledii iin deli denmitir. Msr vlisi Abbs Paa (.1853)nn daveti zerine
Msra gitti ve Nak Dede zamannda Khire Mevlevhnesi neyzenbal grevini
yrtt. Bir mddet sonra stanbula dnerek, eitli derghlarda sanatn icra etti. lm
trihi tam olarak bilinemedii gibi, mezar da bilinmemektedir.910
Mehmed Atullah Dede, Knn, d ( stanbul 1842 - stanbul 1910 )
Galata Mevlevhnesi eyhi Kudretullah Dede (.1871)nin olu olup, babasnn
vefat zerine bu dergha eyh tayin edildi. Trk Msiksine zellikle nota sisteminin
olumasnda byk hizmeti gemi olan Atullah Dede, knn ve du ok gzel icra
ederdi.911
Mehmed Dede, Tarikat, Neyzenba (. stanbul 1810)
Yenikap Mevlevhnesinde ile doldurup dede olmu ve 1808de, bu dergha
neyzenba olarak tayin edilmitir.912
Mehmed Emn, Dervi, Neyzenba (. stanbul 1812)
Neyzenba all Dervi Mehmed (.1798)in talebesi olup, hocasnn vefat
zerine, Galata, Beikta ve Kasmpaa Mevlevhnelerine neyzenba olarak tayin
edilmitir.

908

Beikta Mevlevhnesinin neyzenbaln yapan Dirik Al lakapl

Atilla zkrml, Alevlik-Bektalik ve Edebiyat, stanbul, 1985, s. 268 ; smil zmen, Alev-Bekta
iirleri Antolojisi, IV/421 ; Ergun, a.g.e., II/412.
909
zmen, a.g.e., IV/399 ; Ergun, a.g.e., a.y.
910
zalp, a.g.e., I/568-9 ; ztuna, BTMA, I/393-4 ; Ergun, a.g.e., II/500-1.
911
Vassf, a.g.e., V/173-5 ; nal, a.g.e., s. 83-6 ; ztuna, BTMA, I/123 ; zalp, a.g.e., II/42-3.
912
Baer, a.g.e., s. 5, 41, 45 ; Erguner, a.g.m., s. 479-80.

156

Dervi Al (.?)nin oludur. Kasmpaa Derghnda vefat etmi ve buraya

defnedilmitir.913
Mehmed Nr Efendi, Neyzen, Griftzen ( stanbul ? - stanbul 1822 )
Uk tarikatna bal Savaklar Tekkesi eyhi Mehmed Cemleddin Efendinin
oludur. renimini ve msik ilmini mevlevhnelerde tamamlayan Nr Efendi, ok
iyi ney ve grift flerdi. Ad geen tekkede medfndur.914
Mehmed Sad Dede, Neyzenba ( stanbul 1803 - stanbul 1853 )
XIX. yzyln en byk neyzenleri arasnda yer alan Sad Dede, Beikta
Mevlevhnesi eyhi Mahmd Dede (.1818)nin oludur. Uzun mddet bu derghn
neyzenbaln yapt. Babasnn vefat zerine Beikta Mevlevhnesine eyh olarak
atand. Kardei Slih Dede, olu Ysuf Paa ve Slim Bey gibi birok deerli neyzen
yetitirmitir. Mezar, Bahariye Mevlevhnesi haziresindedir.915
Mustafa Dede, Mcellid, Dervi, Neyzenba (. stanbul 1808)
Yenikap Mevlevhnesinde 1001 gnlk ileyi doldurarak dede olmu, 1804te
ise ayn dergha neyzenba tayin edilmitir.916
Osman Bey, Byk, Tanbur ( stanbul 1816 - stanbul 1885 )
XIX. yzyln en byk saz eserleri bestekrlarndandr. XIX. yzyln mehur
msikinaslarndan Tanbur Zeki Mehmed Aa (.1846)nn oludur. Endernda
msik eitimi grm olan Osman Bey, nceleri hnende olarak n yapm, babasnn
lm zerine szendelie gemitir. Mevlev olup, Galata Mevlevhnesine devam
eder ve mukbelelerde muntazaman tanbur alard. Medfeni, Beikta Yahy Efendi
hazresindedir.917
Raf Dede, Kudmzenba (.1903)
Galata Mevlevhnesi kudmzenbas Ziy Dede (.1880)nin vefat zerine, bu
derghn kudmzenbas oldu. Eypte bulunan Bahariye Mevlevhnesi hazresinde
medfundur.918

913

Ergun, a.g.e., II/498-9 ; Baer, a.g.e., s. 71 ; Erguner, a.g.m., s. 480.

Ergun, a.g.e., II/499 ; zalp, a.g.e., I/519.
915
Vassf, Sefne, V/179-80 ; nal, a.g.e., s. 255 ; zalp, a.g.e., I/550-1 ; Ergun, a.g.e., II/499, 500 ;
ztuna, BTMA, II/252-3 ; Sadun Akst, 500 Yllk Trk Msiksi, s. 31 ; a. mlf., Trk Msiksinin 100
Bestekr, 135, 175 ; Ycer, a.g.e., s. 438-9 ; Hasan Aksoy, Mehmed Sad Dede, DA, XXVIII/523.
916
Ergun, a.g.e., II/498 ; Baer, a.g.e., s. 8, 49, 57 ; Erguner, a.g.m., s. 478-9.
917
Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 273 ; Hzr lyas Efendi, Letif-i Endern, s. 337-8, 351 ;
ztuna, BTMA, II/167-8 ; Ezgi, a.g.e., I/215-6 ; nal, a.g.e., s. 279-80 ; zalp, a.g.e., I/587-90 ; Hayri
Yenign, Tanbr Byk Osman Bey, MM, sy. 199, s. 204-5.
918
zalp, a.g.e., I/638-9 ; ztuna, BTMA, II/211 ; Ergun, a.g.e., II/495-7 ; nal, a.g.e., s. 176.
914

157

Rz Bey, Griftzen, Neyzen (. stanbul 1886)

Gzel ney flemekle birlikte, griftzenlikle itihar etmiti. Neyzen Slim Beyin
yakn dostu olup, kym tekkelerinde yaplan zikirlerde Slim Bey ney flerken, o da
grift sazyla dem tutard.919
Vhib Efendi, Kudmzenba (. stanbul 1896 )
skdar Mevlevhnesi kudmzenbas idi. Dm tek Vhib Efendi diye
tannmt. eitli memuriyetlerde bulunmu, son olarak mliyeden emekli olmutu.
Karacaahmed Mezarlna gmlmtr.920
Yusuf Paa, Neyzen ( stanbul 1821 - stanbul 1884 )
Beikta Mevlevhnesi eyhi Mehmed Sad Dedenin oludur. Muzka-y
Hmyna girdi ve zamanla terfi ederek korgeneralla kadar ykseldi. Bir mddet
sonra Sultan Abdlmecd ve Abdlazzin takdirlerini de kazanarak, bu padiahlarn
mbeyncisi921 ve mushibi oldu. Bahariye Mevlevhnesi trbesinde medfundur.922
Ziy Dede, Kudmzenba (.1880)
Galata Mevlevhnesi kudmzenbas olan Ziy Dede, iirle de itial
etmitir.923
Bu szendelerin dnda, XIX. yzyl stanbul Tekke Msiksine damgasn
vurmu daha birok szendenin olduu muhakkaktr. Ancak, biz konunun daha fazla
uzamamas iin, szende olarak mehur olmu dier msikinaslarn sadece isimlerini
vermekle yetineceiz:
Beikta Mevlevhnesi kudmzenbas Seyyid Hfz Efendi (.1809), Galata
Mevlevhnesi kudmzenbas Mehmed Dede, skdar Mevlevhnesi kudmzenbas
Hac Rz Dede, Rz Dedenin yerine skdar Mevlevhnesi kudmzenbalna
atanan kudmzenba evk Dede, Mahmutpaal griftzen Hakk Bey, skdar
Mevlevhnesi neyzeni Osman Dede, neyzen Rh Dede, neyzen Msa Dede, neyzen
Ziy Dede, stanbul Bekta tekkelerinin en gzel saz alclarndan olan nebolulu k
Ahmed ve Perian Baba (.1876).924

919

Ergun, a.g.e., II/502 ; Erguner, a.g.m., s. 491.

Ergun, a.g.e., II/494 ; ztuna, BTMA, II/474 ; zalp, a.g.e., I/605-6.
921
Mbeynci: Pdiahn daryla olan ilerine bakan ve dilekleri kendisine ileten kimse.
922
Ergun, a.g.e., II/445, 500, 510, 512 ; ztuna, BTMA, II/503-4 ; Ezgi, a.g.e., I/206-8, IV/146 ; nal,
a.g.e., s. 285-6 ; zalp, a.g.e., I/586-7.
923
Ergun, a.g.e., II/495, 497 ; ztuna, BTMA, II/524.
924
ztuna, BTMA, II/359 ; Ergun, a.g.e., II/492-512.
920

158

c - Hnendeler

Ahmed Efendi, Yalkzde (.1880)

Dede Efendinin en nl talebelerinden olup, ondan mekettii yzlerce eseri en
salam bir ekilde gelecek kuaklara aktaranlardandr. Sadrazam Ali Paann hfz-
ktb idi.925
Ahmed Gavs Efendi, Hopuzde (.1908)
Kdiriyyeye ait Karaba Tekkesinin zkirbaln yapm ve babas, nl
msikinas Hopuzde kir Efendinin lm zerine bu tekkeye eyh olmutur.926
Al Baba (.1900)
Bedev eyhi olan Al Baba, nl mevlidhn Hasan Rza Efendi (.1889)nin en
deerli talebelerindendir. Besteli Mevlidi okuyabilen nadir insanlardan olup,
mevlidhnln yan sra, Mersiyyehnlk ile de nl bir zkirdi.927
Hakk Bey, Beylerbeyili ( ? )
Mliye Nezretinde vergi memuru olarak grev yapm nl nathn ve
Mersiyyehnlardan biriydi.928
Hasan Rz Efendi, Sad Paa mam ( Manisa ? - stanbul 1889 )
Gerek sesinin gzellii, gerekse msikdeki maharetiyle XIX. yzyla damgasn
vuran, yzyln en kudretli mevlidhnlarndan biridir. Mutafzde Ahmed Efendiden,
bata Mevlid olmak zere, birok lh, Durak ve Mersiyye meketmitir.929
Hseyin Dede, Klhnbeyi (.1833)
Mevlev tarikatna mensup olup, mevlidhnlk ile n yapmt. Ayn zamanda
Halvet de olan Hseyin Dede, mevlidlerde kendisine teklif edilen arlnca altn
almaz, srf Allah ve Peyamber akna okurdu.930
Hseyin Efendi, Malak Hfz ( stanbul ? - stanbul 1904 )
Bekir Efendi adndaki bir tcirin olu olan bu deerli msikinas, skdarda
bulunan Tabaklar Cmiinin imam olup, ayn zamanda Celvetiyyeye bal Bandrmal
Derghnda zkirbalk da yapmaktayd. Karacaahmette medfndur.931
925

Ergun, a.g.e., II/439 ; ztuna, BTMA, I/36 ; zalp, a.g.e., I/569.

Ergun, a.g.e., II/484, 663 ; ztuna, BTMA, I/36.
927
ztuna, BTMA, I/44 ; Ergun, a.g.e., II/469, 475, 479.
928
Ergun, a.g.e., II/469, 479 ; ztuna, BTMA, I/321.
929
Ergun, a.g.e., II/471-5.
930
Ergun, a.g.e., II/444, 469 ; ztuna, BTMA, I/358 ; zalp, a.g.e., I/567-8.
931
H. Kmil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarikat, s. 298 ; Ergun, a.g.e., II/491 ; ztuna,
BTMA, a.y.
926

159

Hseyin Tevfk Efendi ( stanbul 1849 - stanbul 1906 )

XIX. yzyln en mehur Mersiyyehn olarak bilinir. Babas Mehmed Muhlis
Efendinin vefat zerine, Gizlice Evliy Zviyesi eyhliine atand. skdar Yeni
Cmii mezzinbalna da tayin edilen bu deerli msikinas, daha ziyade
Celvetiyyenin Bandrmal Derghnda, Mersiyye, Nat ve Durak okurdu. nadiye Selm Baba civarnda medfndur.932
Mehmed Bey, Eyyb ( stanbul 1804 - stanbul 1850 )
Dede Efendiden uzun yllar boyunca msik meketmi ve onun eserlerini,
gelecek kuaklara en gzel ekilde aktaran rencilerinden biri olmutur. Zek Dede,
Hac rif Bey, Rfat Bey, Behll Efendi gibi, birok nl msikinasn hocas da olan
Mehmed

Beyin

bestelemi olduu birok eserin tamam,

L-Din

Msik

formlarndadr. Medfeni, Eyp Kadkahvesi kabristnndadr..933

Mehmed Efendi, Kmrczde ( ? )
Bestelemi olduu eserlerin hepsi L-Din Trk Msiksi sahasnda olduu iin
Trk Din Msiksi erbb arasnda zikredilmez. Ancak, bu deerli msikinasn pek
ok Din Msik eseri bildii ve bunlar en gzde talebesi Mustafa zzet Efendiye
mekettiine dir934 rivyetten yola karak, Tekke Msiksi hnendeleri arasnda
zikredilmesini uygun grdk.
Mesd Efendi, eyh (. stanbul 1878)
Doanclardaki Safvet Efendi Tekkesi eyhidir. Yzlerce Nat, Durak ve
lhyi ezberinde bulunduran bu deerli msikinasn hocas Hopuzde kir
Efendidir. Hemen her sabah Hac Nafiz Beyle Nr-i Osmaniye Cmiinde buluur,
birbirlerine karlkl olarak Durak ve lh geerlerdi. Doanclardaki Nash
Tekkesinde medfundur.935
Osman Efendi, Am, Haskyl (.1908)
Haskyde bulunan Humbarahne Cmiinde mezzin olan bu deerli
msikinas, hem kym, hem de devrn zkirba olarak tannmt. Gzel ney de
fleyen Osman Efendi, Hasky mezarlnda medfundur.936
932

Ylmaz, a.g.e., a.y. ; Ergun, a.g.e., II/479 ; zalp, a.g.e., I/638.

Ergun, a.g.e., II/439, 447, 448, 449, 450 ; ztuna, BTMA, II/659-60 ; Akm Gney, Halvetlerde
Msik, s. 80-1 ; ztrk, Cerrhlik, s. 240 ; nal, a.g.e., s. 179 ; zalp, a.g.e., I/551-2.
934
Hzr lyas, Letif, s. 14, 279 ; At Bey, Trih, III/16, IV/304 ; Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s.
170, 173 ; zalp, a.g.e., I/581 ; ztuna, BTMA, I/318 ; Nuri zcan, Mehmed Efendi, Kmrczde,
Diynet slm Ansiklopedisi (DA), XXVIII/455 ; Hayri Yenign, Hfz Kmr ve Kmrc Hfz,
Msik Mecmas (MM), sy. 208, s. 103.
935
Ergun, a.g.e., II/485-6.
936
Ergun, a.g.e., II/492.

933

160

Paa Mehmed (.1900)

Celvet Bandrmal Dergh eyhi Fahreddin Efendinin dervii ve daha sonra
da halifesi olan bu zt, zkirbalkta deta emsalsiz bir kabiliyete sahipti. Besteli
Mevlid, Mirciyyenin tamam, kandil gecelerinde tekkelerde okunan sanat mahsl
Saltlar ile, nadide Durak ve lhlere ina idi.937
Rfat Efendi, Hnkrbeendi ( ? )
Beylerbeyi hatpliinde de bulunmu olan bu deerli msikinas, XIX. yzyln
en gzel mevlidhnlarndan biriydi.938
Slih Efendi, Suyolcuzde ( stanbul 1807 - stanbul 1862 )
Suyolcular kethds Hasan Aann oludur. Enderndaki birok msik
stdndan - zellikle de smilDede Efendiden -

ders alm olan bu deerli

msikinas, bir mddet sonra Saraya rak olarak girdi ve hnkr mezzinliinde
bulundu. Mevlev olmakla birlikte muhtelif derghlara devam eder, lh ve Durak
okurdu. Vasf mahlasyla iirler de yazm olan Slih Efendi, Makadaki eyh
Mezarlnda medfndur.939
evk Efendi, Kanbur (.1874)
Delll eyh Osman Efendiden msik meketti ve aralarnda eyh Huls
Efendinin de bulunduu birok talebe yetitirdi. Birok lh ve uulun ezberinde
olduu bu deerli msikinas, Besteli Mevlid ile Mirciyyenin btn blmlerini de
biliyordu.940
Bu hnendelerin dnda, XIX. yzyl stanbul Tekke Msiksine damgasn
vurmu daha birok mehur hnende mevcuttur. Ancak konuyu fazla uzatmamak iin,
bu msikinaslarn sadece isimlerini aaya alyoruz:
Zkirler, Zkirbalar: Nreddin Cerrh sitnesi zkirbalar, eyh Hasan
Efendi (.1804), eyh Mehmed Necb Dede (.1819), Pepeyi eyh Hasan Efendi
(.1822), eyh Mustafa Efendi (.1827), Kanbur eyh Hfz smil Efendi (.1839),
eyh Slih Efendi (.1852), eyh Slih Efendi (.1869), Yorganc eyh mer Efendi
(.1872), Kutucu eyh Al Efendi (.1876), eyh Hfz Mahmud Efendi (.1878) ;
Kocamustafapaa Snbl sitnesi zkirbas Hackadnl Nr Efendi (.1847),
Snbl Efendi trbedr eyh Hamdullah Efendi (.1864), skdar Celvet sitnesi
937

Ergun, a.g.e., II/490 ; zalp, a.g.e., I/651 ; Ylmaz, a.g.e., a.y.

Hzr lyas, a.g.e., s. 48.
939
Hzr lyas, a.g.e., s. 73, 87-8 ; nal, a.g.e., s. 266-7 ; Ergun, a.g.e., II/400, 480 ; ztuna, BTMA,
II/258-9 ; zalp, a.g.e., I/561-2 ; Erdemir, a.g.e., s. 476 ; Akst, a.g.e., s. 136-8.
940
Ergun, a.g.e., II/485 ; ztuna, BTMA, II/360 ; zalp, a.g.e., I/651.
938

161

zkirbas Hatp Azz Efendi (.1855), Ak Efendi (.1873), Snbl Efendi trbedr
Osman Dedenin kardeleri, eyh Mustafa (.1873), Attr Hac Ahmed (.1874) ve
Ksk Mustafa Efendiler (.1876) ; Eypl kir Efendi (.1877), Nazm Efendi
Tekkesi eyhi Srr Efendi (.1878), Kocamustafapaa sitnesi zkirbalar Mehmed
Nr Efendi (.1883) ve Hfz Resm Efendi (.1901), Fndk Hfz, Hackadn imam
Hopla, Kdir zkirbas Abdlazz Efendi (.1880 ), Sofzde Hac kir, Sara
Osman, eyh Muhtar, Mcellid Tevfik Efendi (.1884), Topkapl Hfz Hsn Efendi
(.1884), Rfat Efendi (. 1885), Slih Efendi (.1887), Hfz Mahmud Efendi (.
1887), Eypl Hac Hamd (.1887), Hac Mehmed (.1887), eyh Vef trbedr
Osman Efendi (.1889), rif Efendi (.1889), Hfz Hlid Efendi (.1889), Nalbant
Mehmed Efendi (.1890), Kanbur Rid Efendi (.1890) ve olu Sddk Efendi
(.1894), Mollagranili Mnb (.1890), emseddin Bey (.1891), Esad Efendi
(.1894), Hseyin Hsn Efendi (.1894), Mevlevhnekapl Hfz Hasan Efendi
(.1894), Gzi Mahmud (.1895), Hac efk Efendi (.1897), Aye Htun Tekkesi
eyhi emseddin Efendi (.1896), Kocamustafapaal Hfz Hseyin Efendi (.1901),
Odabal sm Efendi (.1902), Hakk Dede (.1903), Fndkll rif Efendi (.1904),
engelky Bedev Tekkesi eyhi Edhem Efendi (.1904), Yalelci Hfz Mustafa
(.1906), Kocamustafapaa Cmii ikinci imam Hfz Azm Efendi (.1907), Hseyin
efk Dede (.1908), Srr Efendi Tekkesi eyhi Esrr Efendi (.1906). yinhnlar:
Kanber Dede, Bahriye mam Hfz Mehmed, Duba Mehmed. Mersiyyehnlar:
Beylerbeyi mam Hamd Efendi, skdar Vlide Tekkesi eyhi Hfz erefeddin
Efendi ve kardei gh Bey. Mevlidhnlar: Selmiye hatbi eyh mer Efendi, ems
Efendi, Hac brhim Efendi. Nathnlar: Celvet Snh Efendi (.1884), Hfz
Tahsin ve Sultanselimli Hfz Mehmed Efendi.941
D - TEKKE MSKS ERBBININ SOSYAL HAYATTAK VAZFELER
Tekke Msiksi erbbnn birou, ya bir tekke eyhi, ya da bir tekkede dervi
olduundan dolay, geimlerini de bu tekkelere tahss edilen vakflarn gelirinden ve
haznenin tekkelere yapm olduu yardmlardan temin etmekteydiler.942 Kendi el emei
ile geinmeyi tercih eden msikinas eyhler de vard. Mesel; Kozyata Rifa
941

S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/468-92, 497 ; Cemal ztrk, Cerrhlik, s. 238 ; H.
Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, s. 131.
942
Doan Kuban, Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, s. 175-7 ; Ekrem In, Tarikatlarn
stanbulda Gndelik Hayat ekillendirmesi, stanbul Armaan, III/223-5 ; Ahmet Yaar Ocak,
Zviyeler, Vakflar Dergisi (VD), XII/248.

162

Dergh eyhi Abdulhalm Efendi (.1897), tekkesinin yanndaki 10 dnmlk bada

zm yetitirerek geimini salard.943
Baz msikinaslar da memurluk, esnaflk gibi vazifelerde bulunmulardr.
Suyolcuzde Slih Efendi de, saraya rak olarak girip, hnkr mezzinliinde
bulunmu, 1828 ylnda da saraydan ayrlarak yemen damgaclna balamtr. Bir
mddet sonra da bu meslei brakp, memuriyete atlmtr.944 skdar Mevlevhnesi
kudmzenbas Vhib Efendi ise, eitli memuriyetlerde bulunduktan sonra mliyeden
emekli

olmutu.945

Yine

Galata

Mevlevhnesi

kudmzenbas

Raf

Dede,

kudmzenbalktan ald niyz ailesini geindirmeye yetmedii iin ticaretle

uram, bir aralk skdarda bir attr (baharat) dkkn am, bazen de seyyr
satclk yapmtr.946 Neyzen Azz Dede (baharat) ile Musullu Osman Dede (kitap)
de, esnaflk yaparak geimlerini srdrmlerdir.947
E - TEKKELERDEK MSK ETM
Trk Msiksi bilgileri yzyllar boyunca mek uslyle retilmitir. Trk
Msiksine gnl verenler, hibir karlk beklemeden, ustadan raa, birbirlerini
mek gelenei iinde yetitirmilerdir.948 Mek yoluyla retimde, ustadan raa,
dorudan retim yaplrd. Bu yntemde, notaya yer verilmez, ancak mutlaka gfte
ezberletilir ve usl vurdurulurdu. Msik stadlar nota yoluyla retim uslne amal
olarak itibar etmemilerdi. Zra, nota hfzay krelttii gibi, slbu da yok
etmekteydi.949
stanbul merkezli Tekke Msiksinin nesilden nesile aktarm da, bal olduu
Trk Msiksinde olduu gibi, nota yoluyla deil, mek yoluyla olmutur. Tekkeler
zellikle Mevlevhneler -, Tekke Msiksi eitiminin yapld kurumlarn banda
gelmekteydi. yinlerin msik eliinde icra edilmesi, msikyi, bu kurumlarn
vazgeilmezi yapmtr. Bu yzden, gerek eyhler, gerekse derviler msik eitimine

943

Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I/222 ; Ergun, a.g.e., II/504-5 ; Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk
Msiksi, I/5 ; ztuna, BTMA, I/322 ; zalp, a.g.e., I/626-7 ; M. Baha Tanman, Kozyata Tekkesi,
DBA, V/81 ; Turul naner, Rifalikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/331.
944
Hzr lyas, Letif-i Endern, s. 73, 87-8 ; nal, a.g.e., s. 266-7 ; Ergun, a.g.e., II/400, 480 ; ztuna,
BTMA, II/258-9 ; zalp, a.g.e., I/561-2 ; Sadun Akst, Trk Msiksinin 100 Bestekr, s. 136-8 ; Avni
Erdemir, Msikinas Divan irleri, s. 476.
945
Ergun, a.g.e., II/494 ; ztuna, BTMA, II/474 ; zalp, a.g.e., I/605-6.
946
zalp, a.g.e., I/638-9 ; ztuna, BTMA, II/211 ; Ergun, a.g.e., II/495-7 ; nal, a.g.e., s. 176.
947
ztuna, BTMA, I/133, II/170 ; zalp, a.g.e., I/645, II/31 ; nal, a.g.e., s. 94, 188.
948
Aleddin Yavaa, stanbul Msik Hayat: Msik Meclisleri, DBA, V/529.
949
Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 14, 208 ; a. mlf., Osmanl Msiksi, Osmanl
Medeniyeti Trihi, II/494, 541.

163

byk nem vermilerdir. Bu gzel sanat renip-retmeyi birer vecibe sayan tekke
ehli, bir stdn dizinin dibine diz km, yllarca bkp-usanmadan birbirlerine msik
meketmilerdir.
Birok hnende, szende ve nazariyann bulunduu tekkelerde, bu branlarn
eitimi, en ince ayrntsna kadar, uygulamal olarak yaplmaktayd. Yani bu mekanlar,
ayn zamanda birer msik konservaturydlar. Msik eitimin en st dzeyde
tekkelerde, zellikle msikinas eyhler, proramlar bizzat kendileri yrtr ve icralar
takip ederlerdi. Mesel; knn ve d olan Galata Mevlevhnesi eyhi Atullah Dede,
mukbele gnleri mutripte okunan yinleri dikkatle takip eder, gerek uslde, gerekse
namelerde hissettii kusurlar mukbeleden sonra nazike ihtar ederdi.950
XIX. yzylda, Tekke Msiksi ile itial edenler, msik eitimlerini bazen
cmilerde

de

srdrrlerdi.

Yzlerce

Nat,

Durak

ve

lhyi

ezberinde

bulundurduklarndan, bu sahada birer kaynak hkmnde olan Doanclardaki Safvet

Efendi Tekkesi eyhi olan eyh Mesd Efendi ile Hac Nfiz Bey, birikimlerini daha
fazla artrmak iin, hemen her sabah Nr-i Osmniye Cmiinde buluarak, birbirlerine
karlkl olarak Durak ve lh geerlerdi.951
F - TEKKE MSKSNN DB VE ERKNI
Tekke Msiksi, msiksinden kyafetine, yrynden duruuna kadar pek ok
sembolleri ihtiv eder. Sembollerle anlatlan bu tr davranlar ise, Tekke Msiksinin
db ve erknn oluturur ki, bu db ve erkna uyulmas bir zarurettir. Zra, bu
davranlar tesadf olmayp, tarikat pirlerinin manev iaretler neticesinde ortaya
koymu olduklar kurallardr. Mukaddes sayldklarndan dolay da bu db ve erkn,
taviz verilmeden nesilden nesile titizlikle aktarlarak gelenek haline gelmitir. Bu konu
zerinde biraz durmak istiyoruz:
Tekke Msiksinin en bata gelen zelliklerinden biri de, bir nevi ibdet telakki
edildiinden, ihls ile icra edilmesidir. Vereceimiz u rnek de bunun en ak bir
gstergesidir:
III. Selm ve II. Mahmdun msikye gstermi olduu byk ilgi, baz
olumsuzluklar

da

beraberinde

getirmitir.

Bu

padiahlarn

srekli

olarak

mevlevhnelere gelip yinleri izlemeleri, akabinde de dervilere bol bol ihsanda

bulunmalar, ibdet amacyla yaplan yinlerdeki ihls zedelemekteydi. Bu durum da
950
951

Vassf, Sefne, V/173-5 ; nal, a.g.e., s. 83-6 ; ztuna, BTMA, I/123 ; zalp, a.g.e., II/42-3.
Ergun, a.g.e., II/485-6.

164

stanbulda bulunan mevlev eyhleri tarafndan ho karlanmam, bu duruma bir

zm bulunmas yoluna gidilmitir. Sonunda da, mukbele gnlerini stanbuldaki
mevlevhnelere datmak suretiyle meseleye zm bulmulardr. Pdiahlar
darltmamak iin de bu listeyi onlara da gndermiler ve her ne zaman Mevln ak
zuhur ederse terif edebileceklerini onlara da bildirmilerdir.952
Tekke Msiksinin birok db ve erknndan biri, mukbele gnlerinde icra
edilen zikirlerde ilk lhyi okuma srasnn, tekkenin en yal zkirbasna ait
olmasdr. Bu giri lhsinden sonra okunan lhleri de, zikrin idaresini eline alan
gen zkirbalar icra ederdi.953 Bylelikle sosyal hayattaki geleneklerden biri olan
bye kar hrmet, bu msiknin icrasnda da kendini gsterirdi.
Tekkelerde dzenlenen tarikat yinlerinde icra edilen msikyi pr dikkat
dinlemek de, Tekke Msiksinin db ve erknndand. Mesel; Mevlev dervileri,
dzenlenen yinlerde icra edilen Nat, ney taksimi ve yinleri dinlerken, derin bir
dnce iinde bulunur, btn fikir kuvvetlerini, yetlerin syledii lemlerin
yaratlndaki azmete ve eyann hakikatn tetkike hasrederlerdi.954
Gerek uslleriyle, gerekse aralarda okunan lhleriyle Tekke Msiksinin bir
paras olan zikirleri, her tarikat kendine has slbuyla icra etmitir. yle ki, dier
tarikatlarda olmayp, yalnzca bir tarikata mahsus birok zikir eidi ortaya kmtr.
Bu farkl zikir eitleri ise, trih ve tasavvuf menkbeler neticesinde olumutur. imdi
bu konuda baz rnekler vermek istiyoruz:
Celvet tarikatna mnhasr olan ve diz stne kalklarak icra edilen Nsf-
Kym zikri ( Hzr kym ), u menkbeye istinaden ortaya kmtr:
Azz Mahmd Hdy, bir kud tevhdi esnasnda postunda oturururken Hz.
Muhammed (s.a.v.)in - bir rivyete gre de Hz. Hzrn - ruhniyetini mahede etmi,
sayg iin ayaa kalkmak isteyince, Peygamber Efendimiz iaret ederek ayaa
kalkmamasn emretmi, o da zikre dizi zerinde devam etmitir. Bu olaydan sonra
Celvetlikte bu ekilde zikir yapmak, gelenek halini almtr.955
Rifalie mahsus olan ve kym zikri esnasnda icra edilen burhn gsterme
gelenei de, tarikatn kurucusu Hz. Rifanin, Hz. Peygamber (s.a.v.)in sandukasndan
952

Abdlbki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 371 ; a. mlf., Mevlev db ve Erkn, s. 99100 ; a. mlf., 100 Soruda Tasavvuf, stanbul, 1969, s. 162 ; saf Hlet elebi, Mevln ve Mevlevlik, s.
182-3.
953
zalp, a.g.e., I/515 ; Ergun, a.g.e., II/491, 617-8.
954
Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, s. 59-60.
955
H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy ve Celvetiyye Tarikat, s. 222 ; a. mlf., Celvetiyye, DA,
VII/275.

165

uzanan elini pmesi kerametinin bir yansmas olarak ortaya kmtr. Kesici, delici ve
yakc aletleri, vcudun deiik yerlerine sokmak ve gl denilen akkor halindeki
kzgn demiri yalamak gibi hareketlerle, ban deil Allahn kestii, atein deil
Allahn yakt ve fizik kanunlarnn baz zel hallerde yrrlkte olmad
vurgulanmak istenmitir.956
Sad tarikatnda da nevbe takdimi ad verilen bir det vard ki, ortaya kna
Mevlnnn Mesnevsinde anlatt u olay vesile olmutur:
Peygamberimiz, Medine Mescidinde srtn kuru bir hurma aacna dayayarak
hutbe okurdu. Minberin yaplmasndan sonra artk srtn bu aaca dayamad. Bu
ayrlktan dolay oluan teessr neticesinde, bu aa srekli olarak alayp inlerdi. Bu
menkbeye dayanlarak, Sad tarikatna has, hznl nameler ieren nevbe takdimi
ortaya kmtr.957
Snbliyyeye mahsus, bir bostan dolabnn gcrtsn ve ritmini hatrlatan
namelerle bestelenmi Snbl Salt, tarikat piri Snbl Sinnn, kendisine verilen
manev emanetin ycelii karsnda rkntye kaplarak, bir bostan dolabnn iine
saklanmas ve ar ar dnmekte olan bostan dolabnn gcrtsna ve ritmine uydurarak
Hz. Peygamber (s.a.v.)e Salvat- erife getirmeye balamas neticesinde olumutur.958
Bektalikte bir ok yin eidi olmasyla birlikte, esas yini Cem yini
oluturur. Tarikat mensuplarnn bir araya gelerek, birlikte icra ettikleri bu yin, slm
ncesi Trklerde grlen ve ancak evli iftlerin katld, kmz iilen ve ok disiplinli
olan yinlerin uzantsdr.959 Ancak bu uzant, trih ve somut anlamdadr. Din ve soyut
anlamdaki semahlarn kkeninde ise, Hz. Muhammedin Krklar Meclisinde semah
dnmesi yatmaktadr. Bele balanan al ve tibent de, onun krk para edilmi sarnn,
Krklar tarafndan bele balanm olmasndandr.960
stanbul Bekta tekkelerinde dzenlenen ve el ele tutuulmadan, kadn erkek
kark bir halde, beden, kol ve ayak hareketleri ile oynanan bir eit din raks olan
956

naner, a.g.m., a.y.

C. Server Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, Eski Sosyal Hayatmzda Tasavvuf
ve Tarikat Kltr, s. 329-30 ; naner, Sadlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VI/394.
958
Nazif Velikahyaolu, Snbliyye Tarikat, s. 82, 103-4 ; Turul naner, Snbllikte Zikir Usl ve
Msik, DBA, VII/112 ; Baha Tanman, Snbl Efendi Tekkesi, DBA, VII/106-7.
959
Belks Temren, Bektaliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, s. 131-3 ; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda
lk Mutasavvflar, s. 33-4 ; E. Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, s. 305-14 ; Hakk Sayg,
Alev-Bektalikte nan ve bdet, Folklor-Edebiyat Dergisi, sy. 30, VIII/50 ; Nuri zcan, Bekta
Msiksi, DA, V/371 ; Armaan Eli, Semahlar Din eriklidir, I. Trk Kltr ve Hac Bekta- Vel
Sempozyumu Bildirileri, s. 112 ; naner, Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak,
YTD, sy. 34, s. 554.
960
Eli, a.g.m., a.y. ; naner, a.g.m., a.y.

957

166

semahlar, daha ok Balm Sultna mal edilen Erknnme deki usl ve erkna riayet
edilerek icra edilmitir. Semahhnede balayan bu yine, zel bestesi olan era
uyandrma tercmannn okunmasyla balanr, bu esnada grevlilerce meydanda
bulunan byk amdanlardaki mumlar yaklr ve semahhne edeple terk edilirdi. Daha
sonra meydan odas denilen zel blme geilir ve burada da semah yaplrd.961
Bektaliin btn yin ve erknnn olumasnda, drt kap krk makam
eklinde ifade edilen mehur tasavvuf anlay byk rol oynamaktadr. Kul, ancak
eriat, tarikat, hakikat ve marifet kaplarn ve her kapdaki on makam geerek hakka
ular. Bu yin ve erknn tamam da, kulun bu yolculuunu temsil eder.962
Tarikat yinlerinde kullanlan makam postu da byk bir neme hizdir. Mesel;
Cerrhler, zikir halkalarn, az makam postuna kar ak olacak biimde
olutururarak, tarikat yini icra ederlerdi.963 Bu suretle, postta oturan kiinin Peygamber
vrisi olup, onun emriyle irada memur olduu, ondan gelen nra ve anlatmlara ak
olunmas gerektii anlatlmak istenmitir.964 stanbuldaki Bekta tekkelerinde de bu
dete titizlikle uyulmutur. Okunmas det olan birok Mersiyyeden biri olan Sf
Babann Mersiyyesi, ayakta ve makam postunun nnde, derghn babas veya
msikye ina dier bir baba tarafndan okunurdu.965
Glen yinleri de son derece estetik bir grnme sahipti. Devrn Zikri yapan
dervilerin, penbe renkli ve yeil destarl talaryla alp-kapanarak dnmeleri,
yukardan izlendiinde, bir gl goncasnn alp-kapanmasna benzerdi ki, grlmeye
deerdi.966
Tarikatlarda giyilen kyafetlerle yaplan hareketler, kendilerine gre bir takm
manalar iermekteydi. Bu konuya rnek olarak Mevlev tarikatn vermek istiyoruz:
Baa giyilen sikke, derviin benliinden ve nefsinden l olmas gerektiini
anlatan mezar tan; giydii tennresi, kefenini; srtndaki hrkas ise, kabrini; Sem
yaplan semhne kinat; kudmn ilk vuruu, Allahn ol emrini; ney, insan-
kmili; neyin flenmesi ise, srfilin sra flemesini; kalkarken yere el vurulmas, hem
olmann, hem de srun iitilmesi zerine kabirlerden kalklmasn; Sultan Veled
devrindeki tur, ilmel-yakn, aynel-yakn ve hakkel-yakn denen, bilme, grme
961

Eli, a.g.m., s. 113.

