1

19/2014
nntor

Nisma pr KOMRA

CIP -
,
341.322.5(497.1)"1991/1999"
GLAS
!Glas Inicijative za Rekom. - Beograd :
Inicijativa za REKOM, 2012 (Beograd :
Publikum). - 28 str. : fotogr. ; 21 cm
Tira 1.000
ISBN 978-86-7932-048-3
1.
a) - - 1991-1999
COBISS.SR-ID 193321996

IMPRESSUM
!Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj.
T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org.
Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/
ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA
Kontakti:
email: office@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJA
TEMA E NUMRIT
!Pajtimi n vendet post-jugosllave..................2
Dr. Denisa Kostovicova
!T tejkalohen kufinjt e trhequr me vuajtjen kolektive.................3
Dr. Avila Kilmurray
!Bashksia pr nj paqe t qndrueshme n Irland.................8
Dr. Sc. Hrvoje Klasiq
!A ekziston dialogu midis bashksis shkencore dhe shoqris?..................13
Prof. Dr. Zoran Pajiq
!sht e nevojshme t pranohen krkimfaljet ..................16
Dino Mustafiq
!Nacionalizmi vulgar dhe fashizmi i pagdhendur jan n pushtet 25 vitet e
fundit..................19
Dr. Eric Gordy
!Potenciali i kulturs pr t ndrtuar hapsir pr dialog dhe pr t lidhur
njerzit..................23
Dr. Gentian Zyberi
Krkimfaljet ndaj viktimave jan m t rndsishme se sa aktgjykimet e
tribunaleve.................25
Natasha Kandiq
!Nisma pr KOMRA mund t korrigjoj kufizimet, t cilat i bart me vete procedura
gjyqsore................28

Komisioni Evropian. Ky dokument sht publikuar me mbshtetjen financiare t

Bashksis Evropiane. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e
Koalicionit pr KOMRA dhe Fondit pr t drejtn Humanitare si barts t projektit
dhe n asnj rrethan nuk konsiderohet reflektues i pozicionin t Bashkimit
Evropian.

Nisma pr KOMRA

TEMA E NUMRIT

!Pajtimi
n vendet

post-jugosllave

Forumi i Nnt Jubilar pr drejtsin tranzicionale mbahet n datn 15 dhe 16 nntor

n Beograd, me temn T arriturat e drejtsis tranzicionale n vendet post-jugosllave,
vshtruar nga kndi i shoqris civile. M s shumti prparim ka n prfaqsimin e
Nisms pr themelimin e KOMRA-s. T drguarit e kryetarve/antarve t Presidencs
s B dhe H, pas puns njvjeare n analizn e Statutit t KOMRA-s , t cilin n datn 26
mars t vitit 2011 e ka miratuar Koalicioni, qndrimet e reja dhe ndryshimet e zgjidhjeve
t propozuara i kan harmonizuar n dokumentin Ndryshimet e Statutit t KOMRA-s,
pr t cilin do t deklarohen delegatt e Kuvendit t Koalicionit pr KOMRA-n, kurse
ato do tiu jen t prezantuara edhe pjesmarrsve t Forumit. Ekzistojn gjasa serioze
q Forumi i Dhjet t zhvillohet n shenj t vendimeve zyrtare mbi themelimin e
KOMRA-s.
Forumi sht i rndsishm edhe pr faktin q ua hap dyert artistve pr t dshmuar
qasjen e tyre ndaj t kaluars s afrme q me fakte ta shqetsojn pushtetin dhe
publikun n shtetet e krijuara n hapsirn e ish RSFJ-s. Videosekuenca t zgjedhura t
shfaqjes Hipermnezioni, t regjisores Selma Spahiq, Gjenerata 91 -95, t regjisorit
Borut Sheparoviqit , Personat e fshir t Oliver Frljiqit dhe Potocary Party, t
regjisorit Stevan Bodrozhs do t shrbejn si nj hyrje n debatin mbi t vrtetn
nga prvoja e tjetrit, e empatis, e fakteve tona dhe gnjeshtrave t tyre, n t cilat
do t marrin pjes artistt, hulumtuesit, viktimat dhe aktivistt pr t drejtat e njeriut.
Pjesmarrsit e Forumit, rreth 250 individ nga hapsira e ish RSFJ-s, do t ken rastin
t dgjojn dhe t pyesin antart e familjeve t viktimave pr pikpamjen e tyre ndaj
bots, t pritmet dhe pajtimin me t kaluarn dhe me armiqt.
N kt numr t !Zrit t Nisms s KOMRA-s do ti botojm disa prezantime, t cilat
jan dgjuar n Forumin pararends pr drejtsin tranzicionale, t mbajtur n Bosnj
dhe Hercegovin n datn 17 dhe 18 maj t vitit 2013, i cili i sht kushtuar Pajtimit n
vendet post-jugosllave.
Nisma pr KOMRA

Para m shum se 250 pjesmarrsve, nga i tr rajoni i ish RSFJ-s, pr pajtimin kan
folur prfaqsuesit/et e bashksis akademike, t bashksive religjioze dhe artistike, t
institucioneve shtetrore, aktivistt/aktivistet pr t drejtat e njeriut, artistt, shkrimtart,
dhe Mirko Kovaiqi, ish i burgosur i kampeve t prqendrimit n Stajiqev n Serbi. Ka
folur edhe Mirosllav Zhivanoviqi , komandanti i kampit t prqendrimit, oficer n ish
APJ. Ai ka thn se nuk mund t pajtohet me faktin se sht oficer, i cili sht kujdesur
pr te dhe pr pleqt e tjer, t smurt dhe adoloshentt , dhe akuzohet si torturues i t
burgosurve. Mirko Kovaiqi ka vdekur n datn 13 shtator t vitit 2014 n Vukovar. I ka
ndihmuar pleqt, t smurit dhe t miturit q t jen t lir, dhe ky sht nj fakt pr t
cilin nuk ka heshtur as pran organeve gjyqsore.

DR. DENISA KOSTOVICOVA

3

!T tejkalohen

kufinjt e
trhequr

me vuajtjen
kolektive

!BE-ja ka mundur t bj m shum pr rajonin

Bashkimi Evropian (BE) sht krijuar si nj projekt i paqes. N zemr t ktij projekti
sht gjendur ideja francezo-gjermane e pajtimit dhe e integrimit, me qllim q Evropa
kurr m t mos prjetonte nj konflikt si ai i Lufts s Dyt Botrore. Ashtu si
sht zgjeruar Bashkimi, ky projekt i integrimit sht shndrruar para s gjithash n
projekt teknik. Ideja mbi BE-n si nj projekt paqsor pothuajse ka qen harruar, deri
n vitet nntdhjet kur kan filluar ngjarjet n Ballkan. Ather, menjher, procesi i
integrimeve evropiane n rajon srish sht br projekt paqsor. Pr njerzit e Ballkanit,
Nisma pr KOMRA

hyrja n BE nnkupton edhe paqe t qndrueshme

n rajon. Nga ky kndvshtrim, vrej se BE-ja nuk
ia ka prshkruar detyrimisht t njjtn recet,
e cila sht dshmuar si efikase n procesin e
pajtimit dhe brenda vet BE-s. Instrumenti kryesor
i drejtsis tranzicionale n duart e BE-s, i cili
n nj mnyr ka prfaqsuar edhe instrumentin
e pajtimit, ka qen kushtzimi i bashkpunimit
evro-integrues me Tribunalin e Hags. BE-ja, n
kt mnyr, i sht qasur procesit t drejtsis
tranzicionale n nj mnyr shum t ngusht. Nuk
do t doja q n lidhje me ket t keqkuptohem
un konsideroj se Tribunali i Hags ka luajtur nj rol shum t rndsishm n rajon.
Nse iu kujtohet periudha e t nntdhjetave t lufts, do tiu kujtohet se Tribunali n
t vrtet kishte krijuar hapsir pr debatim mbi krimet e lufts, e kishte parandaluar
mosndshkueshmrin dhe e ka ndalur procesin e harrimit t krimeve t lufts.
Megjithkt, Tribunali ka pasur dhe, edhe sot e ksaj dite, ka probleme me projektimin
e mesazhit se njmend po e realizon drejtsin. Mbi arsyet e ksaj do t mund t flitej
pafundsisht, por dshiroj t them se vrtet m habit fakti q BE-ja nuk sht lshuar
n mnyr t rndsishme n nismat n fushn e drejtsis restorative. Nismat e tilla n
thelbin e tyre jan shum m afr qllimeve t rimkmbjes s marrdhnieve shoqrore,
t cilat qndrojn n palcn e pajtimit.

