Professional Documents
Culture Documents
Turkey Ecological Footprint Report Turkish
Turkey Ecological Footprint Report Turkish
GEREKLETRLMESNDE
KATKIDA BULUNANLAR:
%46
%50
Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin
kresel biyolojik kapasiteyi
at oran.
%35
TRKYENN EKOLOJK
AYAK Z RAPORU
%26
x3
TR
WWF.ORG.TR
Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi
Raporu
NDEKLER
GR
nsz
Ynetici zeti
12
Ekolojik Ayak zi
16
16
18
22
23
26
Karbon Ayak zi
30
Tarm Ayak zi
31
Orman Ayak zi
32
Otlak Ayak zi
34
35
35
38
38
39
42
48
51
56
58
En yi Koullar Senaryosu
59
64
TEKNK NOTLAR
74
KAYNAKA
82
NSZ
Bilmediimiz sularda yzyoruz. Dnyann srdrlebilir bir ekilde salayabildii
doal kaynak miktaryla talep ettiimiz miktar arasndaki ak, yaammz
biimlendiren en nemli etkenlerden biri haline geliyor.
Bu raporla, Trkiyedeki doal kaynaklarn eilimleri ilk kez irdelendi.
almada ne kadar kaynamz olduunu ve bu kaynaklarn hangi hzda ve kimler
tarafndan tketildiini len bir doal kaynak muhasebe arac Ekolojik Ayak zi
kullanld.
Hesaplamalar, Trkiyedeki doal kaynaklarn eilimlerinin kresel eilimlere
benzediini ortaya koyuyor. Trkiyede yaayan insanlar, dnya ortalamasyla ayn
miktarda kaynak tketiyorlar. Baka bir deyile, ayn miktarda Ekolojik Ayak zine
sahipler. Dnyada grld gibi Trkiyede de 1970lerden beri biyolojik kapasite
a artyor. Ancak, bu kaynak a kresel lekteki ortalama aktan daha
byktr. Gnmzde Trkiyedeki biyolojik kapasite a, lkedeki Ekolojik Ayak
zinin yarsna denk geliyor. Dnya ortalamasnda bu ak Ekolojik Ayak zinin
yaklak te biridir.
Trkiyedeki ekosistemlerin lkedeki kaynak tketiminin yalnzca yarsn
karlayabiliyor olmas, Trkiye iin hangi sonular dourmaktadr? Kendileri de
ekolojik darboazlara giren dier lkelere bamllnn artmas, Trkiye iin ne
anlama gelmektedir?
Gnmzde, biyolojik kapasiteye eriim iin rekabet giderek artmaktadr.
Zaman iinde doal kaynaklarn temini garanti altna alnamayacaktr. Trkiyenin
zenginliini ve istikrarn tehdit eden ekolojik riskler hafife alnmayacak dzeydedir.
Gidiat, Trkiyede biyolojik kapasite andan kaynaklanan ekonomik
alkantlar yaanacan gsteriyor. Bununla birlikte, byk bir ykm engellemek
iin zamanmz var. Ekolojik Ayak zi kaynak muhasebesi sayesinde elde edilen
bilgiler, kaynak ynetimi konusunda stratejik kararlar vermek iin yol gstericidir.
Bu da, lkenin daha byk baarlar ve ekonomik gvence elde etmesinde kilit rol
oynayabilir.
lkeler, kaynaklar kstl dnyada da rekabet glerini ellerinde tutabilir.
Bu baar uygulanacak kararlara baldr. Trkiye politikalarn ve yatrmlarn
planlamak iin hangi aralar kullanacaktr? Gerek zenginliini ve krlganln
nasl lecektir?
Doal kaynaklarn durumunu, snrlarn ve bamllklarn anlamay seen
nc lkeler, vatandalarnn refahn ve lkelerinin zenginliini garanti altna
alabilirler. Trkiye bu nc lkelerden birisi olabilir.
Mathis Wackernagel, Ph.D.
Bakan
Kresel Ayak zi A
TRKYENN SRDRLEBLR
GELECENE ODAKLANMAK
evresel srdrlebilirlii llebilir klmay salayan Ekolojik
Ayak zi kavram, doa ve insan arasndaki ilikiyi yeni bir
bak asyla ele alyor. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu,
lkemizde doa zerindeki insan talebiyle doal kaynak arz
arasndaki dengeyi inceliyor. Ekolojik Ayak zi ulusal biyolojik
kapasitesini %100 aan Trkiyede, toplumun tm kesimlerinde
ekolojik an kapatlmasna ynelik stratejik kararlarn
alnmas, srdrlebilir gelecein n koulu olarak karmza
kyor.
nsann gezegenin snrlarn at gnmzn dnyasnda, doal kaynaklar giderek
daha fazla nem kazanyor. lkeler ekolojik risk profillerini karyor. Pek ok
lkenin Ekolojik Ayak zi biyolojik kapasitesini ayor. Ekolojik a olan lkeler,
dnyann baka blgelerinin tatl su kaynaklarna, ormanlarna, tarm alanlarna
baml durumdalar. lkelerin ekolojik bilanosunu karan Ekolojik Ayak zi
hesaplamalar, kaynaklar ynetmek iin gereken verileri temin ederek, gelecei
gvence altna almamz salayabilir. Ekolojik Ayak zi hesaplamalarn yapan
lkeler, ekolojik varlklarnn deerini lebiliyor, izleyebiliyor ve ynetebiliyor.
Ekolojik Ayak zlerini tm bileenleriyle, nedenleri ve sonularyla tanmlayan
lkeler; ekolojik an beraberinde gelen riskleri ortadan kaldrmann yollarn
bulabiliyorlar. Ekolojik snrlar gz nnde bulunduran politikalar, doal
kaynaklarn korunmasn ncelikli olarak ele alyor. Sonu olarak, Ekolojik Ayak zi
bilanosunu hazrlayan lkeler, kalknma hedeflerini evresel srdrlebilirlii de
gz nnde bulundurarak tanmlyor ve ilerleme gstergelerini kapsaml bir biimde
ortaya koyuyor. Bu noktada, srdrlebilir ekonomilerle ekolojik an kapatan
gelecein refah toplumlarna doru hzl admlarla ilerleyeceklerdir.
WWF-Trkiye tarafndan, Kresel Ayak zi A (Global Footprint Network)
ile ibirlii iinde, Trkiyede ilk kez hazrlanan Ekolojik Ayak zi Raporu,
srdrlebilirlii gerek ve salam temellere oturtmak iin ok nemli bir frsat
sunuyor. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu, arz ve talep arasndaki uurumu
gzler nne sererek ekolojik limit amnn kapatlmasna ynelik zmler
gelitiriyor.
Haziran 2012de gerekletirilecek olan Birlemi Milletler Srdrlebilir
Kalknma Konferans (Rio+20) sosyal adalet, ekonomik ve evresel srdrlebilirlik
kavramlarnn, kalknma modellerine dahil edilebilecei, uluslararas mutabakata
dayal yeni bir vizyon belirleme frsat salayacak. Rio+20 taraflara, srdrlebilir
kalknmann mevcut ekonomik (Gayr Safi Yurtii Hasla, GSYH) ve sosyal (nsani
Gelime Endeksi, HDI) gstergelerine ek olarak, evresel performans lecek
yeni gstergelerin oluturulmasna ynelik almlar yaratmal. Ekolojik Ayak zi
hesaplamalar srdrlebilirlik trenini yakalamakta ok nemli bir adm. Trkiye
de Ekolojik Ayak zi bilanosunu karan lkelerden biri olarak, srdrlebilir
bir gelecee doru ilerleyen nc lkeler arasnda yer alabilir ve ekolojik an
kapatmaya ynelik admlar atabilir.
YNETC ZET
Doal kaynaklar zerindeki basknn niceliinin ve bunun hangi etmenlerden
kaynaklandnn ortaya konmas, srdrlebilir kullanmn n kouludur.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu, yenilenebilir doal kaynak kullanmmz
nedenleri ve sonularyla inceleyerek, mevcut eilimlerin srdrlebilirliini
sorgular.
nsan faaliyetleri sonucu ortaya kan Ekolojik Ayak zini ayn sre
ierisinde retebileceimiz doal kaynak miktaryla, yani biyolojik kapasite ile
karlatrarak, doal kaynaklarn kendini yenileme snrlar ierisinde yaayp
yaamadmz grebiliriz.
Kullanlan kaynak (Ekolojik Ayak zi) ve kullanlabilir kaynak (biyolojik
kapasite) miktar arasndaki ilikiyi ele alan alma, Trkiyede arazi kullanm
biimlerini ve nihai tketim kategorilerini incelemitir. Bununla birlikte, Ekolojik
Ayak zinin eit olmayan dalm, gelir dzeylerine gre ayrtrlarak ele alnmtr.
2050 ylna ynelik senaryolarla gelecee ilikin ngrler yaplmtr. Bylece, doal
kaynaklar zerindeki basknn azaltlmas iin etkili ve uygulanabilir zmlere
bilimsel zemin oluturulmutur.
Ekolojik Ayak zi: Mevcut teknoloji ve kaynak ynetimiyle bir bireyin,
topluluun ya da faaliyetin tkettii kaynaklar retmek ve yaratt at bertaraf
etmek iin gereken biyolojik olarak verimli toprak ve su alandr. Ekolojik Ayak zi
kresel hektar (kha) ile ifade edilir. Buna altyap ile atk karbondioksitin (CO2)
emilimini salayacak bitki rts iin gerekli alanlar da dhildir.
Biyolojik Kapasite: Bir corafi blgenin yenilenebilir doal kaynaklar retme
kapasitesinin gstergesidir. Bir yerin biyolojik kapasitesini iki etmen belirler:
snrlar dahilindeki tarm arazisi, otlak, balklk sahas ve ormann yzlm
ve bu topran ya da suyun ne kadar retken olduu. Biyolojik kapasite de Ekolojik
Ayak zi gibi alan cinsinden hesaplanr ve kresel hektar (kha) ile ifade edilir.
Kresel Hektar (kha): Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasitenin l birimi
olan kresel hektar, dnyann ortalama verimlilii zerinden 1 hektar arazinin
retim kapasitesini temsil eder. Bylece belirli bir sre ierisinde farkl arazi
trlerinden elde edilen toplam kaynak miktar ve bu kaynaklara ynelik talep
ortak bir birime indirgenmi saysal deerle ifade edilir.
Tketimin Ekolojik Ayak zi: Doal kaynaklar salayan corafyadan
bamsz olarak, bir kii ya da bir topluluk tarafndan tketilen rnlerin retimi
iin kullanlan yenilenebilir doal kaynaklar ifade eder. Kii bana den
tketim Ayak zinin kresel lekte kii bana den biyolojik kapasiteyi amas,
bir birey ya da blgede yaayan insanlarn tketim biiminin, tm dnyadaki
insanlar tarafndan tekrarlanrsa uzun sre devam ettirilemeyecei anlamna gelir.
retimin Ekolojik Ayak zi: Bir lkeden ya da bir corafi blgeden salanan
biyolojik kapasitenin kullanmn ifade eder. Bu gstergenin, ayn alan iindeki
mevcut biyolojik kapasite ile kolayca karlatrlmasyla yerel/ulusal/kresel
bir srdrlebilirlik lt elde etmek mmkndr: Bir yerdeki retimin Ayak
zinin, biyolojik kapasiteyi amas, oradaki doal kaynaklarn srdrlebilir
olmayan biimde kullanld anlamna gelir.
Ekolojk ayak z ve
byolojk kapasteNN
KARILATIRILMASI
GEZEGENN kendn
yenleme snrlar
nde yaayp
yaamadmz
gsterr.
Kresel lekte 2007 ylnda, tketimin Ekolojik Ayak zi, toplam 18 milyar
kresel hektar (kha), kii bana ise 2,7 kha dzeyindeydi. Ayn ylda, toplam
biyolojik kapasite ise 11,9 milyar kha ve kii bana 1,8 kha olarak hesaplanmtr. Bu
da 0,9 khalk ekolojik aa iaret eder. Kii bana den biyolojik kapasite, nfus
artna paralel olarak srekli azalmaktadr. Kii bana den Ekolojik Ayak zi sabit
kalsa bile, dnyann biyolojik kapasitesi, toplamda hzla artan Ekolojik Ayak zini
karlamak iin yetersiz kalmaktadr. Bu kresel ekolojik ak, baka bir deyile
ekolojik limit am giderek bymektedir.
X8
Akdenz Havzasnda
son 50 ylda
ekolojk lmt
amndak art.
%50
Trkyenn Ekolojk
Ayak zNN KRESEL
byolojk
kapasteY aMA
oranI.
1,5
Gezegen
Dnyadak herkes
ortalama br
Trkye vatanda
kadar tketrse
gerekecek olan
doal kaynak
mktar
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi, arazi trlerine gre irdelendikten sonra kiisel,
toplumsal ve yatrm kaynakl Ayak zini daha ak bir ekilde grmek iin Tketim
ve Alan Kullanm Matrisi (Consumption Land-Use Matrix, CLUM) gelitirilmitir.
CLUM analizi, her bir rn ve hizmet eidini elde etmek iin kullanlan doal
kaynak miktarn hesaplar. Trkiyenin ekolojik borcunun kapatlmas iin nem
tayan bu alma, tketim faaliyetlerimizi deitirdiimizde Ayak zimizin ne
kadar azalacan gsterir.
CLUM, doal kaynak tketimini genel kullanm amacna gre kiisel,
toplumsal ve yatrm olarak ayrr. Kiisel Ayak zi, bireylerin yaam biimlerine ve
tercihlerine bal olan gda, ulam, rn ve hizmet tketimiyle ilikilidir.