A. Yaar Ocak, Bektalik, DA, V/375.
963
naner, Cerrhlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, II/416.
964
Yahy b. Slih el-slmbol, Tarikat Kyafetleri, (Haz. M. Serhan Tayi - Mustafa Akar), Sufi Kitap
Yay., stanbul 2006, s. 205-9.
965
zcan, a.g.m., s. 370.
966
naner, Glenlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, III/444.
962

167

ve olma mertebelerini; tecelli rengi olan krmz renkli post stndeki eyh, Hz.
Mevlny; Sultan Veled Devrindeki yry, srun flenmesiyle kabirlerinden
canlanarak kalkanlarn, akn akn nereye gideceklerini aramak yerine, insan-
kmilin peine taklp, onun gittii yoldan, admlarn onun gibi atarak kurtulua eren
yolu bulmay; semdaki drt Selm, eriat, tarikat, hakikat ve marifet kademelerini
anlatr.967
G - TEKKE MSKSNN CRASI VE BUNLARA AT HATIRALAR
XIX. yzyl stanbulunda Tekke Msiksi Formlar icra edilirken, hatra
kabilinden baz olaylar olmu, bu olaylar da, ya o hatralar bizzat yaayanlar tarafndan
kaleme alnarak, ya da nesilden nesile aktarlarak bize kadar gelmitir. imdi de bu
hatralardan bazlarn yd etmek istiyoruz:
Hfz Smi ve Tecvd: Ahmed Midhat Efendinin, 1898 ylnda, Tark
gazetesinde, Hfz Sm hakknda yazd u makale, bu yzyldaki Kurn
Msiksinin968 mkemmelliini ok gzel bir biimde gzler nne sermektedir:
Beyazt Cmi-i erfinde, Ramazanlarda mukbele okuyan Hfz Sm
Efendiyi her sene bir iki defa dinlemeye giderim. Bu sene dahi ksmet bu aramba
imi. Gittim ve grdklerimi yazmaya gayret edeceim.
Hfz Sm Efendi bu sene mukbelelerini le ile ikindi arasnda okuyorlar.
Okumasna yakn, kendisine mahsus cemaat yava yava toplanmaya ve cmiyi
doldurmaya balad. Dakikalar getike herkeste itiyak artyor ve hazreti kriin yolu
gzleniyordu. Nihayet Sm Efendi grnd ve ortadaki minderin zerine gelip oturdu.
Ezu besmele ekerek Hicr sresinden okumaya balad. O tahrik edici saddaki letfeti
kalem tarif ve tayin edemez. yleki, tecvd ilmini tatbikatnda hibir eksik ve ziyade
yoktu. Harfleri karma (mahric-i hurf) hususunda arlk grlmez, aynlar atlatma
ve kaflar ilm mahreclerinden karmas, ifrata kaanlarn ortaya kardklar letfetlerle
kyas olunamaz. Bu kratn asl dikkate deer yn ise msiksidir ve bu hususta Sm
Efendi emsaliyle mukyese kabul etmez. Krat- erfeye Uk makamndan girmi,
daha sonra Hicz makamna gemi, Sab ve Nev makamlarnda dolam, Hseyn ve
edaraban namelerle dinleyenleri zevkiyb eyledikten sonra Rst makamna inmi,
967

Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s. 106-7 ; a. mlf., Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 385.

Cmi Msiksi Formlarndan olan Kurn- Kermin, cmi ve tekkelerde icra edilen ortak formlar
arasnda zikredilmesinin daha uygun olaca kanaatindeyiz. Zra Kurn- Kerm, bu mekanlarda karlkl
olarak icra edilen en yaygn Trk Din Msiksi Formlarndan biridir.
968

168

daha sonra da onun aksamndan olan Sznk ve Nihvend nameler icra etmitir. cra
esnasnda bazen Bayat, bazen de Sab makamlarn mzeyyen olarak kullanmada
hakikaten pek byk bir maharet gstermitir. Sm Efendinin msik hususundaki en
byk mahareti, hangi makam icra etmekte ise, o makamdan birer zemin ve birer karar
tekil eyledikten sonra, birer de meyan amas ve bu meyanda, o makama yakn
makamlara gekiler yaparak sslemeler yapmasnda grlr.
Asl dikkate deer olan yn de bu msiknin dinleyenlere olan tesiridir. Saylar
400 aan cemaatin byk bir ksm boyunlarn bkm, bidne bir skt ierisinde,
gzlerinden yalar aktarak okunan msikyi dinliyordu. Hele hele okunan yet-i
kermelerin manasna vkf olan kiilerin bu okuyutan aldklar zevkin derecesini,
dktkleri gzyalar yeterince izah etmekteydi.969
Eski Ramazanlar ve Tervih Namazlar: Ramazanlarda klnan tervih namazlar
da Trk Din Msiksi asndan byk neme sahipti. zellikle sarayda klnan tervih
namazlar, byk msikinaslarn mevcudiyetinden dolay ok daha farkl olurdu.
Mezzinba tarafndan Acem-Arn makamndan bir lhnin okunup, hnkr
imamnn da ayn makamdan padiah huzurunda Kurn okumas, nemli bir saray
geleneiydi. Rivyet edilen u trih olay, hnkr imamlar ile mezzinbalarn
msikye olan vukfiyetlerini gsterdii gibi, sarayda icra olunan Din Msiknin
kalitesini de gzler nne sermektedir:
Dede Efendinin mezzinbalk grevini ifa ettii gnlerde, Kazasker
Zeynelbidn Efendi de hnkr imaml vazifesini yrtyordu. Zeynelbidn Efendi,
padiaha namaz kldrrken, Acem-Arn makamndan balad tilvetini, bu makamn
karar perdesi olan acem-arn perdesinde bitirmeyip, daha pestteki yegh perdesinde
bitirdi. Byle bir makamdan lh olmad iin de Dedenin zor durumda kalacan
mid ediyordu. Dede ise, Yunusun;
rde v eyd klan yrin cemlidir beni
lemlere rsv klan yrin cemlidir beni
msrayla balayan gftesini, irticlen Acem-Arn makamnda okuduktan sonra,
yegh perdesinde Bselik (Sultn-Yegh) yapp, Ferhfez haline getirerek karara gitti.
Bu msik hadisesi II. Mahmdun ok houna gitmiti. Ayrca, ok sevdii, fakat uzun

969

Ali Rza Saman, Mehur Hfz Smi, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1947, s. 127-9.

169

zamandan beri kullanlmayan Ferhfez makamnn bu vesileyle kullanlmas da onu

son derece memnun etmiti.970
Bu konuyla ilgili dier bir rnek de, 1819 yl Ramazannda, sarayda gerekleen
u olaydr :
Ramazan- erfin onuncu gecesi, tervih namaz klndktan sonra, mbeyn
mezzinleri, mezzinba kir Aa ile beraber tun kapnn hizasna dizilip padiah
beklemeye baladlar. Bu esnada II. Mahmd, kkten kir Aaya hitaben, ermsr
etme Hdy rz-i maherde beni msrayla balayan lhyi okumasn emretti. O da,
tiz perde ile bu lhyi, eitli ubeler peyd ve trl nameler icra ederek okuduktan
sonra, dier mezzinler de Segh makamnda ve kararlar dgh perdesi olan
lhlerden birka tanesini, ve yine Hicz makamnda bestelenen, sumn b-stn
muall-get kudret-i l ilhe illallah msrayla balayan lhyi, cumhr halinde
(topluca) okumaya baladlar. Bu lhlerin okunmas ve orada bulunanlar tarafndan
dinlenmesi, kalplerin yumuamasna ve gzel sesli mezzinlerin ihsan almalarna vesile
oldu.971
Yine rivyete gre, II. Mahmdun dier bir imam Abdulkerm Efendi ile
mezzinbas Dede Efendi arasnda krgnlk varm. Bir Ramazan gn Abdulkerm
Efendi, pdiaha;
Acemlerin saltanatnz hakkndaki ihaneti herkes tarafndan bilinmekte olduu
halde, Dede Efendinin Acem makamndan deil de, evk-efz makamndan lhler
okumas lazm gelmektedir. Oysa smil Dede bunun zddn yapmaktadr. Bu ise onun
bu makam bilmediini gstermektedir deyince, pdiah, Dedenin msikdeki
kudretini bildii halde bir imtihan yaplmasna karar verir, ancak bu karar Dedeye
duyurulmaz.
Gece tervih namaz klnrken, drdnc drt rekattan sonra Evi makamndan
lh okunduu srada, sultnn gnderdii biri, mezzinlerin yanna giderek, beinci
drt rekattan sonra Acem yerine evk-efz makamndan lh okumalarn syler. O
zamana kadar bu makamdan hibir lh yaplmam olmas mezzinleri telaa drr.
Dedenin yzne hayretle bakarlarken, onun iareti zerine bir mezzin bu makamdan
tekbir getirmeye balar. Namaza durulur ve imam bu makamdan Ftiha okumaya balar.
Dede; Hele bir namaz klalm da bakalm der ve drt rekatlk namaz klnncaya
kadar evk-efz makamndan bir lh besteler. Selm verilir verilmez de bestelemi
970
971

Ylmaz ztuna, Dede Efendi, s. 14.

Hzr lyas, Letif-i Endern, s. 190-1.

170

olduu yeni lhyi okumaya balar. Arkadalarnn hemen hepsi msik ilminde birer
std olduklarndan, Dedeye kulak vererek, az kalabalyla lhyi gzelce okuyup
bitirirler ve pdiahn takdirini kazanrlar.972
Enderndan Bir Hatra: Sarayda dzenlenen ve pdiahn huzurunda icra
edilen tarikat yinlerine, baz tarikat mensuplarnn da davet edildiklerini gryoruz. Bu
konuyla ilgili Hfz Hzr lys Efendinin Vekyi-i Letif-i Endern adl eserinde
yle bir hadise anlatlmaktadr:
12 Rebiylevvel

1230 (23 ubat 1815)una rastlayan Mevlid Kandili

mnasebetiyle Sultn II. Mahmd, Aalar dairesindeki Mevlid-i erf ve Mabed-i

Latfe terif etmi, eskiden olduu gibi, okunan Mevlidi dinleyen bendegn- Enderni Hmynu taltf ve her snfn gnln ho etmitir. Mevlid-i erfin sonunda,
pdiahn huzurunda, Hdy sitnesinde postnin olan redetl ehbeddin Efendi
Hazretleri (.1818)nin sfleri tarikat yini icra etmi, tevhd-i erf arasnda, yksek
sesle lh okuyan Suyolcuzde Slih Efendi (. 1862) de sen olunmutur. Bu din
mersimden sonra II. Mahmd, Hdy sitnesi eyhine emslinden daha fazla ikrm
ile bir krk hediye etmitir. Ertesi gn ayn din mersim Sultn Ahmed Cmiinde de
tekrar edilmi ve II. Mahmd, bir defa daha bu Din Msikyi dinlemekle huzur
duymutu.973
Yine Hzr lys Efendi, 1813 vakalar arasnda, Beikta Mevlevhnesi eyhi
Yusuf Dede (.1816)nin saraya daveti mnasebetiyle unlar yazmaktadr:
Mezzinba Emn Aann, eyhin gsterdii makam temizlemesi, db ve
erknn telkin ettirmesi ve postun serilecei yeri sslemesiyle, Nat- erif okunmaya
balad. Natn sona ermesinden sonra, mutrpta olan neyzen ve kudmzenler Sultn
Veled Devrini icra etmeye baladlar ve Mevlev semzenler ellerini yere vurup
devrana kalktlar, eyhin makamna boyun kesip, yin-i erifin sonuna kadar devrn
eylediler.974
eyh Rzeddin Efendi ve Msik: XIX. yzyl stanbulunda faaliyette bulunan
tarikatlar ve ahsiyetleri hakknda cidd bilgiler veren Hseyin Vassf da, eyhlik
dnemine yetiip elini pt ve duasn ald Snbl sitnesi eyhlerinden
972

Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 140-1.

Hzr lyas, a.g.e., s. 87.
974
Hzr lyas Efendi, a.g.e., s. 55.
973

171

Rzeddin Efendi (.1891)yle birlikte yaam olduu yle bir hatrasn

anlatmaktadr:
..eyh Rzeddin Efendinin katld zikirlerde evk-i azm meydana gelir,
itiny- mahss ile lhler ve Natlar okunurdu. Hele eyh efendinin Sab makamndan
brhim Bey tarafndan bestelenmi olan;
Getr cm- erb encm- diller d-km olsun
Tamam itti bizi gam, skiy gamda km olsun
nutk-i erfleri (ki bunlar keml-i aktan zuhr etmitir) okununca tevhdhne yerinden
oynar, erbb- zikir cndan geer bir hale gelirdi. Nihayet eyhi ortaya alrlar ve Y
Hay ism-i erfiyle zikre balarlard. te o zaman eyhi grmek bahtiyarlkt. Daha
sonra tevhdhnenin kuru tahtas zerine oturulurak, kud zikrine geilirdi. Hz. eyhin
mbrek gzlerinden boanan kanl yalar tahtay slatrd. Bunu grenlerden bazlar
ise kendilerini kaybederek saa sola arpar ve bu suretle vcutlarnda yaralanmalar
meydana gelirdi.975
Hseyin Vassfn, deta video kamerasna alm gibi tasvir ettii bu hatras,
eyh Rzeddin Efendinin ahsnda, XIX. yzyl Snbl sitnesinde Devrn
Zikrinin nasl yapld hakknda bilgi vermesi asndan da byk nem arzetmektedir.
Baheddin Bey ve Yldz Saraynda Bir Tervih Namaz: Eserlerinde, XIX.
yzylda yaam sanatkrlar

hakknda nemli bilgiler veren M. Kemal nal, bu

konuyla ilgili yle bir hatrasn anlatmaktadr:

Baheddin Bey (.1899), tedrcen miralay ve daha sonra Sultan Abdulhamd
merhma bamezzin oldu. Bir Leyle-i Kadirde, Yldz Sarayndaki Hamdiyye
Cmiinde pdiahn bendegnndan bir ztn delaletiyle, hnkr mahfilinin arka
tarafnda, yats, tervih ve tesbh namazlarn eda ettiimiz bir srada, Baheddin Beyi,
refakatindeki Msika-i Hmynlu arkadalaryla beraber mezzinlik ederken ve
rekatlar arasnda dil-rub sad ile lhler okurken grp dinlemi, safyb olmu
idim.976
Cemleddin Efendi ve Msik: Hseyin Vassf, XIX. yzyln mehur Uk
msikinaslarndan Mehmed Cemleddin Efendi (.1875)nin yle bir hatrasn da
anlatmaktadr:
975
976

Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, III/306-8.

M. Kemal nal, Ho Sad, s. 103.

172

Perembe gnleri, cemiyyet-i zikirde Mlk sresini cumhr ile okur, ekseriyetle
kuden zikreder, bazen de zuhrat- maneviyye zere devrna kalkard. Dima
aadaki lhyi cumhr ile okur, Snbl usl zerine devrn yapard:
sitnn senin drul-emndr
Himmet eyle bize Pir Hsmeddin.
Yine birgn cemiyyet-i zikir esnasnda zkirba Cemleddin Efendi, Niyz
Msrnin;
Halk ire bir yineyim herkes bakar bir n grr
Her ne grr kendi yzn ger yahi ger yaman grr lhsini Durak
halinde okumu, akabinde de devrna kalklmt.977
Mustafa zzet Efendi ve Msik: XIX. yzyln en byk msikinaslar arasnda
yer alan Mustafa zzet Efendi, ayn zamanda neyzenlikle de itihar etmiti. II. Mahmd
tarafndan Enderna alnm ve bir mddet sonra Saraya rak olarak girmitir.
Mbeyne geldiinde, Acemaran makamndan yle gzel bir ney taksimi yapar ki,
dinleyenler mest hayran olur. Zir, onun gibi bir taksim o zamana kadar hi
duyulmamt. Bu hadise zerine, arkasndan u szler sylenir:
Sads ndir bulunan bir hnende olup, neyzenlikte de stne yoktu. yle ki,
Kutbun- Ny Osman Dede (.1730) ve all Dervi Mehmed Efendi (. 1798) dahi bu
hususta ona kavuamamtr.978
Neyzen Slim Bey ve Son Ney Taksimi: nl neyzen Slim Bey, kym
tekkelerinde dzenlenen zikir meclislerinde, sm-i Cell Zikri esnasnda Mansr neyi ile
taksim ederdi. Bazen de, griftzen Rz Bey ile beraber msik icra ederlerdi. Slim Bey
neyle taksim ederken, Rz Bey de griftle dem tutard. Bir Ramazan gecesi, skdarda
bulunan Sandk Rifa Derghnda, sm-i Cell Zikri esnasnda Uk taksim yapp,
Kerm Allah Rahm Allah lhsinin okunmas iin ehnz makamna getiinde,
geirdii bir kalp krizi neticesinde veft etti.979

977

Vassf, a.g.e., IV/325, 332, 339.

Hzr lyas, a.g.e., s. 189.
979
Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), II/259-60 ; S. Nzhet Ergun, Trk
Msiksi Antolojisi, II/502-3, 561 ; nal, a.g.e., s. 259-60 ; M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/582-3
; Halil Can, Neyzen Slim Bey, MM, sy. 230, s. 5-6 ; Sleyman Erguner, XIX. Asr Neyzenleri,
Tasvvuf Kitab, s. 491.
978

173

Deli smil Dedenin Neyzenbal: Konyada bulunan ve Mevlevliin

merkezi olan eleblik makamnn o zamanki postnini Hemdem eleb stanbula
geldiinde Deli smil Dede (.1858-63)yi dinlemi, ok beenmi ve hangi dergha
giderse gitsin neyzenbaln ona braklmasn buyurmutur.980
Hasan Rz Efendinin Mevlidhnl: Rifa tarikatna mensup olan Hasan Rz
Efendi, XIX. yzyln sonlarna mevlidhnlkla hret kazanm bir msikinas idi.
Topluluklara davetle gitmez, gitse bile bakasnn isteine gre deil, kendi isteine
gre okurdu. Fakir ve cizlerin yalvarmalarna ise hi dayanamaz, isteklerini derhal
yerine getirirdi.981
Din Msik Eserlerinin Allah ve Peygamber Akna Okunmas: Hem Mevlev,
hem de Halvet olan Klhanbeyi Hseyin Dede, mevlidhnlkla n yapm olduundan
mevlid cemiyetlerine sk sk giderdi. Ancak bu mevlid cemiyetlerinde kendisine teklif
edilen arlnca altn almaz, srf Allah ve Peygamber akna okurdu.982 Bu ihlasl
msikinasn hnendelikteki kudretini u rivyet ok gzel zetlemektedir:
Balkhne nzr Ali Rza Bey, Kdir eyhi erefeddin Efendiyi ziyaret etmek
maksadyla, bir mukbele gn Mahmd Paa Derghna gider. Zikredenlerin arasnda
ihtiyar, eski elbiseli, dervi klkl birinin, verilen bir Durak deiik bir slpta ve
bouk bir sesle okuduunu grr. Peygamberi ven bir Kasdeyi de ruhlar okayan
nameler eliinde o kadar gzel okur ki, orada bulunan herkesi coturur. Bunun
zerine onun kim olduunu soran Ali Rza Beye, Dervi Hseyin olduu sylenir.983
Hseyin Tevfk Efendinin Okuyuundaki Tesir: XIX. yzyln en mehur
Mersiyyehn olarak bilinen ve Gizlice Evliy Zviyesi eyhi olan Hseyin Tevfk
Efendi, skdar Yeni Cmii mezzinbalnn yan sra, Celvetiyyenin Bandrmal
Derghnda, Mersiyye, Nat ve Durak da okurdu. Bouk, ancak tahrik edici bir sese
sahip olup, ok gzel taksim ederdi. Mersiyye okurken dp baylan ve feryad eden
ok olurdu.984

980

zalp, a.g.e., I/568-9 ; ztuna, BTMA, I/393-4 ; Ergun, a.g.e., II/500-1.

Mehmet kif Ersoy, Safahat, Akvaryum Yay., stanbul 2006, s. 484-8.
982
Ergun, a.g.e., II/444, 469 ; ztuna, BTMA, I/358 ; zalp, a.g.e., I/567-8.
983
Ali Rza Bey, a.g.e., s. 283-4.
984
Ylmaz, a.g.e., a.y. ; Ergun, a.g.e., II/479 ; zalp, a.g.e., I/638.
981

174

Yalya Hrmet: Beylerbeyi hatpliinde de bulunan Hnkrbeendi Rfat

Efendi, genliinde gayet gzel Mevlid okurdu. Ancak, XIX. yzyln ilk eyreinde
ise, en yal mevlidhn olma sfatn hiz olduundan, Sarayda dzenlenen Mevlid
trenlerinde, ilk bahir, ihtiyarlna hrmeten kendisine okutturulurdu.985
ranllar ve Muharrem Ay (Kerbel Vakas Anma Trenleri): stanbuldaki
ranllar da, kaldklar hanlarda ve Karacaahmetde bulunan Seyyidahmet deresindeki
tekkelerinde, Muharrem ay boyunca geceli gndzl mtem yinleri yaparlard.986 Bu
trenleri bir de Sadri Semann azndan dinleyelim:
Sabahn erken saatlerinde Seyyidahmet deresine gelen halk, akama kadar dua
eder, okunan Mersiyyeleri dinler ve yaplan yine itirak ederdi. Gr ve gzel sesli
Mersiyyehnlarn okumu olduu ackl Mersiyyeleri, canhra feryatlar ve gzyalar
takip ederdi. Bu mersiyyehnlarn en nls de Arap Ahmed ( ? ) isminde, gzel, gr ve
yank sesli bir adamd. Ellerini kulaklarna atar, kafilenin ortasnda durarak haykrrd:
Y h- Kerbel! Ne rev bunca gam sana
Derd-i demdem elem-i dembedem sana
Bu beyti, btn kafilenin syledii; Ali!...Hseyin!... feryatlar takip ederdi.
yle bir yrekleri paralayc, ruhlar yrtc uultularla, iniltilerleDier bir
mersiyyehn de kafilenin baka bir destesinde, messir bir sesle alayarak;
Berk-i sehb- hadseden tler ekp,
Yer yer havle-i hed kldn ey felek!
beytiyle balayan Mersiyyeyi okurdu. Byle ackl paralar, can yakan ahlarla,
gzyalaryla karr, bu matem kafilesini bir kat daha galeyana getirirdi987
Goygoycular: Yine, Muharremin 10. gnnden itibaren, Goygoycular ad
verilen, kimi kr, kimi topal, sa sakal birbirine karm dilenciler ortaya kard.
Altar kiilik gruplar halinde dolaarak, evlerden erzak toplarlard. Bir evin nne
geldiklerinde, balarnda bulunan ve onlarn gezmelerine yardmc olan yedeki
glbank eker, onlar da ndiren de olsa aadaki nadide msralardan oluan lh ve
Mersiyyeler okurlard;
Kerbelnn yazlar
ehd olmu gzileri

985

Hzr lyas, a.g.e., s. 48.

Midhat Sertolu, Kerbel Olay ve Matem yini, Hayat Trih Mecmas, sy. 146, s. 46-52.
987
Sadri Sema, Eski stanbuldan Hatralar, letiim Yay., stanbul 2000, s. 100-1.

986

175

Fatma Ana kuzular

Hasan ile Hseyindir
Hoy, goy goy cnm
Akabinde de verilen erza, on iki gzden oluan torbalarna koyarlard.988
H - TEKKE MSKSNDE KULLANILAN MSK LETLER
Tarikat mensuplarnn tekkelerde dzenledii yinlerde, msikden azam
derecede istifade edilmi, yinler, ses ve saz eliinde icra edilmitir. Esmc
tarikatlarda daha ziyade usl letleri - bazen de ney - kullanlmken, Bektalik ve
Mevlevlik gibi, zikrin fazla yer almad tarikatlarda ise, Klasik Trk Msiksinin
btn letleri kullanlmtr. yle ki, Galata Mevlevhnesinde piyanoya dahi yer
verilmitir.989 Bu sazlar eliinde msik eitimi yapldndan dolay da, bu
mekanlardan birok szende (rebb, tanbur, keman, knn vs.) kmtr.
a - Vurmal Sazlar
Kudm: Tekke Msiksinde ok kullanlm olan derili bir usl vurma letidir.
Dme bakrdan yaplm, biri byk, dieri biraz daha kk, iki tane tas eklindeki
gvdeden oluur. Az aplarnn 30-28 cm, yksekliklerinin ise 16 cm olan, en uygun
l olarak kabul edilir. Byk olan tasn azna 2 mm, knn azna da 1 mm
kalnlnda

deri gerilir. En iyi sesi deve derisi verdiinden, genellikle bu tr deri

tercih edilir. Deriler, sicimlerle gerilerek istenilen gerginlie getirilir. Tabanlarnn yere
temas etmemesi ve ses renklerinin deimemesi iin taslar simitler zerine oturtulur.
By, usllerimizin gl, k de, zayf darplarn belirler. Zahme denilen,
ular yuvarlak iki aa ubukla alnr.990 Bilhassa Mevlevler bu saza byk nem
verir ve ona kudm-i erf derlerdi. lh sylenirken kullanlamayaca sylenir.991
Ancak kudmn, devrn ve kym tekkelerinin saz topluluu olan Nevbenin balca
sazlar arasnda yer almas ve zikir meclislerinde, bu saz eliinde lh ve uuller

988

Ali Rza Bey, a.g.e., s. 86 ; Sema, a.g.e., s. 98-9 ; Nuri zcan, Goygoycular, DA, XIV/121-2 ; Uur
Gkta, Goygoycular, DBA, III/404 ; Ekrem Talu, Goygoycular, Resimli Trih Mecmas, c. III, sy.
36, s. 1928-30 ; M. Zeki Pakaln, Goygoycular, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl, I/673-4.
989
Blent Aksoy, Avrupal Gezginlerin Gzyle Osmanllarda Msik, s. 176-7, 239-45 ; Abdulbaki
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 455 ; Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi,
s. 27.
990
zalp, a.g.e., I/157 ; Cemaleddin Server Revnakolu, Nevbe Vurmak Ne di , Nasl Yaplrd?, Eski
Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, s. 349.
991
Tanrkorur, a.g.e., s. 57.

176

okunmas992, bu grn pek tutarl olmadn gstermektedir. Ayrca bu tr anlaylar,

msik nimetinden istifade etmeyi snrlandrd iin bizce pek salkl da deildir.
Kudm szn alan kiilere kudmzen denir ki, Mevlev yinlerinin icrasnda en
nemli grevi bu kiiler grrlerdi. Mevlev Msiksine ve bu msikde kullanlan
usllere hakkyla vkf olan kudmzenlerin, Trk Tekke Msiksinin ok kymetli
simalar olduklarnda phe yoktur.
Mazhar: Tekke Msiksinde en ok kullanlan derili bir usl vurma letidir.
Eski ad Mizher veya Mefhar olan bu saz, tekkelerde kullanlan deflerin en
byyd. Nevbe dnda, tek bana da alnrd. Yuvarlak olan bir tahta kasnaa,
deri gerilmek suretiyle yaplr. Kasnan ap 50-60 cm olup, evresine ifte kiri
gerdirilir. En makbul, koyun derisinden yaplandr. Mazhardan daha kk olanna
Bendir denir. Sol elle tutulup sa elin parmaklaryla vurulur, ayrca sol elin iki
parma da

usl takip eder. Sesi velveleli olduundan her yerden duyulabilme

imkanna sahip olan bu sazn zikri coturmada rol byktr. L-Din Msikde, bendir
yerine, ondan daha byk bir saz olan dire kullanlr.993
Halle: Tekke Msiksinde kullanlan zilli bir ritim letidir. Nevbede ba saz
olan Halleye, alpare de denirdi. 30 cm apnda olan iki adet kapaktan ibarettir ve
bunlar karlkl vurulmak suretiyle alnr. Sar pirinten veya ince bakrdan yaplan bu
sazn, altnla kartrlm olan daha makbuldr. Yuvarlak ve sar olup, bando ziline
benzer. Erkek ve dii olmak zere ikiye ayrlan Hallenin erkek olanndan kaba, dii
olannkinden ise, ince ve titrek bir ses kar.994
b - Nefesli Sazlar
Ney: Tekke Msiksinde en ok kullanlan sazlarn banda yer alan ney995, daha
nceki yzyllarda sadece Mevlev tekkelerinde kullanld halde, XIX. yzyldan
itibaren baz kym ve devrn tekkelerinde de kullanlmaya balanmtr. sm-i Cell
zikri esnasnda bu saza flendii gibi, nevbe ad verilen saz topluluunun da balca
sazlar arasnda yer almtr.996 Ebatlarna gre Mansr, h, Dvud, Bolhenk, Sprde,
Mstahsen ve Kz Neyi gibi isimler alan bu flemeli saz, bnyesi ve kard sesler
992

Revnakolu, a.g.m., s. 328-42.

Tanrkorur, a.g.e., s. 58.
994
ztuna, BTMA, II/527 ; zalp, a.g.e., I/162 ; Revnakolu, a.g.m., s. 346-7.
995
Geni bilgi iin bkz. Fatih Koca, Neyin Trih Geliimi ve Din Msikmizdeki Yeri, Din
Aratrmalar Dergisi, c. IV, sy. 12, s. 181-96.
996
Ergun, a.g.e., II/497-8 ; Revnakolu, a.g.m., s. 348.
993

177

itibariyle tabiattaki seslere en yakn olan bir msik letidir. Ney, birbirine eit 9
boumu olan, sar ve budakl bir eit kamtan yaplr. Neyin, biri altta olmak zere,
toplam 7 tane delii vardr. ncelip kldke sesi tizleir. 3 oktav kadar ses sahas
vardr. Aza alnan ksmna bapre denir ve fildiinden yaplm olan makbuldr.
Ney fleyen kiiye de neyzen veya ny denmektedir. 997
Grift: flemeli bir saz olan Grift, az da olsa tekkelerde ve Tekke Msiksi ile
itial eden msikinaslar tarafndan kullanlmtr. 7si ayn hizada, birisi biraz yan
tarafta olmak zere toplam 8 tane delii vardr. Perde says snrl, icras g
olduundan kullanan ok olmamtr. Neye benzese de, delik saysyla ve sahip olduu
1,5 oktavlk ses sahasyla ondan ayrlr. Neye nazaran daha iptida ve eksik bir saz
olduundan dolay Grifte pek rabet edilmemi, dier yzyllarda olduu gibi, XIX.
yzylda da ok az sayda griftzen yetimitir. Mesela; skdarl Rz Bey ve Hac Fik
Bey, bu devrin en deerli griftzenleriydi.998
c - Telli Sazlar
Rebab: Mevlev tekkelerinde kullanlm olan yayl bir sazdr. Kemandan nce
msikmizin yegne yayl saz olan Rebabn teknesi, Hindistan cevizinden yaplr ve
teknenin yzndeki kapak kaldrlarak deri gerdirilir. Tekneye, dipten burgulara doru
hafife genileyen silindirik bir sap taklr. Yere dayanmas iin alt tarafnda sivri ve
maden bir kamas vardr. teli olup, teller, eskiden bklm ibriim ya da at
kuyruu klndan imal edilirken, sonralar kiri ya da srmadan imal edilmitir. Biraz
bouk ve iniltili bir sese sahiptir. Geni imkanl bir saz olmad iin kullanlmas snrl
olmutur. Kudmzenba Hsmeddin Dede, baz yin gnlerinde bu saz almtr.999
XVIII. yzyln sonlarna doru stanbulda gzden dmeye balayan Rebab, yerini
yava yava Kemana, zellikle de Snekemanna braksa da1000, yine de bu yzyln en
nemli sazlar arasnda yer almaktayd.1001
Keman: Mevlevhnelerde alnm olan yayl bir sazdr. Keman ilesinden
lkemize en erken gelen rneine Sne Keman denmitir. Bu saz, biraz bouka bir
ses kard ve Kemene sesine benzedii iin msikinaslarca daha ok tercih
997

Aksoy, a.g.e., s. 176-7 ; ztuna, BTMA, II/117-8 ; zalp, a.g.e., I/198-202 ; Revnakolu, a.g.m., a.y. ;
Koca, a.g.m., s. 191-93.
998
Ergun, a.g.e., II/512.
999
zalp, a.g.e., I/195-7 ; ztuna, BTMA, II/221 ; Ergun, a.g.e., a.y. ; Glpnarl, Mevlndan Sonra
Mevlevlik, s. 455.
1000
Aksoy, a.g.e., 179.
1001
Aksoy, a.g.e., s. 176.

178

edilmekteydi. 1826dan itibaren Bat Kemanna da Trk Msiksinde yer verilmeye

balanm ve bu Keman tr, - her ne kadar Trk Msiksinde tutunamayaca
sylense de1002 - XIX. yzyl ortalarndan itibaren yava yava Sne Kemannn yerini
almaya balamtr. Kemann boyu 60-62 cm olup, uzunluunun 38 cm kadarn gvde,
25 cm kadarn da sap tekil eder. Keman yaynn uzunluu ise 75 cm kadardr. Parlak
ve geni oktavl bir sese sahiptir.1003
Kemene: Mevlevhnelerde

alnm olan yayl bir algdr.

nsan

heyecanlandran, parlak, renkli ve kendine has bir sesi vardr ve bu bakmdan Trk
sazlarnn en gzeli olarak gsterilir. telli bir saz olup, tellerine baslarak deil,
trnaklarn tellere temasyla alnr. cra tekniinin ok g, perde aralklarnn ok dar
olmas gibi sebeplerle alcs pek olmamtr. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren
klasik msikmize girmitir. Kemenenin boyu ortalama 42 cmdir. Yay ise at kuyruu
klndan imal edilir ve 60-62 cm bir uzunlua sahiptir. ki oktav ses geniliine sahiptir.
Karadeniz Kemenesinden ayrmak iin Klasik Kemene denmitir.1004
Knun: Mzrapl bir alg olup, mevlevhnelerde alnmtr. XVII. yzyla
kadar kullanld halde sonralar terkedilmi, ancak XIX. yzyln ortalarnda, Arap
asll kanun mer Efendi tarafndan stanbula getirilmi, ksa zamanda sevilen ve
aranlan bir saz olmutur. Eik kenarnn uzun bir yamuk dikdrtgen eklinde olmasnn
nedeni, tel boylarnn ayarlanabilmesidir. Burgularn sraland bu sol tarafa daha sonra
mandallar eklenmitir. Teknesi kalnl

s olan bir tahta kutuya benzer. Gs

tahtasnda standart olmayan kafesler bulunur. Telleri er er gerilmitir. ki dizin

zerine konularak ve her iki elin iaret parmana taklan metal yksklere geirilen
mzraplarla alnr. En iyi mzrap, kaplumbaa kabuundan imal edilenidir. Geni
oktavl ve renkli bir sazdr.1005
Santur: Telli bir alg olup, mevlevhnelerde alnmtr. ekil olarak Kanuna
benzese de, onun gibi mzrapla deil de kk ekilerle ve bir sehpa zerinde alnr.
Bu bakmdan Pianonun atas olarak kabul edilir. Bu saz da, daha nceki yzyllarda
kullanlm, ancak kullanlan perdelerin snrl olmas ve tonal sistemimizin btn
gereklerini yerine getirememesinden olsa gerek, XVIII. yzyldan itibaren unutulmaya
yz tutmu, ancak XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren yeniden aranlan bir saz

1002

Aksoy, a.g.e., a.y.

ztuna, BTMA, I/440-1 ; zalp, a.g.e., I/189-92 ; Ergun, a.g.e., a.y. ; Glpnarl, a.g.e., a.y.
1004
ztuna, BTMA, I/441-3 ; zalp, a.g.e., I/192-5 ; Ergun, a.g.e., a.y. ; Glpnarl, a.g.e., a.y.
1005
zalp, a.g.e., I/170-3 ; ztuna, BTMA, I/424-5 ; Ergun, a.g.e., a.y. ; Glpnarl, a.g.e., a.y.
1003

179

durumuna gelmitir. Byle olmakla birlikte, Kemene gibi, bu sazn da alcs fazla
olmamtr.1006
Tanbur: Mzrapl bir alg olup, mevlevhnelerde alnmtr. Mevlevlerin en
deerli sazlarndan olan Tanbur1007un yayla icra ediliini, ilk olarak Tanbur Cemil Bey
gerekletirmitir. Bu icra ekli ksa bir zamanda msikinaslar arasnda taraftar
bulmu ve benimsenmitir. Sbit perdeli sazlarn en eskisi ve en mkemmeli olan bu
saz, olduka geni bir ses sahasna sahip olup, bir sekizlinin blnm olduu eit
olmayan 24 perdenin yerlerini, dier sazlara gre daha kesin bir ekilde belli eder.
Tanburun uzunluu aa yukar 135 cm (tekne denilen gvdesi 35 cm, sap ise 100
cm)dir. Teknesinin ap 31 cm olup, bir yarm kreyi andrr. 4 ift teli olup, teller elik
ve sar bakrdan imal edilir.1008
Ud: Mevlev mukbelelerinde kullanlan mzrapl sazlardandr. XVII. yzyln
sonuna kadar ok kullanld halde, sonralar pek itibar edilmemitir. Aa yukar
yzyllk bir aradan sonra, XIX. yzyln balarnda, Msr gibi Arap lkeleri ile olan
yakn ilikiler neticesinde yeniden stanbulun msik hayatna girmitir. Byk tekneli,
ksa sapl, eik burguluklu olan bu saz, yaayan sazlar iinde Kopuza en ok
benzeyenidir. Gsnde iki kk, bir byk kafes bulunur ve klavyesi zerine gerilmi
6 tane ift teli vardr. Geni oktavl bir msik leti olup, perdesizdir.1009
- TEKKE MSKS FORMLARININ CRA EDLD DER MEKANLAR
Trk Msiksinin dier formlar gibi Tekke Msiksi Formlar da, XIX. yzyl
stanbulunda, saray, cmi, konak, zel mekhneler, Endern, Mehterhne ve sosyal
hayat1010 gibi, tekke dndaki mekanlarda icra edilmitir. imdi, bu formlarn icra
edildii mekanlar ile, icra edilileri hakknda bilgiler vermek istiyoruz:
1006

zalp, a.g.e., I/176-8 ; ztuna, BTMA, II/262-3 ; Glpnarl, a.g.e., a.y.

