Biologia komrki.

Biologia komrki

Strona 1

Spis treci
1. Rozdzia I: Podzia i cechy komrek
2. Rozdzia II: Mikroskopia
3. Rozdzia III: Struktury i funkcje bony komrkowej. Transport.
4. Rozdzia IV: Procesy zachodzce w jdrze komrkowym.
5. Rozdzia V: RNA. Rybosomy. Translacja.
6. Rozdzia VI: Siateczka rdplazmatyczna.
7. Rozdzia VII: Aparat Golgiego. Lizosomy.
8. Rozdzia VIII: Mitochondria. Chloroplasty. Peroksysomy.
9. Rozdzia IX: Sygnalizacja wewntrz- i zewntrzkomrkowa.
10. Rozdzia X: Cytoszkielet.
11. Rozdzia XI: Transformacja nowotworowa w zaczniku.
12. Rozdzia XII: Apoptoza. Autofagia.
13. Rozdzia XIII: Cykl komrkowy

Biologia komrki

3 str.
6 str.
18 str.
24 str.
28 str.
35 str.
41 str.
44 str.
51 str.
53 str.
58 str.
61 str.

Strona 2

Rozdzia I
Podzia i cechy komrek
Opracowaa: Anna Rembilas

Komrka jest najprostsz form ycia i jednoczenie najmniejsz jednostk

budulcow organizmw wyszych. Komrki od wirusw odrnia zdolno do rozmnaania.
Komrki mona podzieli ze wzgldu na brak lub obecno jdra komrkowego:
Procaryota komrki bezjdrowe (bakterie)
Eucaryota komrki jdrzaste (pierwotniaki, grzyby, roliny, zwierzta)

Komrki bezjdrowe
Bakterie: - cechuj je rne ksztaty (kuliste, paeczkowate, rubowate),
- otoczone sztywn cian komrkow (funkcja ochronna) oraz bon komrkow,
- wypenione cytoplazm ( w niej znajduje si DNA)
- w obrazie mikroskopowym - brak wyranych, uorganizowanych organelli
- szybkie rozmnaanie, a co za tym idzie zdolno do szybkiej ewolucji
- przeprowadzanie bardzo skomplikowanych procesw biochemicznych (pomimo
prostej budowy!)
-niektre z nich posiadaj zdolno do przeprowadzania fotosyntezy :pobieraj
energi ze wiata sonecznego bd energi chemiczn z nieorg. subst.;
(fotosyntetyzujce bakterie day pocztek chloroplastom w kom. rolinnych)

Bakterie mona podzieli ze wzgldu na ich rodowisko ycia:

tlenowe (po ewolucji przeksztaciy si w mitochondria k. eukariotycznych)
beztlenowe (np. nitryfikacyjne)
-> s niezbdne rolinom do prowadzenia fotosyntezy, gdy bez ich pomocy roliny
nie byyby w stanie pobra N2 z atmosfery
Inny podzia bakterii opiera si na rnicach w budowie molekularnej:
o Archeabacteria bakterie yjce w ekstremalnych warunkach rodowiskowych
o Eubacteria cyjanobakterie, bakterie yjce w glebie, chorobotwrcze

Komrki eukariotyczne wyrnia je obecno jdra komrkowego (osonitego podwjn

bon), w ktrym przechowywane jest DNA.
Biologia komrki

Strona 3

Na obrazie mikroskopowym s widoczne indywidualne organella.

Giardia jednokomrkowy pasoyt jelit, uznawany jest za yw skamienielin, w rwnym
stopniu zblion do bakterii (brak mitochondriw i innych organelli charakterystycznych dla
komrek eukariotycznych) oraz do eukariontw (obecne 2 jdra komrkowe, cytoszkielet);
dowd na to, e wczesne komrki eukariotyczne mogy y w warunkach beztlenowych,
wyksztacajc jdro komrkowe i cytoszkielet.
Pierwotniaki: - bardzo rnorodna grupa jednokomrkowcw, ze wzgldu na form ycia
(osiada lub ruchliwa) czy sposb odywiania (fotosyntetyzujce lub
misoerne)
- wystpuj w przernych ksztatach
- posiadaj wyspecjalizowane struktury (wyrostki czuciowe, fotoreceptory,
ruchome rzski czy aparaty gbowe)
Komrki rolinne w odrnieniu od zwierzcych zawieraj cian komrkow, chloroplasty,
plastydy. Natomiast organella wsplne dla obu typw komrek to: jdro komrkowe, bona
komrkowa, rybosomy, cytoplazma, mitochondria, siateczk wewntrzplazmatyczn, aparat
Golgiego, wakuole.

Cechy wsplna dla Procaryota i Eucaryota:

podobna budowa bony komrkowej
informacja genetyczna zapisana za pomoc DNA
podobne rybosomy i procesy w nich zachodzce
fotosynteza przebiega w podobny sposb, za energia magazynowana jest w ATP
podobna budowa proteosomw
podobny mechanizm syntezy biaek bonowych
Cechy odrniajce Procaryota i Eucaryota:
wielko (wiksze s komrki eukariotyczne)
obecno jdra komrkowego (brak u Procaryota)
obecno organelli (brak u Procaryota)
sposb zapisu informacji genetycznej ( Procaryota-plazmid, Eucaryota-chromosomy)
rybosomy (Procaryota-1 rodzaj, niewielkie; Eucaryota- 3 rodzaje, due)
poruszanie komrki (Procaryota-wi bakteryjna, Eucaryota-cytoszkielet, ew. rzski)

cytoplazma = pozostaa cz komrki poza jdrem, zawierajca otoczone bon organelle

o specyficznych funkcjach biochemicznych (np. mitochondria, chloroplasty)
cytozol = przedzia komrkowy po wykluczeniu obonionych organelli (zagszczona
mieszanina czsteczek biorcych udzia w procesach biochemicznych),
zawiera zbudowany z filamentw cytoszkielet

Komrki budujce okrelone tkanki s silnie wyspecjalizowane do penienia swoich funkcji.

Biologia komrki

Strona 4

W nabonkach wyrniamy:
- komrki chonne posiadaj mikrokosmki zwikszajce ich powierzchni adsorpcyjn,
- komrki rzskowe rzski umoliwiaj przesuwanie substancji nad powierzchni nabonka
- komrki wydzielnicze wydzielaj substancje na powierzchni komrek (czsto skupione
w postaci gruczou)
W tkance cznej znajduj si:
- fibroblasty wydzielaj sie midzykomrkow w postaci biakowych wkien (np. kolagen,
elastyna) zanurzonych w polisacharydowym elu
- osteoblasty komrki budujce ko, wydzielaj subst. w ktrej odkadaj si krysztay
fosforanu wapnia
- osteoklasty komrki kociogubne
- komrki tuszczowe wytwarzaj i magazynuj tuszcz (nale do najwikszych komrek
ciaa)
W tkance nerwowej wystpuj:
- neurony zbudowane z dendrytw (ciao komrki z jadrem komrkowym) i aksonw
- komrki glejowe funkcja pomocnicza; m.in. oplataj akson tworzc otoczk mielinow
Tkank miniow buduj wyspecjalizowane komrki miniowe w zalenoci od typu
tkanki:
- tkanka miniowa poprzecznie prkowana wielojdrowe komrki o ksztacie wkien
- tkanka miniowa gadka jednojdrowe, cienkie, wyduone komrki
- tkanka miniowa serca komrki o centralnie pooonym jdrze, cz w sobie cechy
2 w/w tkanek
W skad krwi wchodz:
- erytrocyty wypenione hemoglobin, u ssakw bezjdrzaste i pozbawione bon
- leukocyty peni funkcj ochronn dla organizmu i mona wrd nich wyrni:
a) limfocyty wytwarzanie przeciwcia
b) makrofagi i neutrofile aktywne wchanianie bakterii i ich szcztkw
Komrki czuciowe:
- komrki rzsate wystpuj w uchu wewntrznym, ruch kosmkw wywoany fal
dwikow generuje sygna elektryczny docierajcy do mzgu
- komrki prcikowe wystpuj w siatkwce oka, w swojej bonie zawieraj wraliw na
wiato rodopsyn
Komrki pciowe (komrka jajowa-wyranie wiksza, oraz komrka plemnikowa-mniejsza,
ale za to ruchliwa) s haploidalne, wyspecjalizowane do procesu zapadniania.
Komrki macierzyste maj zdolno do podziau i rnicowania si w komrki rnych
tkanek. W odpowiednich warunkach, po uzyskaniu odpowiednich sygnaw, komrki
macierzyste rozwijaj si w dojrzae komrki, o okrelonej budowie, penice okrelone
funkcje.

Biologia komrki

Strona 5

Rozdzia II
Mikroskopia
Opracowa: Tomasz Zieliski

I.

Mikroskopia wietlna.
A. wiato, zasady optyki
1. wiato:
- fala elektromagnetyczna
- prdko w prni 300 000 km/s|
- brak masy spoczynkowej

2. Zasada odbicia wiata wiato dobija si od powierzchni paskiej (lustra) pod tym
samym ktem. Kt A jest rwnej miary co kt A.

3. Odbicie i zaamanie wiata.

n1 wspczynnik zaamania wiata w powietrzu/prni, n1 =1

n2 wspczynnik zaamania wiata w drugim orodku
woda: n = 1,33
szko: n = 1,52
Biologia komrki

Strona 6

c prdko wiata
v2 prdko rozchodzenia si wiata w drugim orodku
sinA
n1 = 1
v1=c
(powietrze
prnia)
sinB
n2
v2
n1 jest rwne jeden tylko w tym konkretnym przypadku, podobnie prdko
rozchodzenia si wiata, rwnie dobrze mona rozpatrzy granic woda szko, gdzie
prdkoci i wspczynniki n bd inne.
4. Zjawisko cakowitego wewntrznego odbicia zachodzi wwczas gdy wizka wiata
biegnca w orodku o wikszym wspczynniku zaamania wiata przekroczy kt
graniczny.

W przypadku pierwszym (1) nie zosta osignity kt graniczny, cz wiata

przesza do drugiego orodka, a cz ulega odbiciu.

W przypadku drugim (2) zosta osignity dokadnie kt graniczny wizka

wiata nie przechodzi do drugiego orodka, biegnie na granicy obydwu
orodkw.

W przypadku trzecim (3) kt graniczny zosta przekroczony, wiato

cakowicie odbija si od granicy orodkw, pod takim samym ktem jak kt
padania.
B. Soczewki i dawane przez nie obrazy

Biologia komrki

Strona 7

1. Gdy przedmiot, ktry chcemy rzutowa przez soczewk znajduje si w odlegoci

powyej dwch dugoci ogniskowej (2F), wwczas obraz powstaje po drugiej stronie
soczewki, zatem jest to obraz rzeczywisty. Obraz jest rwnie pomniejszony i
odwrcony. Tak waciwo optyczn wykorzystuj obiektywy instrumenty optyczne
suce do prowadzenia obserwacji naziemnych (lunety i lornetki). Szczeglnym
przypadkiem jest, gdy obiekt obserwowany znajduje si w odlegoci nieskoczenie
duej (), wwczas jego obraz powstaje w paszczynie ogniska (F) obraz ten jest
dawany przez obiektywy i zwierciada teleskopw astronomicznych.

2. Jeli przedmiot znajduje si w odlegoci 2F od rodka soczewki, wwczas jego obraz

powstanie po drugiej stronie soczewki w odlegoci 2F, i bdzie rzeczywisty,
odwrcony, oraz tej samej wielkoci co przedmiot.

3. Jeeli przedmiot znajdzie si w odlegoci pomidzy F i 2F, wwczas jego obraz

powstanie po drugiej stronie soczewki, bdzie to obraz rzeczywisty, odwrcony i
powikszony. Ta waciwo jest wykorzystywana w przypadku obiektyww
mikroskopw optycznych.

4. Gdy przedmiot znajduje si w odlegoci mniejszej ni ogniskowa od soczewki,

wwczas obraz powstaje po tej samej stronie soczewki, po ktrej znajduje si
przedmiot, mamy zatem do czynienia z obrazem pozornym. Obraz jest rwnie
powikszony i prosty. Ta zaleno jest wykorzystywana w okularach
mikroskopowych, okular natomiast dziaa jak najzwyklejsza lupa.

Biologia komrki

Strona 8

5. Szczeglnym przypadkiem jest gdy przedmiot zostanie ustawiony w punkcie F

soczewki, wwczas jego obraz powstanie w nieskoczonoci.
C. Mikroskop wietlny (Robert Hook 1665) Powikszenie do 1000x, limit rozdzielczoci do
0,2 m
Dyfrakcja ugicie fali zjawisko polegajce na zmianie kierunku rozchodzenia si fali na
krawdziach przedmiotw lub w ich pobliu. Zachodzi dla przeszkd o dowolnej
wielkoci, ale jest szczeglnie widoczne dla przeszkd o wielkoci zblionej do dugoci
fali.
Jeeli wizka fal przechodzi przez szczelin lub omija obiekt, to zachodzi zjawisko ugicia.
Zgodnie z zasad Huygensa fala rozchodzi si w ten sposb, e kady punkt fali staje si
nowym rdem fali kulistej. Za przeszkod fale nakadaj si na siebie zgodnie z zasad
superpozycji. Przy spenieniu pewnych warunkw za przeszkod pojawiaj si obszary
wzmocnienia i osabienia rozchodzcych si fal (interferencja).
Dyfrakcja jest przydatna do okrelenia zdolnoci rozdzielczej mikroskopu, czyli
najmniejszej odlegoci midzy dwoma punktami, przy jakiej mikroskop jest w stanie
rozrni je jako osobne punkty.
Dysk Airyego (dysk Airyego, krek dyfrakcyjny), obraz punktu w postaci jasnej
plamki otoczonej na przemian ciemnymi i jasnymi piercieniami, dawany przez
bezaberracyjny ukad opt. z koow przeson aperturow; powstanie niepunktowych
obrazw powoduje ograniczenie moliwoci rozrniania szczegw przez ukady opt.
(mikroskop, teleskop).
R=
NA = sin
wspczynnik refrakcji rodowiska przez ktre przechodzi wiato (dla powietrza =1,
dla olejku immersyjnego = 1,4).
Najwysza warto dla jest 90, sin = 1, dlatego najwysza apertura wynosi 1,4.
Limit rozdzielczoci dla mikroskopu wietlnego wynosi 0,22 m

Biologia komrki

Strona 9

Jakiego mikroskopu uy do obserwacji w zalenoci od wasnoci (min. wielko,

przezroczysto, rodzaj) preparatu?
Jeeli badany obiekt jest wikszy ni komrka do jego obserwacji stosuje si
proste mikroskopy stereoskopowe (lupy), jeli natomiast jest mniejszy lub rwnej
wielkoci jak komrka, stosuje si wwczas mikroskopy zoone.
W zalenoci od rodzaju preparatu moemy stosowa mikroskopy: odwrcony
jasnego pola (jeli nasz obiekt znajduje si w szalce Petriego), lub mikroskop
prosty jasnego pola, jeli obiekt znajduje si na szkieku podstawowym.
W zalenoci od gruboci preparatu mona zastosowa jeli: preparat jest cienki
(poniej 50 m gruboci) - jeli gruby (powyej 50 m gruboci) mona
zastosowa mikroskop z owietleniem wiatem przechodzcym
Jeli preparat jest znakowany fluorescencyjnie to obserwacj prowadzi si pod
mikroskopem fluorescencyjnym lub pod mikroskopem konfokalnym.
Jeli preparat jest przezroczysty (nastpuje przesunicie w fazie, przez co nie ma
kontrastowego obrazu) obserwacj mona wwczas prowadzi pod
mikroskopem kontrastowo-fazowym, lub z kontrastem Nomarskiego.
Jeli preparat odbija wiato (jest srebrny lub zoty) wwczas stosuje si
mikroskopi ciemnego pola lub odbitego wiata
Gdy preparat jest dwjomny (w wyniku przejcia przez preparat wiato
rozdwaja si) stosuje si mikroskop polaryzacyjny

D. Rodzaje mikroskopw wietlnych

- mikroskop jasnego pola wykorzystuje si go do obserwacji preparatw
amplitudowych (wiato po przejciu przez preparat zmniejsza swoj amplitud, obraz
preparatu jest ciemniejszy od ta), wiato przechodzi bezporednio przez preparat do
zwikszenia kontrastu pomidzy poszczeglnymi skadnikami komrki uywa si
barwnikw (rna absorpcja wiata), uprzednio preparat utrwala si u utrwalaczu.