%20
Trkyede thalat
yoluyla elde edlen
rn ve hzmetlern
Tketmn Ayak
zndek pay
ekil 1: Trkiyenin
biyolojik kapasitesi
ve Ekolojik Ayak zi,
1961-2007.
Trkiyede
tketimin Ayak zi
Trkiyede
retimin Ayak zi
Trkiyenin
biyolojik kapasitesi
Kresel biyolojik
kapasite
TANIM
TRKYEDE DURUM
Orman Ayak zi
Tketilen tomruk/kereste, kt hamuru,
odun rnleri ve yakacak odun miktarn
karlamak iin gereken orman alannn
hesaplanmasdr.
Otlak Ayak zi
Et, st, deri ve yn rnleri
iin hayvanclk yaplan alann
hesaplanmasdr.
10
%82
ksel tketmn
TOPLAM AYAK
ZNDEK pay.
%20
KSEL TKETM
ULUSAL BYOLOJK
KAPASTE SINIRLARINI
AMAYAN KESMN
TOPLAM NFUSTAK
PAYI.
datlmas durumunda, Trkiyede ulusal biyolojik kapasite snrlar iinde yaayan bir
gelir grubunun varlndan sz edilemez. Trkiyede gelire gre sral %10luk gruplarda
yukarya doru kldnda, hem tketim dzeyi hem de Ayak zi artar. Trkiyede
en dk gelir grubunda kii bana 1,5 kha olan Ekolojik Ayak zi, en yksek gelir
grubunda yaklak katna karak kii bana 4,4 khaya ular.
Gelir gruplar arasnda en alttan en ste doru kldnda gdann Ekolojik Ayak
zi 2,5 kat artarken, ulamn Ekolojik Ayak zi 15 kat artar. Bununla birlikte gda, en
dk ondalk gelir grubunun toplam Ayak zinin yaklak %46sn oluturur. En yksek
ondalk gelir grubunda gdann pay %39dur. Gelir dzeyi arttka, et ve st rnlerine
talebin artmas, otlatma ve tarm alanlarna talebin de artmasna neden olur.
Elektrik Sektrnn Ayak zi
Dnyann pek ok lkesinde olduu gibi Trkiyede de, en ok art gsteren Ayak zi
karbon kaynakldr. Karbon Ayak zini oluturan CO2 emisyonlar iinde en byk
pay elektrik sektrne aittir. Bu almada, elektrik retiminin Ayak zi ayrntl bir
ekilde ele alnp, drt farkl gelecek senaryosu altnda deerlendirilmitir.
Trkiyede elektrik retiminden kaynaklanan CO2 emisyonlarnn Ayak zi
2007 ylnda 26,7 milyon khayd. Trkiyenin toplam tketim Ayak zinin yaklak
%14ne karlk gelen bu deer, Karbon Ayak zinin yaklak %26sdr.
Elektrik sektr incelenirken yksek ve dk enerji talebi varsaymlaryla iki
ayr senaryo oluturulmu ve her iki senaryo yksek ve dk karbon younluunda
retim olmak zere iki ayr ekilde incelenmitir. Bu senaryolar nda, Trkiyenin
kii bana den yaklak 2,8 khalk Ekolojik Ayak zinin (CLUM sonucu), yalnzca
elektrik retimi kaynakl Karbon Ayak zinde olumas tahmin edilen deiikliklere
bal olarak, 2023 ylnda 3,0 ila 3,4 khaya ykselecei ngrlmektedir.
2050ye Doru Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
x3
Trkyede en yksek
gelr grubunun
Ekolojk Ayak z en
dk gelr
grubunun Ayak
znden 3 kat
fazladr.
11
GR
SRDRLEBLRLE YEN BR
BAKI: EKOLOJK AYAK Z
Srdrlebilirlik genel olarak, bir yaam biimin kesintisiz biimde devam
ettirilmesi olarak tanmlanr. Bu genel tanma ekolojik, ekonomik ve sosyal konular
gibi pek ok lt dahil edilebilir. Bu alma, ekolojik kaynaklara ynelik talebin
srdrlebilirliliine odaklanmaktadr.
Ekolojik srdrlebilirlik gelecek nesillerin ihtiyalarn karlama
kapasitelerine zarar vermeden bugnn ihtiyalarn karlamak olarak tanmlanr.
Bununla birlikte, baz kaynaklarda ekolojik srdrlebilirlik, dnyadaki yenilenebilir
kaynaklarn ve biyolojik sistemlerin retkenliinin muhafaza edilmesi olarak geer.
Bu raporda ekolojik srdrlebilirlik kavram, insanlar tarafndan kullanlan
yenilenebilir doal kaynaklarn, ayn zaman zarf ierisinde doann retebildii
kaynak miktarn gememesi olarak ele alnr.
Biyofiziksel snrlarn almas, doal dengenin ve ekonominin temelini
oluturan sistemlerin zarar grmesine yol aabilir. Bu da, gelecekte belirli bir yaam
kalitesine ulamay ve byle bir yaam srdrmeyi gletirebilir. Bununla birlikte,
doal sistemlerin karmak yaps, belirli bir tketim dzeyiyle balantl yaam
biiminin hangi noktada srdrlebilirlikten uzaklatn belirlemeyi zorlatrr.
Ekolojik Ayak zi, yararlanlan doal hizmetlerin dar tanm erevesinde,
ekolojik srdrlebilirlii belli kategorilerde len bir gstergedir. 1990l yllarn
banda Mathis Wackernagel ve William Rees tarafndan gelitirilen bu kavram;
tarm, hayvanclk, balklk ve orman rnlerini ieren doal kaynaklarn retimi
ile CO2 emilimi ve zerine altyap kurulacak alan gibi talepleri, bunlar karlamak
iin gereken biyolojik olarak retken alan cinsinden tanmlar. Ekolojik Ayak zi tanm
erevesindeki doal kaynaklarn retilmesi iin dnya zerindeki retken alanlarn
nicelii ise biyolojik kapasite olarak adlandrlr. Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasite
deerlerinin karlatrlmasyla, minimum srdrlebilirlik lt tanmlanm olur.
Buna gre, toplam Ekolojik Ayak zi, toplam biyolojik kapasiteden daha az olmaldr.
Bu srdrlebilirlik tanmna, ekosistem ve tr eitlilii, ekosistemlerin
sal, zehirli atklar ya da yenilenemeyen kaynaklarn mevcudiyeti gibi bir dizi
etmen dahil edilmemi olsa da, burada ele alnan srdrlebilirlik lt, gerekli
asgari koulu ifade ettii iin nemli bir gstergedir.
Kresel Ayak zi A (Global Footprint Network, GFN), her yl dnya
apnda 150den fazla lkenin biyolojik kapasite talebini lmekte ve Ulusal Ayak
zi Hesaplarn (National Footprint Accounts, NFA) yaymlamaktadr. 1970lerin
ortalarndan bu yana, dnyann kaynaklarna ynelik talep srdrlebilir olmayan
bir dzeye ulam durumdadr. Bu eilimin ayn ekilde srdrlmesi olanakl
deildir. Mevcut tketim dzeyi, ya insanlarn bilinli bir tercihi olarak, ya da doal
kstlar nedeniyle er ya da ge sona erecektir.
Bu gerekler bizleri, doay yok etmeden ve doal kaynaklarmzn kendini
yenileme kapasitesini amadan yaayabilmenin yollarn aramaya itmektedir.
Ayn zamanda Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde, kalknmann yeniden
tanmlanmasna ve doann salad rn ve hizmetlerin gerek deerinin daha iyi
kavranmasna ilikin yeni tartma konularn gndeme getirmektedir. Trkiyenin
doal evresindeki bozulmay durdurmak ve doayla uyumlu bir gelecek kurmak
iin ncelikle gncel durumu ortaya koymak gerekmektedir. Kresel Ayak zi A
ibirliiyle hazrlanan Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu ile, srdrlebilirliin
ekolojik kaynaklara ynelik taleple ilikisi zerinde durulmaktadr. Ekolojik Ayak
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu
12
MNMUM
SRDRLEBLRLK
KRTER
ekolojk ayak Z
BYOLOJK KAPASTE
1970LER
KAYNAKLARA
YNELK TALEBN
SRDRLEBLR
OLMAYAN DZEYE
ULATII YILLAR.
13
14
15
BLM I
KRESEL VE BLGESEL BYOLOJK KAPASTE VE
EKOLOJK AYAK Z ELMLER
Kresel lekte, 2007 ylnda insanlarn faaliyetlerini srdrmeleri iin 1,5 gezegene
edeer kaynak kullanlmtr. Gezegenin, insanln talebini karlama kapasitesi ilk
olarak 1970lerin ortalarnda almtr.
Gezegenin kaynaklar, srdrlebilir seviyenin ok zerinde bir hzla
tketilmektedir. 1975 ylndan beri gezegenin doal kaynak retim ve karbon tutma
kapasiteleri her yl belirgin bir biimde ald. Dnya genelinde tketimin Ekolojik
Ayak zi, 1961 ylnda 7 milyar khann biraz zerindeyken, 2007 ylnda 18 milyar
khaya ulamtr. Biyosfer zerindeki insan talebi, 1961 ile 2007 arasnda iki
katndan fazla artmtr. Toplam biyolojik kapasite ise 1961den beri sabit kalarak
(yaklak 12 milyar kha), ekolojik an 2007de 6 milyar khaya kadar ykselmesiyle
sonulanmtr (Bkz. ekil 2).
nsanln toplam
Ayak zi
Kresel biyolojik
kapasite
16
1,5 YIL
2007de kullanlan
DOAL kaynaklarn
olumas n
gereken sre.
4,5
Gezegen
ortalama br
ABD vatandann
tketMNN
dnya nfusuna
genellenDNDE
GEREKEN BYOLOJK
KAPASTE MKTARI.
Dnyann GSYH seviyesindeki belirgin arta karn, kii bana Ekolojik Ayak zi
1961den bu yana ortalama yaklak 2,6 kha seviyesinde, grece sabit seyretmitir. Kii
bana az miktarda art, yllar iinde tketilen rn bana harcanan biyolojik kapasite
miktar azalma olduunu, baka bir deyile, dnya genelinde arazi retkenliinin ve
nihai tketim rnlerinin retim srelerinde verimliliin arttn gsterir.
nsanln ortalama Ayak zi kresel lekte %50lik ekolojik aa neden
olsa da, dnyann farkl yerlerindeki blgesel ve ulusal Ekolojik Ayak zi ve biyolojik
kapasite hesaplamalar birbirinden farkl sonular gstermektedir. Gelimi lkelerin
kii bana Ekolojik Ayak zi, bu lkelerdeki tketim miktar nedeniyle gelimekte
olan lkelere gre yksektir. rnein, Amerika Birleik Devletlerinde yaayan
insanlar, Hindistanda yaayanlara gre kii bana yaklak 9 kat fazla doal kaynak
kullanmaktadr. Dnyadaki herkes Amerika Birleik Devletlerindeki ortalama
bir kii gibi yaasayd, insanln toplam tketimine ve CO2 emisyonuna ayak
uydurabilmek iin 4,5 gezegenden fazlasna edeer bir biyolojik kapasite gerekirdi.
Getiimiz 50 yl iinde yalnz gelimi lkelerde deil, gelimekte olan
lkelerde de kaynak kullanm hzla artmtr. rnein, 1961de dnya nfusunun
byk bir blm ekolojik borlu olmayan lkelerde yayordu. 2007 ylna
gelindiindeyse biyolojik kapasiteyi aan doal kaynak tketimi sonucu dnya
nfusunun %80inden fazlasnn ekolojik borlu lkelerde yaad grlmektedir
(Bkz. ekil 3 ve ekil 4). Son 50 ylda yaanan bu deiim, srdrlebilir yaamdan
hzla uzaklatmza iaret eder.
1961
Ayak zi biyolojik kapasiteden %150nin zerinde daha byk
Ayak zi biyolojik kapasiteden %100-150 daha byk
Ayak zi biyolojik kapasiteden %50-100 daha byk
Ayak zi biyolojik kapasiteden %0-50 daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %0-50 daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %50-100 daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %100-150 daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %150nin zerinde daha byk
Yetersiz veri
17
2007
Ayak zi biyolojik kapasiteden %150nin zerinde daha byk
Yetersiz veri
Akdeniz lkelerinin 2007 ylnda kii bana 3,3 kha olan Ekolojik Ayak zi, dnya
genelinde 2,7 kha olan ortalama deerin %22 zerindeydi. Akdenizde kii bana 1,3
kha olan biyolojik kapasite ise 1,8 kha olan dnya ortalamasndan %28 daha azd.
Ekolojik Ayak ziyle biyolojik kapasite arasndaki uurumun giderek artmas,
tm dnyada olduu gibi, aralarnda Trkiyenin de bulunduu Akdeniz lkelerinin
de ortak bir sorunudur. Akdeniz lkelerinde kii bana den Ekolojik Ayak zi 19612007 yllar arasnda %36lk artla 2,4 khadan 3,3 khaya kmtr.
Akdeniz Havzasndaki retken arazilerin verimlilii, dnya ortalamasnn
%43 zerindedir. Buna karn kii bana biyolojik kapasite; nfus younluu ve
retken olmayan araziler sebebiyle dnya ortalamasndan azdr. Bununla birlikte,
1961-2007 yllar arasnda kii bana biyolojik kapasite, 2,1 khadan 1,3 khaya
x7
Son 46 ylda
Akdenz Havzasnda
ekolojk an
byme oran.
Akdeniz
Havzasnda kii
bana den
Ayak zi
Akdeniz
Havzasnda kii
bana den
biyolojik kapasite
18
ekil 5: Akdeniz
Havzasnda kii bana
den ortalama Ekolojik
Ayak zi ve biyolojik
kapasite eilimleri,
1961-2007.