Aksoy, a.g.e., a.y.
1008
ztuna, BTMA, II/372-4 ; zalp, a.g.e., I/166-7 ; Ayhan Glta, Trk Msiksi Sazlar, Kk
Dergisi, c. I, sy. 3, s. 3-4, sy. 4, s. 4-5 ; Ferit Kam, Tanbur, Radyo Dergisi, sy. 81, s. 5-7, sy. 82, s. 6 ;
Glpnarl, a.g.e., a.y. ; Ergun, TMA, II/498.
1009
ztuna, BTMA, II/458-9 ; zalp, a.g.e., I/168-9 ; Glpnarl, a.g.e., a.y.
1010
Bilindii zere Tekke Msiksi, Trk Din Msiksinin; Trk Din Msiksi de, Trk Msiksinin iki
ana kolundan birini tekil etmekte, dolaysyla da bu msik trlerinin hepsi, ana gvde hkmnde
bulunan Trk Msiksinin yan dallarn oluturmaktadrlar. Her ne kadar bu msik trlerinin kendilerine
mahsus zellikleri, gfte ve slp farkllklar olsa da, - zellikle de XX. yzyldan nceki
msikinaslarca - Trk Msiksi, Din - Ldin Trk Msiksi gibi bir ayrma tabi tutulmam, kudretli
msikinaslar, Kr, Beste, ark, Tevh, Durak ve lh gibi, Trk Msiksinin hemen her formunda
eser bestelemi ve bunlar msik meclislerinde, yerine ve zamanna gre icra etmilerdir. Ksacas,
yukarda ad geen mekanlarda, dier formlarn yannda Tekke Msiksi Formlar da, az ya da ok icra
edilmitir. Bundan dolay bu mekanlar ve bu mekanlarda icra edilen msik hakknda bilgi verilmesinin
uygun olduu kanaatindeyiz.
1007

180

a - Saray
Trklerin trihte kurduu ilk devletten itibaren, idar, ilm, iktisad, ictima vb.
faaliyetler, tek merkezden, yani devletin ba olan hkann da iinde bulunduu
saraydan ynetilmitir. Gelenek halini alan bu uygulama, tabiatyla Trk trihinin en
byk ve en uzun devleti olan Osmanl Devleti tarafndan da tatbik edilmi, devletin
yapmas gereken btn faaliyetleri, fetihten nce Bursa ve Edirneden, fetihten sonra
ise, stanbuldaki Topkap Sarayndan idare edilmitir.1011
Osmanl Devletinin ynetim merkezi olan Topkap Saray, ayn zamanda birok
sanatn en iyi rneklerinin verildii bir yer de olmutur. Ayrca baz sanat dallarnn
saray iin retim yapmas da, bu sanat dallarna ait birok slbun nce sarayda
benimsenmesine, daha sonra da tm lkeye yaylmasna imkan salamtr. Saray iin
retim yapmayan dier gzel sanatlarn da merkezi yine saray olmutur. Zir, birok
sanatkr eserlerini meydana getirirken, hep pdiahn beenisini gz nnde tutmu ve
onun takdirlerine mazhar olmay amalamtr. Bu da Osmanldaki gzel sanatlarn,
saray eksenli olmas sonucunu dourmutur.1012
Yukarda da akland gibi, tm gzel sanatlarn merkezi olan saray, haliyle
msiknin de merkezi olmu, trihinin hemen her annda msikyle ok yakn ilikiler
ierisine girerek, msik etkinliklerini takip etmi, baarl bulduu msikinaslar
fevkalade bir ekilde mkafatlandrm, bazlarn bnyesine alarak gelimelerine imkan
salam, onlarn kltrel ynden beslenmeleri iin de her trl destei vermitir.1013
Trk Msiksinin en st seviyede icra edildii kurumlarn banda da yine saray
gelmektedir. Zir dier sanatlarda olduu gibi, bu gzel sanat dalnn da en byk
stdlar buradayd veya burada sanatlarn icra ederlerdi. zellikle III. Selm ile II.
Mahmdun Trk Msiksine bihakkn vkf olmalar, bu gzel sanat daln sarayda
icra etmeye ve ettirmeye vesile olmutur. Bu msikinas pdiahlar huzurlarnda kme
fasllar ile tarikat yinleri dzenletmi, icra bitiminde de msikinaslara bol bol
ihsanda bulunmulardr.1014 Saraydaki birok criyenin msikinas oluu ve bunlarn
msik eitimi iin gerekirse dardan hoca getirtilmesi1015 de buradaki msik
faaliyetlerinin ne aamada olduunu gstermektedir.
1011

Nuri zcan, stanbul, DA, XXIII/271-4 ; Turul naner, Tekke Msiksi, DBA, VII/241.
Doan Kuban, Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, s. 241-8, 263.
1013
lbeyi zer, Osmanldan Cumhriyete Sosyal Yaam, Trkler Ansiklopedisi, XIV/153.
1014
Ergun, a.g.e., II/399-400.
1015
Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 31.

1012

181

Sarayda,
verilmekteydi.

1016

zellikle

Cmi

Msiksinin

icrasna

ok

byk

nem

Bu neme binen, yalnzca saraya mahsus bir takm grevler ihdas

edilmitir. imdi bu grevlerin neler olduu zerinde biraz durmak istiyoruz:

Hnkr maml: Pdiahlara, namaz klarken imamlk edenlere Hnkr
mam, bu greve de Hnkr maml ad verilmitir. Pdiah imamlar zamanla,
e kadar karlmtr. Birinci imama, Baimam da

denirdi. mamlar, sarayda

nbetle pdiahlara namaz kldrdklar gibi, cuma ve bayram namazlarnda da pdiaha

vekleten ve onun gittii cmide imamlk ve hatiplik ederlerdi. Baimamn olmad
zaman yerine ikinci imam geirilirdi.1017 Hnkr imamlna tyin edilenlerin, gzel
sesli, msik ve krat bilgisine sahip, iyi birer icrac olmalar artt. Kazasker Mustaf
zzet Efendi (.1876), Tanbur Al Efendi (.1890) ve Meden Azz Efendi (.1895) bu
grevi fa eden mehur ahsiyetlerden bazlardr.1018
Sermezzinlik: Pdiahlara namaz klarken mezzinlik eden mezzinlerin bana
Sermezzin, bu greve de Sermezzinlik denmitir. Saraydaki en mhim
grevlerden birine sahip olan Sermezzin, gzel sesli msikinaslar arasndan titizlikle
seilirdi. Seilerek alnan ve sk bir msik eitiminden geen bu insanlar, bu sahada
yllarca mlzm (stajyer) olarak almakta ve kademe kademe ykselerek rtbe sahibi
olmaktaydlar. kir Aa (.1840), smil Dede ve Him Bey (.1868) gibi deerli bir
takm msikinaslar, Endernda

yetierek zamanla muship1019 ve nihayet

sermezzinlik grevini ifa etmilerdi.1020

Sermahfillik: Mezzinba yardmcl demek olan bu messese, saraydaki st
dzey grevlerdendir. Mezzinler, mahfil denilen, ayr ve ykseke bir yerde

1016

Bilhassa XIX. yzyl stanbulunda, Cmi ve Tekke Msiksi Formlar arasnda birok gei olmu,
bu formlar mekan fark gzetilmeksizin cmi ve tekkelerde icra edilmitir. Yani u form cmilere, u
form da tekkelere mahsustur demek hemen hemen imkansz hale gelmi, hepsine birden Trk Din
Msiksi Formlar denmitir. Bu noktadan hareketle biz de, - her ne kadar balmz Tekke Msiksi
Formlarnn cra Edildii Dier Mekanlar olarak koymu olsak da - Trk Din Msiksi formlar
arasnda bir ayrm yapmadan, ad geen mekanlarda icra olunan Cmi Msiksi Formlarndan da
bahsetmeyi uygun grdk.
1017
Pakaln, a.g.e., I/869.
1018
S. Nzhet Ergun, Trk Musiksi Antolojisi, II/402-3.
1019
Muship: Pdiahlarn sohbet etmek ve elenmek iin yanlarnda tuttuklar ve ayn zamanda da
grlerinden istifade ettikleri saray grevlisi.
1020
Ergun, a.g.e., II/402.

182

oturduklar iin bu ad almt.1021 At Bey, kaleme alm olduu Trihinde bu kurumla

ilgili olarak zetle unlar yazmaktadr:
Mezzinlik tarikinde itibar kazanarak imtiyaz eden avu ve mezzin aalardan
seilen, ve mezzinbandan sonra ikinci srada gelen bamezzine Sermahfil denir.
Bu zat, mezzinlik nbeti tutmann yansra, lzmu halinde, mezzinlere mlzim
(stajyer mezzin) olmak zere seilen gzel sesli kou aalarna Ezn ve Kmet
Krat usln reterek, bunlardan mezzinlie lyk grlenleri mezzinbaya
tavsiye eylemekle ykml idi. lm, azledilme, hastalk gibi sebeplerden dolay
boalan mezzinlie, mlzimlerin en eskisi getirilir ve bu zat, gediklerin doldurulmas
yntemiyle tedrici bir ekilde ilerleyerek sermahfil olurdu.1022 Sermahfil brhim ve
Hasan Efendiler bu yzylda hret olmu sermahfillerden bazlardr.1023
Saraydaki Ramazanlar ile Tervih Namazlar: Saraydaki Ramazanlar ise bir
baka olurdu. Oru ay olan bu ayda sarayn brnd havay, II. Abdlhamd (.
1918)in kz Aye Osmanolu yle tasvir etmektedir:
Sarayda Ramazan ok gzel olurdu. Bir hafta evvelden hazrlk balard.
Ramazann ilk gecesi sarayn btn dairelerinin sofalarna seccdeler yaylrd. Tervih
namazlarna harem aalar ile bir imam, iki de gzel sesli mezzin gelir, lhler
okunarak namaz klnr, imsak vaktindeki top atlncaya kadar herkes ayakta kalrd.
le zeri de her daireye bir hoca gelir, Kurn- Kerm okur ve vaaz ederdi. Haremin
saray dairesi Ramazanda deta cmi haline girer, herkes ibadetle vakit geirirdi.1024
Sarayda klnan tervih namazlar ise Trk Din Msiksi asndan grlmeye
deerdi. Byk msikinaslarn mevcudiyetinden dolay buradaki tervih namazlarnda
deta bir Din Msik resitali verilirdi. Tervih namaznda yle bir makam sras takip
edilirdi: Mezzinba tarafndan Acem-Arn makamndan bir lh okunur, ardndan
da hnkr imam, ayn makamdan pdiah huzurunda Kurn- Kerm tilvet etmeye
balard ki, bu nemli bir saray geleneiydi.1025 lk drt rekat klndktan sonra verilen
arada Sab, Dgh veya Bestenigr, ikinci arada Hzzm, nc arada Ferhnk,

1021

Pakaln, a.g.e., III/187.

Tayyrzde Ahmed At, Trih-i At, I/169 ; Pakaln, a.g.e., a.y.
1023
Ahmed At, a.g.e., I/141.
1024
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamd, stanbul 1960, s. 59-61.
1025
Hzr lyas, Letif-i Endern, s. 87, 190-1 ; Ylmaz ztuna, Dede Efendi, s. 14 ; Ali Rza Bey, Bir
Zamanlar stanbul, s. 140-1.
1022

183

drdnc arada Evi ve son arada da Acem makamndan lhler okunurdu ve yukarda
da sylediimiz gibi, imamn da bu makamlardan Kurn okurdu.1026
b - Cmiler
Trk Din Msiksinin iki ana ubesinden biri olan Cmi Msiksi, cmideki
ibdetler esnasnda icra edilen msikyi kapsar. Ancak unu da belirtelim ki, bu msik
yalnz cmilere has olmayp, toplu ibdet edilen her yerde - zellikle de tekkelerde - icra
edilebilirdi.
XIX. yzyln ilk yarsndaki stanbul Cmi Msiksi, bal olduu Trk
Msiksinin paralelinde, nceki yzyllara oranla daha olgun bir hal almtr. Bunda da
yine en nemli rol, Saray, zellikle de III. Selm ve II. Mahmd oynamtr. Bu
dnemde Cmi Msiksi sahasnda ok gzel eserler ortaya konmu ve icra edilmitir.
Bilhassa III. Selm zamannda bir takm Cmi Natlar ve cmilerde okunmaya mahsus
Ramazan lhleri bestelenmitir.1027
Ancak, yzyln II. yarsnda Trk Msiksinde grlen durgunluk Cmi
Msiksi zerinde de etkili olmu, pek fazla yeni eser vcuda getirilemedii gibi,
Mirciyye ve Besteli Mevlid gibi uzun ve sanatl eserler de, pek icra
edilemediklerinden dolay yava yava unutulmaya yz tutmu, asrn sonlarna doru da
- sayl birka kii mstesn - hafzalardan silinmitir.
mamlk, Hatiplik, Mezzinlik: Bu yzylda mevcut olan byk cmilerin geni
bir imam ve mezzin kadrosu olup, bu grevlere, gzel sesli, msik ve krat bilgisine
sahip olan iyi icraclar tayin edilirdi. Bu gzel sesli mezzinlerin - bilhassa
Ramazanlarda - yksek perdelerden okuduklar Eznlar dinleyen insanlar cmilere
koar, msikye vkf olan imamlarn hazn hazn okuduklar Kurn- Kerm eliinde
gnl huzuruyla namazlarn klarlard.1028 Mesel; Mezzinba kir Aa (.1840)nn
gzel sadsn dinlemek isteyen halk, - bilhassa Kadir gecelerinde - Ayasofya Cmiine
det hcum ederdi.1029

1026

Ali Rza Bey, a.g.e., s. 139.

Ergun, a.g.e., II/402.
1028
Ali Rza Bey, a.g.e., s. 152.
1029
Hzr lyas, Letif-i Endern, 188-9, 446-7 ; At Bey, Trih-i At, IV/305-6, V/364-5 ; Ali Rza Bey,
a.g.e., s. 274 ; Hayri Yenign, kir Aa, MM, sy. 123, s. 85-6.
1027

184

Kurn Msiksi: Kurn Msiksi bu yzylda keml derecesine erimitir. Bir

taraftan Yusuf Efendizde Meslei de denilen stanbul Eds okuyu revata iken, bir
taraftan da Sofizde Meslei de denilen Msr Az krat yaygnlamtr. Bu asrda
tecvd ve krat ilimlerine hakkyla vkf olan ve fevkalde mkemmel Kurn okuyan
pek ok hfz yetimitir. Sultan Selim imam smil Efendi, Humbarahane baimam
Sleymn, Tabak Yunus imam Hac Kalfa namyla bilinen Hac Hasan, Selimiye
imam Ispartal Hac Sabr, Hfzpaa Mektebi muallimi Yemiizde smil,
mihrapl Cmi imam brhim, Rstempaa Cmi imam amarczde Hsn,
Tikveli Yusuf, Duhnzde Mehmed, Hac Kmil, Esircizde smil Efendiler ile
Yamal Ahmed Bey gibi krat mtehasss hfzlar burada zikretmek gerekir.1030
Ramazan Ay ve Tervih Namaz: Onbir ayn sultn ve aylarn sonuncusu
olan Ramazan, din hayatn merkezi olan cmilerde ok canl bir ekilde idrak edilirdi.
zellikle byk cmilerde, gzel sesli, krat ilmine vkf olan imam ve mezzinlerin
okuduklar Kurn- Kerm dinlenir, mukbele edilirdi. Cmiye hizmet etmek iin gelen
msik erbbndan gzel ve parlak sesli olanlar da, namazdan nce Kurn- Kerm
tilvet eder, yksek sesle Eznlarn okur ve kmet getirirlerdi. Yine, cminin asl
grevlilerinden baka dardan gelen mehur hfzlar immete geer, okuduklar
Kurn- Kerm yetleriyle cmi cemaatine doyumsuz anlar yaatrlard.1031
Mezzinlerin minarelerden okuduklar Temcdler, aylarn geliini deta haber
verircesine, Receb aynn birinci gnnden itibaren balar, Ramazann sonuna kadar
devam ederdi. Bu eserler, zellikle Ramazan ayna ayr bir gzellik katard.1032 Bu
Temcdlerde lhler de okunurdu ki, Zek Dedenin Uk makamnda ve Dyek
uslnde besteledii, szleri Yunus Emreye ait olan;
Ey enbiylar serveri ey evliylar rehberi
Ey ins cn peygamberi ehlen ve sehlen merhab
beytiyle balayan lhsi bunlardan biriydi.1033
Ramazan aynn en nemli zelliklerinden biri olan tervih namaznn
cmilerdeki icras (sarayda olduu gibi), her drt rekatnn belli bir makam srasna gre
klnmas ve verilen aralarda bu makamlardan lhler okunmasyla, Trk Din Msiksi

1030

Ergun, a.g.e., a.y.

Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 252.
1032
Mustafa zdamar, slambol Geleneinde Sivil Mersimler ve Doumdan lme Msik, s. 158-80.
1033
Revnakolu, a.g.m., s. 442.
1031

185

asndan byk bir neme sahipti.1034 Ramazan lhleri adyla anlan bu eserlerin
gfteleri, karlama geceleri ad verilen ilk iki hafta boyunca Merhab y ehr-i
Ramazan msrayla balar veya bu msra nakarat halinde tekrar edilirdi. Mezzinba
Rfat Efendinin Uk makamnda ve Evsat uslnde besteledii, szleri Yunus
Emreye ait olan;
Mtak olup zlediim ehr-i Ramazan merhab
Bakp yolun gzlediim ehr-i Ramazan merhab
beytiyle balayan lhsi, okunan bu eserlerin banda gelmekteydi.1035
Uurlama geceleri denilen son iki hafta boyunca da, bu mbarek ayn sona
ermesinden doan hznn bir sonucu olarak, Elved y ehr-i Ramazan / Elved y
mh- mbrek gibi msra ve nakaratlara yer verilirdi.1036
c - Konaklar
Sadrazam ve eyhlislm gibi devlet riclinin konaklarnda da, tervih
namaznn Din Msik formlarndan olan lhler eliinde klnmas dettendi.
zellikle Ramazan aylarnda, her direnin mevcut olan imamndan baka, gzel Kurn
okuyan ve msikde ihtisas olan mezzinler seilip alnrd. Tervih namaz iin her
akam konaklarn geni divanhnelerinde hallar ve seccdeler serilir, beizli amdanlar
salonun uygun yerlerine yerletirilirdi. Mezzinler yats vakti olunca ifte Ezn
okurlard. Yats namaznda olmasa da, tervih namaznda - saraydaki gelenein bir
yansmas olarak - belirli bir makam sras takip edilirdi.1037
Yine, - Ramazan ayna mahsus olmak zere - baz byk konaklarda bulunan
mezzinler geceleri bu konaklarda kalr, ev sahipleri bunlara fasllar dzenletirdi.
Sahurdan sonra, sabah namazndan evvel imam efendi tarafndan mukbele okunurdu.
Bu imamlarn birounun gzel sesli olmar, okunan Kurn- Kermin gzelliine
gzellik katar, dinleyenlerin vecde gelmesine yol aard.1038 Mevki sahibi baz
ahsiyetler ise husus imamlarn ve mezzinlerini deerli msikinaslar arasndan

1034

zdamar, a.g.e., s. 152-40.

Revnakolu, a.g.m., s. 446.
1036
Revnakolu, a.g.m., s. 442-3. Ayrca bu lhlerin notas iin bkz. KTH, Trk Msiksi
Klasiklerinden lhler, c. I-IV ; Abdulkadir Tre ve Ali Rza engel, Trk Msiksi Klasikleri - lhler,
c. I-IXdaki Ramazan lhleri.
1037
Ali Rza Bey, a.g.e., s. 139.
1038
Ali Rza Bey, a.g.e., s. 141.
1035

186

seerlerdi. Mesel; Sadrazam Al Paann imam Mutafzde Ahmed Efendi (.1883),

mezzinbas da Behll Efendi (.1895) idi.1039
d - Endern
XIX. yzyldaki modernlemeye kadar, pdiahlarn dinlenmesi, elenmesi ve
almasna ynelik tm faaliyetlerin gerekletirildii bir saray blm ve rgtnn
ad olan Endern, idr ve asker kadronun yetitirilmesi iin Osmanllarn tesis
ettikleri bir saray eitim kurumu olup, stanbulun kltr ve sanat hayatn, i ve d
siyaseti birinci derecede etkileyen kurumlardand.1040
Trklerin trihte kurduu ilk devletten itibaren, idar, ilm, iktisad, ictima vb.
faaliyetler, tek merkezden, yani devletin ba olan ve hkann da iinde bulunduu
saraydan ynetilmitir. Gelenek halini alan bu uygulama, tabiatyla Trk trihinin en
byk ve en uzun devleti olan Osmanl Devleti tarafndan da tatbik edilmi, devletin
yapmas gereken btn faaliyetleri, fetihten nce, Bursa ve Edirneden, fetihten sonra
ise, stanbuldaki Topkap Sarayndan idare edilmitir. Osmanl pdiahlar, lke
ynetiminde sz sahibi olacak devlet adam, lim ve sanatkrlar yetitirmek iin saray
bnyesinde Endern Mektebini tesis etmi, buradan mezun olan insanlar da merkez
otoritenin yerini salamlatrmtr.1041
Kimilerine gre II. Murd, kimilerine gre de Ftih Sultan Mehmed tarafndan
kurulmutur. lk nceleri bir devirme mektebi hviyetinde olan bu kurum, Ftih
zamannda bu hviyetinden karak, devletin korunmas iin gerekli olan mlk ve idar
kadronun yetitirildii bir saray akademisi nvann almtr. II. Murd zamanndaki din
dersi, iir, msik, hukuk, mantk, felsefe, geometri, corafya ve astronomi gibi derslere;
Ftih Sultan Mehmed, hat, tezhip ve resim; II. Bayezid de, silahrlk, okuluk gibi
asker spor derslerini eklediler. Bu dersleri okutacak bilginler ise imparatorluun
iindeki ve dndaki lkelerden getirilirdi. Bylece Ftih ve II. Bayezidin daha da
gelitirmi olduklar Endern, mkemmel bir saray niversitesi haline getirilmitir. yle
ki insanlar nazarnda bu kurumda tahsil grmek, en byk eref ve ayrcalk tekil
etmitir.1042

1039

Ali Rza Bey, a.g.e., s. 281 ; Ergun, a.g.e., II/403.

Necdet Sakaolu, Endern, DBA, III/172-4.
1041
Akkutay, a.g.e., a.y. ; Baykal, a.g.e., a.y. ; Sakaolu, a.g.m., a.y.
1042
lker Akkutay, Endern Mektebi, Gazi niversitesi Yay., Ankara, 1984, s. 25-7 ; smil Hakk
Baykal, Endern Mektebi Trihi, stanbul 1953, s. 9-11.
1040

187

Osmanl Devletinde XVII. yzylda balayan asker ve siyas zlme, etkisini

Endernda da gstermeye balamtr. Artk savunma iin silahl mcadelenin yan
sra, diplomatik grmeler de nem kazanmaya baladndan, bu kurumda verilen
eitim, daha ok idare etmeye ynelik olmutu. Bu amaca ynelik ilk cidd deiiklik
de, II. Mahmud (1808-1839) zamannda olmu, 1830 trihinde bu kurumun en st dzey
grevi olan Silahdrlk kaldrlarak, yerine Endern-i Hmyn Nezreti kurulmutur.
Sultan Abdlmecd (1839-1861)in Dolmabahe Sarayn yaptrp, oraya tanmas, bu
kurumun zayflamaya balad dnem olmu, II. Abdlhamd zamannda (1876-1909),
zellikle de Mertiyetin ilan edilmesiyle tamamen nemini yiren bu kurum, 1909da
karlan bir kararanme ile lavedilmitir.1043
alma sistemi ve proram gz nnde bulundurulduu zaman, Endernun bir
mektepten ziyade, eitli hnerlerin, sanatlarn, idar ve siyas bilgilerin uygulamal
olarak retildii, kabiliyetlerin tespit edildii bir kurs ve staj yeri olduu sylenebilir.
Adaylar, zel olarak tekil edilmi, belirli kurallara gre hareket eden gezici ekipler
tarafndan, ailev, beden ve ruh zellikleri dikkate alnarak seilirdi. Seilen bu adaylar
7 kademe zerinde, ok sk bir eitime tabi tutulur, bu eitimi baaramayanlar ise,
kma ad altnda dier birliklere katlrd. Disipline ok byk nem verilir, en kk
kusurlar bile cezasz kalmazd. Verilen bu kaliteli eitim sayesinde bu kurumda ok
kaliteli idareci, lim ve sanatkr yetimi, yetien bu insanlar da lkenin kaderini
izmilerdir.1044
Sanatkrlarn - dolaysyla da msikinaslarn - yetitii Endernun Seferli
Kouu da, verilmi olan titiz ve kaliteli eitim sayesinde lkenin en iyi sanatkrlarnn
barnd bir mekan olmu, bnyesinden kard mmtaz insanlar sayesinde Osmanl
Devletinin sosyo-kltrel hayatna damgasn vurmutur. Din ve L-Din Trk
Msiksine vkf olan bu msikinaslar, gerek pdiah huzurunda, gerekse dier
zamanlarda, Kr, Beste, ark, Durak, Tevh, lh gibi, Trk Msiksinin hemen her
formundan saysz eseri en gzel ekilde icra etmi, stanbul merkezli Trk Msiksinin
Osmanl corafyasnda geliip yaylmasn salayarak, mill ve manev duygularda
asgari mterekliin tesis edilmesine katkda bulunmulardr.1045

1043

Osman Ergin, Trk Maarif Trihi, c. I-II, stanbul 1977, I/23-4 ; Akkutay, a.g.e., s. 28 ; Pakaln,
a.g.e., I/536.
1044
Mehmet pirli, Endern, DA, XI/186-7.
1045
Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 30-1 ; a. mlf., Osmanl Msiksi, Osmanl
Medeniyeti Trihi, II/502.

188

e - Mehterhne
Trk Msiksi eitiminin verildii nemli kurumlardan biri de Mehterhne1046,
Osmanllarda, Resm-Asker Msiknin icra edildii yere verilen bir isimdir. Seluklu
Devletinin kuruluu esnasnda icra edilen nevbet vurma trenlerine istinaden ortaya
km olan bu uygulamaya, kaldrlaca 1826 trihine kadar Osmanl Devleti titizlikle
riyet etmitir. Ordunun btn hareketlerini izleyen bu asker msik takm, sava
srasnda birliklerin arpma heyecann kamlamak amacyla, sava bitinceye kadar
hi durmadan msik icra eder, canl ve hareketli nameleriyle askerlerin maneviyatn
glendirir, neticede de birok savan zaferle sonulanmasna vesile olurdu.
Osmanllarda birok mehter takm mevcut olup, pdiaha mahsus mehtere
Mehterhne-i Hmyn veya Mehterhne-i Hkn denirdi.1047
Bu tekilattaki ilk cidd gelime, Ftih Sultan Mehmed tarafndan Demirkapda
bir nevbethne kurulmas suretiyle gereklemi, sonradan bu nevbethneye yenileri
eklenmitir. Bu mehterlerin dnda, esnaf mehteri denilen ve halk elendirmeyi
kendisine

meslek

edinmi

msikinaslarn

bulunduu

mehterler

de

vard.

Elencelerdeki faaliyetlerinden baka, resm nevbethnelerin dndaki nevbethnelerde

nevbet vururlar, gerektiinde savaa da itirak ederlerdi. stanbulun bir ok yerinde
bulunan bu resm-gayr-i resm mehter takmlar, her gece yats namazndan sonra
fasl, semt halkn namaza uyandrmak gayesiyle, seher vaktinde de fasl olmak
zere, gnde iki defa nevbet vurur, ehir halkna bol bol asker msik dinletirdi.1048
ember eklinde dizilmi olan mehter takm szendelerinden, zurna, davul,
boru ve zil alanlar, ayakta; nakkrezenler de yere bada kurmu bir ekilde, oturarak
msik icra ederlerdi. avular evgnlar ile ritim tutar, mehterba ise halkann
ortasnda takm ynetirdi. Bayramlar, sultnlarn tahta k, ehzdelerin doumu
gibi, sevinli ve enlikli gnlerde mehterlerin nevbet vurmas bir gelenekti. Btn bu
ynleriyle mehterler, sadece bir asker msik takm deil, ayn zamanda elence
mzii paralar alan bir ak hava msik topluluuydu da.1049

1046

Trk Msiksi eitimi verildiinden dolay bu kurumda da, Trk Msiksinin, gerek Din, gerekse
L-din Formlarndan pek ok eser icra edilmi olaca pek tabiidir. Dolaysyla, Tekke Msiksi
Formlarnn icra edildii dier mekanlar arasnda Mehterhneyi de zikretmeyi uygun grdk.
1047
Haydar Sanal, Mehter Msiksi, MEB Yay., stanbul 1964, s. 16-20 ; Ethem ngr, Trk Marlar,
Ankara 1965, s. 10-1 ; Hamet Altnlek, Mehterhne, DBA, V/371-2 ; Nuri zcan, Mehter, DA,
XXVIII/545-6.
1048
Sanal, a.g.e., s. 5-6, 23-6 ; zcan, a.g.m., s. 548.
1049
Sanal, a.g.e., 11-2 ; ngr, a.g.e., s. 12 ; Bahaeddin gel, Trk Kltr Trihine Giri, KB Yay., c. IIX, Ankara 1991, VIII/119-23.

189

Mehter szendeleri Endernda yetitirilirdi. Kabiliyetli olan acemi olanlar bu

kuruma alnr ve sk bir msik eitimine tabi tutulurdu. Msik eitimine mehter
borusuyla

balanr,

gerekirse

dardan

hoca

bile

tutulurdu.

Eitimini

tamamlayamayanlar dier birliklere, zellikle de dier mehter takmlarna katlrd.1050

Repertuarnda bulunan eserler, Mehterhnede icra edilen msiknin tamamen orjinal ve
mill bir msik olduunu gstermektedir.1051 Asker msiknin yan sra, elence
msiksini de iine alan Mehter Msiksinin repertuarnda, ark ve Trkler de vardr
ki, bunlarn hepsi de, Trk Msiksi makam ve uslleri kullanlarak bestelenmi
eserlerdir. Bylelikle eitli slplardaki birok esere hiz olmasna ramen, yine de bu
msiknin kendine has bir slbu vardr ki bu da, farkl slplarn birbirine etkisinden
ve alg karakterlerinin zelliinden kaynaklanmaktayd.1052
Mehter, msiksinin yan sra gz alc kyafetleriyle de dikkat ekicidir.
Szende ve hnendelerin, kendilerine mahsus ok renkli giysileri mevcuttur.
Giyimindeki bu gz alclk yrylerinde de grlr. admda bir saa ve sola
dnmeleri byk ilgi ekmektedir.1053 Bu tarz bir yryn altnda, sesi daha geni bir
alana yaymak ile, seyredenlere cephe gstermek suretiyle, daha azametli grnmek
yatmaktadr.1054
Trk Msiksi eitimi verilen bu nadide kurum (Mehterhne) ne yazk ki,
Yenieri Ocann bir paras olarak kabul edildii iin, 1826da II. Mahmd
tarafndan kaldrlm, bu da Trk Msiksine vurulmu en byk darbelerden birini
tekil etmitir. Bunun yerine genlerden mteekkil bir boru ve trampet takm
oluturulmutur. Daha sonra talyadan getirilen Giuseppe Donizetti (.1856)ye
Muzka-i Hmynu kurma grevi verildi. Donizettinin abalaryla boru-trampet
takm bandoya dntrld ve

Muzka-i Hmyn kuruldu. Daha sonralar bu

kurumun bnyesinde oluturulan Trk Msiksi blmyle, Trk Msiksi yaatlmaya

allmtr. Bu vesileyle lkeye girmi olan Bat Mzii ise, uzun bir mddet Saray
evresiyle snrl kalm, halktan pek fazla ilgi grmemitir.1055

1050

Sanal, a.g.e., 12-3.

Geni bilgi iin bkz. Haydar Sanal, Mehter Msiksi, s. 26-121.
1052
Sanal, a.g.e., s. 26 ; zcan, a.g.m., s. 549.
1053
zcan, a.g.m., s. 547 ; ngr, a.g.e., s. 11-2.
1054
zcan, a.g.m., a.y.
1055
M. Halim Spatar, stanbul Msik Hayat - Bat Mzii, DBA, V/531.
1051

190

f - zel Mekhneler
Tek veya toplu olarak zel mahiyette msik meki yaplan hoca evleri,
dernekler, esnaf loncalar ve renci korolar zel mekhnelerin banda gelmektedir.
Saraydaki erkek ve kz ocuklarnn msik eitimi, sadece kendi iinden deil, dardan
hocalarn grevlendirilmesiyle de salanmaktayd. XVII. yzyldan sonra, zellikle kz
renciler ve criyeler, renimi zor ve uzun sre alacak olan sazlar almak ve byk
formda szl eserleri meketmek iin msik hocalarnn evlerine gnderiliyordu.
Bylelikle msik hocalarnn, evlerinde ders vermeleri bir gelenek halini almaya
balad. Trk Msiksi eitimi veren Mehterhne ve Endernun kapatlmasndan sonra
ise bu det zarret halini almt.1056
Baz sebeplerden dolay Enderndan ayrlan msikinaslar, msik faaliyetlerine
evlerinde devam etmilerdir. XIX. yzyln en byk msikinaslarndan olan kir
Aa, bekledii hnkr imaml kendisine verilmeyince, istif ederek saraydan
ayrlm ve evinde msik merakllarna meketmeye balad. kir Aann ok iyi bir
bestekr, hnende ve szende (tanbur ve keman) olmas, verdii eitimin de ok ynl
olduuna iarettir.1057
Msiki-i Osman, Glen-i Msik vb. isimler alan msik cemiyetleri de, evlerde
veya uygun lokallerde zel olarak msik meki (eitimi) yapyorlard. Bir ok nl
msikinas (Knn Hac rif Bey, smil Hakk Bey vs.), Bolhenk Nr Beyin am
olduu bu yolu devam ettirdiler. Ayrca Trk Msiksi dersleri, - 1926da yasaklanana
kadar - okullarda da verilmekteydi. Her zaman olmasa da bazen, Dr-afakadaki
dersler Zek Dede, Drl-Muallimattaki dersler de Meden Azz Efendi tarafndan
yrtlmt.1058
g - Sosyal Hayat
Daha nceki yzyllarda olduu gibi, XIX. yzyl stanbulundaki Trk toplumu
da, doumdan lme kadar hayatn ac-tatl her safhasnda Din Msik formlarndan
istifade etmitir. cra olunan bu formlarn banda ise lh gelmektedir. lh formunun
bu kadar ok tutunmasnda, toplumun her kesiminden insann rahatlkla anlaypokuyabilecei sade gfte ve melodilere sahip olmasdr. Bu zelliinden dolaydr ki,
Trk toplumu yediden yetmie, sevin ve kederini onunla ifade etmi, manev deeri
1056

Tanrkorur, a.g.e., s. 31 ; a. mlf., a.g.m., a.y.

Hzr lyas, a.g.e., 188-9, 446-7 ; At Bey, a.g.e., IV/305-6, V/364-5 ; Hayri Yenign, kir Aa,
MM, sy. 123, s. 85-6.
1058
Tanrkorur, a.g.e., s. 31-2.

1057

191

olan hemen her hadisede onu okumu, deta bu hadiseleri onunla kutsallatrmtr.
imdi, doum ve isim koyma, snnet, okula balama, mektep eitimi, evlenme, msik
meclisleri, haclar uurlama ve karlama, din gn ve geceler, cenze trenleri gibi din
ve sosyal aktivitelerde Trk Din Msiksi formlarndan nasl istifade edilirdi, onun
zerinde durmak istiyoruz:
Doum ve sim Koyma: ocuk doduu zaman sol kulana Kmet, sa
kulana ise Ezn okunur ve ismi, defa tekrarlanmak suretiyle sa kulana
sylenirdi. Ayrca, ocuk doduktan sonra Mevlid treni dzenlenirdi ki, buna lohusa
mevlidi ad verilirdi. Ayrca, annenin, ocuk sahibi olduundan dolay Cenb- Hakka
krn, ocuunu korumasn ve ocuu hakkndaki duygularn ifade eden lhlere de
Ninni lhleri denirdi ki, bunlarn banda ve sonunda H H H Allah, l ilhe
illallah gibi nakaratlar yer alrd.1059
Snnet: ocuklarn snnet edilmesi genellikle 5-11 yalar arasnda ve perembe
gnleri olurdu. Madd durumu iyi olan aileler gsterili trenler tertip ederlerdi. Snnet
olacak ocuk midilli cinsi sslenmi bir ata bindirilir, davul zurna eliinde ve yer yer
Kasdeler okunarak sokak sokak dolatrlrd. Snnet trenlerinde Mevlid okunmas
dettendi. Bazen de bu trenlere ocuklardan oluan lh grubu davet edilir, onlar da
lhcibann ynetiminde lhler okuyarak trene ayr bir gzellik katarlard. Baz
eyh ocuklarnn snnet trenlerinde, tarikata ait sazlarla Nevbe icra edildii de
grlrd.1060
Okula Balama (min Alay): Okula yeni balayan ocuklar iin min alay
denen zel bir tren dzenlenirdi ki, ocuklarda okuma arzusu uyandrmada ok byk
bir neme sahipti.1061 Genellikle kandil, pazartesi veya perembe gnleri dzenlenirdi.
dete uygun olarak, okula balayacak ocuun ailesi bir gn nceden mektebin
hocasna haber gnderirdi. Hoca da mersim gn ocuklar sraya dizer, ndekiler
yksek sesle ve koro halinde mektep lhleri ad verilen lhler okuyarak,
1059

Abdulaziz Bey, Osmanl det, Mersim ve Tabirleri, s. 13-4 ; Mustafa zdamar, slambol
Geleneinde Sivil Mersimler ve Doumdan lme Msik, s. 21, 28-9.
1060
Mushipzde Cell, Eski stanbul Yaay, Trkiye Yay., stanbul 1946, s. 50-2 ; Ali Rza Bey, Bir
Zamanlar stanbul, s. 184-90 ; Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 47 ; zdamar, a.g.e., s. 39-40 ; Ercment Ekrem
Talu, Eski Snnet Dnleri, Resimli Trih Mecmas, sy. 39, s. 2120-22 ; M. Hayri Bayr, det ve
Ananeler: stanbulda Snnet Dnleri, Trk Folklor Aratrmalar, sy. 49, s. 776-8.
1061
Mustafa cal, min Alay, DA, III/63.