Biologia komrki

Strona 10

Okular
Kamera
Gowica binokularna
Rewolwer z obiektywami
Stolik przedmiotowy
Kondensor
ruba mikrometryczna
ruba makrometryczna
rdo wiata (arwka
halogenowa)

Powikszenie w mikroskopie optycznym liczy si mnoc krotno obiektywu, okularu i

gowicy binokularowej.
Aby oglda tkanki pod mikroskopem trzeba je odpowiednio przygotowa:
Technika histologiczna:
Utrwalanie - zabiegi majce na celu zapobiec procesom autolizy i gnicia,
utrwalanie moe by chemiczne (przez zanurzenie w pynie zwanym
utrwalaczem formalina, etanol) lub fizyczne (na przykad za pomoc mikrofal)
Skrawanie/sekcjonowanie przygotowany fragment tkanki, zatopiony w
parafinie (przygotowanie do obserwacji w mikroskopie wietlnym) lub w ywicy
(mikroskopia elektronowa) musi zosta skrojony na jak najciesze fragmenty, do
tego celu stosuje si mikrotom (M) lub ultramikrotom (ME).
Barwienie/kontrastowanie
Barwienie wikszo tkanek skada si w znacznej wikszoci z wody, dlatego
s mao kontrastowe, barwniki pochaniaj cz widma wiata, przez co zmienia
si amplituda fali wiata przechodzcego przez preparat, przez co badany obiekt
odrnia si od ta.
Wyrniamy nastpujce barwniki:
o Zasadowe barwniki jdrowe np. hematoksylina
o Kwane cytoplazmatyczne np. eozyna
(barwienie przegldowe HE hematoksylina eozyna)

Biologia komrki

Strona 11

Mzg Drosophila melanogaster barwienie Richardsona (1% bkit metylenowy w

1% boraksie)
- mikroskop kontrastowo-fazowy - metoda ta zostaa opracowana w latach 1932-1935
przez holenderskiego fizyka F. Zernike. Za jej pomoc mona obserwowa ywe komrki
zwiksza kontrast pomidzy elementami komrki o rnej gstoci i gruboci suy do
obserwowania preparatw fazowych (wiato ktre przeszo przez preparat jest
przesunite w fazie wzgldem wiata emitowanego przez owietlacz. W celu stworzenia
kontrastu pomidzy tem a badanym obiektem (ktry w mikroskopie nie wyposaonym w
odpowiednie urzdzenia jest przezroczysty, nie odrnia si od ta). Mikroskopia
kontrastowo-fazowa jest modyfikacj mikroskopii wietlnej. Do mikroskopu wietlnego
dodaje si przeson piercieniow (piercie fazowy) pod kondensorem oraz pytk
fazow za obiektywem.
- z kontrastem interferencyjnym rniczkowym (DIC, kontrast Nomarskiego) w
mikroskopie DIC zastosowano dwa pryzmaty Wolastona , pierwszy znajduje si przed
kondensorem, przechodzi przez niego wiato spolaryzowane (przez pierwszy filtr
polaryzacyjny), drugi pryzmat znajduje si za obiektywem. Za drugim pryzmatem
znajduje si drugi filtr polaryzacyjny. wiato spolaryzowane przez filtr polaryzacyjny
pada na pryzmat Wolastona i ulega rozdzieleniu na dwie wizki w zalenoci od
polaryzacji (0 i 90). Obydwa promienie ulegaj skupieniu na kondensorze i padaj na
preparat, dwa promienie przechodz obok siebie w odlegoci 0,2 m. Rne polaryzacje
zapobiegaj interferencji obu wizek ze sob. Drugi pryzmat Wolastona czy obie wizki
ze sob nadajc im polaryzacj 135. Pociemnienia s likwidowane dziki filtrowi
polaryzacyjnemu, obraz wydaje si trjwymiarowy.
- mikroskop polaryzacyjny mikroskop wietlny w ktrym zastowowano dwa filtry
polaryzacyjne polaryzator przed kondensorem, oraz analizator przed gowic
binokularow. Suy do obserwacji obiektw dwjomnych.
- mikroskop fluorescencyjny (barwniki fluorescencyjne, GFP) mikroskop wietlny,
ktrego podstaw dziaania jest zjawisko fluorescencji. Wyrnia si dwa podstawowe
typy mikroskopw fluorescencyjnych, w zalenoci od ktrej strony owietlany jest
preparat. W systemie diailuminacji preparat owietlany jest od dou, jak w przypadku
Biologia komrki

Strona 12

podstawowych mikroskopw wietlnych, w systemie epiiluminacji wizka wiata

owietla preparat od gry, przechodzc uprzednio przez filtr, odbijajc si w kierunku
obiektywu i preparatu od zwierciada dichromatycznego. Obiektyw peni dwie funkcje,
swoj waciw, oraz stanowi kondensor. Zwierciado dichromatyczne nie przepuszcza
wiata wzbudzajcego (wiata o takiej dugoci fali jak determinuje filtr owietlacza),
aby unikn zanieczyszczenia obrazu tym widmem. wiato owietlacza powoduje
wzbudzenie luminescencji barwnikw, lub organelli komrkowych, jeli j wykazuj.
wiato emitowane przez preparat jest zawsze duszej fali ni wiato wzbudzajce, np.
fioletowe wiato moe wzbudza niebiesk luminescencj. Cz wiata wzbudzajcego,
ktra ulega odbiciu od preparatu moe przej przez zwierciado dichromatyczne, w celu
usunicia reszty niechcianego wiata stosuje si filtr blokujcy t dugo fali przed
gowic binokularow.

- mikroskop konfokalny rodzaj mikroskopu fluorescencyjnego, rdem wiata jest

laser, ktry skanuje preparat wzbudzajc fluorescencj. Zasada dziaania jest taka sama
jak w mikroskopie epi-fluorescencyjnym.
- mikroskop wzbudzenia dwufotonowego (mikroskopia multifotonowa) pozwala na
trjwymiarow obserwacj ywych komrek, stosuje si t technik do skanowania
nawet milimetrowej gruboci preparatw. Wizka wiata jest rozdzielona, dugo fali
wiata jest dwa razy dusza ni wynosi maksimum wzbudzenia barwnika, przez co nie
dochodzi do szybkiego wywiecenia fluorochromu. Zdarzenia dwufotonowe wystpuj
tylko w paszczynie fokalnej preparatu (w paszczynie ktra jest ostro widoczna w
mikroskopie).
II.
Mikroskopia elektronowa.
A. Budowa i zasady funkcjonowania mikroskopu elektronowego
1. Katoda z oson Wehnelta emituje elektrony.

Biologia komrki

Strona 13

2. Anoda skada si z jednej lub kilku cylindrycznych elektrod, ktrych zadaniem jest
przyspieszanie elektronw.
3. Soczewki elektromagnetyczne - elektrony maj adunek -1, soczewki
elektromagnetyczne skupiaj przy uyciu pola elektromagnetycznego wizk elektronw,
tak jak soczewki szklane skupiaj wiato.
4. Przesony peni wan funkcj, odcinaj elektrony biegnce nie osiowo, poprawiajc
tym samym kontrast.
Ukad prniowy jest konieczny do prawidowego funkcjonowania mikroskopu, gdy czstki
gazu oddziauj z elektronami
1. Pompa rotacyjna (3 x 10-2 T) 1 Torr = 1.32 x 10-3 Atmosfery
2. Pompa dyfuzyjna (3 x 10-3 T)
Napicie warunkuje prdko elektronw, im wiksze napicie tym wiksza prdko, im
wiksza prdko, a tym samym energia, tym wiksza zdolno rozdzielcza mikroskopu
elektronowego. Analogicznie jest w mikroskopii wietlnej, mi wysza energia (krtsza fala)
tym wiksza rozdzielczo, w wietle fioletowym rozdzielczo jest wysza ni w wietle
czerwonym. Prdko rozchodzenia si wiata dla poszczeglnych barw nie jest taka sama
dla orodkw innych ni prnia (zjawisko rozszczepienia wiata, oraz dyfrakcja na siatce
dyfrakcyjnej kolorowe prki)
Napicie przyspieszajce 50 120 KV
(mikroskopy wysokonapiciowe 1 8 MV)
Napicie 1000V prdko elektronw 18 730 km/s
dugo fali 0,04 nm
Napicie 100 000V prdko elektronw 164 354 km/s
dugo fali 0,004 nm
Rozdzielczo mikroskopu elektronowego - 0,002 0,02 nm (teoretycznie), 1 2 nm w
praktyce
B. Mikroskop elektronowy transmisyjny (TEM) pozwala obserwowa przekroje komrek,
organelli, z wykorzystaniem bardzo cienkich skrawkw odpowiednio przygotowanych, mona
stosowa technik immunohistochemiczn, jednak kosztem zdolnoci rozdzielczej, gdy
preparat musi ulec inkubacji z przeciwciaami i reakcja ma wicej etapw.

Biologia komrki

Strona 14

C. Mikroskop elektronowy skaningowy (SEM) dziki niemu mona analizowa faktur

komrek, wizka elektronw uderza w preparat, wybija elektrony, ktre wdruj do
detektora, a w przeciwnym kierunku wyemitowane zostaje promieniowanie rentgenowskie,
dziki tej waciwoci mona bada skad pierwiastkowy preparatu, na podstawie analizy
tego promieniowania.

Biologia komrki

Strona 15

D. Przygotowanie materiau biologicznego do Mikroskopii Elektronowej

1. Utrwalania (fizyczne, chemiczne)
2. Utwardzanie (ywice akrylowe, poliestrowe, epoksydowe)
3. Wykonywanie skrawkw (ultra mikrotomy z zastosowaniem noy szklanych lub
diamentowych)
- szare 60 nm
- srebrne 90 nm
- zote150 nm
osadzanie skrawkw na siatkach
4. Kontrastowanie
- pozytonowe (sole oowiu i uranu)
- negatywowe (sole wolframu lub uranu)
Cieniowanie metalami cikimi
E. Proces przygotowania tkanek do Mikroskopii Elektronowej
1. Utrwalanie
- przenikalno utrwalacza w celu zapewnienia szybkiej denaturacji biaek
- toniczno roztwory izotoniczne
- odczyn pH 7,2 7,4 (spowolnienie hydrolaz)
- temperatura - 0C
- czas 2 4 godziny
2. Odwadnianie (wzrastajce stenia etanolu 50% - 100%) aceton, tlenek propylenu
3. Przepajanie tkanek ywic
4. Polimeryzacja ywicy
Immunohistochemia
(Immunocytochemia)
Zbir metod pozwalajcych na wykrywanie w tkankach i komrkach (zazwyczaj w preparacie
mikroskopowym) biaek za pomoc swoistych dla nich immunoglobulin, czyli przeciwcia.
Zlokalizowanie miejsca przyczenia do tkanki przeciwciaa wymaga doczenia do czsteczki
tego przeciwciaa zwizku chemicznego widocznego w obrazie mikroskopowym
(fluorochromu: fluoresceina, rodamina; metalu: zoto koloidalne, ferrytyna zawierajca
elazo; enzymu: peroksydaza, fosfataza zasadowa)
Immunofluorescencja
Metoda badania reakcji antygen-przeciwciao, z wykorzystaniem fluorochromu. Wynik reakcji
odczytuje si w mikroskopie fluorescencyjnym (lub uywajc cytometru przepywowego). Jest jedn z
najczulszych metod serologicznych.

Hybrydocytochemia
Zbir metod umoliwiajcych wykrycie i uwidocznienie w Komorkach (przewanie w
preparacie mikroskopowym) cile okrelonych sekwencji nukleotydw w kwasach
nukleinowych, przy uyciu syntetycznych odcinkw tych kwasw (tzw. sond DNA i RNA) o
sekwencji komplementarnej (dopasowanej do wykrywanego fragmentu), ktre ulegaj
hybrydyzacji z wykrywanym odcinkiem kwasu nukleinowego.

Biologia komrki

Strona 16

Uwidocznienie miejsca zwizania sondy w komorce wymaga jej znakowania:

a) fluorochromem obraz widoczny w mikroskopie fluorescencyjnym
b) izotopem promieniotwrczym uwidocznienie wymaga autoradiografii

Zastosowanie:
Wykrywanie poszczeglnych genw lub ich fragmentw i ustalania ich lokalizacji w chromosomach
lub jdrze interfazowym.
BADANIA:
a) Ocena ekspresji danego genu (identyfikacja mRNA)
b) Wykrywanie obcego materiau genetycznego w komrce (diagnostyka zakae wirusowych)
c) Diagnostyka genetyczna oraz leczenie i jego modyfikacja w przypadku chorb nowotworowych
(ocena iloci kopii danego genu w komrkach nowotworowych cytogenetyka onkologiczna)

Biologia komrki

Strona 17

Rozdzia III
Struktury i funkcje bony komrkowej. Transport.
Opracowaa: Klaudia Szatko

Struktury i funkcje bony komrkowej

Prokarionty maj tylko jedn bon-bon komrkow, natomiast eukarionty maj wiele bon
wewntrznych (rnicych si skadem molekularnym) sucych jako selektywne bariery
pomidzy przestrzeniami .
Bona komrka, to dwuwarstwa lipidowa z czsteczkami biaek bonowych o gruboci 5 nm.
Funkcje:
1) nadaje ksztat komrce (kora komrki-sie wknistych biaek),
2) oddziela zawarto komrki od rodowiska zewntrznego, zapewniajc z nim kontakt,
3) dzieli cytoplazm na przedziay (kompartmentalizacja), oddziela jdro i organella
komrkowe od reszty cytoplazmy,
4) znajdujce si w niej noniki, kanay i pompy umoliwiaj eksport i import czsteczek,
a czujniki reaguj na zmiany otoczenia (sygnalizacja komrkowa),
5) transportuje elektrony,
6) bierze udzia w procesie fosforylacji biaek,
7) ma zdolno rozrastania si i zasklepiania (amfipatyczno bony) .
Struktura bon: lipidy, biaka, glikokaliks.
Lipidy bonowe (najliczniej fosfolipidy) to czsteczki amfipatyczne, zbudowane
z hydrofilowej gowy i jednego lub dwch ogonw wglowodorowych. Bony
cytoplazmatyczne zawieraj 4 gwne lipidy: fosfatydylocholin i sfingomielin(w warstwie
zewntrznej), oraz fosfatydyloseryn i fosfatydyloetanolamin(w warstwie wewntrznej).
Najczciej wystpujcym fosfolipidem jest fosfatydylocholina.