Mendoj se mbajtja e nj debati t

ktill civil, posarisht fakti se
n te gjithnj e m shum marrin
pjes prfaqsues t institucioneve
t shtetit nga i gjith rajoni, duhet
q t gjith neve t na inkurajoj.
Ai, n t vrtet, shnjon nj ndryshim ky n kontekstin e gjith procesit t drejtsis tranzicionale.

Do ta prfundoj prezantimin tim me at q fillimisht e

BE-ja nuk ia ka prshkrukam pasur pr qllim pr ta thn e kjo sht pikpamja
ar detyrimisht t njjtn
ime lidhur me t arriturat m t rndsishme t drejtsis
recet, e cila sht
tranzicionale gjat pesmbdhjet viteve t fundit. Ato
dshmuar si efikase n
shihen n aspektet deliberative dhe participatore t drejtsis
procesin e pajtimit dhe
tranzicionale dhe ky Forum i mbshtet t dyja kto parime.
brenda vet BE-s.
Deliberacion, n t vrtet, do t thot debat. Debatohet
nxehtsisht mbi t gjitha elementet e drejtsis tranzicionale
n rajon: mbi faktet e krimeve, kontekstin e tyre, mbi at nse drejtsia tranzicionale
duhet t jet rajonale ose kombtare. Duke mos hyr n vet shtjet debati gjithsesi se
zhvillohet. Kjo, vetvetiu, sht pun e madhe si sht edhe pjesmarrja n kt debat.
Mendoj se ktu duhet t prqendrohemi edhe n rolin e madh, t cilin shoqria liberale
e ka luajtur n promovimin e ides s ballafaqimit me t kaluarn. Dshiroj vetm edhe
t shtoj si nj fusnot e shkurtr se nuk i kan kontribuuar t gjitha segmentet e
shoqris civile n rajon ktij procesi. Prkundr tyre, ky forum e demonstron edhe
dimensionin participator t drejtsis tranzicionale. Mendoj se mbajtja e nj debati t
ktill civil, posarisht fakti se n te gjithnj e m shum marrin pjes prfaqsues
t institucioneve t shtetit nga i gjith rajoni, duhet q t gjith neve t na inkurajoj.
Ai, n t vrtet, shnjon nj ndryshim ky n kontekstin e gjith procesit t drejtsis
tranzicionale.
Nisma pr KOMRA

Si ta prkufizojm pajtimin
Detyra ime gjat ktij sesioni sht q t prkufizoj pajtimin, por prezantimi im i plot, n
t vrtet, do t jet mbi at se prse nuk jam n gjendje pr ta br kt. (...) Pajtimi sht
koncept jashtzakonisht i rndsishm, sepse, n t njjtn koh, sht tregues i suksesit
t drejtsis tranzicionale. Ashtu shpesh mund t quajm vlersime mbi Tribunalijn
e Hags dhe ato kryesisht jan t shprehura me an t kategorive absolute: p.sh., se
Tribunali i Hags n fund nuk ka sjell deri te pajtimi n rajon. Prkundr ksaj, shum
t tjer do t pohojn se Tribunali, megjithkt, ka vendosur nj baz t caktuar pr
pajtimin, le t themi me an t konfirmimit t s vrtets ligjore. Megjithkt, koncepti
i pajtimit sht shum m kompleks se sa kjo. Shum m e leht sht t thuhet se ka
nuk sht pajtimi. Mendoj se sht shum interesante edhe fakti se disa prfaqsues
t institucioneve shtetrore dhe t shoqris civile ktu kan shprehur pohimin se
pajtimi nuk sht politika e faljes dhe e harrimit , si dhe as far lloji i relativizmit t
prgjegjsis ose t barazimit t fajsis q reflekton edhe qndrimet e prmbajtura n
pjesn m t madhe t literaturs profesionale t ksaj fushe.
Pajtimi nuk prfshin
vetm palt n konflikt nga periudha e
konfliktit, por sht e
nevojshme q t zhvillohet n mnyr paralele, brenda secils
prej palve.

Nse do t shikonim sinonimet n fjalor pr nocionin e pajtimit,

ato do t na zbulonin kompleksitetin e njmendt t ktij koncepti.
Pajtimi ka t bj me prtritjen e marrdhnieve miqsore,
me afrimin e pikpamjeve dhe t qndrimeve personale dhe me
vendosjen e konsistencs. Por, pikrisht kto aspekte, pas krimeve
masive imponohen si posarisht t rnda dhe problematike. Si
mund t jemi t sigurt se prtritja e marrdhnieve miqsore
sht dika q duhet ta synojm nse ato marrdhnie n
fund kan sjell deri te konfliktet dhe vuajtja? Ather, ka
sht thelbi i pajtimit? N thelbin e tij jan marrdhniet dhe qasja profesionale kt e
trajton prmes marrdhnieve njerzore horizontale, t grupeve dhe t individve dhe
marrdhnieve vertikale, t cilat ekzistojn midis bashksive dhe institucioneve. Kt
kemi mundur pr ta par edhe n shembullin e Irlands Veriore. S kndejmi sht e
nevojshme t ndrtohet besimi, jo vetm midis bashksive - por edhe midis njerzve dhe
institucioneve. Ato jan dy arena t pajtimit ajo shoqrore dhe ajo institucionale. Por,
si t arrihet deri te pajtimi? Nse pajtimi sht i bazuar n marrdhniet e rrnjsuara
n besim, ather cila sht rruga, q na on nga mosbesimi e vuajtja drejt besimit
dhe pajtimit? Gjurmimi pas prgjigjeve n literaturn profesionale ktu bhet shum
m problematik. Pasi q nuk kemi shum koh, do t dshiroja t fokusohem n nj
ide konkrete nga literatura profesionale , e cila m duket shum interesante. sht fjala
pr rndsin q t vrtetat dhe faktet kan n procesin e pajtimit. Si na ndihmojn ato
q t arrijm deri te ndonj aspekt i pajtimit? Autor t shumt flasin mbi krijimin e
disonancs kognitive, e cila e zbut dogmatizmin kognitiv. Si transformohet ky koncept
n t kuptuarit e procesit t pajtimit n kontekstin post-konfliktual? N kontekst t
trashgimis kriminale, disonanca kognitive nnkupton q proceset e t treguarit t s
vrtets dhe t vrtetimit t fakteve mund t sjellin deri tek nj pasiguri dhe dyshim i
Nisma pr KOMRA