192

arkadakiler de beyit aralarnda min diye bararak, nee iinde ocuun evine
gelirlerdi. Evin nnde bekletilen ocuk midilli ad verilen ata bindirilir, lhler
sylenerek evden klrd. Y lh balayalm ism-i bismillah ile msrayla balayan
Besmele lhsi bu lhlerden biridir.
ehrin sokaklarnda bu ekilde dolaldktan sonra, topluca mektebe giderlerdi.
ocuk ilk dersini aldktan sonra hocasnn ve davetlilerin elini per, talebelerden biri
ar- erf okur ve hocann yapt dua ile de tren sona erer, trene katlanlara yemek
yedirilir ve hediyeler verilirdi. Okula balayan ocuk eer bir tarikat eyhinin ocuu
ise o zaman min alayna tarikatn sanca ile dervileri de katlr, lhler arasnda
kudm, halle ve mazharlar alnr, zikirler ekilir ve tarikat yini yaplrd.1062
Bazen de, ocuun okula balad ilk gece, ebeveyni tarafndan evde Mevlid
okutulurdu. Mesel; Zek Dedenin torunu Mehmed Mnirin okula balamas
mnasebetiyle, zamann mehur mutasavvf ve msikinaslarnn katld muhteem
bir min alay dzenlenmi, bu trende Zek Dedenin yeni bestelemi olduu, szleri
Yunus Emreye ait olan, Allah emrin tutalm rahmetine batalm Uk, Dyek lhsi
ile, Y lh sana geldik bizi mahzn eyleme Hisr-Bselik lhsi okunmutu. O gece
Zek Dedenin evinde Tevhli Mevlid-i erf mersimi de tertiplenmi, kendisinin
bestelemi olduu Tevh ve lhler okunmutu.1063
Mektep Eitimi: stanbuldaki sbyn (ocuk) mekteplerinde muallimlik
grevlerini, ounlukla mahalle imamlar ve mezzinleri yapard. Okuma-yazma ve din
ilimler arlkl eitim verilen bu okullarda, erkek ve kz ocuklar beraber okuduklar
gibi, yalnz kz veya yalnz erkek ocuklarnn gittii mektepler de vard. Bu mektep
hocalarnn birou ilm-i msikye vkf olup, bildikleri Mevlid, lh, Nat ve
Kasdeleri rencilerine retirlerdi. Hfzlk trenlerinde de, gftesinde Kurndan,
Kurn renmenin ve hfzln faziletinden bahseden lhler okunurdu. Gftesi
Yunus Emreye, bestesi de Zek Dedeye ait olan;
Ne bahtl ol kii ki okduu Kurn ola
alap ona rahmet klar, gnl dolu imn ola
1062

Mushipzde Cell, a.g.e., s. 43-7 ; Ergin, a.g.e., I/91-6 ; Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 59-60 ; zdamar,
a.g.e., s. 45-56 ; Pakaln, min Alay, a.g.e., I/58-9 ; Ali Birinci, Mahalle Mektebine Balama
Mersimi ve Mekteb lhleri, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi: Bildiriler IV, Ankara 1982, s.
37-57 ; Necdet Sakaolu, min Alay, DBA, I/244-6 ; R. Ekrem Kou, min Alay, stanbul
Ansiklopedisi, II/783-90 ; cal, a.g.m., a.y.
1063
C. Server Revnakolu, Yunusun Bestelenmi lhleri Nerede ve Nasl Okunurdu?, Tasavvuf
Kitab, s. 431-2.

193

beytiyle balayan Hzzm lh, okunan bu lhlerden biridir.1064

Yalnz kzlarn gittii kadn mektepleri, ounlukla Cuma gnleri yetikin ve
evli kadnlar iin alr, dileyen hanmlara Kurn- Kerm, Mevlid, lh, Nat ve
Kasde retilirdi. Bazen de nceden kararlatrlan bir Cuma gnnde mektebe gelinir,
gzel sesli hanmlarn okuduu Mevlid-i erf ve Natlar dinlenirdi. Mevlid treninin
sonunda eker ve erbet datlr, okuyucu ve hocalara hediyeler verilirdi.1065
Evlenme: Dnler, genellikle perembeyi cumaya balayan gece yaplrd.
Dn ncesinde yaplan kna mersimlerinde, bu geceye has lhler okunurdu. Dn
gnnde de, yemek yendikten sonra, damat dn evine uzak bir cmiye gtrlr,
yats namaz klndktan sonra gveyin evine gitmek zere klrd. Hemen bir nikh
alay tertip edilir, damatn koluna iki kii girer, ar ar yrnrken nikh konulu
lhler okunur ve sokak sokak dolalrd. Nikh mersimlerinde ise, zel olarak
getirtilen gzel sesli mevlidhnlar Mevlid-i erf okur, bahir aralarnda da Tevh,
Kasde, lh okurlard. Mevlidin sona ermesini mteakip, okunmu olan eker,
lokum vs. davetlilere datlrd.1066
Msik Meclisleri: Evlerde dzenlenen ve zamann kalburst kiilerinin
katld bu msik meclislerinin hem retici hem de eitici zellii vard. Din ve LDin Trk Msiksi formlarnn mekedildii bu meclislerde, msiknin yan sra,
yaplan sohbet neticesinde ok deerli bilgiler ve grg kurallar da reniliyordu.
Szendelerin balang yaptklar fasllara hnendeler sesleriyle itirk eder, fasl
ortasna gelindiinde sazlardan biri taksim etmeye balar, bu arada ay ikramna
balanrd. Fasln ikinci blm de bittikten sonra Mevlevhne perevi alnr, onu,
szleri Azz Mahmd Hdyye ait olan rgh Tevh takip ederdi. Son olarak
Kurn- Kermden bir ar okunmasyla icraya son verilir ve sohbete geilirdi.1067
Hicr Aylar: Mbrek gn ve gecelerin gecelerin de iinde bulunduu hicr
aylar, Mslman Trk toplumunda her zaman olduu gibi, XIX. yzylda da sosyokltrel adan byk bir nem arzetmitir. Trk Din Msiksi asndan da byk bir
1064

Revnakolu, a.g.m., s. 448.

Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 100-1 ; Ergin, a.g.e., s. 88-9.
1066
Melahat Sabr, stanbul Dnleri, (Haz. . Gnda Kayaolu-Ersu Pekin), stanbul Belediyesi Yay.,
stanbul 1992, s. 22-37 ; Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 110-9 , Mushipzde, a.g.e., s. 126.
1067
Alaeddin Yavaa, stanbuldaki Msik Meclisleri, DBA, V/529-30 ; M. Kemal nal, Ho Sad, s.
6-7.

1065

194

neme hiz olan bu aylarda, Cmi ve tekkelerde yaplan ibdet ve zikir esnasnda, bu
aylara gre seilmi lhler okunurdu. Mesel, Reblevvel ve Reblhir aylarnda,
Mevlid Tevhleri, Natlar ve Peygamberimizi konu alan Mevlid lhleri; Muharrem
aynda, Kerbel Vakas - zellikle de Hz. Hseyinin ehdeti ve Ehl-i beyt sevgisini
konu alan Mersiyye ve Muharrem lhleri; halk arasnda byk ve kk tvbe
adlaryla anlan Cemziyelevvel ve Cemziyelhir aylarnda, tvbe ve istifar konulu
Cemziyelevvel ve Cemziyelhir lhleri; Reib ve Mirc Kandilini iinde
bulunduran Receb aynda, Receb lhleri; Berat Kandilini iinde bulunduran abn
aynda abn lhleri; oru ibdeti ve Kadir Gecesini iinde bulunduran Ramazan
aynda, Ramazan lhleri; evvl, Zilkade ve Zilhicce aylarnda, hac ibdetinin
kudsiyeti, mukaddes yerlerin zlemi ve kurbn bayramn konu alan evvl, Zilkade ve
Zilhicce lhleri gibi.1068
Kandil Geceleri: Mevlid Kandilinin dndaki dier mbrek geceler, aylar
denilen Receb, abn ve Ramazan aylar bnyesinde bulunurdu. Bundan dolay bu
aylar, din atmosferin en youn olduu aylar idi. Bu mukaddes geceler, ibdet, dua ve
zikirle geirilir, cmi, tekke, saray, konak ve evlerde dzenlenen trenlerle ihy edilirdi.
Bu gecelerin vazgeilmez Din Msik formu ise Mevlid idi. imdi bu formun cmi ve
konaklarda nasl icra edildii zerinde biraz durmak istiyoruz:
Mevlid-i erf msik makamyla ve zel bir tarzda okunduu iin, Mevlid
okutmak isteyen kimse, msik bilen ve Mevlid okumada n yapm bir mevlidhn ile,
Nat ve lh okumada hret sahibi olan be-alt tevhhn seerdi. Cemaatle namaz
klndktan sonra Mevlid okuma mersimine geilirdi. Mevlidhn, rahle nnde
hazrlanan mindere, tevhhnlar da, yarm dire hlinde, mevlidhnn nnde
otururlard. Cemaat yerini aldktan sonra, Mevlid-i erf kraatna balanrd.
Mevlidin ara verilen yerlerine geldike, ndeki tevhhnlar orta sesle ve hep
bir azdan Nat ve lhler okur, bunlar sonuna kadar herkes diz km bir halde,
sessiz ve saygyla dinlerdi. Mevlid aralarnda okunmas det hline gelmi olan baz
lhler vard ki, Zek Dedenin Uk makamnda ve Dyek uslnde besteledii,
szleri Yunus Emreye ait olan;
Ey enbiylar serveri ey evliylar rehberi
Ey ins cn peygamberi ehlen ve sehlen merhab
1068

Bu lhler iin bkz. KTH, Trk Msiksi Klasiklerinden lhler, c. I-IV ; Abdulkadir Tre ve Ali
Rza engel, Trk Msiksi Klasikleri - lhler, c. I-IX.

195

lhsi bunlardand. Birinci bahre girmeden nce veye mirc bahrinden sonra gelen
ksmlarda, bilhassa merhab bahrine girerken okunurdu.1069 Sra Hz. Peygamberin
doumuna gelince hrmet ifadesi olarak ayaa kalklr, Salt Selm getirildikten sonra
tekrar oturulurdu. Bu arada orada bulunanlarn ellerine gl suyu serpilerek, eker ve
erbet ikram edilirdi. Mevlid okunmasna devam edilir, sona erdiinde ise mevlidhn
duaya balard. Duadan sonra hsl olan sevap mbrek ztlara ve lmlerin ruhlarna
hediye edilerek tren sona ererdi.1070
Ayrca yeri gelmiken u noktay da belirtmek istiyoruz. Kandil gecelerinde
Kocamustafapaadaki Snbl sitnesinde, zel olarak bestelenmi Hay Hayl
Mevlid de okunurdu. Her satrdan sonra zkir krssnn dibinde bulunanlar Hay
Hay dedikleri iin bu adla anlmtr.1071 Ancak bu Mevlid tr yaygnlk kazanamam,
snrl yerlerde okunmu ve sayl birka kiinin hfzasnda kalm ve ne yazk ki
notaya da alnamadndan zamanla unutulmutur.
Mevlid Trenleri: Hz. Peygamberin doum gn olan Rebilevvel aynn 12.
gecesinde, yani Mevlid Kandilinde ok zel mevlid trenleri dzenlenirdi. Dzenlenen
bu trenleri, Saray, konak ve evlerde yaplanlarla, padiahn katld mevlid alay
denilen mersim yrynn ardndan, bir seltin cmisinde yaplanlar olmak zere iki
grupta ele almak mmkndr.
Topkap Sarayndaki mevlid trenleri, bazen Aalar Cmiinde, bazen de inili
Kkte gerekletirilirdi.1072 Bu trenlerde, Enderndan yetimi, krat ve msik
ilmine vkf, gzel sesli Saray imam ve mezzinleri, bata Kurn- Kerm tilveti
olmak zere Sleymn elebinin Mevlidini, bahir aralarnda da Tevh, Nat, lh ve
Kasdeler okurlard.1073
Konak ve evlerde de buna benzer trenler icra edilirdi. Mevlidin bitimiyle
beraber selmla geilir, kahve ve ubuk ikram edilir, sonra da herkes evlerine
dalrd. Mevlidhn ve tevhhnlara ayr ayr hediyeleri verildikten sonra tren sona
ererdi.1074

1069

Revnakolu, a.g.m., s. 442.

Abdlaziz Bey, a.g.e., s. 247-8.
1071
Ergun, TMA, II/470.
1072
Mehmet eker, Osmanllarda Mevlid Trenleri, DA, XXIX/479 ; DBA, Mevlit Alay, DBA,
V/431.
1073
At Bey, Trih-i At, I/234-5 ; Taylesanzde Hfz Abdullah Efendi, Trih: stanbulun Uzun Drt
Yl, (Haz. Feridun M. Emecen), stanbul 2003, s. 122 ; zdamar, a.g.e., s. 120-4.
1074
Abdlaziz Bey, a.g.e., a.y.
1070

196

Mevlid Kandillerinde padiah ve devlet riclinin katld Mevlid alay

denilen zel bir tren de dzenlenirdi ki, icras yleydi:
Padiah, mersim erkn ve muhfzlaryla Saraydan karak Mevlidin
okunaca cmiye doru yola koyulurdu. Cmiye yaklatklar zaman mezzin
mahfilinde Feth sresi okunmaya balar, cmiye girildikten sonra da muarrif denilen
grevli tarafndan Hz. Peygamberin zellikleri okunur ve vizler tarafndan verilen
vaazlar dinlenirdi. Akabinde mevlidhnlar tarafndan Mevlid bahirleri okunur, bahir
aralarnda ise tevhhanlar, Tevh, lh ve Kasdeler okurdu. Din Msik
formlarndaki bu eserler derin bir vecd iinde dinlenir ve cemat zerinde tarifi
imkansz duygular meydana getirirdi. Hz. Peygamberin doumunu anlatan blmde;
Geldi bir ak ku kanadyla revn
Arkam sad kuvvetle hemn
dizeleri okunurken cemaat ayaa kalkar, Mekke emrinden gelen mektup okunurdu.
Viz ve mevlidhnlara, krsden indikleri zaman ayr ayr hilat giydirilir ve hediyeler
verilirdi. Tren tamamlandktan sonra, padiah ile mersim erknndan oluan mevlid
alay Saraya dnerdi.1075 Mevlid alay, XIX. yzylda eski grkemini yitirmeye
balayarak sade bir tren halini alm, ou zaman Saray iinde dzenlenir olmu ve bu
biimiyle, 1924te, halfeliin kaldrlmasna kadar srmtr.1076
Mirciyye

Mersimi:

XVIII.

yzyldan

itibaren

ihy

edilen

Mirc

Kandillerinde, Kutbun- Ny Osman Dede (.1730)nin manzum olarak kaleme ald

ve besteledii Mirciyyesi, stanbuldaki vakf tahsisatl seltn cmilerinde ve
tekkelerde oka okunurdu. Osmanl padiahlar ve tebaas Mirciyye okunmasn
azam derecede tevik etmi, bunun iin tekkelerde vakflar kurulmasna nayak
olmulardr. Mirciyyenin icras ise yleydi:
Namazn ardndan bir hfz, sr sresinin ba ksmn okur, Ftihadan sonra iki
mirchn birbirine bitiik iki krsye karak, eseri mtereken icraya balard. Bu
srada krsnn altnda oturan zkirler, her msrann sonunda Sall Aleyh ibaresini
makamna gre topluca syler, altnc hnenin her msrasnn sonunda ise yine zkirler
tarafndan Minns- Salt ibaresi terennm edilir, mnact hnesinde de kbel y

1075

At Bey, Trih-i At, I/236-43 ; Esad Efendi, Terft- Kadme, stanbul 1979, s. 4-5 ; Ali Seydi Bey,
Terft ve Teklt- Kadmemiz, (Haz. N. Ahmet Banolu), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul,
Trihsiz, s. 151-2 ; Taylesanzde, a.g.e., s. 182 ; Midhat Sertolu, Osmanl mparatorluu Devrinde
Mevlid Alay, Hayat Trih Mecmas, c. XII, sy. 4, s. 45-9 ; M. Zeki Pakaln, min Alay, a.g.e.,
II/521-2 ; eker, a.g.m., a.y.
1076
DBA, Mevlit Alay, a.g.e., a.y.

197

Mucb terennm tekrarlanr, her hneden nce de o hneye mahsus Tevhler

zkirlerce okunurdu. Mnact hnesi okunurken dinleyiciler zerine gl suyu serpilir,
erbet ve st ikram edilir, eker datlrd. Mirciyyenin bitiminde genellikle Necm
sresinin mirca dair ksmndan yetler okunur, tren yaplan dua ile sona ererdi.1077
Ramazan Ay ve Tervih Namaz: Onbir ayn sultn ve aylarn sonuncusu
olan Ramazann, stanbulun sosyo-kltrel hayatnda zel bir yeri vard. Oru
ibdetinin vermi olduu atmosferden dolay insanlar arasnda sevgi, hogr ve
dayanma artar, yaplan eitli sosyal etkinliklerle bu ay ihya edilirdi. zellikle byk
cmilerde, gzel sesli, krat ilmine vkf olan imam ve mezzinlerin okuduklar
Kurn- Kerm dinlenir, mukbele edilirdi. Cmiye hizmet etmek iin gelen msik
erbbndan gzel ve parlak sesli olanlar da, namazdan nce Kurn- Kerm tilvet eder,
yksek sesle i Eznlarn okur ve kmet getirirlerdi. Yine, cminin asl grevlilerinden
baka dardan gelen mehur hfzlar immete geer, okuduklar Kurn- Kerm
yetleriyle cmi cemaatine doyumsuz anlar yaatrlard.1078
Mezzinlerin minarelerden okuduklar Temcdler, aylarn geliini deta haber
verircesine, Receb aynn birinci gnnden itibaren balar, Ramazann sonuna kadar
devam ederdi. Bu eserler, zellikle Ramazan ayna ayr bir gzellik katard.1079 Bu
Temcdlerde lhler de okunurdu ki, Zek Dedenin Uk makamnda ve Dyek
uslnde besteledii, szleri Yunus Emreye ait olan;
Ey enbiylar serveri ey evliylar rehberi
Ey ins cn peygamberi ehlen ve sehlen merhab
beytiyle balayan lhsi bunlardan biriydi.1080
Ramazan aynn en nemli zelliklerinden biri olan tervih namaz da, sosyokltrel adan byk bir neme sahipti. Cmi, tekke, saray ve konaklarda toplu halde
klnan tervih namaz, insanlar arasnda kaynatrc bir role sahip olduu gibi, her drt
rekatnn belli bir makam srasna gre klnmas ve verilen aralarda bu makamlardan
lhler okunmasyla, Trk Din Msiksi asndan da byk bir neme sahipti.1081

1077

Nuri zcan, XVIII. Asrda Osmanllarda Din Msik, s. 26-31 ; zalp, a.g.e., I/109-10 ; Mustafa
Uzun, Mirciyye, DA, XXX/137-8 ; Orhan Nasuhiolu, Din Msikmizin Bir heseri: Mirciyye,
MM, sy. 292, s. 4-7.
1078
Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 252.
1079
Mustafa zdamar, slambol Geleneinde Sivil Mersimler ve Doumdan lme Msik, s. 158-80.
1080
Revnakolu, a.g.m., s. 442.
1081
zdamar, a.g.e., s. 152-40.

198

Ramazan lhleri adyla anlan bu eserlerin gfteleri, karlama geceleri ad

verilen ilk iki hafta boyunca Merhab y ehr-i Ramazan msrayla balar veya bu
msra nakarat halinde tekrar edilirdi. Mezzinba Rfat Efendinin Uk makamnda
ve Evsat uslnde besteledii, szleri Yunus Emreye ait olan;
Mtak olup zlediim ehr-i Ramazan merhab
Bakp yolun gzlediim ehr-i Ramazan merhab
beytiyle balayan lhsi, okunan bu eserlerin banda gelmekteydi.1082
Uurlama geceleri denilen son iki hafta boyunca da, bu mbarek ayn sona
ermesinden doan hznn bir sonucu olarak, Elved y ehr-i Ramazan / Elved y
mh- mbrek gibi msra ve nakaratlara yer verilirdi.1083
Ramazan ay, sadrazam, vezir ve dier devlet byklerinin konaklarnda da
eitli etkinliklerle ihya edilmekteydi. Bu konaklarn huss imamlar olup, normal
gnlerde hne halkna vakit namazlarn kldrrlard. Cemaat ile namaz klnrken
aalardan biri mezzinlik vazifesini yapard. mam efendilerin mutlaka hfz- Kurn,
gzel sesli, kraat dzgn, tecvd ilmine vkf ve olduka tahsilli olmas art idi. Hne
sahibi ekseriya imam efendiyi yanna arr, onunla sohbet eder, msikden anlad
iin de, ondan Nat ve lh okumasn rica edebilirdi.
lm-i msik erbbndan olan bu imamlar, hnede hizmet eden genlerden
kabiliyetli olanlara, Trk Msiksi formlarndan bildii eserleri rettikleri iin hne
iinde bir hayli msikinas bulunurdu. Bu ahslar ramazanlarda cemaatle tervih
namaz klnrken, aralarda Tevhler okur ve mkemmel mezzinlik yaparlard.1084
Ramazan aylarnda ise, ounlukla konak imam tervih kldrmaz, dardan
msikinas bir imam ve gzel sesli mezzinler tutulurdu. Tervih namaz klmak iin
cmi haline konmu byke bir oda hazrlanr, buraya gayet deerli kumalardan
ilenmi seccdeler serilirdi. Yats vakti olunca mezzinler ifte ezn okur, cemaat da
abdest almaya balard. Mezzinler cemaatin en gerisinde oturur ve saflarn dolmasn
beklerdi. Yats namaznda olmasa da, tervih namaznda belirli bir makam sras takip
edilirdi. Mezzinler hep bir azdan, ilk drt rekatta Sab, Dgh veya Bestenigr,
ikinci drt rekatta Hzzm, nc drt rekatta Ferahnk, drdnc drt rekatta
mutlaka Evi, beinci drt rekatta ise Acem makamndan lhler, Tevhler okur, imam
1082

Revnakolu, a.g.m., s. 446.

Revnakolu, a.g.m., s. 442-3. Ayrca bu lhlerin notas iin bkz. KTH, Trk Msiksi
Klasiklerinden lhler, c. I-IV ; Abdulkadir Tre ve Ali Rza engel, Trk Msiksi Klasikleri - lhler,
c. I-IXdaki Ramazan lhleri.
1084
Abdulaziz Bey, Osmanl det, Mersim ve Tabirleri, s. 176-7.
1083

199

da, mihrabda okunan lhlerin bestesine uygun olarak Kurn- Kerm tilvet ederdi.
Namazn sonunda ise, imam efendi Kurn- Kermden yetler okur ve bylece tervih
namaz son bulurdu.1085
Muharrem Ay ve Kerbel Vakas: Muharrem aynn 10. gnnn stanbul
toplumunda byk bir yeri ve nemi vard. Bu mukaddes gn eitli etkinliklerle
kutlanrd. Bu etkinliklerden biri ise, Hz. Nuhun snneti olduuna inanld iin uur
ve bereket saylan are piirme geleneiydi. Bugnden itibaren, ay sonuna kadar
btn evlerde are piirilir, bu gelenee her kesimden insan titizlikle riayet ederdi.1086
Bugnn Trk Din Msiksi asndan da nemi bykt. Hz. Hseyinin
Kerbelda ehid edilmesinin yldnm olduu iin, bata Bekta tekkeleri olmak
zere btn tekkelerde Kerbel Mersiyyeleri okunurdu.1087 zellikle de tarikat
evrelerinde, bahesinde Hz. Hasan ve Hseyinin kzlarnn medfun bulunduuna
inanlan Snbl Efendi Tekkesinde eitli anma trenleri yaplr, Hz. Hseyin ve Ehl-i
Beyt sevgisini konu alan Mersiyye, lh ve Nefesler okunurdu. Pek ok misafir eyhin
katld bu trenler, dier tekkelerde yaplan trenlerden ok daha farkl olurdu.1088
Ayrca bu zel gnde, bata Kocamustafapaa Cmii olmak zere baz cmilerde
zikir de yaplrd. Cmi ve tekkelerde yaplan bu zikirler, ar ve hznl bir hava
ierisinde balar, zikir esnasnda perde kaldrlmaz, kym ve Devrn Zikrinin tavr ve
seyrine uygun, Muharrem ayn konu alan lhler okunurdu ki, gftesi Yunus Emreye,
bestesi de Musullu Osman Dedeye ait olan ve;
ehidlerin seremesi enbiynn bar ba
Evliynn gz ya Hasan ile Hseyindir
msrayla balayan Hicz makamndaki lh ile, zikrin en cokulu yerinde okunan,
Dver-i ak- Muharremdir Hseyn-i Kerbel matlal, Sermezzin Rfat Beyin

1085
Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 255 ; Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul, s. 139-41 ; Mushipzde Cell,
Eski stanbul Yaay, s. 116-7 ; Mehmed Tevfik, stanbulda Bir Sene, (Haz. Nuri Akbayar), letiim
Yay., stanbul 1991, s. 126-31.
1086
Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 246.
1087
Bnyamin alayan, Kerbel Mersiyyeleri, Ankara 1997, s. 14-5 ; Midhat Sertolu, Kerbel Olay
ve Matem yini, Hayat Trih Mecmas, sy. 146, s. 46-52.
1088
Nazif Velikahyaolu, Snbliyye Tarikat ve Kocamustafapaa Klliyesi, s. 103-4 ; Mustafa
zdamar, Dersadet Derghlar, s. 137 ; H. Mahmut Ycer, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, s. 118 ;
M. Baha Tanman, Snbl Efendi Tekkesi, DBA, VII/106-7 ; Turul naner, Snbllikte Zikir
Usl ve Msik, DBA, VII/112.

200

Hicz lhsi bunlardan bazsdr. Bu eserlerin says bir hayli fazla olup, Din Msik
literatrnde Muharrem lhleri diye bir balk altnda zikrolunmaktadr.1089
Haclar Uurlama-Karlama: Haclar, Tekbr, Salavt, kutsal yerlere duyulan
zlem ve hacc konu alan lhler eliinde uurlanrd. Dnleri yaklanca da
karlama hazrlklar balar, gelecekleri gn ise, akraba ve mahalle halk onlar
karlamaya kar, civardaki tekkelerden mazhar, nevbe ve zil gibi Nevbe sazlar tedarik
edilirdi. Haclar grlr grlmez Tekbr ve Salavtlar getirilir, daha nceden tedarik
edilmi olan sazlar eliinde, hacnn hnesine varncaya kadar lhler sylenirdi. Eve
varldnda hep birlikte dua edilir ve dinlenmesi iin, hac hnesine braklarak geri
dnlrd. Aradan birka gn getikten sonra da, haclara tebrik (tehniye) ziyaretine
balanrd.1090
Cenze Mersimi: Pdiahlarla hnedan mensuplar ve devlet riclinin lmleri,
Ayasofya, Sultan Ahmed ve Sleymaniye gibi seltin cmilerinde okunan Cenze
Saltlar ile duyurulurdu.1091 Sde vatandalarn lleri iin de cmilerde Salt verilir,
klnan cenze namazlarndan sonra cenze alaylar tekil edilir, hem kabre varlncaya
kadar, hem de kabirden sonra Saltlar okunur ve zikredilirdi.1092 Tarikat mensuplar ile
eyhlerin cenze mersimlerinde ise, tarikat yinleri icra edilir ve dnyann geiciliini,
lm ve hiret hayatn konu edinen cenze lhleri okunurdu. Mesel, nl
msikinas Zek Dedenin cenzesinde, gftesi Hdyye ait olan, Neyleyeyim
dnyay bana Allahm gerek msra ile balayan Uk lh ile, gftesi Yunus
Emreye ait olan, Bir tahta yaratmsn hlim anda yazmsn msrayla balayan ve
kendisi tarafndan bestelenmi olan Acemaran lh, okunmutur.1093
Bu blm de burada noktaladktan sonra, XIX. Yzyl stanbul Tekke
Msiksinin eitli ynlerden tahlil edilecei kinci Blme geiyoruz:

1089

zdamar, slmbol Geleneinde Sivil Mersimler ve Doumdan lme Msik, s. 101-5 ; Nuri
zcan, Mersiyye, DA, XXIX/219-21.
1090
Abdulaziz Bey, a.g.e., s. 270-1 ; Mushipzde, a.g.e., s. 136-7 ; zdamar, a.g.e., s. 188-92.
1091
Esad Efendi, Terft- Kadme, s. 121.
1092
Hayrettin Karaman, Ebediyet Yolcusunu Uurlarken, Ankara 1988, s. 30 ; Halil Can, Din Trk
Msiksi Antolojisi: Cenze Salt, MM, sy. 217, s. 14 ; Kou, Cenze Salt, stanbul Ansiklopedisi,
VII/3492 ; Nuri zcan-Mustafa Uzun, Cenze Salt, DA, VII/358-9.
1093
C. Server Revnakolu, Usl ve Ananeleriyle Asrlarca Devam Eden Tarikatlarda CenzeTrenleri,
Eski Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, s. 229-30. ; zdamar, a.g.e., s. 210-21.

KNC BLM
XIX. YZYIL STANBUL TEKKE MSKSNN TAHLL
A - YENLK HAREKETLER VE TRK MSKSNE YANSIMASI
B - MSKNASLARIN SANAT AHSYETLER
C - MEVCUT YNETMN MSKYE VE MSKNASA BAKII
D - XIX. YZYIL STANBUL TEKKE MSKSNN GENEL TAHLL
E - BAZI TEKKE MSKS ESERLERNN MZKAL ANALZ

202

XIX. YZYIL STANBUL TEKKE MSKSNN TAHLL

Trk Msiksi, Osmanl Devleti dneminde, zellikle de XIX. yzyln ilk
yarsnda en gelimi ekline ulamtr. Ancak yzyln ikinci yarsnda bu durum
tersine dnm, duraklama ve gerileme sreci balamtr. Bir yzyl iinde birbirine zt
iki durumun ortaya kmas bu zaman dilimini son derece ilgin yapmakta ve etraflca
aratrlmasn gerekli klmaktadr. Bu noktadan hareketle, Trk Msiksinin dolaysyla da Tekke Msiksinin - bu zaman diliminde geirmi olduu merhaleleri ve
bu gzel sanat dalnda grlen yenilik ve deiiklikleri etraflca aklamak ve rneklerle
bu konunun geni bir tahllini yapmak istiyoruz.
A- YENLK HAREKETLER VE TRK MSKSNE YANSIMASI
Balmz, neden Yenilik Hareketleri ve Tekke Msiksine Yansmas
olarak deil de, Yenilik Hareketleri ve Trk Msiksine Yansmas eklinde
setiimizi yle izah edebiliriz: Osmanl-Trk geleneinde Din Msik ile Dind
Msik birbirinden kesin izgilerle ayrlmaz. Her ne kadar bu msik trlerinin
kendilerine has slplar, gfte farkllklar ve formlar mevcut olsa da, ve her ne kadar
farkl evrelerde icra edilmi olsalar da, her ikisi de ayn msik kltrnn rnleri
olup, ayn ses sistemi, makam ve usllerine sahiptirler.1094 Bu i ielik yznden XIX.
yzyl bestekrlar da, Din - Dind ayrm yapmakszn, Trk Msiksinin hemen her
formunda eser meydana getirmekte bir saknca grmemilerdir.1095 Mesel, Mevlev
tarikatna mensup olan smil Dede Efendi ile Zek Dede, ok sayda Mevlev yini ve
lh besteledikleri gibi, Kr, Beste ve ark gibi Dind formlardan da birok eser
bestelemilerdir. Bu noktadan hareketle, Trk Msiksinin ana gvde hkmnde
olmasna binen, burada meydana gelen herhangi bir yeniliin, tabiatyla kollarna da
yansyacan gz nnde bulundurarak, byle bir baln konulmasnn daha uygun
olacana kanaat getirdik.
Bu ksa giriten sonra imdi de esas konumuza, yani bu zaman diliminde
meydana gelen yenilik hareketlerinin Trk Msiksini nasl etkiledii konusuna
gemek istiyoruz. XIX. yzyl, Trk Msiksi asndan birok yeniliklerin grld
bir zaman dilimi olmutur. Bu yenilikler ise u ekole bal olarak gereklemitir:
1-) III. Selm Ekol
1094

Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 13.

Owen Wrght, stanbul Msik Hayat: XVII. ve XVIII. Yzyllardaki Yapsal Deiimler, Dnden
Bugne stanbul Ansiklopedisi (DBA), V/526 ; Aleddin Yavaa, stanbul Msik Hayat: Saray
Dnda Msik Hayat, DBA, V/527.

1095

203

2-) Neoklasik Ekol

3-) Romantik Ekol
Klasik anlayn hkim olduu Klasik Trk Msiksi, bir yksek sanat bidesi
olarak kltrde ve zevkte stnln, belirli bir kesime - zellikle st tabakaya - kabul
ettirmi bir msik idi.1096 Bu anlay zere bestelenen eserler, Klasik Msikde, Kr,
Beste, Sem vb.; Din Msikde de, Durak ve Tevh gibi formlar ad altnda tasnif
edilmitir. Bu formlardaki eserler, genellikle byk usllere hiz olduklarndan, pek
hareketli olmayp, ar bir slba sahiptir. Melodi ve gftelerinin de - ark ve lhlere
nazaran - anlalmas biraz daha zor olmas, bu eserlere toplumun sahip kmasn
zorlatrmtr. Bundan dolaydr ki bu eserler halka mal olmam, ancak elit tabaka
arasnda tutunabilmitir.
Ancak bir msik, elencenin yan sra dndrc olmas ve duygularda ortak
bir anlam husle getirerek, eitici nitelik kazandrmay ama edindii nisbette nem
kazanr.1097 Bu noktadan hareketle, XVIII. yzyln son eyreine kadar zirvede kalan
Klasik Msik, toplumu baz alp da onun ihtiyalarna gre kendini yenileyip
gelitirememi, bu yzden de bu trihten itibaren bir duraklama srecine girmitir.
Bunun farknda olan dnemin pdiah III. Selm, Trk Klasik Msiksinin byk
bestekr Buhrzde Mustafa Itr Efendi (.1712)den sonra o apta bir deh
gelmediini farketmi, bu olumsuz durumu dzeltmek ve Trk Msiksine yeni bir
soluk getirmek amacyla msikyi ve msikinaslar azam derecede desteklemi, bizzat
kendisi birok yeni makam terkip ettii gibi1098, evresinde bulunan ok deerli
msikinaslardan da yeni yeni makamlar icad etmelerini, eitli formlarda yeni eserler
bestelemelerini istemitir. Bunun zerine harekete geen devrin byk msikinaslar,
birok yeni makam1099, eski-yeni, her makam ve formda birok eser vcda getirmiler,
icad ettikleri yeni makamlardan besteledikleri eserleri pdiaha takdim etmiler,
beenilen eserlerinden ise ahne ekilde mkafat almlardr.1100 Bugn klasik
denilen Trk Msiksi repertuarnn byk bir ksmn, ite bu dnemin ok deerli

1096

Sadi Yaver Ataman, Mehmet Sadi Bey, Kltr Bakanl (KB) Yay., Ankara 1987, s. 17.
Ataman, a.g.e., a.y.
1098
III. Selmin terkip ettii makamlar unlardr: Acem-Bselik, Arazbar-Bselik, Dil-nevz, Evcr,
Gerdniye-Krd, Hiczeyn, Hseyn-Zemzeme (Hseyn-Krd), Hzzm- Cedd, Isfahnek, MuhayyerSnble, Nev-Bselik, Nev-Krd, Pesendde, Rst- Cedd, Sz-i Dilr, evk-i Dil, evk-efz,
evkutarab.
1099
ehlevendim Abdullah Aa: evkver; Abdulhalm Aa: Sz-i Dil; Vardakosta Ahmed Aa: Ferahfez; Sadullah Aa: Arn-Zemzeme, Krd-Thir; smil Dede Efendi: Nev-eser, Hicz-Bselik, SabBselik, Sultn Yegh, Araban-Krd makamlarn terkib etmilerdir.
1100
Ylmaz ztuna, Dede Efendi, s. 33-4.
1097

204

msikinaslarnn yeni veya eski makamlardan besteledii bu eserler tekil

etmektedir.1101 Yeni makam ve eserlerin vcda getirilmesi neticesinde de, yzyllar
boyunca genileyerek gelen geleneksel fasl repertuar bu yzyln sonlarnda en geni
seviyeye ulamtur.1102
III. Selm, Trk Msiksi ilminin de fena halde k dnemine girdiini,
msiknin tamamen kulaktan renilme bir sanat haline getirildiini, nazariyat denen
msik ilmine rabet edilmediini, nota kullanlmamas yznden zamanla bestekrlarn
bestelemi olduu eserlerin ounun unutulup gittiini ve azam derecede genilemi
olan msik repertuarndaki eserlerin kaybolmamas iin, cilen yeni nota sistemleri
meydana getirmenin gerekliliini de grmt. Bunun zerine Abdlbk Nsr Dede
(.1821)den, hem de Ermeni asll Hamparsum (.1839)dan yeni nota sistemi
hazrlamalarn istedi. Bunlar da iki ayr nota sistemi yaparak padiaha sundular ve bu
notalarla baz eserleri yazdlar. Abdlbk Dedenin, eski ebced notasndan esinlenerek
icad ettii yeni nota sistemi1103 mkemmel bir sistem olmakla beraber yaylamad.
Hamparsumun hazrlad Hamparsum notas1104 ise, msik sistemimize pek uymad
halde, yazlmasndaki kolaylk ve Ermeni msikinaslarn kararl ve srarl tutumlar
sayesinde Bat notas yerleinceye kadar kullanld. Bizzat Hamparsum, padiahn
emriyle yzlerce Perev ve Saz Semsini notaya ald ve onlar unutulmaktan kurtard.
Hamparsum notasnn yansra, III. Selmin tevikleriyle oluan Abdlbk Nsr
Dedenin nota sistemi ve daha sonra Muzka-y Hmyn ile lkeye girecek olan Bat
notasyla da bir ok eser notaya alnm ve unutulmaktan kurtulmutur. Ayrca III.
Selm, Abdlbk Dedeye Tedkk Tahkk1105 adl edvr, yani msik nazariyat
kitabn yazdrd ki, bu kitap, daha sonra yazlan edvr kitaplarna kaynak tekil
etmitir.1106 te Trk Msiksi alannda hummal almalarn yapld bu zaman dilimi,
Klasik ile Neoklasik dnem arasnda bir gei sreci olup, Trk Msiksi Trihine, III.
Selm Ekol olarak gemitir.
III. Selm Ekolnden sonra Trk Msiksinde, Neoklasik Dnem ad verilen
bir dnem balamtr. III. Selm Ekolnn gen dhisi smil Dede Efendi ile balayan

1101

F. dile Baer, Abdlbki Nsr Dede, s. 1.

Yavaa, a.g.m., s. 528.
1103
Baer, a.g.e., s. 39-55.
1104
Geni bilgi iin bkz. Ali Sabuncu, Hamparsum Notas, Trk Msiksi Dergisi, sy. 10/3-4, sy. 11/36, sy. 12/5-6, sy. 13/3, 16 ; Nuri zcan, Hamparsum Notas, DA, XXVII/193.
1105
Bu eser, hem Topkap Saray Ktp., Emnet Hazinesi, No. 2069da, hem de Sleymniye Ktp., Nfiz
Paa Yazmalar, no. 1242de bulunmaktadr.
1106
ztuna, a.g.e., a. y.
1102

205

bu dnem yaklak yarm asr devam etmitir.1107

Adndan da anlalaca zere

Neoklasik Dnem, klasik an anlayn yeni bir soluk getirerek yaama ve yaatma
amac tamaktadr. Bu anlayn dorultusunda hareket eden ve ban Dede Efendinin
ektii birok nl msikinas, klasik slbun soyluluk tayan zelliini, bu anlaya
uygun olarak besteledikleri eserlerle koruma mcadelesi vermilerdir.1108
Aslnda yukarda akladmz akmlar, klasik anlay kategorisinde
deerlendirmemiz mmkndr. Zir III. Selm Ekol ile Neoklasik Ekol, neticede
Klasik Anlayn canlanmasna ve gnn anlay ve zevkine uygun hale getirilmesine
ynelik abalardan olumaktadr. Ancak, aada aklayacamz Romantik akm, sz
edilen akmlardan farkl olup, Trk Msiksnde kkl deiikliklere yol am, klasik
slbun neredeyse sonunu hazrlamtr.
1850lere doru, Trk Msiksinde, Hac rif Beyin ban ektii Romantik
Akm balar. Halka ynelen, halkn zevkine hitab eden ve onun anlayabilecei bir
dilde anlatm yapan Romantik akm, Klasik an alkanlklarndan syrlarak, bu
dzenin ar slbunu, yani byk usllerle beste dzenini bir kenara brakmtr.
zellikle ses ve sz unsurlarnda sadelii salayan, belli ller (makam-usl gibi
teknik zellikler) iinde Klasik Msik geleneklerine bal, trih inceleme zerine
kurulmu olan bu anlay, msikyi yeni bir ra sokarken, bir slp ve zevk yenilii,
bir kltr canll da getirmitir. Ksacas Romantizmi, eski atnn stne yeni atnn
kurulmas eklinde ifade etmemiz mmkndr.1109
Romantizmin en gzde formu ise, hi phesiz ark formudur. Trk
Msiksinde klasik dzen, kendi bana fonksiyonu olan bir btn olmayp, fasl
btnl iinde nemi olan bir kurulutur. Romantik sanattaki dzen ise kendi bana
fonksiyonu olan bir btn olduundan, Romantizmle beraber, kk usllerle llen
ve hareketli bir yapya sahip olan ark formu da nem kazanmtr.1110 Ayrca, halkn
zevkine ve anlayna hitap etmesi, elendirici, eitici, sanat zorlamalar ve
terennmlerden uzak olup, toplumun her kesiminin rahatlkla anlayabilecei gfte ve
melodilere sahip olmas, kk usllerle bestelenmi olmalarndan dolay da, klasik
formlara gre daha hafif ve hareketli olmas gibi zelliklerinden dolay bu form, - her ne
kadar baz klasik deerlerin yok olmasna sebep olmu olsa da - halk arasnda ok

1107

ztuna, a.g.e., s. 45 ; Yavaa, a.g.m., a.y.

Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 173-4 ; Ataman, a.g.e., a.y.
1109
Ataman, a.g.e., s. 17-8.
1110
Ataman, a.g.e., a.y. ; Yavaa, a.g.m., a.y.
1108

206

tutulmu, dier formlar glgede brakmtr.1111 yle ki, mrnn uzunca bir ksmn
Sarayda geirdii halde, Hac rif Beyin arklar, XIX. yzyln ikinci yarsndan
itibaren stanbulun her tarafna yaylm, her kesimden insann zevkle dinledii ve
dilinden drmedii eserler olmutur. Rfat Bey, evk Bey, Hac Fik Bey, Nikoos
Aa ve Rahm Bey gibi bestekrlar da, bestelemi olduklar eserleriyle bu yeni tarzn
giderek yaygnlamasna ve bu formun, Trk Msiksinin en ok kullanlan formu
haline gelmesinde katkda bulunmulardr.1112 Trk Din Msiksinin lh formundaki
eserler de, - ark formunda olduu gibi - genellikle hareketli, ksa ve kolay eberlenen
melodi ve gftelere sahip olduklar iin halk arasnda ok sevilip tutulmutur.
Bu trihten (1850ler) itibaren Neoklasizm ile Romantizm yan yana yrr.
Bestekrlarmz ya Dedenin, ya da rif Beyin yolunu takip ederler. Her iki yolu
birden takip edenler de oktur. Zamanla Neoklasik bestekrlar gittike azalr ve Zek
Dededen sonra bu yol geni lde terk edilir ve Romantizmi benimsemi
msikinaslarn byk ounlukta olduu bir dnem balar.1113 Ancak ark formu da,
msik alannda grlen dejenerasyonun karsnda tutunamayarak, elence ve piyasa
msiksi ile karmaya balar ve bir mddet sonra da meydan bu msik trlerine
brakr.1114
Romantizm hakkndaki bu bilgilerden sonra imdi de, XIX. yzylda grlen bu
akmlarn Trk Msiksi - dolaysyla da Tekke Msiksi - zerindeki olumlu-olumsuz
etkilerine temas etmek istiyoruz:
Olumlu Etkileri:
1- Bu akmlar neticesinde, ekol sahibi, ok byk msikinaslar ortaya
kmtr. Trk Msiksi ite bu msikinaslarn elinde en olgun halini alarak, zirveye
oturmutur. Bunlarn banda da, III. Selm Ekolnn gen msikinas, Neoklasik
Ekolnn de babuu kabul edilen smil Dede Efendi gelmektedir ki, gerek
bestekrl, gerekse mahfzatnn okluuyla Trk Msiksinde bir otorite ve ok
byk bir kaynak olarak kabul edilmitir. Zra binlerce eser onun talebelerine rettii

1111

Tek bir formun bir milletin msiksine hkim olmas, o milletin mill msiksini zamanla yok olma
noktasna kadar gtrr. Zra hkim olan form, dier formlar sayesinde olumu olan zenginlii giderir ve
o msikyi dar bir ereve ierisine hapsederek, toplumun ihtiyalarna cevap veremeyecek bir hale
getirir.
1112
Aleddin Yavaa, stanbul Msik Hayat: Saray Dnda Msik Hayat, s. 529.
1113
Ylmaz ztuna, Hac rif Bey, s. 42.
1114
ztuna, Dede Efendi, s. 46 ; a. mlf., Hac rif Bey, s. 50.

207

ekliyle zamanmza kadar gelmi, talebelerinin talebelerince (Rauf Yekta, Suphi Ezgi,
Ahmet Irsoy gibi) notaya alnmak suretiyle unutulmaktan kurtulmutur.
Hoca lakapl Zek Dedeyi de burada zikretmeden geemeyeceiz. Tm
zamanlarn en veld bestekrlarndan biri olan Zek Dede, hemen her formda
bestelemi olduu eserleriyle, Trk Msiksinin zenginliine zenginlik katarak, bu
gzel sanat dalnn toplum tarafndan sevilip benimsenmesinde etkin bir rol oynam,
yetitirdii renciler vastasyla da, Trk Msiksinin zengin mirasn gelecek
kuaklara aktaran ahsiyetlerin banda gelmitir. Hac rif Bey de, ban ektii ark
formuyla, - baz klasik deerlerin yok olmasna sebep olmu olsa bile - Trk
Msiksine yeni bir boyut kazandrmtr. ark formunda bestelemi olduu eserleri,
halkn zevkine ve anlayna hitap ettiinden, ok sevilmi ve dillerden dmemitir.
Ksacas bu msikinaslar vastasyla Trk Msiksi, elit tabaka msiksi olmaktan
kp, mill bir msik haline gelmitir.
2- III. Selm Ekolnn en byk zelliini tekil eden, yeni makamlar icad
edilmesi ve bu makamlardan birok eser bestelenmesi, Trk Msiksi repertuarndaki
zenginlii had safhaya ulatrm, bu sayede bugn klasik denilen Trk Msiksi
repertuarnn byk bir ksm olumutur.1115 III. Selmin yeni nota sistemleri meydana
getirmek iin msikinaslar tevik etmesinin altnda yatan en nemli sebeplerinden
biri, kanaatimizce srekli artan bu repertuarn, kayda geirilerek unutulmamasn
salamak fikridir.
3- Yeni anlay ve araylar ile, gelenek halini alm davranlarn dna karak,
yeni eyler icad edip kullanma fikri, ibdet amacyla yaplan zikirlerin daha estetik bir
grnme kavumasna da vesile olmutur. Buna rnek olarak da, kym zikrine has bir
uygulama olan Kelime-i Tevhd zikrini verebiliriz. XIX. yzyl balarnda
bestelendii kuvvetle muhtemel olan bu zikir ekli, Rst perdesinde makamndan
balayarak perde perde ykselir, sonra da perde perde pestleerek, Rst perdesinde karar
klard ki, msik ve din raks bakmndan grlmeye deer bir manzaray tekil ederdi.
Yine, Devrn Zikrine mahsus, tavaf, dalga ve yan tevhdleri, beyym, demdeme ve
bedev topu gibi, msik ve din raks bakmndan son derece estetik bir grnm
sergileyen zikir tarzlarn1116 da bu konuya rnek olarak verebiliriz.
4- Yine bu yzyla hkim olan yenilik anaynn bir gereidir ki, daha nceki
yzyllarda ancak
1115
1116

Mevlev tekkelerinde veya kme fasllarnda yer bulabilen ney

Baer, a.g.e., a.y.

S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/479.

208

sazna, bu yzyldan itibaren kym ve devrn tekkeleri de yer vermi, sessiz olarak
icra edilen kalb zikir ve ve sm-i Cell zikri esnasnda neye flenmitir.1117 Mesel,
nl neyzen Slim Beyin, kym ve devrn tekkelerinde dzenlenen zikir
meclislerinde mansr neyi ile taksm ettii bilinmektedir. yle ki, vefat dahi zikir
esnasnda yapm olduu bir ney taksimi esnasnda olmutur.1118 Haskyl Am Osmn
Efendi (.1908) gibi baz zkirbalarn ayn zamanda iyi birer neyzen olmalarnn1119
altnda, belki de bu tekkelerde dzenlenen yinlerde ney taksimine duyulan ihtiya
yatmaktadr.
5- Yine bu yenilik anlaynn bir sonucu olsa gerektir, Mevlevler, Mevln
zamanndan beri tarikat yinlerinde kullandklar rebab, ney ve kudm sazlarna, ud,
keman, knun, santur, tanbur, kemene, girift ve hatta klasik Trk sazlarndan olmayan
piyano ve viyolensel gibi sazlar ilave etmilerdir.1120
6- Cmi ve Tekke Msiksi arasndaki geilerin, daha nceki yzyllara nazaran
en ok bu yzylda grlmesinin altnda da, yenilik anlaylarnn yattn
syleyebiliriz. Ayasofya gibi baz cmilere tarikat eyhlerinin tayin edilmesi, bu
cmilerde ilgili tarikat pirlerine ait levhalarn aslmasna ve muhtelif gnlerde tarikat
yinlerinin yaplmasna sebep olmutur. Cmilerde yaplan bu yinler esnasnda, Nat,
lh, Durak ve uul gibi Tekke Msiksi Formlarnn icra edilmesi ise, bu formlar
deta birer Cmi Msiksi Formu haline getirmitir. te yandan tekkelerde de, Kurn-
Kerm, Salt, Mevlid, Mirciyye gibi Cmi Msiksi Formlarnn oka icra edilmeye
balam, bu da bu formlarn sanki Tekke Msiksinin

bir parasym gibi

alglanmasna yol amtr.1121 Bu anlaylar sonucunda ortaya kan bu yenilikler ise,

Trk Msiksini monotonluktan ve dar kalplar arasna skmaktan kurtararak, onun
ok renkli bir grnme kavumasn salamtr.
Olumsuz Etkileri:
1- Bu yenilik hareketlerinden zellikle Romantizmin Trk Msiksi zerinde
olumsuz etkisi byk olmutur. Romantizm akmnn getirmi olduu anlaylardan biri
olan sanat kurallara feda etmeme zihniyeti, her ne kadar Trk Msiksine daha da
1117

Ergun, a.g.e., II/497-8.

ztuna, BTMA, II/259-60 ; Ergun, a.g.e., II/502-3, 561 ; M. Kemal nal, Ho Sad, s. 259-60 ; M.
Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, I/582-3 ; Halil Can, Neyzen Slim Bey, MM, sy. 230, s. 5-6.
1119
Ergun, a.g.e., II/497-8 ; . Zeki Eyubolu, Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi, s. 264.
1120
Blent Aksoy, Avrupal Gezginlerin Gzyle Osmanllarda Msik, s. 173-7 ; Abdulbaki Glpnarl,
Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 455 ; Sezai Kk, Mevlevlerin Son Yzyl, s. 379.
1121
Cemal ztrk, Cerrhlik, s. 236 ; Akm Gney, Halvetlerde Msik, s. 81.
1118

209

bir itenlik ve hareket kazandrm olsa da1122, msik zevkini de yava yava basite
kaydrmaya balam, Trk Klasik Msiksinde, sanat deeri yksek olan ve sk sanat
kaideleri erevesi iinde bestelenen ar, uzun ve mistik haval Kr, Nak, Beste ve
Sem formlarna, Trk Din Msiksinde ise, Mirciyye, Mevlid, Durak ve Tevh gibi
byk formlara rabeti azaltmtr.
Terennm1123 ad verilen namelere sahip olmalaryla da ayrt edilen Klasik
Msiknin bu byk formlar, byk usllerle lldklerinden, pek hareketli olmayan,
ar bir slba sahiptirler.1124 Bu yzden bu formlara, zamann akna uymad iin
eskiye ait bir gelenek gzyle baklm, bunlara gre daha serbest, zamann anlayna
daha uygun, ancak sanat deeri daha dk ve basit olan, hareketli ve kk formlar
(ark, lh, uul gibi) tercih edilmitir.1125 Bu suretle daha az bestelenmeye ve icra
edilmeye balayan bu eserlerden, ancak ansl olanlar notaya alnmak suretiyle
unutulmaktan kurtulmulardr. Klasik Trk Msiksinde grlen bu erozyona kaytsz
kalamayan Delllzde smil Efendi gibi Klasik Msik sevdallar, bu vadide birok
eser serdetmekle her ne kadar klasik slbun asaletini muhafaza etmeye alsalar da, ne
yazk ki bu kn nne geememilerdir.
2- Bu anlay, bestelenen eserlere gfte seimini de olumsuz ynde etkilemitir.
Artk bestelenen eserlere seilen gftelerin edeb ve tasavvuf deer tayptamamasna pek dikkat edilmemekte, seilen gftenin, bestekrn o anki duygularn
yanstmas yeterli grlmektedir. Tabii ki bunu btn bestekrlar iin sylemek
mmkn deildir. Ama ne yazk ki byle bir anlay, - bilhassa asrn sonlarna doru msikmizde yava yava yer edinmeye ve taraftar toplamaya balamtr.1126
3- Yine Romantizmin bir gerei olan gelenein dna kma ve yeni eyler icad
etme anlay, Tekke Msiksi ile itial eden msikinaslarn zerinde de etkili
olmu, onlarn geleneklerin dna kmasna ve toplumun alk olmad yeni eyler
ortaya koymalarna sebep olmutur. Ancak bu hareketler, mensubu olduklar
tarikatlarda ho karlanmam ve fitneye sebep olmutur. Mesel; Mevlev yinleri
gftelerinin Mevlnnn szlerinden seilmesi, eskiden beri uyulmas gereken zorunlu
bir kural iken, bu yzyldaki mehur msikinaslardan Him Bey, bal bulunduu
Bektaliin de etkisiyle, yin besteleme geleneinin dna km, Sznk ve ehnz
1122

Ataman, a.g.e., a.y.

Terennm: Mrldanlan veya aka sylenilen ekliyle msik namesidir. Terdilli tenenen, yl
yelelelli, beli mrm beli dost vb.
1124
Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, s. 173-4 ; Ataman, a.g.e., s. 17.
1125
Ergun, a.g.e., II/401 ; zalp, a.g.e., I/486.
1126
Ergun, a.g.e., II/404.

1123

210

makamlarndan bestelemi olduu Mevlev yinlerine, Mevlnnn deil de, Nazf

Dedenin iirlerini gfte olarak semitir. Bu yinlerin Beikta Mevlevhnesinde
okunmas zerine Mevlevler arasnda byk bir huzursuzluk ortaya km, bu
hareketlerinden dolay hem Him Bey, hem de Nazf Dede, Konyada bulunan
eleblik makamnca iddetle tazir edilmi ve bu yinlerin mevlevhnelerde icra
edilmesi yasaklanmtr.1127
4- Yine bu yzyla hkim olan halkn zevkine hitap edebilme anlay, Tekke
Msiksi ile itial eden msikinaslar zerinde de etkili olmutur. Bu msikinaslarn
bestelemi olduklar baz eserlerde, Din Msik formlarna has

tavrlarn yerine,

Dind Msik Formlarna mahsus tavrlar grlmektedir. Bu da ne yazk ki, Din

Msik Formlarnn kendilerine mahsus slbunda bir dejenerasyona yol amtr.
Mesel, Tekke Msiksinin en nemli formlarndan olan lhnin kendine has bir
slbu olmasna ramen, smil Dede Efendinin bestelemi olduu;
Habbullah cihna cn deil mi?
Vcdu leme sultn deil mi?
msrayla balayan lhsi1128, Halk Msiksi formlarndan biri olan Trk formuna
mahsus bir slpta okunmaktadr. Bu da, Trk Msiksinin en byk bestekrlarndan
biri olan bu deerli ahsiyetin, yaad dneme hkim olan bu anlaytan az da olsa
etkilendiini ve lh formunda bestelemi olduu bu eserini halkn zevk alabilecei
melodilerden oluturduunu gstermektedir. Bu konuyla ilgili bir rnek daha vermek
istiyoruz:
Ol melmet hrkasn kendim giydim enime
r u nms esini taa aldm kime ne
dizesiyle balayan mehur Nefes1129 de, Ny eyh Al Rz Bey tarafndan bestelenmi
olup, XIX. yzyln ikinci yarsnn en gzde formu olan ark formuna has tavrlar
sergilemektedir.1130
zet olarak unu sylemek istiyoruz: Gzel sanatlarn her dalnda olduu gibi,
msik sanatnda da Romantizm ile beraber ekimi yaplan bu yenilik ve deiiklik istei,
filizlenip yeerirken, bu dnce ve uygulamann geleneksel msik sanat zerinde
yapabilecei olumsuz etkiler pek akla gelmemitir. Bu deiiklik ve yenilikler her ne
1127

Ergun, a.g.e., II/412 ; ztuna, BTMA, I/336 ; zalp, a.g.e., I/564 ; Sadun Akst, Trk Msiksinin
100 Bestekr, s. 142.
1128
Bu eserin mzikal analizi, daha sonra ilgili blmde yaplacaktr.
1129
Bu eserin mzikal analizi de ilgili blmde yaplacaktr.
1130
Lale Umul, Bekta Erknndaki Nefesler ve stanbul Konservatuarnn 1933 Senesinde Nerettii
Nefesler zerine Bir Deneme, Folklor-Edebiyat Dergisi, c. VIII, sy. 32, s. 104.

211

kadar eski atnn stne yeni bir atnn kurulmas1131 eklinde telakki edilse de, msik
stdlar her ne kadar Klasik Okulun btn kurallarna bir lde bal kalp, baz
yeni duyu ve anlay erevesinde eserler vermi olsalar da, Trk Msiksi bu zaman
diliminde eski ihtiamn koruyamam, soyluluunda grlen erozyonun nne de
geilememitir.1132
B- MSKNASLARIN SANAT AHSYETLER
XIX. yzyl, ok byk msikinaslarn yaad bir zaman dilimi olmutur. Bu
msikinaslardan bazlar ise, Trk Msiksinde yeni bir r aan ekol sahibi
insanlardr. Mesel; III. Selm, III. Selm Ekolnn ; smil Dede Efendi, Neoklasik
Ekoln ; Hac rif Bey, Romantik Ekoln ; (msikdeki en verimli yllar bu yzylda
getii iin) Tanbur Cemil Bey de, Trk Saz Msiksindeki Romantik Ekoln
sahibidirler. Baz msikinaslar ise, ekol sahibi olmasalar da, - msikdeki kudretlerine
binen - bestelemi olduklar eserlerle, bu ekollerin en byk temsilcileri olmulardr.
Mesel; kir Aa, Sadullah Aa, Numan Aa vb., III. Selm Ekolnn ; Delllzde
smil Efendi, Bolhenk Nr Bey, Zek Dede vb., Neoklasik Ekoln ; evki Bey,
Rfat Bey, Rahm Bey vb. de, Romantik Ekoln en byk temsilcileridir.
Yukarda ad geen dev msikinaslarn yan sra, daha pek ok nl
msikinas, bu yzylda Trk Msiksine en ihtiaml dnemi yaatmlardr. Bu
yzyla hakim olan akmlar erevesinde ekil alan msik ahsiyetlerine, msikdeki
dehlar da eklenince ortaya byle bir tablo kmtr. Mesel; III. Selmin, 141133 veya
181134 yeni makam terkip etmesi ; smil Dede Efendinin, Mevlev yini gibi ok
tantanal ve byk bir formdan, ark, Trk ve hatta Keke gibi en kk forma
kadar ok byk baar gstermesi1135 ; Hac rif Beyin bir gecede 8 ark bestelemesi
ile, Sultan Abdlazzin vermi olduu bir gfteye 7 ayr beste yapmas1136, bu insanlarn
msikde ne byk bir deh sahibi olduklarn gstermeye kfidir.
Bu msikinaslarn sanat ahsiyetlerinin ekillenmesinde, sahip olduklar inan
ve dnya grlerinin byk rol olmutur. Mesel; Mevlev kltryle yetien smil
Dede Efendinin eserlerinde tasavvuf duygusu n planda gelir. Youn bir iman, kader,

1131

Ataman, a.g.e., 18.

ztuna, Dede Efendi, s. 46 ; zalp, a.g.e., a.y.
1133
ztuna, BTMA, II/221.
1134
Fikret Kutlu, Trk Msiksinde Makamlar, s. 256-494.
1135
ztuna, a.g.e., s. 42.
1136
ztuna, Hac rif Bey, s. 49.
1132

212

hatrlama ve hasretin hissedildii eserleri pek oktur.1137 zellikle din eserlerini

hlisne duygular ierisinde bestelemeye zen gstermitir. Mesel; II. Mahmdun
emriyle bestelemi olduu Ferh-fez Mevlev yininin okunmasn, bal bulunduu
Yenikap Mevlevhnesinde arzu ediyordu. Ancak, pdiahn rahatszl gz nnde
bulundurularak, saraya daha yakn olan Beikta Mevlevhnesinde okunmas ynnde
irde-i seniyye knca, buna pek memnun olmam ve bu memnuniyetsizliini u
szlerle ifade etmitir:
Dier yinler primizin ilham eseri, bu ise padiah iradesinin bir eseri oldu.1138
Harikulde sesi ve name oluturmadaki stn kabiliyetiyle aniden ortaya kan
Hac rif Bey, Endern ve Mevlevhnelerdeki ileli eitimden gememi, cmi ve
tekkeden gelmedii iin de, din ve tasavvuf eilimleri stdlar kadar kuvvetli
olmamtr. O, mutlak gzellie iddetle kt, ancak bu ak platonik olmayp,
cismniydi. Bundan dolaydr ki, arklarnn muhatab da, ekseriyetle belirli kadnlar
olmutur. Onlar etkileyebilmek ve derdini anlatabilmek iin de, onlarn beenebilecei,
anlayabilecei ve ezberleyebilecei trde

eserler bestelemesi gerekiyordu ki, bu

zelliklere en fazla hiz olan form da, ark formu idi.1139

Bu msikinaslardan bir ounun sarayda grevli veya saray ile ok yakn
ilikiler iinde olmalar da, msik ahsiyetlerinin olumasnda etkili olmutur. Zir
saray, eitli milletlerin devlet adamlar ile sanatlarnn urak mahalli olup, her trl
yeniliin ve kltrn de ilk urad bir yerdi. Bu ortam ise, msikinaslarn daha engin
bir dnya grne sahip olmalarn ve yeni eyler ortaya koymalarn salamtr.
Mesel; smil Dede Efendinin baz eserleri, sarayda dinlemi olduu Bat
Msiksinin izlerini tar. Yine bir glnihl ald bu gnlm msrayla balayan Rst
arks bunlardan bir tanesidir. Burada kullanlan usl, geleneksel Sem uslnden ok,
bir Vals (Waltz) ritmidir.1140
Baz msikinaslarn hayatlarn idme ettirebilmeleri iin, kitap, baharat
vs. dkknlar amalar da, msik ahsiyetlerinin olumasnda etkili olmutur. Zir bu
dkknlarn, msik ziyafetlerinin verildii ve genel kltr sohbetlerinin yapld birer
mekan olmalar, buralara devam eden deiik mizataki msikinaslarn birbirlerinden
etkilenmelerine ve ortaya yeni eyler koymalarna vesile olmutur. Ayrca halk ile i ie
olmalar da, halkn ihtiyalarn daha yakndan tespit edip, ona gre davranmalarn
1137

ztuna, Dede Efendi, s. 53-4.

ztuna, a.g.e., s. 19.
1139
ztuna, a.g.e., s. 8-9.
1140
ztuna, a.g.e., s. 45.
1138

213

gerektirmitir. Mesel; Neyzen Azz Dedenin am olduu baharat dkkan ile,

Musullu Hfz Osman Dedenin am olduu kitap dkkan bunlardan bazlardr.1141
C- MEVCUT YNETMN MSKYE VE MSKNASA BAKII
XIX. yzyl, - daha nce de belirttiimiz gibi - Trk Msiksi asndan byk
neme sahiptir. Yzyln ilk yarsnda, Trk Msiksinin tekml ve terakknin
zirvesine ulamasnda en byk rol III. Selm ile II. Mahmd oynamtr. Ayn
zamanda birer msikinas da olan bu pdiahlar, zellikle msik sanatnda son derece
mhir olan Mevlevlere byk ilgi gstermi, onlara saraydaki mushiplik, mbeynlik
ve sermezzinlik gibi st dzey grevler vermilerdir. Mesel; smil Dede Mevlev
tarikatna mensup olup, sarayn en mhim grevlerinden olan mushiplik ve
sermezzinlik grevlerini ifa etmitir.

Endern (sonradan Muzka-y Hmyn)da

grevli Mevlev msikinaslar da, bando takmndaki grevlerinin yansra, mbeynlik,

mushiblik ve sermezzinlik gibi vazifeleri ifa ederlerdi. Mesel; Beikta
Mevlevhnesi eyhi Sad Dede (.1853)nin olu olan Neyzen Yusuf Paa (.1884),
hem Muzka-y Hmyndaki, hem de saraydaki grevinden tr babasnn yerine
eyh olamamtr.1142
Trk Msiksinde III. Selm Ekol diye anlan bir ekoln de sahibi olan III.
Selm (.1808), msik ve msikinaslara kar dima byk bir ilgi gstermi, onlar
grp gzetmitir. Onun bu destek ve himyesi semeresini vermi, yksek bir sanat ve
kltr uurunun oluturduu zemin, Endern ve derghlar gibi deiik msik
mahfillerinde ok deerli msikinaslarn domasna vesile olmutur. Seyyid Ahmed
Aa (.1794), Hzr Aa (.1795), rif Mehmed Aa (.1800), Sadullah Aa (.1801)
gibi, bu devrin ok deerli msikinaslarnn, pdiaha dostluk ve yrenlik vazifesini
ihtiva eden mushib-i ehriyr nvanyla anlmas, hem hak edilen takdiri, hem de
himayenin derecesini gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca msikmizin mehur
smil Dedesi de yine bu msikinas pdiah tarafndan kefedilmi ve Trk
Msiksine armaan edilmitir.1143
III. Selmin yerine tahta geen II. Mahmd da msikinaslara kar daima
ltufkr tavrlar iinde olmutur. III. Selm gibi ok byk bir bestekr olmasa da, Trk

1141

Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi (BTMA), I/133, II/170 ; zalp, a.g.e., I/645, II/31
; nal, a.g.e., s. 94, 188.
1142
Ergun, a.g.e., II/500 ; ztuna, BTMA, II/503-4 ; Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, I/206-8 ;
nal, a.g.e., s. 285-6 ; zalp, a.g.e., I/586-7.
1143
Baer, a.g.e., s. 1-2 ; Ergun, a.g.e., II/399.

214

Msiksine vkf bir ahsiyet olduundan, Sarayda dzenledii kme fasllarnda

msikinas eyh ve dervileri grmekten byk mutluluk duymu, huzurunda yaplan
tarikat yinlerini ve arada okunan Nat, Durak ve lhleri zevkle dinlemitir.1144
II. Mahmd, 1826da Vakay- Hayriyye adyla trihe geen kanl ehir
muharebesiyle, Yenieriler ve dier Kapkulu Ocaklarn ortadan kaldrm, akabinde
Trk Asker Msiksinin icra edildii Mehterhne-i Hkanyi de lavetmi, bunun
yerine, talyadan getirttii Giuseppe Donizetti (.1856)ye, bir saray konservatuar ve
bandosu olarak Muzka-y Hmynu kurdurtmutur. Endernun Trk Msiksi
ksmn Muzka- Hmyn bnyesine alarak, Trk Msiksinin saraydaki varln
srdrmesine imkan tanmtr. Mehur msikinas smil Dede Efendinin, II.
Mahmda kar bazen sert tutum sergilemesinin altnda, padiahn Trk Msiksini
ikinci plana atmas yatmaktadr.1145
Her ne kadar Bat Msiksini devlet messesesi olarak kabul ederek Trk
Msiksini ikinci plana atm olsa da, yine de Trk Msiksinin son byk hmisi II.
Mahmd olmu ve ondan sonra da o derecede byk bir koruyucu gelmemitir. Onun
devrinde, Trk Msiksi ve buna bal olarak da Klasik Msik smil Dede Efendi
gibi byk bestekrlar sayesinde canl olup, btn hametiyle varln srdrmtr.
Yine onun zamannda Endern ve Mevlev derghlarnda da en yksek seviyede
konservatuar eitimine devam edilmitir. Mehur smil Dede Efendi, en olgun msik
eserlerini yine bu padiah devrinde vermitir.1146
Fakat yzyln ikinci yarsna doru, II. Mahmd gibi msikden anlayan bir
sultn ile, Dede Efendi gibi bir msik dhisinin tarih sahnesinden ekilmesiyle, Trk
Msiksi bir duraklama srecine girmitir. II. Mahmdun yerine tahta geen Sultn
Abdlmecd, Bat Msiksi ile yetitirilmi olduundan, Trk Msiksine kar gerekli
ilgi ve destei gsterememi, bu gzel sanat deta kaderine terk etmitir. Bu durum
Endern msikinaslarn gcendirmi ve onlarn saraydan ayrlmalarna sebep
olmutur. Mesel, mehur Dede Efendinin ilerlemi yana ramen, ikinci kez
haccetmek iin Abdlmecdden izin alp, saraydan ayrlmasnn altnda da bu
gcenmiliin yatt bilinmektedir.1147
Sultan Abdlazz ise, aabeyi Abdlmecdin aksine Trk Msiksinden zevk
almakta, Bat Msiksini dinlemesine ramen, ondan pek holanmamaktadr. Trk
1144

Ergun, a.g.e., a.y.

ztuna, Dede Efendi, s. 38-9.
1146
ztuna, Dede Efendi, a.y. ; a. mlf., Hac rif Bey, 36-7.
1147
Ergun, a.g.e., II/433.
1145

215

Msiksine, hemen hemen babas II. Mahmd kadar vkf idi. Mevlev muhibbi
olduundan, stata ney flyor, Din ve Tasavvuf Msikyi de seviyordu.1148
Tanzimatn getirdii artlar icab her iki msikden de himyesini eksiltmemeye
alm, ancak Trk Msiksine, aabeyi devrindekinden biraz daha fazla nem verdi,
Bat Msiksine verilen imkanlar azaltmadysa da, artrmad.
Abdlazzin yerine tahta kan ve bu yzyln son padiah olan II. Abdlhamd,
Bat Msiksine aktr ve genliinde de bir hayli bu sanatla itial etmitir. Trk
Msiksinden heyecan duymamakta, hatta bu msiknin insann uykusunu getirdiini
sylemekte, ocuklarna da Bat Msiksini ve sazlarn retmektedir.1149 Bat
Msiksini zel bir zevk haline getirmi ve desteklemi, fakat bu msikyi geni
topluluklara yaymak iin emek de sarfetmemitir. Bununla beraber, Hac rif Beyin
okuyuundan da byk bir zevk ald rivyet edilmektedir.1150 Onun zamannda
Enderndaki msik eitimi oktan trihe karm, pdiahn bu tutumu yznden
Mzka-y Hmynun Trk Msiksi ksm da snklemi ve ikinci dereceye
dmtr.1151
D- XIX. YZYIL STANBUL TEKKE MSKSNN GENEL TAHLL
Konumuza gemeden evvel, XIX. yzyl stanbul Tekke Msiksini derinden
etkileyen ve aratrmamzn kapsamna giren zaman diliminden bir nceki yzyln, yani
XVIII. yzyl stanbulundaki Tekke Msiksi zerinde biraz durmak istiyoruz:
XVIII. yzyl, Tekke Msiksinin, Cmi, Klasik, k ve Halk Msiksinden
net bir ekilde ayrlarak lmsz eserler ortaya kard ve Trk Msiksindeki klasik
slbun olgunluk an yaad bir yzyldr.1152 Bu zelliinden dolay da bu yzyl,
Trk Din Msiksinin klasik eserleri olan Mirciyye, Mevlid, Nat, Durak ve
Tevhlerin de zirveye kt bir yzyl olmutur. Bu baarnn altnda yatan en nemli
faktr ise hi phesiz, bata devlet yneticileri olmak zere, toplumun her kesiminin
Trk Msiksine verdii byk destek olmutur. Mesel, Mirciyye okunmas iin
zel vakfiyeler tanzm edilmi ve bu vakflara zel tahssat ayrlmtr.1153
Yine, birok yeni makamn icad edildii, birok nl msikinasn yetitii ve
bu msikinaslarn yeni veya eski makamlardan birok eser besteledii III. Selm
1148

M. Kemal nal, Ho Sad, s. 20.

Ylmaz ztuna, Hac rif Bey, s. 44.
1150
Nihat Ergin, Yldz Saraynda Mzik ( Abdlhamid II. Dnemi ), KB Yay., Ankara 1999, s. 6-7.
1151
ztuna, a.g.e., a.y.
1152
Ylmaz ztuna, Itr, KB Yay., Ankara 1987, s. IX ( nsz ) ; Cemal ztrk, Cerrhlik, s. 236.
1153
Mustafa Uzun, Mirciyye, DA, XXX/138.
1149

216

Ekol, bu yzyln son eyreinde balam ve XIX. yzyln ilk eyreine kadar
etkisini srdrerek, bu yzyldaki byk msikinaslarn ortaya kmasna zemin tekil
etmitir. XIX. yzyl Trk Msiksinin en byk msikinas olan ve kendisinden
sonra gelecek olanlarn zerinde ok byk tesir brakan smil Dede Efendi de, bu
ekoln iinde yetimi, ekoln gen dhilerindendir.1154
XVIII. Yzyl stanbul Tekke Msiksi hakknda yaplan bu ksa giriten sonra,
imdi esas konumuza, yani XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksine geiyoruz:
XVIII. yzyla hkim olan klasik msik anlay, XIX. yzyln hemen hemen
ilk yarsna kadar devam etmi, uzun ve ar fomlardan birok eser bestelenmitir.
Ancak yzyln ikinci yarsndan itibaren bu durum yava yava tersine dnmeye
balamtr. Yeni anlay ve araylarn hkim olmas ve verilen destek ve himayenin
azalmas sonucunda, - bal bulunduu Trk Msiksinde olduu gibi - Tekke
Msiksinde de bir duraklama ve gerileme devri balamtr.
Yukarda birka cmle ile zetlemeye altmz XIX. Yzyl stanbul Tekke
Msiksini, imdi de, kullanlan gfte, makam, usl ve formlar asndan ele almak ve
genel bir tahllini yapmak istiyoruz:
a - Gfte Asndan
Tekke Msiksinde kullanlm olan gfteler konusunda u hususu zellikle
vurgulamak istiyoruz: Msik eserlerine seilen gfteler, bir milletin dili ve kltrn
derinden etkiler ve inan, dil ve kltr gibi deerleri msik vastasyla gelecek
kuaklara aktararak, devamiyetini salar. Bu noktadan hareketle Tekke Msiksinde
kulanlan gftelerin de Trk dili ve kltr zerinde ok byk etkisinin olduunun
altn izmek istiyoruz. Mevlev tarikatnn, yinlerinde Farsa gfteleri, Arap kkenli
tarikatlarn da, - her zaman olmasa da - Arapa gfteleri kullanmalar, - farknda
olunmadan - bu evrelerde Acem ve Arap dil ve kltrn, Trk dil ve kltrne stn
klmtr. yinlerinde Trke gfteler kullanan Bektalik ve Trk kkenli tarikatlar
olan Halvetiyye ve kollarnn Trk dil ve kltrne hizmetleri ise byk olmutur. Bu
tarikatlar, dzenlemi olduklar yinlerde okuduklar Tekke Msiksi eserlerine gfte
olarak, byk Trk mutasavvflarnn sade bir Trke ve mill vezin olan hece vezniyle
yazm olduklar iirleri semilerdir. Bu sayede ad geen tarikatlar, Trk dil ve

1154

ztuna, Dede Efendi, s. 45.