Biologia komrki

Strona 18

Cechy bony:
1) pynno dwuwarstwy- zaley od skadu molekularnego -dugoci (najczciej 18-20 at.C)
i stopnia nienasycenia czsteczek hydrofobowych. Wiksza liczba wiza podwjnych
zwiksza pynno dwuwarstwy lipidowej. Fosfolipidy uoone s w bonie w dwch
warstwach, skierowane czci hydrofilow na zewntrz, a ogonami do rodka. Maj one
zdolno przemieszczania si w obrbie jednej warstwy bony, co uatwia dyfuzj lipidw
i biaek bonowych, jednak ruch z jednej monowarstwy do drugiej z rwnoczesnym
odwrceniem si (ruch flip-flop) jest rzadkoci. Bona usztywniana jest przez cholesterol,
ktry wnika pomidzy czsteczki fosfolipidw, zmniejszajc jej pynno i przepuszczalno
w wysokich temperaturach,
2) selektywna przepuszczalno,
3) asymetria bony komrkowej - wynikajca z rozbudowy bony:
a) przez wyprowadzenie fosfolipidw do jednej cytozolowej monowarswty bony,
a nastpnie przeniesienie ich przez selektywne enzymy flipazy do drugiej warstwy
b) w ER przez odrywanie si pcherzykw i ich fuzj
Biaka bonowe stanowi 50% masy bon komrkowych. Wyrniamy nastpujcy podzia
biaek:
1) ze wzgldu na penione funkcje:
a) transportujce
b) kotwiczce
c) receptory
Biologia komrki

Strona 19

d) enzymy
2) ze wzgldu na sposb zwizania z dwuwarstw lipidow:
a)integralne biaka bonowe (uwalniane z bony w drodze rozpuszczenia dwuwarstwy
detergentami agregujcymi w micele-SDS i Triton X-100):
-transbonowe-przechodz przed bon komrkow, zakotwiczone s rejonami
hydrofobowymi w rdzeniu bony, a rejonami hydrofilowymi eksponowane s do rodowiska
zewntrznego. Wystpujce
jako pojedyncze helisy s receptorami sygnaw
zewntrzkomrkowych, natomiast wielokrotne helisy (posiadaj hydrofilowe
i hydrofobowe acuchy boczne) tworz pory, ktre umoliwiaj przejcie przez bon
czsteczek rozpuszczalnych w wodzie. Beczuki (majce tylko hydrofobowe acuchy
boczne) tworz poryny umoliwiajce przechodzenie maych jonw i substancji odywczych.
-zwizane z jedn monowarstw bony
-zakotwiczone w bonie przez wizania kowalencyjne lipidami
b)peryferyczne biaka bonowe (uwalniane na drodze ekstrakcji przez zrywanie pocze
biako-biako)
-przyczone wizaniami niekowalencyjnymi z innymi biakami
Przemieszczanie biaek w paszczynie bony moe by ograniczane przez: kor komrki,
czsteczki matriks zewntrzkomrkowej na zewntrz komrki, biaka na powierzchni innych
komrek, bariery dyfuzyjne ograniczajce wystpowanie biaek do domen bonowych,
poczenia zamykajce.
Przykady biaek
1) Bakteriorodopsyna i fotosyntetyczne centrum reakcji s biakami bonowymi, ktre bior
udzia w fotosyntezie u bakterii. Kada czsteczka bakteriorodopsyny zawiera pojedyncz
czsteczk retinolu, otoczon siedmioma helisami . Biako to, pobierajc energi ze wiata
sonecznego, pompuje protony na zewntrz.
Centrum reakcji fotosyntetycznej zawiera 3 transbonowe biaka L, M i H, oraz cytochrom,
ktry jest zwizany z powierzchni bony. Kompleks ten pochania energi wiata
zaabsorbowanego przez czsteczki chlorofilu i generuje elektrony o wysokiej energii.
2) Spektryna jest gwnym skadnikiem kory biaek wystpujcym w erytrocytach, co
zapewnia im wytrzymao mechaniczn przy przeciskaniu si w naczyniach krwiononych,
natomiast innym komrkom zapewnia moliwo zmiany ksztatu.
Glikokaliks, to oligosacharydowe acuchy boczne wchodzce w skad glikoprotein,
proteoglikanw i glikolipidw wystpujce w pozacytolowej stronie bony. Funkcje:
1) ochrona bony przed uszkodzeniami mechanicznymi i chemicznymi
2) zapewnia lisko bony
3) ogrywa rol w rozpoznawaniu i adhezji komrek
Biologia komrki

Strona 20

Transport przez bony

Zasady transportu bonowego
Stenie jonw wewntrz i na zewntrz komrki jest zrnicowane i kontrolowane przez
dziaanie biaek bonowych transportujcych oraz przepuszczalno dwuwarstwy lipidowej.
Na zewntrz bony wystpuje due stenie jonw
(145 mM), ktre jest rwnowaone
przez zewntrzkomrkowe stenie jonw
(110mM), natomiast due stenie jonw
(140mM) wewntrz komrki rwnowaone jest przez cay zestaw anionw
wewntrzkomrkowych. Dodatkowo bona komrkowa posiada rnic potencjaw
istniejc w poprzek bony- potencja bonowy-przez co, cytoplazmatyczna powierzchnia
bony komrkowej ma potencja ujemny wzgldem otoczenia komrki. Ma to znaczenie
w przechodzeniu przez bon naadowanych czsteczek, gdy oprcz gradientu stenia
pojawia si druga sia zwizana z napiciem bonowym i wypadkow tych si nazywamy
gradientem elektrochemicznym (jony
maj duy wypadkowy gradient
elektrochemiczny, a jony
may wypadkowy gradient elektrochemiczny). Spoczynkowy
potencja bonowy wystpuje w warunkach ustabilizowanych i jest rwnowaony, przez co
nie dochodzi do akumulacji rnic adunku w poprzek bony (-20 a -200mV). Jest on odbiciem
gradientu ste
w poprzek bony, poniewa jest ona wtedy gwnie przepuszczalna dla
tego jonu, co obrazuje rwnanie Nernsta.
(V- potencja rwnowagi; R- staa gazowa; T- temperatura; z- adunek jonu; F staa Faradaya; Co- stenie jonw na zewntrz komrki; Ci- stenie jonw wewntrz
komrki).
Wyrniamy 2 rodzaje transportu przez bony:

1)transport bierny zgodnie z gradientem ste, bez zuycia energii

a) dyfuzja prosta -dwuwarstwa lipidowa przepuszcza mae czsteczki hydrofobowe (O, CO,
N, benzen) i mae czsteczki hydrofilowe bez adunku (HO, glicerol, etanol) oraz nie
przepuszcza wikszych czsteczek hydrofilowych bez adunku (aminokwasy, glukoza,
nukleotydy) i jonw (
,
, Cl itp.)
Biologia komrki

Strona 21

b) przez noniki- (uniport) wi swoicie jedn czsteczk organiczn pasujc do miejsca

wicego na biaku nonika, za kadym razem zmieniajc konformacj (w bonie
komrkowej importuj substancje odywcze np. glukoz, a w bonie mitochondrialnej
importuj pirogronian i ADP, a eksportuj ATP)
c) przez kanay-tworz hydrofilowe pory; rnicuj czsteczki na podstawie wielkoci
i adunku-gdy kana jest otwarty moliwa jest dyfuzja okrelonych jonw nieorganicznych;
wraz ze wzrostem stenia substancji, ich przepyw pocztkowo wzrasta, a do osignicia
prdkoci maksymalnej; kanay s bramkowane, wic mog przecza si pomidzy stanem
otwartym, a zamknitym; szybki przepyw jonw po otwarciu kanau zmienia potencja
elektryczny bony, co zmusz ssiednie kanay do otwarcia si lub zamknicia. Moliwy jest
pomiar natenia prdu jonowego pyncego przez pojedynczy kana stosujc metod patchclamp. Kanay jonowe s najwaniejsze w kontrolowaniu potencjau bonowego. Mog by
bramkowane:
-napiciem-posiadaj domeny biakowe, zwane czujnikami napicia-reaguj na potencja
bonowy; zmiana napicia nie ma wpywu na szeroko otwarcia kanau, ale zmienia
prawdopodobiestwo wystpienia kanau w stanie otwartym
-ligandem
-napreniem
2)transport aktywny-wbrew gradientowi elektrochemicznemu, wykorzystujcy energi
zgromadzon w postaci ATP
a) przez noniki sprzone-sprzgaj transport przez bon jednej czsteczki, zachodzcy
zgodnie z gradientem, z transportem innej, wbrew jej gradientowi (ruch jonu
nieorganicznego z innym jonem nieorganicznym, ruch jonu nieorganicznego z czsteczk
organiczn, lub obie czsteczki organiczne); wyrniamy:
- symport- obie substancje przemieszczane s w tym samym kierunku (glukoza; pompa
u bakterii, grzybw i rolin speniajca t sam funkcj, co pompa
u zwierzt)
- antyport- substancje przenoszone s w przeciwnych kierunkach (wymiennik

b) przez pompy napdzane przez ATP- sprzgaj transport wbrew gradientowi z hydroliz
ATP
(ATPaza
ufosforylowanie pompy wymusza uwolnienie
na zewntrz komrki,
a defosforylacja umoliwia uwolnienie
do wntrza komrki-pompa ta bierze udzia
w osmoregulacji; ATPaza

)
c) przez pompy napdzane wiatem (w komrkach bakteryjnych)- sprzgaj transport
wbrew gradientowi z wykorzystanie energii witaa
Endocytoza
Pobieranie ze rodowiska zewntrznego substancji wielkoczsteczkowych przez komrki
eukariotyczne. Wyrniamy:
Biologia komrki

Strona 22

1) fagocytoz- pobieranie ze rodowiska pokarmw staych, odizolowanych od

cytoplazmy przez wytworzenie wodniczki pokarmowej i trawieniu z udziaem
lizosomw; nie nastpuje utrata bony komrkowej
2) pinocytoz- pobieranie drobin biaek lub wielkoczsteczkowych substancji
rozpuszczalnych w wodzie przez tworzenie kanalikw zakoczonych banieczkami;
pcherzyki zostaj w caoci rozoone w cytoplazmie z udziaem lizosomw
3) endocytoz (adsorpcyjn) za porednictwem receptorw- selektywny wychwyt
substancji rozpoznawanych przez receptory wystpujce na powierzchni komrki
w dokach klatrynowych (np. wychwyt cholesterolu LDL z krwi do komrek)
4) endocytoz niezalen od latryny- kaweole (50-80nm)
5) makropinocytoz- transport pynw przy pomocy duych pcherzykw (0,15-5mm)
Sygnalizacja w komrkach nerwowych
Przewodzenie w komrkach nerwowych odbywa si na zasadzie potencjau czynnociowego.
Jest on z reguy wynikiem dziaania kanaw
bramkowanych napiciem. Kiedy
depolaryzacja przekracza odpowiedni warto progow, na krtki czas otwieraj si kanay
. Wejcie adunku dodatniego do wntrza komrki pociga za sob dalsz depolaryzacj
bony. Kanay jonowe posiadaj automatyczny mechanizm inaktywujcy, ktry narzuca im
przyjcie specjalnej konformacji nieaktywnej (nie s zdolne do otwarcia). Kanay
otwieraj si wolniej i pozostaj tak dugo, jak bona jest depolaryzowana, co prowadzi do
powrotu potencjau do wartoci spoczynkowej.
Kanay
zmieniaj w zakoczeniach nerwowych sygna elektryczny na chemiczny. Bior
udzia w procesie uwalniania neuroprzekanika w szczelinach synaptycznych. Nastpnie
sygna chemiczny zamieniany jest na elektryczny poprzez kanay jonowe bramkowane
neuroprzekanikiem. S one podrodzin kanaw bramowanych ligandem.
Impulsy docierajce do neuronw dziaaj pobudzajco (acetylocholina, glutaminian) lub
hamujco (glicyna, kwas -aminomasowy), tzn. mog powodowa potencja czynnociowy
lub zapobiega jego powstawaniu.
Kanay bramkowane neuroprzekanikami s gwnym celem dziaania lekw
psychoaktywnych. Barbiturany i leki uspakajajce (Valium, Halcion, Temazepam) wi si
z kanaami
bramkowanymi przez GABA- komrki staj si bardziej podatne na
hamowanie, natomiast rodek antydepresyjny Prozac blokuje transport zwrotny
neuroprzekanika pobudzajcego-serotoniny.
Dziki synapsom chemicznym, neurony mog nie tylko przewodzi i wytwarza sygnay, ale
take czy je, interpretowa i zapisywa. Dziki wspdziaaniu rnych typw kanaw
jonowych w bonie neuronu moliwe jest scalenie ogromu dochodzcych informacji
i podjcia decyzji o informacji wyjciowej. Mog ulega dugotrwaym modyfikacjom
i zachowywa lady przeszych wydarze.

Biologia komrki

Strona 23

Rozdzia IV
Procesy zachodzce w jdrze komrkowym.
Opracowaa: Barbara Kozak

Replikacja DNA
Proces samoodtwarzania si, czyli replikacja DNA zachodzi w fazie S cyklu yciowego
komrki. Odcinki DNA, w ktrych w procesie replikacji zostaje zainicjowane rozplatanie
podwjnej helisy, s nazywane miejscami inicjacji replikacji w skrcie ORI. Proces ten jest
niezbdny do przeprowadzenia podziau jdra komrkowego, czyli mitozy, bd mejozy.
Kady podzia mitotyczny musi by poprzedzony replikacj. Podobnie jest w przypadku
mejozy, jednake przed drugim podziaem mejotycznym nie dochodzi do replikacji. Z
powodu ogromnej dugoci czsteczek DNA zawartych w chromosomach replikacja
rozpoczyna si rwnoczenie w wielu miejscach, ktre okrelane s jako replikony. Replikon
zawiera miejsce rozpoczcia i zakoczenia replikacji. Liczba replikonw w genomie ssakw
szacowana jest na okoo 25 000.

Replikacja obejmuje dwa etapy: rozplecenie podwjnej helisy DNA i dobudowanie

komplementarnych acuchw polinukleotydowych. W ten sposb powstaj tzw. wideki
replikacyjne. Rozplecione acuchy polinukleotydowe stanowi matryce, na ktrych w
sposb komplementarny syntetyzowane s drugie acuchy. Wynika z tego, e po replikacji
Biologia komrki

Strona 24

dwie nowo powstae czsteczki DNA skadaj si z jednego starego acucha i jednego
nowego. Taki sposb replikacji nazywany jest semikonserwatywnym (pzachowawczym).
Przyczanie kolejnych nukleotydw katalizowane jest przez enzym polimeraz DNA, ktry
odpowiada za powstanie wizania fosfodiestrowego midzy atomem wgla 3 (wolna grupa
3-OH) wyduanego acucha a fosforanem 5 nowego nukleotydu. Oznacza to, e kierunek
budowania komplementarnego acucha jest cile okrelony i postpuje od koca 5 do 3.
Polimeraza DNA moe dodawa nukleotyd do ju istniejcego odcinka sparowanego z
matryc, dlatego sama nie moe rozpocz syntezy cakowicie nowego acucha DNA.
Potrzebny jest inny enzym , ktry moe zacz nowy acuch nukleotydowy przez poczenie
ze sob dwch nukleotydw. Enzym ten nie syntetyzuje jednak DNA, wytwarza tylko krtkie
odcinki RNA uywajc acucha DNA jako matrycy. Powstajcy odcinek RNA suy
polimerazie DNA jako miejsce startu, suy wic jako starter do syntezy DNA, a enzym ktry
go syntetyzuje zwany jest prymaz.
Organizmy eukariotyczne na kocach chromosomw maj specjalne sekwencje
nukleotydowe wchodzce w skad telomerw. Te telomerowe sekwencje DNA s miejscem
wizania si enzymu nazywanego telomeraz, do chromosomu.
Polimeraza DNA wydua now ni z kierunku 5 do 3. Jeli wic matryc, po ktrej przesuwa
si polimeraza DNA, jest ni 3 5, to synteza zachodzi w sposb nieprzerwany, a ciga ni
potomna nazywana jest wiodc. Druga ni zwana opnion powstaje we fragmentach.
cilej: polimeraza DNA syntetyzuje krtkie odcinki w kierunku 5 do 3. Odcinki te nazwano
fragmentami Okazaki, ktre s pniej czone w cao przez enzym ligaz.