2,6 kha/ha
0,6 kha/ha
19
20
21
BLM II
TRKYENN BYOLOJK KAPASTES,
EKOLOJK AYAK Z VE EKOLOJK AII
Trkiyenin biyolojik kapasitesi
Trkiyedeki retken alanlarn verimlilii dnya ortalamasnn zerindedir. Buna
karn, nfus younluunun yksek olmas nedeniyle kii bana den biyolojik
kapasite dnya ortalamasndan azdr.
Trkiyede biyolojik olarak retken alanlarn 2007de hektar bana 1,6 kha
olan biyolojik kapasitesi, tanm gereince 1 kha olan dnya ortalamasnn %60
zerindeydi. Bu durum, Trkiyedeki biyolojik olarak retken alanlarn verimliliinin
dnya ortalamasndan yksek olduunu gsterir. Buna karn 2007de, Trkiyede
kii bana den biyolojik kapasite 1,3 kha ile, kii bana 1,8 kha olan dnya
ortalamasnn altndayd. Bunun nedeni, Trkiyedeki nfus younluunun, dnya
ortalamasnn zerinde olmasdr. Trkiyede kii bana biyolojik kapasite 1961de
yaklak 3,0 kha iken nfus artna bal olarak hzla dmtr (Bkz. ekil 7).
Yaplam
Alan
Balklk
Sahas
Orman
Otlak
(1961 = 1)
Tarm
Arazisi
3,5
3,0
3,0
2,5
2,5
2,0
2,0
1,5
1,5
1,0
1,0
0,5
0,5
0,0
1960
0,0
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
1960
1965
1970
1975
1980
1985
22
1990
1995
2000
2005
ekil 7: Trkiyede
arazi trlerine gre kii
bana biyolojik kapasite
(Kresel Ayak zi A,
2011a)
100
80
Otlak Ayak zi
60
Orman Ayak zi
Tarm Arazisi Ayak zi
40
20
0
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
120
ekil 8: Bileenlerine
gre Trkiyenin toplam
biyolojik kapasitesi,
1961-2007.
2,7 KHA
Trkyenn 2007
ylnda tketmn
karlamak n
gereken RETKEN
alan mktar.
ekil 9: Trkiyenin
toplam Ekolojik Ayak zi
ve biyolojik kapasitesi,
1961-2007.
Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi
Trkiyenin
biyolojik
kapasitesi
23
1961-2007 yllar arasnda kii bana tketimin Ayak zi artm, kii bana retimin
Ayak zi ise azalmtr. retimin Ayak zi, yalnzca lke iindeki doal kaynaklarn
kullanmn, tketimin Ayak zi ise, Trkiyede yaayan insanlarn yurt ii ve yurt
dndaki toplam kaynak kullanmn ierir. Tketimin ve retimin Ayak zi arasndaki
fark, lkenin yurt dndan tedarik ettii net kaynak miktarn gsterir. 2007de 2,7 kha
olan tketimin Ayak ziyle 2,1 kha olan retimin Ayak zi arasndaki fark, kii bana 0,6
khadr (Bkz. ekil 11). Toplamda 41,9 milyon kha net biyolojik kapasite ithalat yaplmtr.
41,9
mlyon kha
Trkyenn 2007DEK
NET byolojk
kapaste thalat.
Trkiyede
tketimin Ayak zi
Trkiyede
retimin Ayak zi
Kresel biyolojik
kapasite
Trkiyede
biyolojik kapasite
24
CO2
%20
ekil 12:
Dorudan
biyolojik kapasite
kullanm.
Yurt ii ve yurt
dndan temin
edilen biyolojik
kapasiteyi gsterir.
Net
ticaretin
Ayak zi
Net
ticaretin
Karbon
hari
Ayak zi
25
BLM III
ARAZ TRNE GRE AYAK Z:
TRKYENN EKOLOJK AYAK Z
BLEENLER
Ulusal Ayak zi Hesaplar (NFA), doadaki kaynaklar ve bunlarn tketimini
tarm alanlar, orman alanlar, otlaklar, balklk sahalar, karbon tutma
alanlar ve yaplam alanlar olarak alt ayr kategoride inceler.
Farkl arazi trlerindeki Ayak zini hesaplamak, ekolojik an niteliini ve nereden
kaynaklandn belirlemek iin nemlidir. Bu sebeple Ayak zindeki pay en byk
olan, zaman iinde kayda deer art gsteren ya da bahsi geen arazi trne ait
ulusal biyolojik kapasiteyi byk lde aan Ayak zi trlerine dikkat ekmek zere
arazi trlerine gre Ayak zi detayl incelenmitir. Kresel lekte ne kan Karbon
Ayak zi ve Tarm Arazisi Ayak zi, Trkiyenin toplam Ayak zinin de en nemli
bileenlerini olutururlar (Bkz. ekil 14). 1961den beri kii bana Karbon Ayak zi
art gstermi, kii bana Tarm Ayak zi ise azalmtr. Toplamda ise her iki tr
Ayak zi de artmtr (ekil 15 ve ekil 16).
KARBON
TUTMA
AYAK Z:
TARIM
ARAZS
AYAK Z:
ORMAN
AYAK
Z:
OTLAK
AYAK
Z:
YAPILAMI
ALAN AYAK
Z:
Ulam alar, konutlar, endstriyel yaplar ve hidroelektrik santraller de dahil olmak zere insan ihtiyalarnn karlanmasna
ilikin alt yap ve st yapyla kapl alann hesaplanmas.
BALIKILIK
SAHASI
AYAK Z:
26
ekil 14:
Trkiyenin Ekolojik
Ayak zi bileenleri,
2007.
%46
Karbon
%35
TARIM ARAZS
%11
ORMAN
%3
OTLAK
%3
YAPILAMI ALAN
%2
BALIKILIK SAHASI
Karbon Ayak zi
Tarm Arazisi Ayak zi
Balklk Sahas Ayak zi
ekil 15:
Trkiyenin kii bana
Ayak zi bileenlerinin
yllar iindeki seyri,
1961-2007.
Orman Ayak zi
Otlak Ayak zi
Yaplam Alan Ayak zi
Toplam biyolojik kapasite
Karbon Ayak zi
Tarm Arazisi Ayak zi
ekil 16:
Trkiyenin toplam
Ayak zi bileenlerinin
yllar iindeki seyri,
1961-2007.
27
28
29
Dnyadaki karasal karbon depolama kapasitesinin tamamnn biyolojik kapasite hesaplarna katlmamas (rnein,
sulak alanlarda depolanan karbon) Karbon Ayak zi an olduundan daha yksek gsteriyor olabilir. Bu
deerlendirme, karbon salm miktarnn yannda kk kald iin genek deerlere yakndr.
30
CO2
Karbon emisyonlar 1990 seviyesine
gre en ok art gsteren lke
Trkiyedir.
%46
Karbon Ayak zi, lke iinde kullanlan fosil yaktlardan ortaya kan salmlar,
yurt dndan alnan rnlerin retim srecinde salnan karbon, lkenin
uluslararas ticarette ortaya kan salmlardaki pay ve fosil yakt d karbon
salmlarn ierir.
%35
31
%65
Trkyede kk
lekl TARIMSAL
letmelern ORANI.
Orman Ayak zi
Orman Ayak zi, insanlarn tkettii aa, kt hamuru, kereste, sanayi odunu
ve yakacak odun retmek iin gereken orman alannn hesaplanmasyla belirlenir.
Kresel lekte ve Trkiyede toplam Ayak zinin en byk nc bileenidir.
Trkiyedeki verimli ormanlar, yaklak 11 milyon hektar ile lke topraklarnn
yaklak %15ini kaplamaktadr (FAO, 2010).
NFA hesaplarna gre, orman rnlerine olan talep Trkiyenin Ayak zinin
%11ini (kii ba 0,29 kha) oluturur. CLUM hesaplarna gre ise, Orman Ayak zi
0,21 khayla Trkiyenin toplam Ayak zinin %8ine denk gelir. 1961 - 2007 yllar
arasnda en az art Orman Ayak zinde gereklemitir. Bunun nedenleri arasnda,
kyden kente g ile kmr ve doal gaz kullanmnn artmas sebebiyle yakacak
odun tketiminin azalmas ve orman rnlerinden imal edilen malzemelerin yerini
giderek elik, beton ve plastik gibi dier hammaddelerin almas saylabilir.
Trkiyenin orman biyolojik kapasitesi, toplam ulusal biyolojik kapasitenin
yaklak %24n oluturur. Bu, nicel olarak, Trkiyedeki orman rn ihtiyacn
karlamak iin yeterli olsa da, orman rn talebimizin nemli bir blmn yurt
dndaki kaynaklardan karlamaktayz. Dardan elde edilen rn miktar, Orman
Ayak zimizin %46sna denk gelmektedir. Bunun nedeni, ihtiya duyulan eitlilik
ve nitelikte rnn, daha uygun fiyata i kaynaklar yerine d kaynaklardan elde
edilebiliyor olmasdr. Ulusal orman biyolojik kapasitemizin orman rnleri iin
kullanlmayan ksm, karbon tutma grevini yerine getirmi kabul edilir.
32
%11
%24
Orman byolojk
kapastesnn
Trkyenn
toplam byolojk
kapastesndek
pay.
33
Otlak Ayak zi
%3
Otlak Ayak zi, insanlarn et, st, deri, yn gibi hayvan rnlere talebi iin kullanlan
otlaklardan oluur. Dnya genelinde kii ba bykl yksek olan (0,21 kha/
kii) ve toplam Ayak zinin %11ine denk gelen Otlak Ayak zi, NFA hesaplarna gre
Trkiyede ulusal Ayak zinin yalnzca %3n (0.08 kha/kii) oluturur. (CLUM
hesaplarna gre ise, otlak kullanmndan kaynaklanan Ayak zi 0,05 khayla
Trkiyenin toplam Ayak zinin yaklak %2sine eittir).
Trkiyede otlak alanlarn biyolojik kapasitesi, Otlak Ayak zinin zerinde olmasna
karn toplam Otlak Ayak zinin yaklak %32si yurt dndan tedarik edilmektedir.
Trkiyede kii ba Otlak Ayak zi, zaman iinde d gstererek, 2007 ylnda
1961deki seviyesinin drtte birine ulamtr. Bu dn nemli sebeplerinden
biri hayvanlarn beslenmesi iin meralardan elde edilen otsu bitkilerin yerine tarm
arazilerinde retilen msr gibi yem rnlerinin kullanmnda yaanan arttr.
Bylece hayvan rnleri, tketiminin Otlak Ayak zi zerindeki etkisi azalrken,
Tarm Ayak zi zerindeki etkisi artmaktadr.
Trkiyede otlak alanlar, besicilie gei, otlaklarn tarm alanlarna
dntrlmesi ve yurt dndan hayvan rn tedarikinin dk maliyeti gibi
nedenlerle azalmaktadr.
Otlak Ayak zi hesaplamasna girmeyen ekolojik sorunlar arasnda otlak alanlarn
ar ve yanl kullanm sebebiyle verimsizlemesi ve erozyona uramas bulunur.
Geleneksel yntemlerle kullanlan meralarn tarm alanlarna dntrlmesi,
yaplamaya almas veya bu alanlarda aalandrma yaplmas ayr
ekosistemlerine zg biyolojik eitliliin yok olmasyla sonulanabilir. Ayrca, hzla
artan fabrika tr besi ve ahr hayvancl, yaygnlaan ila kullanm ve youn atk
birikimi bu alanlarda kirliliin artmasna neden olur.
34
%3
YAPILAMI
ALAN AYAK ZNN
TRKYENN TOPLAM
EKOLOJK AYAK Z
NDEK PAYI.
Yaplam Alan Ayak zi, konut, ulam (yollar, kprler), endstriyel yaplar ve enerji
santralleri dahil insan ihtiyalarnn karlanmasyla ilgili alt yap ve st yapyla kapl
alann yzlmnn hesaplanmasdr. Trkiyede yaplam alan kullanm NFA ve
CLUM hesaplarnda, toplam Ayak zinin yaklak %3n (srasyla kii ba 0,07 ve 0,08
kha) dnya genelinde ise %2sini oluturur.
1961 ylndan bu yana Trkiyede kii bana Yaplam Alan Ayak zi yaklak %10
artmtr. Bu artn nedenleri, teknolojik geliim ve gelir artna paralel olarak elektrik
santralleri, iletim hatlar, otoyollar gibi yaplara olan talebin ve ehirleme seviyesinin artmasdr.
Trkiyede ehirleme seviyesi 1960 ylnda yaklak %30 iken, 2000 ylnda %70lere
ulamtr (TK, 2000).
Tanm gerei yaplam alan biyolojik kapasitesi, Ayak zine denktir. Bunun nedeni, yeni
yaplar ina edildiinde alann hem Yaplam Alan Ayak zine hem de yaplam alan
biyolojik kapasitesine dahil edilmesidir. Bu arazi trnde biyolojik kapasitenin ticareti sz
konusu deildir.
Yaplam alanlar, verimli tarm arazilerine denk gelen dzlkler ve su
kaynaklarna yakn yerlerde younlatklar iin verimlilik seviyeleri tarm arazileriyle
denktir. Tarm alanlarnn yaplamaya almasyla, tarm arazisi olarak kullanlabilecek
alanlar azaldndan tarm rnlerinin temini iin baka blgelere, ya da lkelere
bamlln artmas kanlmazdr. Plansz yaplama, zemin geirgenliinin azalmas
sonucu yamur suyunun filtrelenmemesi ve sel felaketleri gibi ekolojik sorunlara da yol
aabilir. Yaplamann baz blgelerde younlamas, s adas etkisi yaparak zellikle yaz
aylarnda scaklklarn yerel lekte artmasna sebep olabilir.