217

kltrn, gerek kendi evrelerine, gerekse toplumun dier kesimlerine yaymada byk
rol oynamlardr.
Bu hususun altn izdikten sonra, gfte konusunda ayrca unlar da sylemek
istiyoruz: XIX. yzylda bestelenen eserlere gfte tekil edecek iirlerin seiminde, ne
yazk ki pek titiz davranld sylenemez. Gfte seiminde grlen bu kaytszla,
XIX. yzyln ikinci yarsnda yetien bestekrlarda ska rastlanmaktadr. Her ne kadar
seilen gftelerin ounluunu Yunus, Hdy, Seyfullah, Niyz ve smil Hakk gibi,
Tekke Edebiyatnn en mmtaz ahsiyetlerinin iirleri tekil etse de, Feth, Kmil,
Zek, Selm, kir, Kenz, Ceml, Zenb, Zt, Uyn vs. gibi, ad pek fazla
duyulmam irlerin iirlerine de geni bir yer verilmektedir. Gfte olarak kullanlan
iirlerin bazs - zellikle de ad pek duyulmam irlerin iirleri - ne yazk ki pek fazla
edeb ve tasavvuf deer iermemektedir.1155 Mesel, Zek Dedenin Rst makamnda
ve Dyek uslnde besteledii lhye gfte tekil eden eyh Kmil Efendinin iirini
bu konuya rnek verebiliriz:
Tevbe edelim zenbimize tbt ilallah
Ltfunla bize merhamet eyle aman Allah
Sen etmez isen bizleri kim afveder Allah
Ltfunla bize merhamet eyle aman Allah
*

mrlerimiz gemede isyn ile dim

Kmil bu cihnda acaba kim kala kim
Mevt oldu karb biz yine gafletle mdvim
Ltfunla bize merhamet eyle aman Allah
Mef l / Me f l / Me f l / Fe ln
Arz vezniyle yazlm olan bu iir, vezne uygun gibi grnmektedir. Ancak iir
iyi tahll edildiinde birok yerde veznin tutmad, bunu gidermek iin de, oka ak
( . ) heceyi kapal ( ) heceye evirmek demek olan imle yapld gze
arpmaktadr. Bu ise ok byk olmasa da, Aruz vezninde kusur kabul edilmektedir.
kinci ktann banda bulunan mr kelimesi ise, tamamen vezni bozmakta ve
imle dahi bu kusuru giderememektedir. Ayrca iir, akclktan uzak, basit bir
anlatma sahip olup, durgun bir grnt sergilemekte ve pek derin manalar da

1155

Ergun, a.g.e., a.y.

218

iermemektedir. Vezne uydurma iin kelimelerde bir zorlama gze arpmakta, baz
kelimelerin sk sk tekrarlanmas da kula trmalamaktadr.
Bu yzyldaki baz bestekrlarn, bestelemi olduklar eserlerine setikleri
gftelere pek zen gstermedikleri grlmektedir. yle ki bu konuda l-kayt davranan
msikinaslar dahi vardr. XIX. yzyln byk msikinaslarndan biri olan Him
Bey, hem Mevlev, hem de Bekta tarikatna mensup olup, iki adet Mevlev yini
bestelemi, ayrca henz tespit edilemeyen bir ok Bekta Nefesi besteledii de rivayet
olunmutur. Tekke Msiksinin ndide formu olan Mevlev yinlerine, Mevlnnn
szlerinin gfte olarak seilmesi teden beri taviz verilmeyen bir gelenek iken, Him
Beyin bestelemi olduu yinlere, eyhi Nazf Dedenin iirlerini gfte olarak
semesi1156, bestekrlarn gfte konusuna gereken titizlii gstermediklerinin, hatta lkayt davrandklarnn mhim bir rneini tekil etmektedir. Him Beyi byle bir
davrana iten sebeplerden birinin de, zellikle son dnem Bektalerinde grlen, din
ve ictim kaidelere kaytsz kalma, onlar hafife alma anlay olduu kanaatindeyiz.
Bu konuda unu da ilave etmek istiyoruz: Bu yzyln birok bestekr, Trk
Edebiyatna vkf olmadklar halde birtakm iirler yazmlar ve bunlar bestelemi
olduklar eserlerde gfte olarak kullanmlardr. Mesel Dede Efendinin besteledii
Sab yininde kullanm olduu rub, vezin ve mana bakmndan bozuktur ve ancak
ok czip olan msiksi sayesinde dinlenmektedir.1157 Bu rnek de, bu zaman
dilimindeki msikinaslarn gfte konusuna gereken hassasiyeti gstermediklerinin bir
gstergesidir ki, bunda da, yaadklar zaman dilimine hkim olan sanat kurallara feda
etmeme, eski alkanlklardan syrlp yeni eyler yapma gibi anlaylarn byk rol
olduu kanaatindeyiz.
b - Makam Asndan
XIX. yzylda sarayn da tevikleriyle yeni makamlar icad edilmi ve bu
makamlarda eserler bestelenmitir. Bu oluum ise Trk Msiksine bir canllk ve
eitlilik getirmitir. Ancak Trk Msiksi bestekrlar, Tekke Msiksi Formlarnda
besteledikleri eserlerinde bu yeni makamlara pek fazla itibar etmemi, daha ziyade eski
ve yerlemi makamlar tercih etmilerdir. Bu yzylda bestelenen Tekke Msiksi
eserlerinden tespit edebildiimiz 595 eser zerinde yaptmz aratrma sonucunda
1156

Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/412 ; ztuna, BTMA, I/336 ; Nazmi zalp, Trk Msiksi
Trihi, I/564 ; Sadun Akst, Trk Msiksinin 100 Bestekr, s. 142.
1157
ztuna, Dede Efendi, s. 48-9.

219

kan sonu da bu grmz desteklemektedir. imdi bu eserlerin bir bir listesini

veriyoruz:
1. Rst

: 46

2. Uk

: 41

3. Hicz

: 40

4. Hzzm

: 37

5. Hseyni

: 28

6. Sab

: 27

7. Mhur

: 24

8. Segh

: 23

9. Sznk

: 20

10. Bayat

: 19

11. Bestenigr

: 16

12. Dgh

: 14

13. Mster

: 14

14. Muhayyer

: 12

15. Arazbar

: 12

16. Acem-Arn

: 11

17. ehnz

: 11

18. Evi

: 10

19. Acem

: 10

20. Irak

: 10

21. Ferahnk

:9

22. Sz-i Dil

:9

23. Hmyn

:8

24. Bselik

:8

25. Isfahn

:8

26. Nev

:7

27. evkutarab

:7

28. Acem-Bselik

:5

29. Ferah-fez

:5

30. Nevrz

:5

31. Uzzl

:4

220

32. evk-efz

:4

33. Bayat-Araban

:4

34. Yegh

:4

35. Rst- Cedd

:4

36. Nihvend

:4

37. Nhft

:4

38. Beste-Isfahn

:4

39. Nikrz

:4

40. Baba Thir

:3

41. Acem-Krd

:3

42. Nev-eser

:3

43. Glizr

:3

44. Sab-Bselik

:2

45. edd-i Araban

:2

46. Sz-i Dilr

:2

47. Kek

:2

48. Rehv

:2

49. Muh. Snble

:2

50. Zirgleli Hicz

:2

51. Sab-Zemzeme

:2

52. Karcar

:2

53. rgh

:2

54. Hisr-Bselik

:2

55. Szkr

:2

56. Rhatl- Ervh : 2

57. Hz

:2

58. Hseyn-Arn

:2

59. Pesendde

:1

60. Araban

:1

61. Zirefkend

:1

62. Gerdniye

:1

63. Hiczkr

:1

64. Hisr

:1

65. Mye

:1

221

66. Muh. Krd

:1

67. Muh. Bselik

:1

68. Pengh

:1

69. Thir-Bselik

:1

70. Nibur

:1

71. Hicz- Acem

:1

72. Dilke-hvern

:1

73. Tebrz-hvern

:1

74. ehnz-hvern : 1
75. Rhat-fez

:1

76. Cn-fez

:1

77. ehnz-Bselik

:1

78. Sultn Yegh

:1

79. Zvil

:1

Makamlarna gre eser dalmn gsteren bu listeye gre, aratrmamza konu

olan eserler 79 makamdan bestelenmi ve ilk yirmi sray da eski ve kkl makamlar
almtr. Devam eden sralamada ise, yine eski makamlardan birounun eser says
bakmndan, bu yzylda icad edilmi birok makam - Ferahnk, evkutarab ve Sz-i
Dil gibi birka makam mstesn - geride brakt grlmektedir. Yani bu aratrma da
gstermektedir ki, XIX. yzyl stanbulunda icra olunan Tekke Msiksinde yeni
makamlara pek itibar edilmemi, daha ziyade eski ve yaygn makamlar tercih edilmitir.
Bu tercihin altnda yatan en nemli sebeplerden biri de kanaatimizce, yeni makamlardan
birounun Tekke Msiksi eserlerinde mevcut olan tasavvuf duygular tam olarak
yanstamam olduudur.
Yine bu aratrmadan karlabilecek bir dier sonu da, msiknin bir zevk ii
olduu,

zoraki

ve

srarl

dayatmalarla

bu

gzel

sanat

dalnda

bir

yere

varlamayacadr.1158 Sarayn yeni makamlarn icadna ve bu makamlardan yeni

eserlerin bestelenmesine dir vermi olduu byk destee ramen, bestelenen pek ok

1158

Saray tarafndan verilen madd destek ve gsterilen ilgiye nil olabilme arzusu her ne kadar
msikinaslar harekete geirmi olsa da, bu hareketlilik, belirli bir evre ve zamanla snrl kalm, kalc
ve yaygn olamamtr. Mesel, III. Selmin bulduu makamlardan birou 4-5 eserden teye
geememitir. Kald ki bu eserlerin de pek ou, III. Selm ile, onun etrafnda bulunan kudretli
msikinaslara aittir.

222

eserin bu makamlardan deil de, eski ve yaygn makamlardan oluu bu grmz

desteklemektedir.
Yine yukardaki listeye gre dikkati eken dier nemli bir husus da, XIX.
yzyl stanbulunda icra edilen Tekke Msiksinde, Birleik (Mrekkep)1159 ve
Grme (ed)1160 makamlara nazaran, Basit (Ana) Makamlar1161 olarak adlandrlan
makamlara daha fazla itibar edildiidir. Zra bu listeye gre, ana makamlardan
birounun eser says bakmndan daha kabark olduu, dolaysyla da n sralarda yer
ald grlmektedir.
Yapm olduumuz aratrmadan kan bir dier sonu da, Artk kili (A12 - 13)
aralna sahip olan makamlardan, Hicz ilesi1162, Hzzm, Sznk, Sz-i Dil ve
Mster gibi makamlara duyulan ilgide, XIX. yzyldan itibaren bir art olduu
ynndeki grn1163 isabet ettiidir. Dind Trk Msiksi iin geerli olan bu gr,
grld zere Trk Din Msiksi iin de geerli olmutur ki, aratrmamza dhil
ettiimiz 595 eserden 104 tanesinin bu makamlarda bestelenmi olmas da bunun bir
gstergesidir. Ayrca daha nceki yzylda, ad geen makamlardan az sayda eser
vcda getirilmi olmas1164 da, bu arala sahip makamlarn XIX. yzylda, zellikle de
ikinci yarsndan itibaren reva bulmaya baladn gstermektedir.
Yine yapm olduumuz aratrmaya binen edindiimiz bir dier sonu da, her ne kadar aralarnda birok ortak nokta bulunsa da - Din Trk Msiksi ile Dind
Trk Msiksinin baz farkllklara da sahip olduklardr. Mesel; XIX. yzyln yeni ve
gzde makamlarndan olan Sz-i Dilr, Krdli Hiczkr, evk-efz ve Sz-i Dil gibi
makamlar, - ileride de grlecei zere - eser says bakmndan Dind Msikde
nemli bir yere sahipken, Din Msikde bu durumun tersine dnd ve ad geen
makamlarn ancak birka tane esere sahip olduklar, bu sebeple de son sralarda yer
aldklar grlmektedir.
1159

Birleik (Mrekkep) Makam: ki makam dizisinin birlemesiyle veya bir makam dizisine eitli drtl
ve belilerin eklenmesiyle oluan makamlardr ki, Segh ve Sab makamlarn buna rnek verebiliriz.
1160
Grme (ed) Makam: Bir makamn (dizinin) asl perdesinden alnp, baka bir perdeye
nakledilmesiyle oluan makamlardr ki, Acemarn ve Mhr makamlarn buna rnektir.
1161
Basit (Ana) Makam: Tam drtl ve tam beli aralklarn birlemesinden meydana gelen makamlardr.
Bunlar da; rgh, Bselik, Krd, Rst, Uk, Hseyn, Nev, Hicz, Hicz Hmyn, Zrgleli Hicz,
Uzzl, Karcar ve Sznk makamlardr. Bu makamlar, inici-kc surette seyrettikleri takdirde deiik
adlarla anlrlar ki, Bayat makam bunlardan biridir ve Uk makamnn inici-kc bir surette
seyretmesiyle oluur.
1162
Hicz ilesi: Hicz, Hicz Hmyn, Uzzl ve Zrgleli Hicz makamlarnntmne verilen bir
isimdir.
1163
Serhad Durmaz, Geleneksel Trk Sanat Msiksinin Makam Daarndaki Deimeler, Baslmam
Doktora Tezi, Dokuz Eyll nv. S.B.E., zmir 1991, s. 78.
1164
Bkz. Ergun, a.g.e., I/171-395.

223

Trk Din Msiksi ile Dind Trk Msiksi arasnda bir mukyese yapmak
sretiyle, XIX. yzylda icra olunan Trk Msiksi hakknda genel bir fikir edinmenin
de uygun olaca kanaatindeyiz. Bunun iin imdi de Dind Msik Formlarnda
bestelenen eserlerin hangi makamlardan olduuna bir gz atmak istiyoruz: lk nce
Him Bey tarafndan yazlm olan ve yzyln ilk yarsna k tutan Him Bey
Mecmasndaki1165 eserlerin, makamlarna gre bir sralamasn yapmak istiyoruz:
1. Hicz

: 44

2. Rst

: 42

3. Sab

: 36

4. Bayat

: 36

5. Mhur

: 29

6. Bselik

: 26

7. Isfahn

: 26

8. Arazbar

: 24

9. Uk

: 23

10. Hzzm

: 21

11. Nev

: 21

12. Hseyni

: 20

13. Sznk

: 20

14. Nihvend

: 19

15. ehnz

: 18

16. Baba Thir

: 17

17. Bestenigr

: 17

18. Ferahnk

: 16

19. Bayat-Araban

: 16

20. Hiczkr

: 16

21. ehnz-Bselik

: 16

22. Acem-Bselik

: 14

23. Evi

: 14

24. Evi- Bselik

: 14

25. Bselik-Arn

: 14

26. Arazbar- Bselik : 12

1165

Him Bey, Mecma-i Krh ve Nakh ve arkyyt, Yahy Harr Matbaas, stanbul 1269.

224

27. Acem-Arn

: 12

28. Acem

: 12

29. Sz-i Dil

: 12

30. evk-efz

: 12

31. Karcar

: 12

32. Hisr-Bselik

: 12

33. Muh. Snble

: 12

34. Niburek

: 12

35. Pesendde

: 12

36. Gerdniye

: 12

37. Nev-Bselik

: 11

38. Mster

: 10

39. Nhft

: 10

40. Mye

: 10

41. Muh. Bselik

: 10

42. Tarz- Nevn

: 10

43. Bzrg

:9

44. Evcr

:8

45. ed-Araban

:8

46. Sz-i Dilr

:8

47. Gerdniye-Bselik:8
48. Mhr- Bselik

:8

49. Thir-Bselik

:8

50. Dgh

:8

51. Muhayyer

:8

52. Irak

:8

53. evkutarab

:8

54. Ferah-fez

:7

55. Segh

:7

56. Nikrz

:7

57. Rehv

:7

58. Hmyn

:6

59. Pengh

:6

60. Nibur

:6

225

61. Yegh

:6

62. Rst- Cedd

:6

63. Acem-Krd

:6

64. Glizr

:6

65. Sab-Zemzeme

:6

66. Kek

:5

67. Hisr

:5

68. Isfahnek

:5

69. Szkr

:4

70. Beste-Isfahn

:4

71. Sab-Bselik

:4

72. Rhatl- Ervh : 4

73. Hseyn-Arn

:4

74. Muh. Krd

:4

75. Dilke-hvern

:4

76. Zvil

:4

77. evk-i Dil

:4

78. Sultn Irk

:4

79. Sipihr

:4

80. Hicz-Bselik

:4

81. Araban- Bselik : 4

82. Krd

:4

83. Nev-Krd

:4

84. Zevkutarab

:4

85. Revnaknm

:4

86. evk-ver

:4

87. Nev-eser

:4

Him Bey Mecmas, bu yzyln ilk yarsnda mehur olan Dind Msik
eserlerini ihtiv ettiinden, bu zaman dilimine k tutan en kymetli eserler arasnda yer
almaktadr. Bu noktann altn izdikten sonra, imdi de bu eserde yer alan msik
eserlerini esas alarak yapm olduumuz aratrmadan karm olduumuz sonularn
neler olduuna deinmek istiyoruz: Bu esere gre, bu zaman diliminde bilinen Dind
Msik eserleri, daha ziyade eski ve yaygn makamlardan bestelenmi, Ferahnk, Sz-i

226

Dil ve Tarz- Nevn1166 gibi birka makam istisn edilirse, yeni makamlara da pek itibar
edilmemitir.
Yine bu eserden karlan bir dier sonu da, Din Msikde olduu gibi,
Dind Msikde de basit (ana) makamlar olarak adlandrlan makamlarn, bu zaman
diliminde birleik ve grlm makamlara galebe alddr.
Yine bu eserde, yzyln ilk yarsnda da, artk ikili aralna sahip olan Hicz,
Hzzm, Sznk, Karcar, Hiczkr, Sz-i Dil ve Mster gibi makamlarn revata
olduu, bu makamlarn sahip olduklar eser says bakmndan yine n sralarda yer
aldklar grlmektedir. Bu konuda da Din Msik ile Dind Msik arasnda
paralellik mevcuttur.
imdi de, yzyln ikinci yarsna k tutacak olan Ahmed Avn (Konuk)un
Hnende1167 adl eserinde bulunan eserlerin, makamlarna gre bir sralamasn
yapmak istiyoruz:

1166

1. Hicz

: 178

2. Uk

: 139

3. Hiczkr

: 124

4. Hzzm

: 113

5. Sab

: 97

6. Sznk

: 96

7. Nihvend

: 91

8. Rst

: 91

9. Hseyni

: 86

10. Bayat

: 79

11. Mhur

: 73

12. Bestenigr

: 66

13. Karcar

: 63

14. Muhayyer

: 56

15. Bayat-Araban

: 55

16. evk-efz

: 51

17. Ferahnk

: 47

Bu makam, Him Bey gibi byk bir bestekr tarafndan icad edilmitir. Mecmadaki Tarz- nevn
makamna ait eserlerin birounun Him Bey tarafndan bestelenmesi, bu makamdaki eser saysn
artmasn salamtr.
1167
Ahmed Avn, Hnende, Mahmd Bey Matbaas, stanbul 1317.

227

18. Bselik

: 47

19. Isfahn

: 41

20. Sz-i Dil

: 40

21. Evi

: 39

22. Acem-Arn

: 38

23. Yegh

: 35

24. ehnz

: 33

25. Arazbar

: 30

26. Hisr-Bselik

: 29

27. Evcr

: 29

28. Dgh

: 29

29. Nev

: 29

30. Thir

: 29

31. Krdli Hiczkr : 28

32. ehnz-Bselik

: 27

33. Hseyn-Arn

: 27

34. Nhft

: 26

35. Gerdniye

: 25

36. Muh. Snble

: 24

37. Muh. Krd

: 21

38. Acem-Bselik

: 21

39. Ferah-fez

: 20

40. Segh

: 20

41. Acem-Krd

: 19

42. Pesendde

: 18

43. Nev-Bselik

: 17

44. Mster

: 17

45. evkutarab

: 17

46. Acem

: 16

47. Sipihr

: 15

48. Arazbar- Bselik : 15

49. Tarz- Nevn

: 15

50. ed-Araban

: 14

51. Irak

: 14

228

52. Rehv

: 14

53. Nev-eser

: 14

54. Evi- Bselik

: 13

55. Niburek

: 13

56. Mye

: 13

57. Glizr

: 13

58. Sab-Zemzeme

: 12

59. Muh. Bselik

: 12

60. Bzrg

: 12

61. Mhr- Bselik

: 12

62. Thir-Bselik

: 12

63. Nikrz

: 12

64. Hmyn

: 12

65. Araban

: 12

66. Zvil

: 11

67. Dilke-hvern

: 10

68. Rst- Cedd

: 10

69. Sz-i Dilr

: 10

70. Pengh

:9

71. Kek

:9

72. Hisr

:9

73. Bayat-Araban

:9

74. Beste-Isfahn

:9

75. Bselik-Arn

:8

76. Nibur

:8

77. Revnaknm

:8

78. evk-ver

:7

79. Gerdniye-Bselik: 7
80. Sab-Bselik

:7

81. Krd

:7

82. Isfahnek

:7

83. Dilkede

:7

84. Tarz- Cedd

:6

85. Szkr

:6

229

86. Zevkutarab

:6

87. Vech-i Arazbar

:6

88. evk-i Dil

:5

89. Sultn Irk

:4

90. Hicz-Bselik

:4

91. Nev-Krd

:4

92. Zengle

:4

93. Bayat-Bselik

:4

94. Sultn Yegh

:4

95. Hicz-Arn

:4

96. Rhatl- Ervh : 3

Ahmed Avn (Konuk) tarafndan kaleme alnan Hnende adl eseri de, XIX.
yzyln ikinci yarsna k tutmas asndan byk neme sahiptir. Zra bu eser,
yzyln sonlarna baslm olduundan, bu zaman diliminde mehur olmu Dind
Msik eserlerini ihtiv etmektedir. Bu noktann altn da izdikten sonra, imdi de bu
eserden karlabilecek sonularn neler olduunu grelim: Bu esere gre de, yzyln
ikinci yarsna hkim olan makamlar, eski ve yerlemi makamlardr. evk-efz,
Ferahnk, Sz-i Dil ve Krdli Hiczkr1168 gibi baz yeni makamlara da rabet edilmi,
ad geen makamlar, dier yeni makamlara gre daha reva kazanmtr.1169
Bir dier sonu da, yzyln ikinci yarsnda da basit (ana) makamlar olarak
adlandrlan makamlar, birleik ve grlm makamlara galebe almlardr,
ancak bu stnlk birinci yardaki gibi byk bir farkla olmamtr.
Yine bu esere gre, yzyln ikinci yarsnda da artk ikili aralna sahip olan
Hicz, Hiczkr1170, Hzzm, Sznk, Karcar gibi makamlara olan ilgi, birinci yarya
nazaran artarak devam etmitir. Bu konuda da Din Msik ile Dind Msik arasnda
paralellik mevcuttur.
Makam asndan yaplan bu deerlendirmeler nda ulam olduumuz
sonular yle zetleyebiliriz:
1168

Krdli Hiczkr makamnn, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren reva kazanmasnda, bu
makamn mucidi olan Hac rif Beyin pay byk olmutur.
1169
Bkz. Ahmed Avn, Hnende.
1170
Bu makamn sahip olduu eser says olduka dikkat ekmektedir. Bu noktadan hareketle Hiczkr
makamnn, XIX. yzyln ikinci yarsnn en gzde makam olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Geri
Krdli Hiczkr makam da bu zaman diliminin en gzde makamlar arasndadr, ancak bu eser gz
nnde bulundurulduu zaman, Hiczkr makamnn daha gzde olduu phe gtrmemektedir.

230

XIX. yzylda icra olunan Din Msik ile Dind Msik, genellikle ayn
paralelde seyretmitir. Ancak bu paralellik her zaman geerli olmamtr. Mesel; XIX.
yzylda icra edilen Dind Trk Msiksinde, Hiczkr, Krdli Hiczkr ve Sz-i
Dilr makamlar en gzde makamlar iken, Tekke Msiksinde bu durum tersine
dnm, bu makamlar, sahip olduklar eser says bakmndan alt sralarda yer
almlardr. Bu hususun altn izdikten sonra, imdi de ulam olduumuz dier
sonularn neler olduu konusuna dnmek istiyoruz: Hem Din Msikde hem de
Dind Msikde, daha ziyade eski ve yerlemi makamlar itibar grm, yeni icad
edilen makamlar ise - birka tanesi mstesn - pek fazla rabet grmemitir. Yine her
iki msik trnde, ana (basit) makamlar, birleik (mrekkep) ve grlm (ed)
makamlar ad verilen makamlara nazaran daha fazla tercih edilmitir. Ancak Dind
Msikde, - zellikle yzyln ikinci yarsnda - mrekkep ve ed makamlara olan ilgide
gzle grnr bir artn olduunu da hemen belirtelim. Bir dier sonu da, artk ikili
aralna sahip olan Hicz, Hzzm, Sznk gibi makamlara, gerek Din, gerekse
Dind Msikde byk bir ilgi gsterilmi ve bu ilgi, yzyln sonuna kadar artarak
devam etmitir.
c - Usl Asndan
Aada vereceimiz tabloda da grlecei zere, bu yzylda bestelenmi
Tekke Msiksi eserlerinde daha ziyade ksa zamanl kk usller kullanlm, uzun
zamanl byk usller ise pek fazla kullanlmamtr. Bu durum ayn zamanda, daha
ziyade ksa zamanl usllerle bestelenen lh ve uul formlarna, bu yzylda olan
rabeti de gstermektedir:
Dyek

: 190

Evsat

: 80

Sofyan

: 66

Durak Evferi : 23
Devr-i Hind
Haff

: 18
:

Devr-i Revn :

Nim Evsat

Muhammes

enber

: 3

Sem

231

Nim Haff

: 2

Nim Sofyan

: 2

Aksak

Devr-i Kebr

Toplam

: 414

Grld zere, tespit edebildiimiz toplam 414 eserde kullanlm olan

usllerin 287sini kk zamanl, 127sini de byk zamanl usller oluturmaktadr.
Bu da, XIX. yzylda bestelenmi eserlerde kullanlan usllerin % 69.32sini kk
zamanl usllerin tekil ettiini gstermektedir.
XIX. yzylda icra edilen Dind Trk Msiksinde kullanlm olan usller
zerinde de biraz durmak istiyoruz: Din Msikde olduu gibi, Dind Msik de,
XIX. yzylda iki blm halinde ele alnp, incelenmektedir. Bu zaman diliminin ilk
yarsnda yaygn olan eserlerin birou, byk formlar olan Kr, Nak ve Bestelerden
olumaktadr.1171 Byk formlarn da byk usllerle icra edilecei noktasndan
hareketle, bu yzyln ilk yarsnda byk usllerin geni bir ekilde kullanlmakta
olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Ancak yzyln ikinci yarsnda, kk bir form olan
ve dolaysyla da kk uslleri ihtiv eden ark formunun, Dind Msikye hkim
olmas1172 neticesinde bu durum biraz tersine dnm, kk usller daha ok icra
edilmeye balamtr.
d - Form Asndan
Deien artlar ve anlaylarn bir sonucu olarak, Besteli Mevlid, Mirciyye,
Durak, Nat ve Tevh gibi, sk sanat kaideleri erevesinde bestelenmi, uzun ve ar
formlara rabet azalm, bunun yerine lh ve uul gibi, sanat zorlamalarndan uzak,
uzun ve ar olmayan, renilmesi daha kolay formlar tercih edilmitir.1173 Bu
grmz aada vereceimiz tablo da desteklemektedir:
Mevlev yini: 461174
Durak:

23

Tevh:

62

Savt:
1171

Bkz. Him Bey, Mecma-i Krh ve Nakh ve arkyyt.

Bkz. Ahmed Avn, Hnende.
1173
Ergun, a.g.e., II/403-4.
1174
Mevlev yinleri saysnn bir hayli fazla oluu, istisna bir durum olup, III. Selm ile II. Mahmd gibi
Mevlev muhibbi pdiahlarn Mevlev tarikatna ve Mevlev Msiksine gstermi olduklar zel ilgi ve
destein bir sonucudur.
1172

232

Mersiyye:

lh:

408

uul:

54

Toplam:

597

Grld gibi, bu yzylda bestelenen Tekke Msiksi formlarna ait olan ve

bizim tespit edebildiimiz 597 eserin 462si, lh ve uul formundadr. Bu oran da %
77.38e tekbl etmektedir.
Arapa gfteli uuller, bu yzyln zellikle ikinci yarsndan itibaren reva
bulmaya balamtr. Bunun altnda yatan belli bal sebepler ise unlardr:
a - Sarayn Trk Msiksine olan desteinin kaybolmaya balamas zerine
oluan boluu Kavalal Mehmed Ali Paa hnednna mensup Msr vlileri (hidivleri)
doldurmu, zamann en deerli msikinaslarn Msra davet edip, saraylarnda
arlamlardr. Mesel; Tekke Msiksinin en byk bestekrlarndan olan Zek
Dede, Msr hidivi Mustafa Fzl Paann daveti zerine, 1845 yl ortalarnda
Khireye gitmi ve uzun bir mddet orada ikmet etmitir. Bu ilgiye bir krn ifadesi
olarak da tam 38 adet uul bestelemitir.1175 Byk msikinaslardan Ahmed
Hsmeddin Dede de bir ara Msr hidivinin daveti zerine Khireye gitmi, orada bir
mddet ikmet ettikten sonra stanbula dnmtr. Grm olduu byk ilgiden
dolaydr ki, o da 2 adet uul bestelemitir.1176 Yine Neyzen Deli smil Dede (.185863) de, Msr vlisi Abbs Paa (.1853) tarafndan Msra gtrlm, her trl ilgiye
mazhar olmu ve Nak Dedenin Khire Mevlevhnesi eyhlii esnasnda da bu
derghn neyzenbaln yapmtr.1177
b - uullerin zikir esnasnda oluan din rakslara uygun olmas da1178, bu
eserlerin reva bulmasnda etkili olmutur. Bestelenmi olan uullerin hemen hemen
tamamnn hareketli bir usl olan Dyek uslnde olmas da bu gr destekler
mahiyettedir. Ancak u hususu zellikle belirtmeliyiz ki, uuller, her ne kadar zikrin
ritmine uygun geldiklerinden dolay tercih edilmi olsalar da bu, ilerinde ar ve sanat
mahsl eserlerin olmad anlamna gelmez. Hac Fik Beyin Sab makamnda
besteledii, szleri Hz. Ebbekir (r.a.)e ait olan;

1175

Ergun, a.g.e., II/446-64 ; ztuna, BTMA, II/511 ; Ren Ferit Kam, Zek Dede, Radyo, sy. 78, s.
2-3, sy. 79, s. 3-5 ; Hayri Yenign, Zek Dede, MM, sy. 121, s. 9-10, sy. 122, s. 38-9.
1176
Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, s. 171, 190-3 ; ztuna, BTMA, I/357 ; Ergun, a.g.e., II/494-5,
617 ; nal, a.g.e., s. 190 ; zalp, a.g.e., I/639 ; Erdemir, a.g.e., s. 314.
1177
zalp, a.g.e., I/568-9 ; ztuna, BTMA, I/393-4 ; Ergun, a.g.e., II/500-1.
1178
Ergun, a.g.e., II/404.

233

Cud bi-ltfik y lh men leh zdun kall

Mflisn bis-sdki yetik inde bbike y Cell.
beytiyle balayan uul1179, olgun bir sanat mahsl olup, son derece ili namelere
sahiptir ve dier formlarda bestelenen pek ok eserden daha da ar bir tavr
iermektedir.
c - Msr hdivlerinin gsterdikleri youn ilgiye mazhar olabilme arzusu ile,
sanattaki yeterlilii kar tarafa ispat etme anlaynn da, zamann en gzde formu olan
uul formunun reva bulmasnda etkili olduu kanaatindeyiz. Mesel; XIX. yzyln
en byk Tekke Msiksi bestekrlarndan biri olan Hopuzde kir Efendinin, Msr
hdivleri ile herhangi bir ilikisinin olmamasna karlk 2 adet uul bestelemesinin
altnda, szn ettiimiz anlaylarn yattn tahmin ediyoruz.
XIX. yzyl stanbulunda icra olunan Trk Msiksinin durumunu daha iyi
anlamak iin, Dind Msikde kullanlm olan formlar zerinde de durmak istiyoruz:
Daha nce de belirttiimiz zere bu yzyl, msik sanat asndan ikiye
ayrmaktayz. lk yar, - Romantizm akmnn tam olarak yerlememi olmasndan
dolay - byk formlarn hkim olduu bir zaman dilimidir. Byk msikinas Him
Beyin yazm olduu Mecma-i Krh ve Nakh ve arkyyt adl eserinin
isminden de anlalaca zere, bu dnemde byk formlardan olan Kr ve Naklar,
kk bir form olan ark ile ayn neme sahip olup, yazlan kitaplara isim olacak
derecede de rabettedirler. Bu eserin ieriine bakld zaman da, byk formlarda
bestelenen birok eserin mevcudiyeti grlecektir. Ancak ikinci yar, bu byk formlara
olan rabetin azald bir zaman dilimi olmutur. XIX. yzyln ikinci yarsndaki
mehur eserleri ihtiv eden Ahmed Avn (Konuk)nin Hnende adl eseri de, bu
gerei dile getiren en nemli delildir. Zra bu eserde, byk formlara ait eserler
ndiren yer almakta, kk bir form olan arkya ait eserlerin ise olduka byk bir
yer tuttuu grlmektedir.

1179

Bu eserin de mzikal analizi ilgili blmde yaplacaktr.

234

E- BAZI TEKKE MSKS ESERLERNN MZKAL ANALZ

Makam: Hz1180
Usl: Sofyan1181

Gfte: Nesm (.1404)

Beste: Al Rz Bey

Form: Nefes
Ol melmet hrkasn kendim taktm enime1182
Eserin Tahlli
1- Notasn arka sayfada vereceimiz bu eser1183, Uk makamnn yedeni olan
Rst ( Sol ) perdesiyle balamayp, Irak ( Fa ) perdesiyle balanmtr. 2. lye de yine
bu makamn karakteristik zellii olan rgh ( Do ) perdesiyle girilmi, lnn
sonunda yine Irak perdesi gsterilerek yedende karar klnmtr. Eserin 3. ve 4.
llerinde Uk makamnn tm drtls gsterilmi ve yine Irak perdesinden karar
sesi olan Dgh ( La )a gidilmitir.
2- Meyn ( gelime ) blm olan 5. ve 6. llerde, rgh makamnn genel
seyri gsterilmi, bu makamn gl sesi olan Acem ( Fa ) perdesinde dolalm, Uk
makamnn gl sesi olan Nev ( Re ) perdesinde, Uk makamnn tam drtls
gsterilerek, yeden perdesinde karar klnmtr.
3- Karar ( sonu ) blmnn balangc olan 7. lde, - zemin blmnn 3.
lsnde olduu gibi - normal karara gidilirken, bir drtlk es den sonra Segh ve
rgh perdesi ile Uk makamnn gl sesi Nev ile karar sesi Dgh ayn anda
gsterilmitir. Bu blmn son lsnde ise yine Irak perdesi gsterilmi, daha sonra
Dghta karar klnmtr.
1180

Hz: Trk Msiksinde mrekkeb bir makamn ad olan Hz, derin bir ak, tasavvuf duygular ve
ar ballk ifade eder. Uk makamnda olduu gibi, yerinde Uk drtlsne Nevda Bselik
belisinin eklenmesinden meydana gelmitir. Ancak, Uk makamnn seyri srasnda rgh perdesinde
fazla srar edildii zaman bu makam ortaya kar, yani bir nevi gls Nev ( Re ) yerine rgh olan
bir Uk makam eklinde kullanlr. Yedeni Rst ( Sol ), Dura da Dgh ( La ) perdesidir.
Donanmna, Si iin bir koma bemol ( Segh ) yazlr.
1181
Sofyan: Trk Msiksinde kullanlan kk bir usln ad olan Sofyan, mrekkeb usllerin en
kdr ve iki adet Nim Sofyandan yaplmtr. 4 zamanl ve 3 darpl olan Sofyan uslnn tabi
mertebesi 4/4 olup, icras yledir: Dm ( 2 zamanl ve kuvvetli ( K ) vuru ), Te ( 1 zamanl ve yar
kuvvetli ( YK ) vuru ), Ke ( 1 zamanl ve zayf ( Z ) vuru ).
1182
Notas iin bkz. Ali Rza engel, lhler, III/148.
1183
Bu eseri, XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksinin, bu yzylda cereyn eden yenilik ve deiiklik
hareketlerinden etkilendiini gstermek iin semi bulunuyoruz. Bu Nefeste, yzyln en gzde L-Din
Trk Msiksi formu olan ark tavrnn hkim olduu grlmektedir.