caktuar ndaj korrektsis s qllimeve ose idealeve t dikujt (tonave). ka do t thot kjo
n praktik? Nse prqendrohemi n rrugn, t ciln e kemi kaluar n ish Jugosllavi, do t
vrejm nj prparim t caktuar n heqjen e vellos s mohimit t plot ideologjik, q e ka
karakterizuar periudhn e paslufts t viteve nntdhjet. Kontestet n lidhje me faktet
e krimeve t kryera, me fjal t tjera, hulumtimi i korrektsis s njrs pal, sjellin
deri te dyshime t caktuara ndaj t gjitha pretendimeve, t cilat ndodhen n themelin e
disonancs kognitive. Ktu duhet t theksohet se supozimi i pafajsis s pals vetjake
ka qen nj nga pengesat m t mdha n proceset e pajtimit dhe t pranimit t viktimave
t pals tjetr. Edhe pse pr viktimat n rajon sht folur shum, grupet e ndryshme
etnike kryesisht jan marr me viktimat e veta. Pos ksaj, ajo q konceptin e pajtimit e
bn t vshtir pr pajtim sht edhe zgjerimi i debatit publik n lidhje me shtjet, t
cilat i tejkalojn kufijt e fakteve mbi krimet e kryera dhe t cilat inkuadrojn shqyrtimin
e motiveve, t dinamiks politike dhe ngjashm.
Do ta prmbyll kt sesion mbi pajtimin me nj citat t
Michael Ignatieffit: E vrteta dhe faktet i shrbejn
ngushtimit t suazave t gnjeshtrave t lejueshme mbi t
kaluarn. N prputhje me kt, nse flasim pr gjithka q
sht e domosdoshme pr pajtimin, do t vreja se ka ardhur
deri te nj ndryshim i caktuar kongnitiv, deri te ndryshimi
n mnyrn se si mendojn njerzit mbi krimet, posarisht
mbi krimet e grupit t vet etnik, t kryera n emr t tyre. N fund, shtja e pajtimit
sht jashtzakonisht kontekstuale. Parakushtet e pajtimit t suksesshm sigurisht
se do t dallohen nga njra deri te fusha tjetr post-konfliktuale. (...) Ktu do ta citoj
Alex Borrainean, i cili ka thn:Pajtimi nuk mund t jet koncept i cili, ngjashm me
pikturn, varet n mur. Me fjal t tjera, pajtimi nuk sht dika statike, por nj proces i
tr. Hulumtimi im sugjeron se n ambientet komplekse post-konfliktuale, pajtimi nuk
prfshin vetm palt n konflikt nga periudha e konfliktit, por sht e nevojshme q t
zhvillohet n mnyr paralele, brenda secils prej palve. N kt proces, ballafaqimi
me trashgimin kriminale brenda vet grupit sht ky. Kur ekspertt flasin mbi
konceptin e pajtimit, ata, n t vrtet, flasin mbi pranimin dhe faljen. Stanley Cohen,
nj nga autort m t cituar t literaturs mbi shtjet e s vrtets, t pranimit dhe
pajtimit, konsideron se, sidoqoft, ai sht nj mnyr radikale e ballafaqimit me t
kaluarn. Disa autor shprehin qndrime m t matura, duke pohuar se pajtimi kurr
nuk mund t jet i plot. Megjithkt, edhe qasja e till e reflekton faktin se pajtimi
sht proces. Ai kurr nuk sht i plot, dhe kurr nuk prfshin t gjith pjestart e
palve kundrshtare. Gjithnj do t ket individ, t cilt fort qndrojn pas qndrimeve
t tyre thell t rrnjosura. Gjith ai proces kurr nuk i prfshin t gjitha dimensionet e
pajtimit, e pakta jo plotsisht, dhe me gjas nuk mund t jet kurr plotsisht simetrik
dhe reciprok nga kndi i secils prej palve. Por, pajtimin duhet prkufizuar edhe prmes
procesit t qndrueshm t tejkalimit t t gjitha pengesave, q i prbn kultura, rasa,
besimi dhe prcaktimi politik. Do t shtoja edhe se procesi i pajtimit n mnyr primare
zhvillohet prmes komunikimit dhe m hert kam folur pr rndsin e komunikimit

Nse pajtimi sht i bazuar n

marrdhniet e rrnjosura n
besim, ather cila sht rruga, q na on nga mosbesimi
e vuajtja drejt besimit dhe
pajtimit?
6

Nisma pr KOMRA

dhe t deliberacionit. N t vrtet, vetm mund t them se nuk ka sht arritur deri te
prgjigje t thjeshta n pyetjen ka sht pajtimi , dhe do t thosha ndryshimi n mnyrn
edhe se kur sht fjala pr shtjen e pajtimit t mir ather
se si mendojn njerzit
sht edhe m e vshtir t gjendet prgjigjja. Zhvillimi i situats
mbi krimet, posarisht
n Ballkan na flet se prgjigjja fare qartazi nuk mund t shprehet
mbi krimet e grupit t vet
me an t kategorive absolute. Ktu do t thirrem n Galtungun,
etnik, t kryera n emr
i cili konsideron se e gjith kjo shtje n t vrtet ka t bj me
t tyre.
bashkekzistencn. Njerzit mund t jetojn njri me tjetrin e gjat
ksaj t mos ken kurrfar marrdhniesh. S kndejmi sht e qart se secili aspekt i
pajtimit krkon edhe dika m shum n pikpamje t bashkpunimit, i cili i kaprcen
ndarjet etnike, prkatsisht kufijt e trhequr me an t vuajtjes kolektive. Tubimet,
si sht ky i joni, jan n gjendje pr t na ndihmuar q m mir t kuptojm se si do
t mund t dukej pajtimi n kt rajon dhe, e pakta pjesrisht, ktu shihet rndsia
e kontributit t tij ndaj gjith procesit. Profesioni, n kt drejtim, sht unanim
bashksit e veanta ose individuale e prkthejn konceptin e pajtimit n realitetin
e tyre n mnyra krejtsisht t ndryshme. Pr shembull, n Kili, pr prfundimin e
suksesshm t procesit t pajtimit ka qen me rndsi t tregohen emrat e viktimave n
semaforin e nj stadiumi, si gjest i pranimit publik t vuajtjes s tyre dhe at pikrisht
n vendin ku ajo iu sht shkaktuar. Nuk mund tiu jap prgjigje t qart n lidhje me at
se far do t mund t nnkuptonte pajtimi n Ballkanin Perndimor, por do t doja t
sugjeroj se edhe vet rndsia e pajtimit sht dika me t ciln ia vlen t merret, si nga
kndvshtrimi i sfidave momentale politike dhe i t tjerave, ashtu edhe n kontekstin e
trashgimis s krimeve t shumta, t cilat ktu jan br.
Autorja sht ligjruese e lart n Shkolln Londineze pr Ekonomi dhe Shkenca Politike
(The London School of Economics and Political Science), Britania e Madhe

Nisma pr KOMRA

DR. AVILA KILMURRAY

!Bashksia

pr nj paqe t

qndrueshme

n Irland

Avila Kilmurray
Foto: arkiva personale

Krahasimet e situatave konfliktuoze gjithmon jan t vshtira dhe t ndrlikuara.

Konflikti n Irlandn Veriore, madje edhe n manifestimin e tij m t fundit, ka zgjatur
shum m shum se sa konflikti juaj. Megjithkt, kur sht fjala pr numrin e viktimave
dhe pasojat e trsishme t konfliktit, shoqrit tona, n t vrtet, kan psuar shum
m pak se sa ju, ktu. N fillim, dshiroj t ndaj me juve disa porosi nga prvojat
tona dhe pastaj tua l juve q nga to t nxirrni prfundimet, t cilat i konsideroni t
zbatueshme pr situatn tuaj. Prvojat, t cilat dshiroj tua prcjell i kam fituar duke
punuar pr fondacionin Bashksia pr Irlandn Veriore dhe ato, para s gjithash, kan
t bjn me prkrahjen e viktimave t dhuns dhe me familjet e tyre. E dyta, do t flas
mbi prpjekjet, t cilat i bjm n reintegrimet e ish lufttarve dhe t t burgosurve
politik. E treta, do t prqendrohem n aktivitetet, t cilat i zhvillojm n bashkpunim
me bashksit lokale, t cilat e kan pr qllim qetsimin e tensioneve n fushat t cilat
gjat konfliktit kan qen m s shumti t prfshira nga dhuna. Dhe n fund, do t flas
mbi punn ton me shoqrit civile. Do t dshiroja t v n spikam vshtirsit e
caktuara n zgjidhjen e t gjitha problemeve, t cilat dalin nga trashgimia e s kaluars,
sepse n Irlandn Veriore ende jemi t ballafaquar me nj numr t madh t dilemave
t pazgjidhura. Po ashtu do t prqendrohem edhe n shtje n lidhje me ndihmn
financiare t BE-s, duke pasur parasysh se fondacioni jon ka qen nj nga udhheqsit
kryesor t fondeve t BE-s pr programet n periudhn prej vitit 1995 deri n vitin 2008,
kurse sht e lidhur edhe me programet paqsore n vijim t BE-s.
S pari, shkurtimisht, do tua prshkruaj kontekstin. Fondacioni Bashksia pr Irlandn
Veriore sht fondacion i pavarur i bamirsis. sht themeluar n vitin 1979 me
krkesn e aktivistve t shumt vendor (nga t dyja ant e besimit fetar), me qllim q
t ofroj prkrahje bashksive m t rrezikuara dhe grupeve shoqrore n vend. sht
projektuar q t funksionoj n shoqrit thellsisht t ndara, n udhheqjen e kshillit
Nisma pr KOMRA