Transkrypcja
W procesie transkrypcji syntetyzowana jest ni mRNA komplementarna do matrycy DNA.
cilej- mRNA jest komplementarny do jednej z dwch nici DNA- do tej, ktr nazwano
matrycow. Druga ni na tym odcinku nie zawiera informacji genetycznej.
Transkrypcj przeprowadzaj due enzymy zbudowane z podjednostek, zwane polimerazami
RNA. Zapocztkowanie transkrypcji polega na zwizaniu polimerazy RNA ze swoistym
odcinkiem matrycowej nici DNA- z promotorem. W promotorze nastpuje zwizanie
polimerazy i dokadne jej ustawienie na pierwszym nukleotydzie transkrybowanego genu, co
umoliwia odpowiedni faz odczytu. Rozsunicie niewielkiego odcinka helisy DNA
umoliwia wstawienie pierwszego, a nastpnie wczanie kolejnych nukleotydw RNA. Gdy
przesuwajca si polimeraza dotrze do specjalnej sekwencji, odcza si. Uwolniony zostaje
te powstay RNA, natomiast DNA powraca do swojej dwuniciowej struktury. Oglny
mechanizm transkrypcji odcinkw DNA kodujcych wszystkie rodzaje RNA jest taki sam.
Specyficzne cechy transkrypcji u prokariontw:

Biologia komrki

Strona 25

-w komrkach prokariotw wystpuje tylko jeden rodzaj polimerazy RNA

- powstajcy w wyniku transkrypcji mRNA bakteryjny jest w zasadzie od razu gotowy do
wykorzystania w nastpnym etapie syntezy biaka (translacji). Taki mRNA jest zazwyczaj
policistronowy, to znaczy, e czsteczka mRNA prokariontw zwykle zawiera kopie kilku
genw lecych kolejno za sob.

Specyficzne cechy transkrypcji u eukariontw:

W transkrypcji u eukariontw wykorzystywane s trzy polimerazy RNA:
-polimeraza I transkrybuje geny rRNA; wystpuje gwnie w jderku
-polimeraza II transkrybuje geny kodujce biaka
-polimeraza III transkrybuje geny tRNA oraz gen jednego z rodzajw rRNA
Do inicjacji transkrypcji wymagane s liczne biaka, zwane czynnikami transkrypcyjnymi.
Ponadto u eukariontw transkrypcji ulegaj pojedyncze geny (kademu genowi odpowiada
wic jeden promotor, a powstajcy mRNA okrela si jako monocistronowy). Najwaniejsz
rnic jest jednak to, e u eukariontw pierwotny transkrypt (tzw. pre-mRNA) nie
przypomina mRNA gotowego do translacji.
Dojrzewanie mRNA:
W genach eukariontw mona wyrni odcinki kodujce- eksony oraz niekodujce- introny.
Liczba eksonw i intronw jest odmienna w rnych genach. Poniewa zawsze
transkrybowany jest cay gen, pre-mRNA skada si z sekwencji eksonowych i intronowych.
Powstay pre-mRNA ulega wic tzw. obrbce potranskrypcyjnej. Dochodzi wwczas do
splicingu, czyli skadania RNA (zachodzi wycinanie i usuwanie intronw oraz czenie
eksonw). Ponadto nastpuje dojrzewanie pre-mRNA, polega to na modyfikowaniu obu
kocw pre-mRNA: z przodu (koniec 5) zostaje dodana tzw. czapeczka, z tyu (koniec 3)
zostaje dodana sekwencja nukleotydw adeninowych zwana ogonem poliA. Czapeczka
uatwia wizanie maej podjednostki rybosomu, natomiast ogon poliA ma zabezpiecza
czsteczk mRNA przed atakami enzymw rozkadajcych RNA.
Procesy transkrypcji i obrbki potranskrypcyjnej zachodz w jdrze komrkowym i dopiero
stamtd mRNA eksportowany jest do cytoplazmy. U eukariontw wic transkrypcja i
translacja s rozdzielone w czasie i przestrzeni.

Biologia komrki

Strona 26

Funkcje niekodujcego RNA

Niekodujcy RNA okrelany jako ncRNA (noncodingRNA) bierze udzia w
-wycinaniu intronw z pre-mRNA
-modyfikacji nukleotydw
-regulacji ekspresji genw

Biologia komrki

Strona 27

Rozdzia V
RNA. Rybosomy. Translacja.
Opracowaa: Natalia Janik

RNA- kwas rybonukleinowy

organiczny zwizek chemiczny z grupy kwasw nukleinowych
uczestniczy w ekspresji genw i biosyntezie biaek
zbudowany z rybonukleotydw poczonych wizaniami fosfodiestrowymi
*rybonukleotyd- monomer kwasu nukleinowego zbudowany z:
- zasady azotowej (adenina, guanina, cytozyna lub uracyl)
-czsteczki piciowglowego cukru (rybozy)
-nieorganicznej reszty kwasu fosforowego

Rys. 1. Struktura rybonukleotydu

obecny w cytoplazmie (rRNA i tRNA) oraz mRNA przenoszcy informacj o budowie
biaek z jdra do cytoplazmy
wikszo czsteczek RNA jest jednoniciowa; czsteczka RNA moe rwnie zawiera
odcinki o budowie dwuniciowej helisy- wystpuje jako nonik informacji genetycznej u
niektrych wirusw
Rodzaje RNA i ich funkcje:
informacyjne/ matrycowe RNA (mRNA)- przenosi informacj genetyczn o sekwencji
poszczeglnych polipeptydw z genw do aparatu translacyjnego;
rybosomalne RNA (rRNA)- stanowi rdze rybosomw i uczestniczy w syntezie biaka;
transportujce(transferowe) RNA (tRNA)- przycza wolne aminokwasy w cytoplazmie i
transportuje je do rybosomw;

Biologia komrki

Strona 28

 heterogenne jdrowe RNA (hnRNA lub pre-mRNA)- gwnie produkty transkrypcji

DNA, ktre ulegaj obrbce posttranskrypcyjnej (po obrbce zamieniaj si w mRNA );
antysensowne RNA: mikroRNA (miRNA), mae interferencyjne RNA (siRNA)produkowane w celu precyzyjnej regulacji ekspresji genw kodujcych biaka;
mae cytoplazmatyczne RNA (scRNA)- odpowiedzialne za rozpoznawanie sygnau w
komrce;
mae jdrowe RNA (snRNA)- peni funkcje enzymatyczne przy wycinaniu intronw z
transkryptw (czyli uczestnicz w splicingu pre-mRNA);
mae jderkowe RNA (snoRNA)-bior udzia w modyfikacji chemicznej pre-mRNA;

Rybosomy
organelle suce do produkcji biaek w procesie translacji
zbudowane s z rRNA i biaek; biaka buduj struktur rybosomu i dziaaj jako
kofaktory zwikszajce wydajno translacji, za katalityczna aktywno rybosomw
zwizana jest z rRNA
wygldem przypominaj spaszczone grzybki
s bardzo mae i widoczne tylko pod mikroskopem elektronowym
w komrkach prokariotycznych rybosomy wystpuj w cytoplazmie
w komrkach eukariotycznych rybosomy wystpuj w cytoplazmie, mitochondriach i
plastydach;
- wrd rybosomw cytoplazmatycznych wyrniamy rybosomy wolne i zwizane z
bonami szorstkiego retikulum endoplazmatycznego
- synteza rybosomw zachodzi w jderku gdzie rRNA czy si z odpowiednimi
biakami- tworz si kompleksy rRNA-biako, ktre mona nazwa pierwotnymi
podjednostkami. Nastpnie s one poddawane kilkustopniowej procedurze
dojrzewania i jako gotowe podjednostki, wdruj do cytoplazmy, czc si ze sob
tworz kompletny rybosom
- rybosomy wolne swobodnie pywaj w cytoplazmie i su do syntezy biaek
nieeksportowanych poza komrk tj. biaka jdrowe, mitochondriw, peroksysomw,
cytoszkieletu, cytoplazmy
- rybosomy zwizane z bonami szorstkiej siateczki rdplazmatycznej su do
syntezy biaek na eksport poza bony komrki tj. biaka bon biologicznych, biaka
wydzielnicze, biaka lizosomowe
- o tym czy rybosom bdzie wolny, czy te zwizany z bon, decyduje sekwencja
sygnaowa w syntetyzowanym przez niego biaku
w komrkach, w ktrych zachodzi intensywna translacja, rybosomy tworz skupienia
zwane polisomami (zwane inaczej polirybosomami), w ktrych poszczeglne rybosomy
poczone s wspln nici mRNA
kady rybosom jest zbudowany z dwch podjednostek: maej i duej
Biologia komrki

Strona 29

- obie podjednostki zbudowane s z biaek i rRNA

- obie podjednostki s skadane w jderku i oddzielnie transportowane na miejsce
przeznaczenia
- na rybosomach odbywa si synteza biaek (translacja)
- pojawienie si czsteczki mRNA powoduje aktywacj rybosomu podjednostki
cz si za sob
- obecno jonw Mg2+ jest niezbdna do wzajemnego czenia si obu
podjednostek
- czsteczka mRNA przesuwa si wzdu maej podjednostki, a czsteczki tRNA przy
udziale enzymw doprowadzaj kolejne aminokwasy do rosncego acucha
polipeptydowego
- rybosomy mitochondrialne i plastydowe s mniejsze ni cytoplazmatyczne
mae rybosomy wystpuj u organizmw prokariotycznych
- wystpuj rybosomy 70S
- wiksza podjednostka 50S skada si z: 34 biaek i dwie czsteczki rRNA (5S rRNA i
23S rRNA)
- mniejsza podjednostka 30S skada si z: 21 biaek i jedn czsteczk rRNA (16S
rRNA)

due rybosomy wystpuj w cytoplazmie komrek eukariotycznych

- wystpuj rybosomy 80S
- wiksza podjednostka 60S skaada si z: 49 biaek i trzy czsteczki rRNA (5S rRNA,
5.8S rRNA i 28S rRNA)
- mniejsza podjednostka 40S skada si z: 33 biaek i jednej czsteczki rRNA (18S
rRNA)

rybosomy chloroplastowe i mitochondrialne rwnie skadaj si z duej i maej

podjednostki, tworzcej razem czsteczk 55S; przypominaj rybosomy bakteryjne
do podjednostki mniejszej przycza si ni mRNA stanowica matryc do syntezy
biaka
Biologia komrki

Strona 30

- dopasowuje tRNA do kodonw mRNA

do podjednostki duej przyczaj si czsteczki tRNA niosce aminokwasy do syntezy
acucha peptydowego
- katalizuje powstanie wizania peptydowego czcego poszczeglne aminokwasy w
acuch polipeptydowy
kada komrka zawiera zmienn ilo rybosomw w zalenoci od jej aktywnoci
transkrypcyjnej
w rybosomie mona wyrni cztery miejsca wizania RNA: jedno dla mRNA i trzy
miejsca dla tRNA okrelane jako A, P i E
- miejsce A- aminoacylowe, zajmuje tRNA z dostarczanym aminokwasem
- miejsce P- peptydylowe, zajmuje tRNA z rosncym acuchem polipeptydowym
- miejsce E- exit, zajmuje tRNA ktre ju dostarczyy aminokwasy
MIEJSCE PEPTYDYLOWE
MIEJSCE EXIT

MIEJSCE AMINOACYLOWE

dua podjednostka
rybosomu

maa podjednostka
rybosomu
Translacja
proces syntezy acucha polipeptydowego biaek na matrycy mRNA
proces ten ma na celu przepisanie informacji zawartej w mRNA, zapisanej w jzyku
nukleotydw, na jzyk aminokwasw bdcych skadnikami biaka
informacja w mRNA jest zakodowana w postaci zestaww trjek nukleotydw
proces ten odbywa si w cytoplazmie lub na bonach szorstkiej siateczki
rdplazmatycznej
w procesie translacji bior udzia: rybosomy, tRNA, mRNA, aminokwasy,
wysokoenergetyczne zwizki, ktrych zadaniem jest dostarczanie energii
(najprawdopodobniej s nimi czsteczki GTP)
translacja przebiega w trzech etapach: inicjacji, elongacji, terminacji
mRNA jest czytany w kierunku 5-->3
biako syntetyzowane jest w kierunku od jego koca N (koniec aminowy) do koca C (koniec
karboksylowy)

aminokwasy biorce udzia w budowie nowego biaka musz ulec aktywacji:

odpowiedni aminokwas jest doczany do waciwego tRNA ,proces ten katalizuj
Biologia komrki

Strona 31

enzymy: syntetazy aminoacylo-tRNA oraz potrzebna jest energia, aminokwas

przyczany jest do staej sekwencji CCA przy kocu 3' tRNA- taki kompleks okrela si
mianem aminoacylo-tRNA.