236

Makam: Sab1184

Gfte: Abdlehad Nr (.1651)

Usl: Aksak

Beste: smil DedeEfendi

1185

Form: lh
Habbullah cihne cn deil mi1186
Eserin Tahlli
1- Eser1187, normal Sab makamnn karar sesi olan Dgh perdesiyle balam,
yeden perdesini gstererek normal seyrini tamamlamtr. 2. lde, Sab makamnn
karakteristik zellii olan 4 koma bemoll Re ( Hicz ) fazlaca kullanlm ve lnn
sonu, Segh perdesinde bitmitir. 3. l de yine ayn dizelerle geilmi, 4. lde ise
rgh perdesinde birka kez vurgu yaplarak karar klnmtr. Eserin 5. ls ise 1.
lyle ayn zellikleri hizdir. 6. lde ise, Segh perdesi zellikle kk notalarla
vurgulanm ve yine Segh perdesiyle bitirilmitir. 7. ve 8. ller ise, 3. ve 4. ldeki
namelerle ayndr.
2- Bu blmn ilk iki ls olan 9 ve 10. llerde, uygulanagelen Sab
makamnn karakteristik zellii olan 4 koma bemoll Re ( Hicz ) naturelletirilerek
Nev perdesine dntrlm, Hseyn perdesi zerinde durularak da meyn
almtr. 11. lde ise, Gerdniye ( Sol ) ve Acem perdesi ( Fa ) gsterilmi, naturel
hale getirilmi olan Nev perdesi nceki haline ( Hicz ) getirilerek, Segh perdesine
gidilmitir.
3- Bu blmn balangc olan 12. lde ise yeden kullanlm ve yine Seghta
bitirilmitir. 13. l ise bir nceki melodilerle tamamlanmtr. 14. l, 6. ldeki
melodilerle ayndr. 15 ve 16. llerde ise, Sab makamnn tm perdeleri kullanlm
ve yeden gsterilmeden karar klnmtr.
1184

Sab: Mrekkeb bir makam olup, Trk Msiksinin en teessr dolu makamdr. Matem, kalplere
ileyen byk bir hzn, fakat ayn zamanda koyu bir zhd, takva, dindarlk hissi ifade eder. rgh
perdesindeki Zrgleli Hicz dizisine, yerinde Sab drtlsnn eklenmesinden meydana gelmitir.
Dura Dgh ( La ), gls rgh ( Do ), yedeni de Rst ( Sol ) perdesi olup, kc veya kc-inici
bir seyre sahiptir. Donanmna Si iin koma bemol ( Segh ), Re iin bakiye bemol ( Hicz ) yazlr.
1185
Aksak: 9 zamanl ve 6 darpl kk bir usl olup, bir Sofyan ile bir Trk Aksann birlemesinden
meydana gelir. Tabi mertebesi 9/8 olan bu usln icras ise yledir: Dm ( 2, K ), Te ( 1, YK ), Ke ( 1,
Z ), Dm ( 2, K ), Tek ( 2, YK ), Tek ( 1, Z ).
1186
engel, a.g.e., II/100.
1187
Bu lhyi sememizin amac, XIX. yzyl balarnda grlmeye balayan halkn zevkine hitap
edebilme anlaynn, Tekke Msiksi formlarn nasl etkilediini gstermektir. Bu lhnin, daha ziyade
Rumeli Trklerinde mevcut olan tavrn hkimiyeti altnda olduu grlmektedir.

238

Makam: Rst1188

Gfte: Bahddn (. ?)

Usl: Dyek

Beste: Zek Dede

1189

Form: uul
Muall gavs-i sbhn1190
Eserin Tahlli
1- Eser1191, Rst perdesiyle balayp 4. lye kadar Dgh, Segh ve rgh
perdelerini, yani Rst makamnn tam drtlsn gstererek balamtr.
2- Meyn blmnn balangc olan 5. l yine Rst perdesiyle balam, Rst
belisinin gl sesi olan Nev perdesi zerinde durularak kk bir Hseyn
gsterilmitir. 6, 7 ve 8. llerde ise Rst drtlsnn gl sesi olan rgh perdesi
zerinde seyredilmi ve Segh perdesiyle karar klnmtr.
3- Eserin karar ksm olan 9, 10, 11 ve 12. ller, Rst makamnn genel
karakteristik zellikleriyle son bulmu, rgh perdesi zerinde zellikle seyredilmi ve
kk bir Nev gsterilerek Segha dlm, Seghta seyredilirken de yeden
gsterilmeden Dgh perdesi gsterilmi ve karar sesi olan Rst perdesinde karar
klnmtr.

1188

Rst: Basit bir makam olup, zarf bir ihtiam, belaat ve ar ballk ifade eder. Yerinde bir Rst
belisine, Nevda bir Rst drtlsnn eklenmesinden meydana gelir. Dura Rst, gls Nev, yedeni
de Irak ( pest taraftaki bakiye diyezli Fa ) perdesi olan Rst makam, kc bir seyre sahiptir. Donanmna,
Si iin koma bemol, tiz taraftaki Fa iin de bakiye diyezi ( Evi ) yazlr.
1189
Dyek: 8 zamanl ve 5 darpl kk bir usl olup, iki adet Sofyandan yaplmtr. Tabi mertebesi 8/8
olan bu usln icras ise yledir: Dm ( 1, YK ), Tek ( 2, K ), Tek ( 1, Z ), Dm ( 2, K ), Tek ( 2, Z ).
1190
Zek Kaplan, Din Msik Dersleri, s. 103.
1191
Bu eseri, XIX. yzyln sonlarna doru reva bulan uullerin, kym ve Devrn Zikri esnasnda
meydana gelen din rakslara uygun olduundan dolay da bestelenmi olabileceini gstermek iin semi
bulunuyoruz. Grlecei zere bu eser de, ok hareketli ve basit melodilerden olumaktadr.

240

Makam: Sab

Gfte: Hz. Ebbekir (. 634)

Usl: Dyek

Beste: Hac Fik Bey

Form: uul
Cd bi ltfik y lh1192
Eserin Tahlli
1- Eser1193, Sab makamnn yeden perdesi olan Rst perdesinin gsterilmesi ve
Dgh perdesinin almasyla balamtr. 2. lye ise makamn gl sesi olan rgh
perdesi gsterilerek balanm, Irakl bir ekilde Rst perdesinde son bulmutur. 3 ve 4.
lde, makamn zellikle gls olan rgh perdesi ile Sab makamnn
karakteristik zellii olan 4 koma bemoll Re ( Hicz ) perdesi gsterilmi ve l
rgh perdesinde son bulmutur. 3. ldeki meleodilerle ayn olan 5. lden sonra 6.
lde karara gidilmitir. 3 ve 5. lyle ayn olan 7. lden sonra 8. lye geilmi,
yine rgh perdesi gsterilerek Dghta karar klnmtr.
2- Meyn blm olan bu blmde, makamn karakteristik zellii olan 4 koma
bemoll Re ( Hicz ) kaldrlarak naturel hale ( Nev ) getirilmi ve Hseyn perdesi
gsterilmitir. Eserin 10. ls, eserin tamamnda gze arpan en nemli llerden
birini tekil etmekte ve msikden anlayanlar iin gzel bir geki rnei sergilemektedir
ki, bunu da yle aklayabiliriz: 9. lde naturelleen Hicz perdesi, 10. lde 1
koma daha pestleerek yerini 4 koma diyezli Do notasna brakm, Segh perdesi de 3
koma daha pestleerek Dghta karar klmtr. Bu da 10. lnn yerinde Hicz
makamna denk dmtr. 11. lde tekrar Nev perdesi ile devam edilmi ve
Hseyn perdesi gsterilmitir. Ancak Sab makamna dnebilmek iin rgh perdesi
zerinde fazlaca durulmu ve yine bu perde zerinde karar klnmtr.
3- Karar blm olan bu blmn lleri ( 13, 14, 15 ve 16. ller ), zemin
blmnn lleri olan 5, 6,7 ve 8. llerle ayn zelliklere sahiptir.

1192

Kaplan, a.g.e., s. 179.

Bu eseri sememizin sebebi de, her uuln hareketli ve basit melodilerden olumadn, ar ve
sanat mahsl uullerin de mevcut bulunduunu gstermek iindir.

1193

242

Makam: Hicz1194

Gfte: Yunus Emre (.1320-1)

Usl: Sofyan

Beste: Mesd Efendi

Form: lh
Ey kn ey kn1195
Eserin Tahlli
1- Eser, Hicz makamnn gl sesi olan Nev perdesiyle balamtr. 2. lde
Hicz belisinin gls olan Hseyn perdesi gsterilerek yeden perdesine kadar
dlmtr. 3. lye yine Nev perdesiyle balanm, Evi perdesi naturelletirilerek
Acem perdesine dntrlm, yani Nev zeri Bselik yaplmtr. 4, 5, 6, 7 ve 8.
llerde bu karakterler tekrar edilerek karara dlmtr.
2- Eserin bu blm Muhayyer perdesiyle balam, ehnz gsterilerek
Nevya dlm, yani Hseyn perdesi zerinde Hicz gsterilmitir. Bu karakter, 10,
11 ve 12. llerde de aynen devam etmi, yani Hseyn zeri Hicz yaplmtr.
3- Bu blmn girii olan 13. lde Muhayyer gsterilerek 14. lye geilmi,
14, 15 ve 16. llerde tekrar Nevda Bselik yaplarak, yerinde Hiczla karara
gidilmitir.

1194

Hicz: Basit bir makam olup, derin bir hzn ve din duygular ifade eder. Yerinde bir Hicz
drtlsne Rst belisinin eklenmesi suretiyle meydana gelir. Dura Dgh, gls Nev, yedeni de
Rst perdesi olan Hicz makam, inici-kc, bazen de kc bir seyre sahiptir. Donanmna, Si iin
bakiye bemol ( Dik Krd ), Do iin bakiye diyezi ( Nim Hicz ) ve Fa iin de bakiye diyezi ( Evi )
yazlr.
1195
engel, a.g.e., IV/79.

244

Makam: Bayat1196

Gfte: ( ? )

Usl: Dyek

Beste: Rfat Bey

Form: Tevh
Gubr- pyine almam cihn y Reslallah1197
Eserin Tahlli
1- Eser, rgh notasyla balam ve makamn karakteristik zellii olan Acem
perdesini ilk lde zellikle gstererek 4. lde karara gelmitir. 5. lden
itibaren Dgh perdesinden alnan eser, direk Acem perdesine gemitir. Bayat
makamnn iyice hissedilmesi iin de bu perde zerinde zellikle durulmutur. 6. lde
ise tiz blmdeki Si notas 4 koma bemol alm ve Bayat makamnn gls olan
Nev perdesinde karar klnmtr. Zemin blmnn son iki ls olan 7. ve 8.
llerde ise Muhayyer perdesi gsterilmi ve yine makamn gl sesi olan Nev
perdesinde karar klnmtr.
2- Eserin hem nakarat hem de karar blmn tekil eden bu blm, meyn
blmnde yaplacak olan gekilere bir hazrlk dnemini oluturmaktadr. Nev
perdesiyle balam olan bu blmn 9 ile 10. llerinde makam karakter deitirmeye
balamtr. Tiz blmde naturel halde bulunan Fa notas 4 koma diyez alarak Evie,
Mi notas da 4 koma bemol alarak Hisr perdesine dnm, yani Nev perdesi
zerinde Hicz gsterilmitir. Bayat ya da Uk makamnda bu geki yapld iin de
kk bir Karcar gsterisi sunulmutur. Bu blmn 11, 12, 13 ve 14. llerinde ise,
bir nceki llerde diyez ve bemol alan notalar aslna rc ettirilmi, Bayat
makamnn tm zellikleri gsterilerek Dghta karar klnmtr.
3- Meyn blm olan bu blme Nev zeri Hicz drtlsnn gl sesi olan
Gerdniye perdesi ile balanmtr. 15. lde ise Bayat makamnn karar sesi olan
Dgh perdesinin tiz blmdeki ad olan Muhayyer almtr. 16. lde kk
zamanl ( 16lk ) bir ehnz gsterilmi, yine Hiczl olarak Nev perdesine
dlmtr. 17. ve 18. llerde, zellikle Muhayyer perdesinde ehnzl olarak
1196

Bayat: Uk makamnn inici ekli olup, Ukn lirik, mistik, felsef havasna karlk bu makamda
hzne kaan bir karakter grlr. Uk makamnda olduu gibi, yerinde Uk drtlsne Nevda
Bselik belisinin eklenmesiyle meydana gelmitir. Dura Dgh, gls Nev, yedeni de Rst perdesi
olan Bayat makam, kc-inici, bazen de inici bir seyre sahiptir ki, bu zelliiyle Uk makamndan
ayrlr ( Uk makam kc bir seyre sahiptir).
1197
Abdulkdir Tre, lhler, III/110-1.

245

dolalm ve yine Muhayyer perdesinde karar klnmtr. 19, 20, 21 ve 22. llerde
ise, bir nceki llerin arzalar kaldrlm, tiz blmde bulunan Muhayyer perdesi
zerinde karara daha rahat gidilmesi iin Uk drtls yaplm, ( 7. ve 8. llerde
olduu gibi ) Nev zeri Bselik drtls gsterilerek Nev perdesinde karar
klnmtr.
4- Karar blm olan bu blm, 2. blm olan nakarat blmyle ayn
zelliklere sahiptir.

248

SONU
XIX. Yzyl stanbulundaki Trk Msiksi, iki blm halinde ele alp
incelemektedir: Yzyln ilk yarsnda, - sarayn da desteiyle - Trk Msiksi zirveye
oturmu, ikinci yarsnda ise, bu durum tersine dnm, saray desteinin kesilmesi ve
yeni anlaylarn hkim olmas gibi sebeplerden dolay Trk Msiksi, zirveden inie
gemi ve gerilemeye balamtr. Ana gvde hkmnde olan Trk Msiksinde
grlen bu durum, tabiatyla bu msiknin en nemli kollarndan biri olan Tekke
Msiksinde de grlm, yzyln ilk yarsnda altn an yaayan Tekke Msiksi,
yzyln ikinci yarsndan itibaren bir duraklama ve gerileme dnemine girmitir.1198
Trk Msiksi ve onun en nemli bir ubesi olan Tekke Msiksinin XIX.
yzyl stanbulundaki genel durumunu zetleyen bu cmlelerden sonra imdi, Tekke
Msiksinin ubelerini oluturan msik trlerinin bu yzyldaki durumu hakknda
ayrca durmak istiyoruz:
Tekke Msiksinin en nemli ubelerinden biri olan Mevlev Msiksi, dier
tarikatlarn msiklerine nazaran byk bir gelime gstererek, XIX. yzyl boyunca
zirvede kalmtr. Bunda, sarayn byk rol olduu1199 gibi, tarikattaki msik
anlaynn da rol byk olmutur.1200 Bu zaman dilimindeki Mevlev msikinaslar, Din - Ldin Msik ayrm yapmadan - gerek bestelemi olduklar eserlerle, gerek
dzenlemi olduklar yeni makamlarla ve gerekse icad etmi olduklar nota
sistemleriyle1201 Trk Msiksinin gelimesine byk katkda bulunmulardr. Bu

1198

Mevlev Msiksini bu deerlendirmenin dnda tutmann daha uygun olaca kanaatindeyiz. Zra
Mevlev Msiksi, Abdulbki Nsr Dede, Abdurrahm Knh Dede, Dede Efendi, Sermezzin Rfat Bey
ve Zek Dede gibi byk msikinaslar sayesinde, XIX. yzyl boyunca, kesintiye uramadan altn
an yaamtr.
1199
III. Selm ile II. Mahmdun mevlevhnelere srekli devam etmeleri, icra edilen yinleri seyrettikten
sonra bu yinleri icra edenlere pek ok ihsnda bulunmalar, bu derghlardaki msik faaliyetlerinin
artmasna ve buralardan, ok deerli msikinaslarn (nazariyat, bestekr, szende ve hnendelerin)
kmasna vesile olmutur. Ancak bu ilgi ve ihsnlarn, yinlerdeki ihls zedeleme (Allah rzsnn
yerine, ilgi ve ihsna nil olabilme arzusunu harekete geirme) gibi baz olumsuz taraflar da olmutur.
1200
zellikle tarikatn piri olan Mevlnnn msik hakknda taknm olduu olumlu tavr, tarikatn
msik anlayn oluturmu, bunun sonucu olarak da msik, tarikat mensuplarnca deta ibadet telakki
edilmitir.
1201
Bu nota sistemlerinden biri Abdulbk Nsr Dedeye ait olup, eski ebced nota sisteminden istifade
edilmek suretiyle meydana getirilmi, ancak pek fazla tutunamamtr. Gnmzde kullanlan nota
sistemi ise, - Bat notasndan istifade edilmek suretiyle - Rauf Yekta, Suphi Ezgi ve Hseyin Sadedin Arel
adndaki Mevlev muhibbi tarafndan icad edilmitir. Mevlev msikinaslarnn icad ettii bu nota
yazs, Trk Msiksinin en modern ve en geerli nota yazs olmu, birok msik eseri onun sayesinde
trihin karanlklarna gmlmekten kurtarlarak, gnmze kadar gelmitir.

249

msikinaslarn banda ise, Abdulbk Nsr Dede, smil Dede ve Zek Dede gibi
byk ahsiyetler gelmektedir.1202
Tekke Msiksinin bir dier ubesini oluturan Bekta Msiksi iin ne yazk ki
bunlar syleyemiyoruz. Zra XIX. yzyl (zellikle ilk eyrei ile yars arasnda geen
sre),

Bekta

tarikatnn

skntl

gnler

yaad,

tekkelerinin

mensuplarnn takip altna alnd bir zaman dilimi olmutur.

1203

kapatlarak,

Bu olumsuz durum

hliyle Bekta Msiksi zerinde de etkili olmu, uzunca bir mddet topluca icra
edilemeyen Bekta Msiksi, haliyle bir gerileme srecine girmitir.1204 XIX. Yzyl
stanbulundaki Bekta Msiksi hakknda son olarak unlar sylemek istiyoruz:
1 - Bu yzylda yaayan Him Bey ve Ny eyh Al Rz Bey gibi bir takm
Klasik Msik stdlarnn Bekta Msiksine eilim gsterdikleri, dolaysyla da
birok Nefes bestelemi olabilecekleri noktasndan hareketle1205, XIX. yzyl ierisinde
birok Bekta Nefesinin bestelenmi olabileceini kuvvetle tahmin etmekteyiz.
Ayrca, saz irlerinin kendi szlerine besteler yapabilecei ihtimalinden hareketle,
bestekr bilinmeyen baz Nefeslerin, bu yzylda yaayan Dertli, Seyrn, Mirt,
Hengm, Zikr, Fedy, Kenz, Hk ve Bosnav gibi bir takm saz irlerine ait
olabilecei kanaatini de tamaktayz.1206
2 - stanbul Bekta tekkelerinde icra olunan msikde, krsal kesimde icra edilen
msiknin aksine1207, - klasik kltrn bir yansmas olarak - Klasik Msik tavrnn
hkim olduu grlmektedir. Bu konuda her ne kadar, stanbul Bekta tekkelerinde
icra edilen Nefeslerin, XX. yzyln balarna kadar Bekta Halk Msiksine ait
tavrlarla, bu trihten itibaren okunan Nefeslerin ise, Klasik Msikye ait tavrlarla
okunduu1208 ynnde bir gr olsa da, bunun mmkn olamayacan belirtmek

1202

Trk Msiksini icra etmedeki maharetini nazariyat alannda da sergileyen Abdulbk Nsr Dede, bir
takm terkibler bulmu, yeni bir nota icad etmi ve Tedkk u Tahkk ile Tahrriye isimli, msik
nazariyatndan bahseden iki eser telif etmitir. smil Dede ile Zek Dede de, Trk Msiksinin hemen
her formundan bir ok eser bestelemi, gerek kendi eserlerinden, gerekse dier msikinaslarn
eserlerinden oluan ok zengin Trk Msiksi repertuarn, yetitirmi olduklar talebeleri vastasyla
gnmze ulatrm en nemli kaynak kiilerin banda gelmilerdir.
1203
1826da Vakay- Hayriyye adyla trihe geen kanl ehir muharebesinin ardndan, Yenieri ve
Kapkulu Ocaklar II. Mahmd tarafndan kapatlm, bu ocaklarn manen bal bulunduu Bektalik de
yasaklanarak, tekkelerine el konulmu ve buralarda bulunan kaynaklar da imha edilmitir. Faaliyetleri
yasaklanan Bektalik, bu trihten itibaren gizlenmeye balam ve bu gizlilik hali yaklak eyrek yzyl
srmtr. Bu durum ise, tabiatyla Bekta Msiksinde bir duraklamaya ve gerilemeye yol amtr.
1204
Dier Tekke Msiksi Formlarndan eser besteleyen bestekrlarn hayatlar hakknda az ok bilgi
bulunmasna karlk, Nefes bestekrlar hakknda hemen hemen hibir bilginin bulunmamasn, ancak bu
gibi sebeplere balayarak izah edebiliriz.
1205
S. Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi, II/411-2.
1206
V. Ltfi Salc, Gizli Trk Msiksi ve Trk Msiksinde Armoni Meseleleri , s. 20.
1207
Krsal kesimdeki Bekta Msiksinde, halk kltrnn etkisinden dolay Trk tavr hkimdir.
1208
Bedri Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, IV/687 ; Salc, Gizli Trk Oyunlar, s. 77-8.

250

istiyoruz. Zra iddia edildii gibi, Trk tavryla bestelenmi olan bu Nefesler, Bekta
tekkelerinde yzyllar boyunca icra edilmi olsayd, bu eserlerde mevcut olan Trk
tavr vazgeilmez bir gelenek haline gelirdi ve yle bir anda deimesi de mmkn
olmazd. Bunun iin biz, stanbul Bekta tekkelerinde icra olunan Nefeslerdeki Klasik
Msik tavrnn, nceki yzyllardan gelen bir gelenek olduunu, bu tavrn olumasnda
ise, Klasik Msik ile itial eden ve Bekta tarikatna bal olan birok msikinasn zellikle

de

dnmekteyiz.

XIX.

yzyl

msikinaslarnn1209

etkin

bir

rol

oynadn

1210

Bekta Msiksi hakkndaki bu deerlendirmeden sonra imdi de, Tekke

Msiksinin bir dier nemli ubesini oluturan ve Dier Tarikatlarn Msiksi
bal altnda zikrettiimiz, Mevlevlik ve Bektalik dnda kalan tarikatlar, dier bir
tabirle Esmc Tarikatlar da, iinde bulunduklar zaman diliminde cereyan eden
msik hareketlerinden olumlu veya olumsuz bir ekilde etkilenmilerdir. Bu
etkilenmenin nasl olduu da, aada vereceimiz maddelerde geni bir ekilde
aklanmaktadr.
Sz fazla uzatmadan, yapm olduumuz almadan elde ettiimiz sonular
maddeler halinde sralamak istiyoruz:
1 XIX. yzyl balarnda, III. Selmin de tevikleri sonucu Trk Msiksinde
birok makam icad edilmi, gerek bu makamlardan, gerekse eski makamlardan pek ok
eser bestelenmi, bu suretle de Trk Msiksine yeni bir soluk ve canllk gelmitir. Bu
faaliyetler sonucunda ise, gnmze kadar gelen, gerek Din ve gerekse Dind Trk
Msiksi repertuarnn nemli bir ksm olumutur.
2 Yine bu zaman diliminde, III. Selmin Trk Msiksi konusunda gstermi
olduu azam gayret sonucunda, smil Dede Efendi gibi deh sahibi byk
msikinaslar yetimitir.1211 Bu msikinaslar da, gerek slp ve tavr, gerekse
1209

Bu stdlarn banda ise, Him Bey gibi byk bir msikinas gelmektedir. Mevlevliin yan sra
Bekta tarikatna da intisap etmi olan bu deerli msikinas bir ok Nefes bestelemi, ancak hangi
Nefeslerin ona ait olduu henz tespit edilememitir. Ny eyh Al Rz Beyi de bu meyanda
zikretmemiz gerekmektedir. Bu deerli msikinasn da bestelemi olduu birok Nefesten yalnzca bir
tanesi gnmze gelebilmitir. Bu rneklerden yola karak, XIX. yzyl iinde Klasik Msik
stdlarnca bestelenen birok Bekta Nefesinin, Nefeslerde mevcut olan Klasik Msik tavrnn
olumasnda en nemli rol oynadn sylememiz mmkndr.
1210
Bekta tarikatna mensup olan bu msikinaslar, stanbuldaki Bekta tekkelerine devam ederek,
msik birikimlerini ve Klasik Msik tavryla bestelemi olduklar Nefesleri buralarda icra etmi,
bylelikle Nefeslerdeki Klasik Msik tavrnn yerlemesinde en byk rol oynamlardr. Bu tekkelerin
mdvimi olan Bektalerin, zamanla ehrin sosyal hayatna hkim olan klasik kltr benimsemesi de,
Nefeslerdeki Klasik Msik tavrnn benimsenmesinde ve iyice yerlemesinde nemli rol oynamtr.
1211
Bunlarn banda ise, Trk Msiksinin gelmi gemi en byk ahsiyetlerinden biri olan smil
Dede Efendi gelmektedir ki, bu ahsiyet sayesinde Trk Msiksi, XIX. yzyln ilk yarsnda altn an
yaamtr. Yaad zaman dilimindeki Trk Msiksi repertuarnn hemen tamamna vkf olan Dede

251

repertuar bakmndan Trk Msiksinin - dolaysyla da Tekke Msiksinin gnmze kadar gelmesinde ok byk bir rol oynamlardr.
3 Yzyln ilk yarsndaki Din Msikye, byk ve sanat mahsl formlar
olan, Mirciyye, Mevlid, Nat, Durak, Tevh ve Savtlar1212 hkimken, ikinci yarsnda
bu durum tersine dnm ve Trk Msiksine hkim olan Romantizm anlaynn da
etkisiyle bu formlara rabet azalm, bunlarn yerine lh ve uul gibi, basit gfte ve
melodileri hiz, kk formlar itibar kazanmtr. Dind Msikde de durum ayn
olup, yzyln ilk yarsnda, Kr, Nak, Beste gibi byk formlarn hkimiyeti gze
arpmakta iken, ikinci yarsnda bu formlarn yerine kk formlarn, zellikle de Hac
rif Beyin ban ektii ark formunun hkim olduu grlmektedir.
4 Yukarda da sylediimiz gibi, bu zaman diliminde Arapa gfteli lhler
olan uullere rabet artmtr. Bu rabeti de srf, bu eserlerin din rakslara uygun
olmas1213 gibi bir dnceyle izah etmek mmkn deildir. Msr vlilerinin
msikinaslara vermi olduu destein de, bu eserlerin reva bulmasnda byk rol
olduu kanaatindeyiz.1214
5 Byk formlarn hkim olduu bu yzyln ilk yarsnda, tabiatyla byk
usller

1215

de hkim olmu ve oka kullanlmtr. Yzyln ikinci yarsnda ise, ark,

lh ve uul gibi, kk formlarn reva kazanm olmas, kk usllerin1216 oka

icra edilmelerine ve bu suretle de yaygnlk kazanmalarna sebep olmutur.
6 Bu dnem msikinaslar, sanatlarn icra ederlerken halkn zevkini gz
nnde bulundurmaya gayret gstermilerdir. Baz lhlerde, Anadolu ve Rumeli
Trklerine ait namelerin mevcut olmasn1217, bu anlayn getirdii bir sonu olarak
dnmekteyiz. Ayrca, baz Bekta Nefeslerinde ark tavrnn hkim olmasn1218 da
Efendi, yetitirmi olduu ok kymetli talebeleri vastasyla bu zengin miras gelecek kuaklara aktarm,
bylelikle gnmze kadar gelmi olan Trk Msiksinin nemaland en nemli ana kayna olmutur.
1212
Tekke Msiksinin ndide formlarndan olan ve zellikle de Glen tarikatyla zdeleen Savtlar,
XIX. yzyln sonlarna doru unutulmaya da balamtr. Bunu, - ar bir tavra ve srekli tekrarlanan
melodilere sahip olmasndan dolay - zamann anlayna uygun olmamasna balayabildiimiz gibi, bu
formu icra eden Glen tarikatnn, stanbulun sosyo-kltrel alandaki etkisinin bu zaman diliminde
yok denecek kadar azalmasna da balayabiliriz.
1213
Ergun, a.g.e., II/404.
1214
Msra davet edilerek arlanan Zek Dede gibi Trk Msiksi stdlar, Msr vlilerinin gstermi
olduu youn ilgiye kaytsz kalmam ve bir krn ifadesi olarak bu eserleri oka besteleme yoluna
gitmilerdir. Bu eserlerin rabet kazanmasnda, msikinaslarn, Msr vlilerinin Trk Msiksine
vermi olduu madd ve manev destee nil olabilme arzular ile, aralarnda mevcut olan rekabet
duygusunun da etkisi olmutur diye dnmekteyiz.
1215
Byk Usller: 16 zamanldan byk usllere denir. Mesel, Devr-i Kebr ve Evsat Usl gibi.
1216
Kk Usller: 15 zamanlya kadar olan usllerdir. Mesel, Sofyan ve Devr-i Hind Usl gibi.
1217
Ergun, a.g.e., II/411.
1218
Lle Akay Umul, Bekta Erknndaki Nefesler ve stanbul Konservatuarnn 1933 Senesinde
Nerettii Nefesler zerine Bir Deneme, Folklor-Edebiyat Dergisi, c. VIII, sy. 32, s. 104.

252

bu anlaya balamamz mmkndr. Zra ark formu, XIX. yzyln en gzde

formudur ve toplumun her kesiminden byk kabul grmtr.
7 Yzyln balarndan itibaren grlmeye balayan yeni aray ve anlaylar,
kym ve devrn tekkelerinde, ibdet amacyla yaplan zikirler zerinde de etkili
olmutur. Bu anlay dorultusunda ortaya kan yeni ve deiik zikir ekilleri, zikir
meclislerinin daha estetik bir grnme kavumasna vesile olmutur.
8 Tekke Msiksi eserlerine seilen gftelere pek zen gsterilmemi, gftenin
tasavvuf ve edeb deer tamasndan ziyade, bestekrn o anki ruh halini yanstmas
yeterli grlmtr. XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksinin gfte asndan tahlil
edildii blmde de belirtildii zere, Trk-slm Edebiyatna tam manasyla vkf
olmayan baz bestekrlarn veya bu bestekrlarn hatrl dostlarnn yazm olduklar
iirlerin bestelenen eserlerde kullanlmas, bu konuya kar gsterilen kaytszln bir
gstergesini tekil etmektedir.
9 Tekkelerde, hem yeni makamlara, hem de yeni eserlere pek yer verilmemi,
daha ziyade eski makamlar tercih edilmi ve nceki yzyllarda bestelenmi din eserler
okunmutur.1219 Yeni makamlara fazla itibar edilmemesini, bu makamlarn pek ounun
tasavvuf duygular yanstamamasna balayabildiimiz gibi, bu eserlerin uzunca bir
sre icra edilmemelerine ve bu eserleri besteleyen bestekrlarn ounun esmc
tarikatlara mensup olmamasna1220 da balamaktayz.
10 Tekke Msiksi sahasnda eser vcda getiren baz msikinaslar, asrlarn
birikimi olan gelenekleri hie sayarak, mensup olduklar topluma huzursuzluk arma
pahasna da olsa baz eserler besteleme yoluna gidebilmilerdir.1221 Bu msikinaslar
bylesine bir davrana sevkeden etkenlerin banda ise, hem bu zaman dilimine hkim
olan yeni eyler yapma, allmn dna kma gibi anlaylara sahip olma
gelmektedir. Bu msikinaslarn Bekta tarikatna mensup olmalarnn da bu durumda
etkisi olmutur diye dnmekteyiz. Zra, din kayt ve artlara kar pek aldr etmeyen

1219

Ergun, a.g.e., II/403.

Esmc tarikatlara mensup olmayan msikinaslarn bestelemi olduu pek ok eser, esmc
tarikatlar tarafndan bilinmedii iin, tekkelerde dzenlenen zikir meclislerinde icra edilmemi, bu suretle
de yaygnlk kazanamamtr. Bu eserler, ancak bestekrlarnn ve baz msikinas dostlarnn bildii
eserler olarak kalm, - notaya alnabilenler mstesn - bu eserleri bilenlerin trih sahnesinden
ekilmesiyle de unutulup gitmilerdir.
1221
Him Bey, bestelemi olduu Mevlev yinlerinin gftesini Mevlndan deil de, intisap ettii
Nazf Dedenin iirlerinden semitir. Gelenee aykr olan bu hareketten dolay, hem Him Bey, hem de
Nazf Dede, Konyada bulunan eleblik makam tarafndan iddetle knanm, bu yinlerin
mevlevhnelerde icra edilmesi de yasaklanmtr.
1220

253

rindne bir anlay, - Hac Bekta- Vel ile, bu tarikatn mteerri insanlar mstesn deta Bektalerle zdelemitir.1222
11 Cmi ile Tekke Msiksi arasndaki geilerin en fazla olduu zaman dilimi
de, yine bu yzyl olmutur. Zra XIX. yzylda, cmilere viz olarak atanan baz
tarikat eyhleri, grev yaptklar cmilerde mensup olduklar tarikatn uslne gre
zikirler icra etmilerdir. Dolaysyla bu cmiler, ayn anda hem Cmi Msiksi, hem de
Tekke Msiksi eserlerinin icra edildii din mekanlar hline gelmi, neticede de bu iki
msik tr arasnda, gerek form, gerekse slp olarak birok gei olmutur.
12 XIX. yzyl stanbulundaki Tekke Msiksi erbb, bu msikye ait zengin
repertuarn gnmze ulamasna nclk ettikleri gibi, Trk Msiksi Nazariyat
ilminin temellerini de atmlardr.1223 Msik ilminin XVII. yzyldan bu yana ihmale
uram olduunu gren Celleddin, Fahreddin ve Atullah Dede adndaki Mevlev
eyhi, Trk Msiksi ses sisteminin de ilm esaslara gre yeniden dzenlenmesi
gerektiine kanaat getirmiler ve bunu gerekletirmek iin harekete gemilerdir. Bu
zor grevi baaracaklarna inandklar rencilerini (Rauf Yekt, Subh Ezgi ve
Sadeddin Arel) bu yola yneltmiler ve bu konuda onlara her trl madd ve manev
destei vermekten geri kalmamlardr. Onlar da, youn bir mesai sarfederek,
hocalarnn gstermi olduu hedefe varm, Trk Msiksi Nazariyat ile bugn
kullanlan nota sistemini tesis etmilerdir.1224
13 XIX. yzyl stanbulunda icra edilen Tekke Msiksinde, - mrekkep ve
ed makamlara nazaran - ana makamlar olarak adlandrlan makamlara daha fazla
itibar edilmitir. Bu durum, XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksinin makam asndan
tahlil edildii blmde aka grlmektedir.
14 Artk kili aralna sahip olan makamlar (Hicz, Hzzm vs.), XIX.
yzyldan itibaren Tekke Msiksinde reva bulmaya balamtr. Bu sonu Dind
Trk Msiksi iin de geerlidir. Nitekim yapm olduumuz makam tahlili blmnde
de bu durum aka grlmektedir.
15 Yine tespit edebildiimiz eserler zerinde yapm olduumuz aratrmaya
binen edindiimiz bir dier sonu da, - her ne kadar aralarnda birok ortak nokta
1222

Erman Artun, Din-Tasavvuf Halk Edebiyat, s. 55 ; smil zmen, Alev-Bekta iirleri Antolojisi,
s. 30 ; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 352-3 ; Abdulbaki Glpnarl, Alev-Bekta
Nefesleri, s. 203-4 ; stanbul Konservatuar Tasnif Heyeti (KTH), Trk Msiksi Klasiklerinden Bekta
Nefesleri, s. IV/(nsz) ; Halil Can, Tasavvuf Msiksi, Tasavvuf Kitab, s. 471.
1223
Vassf, a.g.e., V/173-5 ; nal, a.g.e., s. 83-6 ; ztuna, BTMA, I/123 ; zalp, a.g.e., II/42-3.
1224
Akm Gney, Halvetlerde Msik, s. 80-1 ; Cemal ztrk, Cerhlik, s. 236 ; Hr Mahmut Ycer,
Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19.Yzyl), s. 834 ; Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, s. 379 ;
Turul naner, Mevlev Msiksi ve Sem, DBA, V/422.

254

bulunsa da - Din Trk Msiksi ile Dind Trk Msiksinin baz farkllklara sahip
olduu gereidir. Mesel; XIX. yzyln yeni ve gzde makamlarndan olan Sz-i
Dilr, Krdli Hiczkr, evk-efz ve Sz-i Dil gibi makamlar, eser says bakmndan
Dind Msikde nemli bir yere sahipken, Din Msikde, birka tane esere sahip
olmakla, ancak son sralarda yer almaktadrlar.
XIX. Yzyl stanbulunda Tekke Msiksi adl almamz u cmlelerle
bitirmek istiyoruz:
30 Kasm 1925te tekke ve zviyelerin kapatlmas, zaten gerilemeye yz tutmu
olan stanbul Tekke Msiksini, daha da kt bir duruma sokmutur. Her ne kadar
Tekke Msiksi rnekleri, zel toplantlarda seslendirilmeye devam edilmi, baz
bestekrlar tarafndan Tekke Msiksi formlarndan eserler bestelenmi olsa da, bu tr
almalar ferd planda kalm ve Tekke Msiksindeki kn nne geilememitir.
L-Din Trk Msiksi iin de durum ayndr. Yzyln ikinci yarsnda L-Din
Trk Msiksine hkim olan ark formu, her ne kadar Trk Msiksine yeni bir soluk
ve slp zenginlii getirmi olsa da, Trk Msiksinin klasik formlarnda grlen asl
slbun yava yava kaybolmasna sebebiyet de vermitir.1225 Ancak ark formu da,
msik alannda grlen dejenerasyonun karsnda tutunamayarak, XX. yzyln
balarnda elence ve piyasa msiksi ile karmaya balam ve bir mddet sonra da
meydan bu msik trlerine brakmtr.1226

1225
1226

Ylmaz ztuna, Hac rif Bey, s. 42.

ztuna, Dede Efendi, s. 46 ; a. mlf., Hac rif Bey, s. 50.