Pas secils t dhn

statistikore n katalogun
e lufts jan fshehur jeta,
dashuria dhe humbja, pa
marr parasysh se pr k
sht fjala.

t prbr nga prfaqsuesit e t dyja palve. Fondacioni ka

vepruar n periudhn e konfliktit t dhunshm dhe gjat
tranzicionit t konfliktit dhe gjat asaj kohe ka ndrtuar nj
rrjet t gjer t kontakteve si dhe besimin n bashksit lokale
an e knd vendit. Kjo sht pandehur si shum e rndsishme,
sepse ndrtimi i rrjeteve dhe i besimit, ashtu si edhe vet ju
e dini, sht i nj rndsie kye pr do shoqri t polarizuar.
Pasi q n vitin 1994 sht nnshkruar Marrveshja kryesore mbi prfundimin e zjarrit,
fondacioni, si udhheqs i fondeve t BE-s pr programet paqsore, ka prkrahur dhe
financuar nisma t shumta lokale pr pajtim dhe reintegrim t ish t burgosurve politik,
t viktimave t konfliktit dhe t familjeve t tyre. Nj nga aspektet m t rndsishme
t ktij procesi sht reflektuar n vendosjen e kornizave t puns s fondacionit, me
ka, n t njjtn koh, sht ofruar edhe konteksti strategjik pr veprim, sepse, pas
periudhs s lufts , krkesat dhe nevojat e shoqris jan t jashtzakonshme, kurse ajo
far jemi n gjendje pr t br ka efekt t pamjaftueshm dhe duket e parndsishme.
N pajtim me kt, ka qen e nj rndsie kye q t bjm analizn e konflikteve, e cila
do t na e mundsonte pr t dalluar dhe pr t kuptuar edhe rrethanat, me t cilat jemi
t ballafaquar. Kshtu, e kemi miratuar kornizn pr transformim t konflikteve, t ciln
e ka propozuar akademiku amerikan John Paul Lederach, i cili e prshkruan ndrtimin
e paqes si nj trekndsh n kuadr t t cilit sht e domosdoshme t punohet me
bazn e trekndshit (qytetart e zakonshm, bashksia dhe grupet lokale), me ant e tij
(institucionet dhe agjencit shtetrore, kishat, mediat, strukturat e siguris, institucionet
arsimore etj.), dhe me kulmin (politikant dhe individt n pozitat udhheqse). N
lidhje me kt, Lederach ka shkruar: Ndrtimi i paqes duhet t shikohet si nj sistem
i hapur i qasshm, i vendosur n nj baz t gjer t participimit dhe t prgjegjsis
m t gjer se sa vet pjesmarrsit n negociata. Si nj model i ndrvarur, ai nnkupton
q, prkundr asaj se i pranojm pjesmarrsit n negociata, nuk mbshtetemi n ta si
ndrtues t vetm dhe ekskluziv ose paqeruajts. Me fjal t tjera, shoqria civile nuk
prpiqet pr t uzurpuar vendin, i cili i takon demokracis s zgjedhur prfaqsuese
ne vetm konsiderojm se edhe demokracia kritike participuese, e personifikuar n nj
numr t madh t organizatave t shoqris civile e ka rolin e vet n gjith procesin.
Vendosja e nj kornize t till na e ka mundsuar q t miratojm nj varg t tr t
qasjeve strategjike n ndrtimin e paqes dhe n transformimin e konfliktit. Megjithkt,
n koht e fundit, nj korniz e till nuk e gzon pashmangshm edhe prkrahjen e
zyrtarve t zgjedhur, t cilt n konceptin e shoqris civile aktive dhe demokracis
participuese shpesh shohin nj lloj t krcnimit. Pr kt arsye, n nj faz t hershme
kemi filluar t organizojm takime me njerzit, t cilt m s shumti i ka goditur konflikti,
gj q na e ka mundsuar q drejtprdrejt ti dgjojm prvojat e tyre dhe t njihemi me
prioritetet e tyre. Kjo nuk ka qen nj ndrmarrje e leht, sepse ata, t cilt n konflikte
kan humbur m s shumti, n numrin m t madh t rasteve nuk kan qen vetm t
lnduar thell por edhe shum t pezmatuar. N negociata dhe n marrveshjet e paqes
ata kan qen vetm vzhgues t heshtur ndrsa humbjet dhe vuajtjet e tyre jan harruar
dhe ln anash. Kur n gjith ekuacionin sht futur edhe faktori i mjeteve i BE-s, n
Nisma pr KOMRA

siprfaqe kan notuar akuza t ashpra dhe ndarje lidhur me at se kush jan viktimat e
pafajshme t konfliktit, kush do t duhej t kishte prioritet me rastin e ndarjes s mjeteve
dhe t kompensimit dhe, n fund kush e bart stigmn (njolln) e kryersit kryesor dhe
t fajtorit pr dhunn. Ktyre ndarjeve m s shpeshti iu kan fryr zyrtart e zgjedhur,
t motivuar nga interesa t ngushta politike dhe partiake. Kshtu, vuajtja e vrtet e
viktimave dhe e familjeve t tyre sht keqprdorur pr qllime politike. Kjo praktik
mbijeton edhe sot, 15 vite pas nnshkrimit t Marrveshjes s Belfastit, marrveshjes
son primare paqsore.

10

Gjat puns me viktimat e konfliktit dhe me familjet e tyre kemi qen t ballafaquar
me nevoja t shumta dhe t njmendta. Nj nga to sht edhe nevoja e viktims q ta
rrfej tregimin e tij dhe q t jet i dgjuar. Gjja m e keqe pr viktimat dhe familjet e
tyre ka qen q ata t shndrrohen vetm n t dhna statistikore n katalogun e lufts,
sepse, pas fardo t dhne t till, jan fshehur jeta, dashuria dhe humbja, pa marr
parasysh se pr k sht fjala. Pr kt arsye tregimet e vrteta t viktimave kan qen
jashtzakonisht t rndsishme pr humanizimin e gjith konfliktit. N shrbim t
qllimit t till sht shfrytzuar nj varg i tr i qasjeve t ndryshme, si jan kolazhet
e panjs, n t cilat secili katror n mozaik prfaqson dika q i ka takuar personit t
dashur t humbur (t formsuara sipas modelit t kolazhit amerikan AIDS). Ka qen me
rndsi q tiu jepet njerzve fokusimi dhe q tiu mundsohet q t kuptojn tregimet
e tyre derisa sajojn kolazhe, t cilat m von do t bhen pjes e panjs apo plhurs
s prbashkt. N shrbim t qllimit t till jan shfrytzuar edhe disa forma t tjera
artistike, si jan dritaret me xhamat e vizatuar n nj shkoll, t ciln e kan punuar
shokt e shkolls t fmijve t vrar n konflikt. Kto dritare m von jan shfrytzuar
si fokus pr debatin mbi gjith at q ka ndodhur. Pra, kemi krkuar forma pr ta
humanizuar t tr konfliktin, q tia japim pamjen njerzore t atyre t cilt n konflikt
kan psuar m s shumti dhe kan mbetur vetm.
Megjithkt, kur tregimet tashm t jen rrfyer, njerzve iu sht e nevojshme
prkrahja q t prballen me t gjitha implikimet e prvojave t tyre. Shum shpesh
hasim n njerz, t cilt e shtypin gjith at q iu ka ndodhur atyre dhe m t afrmve t
tyre, gj q shpesh on n varsi t barnave pr depresion ose n trbim ose, madje, edhe
deri te rritja e dhuns n familje. T gjitha kto jan shprehje t ndryshme t dshprimit.
Pr kt arsye, grupet pr prkrahje t viktimave kan zhvilluar programe, t cilat ua vn
n dispozicion alternativat e ndryshme t terapive, si sht refleksologjia ose aromaterapie pr stres, por jan n t njjtn koh n gjendje edhe pr t kuptuar se kur do t
duhej ti udhzonin pr ndonj aspekt formal t kultivimit apo t trajtimit psikologjik ose
shndetsor. Ktu tash shtrohet shtja e drejtpeshimit midis nevojs q t mos lejojm
q e tr situate t reduktohet ekskluzivisht n dimensionin shndetsor (sepse, si e
themi zakonisht, gjendja e konfliktit sht ajo q sht abnormale, kurse jo reaksionet e
njerzve, t cilat jan prfshir ose goditur nga ajo) dhe nevojs q t prkrahim t gjitha
viktimat e dhuns, t cilat edhe m tutje vuajn nga problemet fizike dhe nga dhembjet
ose, le t themi, iu jan t nevojshm gjymtyr artificiale. Pasi q nj numr i madh i
Nisma pr KOMRA