Balklk Sahas Ayak zi
Balklk Ayak zi, tketilen balk ve deniz rnlerinin yaamas iin gerekli olan deniz
ve tatl su alan olarak hesaplanr. Balklk sahas kullanmndan kaynaklanan Ayak
zi, NFA ve CLUM hesaplarna gre, Trkiyenin toplam Ayak zinin yaklak %2sini
(kii ba 0,06 kha) oluturur. Dnya ortalamas ise, %4 ile (kii ba 0,11 kha) Trkiye
ortalamasnn yaklak iki katdr.
Dnya
ortalamasnda
k bana
den balklk
sahas ayak z
Trkyedeknn k
katdr.
Trkiyede 2005 ylnda toplam su rnleri retimi 544.773 metrik ton (mt) olarak
hesaplanmtr. retimin %61i (334.248 mt) deniz rnleri avcl, %22si (118.277
mt) yetitiricilik, %8i (46.115 mt) isu rnleri avcl ve %9u (46.133 mt) kabuklular
gibi dier deniz rnleri avclndan salanmtr (FAO, 2011).
Trkiyenin Balklk Ayak zi, ulusal biyolojik kapasitesini yaklak %20 amakta, balk
tketimi iin gerekli biyolojik kapasitenin yaklak yars yurt dndan karlanmaktadr*.
Ayn zamanda balk stoklar zerindeki ar av basks, balk yetitiriciliinden
ve baka kaynaklardan oluan kirlilik, orfoz gibi nesli tehlike altndaki trlerin etkin
korunmamas, avlanan rnlerin ekonomik getirisinin dalmndaki sorunlar ile avlanma,
stok ve balk poplasyonlar verilerinin yeterli ve sistematik olmamas gibi ekonomik ve
ekolojik sorunlar mevcuttur. Katlmclk ilkesini ve koruma kullanm dengesini ieren
entegre ky alanlar ynetimi, balk yetitiriciliininden kaynaklanan kirliliin kontrol
altna alnmas, su rnleri sektryle ilgili politikalardaki boluklarn giderilmesi ve i
piyasa standartlarnn gelitirilmesi balklk sahalarnn korunmas asndan nemlidir.
* Balklk Sahas Ayak zi, hacim bazndaki su rnleri ithalatnn mevcut verileriyle karlatrldnda
yksektir. Bunun sebepleri arasnda analizde kullanlan metodolojide insan tketimine uygun olmayan
su rnlerinin dahil edilmesi, ithal edilen balk trlerinin Ayak zinin lke snrlar dahilindeki balklk
sahalarndan salanan rnlerden greceli ykseklii ve metodolojide kullanlan farkl Ayak zi katsaylar yer alr.
35
36
lker Canikligil
37
BLM IV
TRKYEDE NHA TKETM
KATEGORLERNE GRE EKOLOJK AYAK Z
Bireylerin ve karar vericilerin farkl tketim kategorilerindeki Ayak zi dalmn
bilmesi ve izlemesi, hangi kategorilerde tketimin dengelenmesi gerektiini
belirlemeye yardm eder. Bunun yan sra, farkl arazi trlerinin kullanmndaki
deiiklikler takip edilerek, verim artnn gerekli olduu arazi trleri tespit
edilebilir, yeni giriimler ve doa dostu uygulamalar tevik edilebilir.
Ulusal Ayak zi Hesaplar (NFA) ile lkenin Ekolojik Ayak zini arazi trlerine
gre incelemenin yan sra, kiisel, toplumsal ve yatrm kaynakl Ayak zini daha
ak bir ekilde ortaya koymak iin Tketim ve Alan Kullanm Matrisi (Consumption
Land-Use Matrix, CLUM ) gelitirilmitir*. NFA, Ekolojik Ayak zinin etkiledii
arazi trlerine odaklanrken CLUM, Ekolojik Ayak zini oluturan tketimin
amacn ve eidini ortaya koyar. Bylece her bir rn ve hizmet eidini elde etmek
iin kullanlan doal kaynak miktarn hesaplayarak, tketim faaliyetlerimizi
deitirdiimizde Ayak zimizin ne kadar azalacan grebiliriz.
Doal kaynaklarn zerindeki insan talebini arazi kullanm trlerine gre hesaplayan
NFA yntemi, bu kaynaklarn kim tarafndan ve ne iin kullanldn incelemez.
Tketim ve Alan Kullanm Matrisi (CLUM) yntemi ise, makroekonomik verileri
kullanarak Ekolojik Ayak zini tketim kategorilerine gre inceler.
Kiisel, Toplumsal ve Yatrm Amal Tketim
CLUM yntemi ekolojik kaynak tketimini, genel kullanm amacna gre kiisel,
toplumsal ve yatrm amal olarak ayrr. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
bileenlerinin en by %82yle kiisel tketimden ileri gelir (kii ba 2,26 kha).
Devletin yrtme, gvenlik ve refah dalm gibi eitli hizmetlerine bal olarak
ortaya kan toplumsal tketim Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin %5ini oluturur
(kii ba 0,15 kha) Yatrm amal Ayak zi ise devletin (sosyal altyap), irketlerin
(yeni fabrika ve makine) ve bireylerin (yeni ev) yatrmlarn ierir ve toplam
Ekolojik Ayak zinin %13n oluturur (kii ba 0,37 kha) (Bkz. ekil 17).
%82
Ekolojk Ayak
z nde ksel
tketmn pay.
%82
%13
%5
Kiisel
Yatrm
amal
Toplumsal
* CLUM ile NFA sonular, iki yntemin farkl bileenleri (arazi trleri ve nihai tketim kategorileri) lmek iin farkl
metodolojiler kullanmas sebebiyle farkllk gsterebilir.
38
Kiisel Ayak zi, bireylerin yaam biimlerine ve tercihlerine bal olan gda, ulam,
mal ve hizmetler gibi kiisel tketim ve kullanmlaryla ilikilidir. retilen rnler
ve salanan hizmetler son kullancya ulat iin yatrm kategorisinde deil, kiisel
tketim hanesinde incelenmektedir. Bu sebeple, kullanlan metodolojinin doal bir
sonucu olarak, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de Ekolojik Ayak zinin byk
blm kiisel tketim kaynakldr.
Ayak zini azaltmak iin yalnzca kiisel harcamalarmza odaklanmakla
kalmayp toplumsal ve yatrm amal Ayak zlerini de drebiliriz. Toplumsal ve
yatrm amal Ayak zlerini drmek iin oy hakk, bilginin paylam ve yaylm
nemli rol oynar.
Bir bireyin Ayak zi, kiisel harcamalarnn yan sra kamusal alan ve ulusal
gvenlik gibi toplumsal etmenleri de ierir. Srdrlebilirlie ulamak iin, hem
bireysel yaam biimleri irdelenmeli hem de, toplumsal harcamalardaki kaynak
verimlilii sorgulanmaldr.
Tketim Kategorilerine Gre Ayak zi
Ekolojik Ayak zi, gda, konut, ulam, rnler, hizmetler gibi tketim kategorilerine
gre snflandrldnda, tketim biiminin Ayak zine etkisi hesaplanabilir.
rnein, kiisel tketime bal Ekolojik Ayak zinde gdann pay %52dir (kii ba
1,18 kha). Ayak zinin %21ini rnler, %15ini kiisel ulam, %6sn hizmetler ve
%6sn konut harcamalar oluturur (Bkz. ekil 18).
ekil 18:
Kiisel Ayak zini
oluturan tketim
kategorileri.
%52
GIDA
%21
RNER
%15
ULAIM
%6
HZMETLER
%6
KONUT
39
ekil 19 :
Tketim kategorilerine
gre farkl arazi trleri
zerindeki talepler.
Karbon
Tarm Arazisi
Otlak
Balklk Sahas
Orman
Gda
Konut
Yaplam Alan
Ulam
rnler
Hizmetler Toplumsal
Yatrm
Zurijeta
40
41
BLM V
GELR DZEY VE EKOLOJK AYAK Z
Toplumun eitli kesimleri arasnda tketim alkanlklarnn deikenlik
gstermesi nedeniyle eitli sosyoekonomik gruplarn Ekolojik Ayak zi de doal
olarak birbirinden farkl olur. Ulusal Ayak zi Hesaplar (NFA) ve Tketim ve Alan
Kullanm Matrisi (CLUM), Trkiyede yaayan bir kiinin ortalama Ekolojik Ayak
zine dair ngrler sunarken, toplumun eitli kesimleri iin ayn Ayak zinin
kapsaml ve detayl bir ekilde belirlenmesi de farkl gelir gruplarnn biyolojik
kapasite taleplerinin niceliini ve niteliini ortaya koyar. Ayak zinin refah dzeyine
gre hesaplanmas, ekolojik an kapatlmasyla ilgili politika gelitirme ve
planlama srelerinde nemlidir.
Resmi tketim istatistikleri kullanlarak, nfusun farkl gelir dzeyine sahip
kesimlerinin Ayak zini hesaplamak mmkndr. Trkiyede gelir dzeyine gre
Ayak zinin hesaplanmasnda, nfus 10 farkl gelir aralna ayrlmtr. Her gelir
grubu iin kiisel tketimin gda, konut, ulam gibi alt kategorilerdeki Ayak zi
hesaplanm, toplumsal ve yatrm amal harcamalar ise tm gelir aralklarna eit
olarak datlmtr.
Gelir seviyesine paralel olarak artan tketim, yksek gelirli lkelerdeki Ekolojik
Ayak zinin de daha yksek olmasna neden olur. Bu durum, kresel Ayak
zinde lkeler arasndaki sorumluluunun farkllatn ve biyolojik kapasitenin
eit paylalmadn gsterir.
Dk gelirli lkelerde kii bana den Ekolojik Ayak zi 1970n ile 2007
yllar arasnda azalrken, orta gelirli lkelerin Ayak zi biraz artmtr. Yksek
gelirli lkelerin Ekolojik Ayak zi nemli lde artmakla kalmam, dier iki
gelir grubundaki art glgede brakmtr.
Dnya Bankas kriterlerine gre yksek gelirli kategorisine giren
lkelerde kii bana Ayak zi 1960larda, dier lkelerin ortalamasnn iki
katndan fazlayd. Zengin lkelerde kii bana Ekolojik Ayak zi, zaman iinde
byk bir art gstererek 2007 ylnda orta gelir dzeyindeki lkelerin , dk
gelirli lkelerdeki ortalamannsa yaklak alt katna kmtr (Bkz. ekil 20).
ekil 20 :
Yksek, orta ve dk
gelirli lkelerin kii
bana den gelir
dzeyine gre Ekolojik
Ayak zi, 1961-2007.
2007de kii bana den biyolojik kapasitenin dnya ortalamas (1,8 kha)
Yksek gelir
Orta gelir
Dk gelir
Yl
42
x3
ekil 21 :
Gelire gre sral 10luk
gruplarda kii bana den
toplam Ekolojik Ayak zinin
arazi kullanm trlerine
gre krlm, 2007. Kesik sar
Trkyede en
yksek gelrl
grubun Ekolojk
Ayak znn en dk
gelrl gruba gre
bykl.
Yaplam Alan
Orman Alan
Balklk Sahas
Otlak
Tarm Arazisi
Karbon
Ondalk Grup
x15
ekil 22:
Ondalk gelir gruplarnda
kii bana den Ekolojik
Ayak zinin tketim
kategorilerine gre dalm.
Yatrm amal ve toplumsal
Ayak zinin her ondalk
gelir grubunda eit olduu
varsaylmtr.
En yksek gelr
grubunda ulamn
Ekolojk Ayak znn
en dk gelr
grubuna kyasla
oran.
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Yatrm
Toplumsal
Ondalk Grup
43
Gelir dzeyi arttka gdann Ayak zindeki pay azalmakta, ulam ve hizmet
kategorilerinin paylar artmaktadr. Gda, en dk ondalk gelir grubunun toplam
Ayak zinin %70inden fazlasn olutururken, en yksek ondalk gelir grubunda
%50den kk bir paya sahiptir. Ulam ve hizmet kategorilerinin paylar ise, en
dk ondalk gelir dzeyinde srasyla %2 ve %4 iken, en yksek ondalk gelir
grubunda srasyla %25 ve %10a kar (Bkz. ekil 23).
%70
en dk gelr
grubunDA Gdann
AYAK ZNDEK pay.
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Ondalk Grup
ekil 23:
Her bir gelir
grubunun Ekolojik
Ayak zinde, tketim
kategorilerinin pay.
44
En dk gelirli kesim
5. ondalk kesim
En yksek gelirli kesim
Gda
ekil 24:
Birinci (en dk), beinci
ve onuncu (en yksek)
gelire gre sral %10luk
gruplar iin, btn tketim
kategorilerinde, kii bana
den Ekolojik Ayak zinin
arazi kullanm trne gre
incelenmesi.
Konut
Ulam
rnler
Hizmetler
Toplumsal
Yatrm
Ondalk gelir gruplarnda yer alan kii says eit olsa da, gelire gre sral %10luk
gruplarn ortalama geliri eit aralkl deildir. rnein, birinci ve ikinci gruplarn
ortalama gelir seviyesi arasndaki fark (631), nc ve drdnc gruplarn
ortalamas arasndaki farkla (300) ayn deildir (Bkz. Tablo 2).
Lorenz erisi, bir toplumda gelir dalm eitsizliini ifade etme yntemidir (Bkz.
ekil 25). Krmz izgi, dalmda tam eitlii, krmz izginin altndaki sapmann
bykl ise dalmdaki eitsizliin boyutunu gstermektedir.
Gelir eitsizliine ynelik yaygn olarak kullanlan gstergelerden biri,
lkelere 0la 100 arasnda puanlar verilen Gini katsaysdr. Gelirin bireyler arasnda
tamamen eit olmas 0 ile puanlanrken, tamamen eitsiz olduu durum (btn geliri
tek bir bireyin elde etmesi) 100 ile temsil edilir. 2004 itibaryla, Trkiyenin Gini
katsays 45,9du (TK, 2004) ve bu oran Nijeryannkine eitti.