INICJACJA
przed rozpoczciem translacji obie podjednostki nie s ze sob poczone i swobodnie
unosz si w cytoplazmie
maa podjednostka rybosomu przycza si do koca 5' mRNA
kodonem rozpoczynajcym translacj jest sekwencja AUG (kodon START, kodujcy
metionin)
rozpoczynajca syntez biaek metionina jest pniej odcinana od gotowych
czsteczek biakowych
po odnalezieniu kodonu START do maej podjednostki przycza si dua podjednostka
rybosomowa- powstaje kompleks inicjujcy skadajcy si z obu podjednostek
rybosomowych i doczonej do nich nici mRNA
startowa trjka nukleotydw ustawinona jest w miejcu P (peptydylowym) na
rybosomie, do niej przycza si inicjatorowy aminoacylo-tRNA
pierwszym aminokwasem nowo zsyntetyzowanego acucha jest zawsze metionina (u
Eukariota) lub jej pochodna- formylometionina (u Prokariota)
ELONGACJA
rozpoczyna si, gdy nastpny aminoacylo-tRNA przyczy si do rybosomu w miejscu A
potem proces translacji zachodzi na zasadzie komplementarnoci kodonu mRNA z
antykodonem na tRNA
miejsca A i P w rybosomie znajduj si bardzo blisko siebie, dziki temu zachodzi
reakcja midzy grup karboksylow i aminow- dwa aminokwasy cz si wizaniem
peptydowym
proces tworzenia wiza peptydowych wymaga nakadu energii oraz obecnoci
enzymw rybosomowych
uwolniona od polipeptydu czsteczka tRNA opuszcza miejsce P i wraca do cytoplazmy,
gdzie ponownie poczy si z waciwym aminokwasem
aminoacylo-tRNA ulega przesuniciu z miejsca A na miejsce P- proces translokacji
rybosom przesuwa si wzdu matrycy mRNA, wielko przesunicia wynosi zawsze
trzy nukleotydy
na miejsce A nasuwa si nowy tRNA zawierajcy antykodon odpowiadajcy kolejnemu
kodonowi na mRNA

Biologia komrki

Strona 32

 cykl zdarze si powtarza, za kadym razem acuch biakowy wydua si o jeden

aminokwas
TERMINACJA

proces elongacji powtarza si a do napotkania przez mniejsz podjednostk rybosomu

w miejscu A kodonu STOP (UAA, UAG lub UGA), trjki zasad , ktra nie koduje adnego
aminokwasu
kodony STOP nie s rozpoznawane przez czsteczki tRNA i dlatego zajmujc miejsce A
na rybosomie wstrzymuj wyduania acucha polipeptydowego
powstae biako jest uwalniane z kompleksu dziki tzw. czynnikom uwalniajcym RF i
ulega dalszej obrbce, podczas ktrej przybiera waciw sobie form przestrzenn
tRNA zostaje oddzielone od mRNA, rybosom rozpada si na podjednostki, ktre mog
zosta ponownie wykorzystane do inicjacji translacji kolejnego mRNA
Rnice w procesie translacji u prokariota i eukariota

I
N
I
C
J
A
C
J
A

E
L
O
N
G
A
C
J
A

EUKARIOTA

PROKARIOTA

- rybosomy 80S s wiksze i bardziej

zoone
- w procesie tym bierze udzia
przynajmniej 9 czynnikw inicjujcych
- inicjujcym aminokwasem jest
metionina
- mRNA nie zawiera sekwencji
Shine-Dalgarno- podjednostka
rybosomowa 40S wie si z kocem
5mRNA i porusza si wzdu mRNA a
napotka inicjujcy kodon AUG
- wystpuje moncistronowy mRNA
(zawiera informacje na temat budowy
tylko jednego biaka)

- rybosomy 70S s mniejsze

- wymaga obecnoci 3 czynnikw

elongacyjnych

Biologia komrki

- w procesie tym bior udzia 3 czynniki

inicjujce
- inicjujcym aminokwasem jest
N-formylometionina
- mRNA zawiera sekwencj
Shine-Dalgarno- miejsce wizania
rybosomu pooone powyej kodonu
start AUG
- wiele mRNA jest
policistronowe (zawiera informacje na
temat budowy kilku biaek)
- wymaga obecnoci 1 czynnika
elongacyjnego i GTP

Strona 33

T
E
R
M
I
N
A
C
J
A

- 1 czynnik uwalniajcy (eRF1) rozpoznaje - 3 czynniki uwalniajce

wszystkie 3 kodony STOP, czynnik ten
RF1- pojawienie si kodonu
potrzebuje do swej aktywnoci
terminacyjnego UAA, UAG
obecnoci energii
RF2- pojawienie si kodonu
terminacyjnego UGA
RF3- towarzyszy obu czynnikom RF1 i
RF2

Modyfikacje potranslacyjne
maj na celu takie przeksztacenie polipeptydu, aby mg on speni swoj funkcj
biologiczn
Do modyfikacji potranslacyjnych zalicza si:
N-acetylacj, N-metylacj, N-formylacj, dziki czemu dochodzi do
doczenia grupy acetylowej, metylowej i metioniny do czsteczki biaka
Obrbk proteolityczn, nastpuje aktywacja biaka po usuniciu zbdnych rejonw,
pierwszego podstawnika tj. metioniny lub formylometioniny
Hydroksylacj czyli doczenie grupy hydroksylowej OH
Polirybozylacj czyli doczenie adeniny
Glikozylacj czyli przyczenie reszt cukrowych do biaka
Fosforylacj i defosforylacj biaek (doczenie lub odczenie grupy
fosforylowej)
Ubikwitynacj czyli doczenie czsteczek ubikwityny; proces ten powoduje, e biako
jest przeznaczone do degradacji, w procesie ubikwitynacji s usuwane (degradowane)
biaka le sfadowane, wadliwe oraz takie ktrych "ycie" dobiego koca

Biologia komrki

Strona 34

Rozdzia VI
Siateczka rdplazmatyczna.
Opracowaa: Magdalena Kara

gwne miejsce syntezy nowych bon w komrce,

synteza wikszoci lipidw, biaek przeznaczonych do innych organelli i do bony

komrkowej, sortowanie ich i transport pcherzykowy,

rybosomy przylegaj do ER po stronie cytoplazmy tworzc ziarniste wypukoci, ta

cz bony ER nazywana jest szorstk (RER), tam, gdzie rybosomw nie ma
gadk(SER),

rybosomy bior aktywny udzia w wprowadzaniu biaek do bony lub wiata ER,

SER zajmuje duo mniejsz cz objtoci wikszoci komrek, silnie rozwinite

w komrkach, ktre wydzielaj hormony steroidowe (komrki nadnercza) lub
uczestniczy w detoksykacji zwizkw organicznych np.: alkoholu (hepatocyty),

zajmuje okoo 12% objtoci komrki, zazwyczaj posiada okrelone miejsce w

komrce dziki przyczepieniu do cytoszkieletu, najbardziej rozwinity system
bonowy w komrce,

prawdopodobnie powstaa przez wpuklenie bony komrkowej do wntrza komrki

razem z otoczk jdrow, z ktr pozostaje w bezporednim kontakcie,

bona ER skadem bardzo przypomina zewntrzn bon jdrow, z ktr pozostaje w

cigoci,

podczas podziau komrki, ER zwiksza swoj objto, a przy cytokinezie rozpada si

na mae pcherzyki, po skoczonym podziale pcherzyki odtwarzaj pene struktury,

biaka, ktre weszy do ER pniej przenoszone s do innych organelli za pomoc

transportu pcherzykowego do aparatu Golgiego, i dalej,

eby biako syntetyzowane w cytozolu trafio do ER musi posiada sekwencj

sortujc przenoszc do ER, transportowane przez bon przez translokazy biaek,
ktre rozfadowuj je aby mogy si przelizgn; dowiedziono tego w
eksperymencie, w ktrym do biaka, ktre zawsze znajduje si w cytozolu doczono
za pomoc technik rekombinacji DNA sekwencj sygnaow kierujc biaka do ER, a

Biologia komrki

Strona 35

biako, ktre zawsze znajduje si w ER pozbawiono tej sekwencji; w efekcie biako

zawsze bdce w cytozolu obecne byo w ER, a biako zawsze znajdujce si w ER
obecne byo w cytozolu.
Z cytozolu do ER przenoszone s dwa typy biaek:
1. cakowicie rozpuszczalne , w caoci przechodz przez bon ER uwalniane do jej
wiata, najczciej przeznaczone pniej do sekrecji, albo do pozostania w wietle
organelli,
2. przysze biaka transbonowe, ktre bd czciowo zakotwiczone w bonie,
pozostaj w ER lub s przenoszone w postaci pcherzykw do bon innych organelli,
ktre kierowane do ER s za pomoc sekwencji sygnaowej dla ER, jest to odcinek 8
lub wicej aminokwasw hydrofobowych, bierze udzia w procesie translokacji przez
bony. Wikszo biaek wchodzi do ER jeszcze zanim zakocz proces
syntetyzowania caego acuch polipeptydowego, dzieje si tak przez przyczenie do
bony ER rybosomu, ktry syntetyzuje to biako.
Etapy uwalniania biaka rozpuszczalnego do wiata ER:

biako z sekwencj sygnaow kierujca do ER doprowadzane do bony jest dziki

czsteczce rozpoznajcej sygna (SRP), ktra znajduje si w cytozolu i wie
sekwencje sygnaow dla ER, gdy tylko pojawia si na rybosomie,

sekwencja sygnaowa(ss) wraz z SRP przycza si do receptora SRP, ktry znajduje si

w bonie ER,

poczenie to powoduje to przyhamowanie syntezy biaka na rybosomie,

kompleks ss-SRP-receptorSRP utrzymuje si dopki nie zostanie odszukany kana

translokacyjny na bonie ER,

SRP zostaje odsunity, a synteza biaka jest wznawiana,

kana translokacyjny zostaje otwarty przez sekwencj sygnaow, ktra si z nim

czy, polipeptyd przesuwany jest do wiata ER przez kana ,

w pewnych etapach translokacji sekwencja sygnaowa jest odcinana przez peptydaz

sygnaow po stronie wiata ER,

peptyd sygnaowy opuszcza kana i jest degradowany,

Biologia komrki

Strona 36

koniec C biaka przechodzi przez bon biako zostaje uwolnione do ER.

Rys. 1 uwalnianie biaka ropuszczalnego do wiata ER. ( obr. z Podstawy

biologii komrki. Cz. 2, B. Alberts, et al.)
Proces translokacji biaek transbonowych jest bardziej skomplikowany ni uwalnianie biaek
rozpuszczalnych do wiata ER, poniewa biako transbonowe musi zosta zakotwiczone w
dwuwarstwie lipidowej. Najprostszym przypadkiem jest biako transbonowe, ktre posiada
tylko jeden segment zakotwiczony w bonie.
Etapy uwalniania biaka transbonowego z kanau translokacyjnego:

biako z sekwencj sygnaow przy kocu N zapocztkuje translokacje tak samo jak
w przypadku biaka rozpuszczalnego,

przeciganie biaka przez kana zostaje zatrzymane przez dodatkow sekwencj

hydrofobow aminokwasw stop-transfer, ktra znajduje si w dalszym odcinku
acucha polipeptydowego,

Biologia komrki

Strona 37

ta dodatkowa sekwencja zostaje przesunita przez kana do dwuwarstwy lipidowej

i tworzy w niej helis bonow, ktra zakotwicza biako w bonie,

sekwencja sygnaowa przy N-kocu rwnie jest przesuwana do bony, ale zostaje
odcita od biaka.

Rys.2 uwalnianie biaka transbonowego z jedn kanau translokacyjnego. (obr. z Podstawy

biologii komrki. Cz. 2, B. Alberts, et al.)

Przez takie przesuwanie, biako transbonowe ma konkretn orientacj (koniec N jest po

stronie wiata ER, a koniec C po stronie cytozolu, jest to bramkowanie w dwch kierunkach,
poniewa kana transbonowy musi otwiera si czc wntrze i to co jest na zewntrz bony
ER oraz musi mie zdolno otwierania si bocznie, aby mg przesun biako do
dwuwarstwy. Biako pniej nie moe te straci swojej orientacji, ktra pniej zostaje
zachowana. Gdy biako posiada sekwencj sygnaow w rodku acucha polipeptydowego,
Biologia komrki

Strona 38

sekwencja ta nie jest odcinana jak w przypadku biaek, ktre t sekwencje maj na pocztku
acucha; biaka te posiadaj te wicej ni jedn sekwencj aminokwasw hydrofobowych,
ktre zostaj zakotwiczone w bonie ER, jest to spowodowane najprawdopodobniej tym, e
sekwencje aminokwasw hydrofobowych dziaaj parami (sekwencja start-transfer dziaa
dopki nie dojdzie do sekwencji stop-transfer, wtedy sekwencja jest przesuwana do
dwuwarstwy, ten proces dziaa tak samo w dalszej czci acuch polipeptydowego).

Rys.3 uwalnianie biaka transbonowego z wieloma sekwencjami hydrofobowymi z kanau

translokacyjnego. (obr. z Podstawy biologii komrki. Cz. 2, B. Alberts, et al.)
Jeeli biaka przeznaczone s do innych organelli transportowane s z ER do nich za pomoc
pcherzykw, ktre wypczkowuj z bony ER i poddawane dalszej obrbce np.: dodawanie
bocznych acuchw cukrowcowych do lipidw.

Biologia komrki

Strona 39

Biaka w ER mog ulega kowalencyjnej modyfikacji chemicznej, przez utlenianie reszt

tworzone s wizania dwusiarczkowe, ktre stabilizuj struktur biaka. Mog take ulec
glikozylacji, jest to proces przyczenia do biaka transbonowego lub znajdujcego si w
wietle ER krtkiego acucha oligosacharydowego (drzewko oligosacharydowe skadajce
si z 14 cukrw), enzymy (transferaza oligosacharyd-biako) katalizujce t reakcj znajduj
si si w ER. Cukrowce doczane do biaka peni rne funkcje najczciej ochraniaj biako
przez zniszczeniem, przetrzymuj biako w ER dopki nie zostanie prawidowo sformowane
lub su jako sygna transportowy przy pakowaniu biaka do pcherzykw, eby trafiy do
odpowiedniej organelli. Oligosacharydy s przyczepione do ER za pomoc lipidu dicholu i
przenoszone s do amidowej grupy asparaginowej reszty biaka, gdy ta wyjdzie z kanau
translokacyjnego. Doczanie to zachodzi w jednej prostej reakcji, a przyczenie to nazwane
zostao N- glikozydowym, poniewa cukier czy si z NH2 asparaginy, jest te najczstszym
wizaniem wystpujcym w glikoporoteinach. W ER zapocztkowane jest tylko dojrzewanie
glikoproteiny jak ona si pniej zmieni zaley od pniejszych jej modyfikacji w aparacie
Golgiego.
Biaka, ktre maj zosta w ER posiadaj czteroaminokwasow sekwencj przy kocu C,
biaka, ktre przeznaczone s do innych organelli przeznaczone s do transportu
pcherzykowego, ale wyjcie z ER jest wysoce selektywne. Biaka le sfadowane lub biaka,
ktre posiadaj oligomery le wytworzone zostaj w ER za pomoc zwizania ich z
biakowymi chaperonami, ktre blokuj wyjcie tego biaka, dopki nie przyjmie prawidowej
formy. Mechanizm ten moe by szkodliwy dla organizmu, poniewa mutacja wywoujca
mukowiscydoz prowadzi do powstania nieco le sformowanego biaka, ale mogoby
normalnie funkcjonowa, gdyby nie byo przetrzymywane w ER. Choroba rozwija si nie
przez nie aktywne wane biako, ale przez odrzucenie go na pocztku tworzenia zanim moe
zacz dziaa.

Biologia komrki

Strona 40

Rozdzia VII
Aparat Goligiego. Lizosomy.
Opracowaa: Katarzyna Bargie.