tyre nuk ka qen n gjendje q t paguajn shpenzimet e teknologjive t reja, t cilat do

tua lehtsonin jetn nga hendikapet e fituara n konflikt (p.sh., lndimet e shkaktuara
nga sulmet me bomba ose nga zjarri i trthort), ka qen e rndsishme pr t gjetur nj
mnyr q ato tiu bhen t qasshme.
Pastaj kemi pasur disa shtje pak m t rnda dhe m
zjarrta, si sht ajo e krkesave pr t vrtetn dhe
drejtsin. Prndryshe, ndryshe nga Afrika e Jugut dhe
disa vende t tjera n tranzicion post-konliktual, kemi
qen t ballafaquar me situatn n t ciln nuk kan
ekzistuar qartazi fitimtar ose humb t prkufizuar dhe
n t ciln ka qen kontestuese edhe vet e vrteta mbi
gjith at q ka ndodhur. Kshtu, kemi filluar t flasim mbi nj kaleidoskop t tr t t
vrtetave, dhe jo pr nj t vrtet unike, objektive, megjithse edhe kjo, vetvetiu, ka qen
shum problematike. Pr kt arsye e kemi prkrahur krijimin e grupeve pr vet-ndihm
t viktimave dhe pr familjet e tyre, gj q n at moment t caktuar ka qen shum e
rndsishme, sepse, n kt mnyr, iu sht dhn zri, t cilin deri ather nuk e kan
pasur. Megjithkt, edhe kjo qasje i ka pasur problemet e veta grupet e tilla shum
shpesh i kan shprehur vetm prvojat e njrs pale n konflikt. Si t tilla, ato iu jan
nnshtruar manipulimeve politike polarizuese dhe kan mundur t jet t keqprdorura
si fokus pr vet-arsyetim t njrs prej palve, prkatsisht q t vrtetojn vetm njrin
version t s vrtets mbi konfliktin. Si organizat e mandatuar pr ndarjen e mjeteve nga
fondet e BE-s, kemi organizuar n mnyr t rregullt takimet e prbashkta pr t gjitha
viktimat e konfliktit dhe familjet e tyre n mnyr q ta mundsojm q t kmbejn
qndrimet dhe t koordinojn krkesat e tyre politike. Por, edhe m tutje ato kan qen
marrdhnie tejet t uditshme. Me grupet e tilla shpesh kan dominuar individ t
pakt n numr t motivuar nga interesat politike, t cilt edhe vet kan qen viktima
t konfliktit dhe n kt mnyr jan prpjekur q t prballen me dhembjen dhe me
pezmin, t cilin ende e kan bartur me vete.

Njerzit, t cilt m s shumti i

ka goditur konflikti kan qen n
negociata dhe n marrveshjet e
paqes vetm vzhgues t heshtur,
ndrsa humbjet dhe vuajtja e tyre
jan harruar dhe ln anash.

N fushn e reintegrimit t ish t burgosurve politik dhe t lufttarve po ashtu ka pasur

sfida, por ata, n nj mnyr, kan qen m t thjesht pr t zgjidhur. Ish t burgosurit
politik kurse n trsi kan qen rreth 30.000 n mes vete kan pasur t prbashkt
nj varg t tr t problemeve t prbashkta, si sht ajo e stigms shoqrore t fajtorit
pr dhunn dhe ka qen relativisht e leht t identifikohen si shnjestra t akuzave
publike. Duke pasur parasysh faktin se i kan vuajtur dnimet e tyre me burgim, atyre
iu jan shkurtuar mundsit pr punsim dhe viza udhtimi pr vendet e caktuara si
dhe kan qen t ballafaquar me nj numr t madh t kufizimeve: me vshtirsit n
sigurimin e t ardhurave n shoqrin e cila i ka harruar, me probleme n familje, e cila
ka vazhduar tutje pa ta, me rrezikun e shtuar nga alkoolizmi (kurse n disa raste, madje,
edhe me vetvrasje), etj. Megjithkt, n nj nivel tjetr dhe n dritn e kredibilitetit
lokal, t cilin e kan pasur si djem t rrezikshm kryesisht ka qen fjala pr meshkuj,
megjithse jo ekskluzivisht shoqria nga ata ka pritur q t plotsojn stereotipet e
Nisma pr KOMRA

11

Gjendja e konfliktit sht

ajo q sht anormale, dhe
jo reaksionet e njerzve, t
cilt kan qen t prfshir
nga ajo.

caktuara. Edhe n rastin e ish t burgosurve, e kemi mbshtetur

themelimin e grupeve pr vet-ndihm dhe t qendrave t
hapura t prkrahjes, por, n t njjtn koh, ia kemi dal q
t lidhim n nj aspekt t marrdnies s partneritetit, q i ka
prfshir pjestart, madje edhe t pes grupeve paramilitare
dhe lojalistve e republikanve, t cilat gjat konfliktit shpesh
kan luftuar njri kundr tjetrit. sht interesante se edhe shum prej tyre m s shumti
kan qen t preokupuar me faktin se t rinjt e vendit kurr nuk kan kaluar npr
prvoja t ngjashme me ato t tyre. Pr kt arsye kurse sht fjala pr shembullin nga
e kaluara jo e largt kan organizuar prgatitjen e materialit shkollor, n t cilin i kan
shprehur prvojat e tyre e pastaj i kan vizituar shkollat (edhe ato katolike e edhe ato
protestane) n mnyr q t bisedojn me t rinjt, t cilt i jan nnshtruar idealizimit t
dhuns dhe formacioneve paramilitare.

12

Pr momentin jemi duke bashkpunuar n nj projekt, i cili i hulumton mundsit pr

krijimin e nj historie t prbashkt t konfliktit pra, jo t nj historie rreth t cils t
gjith pajtohen, por t nj historie t prbashkt n mnyr q n gjith diskutimin t
prfshijm sa m shum t rinj. Ktu duhet t theksohet edhe angazhimi i prhershm
i ish t burgosurve dhe i lufttarve n qetsimin e dhuns n bashksit e tyre. Disa
bashksi tonat prndryshe jan t ndara me mure t siguris t larta prej dhjet metrash.
Pr kt arsye me ta e kemi ndrtuar nj rrjet t tr telefonik, n mnyr q n situatat e
tensioneve t shtuara t mund t kontaktojn m leht njri me tjetrin dhe q s bashku
t prpiqen t parandalojn zgjerimin e thashethemeve dhe t dhuns.
Pasi q nuk m ka mbetur shum koh, shkurtimisht do t prqendrohem vetm edhe
n dy grupe, veprimi i t cilave ka qen posarisht i rndsishm n periudhn e dhuns
dhe t tranzicionit nga konflikti. I pari sht Koalicioni i grave t Irlands Veriore, q m
von sht zgjedhur pr t marr pjes n negociatat paqsore. Kjo nism pioniereske
ka prfshir nj numr t madh t shoqatave t grave t cilat gjat gjith kohs e kan
mbajtur kontaktin n lidhje me disa shtje t prbashkta. Tjetri ka qen nj koalicion
shum i gjer i shoqris civile (organizatat e pundhnsve, shoqatat e fermerve, nj
numr i madh i organizatave joqeveritare, sindikatat tregtare etj.) n mnyr ironike t
quajtura G7, q n mnyr konstante ka inkurajuar politikant q ta prkrahin procesin
paqsor, madje edhe ather kur situate ka qen jashtzakonisht e rnd. Para Irlands
Veriore sot gjenden shum shtje t pazgjidhura, t cilat rrjedhin nga trashgimia e s
kaluars son. Ato ende nuk jan t prekura n kurrfar kuptimi formal dhe kryesisht
kan t bjn me simbolet, mosekzistimin e amnistis, gjat t cilave individt edhe
m tutje i ekspozohen burgosjes pr shkak t ngjarjeve nga periudha e konfliktit si dhe
faktit se marrveshja e nnshkruar sht tejet turbulente n pikpamje t disa shtjeve
kushtetuese. Prndryshe, Irlanda Veriore edhe m tutje ka mundsi pr ta ndryshuar
statusin e saj kushtetues me an t vendimit t shumics.
N fund, do t dshiroja t them dika edhe mbi programet e BE-s t ndihms
Nisma pr KOMRA