45
Toplam 1 2
23,6
4,3
Giyim ve ayakkab
5,9
Konut ve kira
28,9
Ev eyas
5,9
5,1
5,9
Salk
2,4
2,3
3,4
37,5 32,8
3 4
9 10
30,6
27,9
27
25,1
23,3
22
20,3
16,9
5,5
5,9
5,1
5,1
4,9
4,4
4,1
4,1
5,1
4,8
4,1
5,3
51
5,7
5,7
6,4
7,2
27,7 29,4
32
32,2
30,4
31,4
31,1
30,5
27,8
24
5,3
6,1
5,6
5,1
6,2
6,4
2,2
2,2
1,9
2,6
2,3
2.2
2,1
2,6
Ulatrma
11,1
5,6
6,2
7,6
8,1
8,8
10
11,2
11,3
13
15,3
Haberleme
4,5
3,6
3,6
4,1
4,1
4,6
4,3
4,7
4,8
4,7
4,8
Kltr ve elence
2,1
1,2
1,3
1,3
1,4
1,5
1,7
2,2
2,2
3,2
Eitim hizmetleri
2,5
0,6
0,5
1,1
0,9
1,9
1,6
1,3
2,3
2,6
5,6
4,5
2,4
3,1
3,3
3,7
4,1
4,2
4,2
4,4
5,2
4,2
3,4
3,1
3,3
3,5
3,4
4,1
4,5
5,1
5,2
716
859
977
1.141
1.364
524
2.058
2.891
6.276
13.112
* SAGP (Satn Alma Gc Paritesi): lkeler arasndaki fiyat dzeyi farkllamasn ortadan kaldran para birimi dntrme orandr.
Her gelir grubunun Ekolojik Ayak zini, o grubun ortalama gelirinin bir fonksiyonu
olarak incelediimizde, gelir arttka Ayak zindeki artta azalma grlr (Bkz.
ekil 26). rnein ortalama gelir, en dk ve en yksek gelire gre sral %10luk
gruplar arasnda yaklak 15 kat artsa da, bu gruplarda ortalama kii bana den
Ekolojik Ayak zi yalnzca 2,8 kat artar. Bu durum, gelir dzeyinin yatrmla paralel
olarak artmasyla aklanabilir.
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0
10
20
30
40
50
60
46
70
80
90
100
GN
KATSAYISI
Trkyenn 45,9
olan Gn katsays
NjeryanInkne
etTR.
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Yatrm Amal
Toplumsal
47
BLM VI
ELEKTRK SEKTRNN EKOLOJK
AYAK Z
Arazi trlerinin birounda kii bana den Ayak zinin yllar iinde sabit
kalmasna karn, Karbon Ayak zi hzla byyerek toplam Ayak zindeki nemini
artrmaktadr (Bkz. ekil 27). Karbon Ayak zini oluturan emisyonlar iinde
en byk pay elektrik retiminden kaynaklanmaktadr (Bkz. ekil 28). Ekolojik
Ayak zindeki nemli pay nedeniyle elektrik retiminin Karbon Ayak zindeki
rol kapsaml bir ekilde irdelenmitir. Bu amala, farkl elektrik talebi ve karbon
younluu varsaymlar kullanlarak, 2007-2023 yllarn kapsayan drt gelecek
senaryosu oluturulmutur. Bu varsaymlar nda Ayak zinin gelecekteki seyrini
grmek, sektrde ihtiya duyulan politika deiikliklerinin belirlenmesinde yol
gsterici olabilir.
Trkiyede elektrik sektr
Trkiyenin kalknma hedefleri, artan nfusu ve ykselen refah seviyesine
bal olarak elektrik talebinin 2019 ylna kadar yllk yaklak %7lik bir
art gstermesi ngrlmektedir (TEA, 2011). Balca yenilenebilir enerji
kaynaklar arasnda hidrolik enerji, biyoktle, rzgr, biyogaz, jeotermik ve
gne enerjisinin bulunduu Trkiyede 2009 yl itibaryla elektrik retiminde
yenilenebilir enerjinin pay %19dur (TEA, 2011). Petrol, doal gaz ve kmr
gibi enerji hammaddelerinde da baml olan Trkiye, 2008 ylnda birincil
enerji arznn %73n ithal etmi, 2009 ylnda elektriin %81ini fosil
yaktlardan retmitir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn 2010-2014
Stratejik Planna gre, 2023 ylnda elektrik retiminin %30unun yenilenebilir
kaynaklardan temin edilmesi hedeflenmektedir. klim Deiiklii Eylem
Plannda, lkedeki teknik ve ekonomik bakmdan elverili btn hidroelektrik
potansiyelin deerlendirilerek, enerji arznda yenilenebilir enerjinin paynn
artrlmas gerektiine iaret edilmektedir. 2010 ylnda hazrlanan Stratejik
Plan, toplam 5000 MW ek kurulu gce sahip hidroelektrik santrallerin (HES)
2013 ylna kadar tamamlanmasn ngrmektedir. ETKBnin stratejisinde, 2009
itibaryla yaklak 800 MW dzeyinde olan rzgr enerjisi kurulu gcnn 2014
ylnda 10.000 MWa; 2009 ylnda 77,2 MW kurulu gce sahip olmas jeotermal
enerjinin ise 2014de 300 MW dzeyine ulatrlmas hedeflenmektedir. Bunun
yan sra, nkleer enerji retimi iin gerekli ilk santralin (Akkuyu) yapmyla
ilgili sre balatlm durumdadr.
48
WWF-Canon
49
Yaplam Alan
Orman
Balklk Sahas
Otlak
Tarm Arazisi
Karbon
%26
Elektrik retimi
%22
%16
malat Sanayi
ve naat
thal rnlerin
Gml
Emisyonlar
%15
%12
Ulatrma
Konut ve
Hizmetler
(elektrik d)
Uluslararas
Tamaclk
Kaynakl
Emisyonlar
%2
%2
Enerji retimi
(elektrik d)
Tarm,
Orman,
Balklk
%4
50
%14
Elektrk retmnn
toplam Ekolojk
Ayak zndek pay.
%26
Elektrk retmnn
Karbon Ayak
zndEk pay.
51
Nkleer Enerji
Diger Yenilenebilir Kaynaklar
Hidroelektrik
Doalgaz
Petrol
Linyit
Maden Kmr
Nkleer Enerji
Rzgar, Gne, Jeotermal, vb
Hidroelektrik
Doalgaz
Petrol
Linyit
Maden Kmr
52
Yatrm Amal
Toplumsal
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
53
Yatrm Amal
Toplumsal
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
54
%80
Enerj retmnde
fosl YAKITLARIN
pay.
55
BLM VII
GELECE MODELLEMEK: 2050YE DORU
TRKYENN EKOLOJK AYAK Z
Gelecek belirsizliklerle doludur. Bizi ileride hangi zorluklarn, gelimelerin ve
deiimlerin beklediini nceden bilmemiz kolay deildir. Liderlerin ve karar
vericilerin bugn ald kararlar, yalnzca insanlarn deil tm dnyann bugn ve
gelecekteki durumunu etkileyecek niteliktedir.
te yandan gelecee ilikin senaryolar bundan yllar sonra ortaya kacak
tabloyu nceden bilmek anlamna gelmez. Baz varsaymlara bal olarak gelecein
nasl ekillenebileceini ngrme, liderlerin gelecee ynelik kararlarna yardmc
olma, yatrmclarn nceliklendirme yapabilmesine yol gsterme amac tarlar.
Senaryo analizi, karmak ve ngrlemeyen belirsizlikler ieren sistemlerin
gelecekteki olas deiimlerini irdeleme imkn salar; farkl demografik
koullar, ekonomik beklentiler, kalknma hedefleri ve evresel kayglar nda
deerlendirilmesine olanak verir.
Kresel lekte ilerin her zamanki gibi yrtld senaryo, insanln, kaynak
ve arazi kullanmna bal talebinin karlanmas iin 2030a gelindiinde 2,
2050ye gelindiindeyse 2,8 gezegene ihtiya duyacan ngrmektedir.
3.5
Mevcut durumun
devam senaryosuna ilikin
ngrler (Kresel Ayak zi
A, 2010).
3.0
Biyolojik eitlilik
Yaplam alan
Orman
Balklk sahas
Gezegen says
2.5
2.0
1.5
1.0
Otlak alan
Biyo-yaktlar
0.5
Tarm arazisi
Karbon
0
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
56
2040
2050
NASA
57
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite
Tketimin Ayak zi
* Kresel lekteki BAU senaryosu (ilerin her zamanki gibi yrtld durum); nfus ortalamasnn 2050de
9,2 milyara ykseleceini, CO2 emisyonlar ve biyo-yakt kullanmn nfus ve ekonomik bymeye paralel olarak
artacan, orman alanlarnn 1950-2005 arasndaki dorusal eilimini devam ettireceini, orman plantasyonu
ve rn verimliliinin sabit kalacan ve ortalama gnlk kalori miktarnn 2050 ylnda kii bana 3130 kcalye
kacan ngrmektedir. Senaryolar, Dnya Srdrlebilir Kalknma Konseyinin (World Business Council
for Sustainable Development, WBCSD) Vizyon 2050 raporu iin gelitirilmi programla oluturulmutur. Bu
Ayak zi Senaryolar Hesap Makinesi; nfus, arazi kullanm, arazi verimlilii, enerji kullanm, beslenme ve
iklim deiiklii verilerini kullanarak Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasitenin gelecekte nasl deieceini ortaya
koyar. Ayak zi Senaryolar Hesap Makinesi deikenleri; i) retim ve tketimin Ekolojik Ayak zi, ii) kii bana
Gayrisafi Yurtii Hasla, iii) GSYHnin yatrma aktarlan dilimi ve zel ve kamusal tketime ayrlan dilimleri, iv)
Birlemi Milletlerin nfus tahminleri ve v) biyolojik kapasite veri kaynaklarndan uyarlanmtr.
58
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite
Tketimin Ayak zi
En yi Koullar Senaryosu
En iyi koullar senaryosunda GSYHnin bymesi, Ekolojik Ayak zinin
drlmesi ve biyolojik kapasitenin yenilenmesi arasnda dengeli bir resim
izilmektedir. 2050 ylnda Ekolojik Ayak zinde sert bir d ve biyolojik
kapasitede fark edilir bir art ngrmektedir.
Bu senaryoda yatrm seviyesi 2015e kadar GSYHnin %30u seviyesine
kmaktadr. GSYH ise 2020 ylna kadar verimli teknolojilere yaplan yatrmlarla
%4 bymekte, 2020 ylndan itibaren ise bu oran %2ye dmektedir. Bu
senaryoda yatrmlarn, insan refahn arttrd halde GSYHya yansmayan
ilerlemeler salayacak ekilde gerekletirilecei varsayldndan, GSYH art
dier senaryoya gre daha snrldr.
Dier senaryodan farkl olarak bu senaryoda biyolojik kapasite, kendini
yenileme potansiyeline ve geri kazanmna yaplan yatrm sayesinde ylda %0,4
orannda artmaktadr. Bu yatrmlar, arazi iyiletirme almalar ve srdrlebilir
retim standartlarnn uygulanmas gibi faaliyetleri ierir. Bunun yan sra bu
senaryo kapsamnda, 2015ten sonra biyolojik kapasitenin %15inin biyolojik
eitlilii korumaya ayrlmas ngrlmektedir.
En iyi koullar senaryosunda 1961 - 2050 yllar arasnda kii bana den
tketimin Ayak zinde %27lik d grlr. Ayn yllar arasnda kii bana
biyolojik kapasite de %57 orannda azalmaktadr (Bkz. ekil 36). retimin ve
tketimin Ayak zinde deerlerin hzla dmesi, retimin Ayak zinin 2020 ylna
kadar ulusal biyolojik kapasiteyle dengelenmesini ve ulusal biyolojik kapasite
ann kapatlmasn salar (Bkz.ekil 37). Bu senaryoya gre biyolojik kapasite
ile Ayak zi arasndaki fark, 2020lerde olduka azalmakta, Trkiye ekolojik an
kapatmaya balamaktadr.
Mevcut teknolojilerin 2020den sonra daha fazla ilerlemeyecei ngrlerek
ekolojik an bu yl itibariyle yeniden artmaya balamas beklenmektedir.
2020 ylnda GSYH artnn %4ten %2ye d, Ayak zine azalma olarak
yansmamaktadr.
59
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite
Tketimin Ayak zi
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite
Tketimin Ayak zi
60
61
62
63
SONU
TRKYENN SRDRLEBLR
GELECE
Ekolojik limit amn lmek
Doal kaynaklar zerindeki basknn boyutlar ve bunun hangi etmenlerden
kaynaklandnn ortaya konmas, srdrlebilirliin n kouludur. Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi Raporu, yenilenebilir doal kaynak kullanmmz, nedenleri
ve sonularyla; baka bir ifadeyle ekolojik etkileriyle inceleyerek, mevcut
eilimlerin srdrlebilirliini sorgular. Kullanlan kaynak (Ekolojik Ayak zi)
ve kullanlabilir kaynak miktar (biyolojik kapasite) arasndaki ilikiyi ele alan
bu almada Trkiyedeki arazi kullanm biimleri ve nihai tketim kategorileri
incelenmitir. Bununla birlikte, Ekolojik Ayak zi gelir dzeyine gre ayrtrlarak
kaynak kullanmnn eit olmayan dalm ortaya konmutur. 2050 ylna ynelik
senaryolarla gelecee ilikin ngrler yaplmtr. Bylece, doal kaynaklar
zerindeki basknn azaltlmas iin etkili ve uygulanabilir zmlere bilimsel bir
zemin oluturmaya allmtr.