Aparat Golgiego to organellum komrkowe, ktre najczciej znajduj si w okolicy jdra

komrkowego (wyjtkiem s roliny), s to boniaste struktury tworzce cysterny uoone w
stosy.
Wyrniamy:
- rejon sieci cis (strefa wejciowa, ktra ssiaduje z ER)
-cysterny strefy cis
-cysterny rodkowe
- cysterny strefy trans
- rejon strefy trans ( strefa wyjciowa, skierowana do bony komrkowej)
Biaka wychodzce z ER w wikszoci przypadkw kierowane s do Aparatu Golgiego,
wchodz one do strefy cis za pomoc odpowiednich pcherzykw transportujcych. W
kolejnych etapach biaka odrywaj si od cystern i dziki fuzji cz si z kolejnymi.
W przypadku, gdy biako przeznaczone do przebywania w ER wniknie do A. Golgiego, zostaje
rozpoznane przez bonowy receptor biakowy, czuy na tzw. Sygna retencji, ktry powoduje
zawracanie biaka do ER.
Po przejciu przez cysterny budujce Ap. G., biaka wydostaj si z sieci trans i za pomoc
pcherzykw transportujcych kierowane s do bony komrkowej, lizosomw lub na
zewntrz komrki poprzez sekrecj- czyli m.in.w Ap. Golgiego dochodzi do swego rodzaju
sortowania biaek, w zalenoci od ich miejsca przeznaczenia w komrce.
Kolejn funkcj Aparatu Golgiego jest modyfikacja biaek i wglowodanw. Przykadem moe
by tworzenie acuchw oligosacharydowych. W pierwszym etapie odczeniu ulegaj
reszty mannozy, nastpnie dochodzi do dodania N-acetyloglukozaminy, galaktozy i kwasu
siarkowego.
Z kolei jeeli biako ma by transportowane do lizosomw to wtedy dochodzi do fosforylacji
mannozy.
Zauwaono du zaleno midzy miejscem enzymu w caej modyfikacji a pooeniem jakie
zajmuje. Enzymy pocztkowe znajduj si w strefie cis a dziaajce pniej blisko cysterny
trans.
Modyfikacje biaek prowadzone przez Ap. Golgiego mog rwnie polega na dodaniu
wglowodanw do acuchw bocznych i ewentualnie grup siarkowych.
Biologia komrki

Strona 41

Ap. Golgiego jest rwnie miejscem syntezy luzu, sfingomieliny. W komrkach rolinnych
powstaj dziki niemu hemicelulozy i pektyny.
Podsumowujc:
* Aparat Golgiego jest miejscem, w ktrym dochodzi do rnicowania a najpierw
przebudowy bon majcych budowa plazmalemm.
*wydziela zagszczone substancj w procesie egzocytozy.
*syntetyzuje mukopolisacharydy
*syntetyzuje polisacharydy, ktre s potrzebne do tworzenia cian pierwotnych i wtrnych
* pomaga w tworzeniu glikoprotein poprzez sprzganie wglowodorw z biakami.
*redukuje azotan(V) srebra
*transport z ER do Ap. G. I z Ap. G. Do bon wewntrznych jest moliwy dziki nieustajcemu
procesowi odpczkowywania i fuzji pcherzykw transportujcych.

LIZOSOMY

Lizosomy to struktury, ktre odpowiadaj za trawienie. Posiadaj w swojej budowie enzymy

hydrolityczne, ktre rozkadaj rwnie biaka, kwasy nukleinowe, oligosacharydy,
fosfolipidy.
Mog one trawi zarwno czsteczki zewntrzkomrkowe, jak i organella bonowe. Jest to
trawienie wewntrzkomrkowe.
Bona komrkowa lizosomw skada si z:
* dugich acuchw cukrowych z du iloci kwasw sjalowych
*pomp protonowych ( podtrzymuj one kwane pH wntrza lizosomu)
*biaka transportujce ( dostarczaj komrce kocowe produkty trawienia takie jak
aminokwasy, cukry proste, itp.)

Bona komrkowa peni bardzo wan funkcj poniewa oddziela wntrze lizosomu od
zawartoci cytozolu i organelli jakie si tam znajduj.
Kolejn ochron przed samostrawieniem jest aktywno enzymw wewntrz lizosomw. PH
wewntrz cytozolu jest zbyt niskie, aby enzymy mogy by aktywowane. W zwizku z tym
gdyby bona ulega zniszczeniu lub przerwaniu- zawarto cytozolu nie zostanie strawiona.
Pomocne jest rwnie to, e biaka budujce bon (od strony wewntrznej) s
glikozylowane czyli pokryte cukrem, co automatycznie chroni je przed samostrawieniem.
Biologia komrki

Strona 42

Zarwno enzymy trawienne jak i biaka budujce bony s syntetyzowane w ER i

transportowane przez Aparat Golgiego do sieci trans, ale nim si to stanie w ER i cysternach
cis dochodzi do ufosforylowania mannozo-6-fosforanem. W momencie dotarcia do sieci
trans biaka i enzymy zostaj rozpoznane przez odpowiednie receptory. W tym konkretnym
przypadku jest to receptor mannozo-6- fosforanu.
Ujawnia si tutaj jedna z ju omwionych funkcji Aparatu Golgiego, czyli dochodzi do
sortowania i zapakowania enzymw do pcherzykw transportowych a nastpnie
odpczkowywanie i dostarczenie zawartoci do lizosomw ( endosom pny).
Substancj dostarczane s do lizosomw za pomoc autofagii i fagozytozy.

Biologia komrki

Strona 43

Rozdzia VIII
Mitochondria. Chloroplasty. Peroksysomy.
Opracowa: Andrzej Kubiak

Mitochondria, plastydy i peroksysomy. W jaki sposb

komrki pozyskuj energi z poywienia.
Opracowa: Andrzej Kubiak

Pobieranie energii z poywienia.

Na poziomie struktury komrkowej kolejne etapy pobierania i przeksztacania energii zachodz w
kolejnych przedziaach wewntrzkomrkowych:
I.
II.
III.
IV.

Ukad pokarmowy trawienie.

Cytozol glikoliza.
Macierz mitochondrialna (dekarboskylacja pirogronianu, utlenianie kwasw
tuszczowych, cykl kwasu cytrynowego zwanego rwnie cyklem Krebsa)
Grzebienie mitochondrialne (acuch transportu elektronw, fosforylacja
oksydacyjna)

Tak wic katabolizm komrkowy skada si z trzech etapw:

Trawienia (wewntrz- i zewntrz komrkowego). Wewntrzkomrkowe zachodzi w lizosomach a
zewntrzkomrkowe jest enzymatycznym rozbijaniem czsteczek pokarmu zachodzcych poza
komrkami (w jelicie).
Glikolizy i reakcji prowadzcych do powstania acetylo-CoA. Podczas dziesiciu reakcji glikolizy
dochodzi do przeksztacenia glukozy w dwie czsteczki pirogronianu.
Spord dziesiciu reakcji glikolizy najwaniejsze do zapamitania obok ostatniej, w ktrej powstaje
pirogronian, s:
1) fosforylacja glukozy przez czsteczk ATP
3) fosforylacja fruktozo-6-fosforanu, powstaje fruktozo-1,6-bifosforan
5) z fosfodihydrokyacetonu powstaje aldehyd 3 fosfoglicerynowy
7) z 1,3-bifosfoglicerynianu powstaje 3-fosfoglicerynian oddajc na ADP reszt kwasy fosforowego,
powstaje ATP.
Biologia komrki

Strona 44

10) przeniesienie na ADP grupy fosforanowej z fosfofenylopirogronianu. Powstaje ATP i pigrogronian.

Sumarycznie reakcja bilans glikolizy jest nastpujcy:

glukoza + 2 Pi + 2 ADP + 2 NAD+ 2 czsteczki pirogronianu + 2 ATP + 2 NADH + 2 H+ + 2 H2O

Nastpnie ju w macierzy mitochondrialnym zachodzi dekarboksylacja pirogronianu w wyniku, ktrej

powstaje acetylo-CoA. Acetylo-CoA. Ten rwnie w macierzy mitochondrialnej wchodzi w cykl kwasu
cytrynowego.

Sumarycznie reakcja bilans cyklu Krebsa jest nastpujcy:

acetylo-CoA GTP + 3 NADH +FADH2 + 2 x CO2
NADH i FADH2 peni nastpnie funkcj dostaryczycieli elektronw w acuchu transportu
elektronowego.
Kolejnym etapem jest fosforylacja oksydacyjna.

Do jej zajcia konieczna jest obecno tlenu.

Zachodzi w bonie wewntrznej mitochondriw.
NADH, FADH2 NAD+ + FAD+ + gradient protonowy

Biologia komrki

Strona 45

Kompleks I dehydrogenaza NADH, przeniesienie elektronw na ubichinion

Kompleks II dehydrogenaza bursztynianowa (WANE: bierze udzia zarwno w cyklu Krebsa jak i
acuchu oddechowym, skada si z czterech podjednostek, kofaktorem jest FAD)
Kompleks III reduktaza cytochormu c ( cytochromy to biaka zawierajce jedn lub wicej grup
hemowe) Enzym ten zwiksza gradient elektrochemiczny wewntrznej bony mitochondrialnej.
Kompleks IV oksydaza cytochromu c (zbudowany z 13 podjednostek, 2 grup hemowych,
kofaktorami s jony metali) Katalizuje on przenoszenie elektronw na tlen oraz przemieszcza protony
przez bon wewntrzn mitochondrium.
Syntaza ATP (zwana V kompleksem):

podjednostka Fo kana dla protonw

podjednostka F1 katalizuje przyczenie fosforanu do ADP(to jest transportowane przez
translokatory na zasadzie antyportu z ATP. Jony fosforanowe za na zasadzie antyportu z OH-)

Protony przemieszczajce si przez kana Fo powoduj rotacj syntazy w skutek, ktrej dostarczana
jest energia do syntezy ATP.
ADP + Pi ATP
UWAGA: Energia potrzebna do syntezy ATP nie powstaje de novo jest ona zmagazynowana w
gradiencie protonowym.

Budowa mitochondrum.

Otoczone podwjn bon:

Biologia komrki

Strona 46

a) Wewntrzna bona tworzy grzebienie kristy. Znajduje si w niej wiele biaek,

b) Zewntrzna posiada kanay wodne i jest przepuszczalna.
c) Pomidzy bonami znajduje si przestrze midzybonowa
Wntrze mitochondrum wypenia macierz mitochondrialna, w ktrej zachodz wspomniane
ju: dekarboksylacja pirogronianu i cykl kwasu cytrynowego.
Bony mitochondrialne s spolaryzowane. Od strony macierzy mitochondrialnej adunek jest
ujemny a od strony przestrzeni midzykomrkowej dodatni.

Genom mitochondrialny. Transport biaek do mitochondriw.

kolicie uformowana czsteczka DNA

u czowieka skada si na niego ok. 16 000 par zasad
37 genw
13 koduje biaka kompleksw oddechowych (I, II, IV lub V)
22 koduj tRNA
2 koduj rRNA (12S i 16S)
Odcinek regulatorowych (zwany ptl D) zawiera miejsce ori replikacji oraz sekwencje
promotorowe transkrypcji
Mutacje mitochondrialnego DNA mog powodowa choroby takie jak np. LHON
Dziedziczony po linii matczynej

O ile kod genetyczny jest uniwersalny, od tej zasady istniej drobne odstpstwa w przypadku
mitochondrialnego DNA:
Biologia komrki

Strona 47

Organizm

Kodon

Kodowanie
standardowe
AGA, AGG arginina
Ssaki
AUA
izoleucyna
UGA
kodon stop
Bezkrgowce AGA, AGG arginina
AUA
izoleucyna
UGA
kodon stop
AUA
izoleucyna
Drode
UGA
kodon stop
CUA
leucyna

Kodowanie w
mitochondriach
kodon stop
metionina
tryptofan
seryna
metionina
tryptofan
metionina
tryptofan
treonina

Istotne jest, e o ile mtDNA koduje 13 biaek kompleksu oddechowego to a okoo 95 % biaek
mitochondrialny kodowanych jest przez DNA jdrowe. Transport biaek przez bony mitochondrialne
odbywa si przy pomocy:
a) Translokazy bony zewntrznej (TOM)
b) Translokazy bony wewntrznej (TIM)

Biakami dostarczanymi do mitochondriw opiekuj si chaperony .

Biaka dostarczane do mitochondriw s rozfadowane dopiero po wbudowaniu ich w
miejsce docelowe ulegaj uzyskuj oczekiwan konformacj.
Biaka transbonowe opatrzone s sekwencja STOP-transfer mechanizm ich wbudowywania
jest analogiczny do tego, ktry obserwujemy w ER.

Chloroplasty.

S organellami wystpujcego u rolin oraz glonw eurkariotycznych

Posiadaj wasny kolisty DNA
Uczestnicz w redukcji NO2 do NH3
Zachodzi w nich fotosynteza
Wytwarzaj ATP
Posiadaj potrjny system bon
W bonie zewntrznej kanay wodne podobnie jak w mitochondriach
Przez uwpuklenie si bony wewntrznej tworzy si system bon tylakoidy. Ukadaj si one
w stosy grany.
Okoo 150 000 par zasad. W zalenoci od gatunku.
W chloroplastach wystpuje ok 3,5 tysica biaek

Chloroplastowy DNA:

Posiada introny

Biologia komrki

Strona 48

Geny rRNA (23S,16S,5S,45S)

30 genw tRNA
21 biaek rybosomalnych
4 podjednostki polimerazy RNA
5 genw odpowiedzialnych za fotosystem I
12 genw odpowiedzialnych za fotosystem II
dziedziczony po linii matczynej

Podzia plastydw:
a) proplastydy (pierwotne stadium plastydu, bez barwnikw)
b) chloroplasty (zawieraj chlorofil)
c) etioplasty (powstaj w warunkach niedostatecznego nawietlenia mog si rnicowa w
chloroplasty i leukoplasty)
d) chromopolasty (zawieraj barwniki np. flawonoidy)
e) leukoplasty (zawieraj substancje zapasowe)
f) amyloplasty (zawieraj ziarno skrobii)

Fotosynteza.
Faza jasna zachodzi w bonie tylakoidw gran. Rozpoczyna j uderzenie fotonu wiata w
czsteczk barwnika. To zderzenie powoduje przeniesienie jednego z jego elektronw na poziom o
wyszej energii. Reakcja ta postpuje kaskadowo wzbudzajc elektrony kolejnych czsteczek
barwnika a do centrum reakcji. Tam elektron zostaj przekazany z jednej z pary czsteczek
chlorofilu P680 na pierwotny akceptor elektronw. Dochodzi do rozpadu wody i uwolnienia dwch
elektronw zapeniajcych luk elektronow na P680+. W tym momencie powstaje te czsteczka
tlenu O2. Kady wzbudzony elektron z pierwotnego akceptora elektronw przechodzi z PS II na PS I
poprzez acuch transportu elektronw(w jego skad wchodz: kompleks cytochromowy,
plastochinion (Pq), biako plastocyjanina (Pc). Mechanizm jego dziaania jest bardzo podobny do tego
wystpujcego w bonie wewntrznej mitochondriw a podczas jego trwania syntezowane jest ATP.
W midzyczasie elektrony na P700 w fotoukadzie II rwnie zostaj wzbudzone poprzez fotony
wiata. Zachodz tu analogiczne procesy jak w fotoukadzie I z tym, e brak elektronw na P700+ jest
uzupeniany przez elektrony pochodzce z acucha transportu elektronw. Elektrony z pierwotnego
akceptora elektronw na PS II s transportowane dalej przez biako (Fd) ferredoksyn i w reakcji
katalizowanej przez reuktaz NADP+ przenoszone z Fd na NADP+. W wyniku tej reakcji powstaje
NADPH, ktra dostarcza elektronw do cyklu Calvina-Bensona.
Na jeden cykl Calvina-Bensona zuywane s trzy czsteczki dwutlenku wgla CO2. Cykl ten rozpoczyna
si faz asymilacji wgla do organicznego zwizku piciowglowego cukru rybulozo-1,5bifosforanu wbudowana zostaje jedna czsteczka wgla pochodzca z CO2. Etap ten katalizowany jest
przez enzym rubisco (karboksylaz/oksydaz RuBP). Szeciowglowy produkt jest nietrway i szybko
rozpada si na dwie czsteczki 3-fosfoglicerynianu. Nastpnie 3-fosfoglicerynian zostaje
ufosforylowany Pi z ATP (przeksztaca si w 1,3-bifosforglicerynian. Kolejnym etapem jest redukcja
ufosfroylowanego zwizku przy pomocy NADPH, ktry podobnie jak ATP powsta w jasnej fazie
Biologia komrki

Strona 49

fotosyntezy. W efekcie powstaje aldehyd 3-fosfoglicerynowy, ktry moe by dalej wykorzystywany

przez komrk na rne sposoby:
- wykorzystanie aldehydu 3-fosfoglicerynowego do syntezy cukrw zoonych
- recykling aldehydu i ponowne przeksztacenie go w rybulozo-1,5-bifosforan.
atwo obliczy, e wyniku asymilacji trzech atomw wgla pochodzcych z trzech czsteczek CO 2
otrzymujemy zwizki organiczne posiadajce 18 atomw wgla. W wyniku wyej opisanych reakcji
powstaje 6 trzywglowych aldehydw 3-fosfoglicerynowych tak wic jedna czsteczka aldehydu
moe by wykorzystana przez organizm do syntezy cukrw zoonych. Pozostae poprzez fosforylacj
trzema czsteczkami ATP ulegaj regeneracji. Powstaj trzy czsteczki rybulozobifosforanu, ktre
staj si akceptorami trzech kolejnych czsteczek CO2. Cykl si zamyka.