financiare. Ato deri tash jan treguar konsistente n gatishmrin dhe n guximin pr t
prkrahur zgjidhjen e disa shtjeve jashtzakonisht t rnda, duke prfshir ktu edhe
punn me viktimat dhe t burgosurit. Megjithkt, ata njkohsisht jan edhe shum
problematike, sepse n mas t madhe jan t orientuara n projektet individuale. Me vet
kt, prkatsisht me przgjedhjen e projektit, i cili do t financohet, ata, n t vrtet,
krijojn atmosfern e ngadhnjimtarit dhe t humbsit. Krahas ksaj, jan t ngarkuar
edhe me burokraci dhe me revizione financiare. Kur sht fjala pr prshtatjen ndaj
situats suaj, mendoj se sht shum e rndsishme q me kujdes t vrtetoni saktsisht
se far dshironi prej tyre. Oscar Wilde, shkrimtar irlandez i shekullit XIX, njher ka
thn se e vrteta rrall here sht e pastr dhe asnjher e thjesht. Nga prvoja jon,
mendoj se e njjta mund t thuhet pr ndrtimin e paqes dhe pr transformimin e
konfliktit.
Autorja punon n fondacionin Bashksia pr Irlandn Veriore (Community Foundation
for Northern Ireland)

DR. SC. HRVOJE KLASIQ

!A ekziston
dialogu midis

13

bashksis
shkencore dhe

shoqris?
Hrvoje Klasi
Foto: hrvatski-fokus.hr

Si historian, do tiu them dika q asknd nuk do ta shokoj posarisht si dhe as q do

t mbeteni t shastisur me ndonj far inovativiteti timin. Procesin e pajtimit njmend
nuk mund ta vzhgojm si t ndar nga procesi i t kuptuarit t s kaluars, prkatsisht,
q ta them kt n mnyr m t konkretizuar, nuk ka pajtim pa t kuptuarit ose
kontekstualizim t proceseve historike. Pasi q ne ktu kryesisht fokusohemi nga ajo q
ka rezultuar nga vitet 90-t, t kuptuarit e viteve 90-t gjithsesi se prfshin ose, ndoshta,
kushtzon t kuptuarit e historis jugosllave n kompleksitetin e saj t plot, n trsin
e saj. Megjithkt, fatkeqsisht, ky proces shum shpesh tek ne sht inverziv dhe n
vend se rrjedha e historis jugosllave t jet parakusht pr t kuptuarit e viteve 90-t, n
Nisma pr KOMRA

t vrtet sht e kundrta. Pra, vitet 90-t bhen pik nismtare dhe fokus, prmes t
cilit vshtrohet, interpretohet e gjith historia jugosllave edhe Lufta e Dyt Botrore e
edhe periudha e socializmit, roli i personaliteteve t veanta e kshtu me radh. Pra, kt
mund t vzhgojm, nse e krahasoni qytetarin e zakonshm n Slloveni dhe n Kroaci,
Serbi ose Maqedoni, at se si e ka prjetuar ose se si e prjeton periudhn e socializmit
ose si i prjeton ai qytetar disa personalitete. Do t shihni ndryshime t mdha, sepse,
kryesisht, gjithka vshtrohet prej prizmit t viteve 90-t. Pr studentt e mi, kujtimi
i par i etnikve nuk sht Kosta Peqanac dhe as Drazha Mihailoviqi, por ai kujtim
sht Vojislav Sheshelji, Arkani e kshtu me radh. Ashtu si e thon kolegt e mi n
Beograd ustash nuk jan m aq shum Maks Luburiqi dhe Jure Francetiqi, por jan
Zenge, Kosovcat e kshtu me radh. Le t kthehem n bashksin ton jo posarisht t
suksesshme.
Ne dhe hulumtimet tona
bhen qllime t vetvetes.
Kt, pak a shum, nuk e
lexojn, madje, as kolegt
ton, kurse shoqria, n
masn m t madhe, ka
shum pak, tejet pak dobi.
14

Bashksia shkencore e historianve n kto hapsira, para s

gjithash, ende sht tejet shum e ngarkuar me nacionalizmin,
i cili shpesh sht i paketuar si patriotizm. Historiografia
e re sht shum shpesh shrbtore e politiks, kurse pr
multiperspektivitetin njmend mund t flasim n gjurm,
posarisht kur flasim mbi tekstet shkollore. E kemi rastin e
tekstit shkollor izraelito-palestinez ku qasja bhet ashtu q
jepet nj tem, kurse, n njrn an, burimi sht izraelit,
ndrsa n ann tjetr palestinez. Po prpiqem pr t marr me mend at situate n kt
situatn ton dhe disi ende e kam vshtir pr ta marr me mend. Ajo q na mungon,
po flas pr bashksin shkencore t historianve, pa marr parasysh disa prpjekje, na
mungon dialogu, dialogu brenda secils historiografi, historiografis nacionale, por edhe
dialogu brenda historiografive t ndryshme, prkatsisht shtetrore. Ka ekzistuar projekti
Dialogt e historianve kroat dhe serb. Ne do t takoheshim do vit diku dhe secili do
t vinte me temn e tij. Edhe temat tona, edhe dialogt ton, n t vrtet, do t ishin
monolog, kurse kur do t shkonim n shtpit tona, ather, prmes gazetave, m pak
ose m shum do t grindeshim me t tjert, n mnyr jokritike dhe pa argumente. Ajo
q ktu sht thelbsore po ashtu duhet t theksohet (...) sht shtja se si sht shtja
me at q quajm ndr-marrdhnie, a ka dika t till midis bashksis shkencore
dhe shoqris, n t ciln jetojm? A ekziston aty dialogu apo sht fjala pr monolog?
Prvoja ime sht se n parim m shum sht fjala pr monolog. Ne shum shpesh
futemi, do ta quaj ksisoj, n larpurlartizmin shkencor. Ne dhe hulumtimet tona bhen
qllime t vetvetes. Kt, pak a shum, nuk e lexojn, madje, as kolegt ton, kurse
shoqria, n masn m t madhe, ka shum pak, tejet pak dobi.
Natyrisht, ktu jan lnd e veant gjeneratat e reja, ato t cilave iu drejtohemi kur
flasim mbi periudhn e viteve 90-t, por edhe kur flasim mbi periudhn e historis
jugosllave, pr t ciln e kam theksuar se sht e domosdoshme pr t kuptuarit e ksaj
teme komplekse. Ata njmend kan nevoj pr paradigma t reja, pr metoda t reja. Ne
mund t shtihemi (...) se do t donim q gjeneratat e reja t lexojn aq sa ndoshta kan
Nisma pr KOMRA

Kombinacioni i artit, i dijes,

i mediave sht absolutisht
i dshirueshm kur para
vetes kemi gjeneratat, t cilat
botn dhe dijen e shohin,
megjithkt, ndryshe nga
mnyra se si sht par para
30, 40 ose 50 viteve.

lexuar gjenerata e profesorit Puhovski ose ndonj gjenerat

tjetr. Por ata nuk jam duke gjeneralizuar, por e shikoj sipas
studentve t mi ata nuk dshirojn t lexojn. Ata nuk
dshirojn ti lexojn as gazetat, sepse artikujt jan tejet t
gjat. Koncentrimi sht tjetr fare. Koncentrimi sht shum
m i shkurtr dhe kt duhet pasur parasysh, gjeneratave t
reja duhet ti drejtohemi n nj mnyr tjetr.