64
Trkyenn
BYOLOJK KAPASTE
ann temel
neden nfus
artdr.
Verml
teknolojlere
ve byolojk
kapasteye yatrm
yaplmaldr.
RIO+20
Konferansnda
evresel
performans len
yen gstergeler
oluturulmaldr.
GSYH, teden beri lkelerin kalknma dzeyinin genel bir gstergesi olarak kullanlr.
Gelir kalknmann nemli bir boyutu olsa da, olayn btnn ifade etmeye
yetmez. Refah dzeyi, insanlarn daha tatmin edici bir yaam srdrme yolundaki
seeneklerini artran sosyal, evresel ve kiisel unsurlar da ierir. Belirli bir gelir
dzeyinin almasndan sonra, ortalama yaam sresi ekosistem sal ve eitim
gibi insan refahna ilikin baz gstergeler, kii bana gelirin ykselmesiyle art
gstermez. Kalknma dzeyinde nemli olan bu gibi parametreleri iermedii iin
GSYH yeterli bir gsterge deildir.
Yksek tketim, ou zaman zenginliin ve kalknmann bir iareti olarak
grlr. Ancak kalknmann, daha geni bir ekilde tanmlanmas, sosyal ve evresel
deerlerin ekonomik bymeyle ayn ncelikle ele alnmas gerekmektedir. Zenginlik
tanm ve ltleri daha btnsel bir baka ihtiya duyar. GSYH bunu ifade etmekte
belirli bir noktaya kadar nemlidir. Doal kaynaklarn ekolojik snrlar amayan
kullanm, doayla uyum iinde yaamamz salayacak kalknma biiminin nemli
bir unsurudur.
Haziran 2012de yaplacak olan BM Srdrlebilir Kalknma Konferans
(Rio+20), dnya liderleri iin, sosyal adalet, ekonomik ve evresel srdrlebilirlik
kavramlarnn, kalknma modellerine dahil edilebilecei, uluslararas mutabakata
dayal yeni bir vizyon belirleme frsat salamaktadr. Rio+20, taraflara,
srdrlebilir kalknmann mevcut ekonomik (GSYH) ve sosyal (nsani Gelime
Endeksi, HDI) gstergelerine ek olarak, evresel performans lecek yeni
gstergelerin oluturulmasna ynelik adm atma frsat sunabilir.
Bu gstergeler, Birlemi Milletler evre Programnn (UNEP) Ekosistemler
ve Biyolojik eitliliin Ekonomisi (TEEB) giriimi, Birlemi Milletlerin evreselEkonomik Muhasebe Sistemi (SEEA) ve HDI, Dnya Bankasnn Servet Muhasebesi
ve Ekosistem Hizmetleri Deerlendirmesi (WAVES), Gini katsays, Yaayan Gezegen
Endeksi ve Ekolojik Ayak zi ile ulusal programlar gibi halihazrda var olan giriimler
zerine ina edilebilir.
Srdrleblrlk n nerler
Biyolojik kapasiteye yatrm yapmak
Trkiyede nfus ve refah seviyelerindeki arta paralel olarak byyen doal kaynak
talebi, doal alanlarn retim alanlarna dnmesine neden olmaktadr. rnein;
orman alannn tarm arazisine dntrlmesi alann biyolojik kapasitesini
artrrken, orman rnleri tedariki ve karbon depolama iin kullanlan biyolojik
kapasite azalm olur. Ayn zamanda, tarm alanna dntrlen orman alannn
yksek doa koruma deerine sahip olmas biyolojik eitlilii olumsuz etkiler.
Bununla birlikte, dntrlen alann Ayak zi hesaplamalarna dahil edilmeyen
baka bir ilevi olan su artm gibi ekosistem hizmetleri zarar grecektir. Bu
yzden, doal alanlar retim alanna evirmek yerine, mevcut alanlarn verimlilii
artrlmaldr.
65
66
Doal alanlar
retm alanna
dntrmek
yerne mevcut
alanlarn
vermll
artrlmaldr.
retken alanlarn
uzun srel
vermlln
salamak n
srdrleblrlk
standartlar
geltrlmeldr.
rn fyatlarna
ekosstem
hzmetlernn
malyetler dahl
edlmeldr.
Enerji
Karbon Ayak zn
drmek n
fosl yaktlara
bamllk
azaltlmal,
vermllk
artrlmaldr.
67
Gda
Gda gvenlii, dnyann kar karya bulunduu en nemli sorunlardan biridir.
lkelerin kalknma yolunda yant aranmas gereken sorulardan biri de budur. Gda
gvenlii, verimli arazilerin nasl tahsis edileceine ilikin tartmalarda da zerinde
durulmas gereken bir konudur.
Gelimekte olan ekonomilerde dikkatler hzla artan Karbon Ayak zi zerinde
younlarken, Tarm ve Otlak Ayak zlerinin bykl ve nemi de gz ard
edilmemelidir. Kentleme ve sanayileme, tarmsal retimi ve istihdam etkiler. Tarm
Ayak zi, tarm rnlerinin ve tarmsal girdilerin ithaliyle Trkiye dnda da bir Ayak
zi oluturur. Bu durum tarm rnlerinin temini iin baka lkelere bamll artrr.
Hzla byyen Trkiye ekonomisi, toplam ve kii bana den Ayak zlerinin
yan sra talebi oluturan farkl bileenlerin payn da etkileyecektir. rnein, et
tketiminin gelir seviyesine paralel olarak artmas hayvan yetitiriciliinin trne
bal olarak hem Tarm Ayak zinde (besicilik) ve hem de Otlak Ayak zinde (mera
hayvancl) bymeye yol aacaktr. Etin yurt dndan tedarik edilmesi ise uzun
vadede, tamaclk kaynakl Karbon Ayak zinin bymesine yol aacaktr.
Gda ve enerji ilikisinde bir dier nemli konu biyo-yaktlardr. Trkiyede
ilenmeyen tarm alanlarnn biyoetanol retimine tahsisi gibi tartmal
konularn yakt ve gda dengesi kurularak, tarm ve enerji politikalar kapsamnda
deerlendirilmesi gerekmektedir. Genetii deitirilmi organizmalar (GDO)
ve zellikle hayvan yemi olarak yurt dndan ithal edilen rnler de ayr bir
tartma konusudur. GDOlarn doayla ilikisi ve canllar ile ekosistemler
zerindeki etkisi derinlemesine deerlendirilip ortaya konulmadka, kullanm
ertelenmeli ve GDOlu rnlere mesafeli yaklalmaldr. Ulusal mevzuat Cartagena
Biyogvenlik Protokolyle uyumlu olmal, piyasaya srlmesi planlanan genler
iin effaf bir yaklamla, kapsaml evresel etki deerlendirmesi yaplmal; genetik
modifikasyonlara bal olarak ortaya kabilecek etkilerden kanlmal, gen
teknolojisi kontrol altnda tutulmal; izleme ve etiketleme sistemleri gelitirilmelidir.
Trkiyede insanlarn tkettii gdalarn tr ve bu gdalarn nasl retildii
hakknda bilgi sahibi olmas gerekmektedir. zleme ve denetleme mekanizmalarnn
iyiletirilmesi ve yaygnlatrlmas, tketilen gdalarn kaynan ve retim biimini
son kullancya aktarmak asndan nemlidir. Gda endstrisinin nde gelen
aktrleri olan perakendeciler, reticiler, gda ileyen firmalar ve resmi kurumlar gda
arz zincirinin effaflatrlmasndan sorumlu olup, bu konuda harekete gemek iin
gerekli admlar atmaldr.
68
Tarm rnlernn
temnnde darya
bamllmz
artyor.
Gdalarn MENE
ve retm bm
tketclere
aktarlmaldr.
Arazler
vermllklerne
gre snflandran
poltkalar
oluturulmaldr.
snrl byklk ve verimlilikteki arazileri en etkin ekilde kullanmak iin gerekli alan
kullanm planlarnn tamamlanmas ve tavizsiz uygulanmas gerekmektedir.
Birlemi Milletler Gda ve Tarm Organizasyonu tahminlerine gre, gelecein
dnya nfusunu beslemek iin gda retiminde %70 orannda art salanmas
gerekmektedir. Bunun iin yeterli arazinin bulunduu varsaylmaktadr. Ancak, fosil
yaktlara bamllmz azaltmak iin topraklarmzn ve ormanlarmzn nemli bir
blmn biyo-yakt ve biyo-materyal retimine ayrmak gerekecektir. Daha fazla
araziyi kullanlabilir hale getirmenin ya da verimi artrmann nnde eitli zorluklar
bulunmaktadr. Arazi mlkiyeti sorunlar, altyap eksiklii ve su sknts, tarmsal rn
yetitirmek iin kullanlacak arazi miktarn snrlayan etmenlerden yalnzca birkadr.
Trkiyede birbiriyle rekabet halindeki arazi taleplerini ynetmek ve arazilerin
en iyi kullanm eklini belirlemek iin sz konusu alanlarn biyolojik kapasitesini
gz nnde bulunduran yeni yntem ve yaklamlarn belirlenmesi gerekmektedir.
Bu aralarn devreye sokulmas iin arazileri verimliliklerine gre snflandran
politikalarn hayata geirilmesi nem tamaktadr.
Etkin arazi kullanm
Etkin arazi planlamas kk lekten byk lee bir dizi almay kapsar.
Bunlardan ilki, arazinin hangi amala kullanma alacann belirlendii byk lekli
planlamadr. Biyolojik kapasiteyi gz nnde bulunduran yntem ve yaklamlar, birinci
snf tarm arazilerinin tarmsal retim yerine sanayi ve yerleim amal kullanma
almasnn nne geilmesini nerir. Tarm alanlarnn yaplamaya almasyla tarm
arazisi olarak kullanlabilecek alanlar azalacandan tarm rnlerinin temini iin
baka blgelere ya da lkelere bamlln artmas kanlmazdr. Bir arazi paras
iindeki kullanmn dzenlendii kk lekli planlamada da biyolojik kapasiteyi gz
nnde bulunduran yaklamlara yer verilmelidir.
Tarm alanlar
Tarmsal retimde kk lekli iletmelerden byk lekli iletmelere geilmesi
verimlilii artracak admlardan biri olarak grlebilir. Buna karn; kk lekli
retim, biyolojik eitlilik asndan nem tar. Bu nedenle, Trkiyedeki tarmsal
retimin %65ini oluturan kk lekli retimde verimliliin artrlmas nemlidir.
Ormanlar
Orman ekosistemlerinin salad karbon tutma, toprak koruma, su temini, sel
kontrol gibi evresel hizmetlerin devamllnn salanmas ve orman biyolojik
eitliliinin daha iyi korunmas iin planlamann nemi byktr. Bu balamda,
boluk analizi almalar yaplarak korunmas gereken alanlar daha kapsaml ve
sistematik yaklamlarla belirlenmeli, bu almalarn sonular orman ynetim
planlarna entegre edilmeli ve korunan alanlarn ynetimi glendirilmelidir.
Bunun yan sra, odun ve odun d rnlerin elde edildii iletme ormanlarnda
srdrlebilir ormancla gei yaplarak ulusal ve yerel ltlerin belirlenmesi ve
yaygn bir ekilde uygulanmas salanmaldr. Srdrlebilir orman iletmecilii,
uluslararas tannrla sahip FSC (Forest Stewardship Council) ve benzeri
sertifikasyon mekanizmalaryla belgelenmelidir. eitli nedenlerle bozulmu
ve ekolojik btnln yitirmi ormanlar, doal yapsna uygun olarak restore
edilmelidir. Btn bu konularla ilgili karar sreleri effaf olmal ve yre halk ile
ilgi gruplarnn katlm salanmaldr. Ormanlarda koruma kullanma dengesi bu
uygulamalarla salanabilir.
Otlaklar
Ar ve yanl kullanm nedeniyle verimsizleen ve erozyona urayan otlak
alanlarda koruma ve kullanma dengesinin salanmas ve meralarn tarm alanlarna
dntrlmesinin snrlandrlmas gerekir. Biyolojik eitlilik asndan zengin
ve tehlike altndaki trlere ev sahiplii yapan ayr ekosistemlerinin yaplamaya
veya baka kullanmlara almas nlenmelidir. Yanl aalandrma uygulamalar
durdurulmal, arazi eitliliinin salanmas iin orman ii aklklar ve meralar
korunmaldr.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu
69
Balklk sahalar
Balklk sahalarnn planl ynetimi iin ncelikle balk poplasyon ve stok
verilerinin sistematik bir ekilde toplanmas salanmaldr. Balk stoklar zerindeki
av basksnn kontrol altna alnmas, nesli tehlike altnda olan trlerin daha iyi
korunmas, srdrlebilir avlanma iin i piyasa standartlarnn gelitirilmesi ve
bunlarn etkin uygulanmas nemlidir. Ayrca, mevcut dzenlemelerle nlenemeyen
balk iftlikleri kaynakl kirliliin azaltlmas, doal ekosistemleri olduu gibi
insan saln da olumlu etkileyecektir. Su rnleri politikalarndaki boluklarn
giderilmesi ve katlmclk ilkesine dayanan ve koruma kullanm dengesini gzeten
bir entegre ky alanlar ynetiminin uygulanmas ekosistemleri korumak ve
srdrlebilir balkl salamak iin gereklidir.
70
Ekolojk levlere
zarar veren
sbvansyonlar
kaldrlmaldr.
admlar arasnda ise, zellikle yksek gelirli kesimlerin Ayak zine odaklanarak
biyolojik kapasite kullanmlarn azaltmak, elektrik retiminin karbon younluunu
drmek ve doal kaynaklar verimli kullanan teknolojilere yatrm artrmak iin
dzenlemeler ve tevikler gelitirmek yer alr.