255

KAYNAKLAR

ABDULKADROLU, Abdulkerim, Halvetlikin abniyye Kolu, eyh abn- Vel

ve Klliyesi, Kastamonu eyh abn- Vel Dernei Yay., Ankara 1991.
ABDLAZZ BEY, Osmanl det, Mersim ve Tabirleri, (Haz. Kzm Arsan-Duygu
Arsan Gnay), Trih Vakf-Yurt Yay., stanbul 2000.
AHMED CEVDET PAA, Trih-i Cevdet, c. I-XII, dal Neriyat, stanbul 1966.
AHMED YESEV, Divn- Hikmetten Semeler, (Haz.Kemal Eraslan), 1000 Temel
Eser Dizisi, Ankara 1983.
AHMED ZYUDDN GMHNEV, Cmiul- Usl: Veller ve Tarikatlarda
Usl, (Terc. Rahmi Serin), Pamuk Yay., stanbul 1981.
AKDOAN, Bayram, Trk Din Msiksinde Formlar, (Seminer), Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi, Ankara 1990.
-------- Din Grevlilerine Msik Eitimi Verilmesi Hakknda rnek Bir Metod,
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XLIII, sy. 2,
s. 315-353.
-------- Trk Din Msiksinin Anadoluda Douu ve Trih Seyri, AFD, c. XLIV,
sy. 1, s. 345-371.
AKDOU, Onur, Trk Mziinde Trler ve Biimler, zmir 1996.
AKKUTAY, lker, Endern Mektebi, Gazi niversitesi Yay., Ankara 1984.
AKPINAR, Hseyin, Glenlikte Msik ve Msikinaslar, Baslmam Doktora Tezi,
Harran niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa 2003.
AKSOY, Blent, Avrupal Gezginlerin Gzyle Osmanllarda Msik, Pan Yay.,
stanbul 1994.
--------- Sermezzin Rfat Beyin Ferahnk Mevlev yini, Pan Yay., stanbul 1992.
--------- smil Dede Efendi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi (DBA), c. IV, s.
211-212.
--------- smil Efendi (Delllzde), DBA, c. IV, 212-213.

256

AKSOY, Hasan, Mehmed Ren Efendi, Diynet slm Ansiklopedisi (DA), c.

XXVIII, s. 520-521.
--------- Mehmed Sad Dede, DA, c. XXVIII, s. 523.
--------- Mehmed kir Efendi, DA, c. XXVIII, s. 530.
AKST, Sadun, Trk Msiksinin 100 Bestekr, nklp Kitabevi, stanbul 1993.
--------- 500 Yllk Trk Msiksi Antolojisi, Trkiye Yay., stanbul 1967.
ALBAYRAK, Nurettin, stanbul: Folklor, DA, c. XXIII, s. 296-300.
ALGL, Rza, Alevliin Sosyal Mcadeledeki Yeri, Pencere Yay., stanbul 1996.
AL RIZA BEY, Bir Zamanlar stanbul, (Haz. Niyazi Ahmet Banolu), Tercman 1001
Temel Eser, stanbul, Trihsiz.
AL SEYD BEY, Terft ve Teklt- Kadmemiz, (Haz. N. Ahmet Banolu),
Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, Trihsiz.
AL, ehnaz, Trk Edebiyat, Trk Trihi ve Kltr, (Haz. Cemil ztrk), Pegem
A Yay., Ankara 2004, s. 393-405.
ALTINLEK, Hamet, Mehterhne, DBA, c. V, s. 371-372.
AREL, H. Sadettin, Mevlev Msiksi ve yinleri , Msik Mecmas (MM), sy. 290,
s. 4-6.
ARTUN, Erman, Din-Tasavvuf Halk Edebiyat, Aka Yay., Ankara 2002.
AKAR, Mustafa, Tasavvuf Trihi Literatr, z Yay., stanbul 2006.
-------- Tarikat-Devlet likisi, Kadzdeli ve Meyh Tartmalar Asndan Niyz-i
Msr ve Dneme Etkileri, Tasavvuf Dergisi, sy. 1, s. 49-80.
ATAMAN, Sadi Yaver, Mehmed Sadi Bey, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1987.
AZAMAT, Nihat, Kadiriyye, DA, c. XXIV, s. 131-136.
BANARLI, Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyat Trihi, c. I-II, Milli Eitim Bakanl
Yay., c. II, stanbul 1971.
BARDAKI, Murat, Delllzde smil Efendi, MM, sy. 148, s. 488.
BARDAKOLU, Duran, Him Bey Mecmas, MM, sy. 370, s. 4-6; sy. 371, s. 7-9.

257

BARKAN, mer Ltfi, stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler,

Vakflar Dergisi, sy. 2, s. 279-386.
BAER, Fatma dile, Trk Msiksinde Abdulbk Nsr Dede, Baslmam Doktora
Tezi, MSBE, stanbul 1996.
-------- Abdulbk Nsr Dede ve Tedkk u Tahkk, Yksek Lisans Tezi, MSBE,
stanbul 1988.
BAGELEN, Nezih, Kartpostallarda Yaayan Eski stanbul: Eyb, stanbul
Armaan, (Haz. Mustafa Armaan), stanbul Belediyesi Yay., stanbul 1997, c.
III, s. 213-220.
BAYKAL, smil Hakk, Endern Mektebi Trihi, stanbul 1953.
BAYKARA, Resuh, Mevlev Mukbelesi Nasl Yaplrd?, Tasavvuf Kitab, (Haz.
Cemil ifti ), Kitabevi Yay., stanbul 2003, s. 279-286.
BAYRAMOLU, Fuat, Hac Bayram- Vel, Yaam, Soyu, Vakf, Trk Trih Kurumu
Yay., c. I-II, Ankara 1983.
BAYRAMOLU, Fuat AZAMAT, Nihat, Bayramiyye, DA, c. V, s. 269-273.
BAYRI, H. Mehmet, stanbul Folkloru, Baha Matbaas, stanbul 1972.
-------- det ve Ananeler: stanbulda Snnet Dnleri, Trk Folklor Aratrmalar,
sy. 49, s. 776-778.
BEHAR, Cem, Ak Olmaynca Mek Olmaz, Yap Kredi Yay., stanbul 2003.
BIRGE, John Kngsley, Bektalik Trihi, Ant Yay., stanbul 1991.
BRNC, Ali, Mahalle Mektebine Balama Mersimi ve Mekteb lhleri, II.
Milletleraras Trk Folklor Kongresi: Bildiriler IV, Ankara 1982, s. 37-57.
BOLAY, Sleyman Hayri, Hac Bekta Velyetnmesinde bdet Unsurlar, I. Trk
Kltr ve Hac Bekta Vel Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Trk
Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi, Ankara 1999, s. 83-92.
BYKAKSOY, Kenan, lhiyyt- Kenan, (Haz. Yusuf mrl), stanbul 1974.
CAN, Halil, Din Trk Msiksi Lgat, Msik Mecmas (MM), sy. 218, s. 5-6.
-------- Din Trk Msiksi Antolojisi: Cenze Salt, MM, sy. 217, s. 14.

258

-------- Mevlevlikte Msik ve Msikde Mevlevler, Mevln Gldestesi, Konya

1969, s. 32-37.
-------- Delllzde Hac smil Efendi, MM, sy. 223, s. 206-208.
-------- Neyzen Slim Bey, MM, sy. 230, s. 5-6.
-------- Tasavvuf Msiksi, Tasavvuf Kitab, s. 465-475.
-------- Kazasker Mustafa zzet Efendi, MM, sy. 228, s. 12-13, sy. 229, s. 17-19.
CEBECOLU, Ethem, Hac Bayram- Vel, KB Yay., Ankara 1991.
-------- Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara, 1997.
ALAYAN, Bnyamin, Kerbel Mersiyyeleri, Ankara 1997.
ELEB, saf Hlet, Mevln ve Mevlevlik, Nurgk Matbaas, stanbul 1957.
-------- Mevlnda Sem, Trk Yurdu Dergisi, sy. 252, s. 529-530.
UBUKU, . Agh, Trk-slm Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, AF
Yay., Ankara 1987.
DURMAZ, Serhad, Geleneksel Trk Sanat Msiksinin Makam Daarndaki
Deimeler, Baslmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll nv. SBE, zmir 1991.
DURU, Muhittin Celal, Trih Smalardan: Mevlev, Kader Yay., stanbul 1952.
DUYGULU, Melih, Alev-Bekta Mziinde Deyiler, Can Yay., stanbul 1997.
EDB, Eref, Bestekr Hac rif Bey, MM, sy. 90, s. 529-531, 547.
EL, Armaan, Semahlar Din eriklidir, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Vel
Sempozyumu Bildirileri, s. 113-116.
ELADE, Mircea, amanizm, (ev. smet Birkan), mge Kitabevi, Ankara 1999.
ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, Marifet Yay., stanbul 1981.
ERDEMR, Avni, Anadolu Sahas Msikinas Divan irleri, TSAV Yay., Ankara
1999.
ERDOAN, Mustafa, stanbulda Ktahyal Bir eyh ilesi, Seyyid Ebbekir Dede
ve Ahfd, stanbul Aratrmalar, c. VII, s. 103-129.
EREN, A. Cevat, Selm IIIn Biyografisi, Baslmam Doentlik Tezi, stanbul
niversitesi Son a Trihi Blm, stanbul 1964.

259

ERGN, Nihat, Yldz Saraynda Mzik ( Abdlhamid II Dnemi ), KB Yay., Ankara

1999.
ERGN, Osman, Trk Maarif Trihi, c. I-V, Eser Kltr Yay., stanbul 1977.
ERGUN, Sadettin Nzhet, Trk Msiksi Antolojisi (Din Eserler), c. I-II, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1942.
-------- Bekta irleri ve Nefesleri, Marif Vekleti Yay., stanbul 1944.
ERGUNER, Sleyman, XIX. Asr Neyzenleri, Tasavvuf Kitab, s. 476-502.
ERGN, Ender SALGAR, Fatih AYTAN, Serhat, Dede Efendi Besteleri, KB Yay.,
Ankara 1996.
ERZ, Mehmet, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevlik-Bektalik, stanbul
1992.
-------- Trkiyede Alevlik-Bektalik, KB Yay., Ankara 1990.
ERSOY, Ayla, Trklerde Sanat, Trk Trihi ve Kltr., s. 407-426.
ERSOY, Mehmet kif, Safahat, Akvaryum Yay., stanbul 2006.
ESRR DEDE, Tezkret- uar-y Mevleviyye, Sleymniye Ktphnesi, Hlet
Efendi Mlhk, nr. 109.
ETK, Arif ETK, Kzm, Notalaryla lhler, Konya 1960.
EYCE, Semavi, stanbul Halknn ve Pdiahlarnn nl Mesiresi: Kthne,
stanbul Armaan, c. III, s. 75-95.
EYUBOLU, smet Zeki, Alev-Bekta Edebiyat, Der Yay., stanbul 1991.
-------- Gnn Inda Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Trihi, Geit Kitabevi, stanbul
1987.
EZG, Suphi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, c. I-V, stanbul Belediyesi Konservatuar
(BK) Yay., stanbul 1933-1953.
-------- Trk Msiksi Klasiklerinden Temcd Nat Salt Durak, BK Yay., stanbul
1945.
FATN DAVUD, Hatmetl- Er, stanbul 1271/1853.
FILALI, Ethem Ruhi, Trkiyede Alevlik ve Bektalik, Seluk Yay., stanbul 1994.

260

GER, Nebahat, Din Dergilerde Din Eitimi Anlay (1980-1990), Baslmam

Doktora Tezi, Erciyes nv. SBE, Kayseri 1997.
GKTA, Uur, Goygoycular, DBA, c. III, s. 404.
GLPINARLI, Abdlbaki, Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklap Kitabevi Yay.,
stanbul 1953.
-------- Mevlev db ve Erkn, nklap ve Ata Kitabevleri Yay., stanbul 1963.
-------- 100 Soruda Tasavvuf, stanbul 1969.
-------- Alev-Bekta Nefesleri, nklap Kitabevi, stanbul 1992.
-------- Halk Edebiyatmzda Zmre Edebiyatlar, Trk Dili / Trk Halk Edebiyat
zel Says, c. XIX, s. 357-375.
GLTA, Ayhan, Trk Msiksi Sazlar, Kk Dergisi, c. I, sy. 3, s. 4-5.
GNDZ, rfan, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, Osmanl Ansiklopedisi,
c. IV, s. 468-485.
GNEY, Akm, Halvetlerde Msik, stanbul Teknik nv. SBE, YLT, stanbul 1997.
GRER, Dilver, Abdulkdir Geyln, Hayat, Eserleri ve Grleri, nsan Yay.,
stanbul 1999.
GRER, Selahattin, Trk Mtefekkir ve Mutasavvf, Halk iri Yunus Emrenin
Bestelenmi iirleri, smilAkgn Matbaas, stanbul 1961.
HACI BEKTA VEL, Makalat- Hac Bekta Vel, (Haz. Aziz Yaln), Ankara 1991.
HM BEY, Mecma-i Krh ve Nakh ve arkyyt, Yahy Harr Matbaas,
stanbul, 1269.
HATPOLU, Ahmet, Besteleriyle Yunus Emre lhleri, Diyanet Vakf Yay., Ankara
1993.
HEPER, Sadettin, Mevlev yinleri, Konya Turizm Dernei Yay., Konya 1979.
HIZIR LYAS EFEND, Letif-i Vekyi-i Endern, stanbul 1276.
HSEYN AYVANSARAY, Hadkatl- Cevmi, Matbaa-i mire, c. I, stanbul
1281/1864.

261

HSEYN VASSF, Sefne-i Evliy, (ev. Mehmet Akku-Ali Ylmaz), c. I-V, Seh
Neriyat, stanbul 1999.
IIN, Ekrem, Celvetlik, DBA, c. II, s. 394-396.
-------- Kadirlik, DBA, c. IV, s. 372-377.
-------- Tarikatlarn stanbulda Gndelik Hayat ekillendirmesi, stanbul Armaan,
c. III, s. 223-244.
NAL, M. Kemal, Ho Sad, Bankas Yay., stanbul 1958.
-------- Son Hatttlar, Maarif Basmevi, stanbul 1955.
NANER, . Turul, Osmanl Msiksi Trihinde Tasavvuf Msiksine Bir Bak,
Yeni Trkiye Dergisi 701 Osmanl zel Says, c. I-IV, Ankara 2000, c. IV, sy.
34, s. 551-563.
-------- Tekke Msiksi, DBA, c. VII, s. 240-241.
-------- Bekta Msiksi, DBA, c. II, s. 129-131.
-------- Mevlev Msiksi ve Sem, DBA, c. V, s. 420-422.
-------- Cerrhlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. II, s. 416-417.
-------- Glenlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. III, s. 444.
-------- Snbllikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. VII, s. 112-113.
-------- Uklikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. VII, s. 331.
-------- Bedevlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. II, s. 122.
-------- Celvetlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. II, s. 396-397.
-------- Kadirlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. IV, s. 377-378.
-------- Nakibendlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. VI, s. 39.
-------- Rfalikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. VI, s. 330-331.
-------- Sadlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. VI, s. 394-396.
-------- abnlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. VII, s. 123-124.
-------- Bayramlikte Zikir Usl ve Msik, DBA, c. II, s. 107.
PRL, Mehmet, Endern, DA, c. XI, s. 185-187.

262

STANBUL BELEDYES KONSERVATUARI TASNF HEYET, Trk Msiksi

Klasiklerinden lhler, c. I-II, stanbul Belediyesi Konservatuar (BK) Yay.,
stanbul 1931.
-------- Trk Msiksi Klasiklerinden Bekta Nefesleri, c. IV-V, BK Yay., stanbul
1933.
-------- Mevlev yinleri, c. VI-XIII, BK Yay., stanbul 1934 -1939.
Z, Mahir, Tasavvuf , Rahle Yay., stanbul 1969.
ZZDDN AHMED EL- FRUS EL- VSIT, Seyyid Ahmed er- Rifa ve Nurlu Yolu
(ev. Hayri Kaplan), Ehl-i Beyt Vakf Yay., Ankara 1999.
KAFESOLU, brahim, Eski Trk Dini, Ankara 1980.
KAM, R. Ferit, Tanbur, Radyo Dergisi (RD), sy. 81, s. 5-7; sy. 82, s. 6.
-------- Zek Dede, RD, sy. 78, s. 2-3; sy. 79, s. 3-5.
-------- Delllzde, RD, sy. 59, s. 2-3.
-------- Dede Efendi, RD, sy. 56, s. 20-21.
-------- Hac rif Bey, RD, sy. 33, s. 8.
-------- Kazasker Mustafa zzet Efendi, Trk Msiksi Dergisi, sy. 28, s. 2-4.
KAPLAN, Zekai, Din Msik Dersleri, MEB Yay., stanbul 1991.
KARA, Mustafa, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zviyeler, Dergh Yay.,
stanbul 1980.
-------- Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sr Yay., Bursa 2004.
KARADENZ, Ekrem, Trk Msiksi Nazariye ve Esaslar, Bankas Yay., Ankara,
tsz.
KARAMAN, Hayrettin, Ebediyet Yolcusunu Uurlarken, Ankara 1988.
KOCA, Fatih, Neyin Trih Geliimi ve Din Msikmizdeki Yeri, Din Aratrmalar
Dergisi, c. IV, sy. 12, s. 181-196.
KOCA, Ferhat, Osmanl Fakhlerinin Sem, Raks ve Devrn Hakkndaki
Tartmalar, Tasavvuf, s. 13, s. 25-73.
KOCATRK, Vasfi Mahir, Tekke iiri Antolojisi, Edebiyat Yay., Ankara 1968.

263

-------- Trk Edebiyat Trihi, Edebiyat Yay., Ankara 1964.

KO, Ferdi, Sultn III. Selm Hnn Msik Eserlerinin Mzikal Analizi, YLT,
MSBE, stanbul 2003.
KOU, R. Ekrem, min Alay, stanbul Ansiklopedisi (A), c. II, s. 783-790.
-------- sitne, A, c. II, s. 1108.
-------- Bedev Topu, A, c. V, s. 2364-2365.
-------- Cenze Salt, A, c. VII, s. 3492.
KONUK, Ahmed Avn, Hnende, Mahmd Bey Matbaas, stanbul, 1317.
KONUR, Himmet, brhim Glen, Hayat, Eserleri, Tarikat, nsan Yay., stanbul
2000.
KOSAL, Cneyd, 99 Makamda lhler, Marifet Yay., stanbul 1994.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diynet Yay., Ankara 1991.
KUBAN, Doan, Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yay.,
stanbul 1995.
KURNAZ, Cemal TATI, Mustafa, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000.
KUTLU, Y. Fikret, Trk Msiksinde Makamlar, Yap Kredi Yay., stanbul 2000.
KK, Hasan, Tarikatlar, TRDAV Yay., stanbul 1976.
KK, Sezai, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg Yay., stanbul 2003.
-------- XIX. Asrda Mevlevlik ve Mevlevler, Baslmam Doktora Tezi, MSBE,
stanbul 2000.
LEVEND, Agh Srr, Halk ve Tasavvuf Halk Edebiyat, Trk Dili / Trk Halk
Edebiyat zel Says, c. XIX, s. 171-185.
MANTRAN, Robert, XVI. ve XVII. Yzylda stanbulda Gndelik Hayat, (ev.
Mehmet Ali Klbay ), Eren Yay., stanbul 1991.
MEHMED SREYY, Sicill-i Osmn, (Haz. Ali Aktan-Abdulkadir Yuval-Mustafa
Keskin), c. I-III, Sebil Yay., stanbul 1995.
-------- Sicill-i Osmn, (Haz. Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman), c. I-VI, Trih Vakf
Yurt Yay., stanbul 1996.

264

MEHMED THR, Osmanl Mellifleri, (Haz. Fikri Yavuz-smilzen), c. I-III, Meral

Yay., stanbul, tsz.
MEHMED ZY, Yenikap Mevlevhnesi, (Haz. Yavuz Senemolu), Tercman 1001
Temel Eser, tsz.
MUSHPZDE CELL, Eski stanbul Yaay, Trkiye Yay., stanbul 1946.
NASUHOLU, Orhan, Din Msikmizin Bir heseri: Mirciyye, MM, sy. 292, s.
4-7.
NOYAN, Bedri, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, c. I-IV, Ard Yay., Ankara
2001.
OCAK, Ahmet Yaar, Osmanl Devletinda Marjinal Sfilik: Kalenderler (XIV-XVII.
yzyllar), Ankara 1992.
-------- Bektalik, DA, c. V, s. 373-379.
-------- Zviyeler, VD, sy. 12, s. 247-269.
OKHAN, Mehmet Ali, Ahmed Rifa, Gayret Kitabevi, stanbul 1954.
ORANSAY, Gltekin, Trk Din Msiksine Giri Ders Notlar, AF, Ankara 1976.
-------- Yaynlanm Trk Din Msiksi Szl Antlarnn Ezgileyicileri, AF slm
limleri Enstits Dergisi, c. III, s. 149-211.
OSMANOLU, Aye, Babam Abdlhamd, stanbul 1960.
OYTAN, M. Tevfik, Bektaliin Yz, Marif Matbaas, stanbul 1979.
CAL, Mustafa, min Alay, DA, c. III, s. 63.
GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Trihine Giri, KB Yay., c. I-IX, Ankara 1991, c. VIII.
KTE, Burhanettin, Byk Bestekr Hac rif Bey, MM, sy. 190, s. 275-278.
NDER, Mehmet, Yzyllar Boyunca Mevlevlik, Ankara 1992.
NGREN, Reat, Osmanllarda Tasavvuf (XVI. Yzyl), z Yay., stanbul 2000.
NSAN, Avni, Hac rif Bey, TMD, sy. 25, s. 2-3, 22-4.
ZALP, M. Nazmi, Trk Msiksi Trihi, c. I-II, MEB Yay., stanbul 2000.
-------- Trk Msiksi Beste Formlar, TRT Yay., Ankara, tsz.

265

ZCAN, Nuri, XVIII. Asrda Osmanllarda Din Msik, Baslmam Doktora Tezi,
MSBE, stanbul 1982.
------XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanllarda Din Msik, Yeni Trkiye Dergisi, sy.
34, s. 564- 574.
-------- Bekta Msiksi, DA, c. V, 371-372.
-------- Devrn, DA, c. IX, s. 249-250.
-------- Goygoycular, DA, c. XIV, s. 121-122.
-------- Hamparsum Notas, DA, c. XXVII, s. 193.
-------- smil Dede Efendi, DA, c. XXIII, s. 93-95.
-------- Mehmed Efendi, Kmrczde, DA, c. XXVIII, s. 455.
-------- Mersiyye, DA, c. XXIX, s. 219-221.
-------- smil Efendi (Delllzde), DA, c. XXIII, s. 95-96.
-------- Mehter, DA, c. XXVIII, s. 545-549.
ZCAN, Nuri FELDMAN, Walter, stanbul, DA, c. XXIII, s. 271-275.
ZCAN, Nuri - UZUN, Mustafa, Cenze Salts, DA, c. VII, s. 358-359.
ZDAMAR, Mustafa, slmbol Geleneinde Sivil Mersimler ve Doumdan lme
Msik, Krk Kandil Yay., stanbul 1997.
-------- Dersadet Derghlar, stanbul 1994.
ZDE, Ouz, Hac rif Bey, MM, sy. 356, s. 11-16.
ZER, lbeyi, Osmanldan Cumhriyete Sosyal Yaam, Trkler Ansiklopedisi, c.
XIV, s. 153-61.
ZKAN, smil Hakk, Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri, Kudm Velveleleri,
tken Yay., stanbul 1994.
ZKIRIMLI, Atilla, Alevlik-Bektalik ve Edebiyat, stanbul 1985.
ZMEN, smail, Alev-Bekta iirleri Antolojisi, c. I-V, Saypa Yay., c. IV, Ankara
1995.
ZTUNA, Ylmaz, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, c. I-II, Kltr Bak. Yay.,
Ankara 1990.

266

-------- Hac rif Bey, KB Yay., Ankara 1986.

-------- Dede Efendi, KB Yay., stanbul 1987.
-------- Itr, KB Yay., Ankara 1987.
ZTRK, M. Cemal, Cerrhlik, Gelenek Yay., stanbul 2004.
ZTRK, Y. Nuri, Kurn ve Snnete Gre Tasavvuf, Yldzlar Ofset Matbaas,
stanbul 1990.
-------- Kuadal brhimHalvet, Fatih Yaynevi, stanbul 1982.
-------- Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, Yldzlar Ofset Matbaas, stanbul 1992.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl (OTDTS), c.
I-III, stanbul 1993.
-------- min Alay, OTDTS, c. I, s. 58-59.
-------- Bedev Topu OTDTS, c. I, s. 192.
-------- Goygoycular, OTDTS, c. I, s. 673-674.
REVNAKOLU, Cemaleddin Server, Nevbe Vurmak Ne di, Nasl Yaplrd?, Eski
Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, (Haz. M. Doan Bayn
smil Derviolu), Krkambar Kitabevi, stanbul 2003, s. 325-352.
-------- Usl ve Ananeleriyle Asrlarca Devam Eden Tarikatlarda Cenze Trenleri,
Eski Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr, s. 215-250.
-------- Yunusun Bestelenmi lhleri Nerede ve Nasl Okunurdu?, Tasavvuf Kitab,
s. 427-460.
RIZVANOLU, Mustafa smail, Eyyb Mehmed Zek Dede, YLT, MSBE, stanbul
1997.
RONA, Mustafa, XX. Yzyl Trk Msiksi, Trkiye Yay., stanbul 1970.
SABUNCU, Ali, Hamparsum Notas, Trk Msiksi Dergisi, sy. 10, s. 3; sy. 11, s.
3,6; sy. 12, s. 5; sy. 13, s. 3,16.
SAMAN, Ali Rza, Mehur Hfz Smi, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1947.
SAKAOLU, Necdet, Endern, DBA, c. III, s. 172-174.
-------- min Alay, DBA, c. I, s. 244-246.

267

SALCI, Vahit Ltfi, Gizli Trk Msiksi ve Trk Msiksinde Armoni Meseleleri,
Numune Matbaas, stanbul 1940.
-------- Gizli Trk Oyunlar, stanbul 1941.
SALGAR, M. Fatih, Sultan III. Selmin Hayat, Sanat ve Eserleri, tken Yay.,
stanbul 2001.
SANAL, Haydar, Mehter Msiksi, MEB Yay., stanbul 1964.
SANER, Turgut, XIX. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, Pera Turizm ve
Ticaret A.. Yay., stanbul 1998.
SAVA, Saim, Osmanl Dnemi Zviyeleri zerine Baz Deerlendirmeler, Osmanl,
c. IV, s. 459-467.
SAYGI, Hakk, Alev-Bektalikte nan ve bdet, Folklor-Edebiyat Dergisi, c.
VIII, sy. 30, s. 48-51.
SEMA, Sadri, Eski stanbuldan Hatralar, letiim Yay., stanbul 2000.
SERN, Muhittin, Hat Sanatmz, Kubbealt Ner., stanbul 1986.
SERN, Rahmi, Halvetlik ve Halvetler, Petek Yay., stanbul 1984.
SERTOLU, Midhat, Osmanl Devleti Devrinde Mevlid Alay, Hayat Trih
Mecmas, c. XII, sy. 4, s. 45-49.
-------- Kerbel Olay ve Mtem yini, Hayat Trih Mecmas, sy. 146, s. 46-52.
SEVENGL, Refik Ahmet, stanbul Nasl Eleniyordu, (Haz. Sami nal), letiim Yay.,
stanbul 1993.
SEZGN, Abdulkadir, Hac Bekta- Vel ve Bektalik, stanbul 1991.
SOMA, Selim, stanbulda Hayvanlar, stanbul Armaan, c. III, s. 167-170.
SOYVER, Ylmaz, Sosyolojik Adan Alev-Bekta Gelenei, Ankara 1997.
SPATAR, M. Halim, stanbul Msik Hayat - Bat Mzii, DBA, c. V, s. 531-533.
SRELSAN, smilBaha, Din Trk Msiksine Giri, TRT Yay., Ankara 1972.
APOLYO, E. Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Trihi, Trkiye Yay., stanbul 1964.
EKER, Mehmet, Osmanllarda Mevlid Trenleri, DA, c. XXIX, s. 479-480.
-------- Mevlid Alay, DBA, c. V, s. 431.

268

EMSEDDN SM, Kms-i Trk, kdm Matbaas, stanbul 1317.

ENGEL, Ali Rza - TRE, Abdlkadir, Trk Msiksi Klasikleri, lhler, (Haz. Yusuf
mrl), I-IX, Kubbealt Neriyat, stanbul 1979-1984.
TALU, Ercment Ekrem, Goygoycular, Resimli Trih Mecmas, sy. 36, s. 19281930.
-------- Eski Snnet Dnleri, Resimli Trih Mecmas, sy. 39, s. 2120-2122.
TANMAN, M. Baha, stanbul Mevlevhneleri, Osmanl Aratrmalar, c. XIV.
-------- Abdsselm Tekkesi, DA, c. I, s. 302-303.
-------- Abdsselm Tekkesi, DBA, c. I, s. 55.
-------- sitne, DA, c. III, s. 485-487.
-------- Snbl Efendi Tekkesi, DBA, c. VII, s. 105-107.
-------- Ba Mescidi, Tekkesi ve emesi, DBA, c. II, s. 79.
-------- Halvetlik, DBA, c. III, s. 533-535.
-------- Kozyata Tekkesi, DBA, c. V, s. 81-82.
-------- Himmet Efendi Tekkesi, DA, c. XVIII, s. 58-59.
-------- Nreddin Cerrh Tekkesi, DBA, c. VI, s. 97-99.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Trihi, alayan Kitabevi,
stanbul 1976.
TANRIKORUR, Cinuen, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, Dergh Yay., stanbul 2003.
-------- Osmanl Msiksi, Osmanl Medeniyeti Trihi, c. I-II, Feza Yay., c. II,
stanbul 1999, c. II, s. 493-530.
-------- Osmanl Msiksinde Mevlev yini Bestecilii, Osmanl Ansiklopedisi, c. X,
s. 707-721.
TANSU, Sezer, Resim Sanatnn Trihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1999.
TAVASLI, Yusuf , Kasde, lh ve Nat- erifler, stanbul 1975.
TAYLESNZDE HFIZ ABDULLAH EFEND, Trih: stanbulun Uzun Drt Yl,
(Haz. Feridun M. Emecen), stanbul 2003.
TAYYRZDE AHMED AT, Trih-i At, c. I-IV, stanbul 1293.

269

TEMREN, Belks, Bektaliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, KB Yay., Ankara 1994.

TOSUN, Necdet, Baheddin Nakbend, nsan Yay., stanbul 2002.
TURAN, erafettin, Trk Kltr Trihi, Bilgi Yay., stanbul 1990.
TRK TASAVVUF MSKS VAKFI, Yunus lhleri Gldestesi, (Haz. Cneyd
Kosal), KB Yay., Ankara 1991.
UKUN, Rabia Kocaaslan, Hac Bekta Velyetnmesinde Ta ve Kaya le lgili
nanlar, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Sempozyumu Bildirileri, s. 369374.
UMUL, Lle Akay, Bekta Erknndaki Nefesler ve stanbul Konservatuarnn 1933
Senesinde Nerettii Nefesler zerine Bir Deneme, Folklor-Edebiyat Dergisi,
c. VIII, sy. 32, s. 93-104.
-------- Trk Din Mziine Genel Bak ve Bugnk Durumu,Folklor-

Edebiyat

Dergisi, c. IX, sy. 36, s. 81-95.

UZ, Kzm, Msik Istlhat, K Yay., Ankara 1964.
UZLUK, Faruk Nafiz, Mevlev Hilfetnmeleri, Vakflar Dergisi, sy. IX, s. 385-392.
UZUN, Mustafa, lh , DA, c. XXII, s. 64-68.
-------- Mirciyye, DA, c. XXX, s. 135-140.
LKTAIR, M. akir, Bekta Edebiyatnn Nitelii ve Nazm Trleri, Trk
Folkloru Aratrmalar Yll- Belleten, Ankara 1974, s. 189-191.
NGR, Ethem, Trk Marlar, Ankara 1965.
NGR, Etem Ruhi, 200 Yl nceki Trk Msiksine Bir Bak, MM, sy. 424, s. 5-6.
VELKHYAOLU, Nazif, Snbliyye Tarikat ve Kocamustafapaa Klliyesi, ar
Yay., stanbul 2000.
WRIGHT, Owen, stanbul Msik Hayat: XVII. ve XVIII. Yzyllardaki Yapsal
Deiimler, DBA, c. V, s. 525-527.
YAHY B. SLH EL- SLMBOL, Tarikat Kyafetleri, (Haz. M. Serhan Tayi Mustafa Akar), Sufi Kitap Yay., stanbul 2006.
YAVAA, Aleddin, stanbul Msik Hayat: Saray Dnda Msik Hayat, DBA,
c. V, s. 527-529.

270

-------- stanbul Msik Hayat: Msik Meclisleri, DBA, c. V, s. 529-531.

YAZICI, Tahsin, Snbliyye, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., stanbul 1979, c. XI, s.
236-238.
YEKT, Estz-i Elhn, (Haz. Nuri Akbayar), Pan Yay., stanbul 2000.
YENGN, Hayri, Dede Efendi, MM, sy. 118, s. 298; sy. 119, s. 325.
-------- Hfz Kmr ve Kmrc Hfz, MM, sy. 208, s. 103.
-------- Him Bey, MM, sy. 201, s. 268.
-------- III. Sultan Selim, MM, sy. 107, s. 393-394, 408.
-------- Tanbr Byk Osman Bey, MM, sy. 199, s. 204-205.
-------- Zek Dede, MM, sy. 121, s. 9-10; sy. 122, s. 38-39.
-------- kir Aa, MM, sy. 123, s. 85-86; sy. 124, s. 109, 120.
YILMAZ, H. Kmil, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiye Tarikat, MF. Yay., stanbul
1980.
-------- Celvetiyye, DA, c. VII, s. 273-275.
YNETKEN, Halil Bedi, Kym Zikirler ve Trk Din Rakslar, Tasavvuf Kitab,
(Haz. Cemil ifti ), Kitabevi Yay., stanbul 2003, s. 235-240.
YUNUS EMRE, Gldeste, (Haz. Sevgi Gkdemir - Ayvaz Gkdemir), KB Yay.,
Ankara 1996.
YUNUS BRHM ES- SAMARRA, Seyyid Ahmed er-Rifa, (ev. Mnir Atalar),
Ehl-i Beyt Vakf Yay., Ankara 1995.
YCER, H. Mahmut, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19.Yzyl), nsan Yay., stanbul
2003.
-------- XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, stanbul
2001.

271

ZET
DEMRTA, Yavuz, XIX. Yzyl stanbulunda Tekke Msiksi, slam Tarihi
ve Sanatlar (Trk Din Msiksi) Anabilim Dal, Doktora Tezi, Tez Danman: Yrd.
Do. Dr. Bayram AKDOAN.
almamz, XIX. Yzyl stanbulundaki Tekke Msiksini konu edinmitir.
blme ayrdmz almamzn Giri Blmnde, aratrmann nemi, amac,
metodu, kapsam ve kaynaklar; stanbul ehrinin trih ve kltrel nemi ile, bu ehrin
XIX. yzyldaki sosyal, sanat ve msik hayat; tasavvuf dncenin pratie dnt
yerler olan tekkelerin icra ettii fonksiyonlar ile, bu yzyl stanbulunda faaliyette
bulunan belli bal tarikatlar hakknda bilgiler verilmitir.
Birinci Blmde ise, tekkelerde icra olunan Din Msik Formlar, tarikatlarn
msik uygulamalar, Tekke Msiksinde sz sahibi olan msikinaslarn hayatlar ve
eserleri, bu msikinaslarn sosyal hayattaki vazifeleri, tekkelerde verilen msik
eitimi, Tekke Msiksinin db ve erkn, bu msiknin icras esnasnda meydana
gelen hatralar, Tekke Msiksinde kullanlan sazlar ile, Tekke Msiksinin icra
edildii dier mekanlar hakknda bilgiler verilmitir.
Tezimizin son blm olan kinci Blmde ise, XIX. Yzyl stanbul Tekke
Msiksi, msik sanat asndan tahlil edilmitir ki bu da; bu yzylda grlen yenilik
hareketlerinin Trk Msiksine (onun mhim bir ubesi olmas dolaysyla da Tekke
Msiksine) yansmas, msikinaslarn sanat ahsiyetleri, mevcut ynetimin msikye
ve msikinasa bak, XIX. Yzyl stanbul Tekke Msiksinin, gfte, makam, usl
ve form gibi eitli alardan tahlili ile, baz Tekke Msiksi eserlerinin mzikal analizi
gibi balklar altnda tasnif olunmutur.

272

ABSTRACT

DEMRTA, Yavuz, The Sufi Music of Istanbul in XIX. Century, Islamic

History and Arts (Turkish Religious Music) Major Discipline, Doctoral Thesis,
Doctoral Advisor: Assistant Associate Professor Dr. Bayram AKDOAN.
Our work is based on The Sufi Music of Istanbul in XIX. Century. Our work
consists of three parts. In the introduction is explained the importance of research,
purpose and method and the areas covered with resources available; the importance of
the history of Istanbul and its cultural importance, as well as the social life, the arts, and
musical life of Istanbul in the XIX. Century. The practical use of converting sufi
thought into practice in the tekkes and its functions that existed at that time in Istanbul,
are described.
The first part is dealt with the forms of religious music in tekkes, the application
of religious music in different schools of thought, the lifes of the music lovers and their
studies and duties in the society and the education given in these in tekkes, the rules and
regulations of the tekkes, and the experiences in performing the religious music. We
have also describen the instruments which are used in the Tekke Music and where it
performed and discussed.
The last part of the thesis which is the second part music of sufi in the XIX.
Century of Istanbul, its analysis from the point of art, as well as the new activities added
to the old in this century, and its reflection to the Tekke Music. The personalities of the
musicians and their character of understanding and practising them, are also given in
details the administraction of the Sultans Office in understanding of the music and
musicians. Some of the titles discussed in this thesis are; lyrics, compouse, rythm and
form and ways of practicing from the point of art. Also analysis of different subject
titles are discussed of Istanbul in the XIX. Century.