Peroksysomy.
- otoczone pojedyncz bon
- markerowym enzymem jest katalaza
- zawieraj enzymy przenoszce wodr na O2 w wyniku czego powstaje szkodliwy H2O2
- obok w/w enzymw w peroksysomach znajduj si enzymy zdolne do przeksztacania H2O2 w
wod, ich umieszczenie w tym samym kompartmencie zapewnia bezpieczestwo komrce
-dokonuj rozkadu kwasw tuszczowych
- w wtrobie bior udzia w detoksykacji alkoholu i innych szkodliwych zwizkw

Biologia komrki

Strona 50

Rozdzia IX
Sygnalizacja wewntrz- i zewntrzkomrkowa.
Opracowaa: Aleksandra Rak

Zdolno komrek do reagowania na sygnay pochodzce zarwno ze rodowiska jak i innych

komrek warunkuje prawidowe funkcjonowanie caego organizmu. Dziki wymianie
informacji komrki mog wzajemnie koordynowa swoje zachowanie reagujc w zalenoci
od sytuacji w jakiej znajduje si organizm.
Sygnaami mog by zarwno czsteczki chemiczne (biaka, peptydy, aminokwasy,
nukleotydy, steroidy, pochodne kwasw tuszczowych, rozpuszczone gazy itp.) jak i bodce
fizyczne (wiato, temperatura, cinienie itd.).
Mimo tak zrnicowanych sygnaw, wyrniamy jedynie kilka form sygnalizacji
midzykomrkowej.
Sygnalizacja endokrynna przy pomocy hormonw wydzielanych do krwiobiegu i
rozprowadzanych w obrbie caego ciaa.
Sygnalizacja parakrynowa poprzez czsteczki sygnaowe dyfundujce miejscowo w
rodowisku midzykomrkowym.
Sygnalizacja nerwowa za porednictwem impulsw elektrycznych stymulujcych
wydzielanie neurotransmiterw.
Sygnalizacja poprzez kontakt bezporedni nie wymaga wydzielania czsteczek z komrki,
przekaz informacji zachodzi poprzez czsteczki sygnaowe zawarte w bonach komrkowych
(jest to typ sygnalizacji szczeglnie wany w trakcie rozwoju embrionalnego).
Kada komrka naraona jest na dziaanie ogromnych iloci czsteczek sygnaowych przez co
wystpuje konieczno selekcji sygnaw. Reakcja komrki zaley gwnie od obecnoci
receptora wraliwego na dany typ sygnau. Receptorami nazywamy wyspecjalizowane
struktury biakowe zdolne do odbioru, przeksztacenia i przekazania do rnych elementw
efektorowych komrki informacji ze rodowiska zewntrznego.
Istotny jest fakt, i jeden sygna moe wywoa bardzo wiele rnych reakcji w komrce, a
reakcje rnych komrek na ten sam sygna mog by zupenie inne. Dodatkowo sygnay
dziaajc cznie daj inny efekt ni spodziewana suma pojedynczych sygnaw, co wynika z
faktu, e sygnay mog si wzajemnie modyfikowa. Od ich kombinacji zaley kocowy efekt.
Sygnay odbierane s przez receptory, ktre formuj sygna wewntrzkomrkowy. Sygna
przechodzi przez kaskady sygnalizacyjne w trakcie ktrych jest przenoszony do efektora,
przeksztacany w form molekularn, czsto amplikowany i rozdzielony do rnych procesw
oraz modulowany przez inne czynniki (np. warunki panujce w komrce).
SYGNAY

Biologia komrki

Strona 51

due, hydrofobowe
(nie przechodz przez bon komrkow;
komrkow)
wymagaj obecnoci biaek receptorowych
wbudowanych w bon)

mae, hydrofilowe
(przechodz
przez
bon

RECEPTORY JONOTROPOWE
Zwizane z kanaami jonowymi, bramkowane przekanikami nerwowymi, su szybkiemu
przekazywaniu sygnaw w synapsach. Przeksztacaj sygna chemiczny w sygna elektryczny
poprzez zmian potencjau bony komrkowej

RECEPTORY METABOTROPOWE
Wsppracuj z biakami G, bior udzia w formowaniu odpowiedzi na zewntrzkomrkowe
bodce tj. hormony, mediatory lokalne czy przekaniki nerwowe. Wi rnorodne
czsteczki sygnaowe, jednak wszystkie posiadaj podobny schemat budowy (siedmiokrotne
przejcie pojedynczego acucha polipeptydowego przez podwjn warstw lipidow).
Po zwizaniu czsteczki sygnalizacyjnej z receptorem bonowym umoliwiona zostaje reakcja
z biakiem G, ktre rozpada si na dwie podjednostki oraz kompleks . Gdy
podjednostka zwie si z biakiem docelowym nastpi aktywacja biaka docelowego na
czas trwania kompleksu z podjednostk . Po wystpieniu hydrolizy, tym samym
dezaktywacji podjednostki , biako G wraca do stanu wyjciowego. Zreaktywowane biako G
moe uczestniczy w wizaniu kolejnej czsteczki sygnaowej.
Szlak fosfatydyloinozytolowy szlak sygnalizacyjny rozpoczynajcy si od dziaania
fosfolipazy C; efektem jest zmiana stenia jonw Ca (sygna Ca 2+)
RECEPTORY KATALITYCZNE
Porednicz w reakcjach wzrostowych oraz dziaaniach kontrolujcych poruszanie si
komrek. Domena cytoplazmatyczna receptorw katalitycznych dziaa jak enzym lub tworzy
kompleksy z biakami dziaajcymi jako enzymy. Receptory, ktrych domena dziaa jako
tyrozynowa kinaza biakowa, nazywamy receptorowymi kinazami tyrozynowymi. Stanowi
one najwiksz klas receptorw katalitycznych.

Interakcja szlakw sygnalizacyjnych umoliwia komrce odpowiednie reagowanie na zoon

kombinacj sygnaw.

Biologia komrki

Strona 52

Rozdzia X
Cytoszkielet.
Opracowaa: Monika Opaek

Cytoszkielet

Dynamiczna siec wkien biakowych, odpowiedzialnych za utrzymanie ksztatu,

uporzdkowanie skadnikw (rwnie organelli) wntrza komrki, ruch, podzia i
wzajemne oddziaywanie komrek
Przy podziaach odpowiedzialny za rozdzia chromosomw do potomnych komrek,
Wystpuje w komrkach eukariotycznych, niektre skadniki odnaleziono te u
bakterii
biaa budujce cytoszkielet nie maj rozgazie
Zbudowany z trzech rodzajw filamentw biakowych: filamentw porednich,
mikrotubul i filamentw aktynowych, rnicych si waciwociami i budow,

FILAMENTY POREDNIE:

Wystpuj w miejscach pocze midzykomrkowych, takich jak desmosomy,

hemidesmosomy
Tworzona przez rodzin biaek wknistych-globularna gowa (koniec aminowy)+
globularny koniec (koniec karboksylowy)+domena rodkowa wyduona na ksztat
paeczki (helisa )
Centralne domeny poszczeglnych biaek tworzcych filament s podobne, natomiast
globularne czci znacznie si rni, by umoliwi interakcj z rnymi skadnikami
komrki
Nadaj mechaniczn wytrzymao, jako jedyne odporna na dziaanie detergentw
niejonowych i st. roztw. soli, chroni przed stresem mechanicznym
rednica ok. 10 nm
Tworz blaszk (lamin) jdrow oraz wystpuj w cytoplazmie
Zazwyczaj otaczaj jdro i rozcigaj si do kracw komrki,

Biologia komrki

Strona 53

Stabilizowane i wzmacniane przez biaka pomocnicze, ktre cz te krzyowo pczki

filamentw. Przykadem takiego biaka jest pektyna (czy pczki f. porednich oraz
f.porednie z miktotubulami, f.aktynowymi i adhezyjnymi strukturami w
desmosomach)
Budow przypominaj lin skadajca si z wielu skrconych nici, dziki czemu s
bardziej wytrzymae
Pojedyncze wkienka cz si w dimery (wzajemne owijanie si helis-superhelisa);
tetramer powstaje dziki wizaniom kowalencyjnym; tetramery cza si ze sob
ostatecznie tworzc filament poredni

Podzia:
F. keratynowe (nabonek)-wyspecjalizowene ze wzgldu na tkank w jakiej
wystpuj, zbudowane z rnych podjednostek keratynowych, mog by
kwane lub obojtne, twarde lub mikkie, czsto przyczepione do
desmosomw,
F. wimentynowe i wimentynopodobne (tk.czna, minie, kom.glejowe)
Neurofilamenty (kom.nerwowe)
Laminy jdrowe

STRES MECHANICZNY
W komrkach naraonych na stres mechaniczny (np. nabonek, aksony kom.nerwowych )
wystpuje wicej filamentw porednich, ktre poprzez napicia rozkadaj efekt
miejscowego przyoenia siy
OTOCZK JDROWA (LAMELLE JDROWE)

Wycielaj i wzmacniaj wewntrzn powierzchni wewntrznej

bony jdrowej
Zorganizowane w dwuwymiarow sie, ktra rozpada si i tworzy na
nowo przy kadym podziale komrkowym
Zbudowane
z
biaek-lamin
(nie
myli!
laminINAsub.midzykomrkowa)

MIKROTUBULE

Zbudowane z biaka tubuliny (dimer tubuliny i tubuliny poczonych

wizaniem niekowalencyjnym), podjednostki cz si przez w.niekowalencyjne
S spolaryzowane, posiadaj koniec + i koniec

Biologia komrki

Strona 54

Bardzo dynamiczne struktury, atwo si formuj i deformuj-dynamiczna

niestabilno, co wynika ze zdolnoci do hydrolizowania GTP do GDP, rosn i
kurcz si niezalenie od siebie
Puste w rodku, dugie i proste, koniec - przytwierdzony do centrosomu poprzez
piercie tubuliny , przez co dobudowywanie kolejnych piercieni tylko od koca
+ (z wolna tubulin )
Zewntrzna rednica ok. 25nm
Decydujca rola przy organizacji w komrkach eukariotycznych, dziki wsppracy
z biakami pomocniczymi, w szczeglnoci b. motorniczymi
W pocztkowej fazie mitozy ulegaj deformacji, nastpnie tworz wrzeciona
podziaowe
Buduj rzski i wici
Mikrotubule s utrzymywane dziki rwnowadze pomidzy polimeryzacj i
depolimeryzacj podjednostek. W czasie mitozy, tworz wrzeciono podziaowe.
Kolchicyna wie si z czsteczkami tubuliny uniemoliwiajc polimeryzacj,
natomiast uwalnianie tubuliny nadal zachodzi a do cakowitego zaniku
wrzeciona,
Substancjami zaburzajcymi organizacj mikrotubul s: KOLCHICYNA - wie si z
wolnymi heterodimerami tubuliny uniemoliwiajc polimeryzacj mikrotubul,
trwajca depolimeryzacja mikrotubul prowadzi do ich zaniku; WINKRYSTYNA I
WINBLASTYNA - hamuj polimeryzacj mikrotubul, stosowane jako cytostatyki w
leczeniu nowotworw; TAKSOL- wie miktotubule uniemoliwiajc ich rozpad,
ale nie przeszkadza dalszej polimeryzacji

BIAKA MOTORYCZNE

Mog wiza
si
z
mikrotbulami i
filamentami
aktynowymi
oraz z innymi skadnikami komrki (organelle,
pcherzyki) i przemieszcza si dziki wykorzystaniu
energii z hydrolizy ATP
Biaka wdrujce wzdu mikrotubul dziel si na
dwie rodziny: kinezyny (poruszaj si w kierunku
koca +) i dyneiny (w kierunku koca -)
Zbudowane z dwch globularnych gw (wicych

Biologia komrki

Strona 55

si z mikrotubulmi) i ogona (wie si stabilnie z innymi skadnikami komrki,

specyficznymi dla danego rodzaju biaka)

RZSKI I WICI

Stabilizacja z niektrymi biakami niweluje dynamiczn niestabilno. Stabilne

mikrotubule s wykorzystywane w budowie rzsek (cillia;
cillium) i wici (flagella; flagellum). Mikrotubule s
zorganizowane w bardzo charakterystyczny wzr (9*2+2).
Ruch odbywa si przez zginanie rdzenia, spowodowane
wzajemnym lizganiem si mikrotubul, dziki obecnoci
dyneiny rzskowej

FILAMENTY AKTYNOWE (MIKROFILAMENTY)

Zbudowane z globularnych czsteczek aktyny, tworz skrcony acuch

rednica ok. 7nm, s cienkie i bardzo elastyczne, czsto poczone w pczki i sieci,
posiadaj strukturaln polarno (koniec + i -)
Rozproszone w caej komrce, jednak najbardziej skoncentrowane na obrzeach
(warstwie korowej), zaraz pod bon
Niezbdne do wykonywania ruchw (pezanie, pochanianie, podzia)
Zazwyczaj niestabilne i dynamiczne, ale potrafi te tworzy stabilne struktury
takie jak aparat kurczliwy mini
Biaka wice si z aktyn umoliwiaj penienie wielu funkcji oraz tworzenie
m.in. mikrokosmkw, pczkw kurczliwych (minie komrki), uwypukle na
wiodcym kocu fibroblastu, czy tez piercieni kurczliwych (rozdzielaj
cytoplazm w czasie podziau)
Aktywno aktyny (ktra stanowi 5% wszystkich biaek w typowej komrce) jest
regulowana przez tymozyn i profilin (wice si z monomerami aktyny)
Wzdu f.aktynowych moe rwnie odbywa si transport m.in. organelli
Mikrofilamenty obecne s w caej cytoplazmie, skoncentrowana w obrbie kory
komrki (obrzea)

RUCH (PEZANIE) KOMRKI:

1. Wysunicie wypustki do koca wiodcego (poprzez polimeryzacj aktyny),
2. Przywieranie wypustek do podoa (dziki dziaalnoci biaka transbonowego
integryny-przywieraj do czstek po zewntrznej stronie i wychwytuj f.aktynowe
wewntrz tworzc silne zakotwiczenia),
3. Podcignicie do miejsc zakotwiczenia (wytworzenie tzw. siy cigncejoddziaywania f.aktynowych i b.motorycznych-miozyny)
We wszystkich etapach obecna jest aktyna. Filamentom towarzysz rwnie biaka
pomocnicze m.in. biaka aktynopodobne (ARP), ktre zapocztkowuj tworzenie rozgazie

Biologia komrki

Strona 56

WYPUSTKI:
Lamellipodia- znajdujce si na wiodcym kocu cienkie, blaszkowate
struktury, zawierajce gst sie filamentw aktynowych z kocem + skierowanym w stron
bony
Fillopodia- cienkie, sztywne wypustki zawierajce pczek ok. 10-20
filamentw z kocami + skierowanymi na zewntrz,
MIOZYNY: aktynozalene biaka motoryczne, reaguj z ATP dostarczajc energi potrzebn
do ruchu wzdu f.aktynowych od koca do koca +. Dzielimy je na dwie rodziny: miozyny I
(zbudowane z gowy-wicej si z filamentem i ogona, ktry wie si z rnymi skadnikami
komrki) i miozyny II (dwie gowy wice si z filamentami i dugi paeczko podobny ogon).
SYGNALIZACJA ZEWNTRZKOMRKOWA: Tworzenie wypustek jest wywoywane
zewntrznym bodcami dziaajcymi na biaka wice GTP, tzw. rodzina biaek Rho.
Tworzenie fillopodiw wywoane jest przez aktywacj biaka Cdc42 wicego GTP,
natomiast powstanie lamiellipodiw i marszczenei bony nastpuje dziki wizaniu GTP przez
biako Rac.