Ekolojik Ayak zi hesaplamalar, doal kaynaklarn durumunu, artn, sera gaz
emisyonlarn, tketimin ve ticaretin kaynaklara etkisini ve kaynaklarn kim
tarafndan ve ne amala kullanldnn takibini salar ve tm bunlar btnsel bir
ereve iinde grme imkn sunar. Trkiyenin ekolojik btesini ortaya koyarak
kaynaklarn daha etkin ynetimi iin gerekli verileri salamaya yardmc olur. Bu
hesaplamalar, doal kaynaklarn koruma kullanma dengesini salamak iin gerekli
altyapy oluturmann yan sra ekosistem hizmetlerine deer bimek iin yardmc
bir ereve salar. Ekolojik riskleri ortaya koyan Ekolojik Ayak zi hesaplamalar,
karar vericiler tarafndan doal kaynak miktarn ve kullanmn izleme ve
deerlendirme mekanizmas olarak kullanlabilir. nsanlarn sal ve refah
dnyann ve ekosistemlerin salna ve devamllna baldr. Karar vericilerin,
bu gerei her zaman gz nnde bulundurarak adm atmalar gerekmektedir.
Trkiyede yalnzca ekonomik byme odakl deil, ayn zamanda sosyal ve evresel
boyutlar da kapsayan btncl politikalarn benimsenmesi ve uygulanmas,
srdrlebilirlie giden yolda en nemli adm olacaktr.
Ekolojk rskler ve
frsatlar yneten
rketlern rekabet
gc artar.
BreylerN gnlk
hayatlarnda
yapacaklar doru
semler Ayak zn
azaltacaktr.
dnyas
dnyas, retim srelerini iyiletirmek iin Ekolojik Ayak zi hesaplamalarn
kullanabilir. Ayak zi hesaplamalarnn sektr ya da irket leine uyarlanmasyla,
kaynak arz ve talebi evresel performans gstergelerine dahil edilebilir. Bylece,
irketler, riskleri frsata dntrerek srdrlebilir retim uygulamalaryla yeni
almlar yaratabilir. Ekolojik riskleri ve frsatlar etkin yneten irketler nemli
rekabet avantajlar kazanr. Ekolojik Ayak zi hesaplamalar; irketlerin doal kaynak
arzyla balantl piyasa ngrlerini iyiletirmesine, stratejik yn belirlemesine,
performanslarn ynetmesine yardmc olabilir. dnyasnn doal kaynaklarla
ilgili sorunlarn tartld yuvarlak masa ve uzman toplantlarna ve sertifikasyon
gibi ulusal ve uluslararas dzeydeki gnll mekanizmalara katlmalar nemlidir.
Bunlarn resmi dzeyde kabul grmesi iin sivil toplum ve ilgili resmi kurumlarla
ibirlii yaplmas, hem ulusal hem uluslararas lekte biyolojik kapasite an
kapatmak iin nemlidir.
Bireyler
Ekolojik Ayak zi, bireylerin yaam biimlerinin ve tketim alkanlklarnn doal
kaynaklarla ilikisini ortaya koymaya destek olur. retilen rnn iinde gml
doal kaynaklarn, yani retim srecindeki doal kaynak kullanmnn anlalmas,
gnlk hayatta kiisel tercihlerin nemine ynelik farkndaln artrlmasn salar.
Bylece bireyler yaam biimlerine ve tercihlerine bal olan gda, ulam, mal ve
hizmetlere olan taleplerini daha srdrlebilir alternatiflerle ekillendirebilirler.
Sonu olarak bireyler, Ekolojik Ayak zlerini gz nnde bulundurarak gnlk
hayatlarnda yapacaklar seimlerle dnyann sonsuz olmayan doal sermayesine
ynelik talebi azaltma ve belli bir seviyede tutma gcn kullanarak bu konuda etkili
bir rol oynayabilirler.
71
1
2
3
4
5
72
6
7
8
9
10
73
TEKNK NOTLAR
Ekolojik Ayak zi nasl hesaplanr?
Ekolojik Ayak zi, mevcut teknoloji ve kaynak ynetimiyle bir bireyin, nfusun ya da faaliyetin tkettii
kaynaklar retmek ve yaratt at bertaraf etmek iin gereken, biyololojik olarak verimli toprak ve su alann
gsterir. Bu alanlar, dnyann ortalama biyolojik verimliliini ifade eden kresel hektar (kha) birimiyle llr.
nsanlar tarafndan kullanlan farkl kaynaklar, farkl arazi trlerinden elde edildii iin Ayak zi ve biyolojik
kapasite, tarm arazisi, otlak, orman, balklk sahas, yaplam alan arazi trleri iin ayr ayr hesaplanr;
hepsinin toplam toplam Ayak zini ifade eder. Ayak zi hesaplamalar, lkelerin biyolojik verimliliini dnya
ortalamasyla standartlatrmak iin verimlilik faktrlerini (rnein, ngilterede hektar bana den buday
miktaryla dnyada hektar bana den buday miktar ortalamas arasndaki fark), arazi tiplerinin verimlilik
farklarnn dnya ortalamasn dikkate almak iin ise edeerlik faktrlerini (rnein, dnyadaki ormanlarn
ortalama verimlilii ile dnya ekili alanlarn ortalama verimlilii arasndaki fark) kullanr.
lkelerin Ayak zi ve biyolojik kapasite sonular Kresel Ayak zi A tarafndan yllk olarak hesaplanr.
lke hkmetleri, Ulusal Ayak zi Hesaplar iin kullanlan verilerin ve yntemlerin iyiletirilmesine katkda
bulunacandan, her zaman ibirliine davet edilmektedir. Bugne kadar svire, Fransa, spanya, Endonezya,
Belika, Britanya, Almanya, Stiglitz Komisyonu ve Avrupa Birlii Komisyonu, Ekolojik Ayak zi hesaplamalarnn
deerlendirmesini tamamlamtr, veya deerlendirme srecindedir. Ulusal Ayak zi Hesaplarnn yntemsel
geliimi resmi bir deerlendirme komitesi tarafndan denetlenmektedir. Ayrntl yntem raporu ve rnek hesap
cetvelleri www.footprintnetwork.org adresinden temin edilebilir.
Ayak zi analizleri her lekte gerekletirilebilir. almalar arasnda ve almalarn kendi ilerinde
karlatrlmasna ve srekliliine daha fazla olanak salamak iin alt-ulusal Ayak zi uygulamalarna
bir standart getirmenin gerekli olduu giderek nem kazanmaktadr. Yerel ynetimlerin, kurulularn ve
rnlerin Ayak zlerini hesaplama yntemleri ve yaklamlar, kresel bir Ekolojik Ayak zi standartlar
giriimiyle uyumlu hale getirilmektedir. Ekolojik Ayak zi standartlar hakknda daha fazla bilgi iin www.
footprintstandards.org adresine bavurulabilir.
Ekolojik Ayak zine ne dahildir, ne deildir?
Ekolojik Ayak zi, insann doa zerindeki talebini olduundan byk gstermemek iin, yalnzca gezegenin
yenileme kapasitesine sahip olduu ve eldeki verilerin, bu talebin retken alan cinsinden ifadesine izin verdii
kaynak tketimi ve atk bertarafn ierir. rnein; toksik atklar Ekolojik Ayak zi hesaplarna dahil edilmez.
Ayn ekilde, ekilen tatl su miktar da hesaplara alnmaz. Bununla birlikte, suyu pompalamak ya da ilemek
iin kullanlan enerji dahil edilir.
Ekolojik Ayak zi hesaplar, gemiteki kaynak talebinin ve mevcudiyetinin fotorafn eker, ancak
gelecee ynelik ngrde bulunmaz. Dolaysyla Ayak zi, ekosistemlerin mevcut bozulmasnn gelecekte neden
olaca kayplar tahmin edemez. Bozulma devam ederse gelecekteki hesaplara biyolojik kapasite kayb olarak
yansr. Ayrca, Ayak zi hesaplar biyolojik olarak verimli alanlarn ne younlukta kullanldn da gstermez.
Biyofiziksel bir lt olduu iin Ayak zi hesaplar, srdrlebilirliin temelinde bulunan sosyal ve ekonomik
boyutlar da deerlendirmemektedir.
Uluslararas ticaret hesaba nasl katlr?
Ulusal Ayak zi Hesaplarnda her lkenin net tketimi; toplam retim miktarna ihracat eklenip, ithalat
karlarak hesaplanr. Buna gre, rnein Japonyada retilen, ancak Trkiyede satlan ve kullanlan bir
otomobille ilintili kaynak kullanm ve emisyonlar; Japonya yerine Trkiyenin tketim Ayak zine dahil
edilmektedir. hracat rnlerinde kullanlan kaynaklar ve atklar tam olarak belgelenmeyen lkelerin tketim
Ayak zleri gerekte olduundan farkl kabilir. Bu durumda, ekonomilerinde toplam tketimlerine oranla
byk ticari aklar olan lkelerin Ayak zlerinde nemli sapmalar oluabilir. Ancak bu durum toplam kresel
Ayak zini etkilemez.
74
75
76
Kiisel
Kii Ba kha
Karbon
Tarm
Otlak
Gda
0,23
0,83
0,04
0,05
0,01
0,01
1.18
Gda
0,19
0,76
0,04
0,05
0,01
0,01
1.06
Alkolsz iecekler
0,02
0,03
0,00
0,00
0,00
0,00
0.05
Alkoll iecekler
0,03
0,04
0,00
0,00
0,00
0,00
0.07
Konut
0,11
0,00
0,00
0,00
0,02
0,00
0.14
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
0,09
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,10
Ev bakm hizmeti
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Kiisel ulam
0,26
0,03
0,00
0,01
0,01
0,02
0,33
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,09
0,02
0,00
0,01
0,00
0,01
0,13
Ulam hizmetleri
0,12
0,01
0,00
0,00
0,00
0,01
0,14
rnler
0,28
0,08
0,00
0,00
0,09
0,01
0,47
Giyim
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
Ayakkab
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,07
Ev tekstil rnleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Ev aletleri
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,03
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,04
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,07
0,01
0,00
0,00
0,06
0,00
0,15
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Ev bakm aralar
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Ttn
0,03
0,06
0,00
0,00
0,00
0,00
0,09
Hizmetler
0,12
0,01
0,00
0,00
0,01
0,01
0,15
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Hastane hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Posta hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Paket tatiller
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Eitim
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Yeme-ime hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Konaklama hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Kiisel bakm
0,03
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,04
Kiisel eyalar
0,03
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,03
Sosyal gvence
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Sigorta
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
Finansal hizmetler
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Dier hizmetler
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
1,01
0,95
0,05
0,06
0,14
0,05
2.26
Toplumsal
0.08
0,04
0,00
0,00
0,01
0,01
0,15
Yatrm amal
0.27
0,01
0,00
0,00
0,06
0,01
0,37
1.37
1,00
0,05
0,06
0,21
0,08
2,77
Toplam
77
Sektr
eltik
Buday
Tahllar
Sebze, meyve, kuruyemi
Yal tohumlar
eker kam, eker pancar
Bitki bazl lifler
Ekinler
Bykba hayvanlar, koyun, kei ve atlar
Hayvan rnleri
lenmemi st
Yn, ipek bcei kozalar
Ormanclk
Balklk
Kmr
Petrol
Gaz
Mineraller
Bykba et rnleri
Et rnleri
Bitkisel yalar ve iyalar
St rnleri
lenmi pirin
eker
Gda rnleri
ecek ve ttn rnleri
Tekstil
Giyim kuam
Deri rnleri
Ahap rnleri
Kt rnleri, bask
Petrol kmr rnleri
Kimyasal, lastik, plastik rnler
Mineral rnler
Demir metaller
Metaller
Metal rnleri
Elektrik gereleri
Makine ve donanm
Motorlu tat ve paralar
Ulam gereleri
malatlar
Elektrik
Gaz retim ve datm
Su
naat
Ticaret
Ulam
Deniz ulam
Hava ulam
letiim
Finansal hizmetler
Sigorta
Konut
Ticari hizmetler
Kamu ynetimi, savunma, eitim ve salk
Elence hizmetleri ve dier hizmetler
TOPLAM
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu
78
Karbon
Tarm
Otlak
Balklk
0,00
0,00
0,00
0,03
0,01
0,00
0,02
0,00
0,01
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,02
0,00
0,01
0,06
0,02
0,02
0,01
0,00
0,00
0,01
0,02
0,07
0,01
0,00
0,00
0,01
0,05
0,01
0,04
0,08
0,16
0,09
0,00
0,00
0,14
0,07
0,13
0,00
0,01
0,00
0,03
0,00
0,07
0,01
0,05
0,01
1,36
0,00
0,09
0,03
0,18
0,03
0,00
0,10
0,00
0,04
0,06
0,08
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,02
0,09
0,00
0,04
0,10
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,03
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
1,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,04
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,01
0,04
0,00
0,00
0,00
0,05
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,21
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,08
0,00
0,10
0,03
0,22
0,03
0,00
0,13
0,00
0,09
0,07
0,09
0,00
0,06
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
0,01
0,08
0,12
0,00
0,06
0,17
0,07
0,02
0,01
0,01
0,01
0,02
0,02
0,08
0,01
0,00
0,00
0,01
0,06
0,01
0,04
0,11
0,20
0,09
0,00
0,00
0,20
0,12
0,15
0,00
0,01
0,00
0,03
0,00
0,07
0,01
0,06
0,02
2,77
79
Buna ek olarak, Ekolojik Ayak zini nihai talep kategorisi ve arazi trne gre sektre dayal Ayak zinde
zmlemek olasdr.
3) Tketim Arazi Kullanm Matrisi (CLUM)
Sanayi sektrne gre Ayak zi sonular, Tketim Arazi Kullanm Matrisine (CLUM) yeniden tahsis edilmitir.