Oliver Stone, i cili koh m pare ka qen n Zagreb n

Subversivefestival, ka br, s bashku me nj historian, nj
seri shum t mir dokumentare Antology History of United States, t ciln e kan par
disa miliona njerz. Dhe, n Zagreb, nga dita n dit, secili episod sht dhn para kino
ekranit t plot. Kjo sht njra nga paradigmat, pr t ciln, me gjas, shum historian
do t m thrrasin ta banalizoj, ta prostituoj profesionin e kshtu me radh, megjithse,
profesori Peter Kuznick nga Amerika dhe Oliver Stone kan shkruar edhe librin dhe e
kan krijuar serialin, t cilin e shikojn me miliona njerz. Un, le ta trheq nj paralele
modeste, e kam br nj serial pr televizionin kroat mbi pranvern kroate, t ciln e
kan shikuar, mesatarisht, nga 400, 500 mij njerz. Do t doja q librin tim po aq njerz
ta lexonin. Por do t dshiroja q njerzit t komentonin, q studentt e mi t komentojn
librin tim ashtu si e kam par se e kan komentuar serialin, t cilin e ka krijuar Oliver
Stone, i cili sht bazuar n faktet shkencore dhe q sht tregues i nj qasjeje t re,
kurse kjo qasje sht lidhshmria e bashksis shkencore, ai kombinacion i artit, i dijes,
i mediave e kshtu me radh, q sht absolutisht i dshirueshm kur para vetes kemi
gjeneratat, t cilat botn dhe dijen e shohin, megjithkt, ndryshe nga mnyra se si sht
par para 30, 40 ose 50 viteve. Ne mund tia hedhim nj sy ksaj, por kjo nuk do t na
ndihmoj gjithsesi.
Autori sht ligjrues n Fakultetin Filozofik n Zagreb, Kroaci

Nisma pr KOMRA

15

PROF. DR. ZORAN PAJIQ

!sht e

nevojshme
t pranohen
krkimfaljet

Zoran Paji
www.evropaelire.org

16

Mua posarisht m intereson marrdhnia midis drejtsis tranzicionale dhe pajtimit,

kurse pr kt mendoj se nuk ekziston mjaft t kuptuarit nga ana e publikut e, madje,
as edhe n mesin e avokuesve t informuar mir t njrit dhe t tjetrit proces. Pr kt
arsye i jam mirnjohs Hrvoje Klasniqit, i cili n mnyr precize e ka vn n spikam
kontekstin historik t identifikimit t krimeve t lufts dhe t kryersve t tyre n luftrat
post-jugosllave. Njmend sht tmerruese se me far lehtsie t thjesht ka riaktivizuar
publiku m i gjer shprehjet etnik ustash , ballist, bali dhe se si ato jan br
pjes e narrativit t prditshm zyrtar dhe jozyrtar mbi luftn. Thuajse sht nnkuptuar
se do t vazhdojm aty ku kemi mbetur n vitin 1945! Nga kjo mund t nxirret
prfundimi se, edhe nse ka pasur prpjekje q ti qasemi pajtimit pas lufts qytetare n
Jugosllavi (1941-1945), ato kan qen ose t siprfaqshme ose t pasinqerta. Shembulli,
t cilin do ta prmend hyn edhe m thell n t kaluarn. Ekziston nj video klip i BBC 2,
i cili sht xhiruar n mesin e vitit 1992 gjat rrethimit t Sarajevs. Reporteri i BBC-s
i qaset ushtarit t Ushtris s Republika Srpska, i cili qndron i shtrir pran mitralozit
n Trebeviq dhe i cili shtien kudo ku mundet drejt Sarajevs dhe reporteri e pyet: Epo,
mir, n knd po shtie atje posht, knd e ke n shnjestr? Ushtari prgjigjet n mnyr
lakonike: epo, pash Zotin, turqit.
Gati 80 pr qind e qytetarve t
Bosnjs dhe Hercegovins, duke
prfshir gjith vendin, jetojn
n t kaluarn.

N t njjtin kuptim Zharko Puhovski e ka vrejtur se

tekstet shkollore, me t cilat ne jemi shrbyer me gjenerata,
fare qartazi nuk e kan zbuluar t vrtetn e njmendt
t asaj historie. Pr kt arsye ne kthehemi tek Turqit, tek
etnikt dhe ustasht. T dyja intervenimet e pararendsve
t mi m bindin se n kt ambientin ton ai ciklusi i ndr-gjeneratave t qrimit
historik t hesapeve dhe i dhuns vazhdimisht prsritet dhe se gjeneratave t reja
rregullisht iu supozohen faturat e paraardhsve t tyre.
Do t doja tash q vmendjen tuaj ta prqendroj n nj fenomen i cili, posarisht n
Nisma pr KOMRA

B dhe H, sht tejet shum i prpahur. sht fjala pr skepticizmin, me t cilin publiku
i pret deklaratat e krkimfaljes dhe t keqardhjes nga prfaqsuesit m t lart politik
t vendeve fqinje. Kryesisht shprehen dyshime ndaj sinqeritetit t tyre, kohs s duhur,
shpesh diskreditohen si lshime t detyruara t Bashkimit Evropian ose t Ameriks.
Dhe n vend se publiku boshnjak (t cilit m s shpeshti kto krkimfalje i drejtohen) ti
pranoj si face value, pra, t atilla far jan fjal pr fjal dhe me peshn, t ciln e bart
personaliteti q e shpreh keqardhjen (shefi i shtetit ose i qeveris, kryetari i parlamentit)
pritet e pamundura. Si e tha nj mik i imi, kur kryetari i Serbis, Nikoliqi, publikisht
t digjej n sheshin e Skenderis, Sarajeva do t thoshte se e ka vn dytshorin e tij.
Pra, t pranohen krkimfaljet, t atilla far jan, dhe atyre si dhns t tyre prher tiu
prkujtohet se duhet t shkojn edhe m tutje e edhe n mnyr m t prgjegjshme n
krijimin e supozimeve pr pajtim se kjo sht nj opsion.
Nga ana tjetr, do t doja ta v n spikam nj aspekt shum
m kompleks t fenomenit t prmendur t skepticizmit n
pikpamje t pranimit t krkimfaljes. Mendoj se n publik,
tepr hert, pothuajse menjher pas prfundimit t lufts
n B dhe H, sht folur pr pajtimin. N avokimin e pajtimit
kan prir disa organizata joqeveritare, shpesh t dalluara pr
retorikn e humanistve t njohur nga bota e jashtme, shum
prej t cilve nuk e kan kuptuar thellsin, t gjitha nuancat
e lufts n ish Jugosllavi. Pr shumicn e popullats s viktimave dhe t t gjith atyre,
t cilt jan ndjer rnd t plagosur me kt konflikt ndrnacional gjithprfshirs,
secili mendim lidhur me pajtimin ka qen i parakohshm dhe i sforcuar. S pari na ka
vrshuar terminologjia e pajtimit (dialogu, konfrontimi me paln tjetr, bashkekzistenca,
dhembja e prbashkt etj.), kurse ende nuk ka qen e qart se cilat kan qen shkaqet e
lufts, kush kan qen urdhrdhnsit e krimeve, kush ka pasur ndonj qllim t lufts
n at kaos. Me fjal t tjera, sht ngulur kmb n pajtimin, kurse asnj mekanizm i
drejtsis tranzicionale nuk sht ofruar dhe nuk sht vn n funksion t atij procesi.
Njohja mbi t gjitha faktet e krimeve edhe sot e ksaj dite sht paplot, mohimi i
krimeve n t gjitha bashksit kombtare tashm sht br pjes e kulturs dhe e
identitetit, nuk sht vendosur nj sistem konzistent i retribucionit dhe i kompensimit
pr viktimat, niveli i satisfaksionit, i cili i ofrohet viktimave me an t aktgjykimeve
gjyqsore pr kryersit e krimeve sht i pamjaftueshm dhe ngjashm. Me nj fjal,
derisa kto parakushte t mos fillojn t plotsohen, sht joserioze dhe arroganc t
flitet pr pajtimin.

Para kohs sht ngulur

kmb n pajtimin,
ndesa asnj mekanizm
i drejtsis tranzicionale
nuk sht ofruar dhe nuk
sht vn n funksion t
atij procesi.