SKURCZ MINI
Struktury kurczliwe tworzone sa przez filamenty aktynowe i dimery miozyny II (filament
miozynowy), skurcz powstaje przez nasuwanie si na siebie f.aktynowych. Struktury takie
obecna s w miniach, pczkach kurczliwych, piercieniach kurczliwych (rozdzielaj dzielc
si komrk).
KOMRKA MINIOWA: Wypeniona
w wikszoci przez mikrofibryle, czyli
acuch
jednostek
kurczliwychsarkomerw (ok. 2,5 m).
Skurcz
nastpuje
dziku
rwnoczesnemu skrceniu wszystkich
sarkomerw (wlizgnicie si filamentw aktynowych midzy filamenty miozynowe, poprzez
ruch gw miozyny). Jest on moliwy tylko dziki wygenerowanemu sygnaowi z ukadu
nerwowego. Sygna wdruje przez kanalik poprzeczny (=kanalik T) sigajcych od
powierzchni bony do kadej mikrofibryli do ER, ktre uwalnia Ca2+. Jon reaguje z biakami
pomocniczymi m.in. tropomiozyn (zapobiega wizaniu f.aktynowego z gowami miozyny),
tropin (obecn na kocu tropomiozyny, wi si z Ca2+ i indukuje zmian ksztatu
tropomiozyny co umoliwia wizanie gw miozyny z f.aktynowym i zapocztkowanie
skurczu).
SKURCZ W KOMRKACH NIEMINIOWYCH: Jest rwnie aktywowany wzrostem stenia
Ca2+, ktry prowadzi w tym wypadku do fosforylacji miozyny II i umoliwia reagowanie z
aktyn. Skurcz moe by generowany nie tylko dziki sygnaowi z uk.nerwowego ale te
przez adrenalin, serotonin i inne zewntrzkomrkowe czsteczki sygnaowe.

Biologia komrki

Strona 57

Rozdzia XII
Apoptoza. Autofagia.
Opracowaa: Sylwia Mazgaj

APOPTOZA czyli programowana mier komrki to aktywny, uporzdkowany i cile kontrolowany

proces, prowadzcy do eliminacji zbdnych (bd chorych) komrek.

Rozwj koczyn w rozwoju zarodkowym;

mier komrek struktur ju niepotrzebnych;
Regulacja liczby komrek;
Zapobieganie proliferacji (rozroniciu si) bd kurczeniu si narzdw;
Unieszkodliwianie komrek zakaonych bd zmutowanych;
Proces przebiegajcy bez uszczerbku dla komrek ssiadujcych.

NEKROZA KOMRKI gwatowna mier komrki w wyniku ostrego urazu, wywoujca, poprzez
uwolnienie zawartoci wntrza komrki do otoczenia, stan zapalny.

Przebieg apoptozy:
1)
2)
3)
4)
5)

komrka kurczy si
rozpad cytoszkieletu
kondensacja chromatyny
fragmentacja DNA
tworzenie na bonie plazmatycznej ciaek apoptycznych

Biologia komrki

Strona 58

Ciaka
apoptyczne

pcherzykowate struktury,
zawierajce krtkie (ok.
200 par zasad) odcinki
DNA, na zewntrznej
stronie bony komrkowej
posiadaj
fosfatydyloseryn (PS), za
ktrej porednictwem s
rozpoznawane
i
pochaniane
przez
ssiadujce
komrki
fagocytujce. Eliminacja
ciaek apoptycznych przez
makrofagi
zapobiega
rozwojowi
reakcji
zapalnej.

UKAD KONTROLI APOPTOZY:

Prowadzona przez KASPAZY (proteazy);

Prokaspazy (prekursory) aktywowane proteolitycznie w odpowiedzi na sygnay indukujce
apoptoz;
Biaka z rodziny Bcl-2 regulacja aktywnoci prokaspaz (Bax, Bak);
Rozcinanie kluczowych biaek w komrce;
Proces aktywnoci kaspaz napdza si samoistnie i nie moe zosta zatrzymany, pki
komrka nie zostanie umiercona;
Uwzgldnianie sygnaw od innych komrek, ktre mog aktywowa bd hamowa
apoptoz.

Biologia komrki

Strona 59

AUTOFAGIA (autofagocytoza) jest to mechanizm kataboliczny, polegajcy na trawieniu przez

komrk obumarych (zbdnych, uszkodzonych) caych organelli.
Wyrniamy:

mikroautofagi,
autofagi zwizan z chaperonami (biakami opiekuczymi),
makroautofagi.

Makroautofagia:

Otoczenie substratu bon z ER, najpierw pojedyncz, nastpnie podwjn powstanie

autofagosomu;
Autofagosom czy si z lizosomom (autofagolizosom);
W autofagolizosomie zawarto pcherzyka ulega trawieniu przez enzymy lizosomalne a
produkty rozkadu s wykorzystywane do syntezy de novo;
Regulacja biaka z rodziny Atg, m.in. beklina, ktra poczona z biakiem Bcl-2 zapobiega
indukcji autofagii. Zmniejszenie liczby kompleksw beklina-Bcl-2 umoliwia inicjacj
autofagii. Markerem tworzcych si autofagosomw jest biako MAPL-C3.

Mikroautofagia:

sekwestrowanie moleku lub fragmentw komrki do lizosomw, poprzez wgbienie bony

lizosomalnej i zamknicie zawartoci w pcherzyku.

Autofagia zwizana z chaperonami:

proteosomalna degradacji biaka naznaczonego wizaniem z biakiem Hsc70;

Transport biaka przeznaczonego do rozkadu do bony lizosomu;
czenie si z biakiem receptorowym LAMP2;
Transport do wntrza lizosomu.

Biologia komrki

Strona 60

Rozdzia XIII
Cykl komrkowy.
Opracowaa: Sylwia Mazgaj

Opracowaa Sylwia Mazgaj

CYKL KOMRKOWY

CYKL KOMRKOWY jest to uporzdkowana sekwencja wydarze prowadzcych do podwojenia

zawartoci komrki (w tym informacji genetycznej) i jej podziau na dwie komrki potomne.

FAZY CYKLU KOMRKOWEGO:

M kariokineza (podzia jdra komrkowego) i cytokineza (podzia cytoplazmy)

G1 przerwa 1 (Gap1, Growth1)
S replikacja DNA jdrowego
G2 przerwa 2 (Gap2)

Biologia komrki

Strona 61

FAZA M:

Nieprzerwana, dynamiczna sekwencja zdarze;

Skada si na mitoz (profaza, prometafaza, metafaza, anafaza, telofaza) i cytokinez;
Koordynacja niezalenych procesw cyklicznych, dotyczcych chromosomw, cytoszkieletu i
centrosomw;
Mitoz poprzedza replikacja;
Cel: wytworzenie dwch, genetycznie identycznych komrek potomnych;
Wzgldny czas trwania: 6-10%
PROFAZA zreplikowane chromosomy ulegaj kondensacji. Na zewntrz jdra
tworzy si wrzeciono mitotyczne pomidzy dwoma centrosomami, ktre zaczynaj
oddala si od siebie.

PROMETAFAZA zaczyna si wraz z rozpadem otoczki jdrowej. Chromosomy

przyczaj si do mikrotubul wrzeciona poprzez kinetochory.

METAFAZA chromosomy ustawiaj si w paszczynie rwnikowej wrzeciona.

Parzyste mikrotubule kinetochorowe na kadym chromosomie przyczepiaj je do
przeciwlegych biegunw wrzeciona.

ANAFAZA parzyste chromatydy synchronicznie rozdzielaj si i tworz po dwa

chromosomy potomne. Kady jest powoli odcigany do tego bieguna wrzeciona, do
Biologia komrki

Strona 62

ktrego jest przyczepiony. Mikrotubule kinetochorowe skracaj si, a bieguny

wrzeciona oddalaj si do siebie.

TELOFAZA dwa zespoy chromosomw potomnych docieraj do biegunw

wrzeciona. Wok kadego zespou zostaje odtworzona otoczka jdrowa (laminy
jdrowe biaka stabilizujce otoczk jdrow), co prowadzi do powstania dwch
nowych jder komrkowych i zarazem jest oznak ukoczenia mitozy. Podzia
cytoplazmy zaczyna si w momencie powstania piercienia kurczliwego.

CYTOKINEZA cytoplazma dzielona jest na dwie czci poprzez piercie kurczliwy

zbudowany z zachodzcych na siebie filamentw aktynowych i miozynowych.
Piercie ten zaciskajc si w komrce tworzy dwie komrki potomne, z ktrych
kada ma jedno jdro komrkowe.

PODZIA NIEKTRYCH ORGANELLI

Proces mitozy zapewnia kadej komrce otrzymanie penego zestawu chromosomw, ale nie
organelli takich jak mitochondria, aparaty Golgiego, retikulum endoplazmatyczne, chloroplasty itp.
Organizacj ER zapewniaj mikrotubule, ktre po wejciu w faz M reorganizujc si, powoduj
fragmentacj retikulum, ktre nastepnie moe si rozrasta.
Aparat Golgiego rwnie si rozpada, jednak niektrzy przyjmuj, i przycza si on tymczasowo do
ER i pojawia si ponownie w telofazie.

Biologia komrki

Strona 63

Wizanie si fragmentw organelli do wrzeciona uatwiaj biaka motoryczne i w ten sposb

podczepione organelle przemieszczaj si do komrek potomnych wraz z wyduajcym si w
anafazie wrzecionem.
Inne skadniki komrek, w tym wszystkie rozpuszczalne biaka, s odziedziczane przypadkowo w
kocowym etapie fazy M cytokinezie.

CYTOKINEZA W KOMRKACH ROLINNYCH

Nowa ciana komrkowa zaczyna si odkada w

cytoplazmie na pocztku telofazy. Procesem jej
budowania kieruje struktura zwana fragmoplastem,
utworzonym z pozostaoci mikrotubul biegunowych w
rwnikowej czci starego wrzeciona mitotycznego.
Pcherzyki z diktiosomw niosce materiay do budowy
sciany komrkowej s transportowane do rwnikowej
czci fragmoplastu. Tam cz si ze sob i tworz
ograniczona bonami struktur w formie dysku, ktra
powiksza si, a dotrze do bony komrkowej i
pierwotnej ciny komrki. W ten sposb komrka
zostaje podzielona na dwie. Odoenie mikrofibryli
celulozowych koczy konstrukcj nowej ciany
komrkowej.

INTERFAZA okres midzy jedn faz M a nastpn.

FAZA G1:

Punkt kontrolny po fazie M, a przed faz S;

Sprawdzenie, czy otoczenie sprzyja podziaom i czy DNA nie jest uszkodzony przed wejciem
w faz S;
Jeli warunki nie s sprzyjajce, komrka moe opni przejcie przez G1, a nawet moe
wej w stan spoczynku faz G0 (komrki terminalnie zrnicowane np. kardiomiocyty,
neurony, erytrocyty);
Faza wzrostowa komrki, wzmoona synteza biaek budulcowych i enzymatycznych, synteza
RNA;
Powikszanie si organelli (mitochondria, lizosomy itp.)
Osignicie stadium komrki macierzystej;
Pod koniec fazy G1 dochodzi do syntezy specjalistycznych biaek regulatorowych,
odpowiedzialnych za przejcie komrki w faz S;

Biologia komrki

Strona 64

Wzgldny czas trwania: 30-40%.

FAZA S:

Replikacja DNA z 2c do 4c (w jdrze komrkowym) i synteza histonw (w cytoplazmie)

podwojenie liczby chromosomw (ktre pozostaj zdekondensowane);
Pod koniec fazy replikacja centriol;
Wzgldny czas trwania: 30-50%.

FAZA G2:

Okres midzy kocem fazy S a pocztkiem kolejnej fazy M;

Sprawdzenie, czy otoczenie sprzyja wejciu komrki w faz M;
Nastpuje synteza biaek wrzeciona podziaowego (gwnie tubuliny), jak rwnie skadnikw
bony komrkowej potrzebnych do jej wytworzenia po zakoczonym podziale;
Koniec fazy wyznacza kondensacja chromosomw (kondensacja powoduje, e zmniejsza si
prawdopodobiestwo spltania chromosomw ze sob i dlatego ich rozdzia do komrek
potomnych w czasie mitozy jest atwiejszy);
Wzgldny czas trwania: 10-20%.

Zmiany iloci DNA w komrce dzielcej si mitotycznie:

Biologia komrki

Strona 65

UKAD KONTROLI CYKLU KOMRKOWEGO:

Regulacja zdarze (dostarczanie nowych skadnikw rosncej komrce, przesuwanie

skadnikw w odpowiednie miejsca i ich rozdzielanie) w odpowiednim czasie;
Kontrola poprzez cykliczne aktywowanie i hamowanie kluczowych biaek i kompleksw
biakowych rozpoczynajcych/regulujcych/koczcych procesy;
Fosforylacja i defosforylacja kluczowych biaek (np. fosforylacja lamin rozpad otoczki
jdrowej, fosforylacja biaek odpowiedzialnych za rozpad mikrotubul cytoszkieletu oraz
biaek zwizanych z kondensacj chromosomw);
Kinazy biakowe zalene od cyklin cykliczne zmiany stenia cyklin sprzyjaj tworzeniu
kompleksw cyklina-Cdk, ktrych aktywacja wcza rne zdarzenia cyklu, np. wejcie w faz
S albo faz M cyklina fazy M: M-Cdk dziaa w kocowej fazie G2, wczajc pocztek fazy
M, cyklina fazy S: S-Cdk dziaa pod koniec faziy G1, wczajc faz S itd.;
Wzrost stenia kadego typu cykliny wspomaga aktywacj jej partnerskiej Cdk, a nagy jego
spadek przywraca t Cdk do stanu nieaktywnego;
Inhibitory Cdk mog zatrzyma cykl komrkowy w okrelonej fazie, np. P53 biakowy
inhibitor Cdk blokuje cykl w fazie G1 umoliwiajc napraw uszkodzonego DNA przed
wejciem w faz S.

Biologia komrki

Strona 66

Zagadnienia zostay opracowane w oparciu o wykady prof.r dr hab. Elbiety Pyzy, prof. dr hab.
Wojciecha Witaliskiego, prof. podrcznik podstawy biologii komrki Albertsa cz. 1 i cz. 2.
Niemniej s to notatki robocze take mog si w nich znajdowa drobne niezgodnoci. Jednak mamy
nadziej, e s to nieliczne przypadki.
Autorzy

Biologia komrki

Strona 67