Bir nceki srete hesaplanan sektr tabanl Ayak zleri, AB-27 ye lkelerinin ortalamasndan tretilen bir
uygunlatrma tablosu kullanlarak Girdi-kt / Kiisel Tketim Harcamalarnn Amaca Gre Snflanmas
(IO/COICOP) uygunlatrma tablosuna yeniden datlmtr. Son olarak, her bir arazi trndeki COICOP
kategorisine gre Ayak zi buna uygun olarak CLUM tablosunda belirtilmitir. Her bir arazi trndeki toplumsal
ve yatrm amal tketim Ayak zlerinin, uygunlatrma tablosundan gemeden CLUMun ilgili kategorilerine
dorudan tahsis edildii dikkate alnmaldr.
Trkiyede Gelir Dzeyine Gre Ekolojik Ayak zi
Tketim kategorileri ile ilgili harcama verileri, Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan Amaca Gre
Bireysel Tketimin Snflanmas (Classification of Individual Consumption According to Purpose, COICOP)
kodlarna (1-12) uygun olarak yaymlanmakta ve nfusun eitli alt kategorilerini kapsamaktadr (TK,
2007). Kresel Ayak zi A (Global Footprint Network, GFN) tarafndan daha nce yaplan almada,
Trkiye CLUMundaki her satr, o satrn temsil ettii gelir grubunun harcama miktarna blnerek, 1 Liralk
harcamann Ekolojik Ayak zi hesaplanmtr. Birim bana den harcama miktar daha sonra, nfusun
her alt kategorisi iin o kategorideki harcamayla arplmtr. Bu durumda, alt kategoriler ondalk gelire
gre gruplanmtr. Harcama verileri CLUM verileri kadar net olmad iin, alt nfus CLUMlarn COICOP
kategorilerine (gda, konut, ulam, rnler ve hizmetler) gre gruplandrmak gerekmektedir.
Elektrik Sektrnn Ekolojik Ayak zi
Trkiyenin Ekolojik Ayak zindeki deiiklikler, iki deikene dayal olarak hesaplanmtr:
a) e lektrik talebindeki deiiklikler ve
b) retim karmasndaki deiikliklere bal olarak retilen her bir birim elektriin karbon emisyonu.
Bu deerler, girdi-kt analizinin balang dalmna dahil edilerek, deimi younluklarn ve talebin
ekonominin btn alanlarndan gemesi salanmtr. Toplamda, yukarda belirtilen iki deikenle ilgili
verilerin birletirilmesiyle drt senaryo oluturulmutur. Her senaryoda, eilimi hesaplamak amacyla 2007 ile
2023 yllar arasnda her yl iin analiz yaplmtr.
2050ye Doru Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
Senaryolar oluturulurken, bir dizi veri kayna girdi deikeni olarak kullanlmtr:
a. retimin Ekolojik Ayak zi (Kresel Ayak zi A)
b. Tketimin Ekolojik Ayak zi (Kresel Ayak zi A)
c. Kii bana den Gayri Safi Yurtii Haslann (GSYH) yatrma aktarlan dilimi ve zel ve kamusal tketime
ayrlan dilimleri (Penn Dnya Tablolar)
d. Nfus tahminleri (Birlemi Milletler Nfus Blm)
e. Biyolojik kapasite (Kresel Ayak zi A)
Senaryolar retmek iin bir dizi temel varsaymda bulunulmutur. Bu temel girdi deikenleri, tketimin
ve retimin Ekolojik Ayak ziyle ekonomik bymede ve yatrmlardaki deiimler, teknolojik gelimeler
(verimlilik) ve nfus dnmleri arasnda balant kurulmasn salar ve bylelikle farkl senaryo ngrleri ve
varsaymlar ok ynllk kazanr.
a. retimin Ekolojik Ayak zi
lk varsaym retimin Ekolojik Ayak zi iin yaplmtr:
retimin Ekolojik Ayak zi = Kii ba GSYH * verimlilik (1)
Burada, her bir yl iin verimlilik, dolar cinsinden kii ba GSYHnn her bir dolarna denk den Ekolojik Ayak
zi olarak llmtr.
80
Bu verimlilik yldan yla deiir ve belirli bir ylda, nceki yln verimlilii arp verimlilik deiimi eklinde
hesaplanr (t ylndaki verimlilik = t-1 ylndaki verimlilik * verimlilik deiimi). Be yllk ortalama verimlilik
deiimi, 1987-2007 arasndaki tarihi verilerle regresyon analizi kullanlarak hesaplanmtr. Hesaplamada
aadaki denklem kullanlmtr:
5 yllk ortalama verimlilik deiimi = B0 + B1 * 5 yllk ortalama yatrm + B2 * nfusun medyan ya + B3 *
ortalama verimlilik deiimi (bir nceki yldaki) (2)
Buradaki B0, B1, B2 ve B3 sabitleri be yllk verimlilik deiim oran ile deikenin (be yllk ortalama
yatrm, nfusun medyan ya ve bir nceki yla gre verimlilikteki ortalama deiim) arasndaki ilikinin
regresyon analizi ile oluturulmutur.
Bu verimlilikteki deiim oran yllk %0 ile %8 arasnda snrlanmtr ve verimlilik kha bana 12.000 dolara
ulaacak biimde ayarlanmtr.
Dolaysyla bu varsaym verimlilik (ya da teknolojik gelime), nfus art ve ekonomik refahta deiim gsteren
senaryolara kar hassastr. Bu yzden, retimin Ekolojik Ayak zi verimlilik, nfus art ve ekonomik refahtaki
deiimlere bamldr.
b. Tketimin Ekolojik Ayak zi
Tketimin Ekolojik Ayak zi, 1961den 2007ye kadar olan tarihi verilerin regresyon analizine dayanan ayr ayr
senaryolar iin hesaplanmtr. Ortaya u denklem kmtr:
Tketimin Ekolojik Ayak zi = B0 + B1* (GSYH / Trkiyenin verimlilii) + B2 * tketimin Ekolojik Ayak zi (bir
nceki ylda) (3)
B0, B1, B2 regresyon analizi ile oluturulmu sabit deerlerdir.
c. Ekonomik Refah
Ekonomik durum, zel tketim, kamusal tketim ve GSYH dikkate alnarak deerlendirilmitir.
zel ve kamusal tketim = Kii bana den GSYH * GSYHnin zel ve kamusal tketime ayrlan dilimi (4)
GSYHnin zel ve kamusal tketime ayrlan dilimi, GSYHnin yatrma ayrlan diliminin 100den karlmasyla
hesaplanr (Kaynak: Penn Dnya Tablolar)
d. Nfus
Hesaplamada nfus tek bana ele alnmamaktadr; ancak ortalama medyan ya, tketimin Ekolojik Ayak zi
zmlemesine bir deiken olarak dahil edilir. Nfus ayn zamanda retim ve tketim iin toplam Ekolojik
Ayak zi deerlerinin ve kii bana den GSYHnin hesaplanmasnda kullanlmtr.
e. Biyolojik Kapasite
Senaryolardaki biyolojik kapasite deiimi, tarihi verilerdeki biyolojik kapasite deiiminin tarihi oranna
uyarlanmtr:
t ylndaki biyolojik kapasite = t-1 ylndaki biyolojik kapasite * biyolojik kapasite deiim oran (5)
81
KAYNAKA
EC, 2008. TEEB- The Economics of Ecosystems and Biodiversity, An Interim Report, European Communities.
(http://www.teebweb.org/LinkClick.aspx?fileticket=u2fMSQoWJf0%3d&tabid=1278&language=en-US)
ETKB, 2011. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl nternet Sitesi. (http://www.enerji.gov.tr/index.php)
FAO, 2005. State of the Worlds Forests, Gda ve Tarm rgt (Food and Agriculture Organization), Rome, Italy.
FAO, 2006a. Global Forest Resources Assessment 2005: Progress Towards Sustainable Forest Management.
Food and Agriculture Organization, Rome, Italy.
FAO, 2006b. World Agriculture Towards 2030/2050 Interim report. Food and Agriculture Organization,
Roma, Italya.
FAO, 2009a. The Resource Outlook to 2050: By How Much Do Land, Water and Crop Yields Need to Increase by
2050? FAO Expert Meeting: How to Feed the World in 2050, Roma, Italya.
FAO, 2009b. The State of World Fisheries and Aquaculture, 2008 (SOFIA) FAO Fisheries and Aquaculture
Department, FAO, Rome, Italy.
FAO, 2010a. Global Forest Resources Assessment, 2010: Country Report, Turkey. FAO, Rome, Italy.
(http://www.fao.org/docrep/013/al649E/al649e.pdf)
FAO, 2010b. Global Forest Resources Assessment, 2010: Key findings. FAO, Rome, Italy. (www.fao.org/forestry/fra2010)
FAO, 2011. Fishstat Plus Software, FAO Fisheries and Aquaculture Department Website. http://www.fao.org/
fishery/statistics/software/fishstat/en
FAOSTAT, 2010. Oil Palm Imports by Region, FAO Statistics Division, Galli, A., Kitzes, J., Wermer, P.,
Wackernagel, M., Niccolucci, V. and Tiezzi, E. 2007. An Exploration of the Mathematics Behind the Ecological
Footprint. International Journal of Ecodynamics. 2: (4): 250-257.
GFN (Kresel Ayak zi A), 2010a. The 2010 National Footprint Accounts, Global Footprint Network, San
Francisco, USA. (www.footprintnetwork.org)
GFN, 2010b. Ecological Wealth of Nations, Global Footprint Network, San Francisco, USA.
(http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/Ecological_Wealth_of_Nations.pdf)
GFN, 2010c. Ecological Footprint Atlas 2010, Global Footprint Network, San Francisco, USA.
(http://www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/ecological_footprint_atlas_2010)
GFN, 2010d. Tracking Ecological Trends Shaping the Future of the Mediterranean, Global Footprint Network,
San Francisco, USA. (http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/Tracking_Trends_in_the_
Mediterranean_Region.pdf)
GFN, 2011a. Future of the Mediterranean: Tracking Ecological Footprint Trends: Interim Report for Comment,
Global Footprint Network, San Francisco, USA. (http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/MAVA_
report_5.pdf)
GFN, 2011b. Methodology and Sources- nternet sayfas, Global Footprint Network, San Francisco, USA. (http://
www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/methodology/)
82
GTZ, 2010. A Big Foot on a Small Planet? Accounting with the Ecological Footprint. Succeeding in a World with
Growing Resource Constraints, Sustainability Has Many Faces, N 10. Deutsche Gesellschaft fr Technische
Zusammenarbeit (GTZ), Eschborn, Germany.
TEA, 2011. Trkiye Elektrik letim Anonim irketi nternet sitesi. (http://www.teias.gov.tr/)
TK, 2000. Trkiye Genel Nfus Saymlar. (http://tuikapp.tuik.gov.tr/nufusmenuapp/menu.zul)
TK, 2004. Trkiye statistik Enstits, Hanehalk Bte Aratrmas Gelir Dalm.
(www.turkstat.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=34)
TK, 2009. Trkiye statistik Enstits, Hanehalk Bte Aratrmas Tketim Harcamalar.
(http://www.tuik.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=33)
TK, 2010. Trkiye statistik Enstits, Tarm statistikleri nternet Sayfas.
(http://www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=13)
TK, 2011. Trkiye statistik Kurumu, Sera Gaz Emisyon Envanteri: 2009.
(http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=10&ust_id=3)
TSAD, 2008. Trkiyede Tarm ve Gda: Gelimeler, Politikalar ve neriler, Trk Sanayiciler ve adamlar
Dernei. (http://www.tusiad.org/komisyonlar/sanayi--hizmetler-ve-tarim-komisyonu/rapor/turkiyede-tarimve-gida--gelismeleler--politikalar-ve-oneriler/)
UN, 2008. World Population Prospects: The 2008 Revision Population Database, United Nations Population
Division, New York. (http://esa.un.org/wup2009/unup/index.asp?panel=1)
UPenn, 2009. Penn Dnya Tablolar, v.6, University of Pennsylvania, Pennsylvania, USA.
(http://pwt.econ.upenn.edu/php_site/pwt63/pwt63_form.php)
WBCSD, 2010. Vision, 2050. World Business Council for Sustainable Development, Geneva, Switzerland.
(http://www.wbcsd.org/DocRoot/opMs2lZXoMm2q9P8gthM/Vision_2050_FullReport_040210.pdf)
WCED, 1987. Our Common Future, Chapter 2: Towards Sustainable Development, Report submitted to the
United Nations General Assembly, World Commission on Environment and Development.
(http://www.un-documents.net/ocf-02.htm)
WWF, 2007. Europe, 2007: Gross Domestic Product and Ecological Footprint, WWF European Policy Office,
Brussels, Belgium.
WWF-Trkiye, 2010a. Yine Yeni Yeniden Yenilenebilir Enerji, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye. (http://www.
wwf.org.tr/pdf/Yine_Yeni_Yeniden_Yenilenebilir_Enerji_WWF_Turkiye.pdf)
WWF-Trkiye, 2010b. Yaayan Gezegen Raporu, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye.
(http://www.wwf.org.tr/pdf/yasayangezegenraporu2010.pdf)
WWF-Trkiye, 2011a. Enerji Raporu: 2050 Ylnda %100 Yenilenebilir Enerji, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye.
WWF-Trkiye, 2011b. Yenilenebilir Enerji ve Trkiye, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye.
WWF-Hong Kong, 2008. Hong Kong Ecological Footprint Report 2008, Wanchai, Hong Kong.
WWF-Japan, 2010. Japan Ecological Footprint Report 2009, Tokyo, Japan.
83
NOTLAR
84
85
86
87
88