N kt kuptim i shikoj edhe krkimfaljet, t cilat jan shpeshtuar gjat pes, gjasht,
shtat vitet e fundit, nga ana e liderve t shteteve t rajonit. Mendoj se ato krkimfalje,
pa marr parasysh motivet e tyre, jan br tepr hert nga arsyeja e thjesht q kushtet
pr pranim t krkim faljes nuk jan pjekur. Un ua prkujtoj se kur ish kancelari i
Gjermanis Perndimore Willy Brandt sht gjunjzuar n Aushvic 25 vite pas Lufts
s Dyt Botrore dhe me kt gjest dramatik ia ka treguar bots brejtjen e ndrgjegjes
Nisma pr KOMRA

17

s Gjermanis s re pr shkak t krimeve naziste, ai,

n at moment, ka pasur pas vetes pothuajse t gjitha
premisat e drejtsis tranzicionale, pr t ciln aso kohe
nuk sht ditur ose, e pakta, ajo nuk sht quajtur n at
mnyr. Prndryshe, procesi i denacifikimit ka qen n
rrjedh e sipr n mnyr t pakthyeshme, kurse sistemi i
kompensimit t viktimave t krimeve naziste tashm kishte
filluar. N kontekstin e gjer, gjesti i Brandtit ka ardhur
si nj pik mbi i, sepse tashm ishte prmbyllur hapi i
par n procesin e integrimit evropian, n t cilin prinin
shtetet, deri dje, armiqsore. Themelues t Bashkimit Evropian, n njrn an, kan qen
Franca dhe vendet e Beneluksit, kurse, n ann tjetr, Gjermania dhe Italia. Nuk duhet
harruar se n at periudh n Evropn Perndimore ka pasur edhe tendenca retrograde
dhe se ky proces i pajtimit nuk ka shkuar npr nj linj t drejt. Megjithkt, kan
mbizotruar edhe qndrimet vizionare t liderve t asokohshm politik, para s gjithash
t Francs e t Gjermanis. Krahasimi me gjendjen n Ballkan n kt pikpamje do t
ishte joserioz, sepse n kt rajon, krahas ndryshimeve t ngadalshme pozitive, kemi
kryesisht regjime narcisoide arrogante dhe lider me t njjtat epitete dhe, pr kt arsye,
mendoj se krkimfaljet nuk pranohen n mnyrn e duhur, si do ta thoshte kt Oscar
Wilde, gj q sht edhe e kuptueshme. Ktu krkimfaljet pezullojn n ajr dhe nuk
jan t prcjella me prpjekjet dhe me masat gjegjse legjislative dhe kulturologjike. Dhe
ktu ua prkujtoj nj komunikat t shklqyeshme e thelbsore t Fondit pr t Drejtn
Humanitare , n t ciln, n t vrtet, sht dhn komenti pas krkimfaljes s kryetarit
Nikoliq n Televizionin sarajevas, ku n mnyr t qart sht thn se krkimfalja duhet
t jet e prcjell me masat prkatse politike, t mos them shtetrore. Prse krkimfaljet
pranohen me dyshim t madh? Nga arsyeja e thjesht se, ata t cilt krkojn falje, q t
nesrmen prpiqen pr t amortizuar at krkimfalje t veten, duke e interpretuar n
publik pr prdorimin e brendshm.

sht tmerrues se me far

lehtsie t thjesht, publiku
m i gjer i ka riaktivizuar
shprehjet etnik, ustash,
bali dhe se si ato jan
br pjes e narrativit t
prditshm zyrtar dhe jozyrtar
mbi luftn.

18

N fund, mendoj se ne si protagonist t procesit t drejtsis tranzicionale , n t vrtet,

duhet t hulumtojm, ti pyesim viktimat dhe t gjith ata q jetojn n t kaluarn se
a do ta ndryshoj prditshmrin e tyre pajtimi. Un mendoj se kjo sht nj shtje
thelbsore, n t ciln duhet t koncentrohemi. N t vrtet, do ta prfundoj me nj
prkujtim, megjithse pandeh se shum njerz din pr kt gj, se Programi pr Zhvillim
i Kombeve t Bashkuara (UNDP), misioni n Bosnj dhe Hercegovin e ka zhvilluar
nj hulumtim, q ka prfunduar n fund t muajit shkurt t ktij viti. Ky hulumtim ka
vrtetuar se gati 80 pr qind e qytetarve t Bosnjs dhe t Hercegovins, duke prfshir
gjith vendin, jetojn n t kaluarn. Ende zgjohen nga gjumi me kujtimet nga e
kaluara e lufts, qndrojn shtrir n shtrat me kujtime nga e kaluara e tyre e lufts.
sht interesant se 50 pr qind e t anketuarve tejet shum investojn prkatsisht e
pranojn iden mbi at se do t duhej t bisedojn n mes vete mbi luftn n bashksit
e ndryshme etnike. Dhe ky sht tregues pozitiv. Megjithkt, e rikujtoj se shpesh
bisedat e tilla e bartin n vete rrezikun se mund t shndrrohen n t folur bombastik,
Nisma pr KOMRA

posarisht kur t fillohet t flitet mbi shkaqet e lufts. Dhe, n fund, nj e dhn
interesante q ka rezultuar nga ky hulumtim sht se nj prqindje e madhe e njerzve
angazhohen pr ngritjen e prmendoreve dhe t memorialeve mbi luftn n Bosnj dhe
Hercegovin, pra, e prkrahin at ide. Un jam shum skeptik n lidhje me prmendoret
dhe memorialet. Fal rrethanave t caktuara, kam udhtuar mjaft npr Bosnj dhe
Hercegovin kur kam punuar ktu para m shum se tet viteve dhe e kam par se t
gjitha prmendoret jan njkombshe, shumica me mesazhe t urrejtjes, shpesh me
klithje pr luft. T vetmet prmendore, si do t thosha, jokombtare, sa e di un,
ndodhen n Sarajev, dhe ajo sht prmendorja e fmijve t vrar t Sarajevs, ku nuk
ka kurrfar referencash ndaj cilsdo pal n luft. Un me kt do t prfundoja, prap
duke nnvizuar se mendoj q nuk duhet t sforcohet procesi i pajtimit derisa nuk i kemi
kryer detyrat themelore, derisa nuk i kemi plotsuar krkesat e drejtsis tranzicionale
, t cilat, prap po e them, prbhen n vrtetimin e fakteve, n informacionin para s
gjithash, n krijimin e nj sistemi t kompensimit pr dhembjen dhe pr humbjen n
luft, n kthimin e dinjitetit t viktimave.
Autori sht ligjrues n Qendrn pr Studime Multidisiplinare Postdiplomike t
Sarajevs, B dhe H

19

DINO MUSTAFIQ

!Nacionalizmi
vulgar dhe fashizmi i

pagdhendur jan

n pushtet 25
vitet e fundit
Dino Mustafi
Foto: RFE

Pajtohem me Svetlanam Slapshakun, e cila thot se lufta n ex-Jugosllavi, n t vrtet,

me nj pjes t madhe t saj, ka qen luft kundr modelit kulturor sllavo-jugor. N at
luft, vrtet, jan thyer substratet civilizuese, jan rrnuar qytetet, sht shkatrruar
trashgimin kulturo-historike, jan shtypur, njmend, ato prmendoret materiale
t kulturs, t cilat kan folur pr pranin e nj kulture tjetr n nj territor, i cili n
doktrinat e lufts sht dashur t bhet monoetnik, t bhet ekskluzivisht nacional.
Nisma pr KOMRA

Nacionalizmi sht truall

shum i prshtatshm q t
bhet ai komercializim ose
estradizimi i kulturs, q
ti ngjitet edhe nj vler e
caktuar e tregut.

Un mendoj se, me gjas, nuk ekziston artist, t cilit nuk i

ngrihen flokt e koks apo i cili nuk rrqethet kur dikush
i jep ndonj detyr. Kshtu, mendoj se artistt nuk e kan
pr detyr t kultivojn kulturn e prkujtimit ose q ta
kultivojn empatin, por q thjesht artistt t nisen nga
motivi themelor, e kjo do t thot se ata jan prgjegjs ndaj
vetvetes dhe natyrisht ndaj asaj q e flasin n publik. N
kt kuptim, gjithmon kan ekzistuar vepra artistike relevante, t rndsishme, t cilat
jan br pjes t historis kulturore ose t historis s artit dhe kan ekzistuar vepra
irelevante, t cilat thjesht jan mplakur keq dhe t cilat jan zhdukur si ndonj pamflet
propagandistik ose ideologjik. sht shum e rndsishme q ta kemi nj aspekt para
vetes: e vrteta artistike nuk duhet t jet edhe ajo q sht faktike ose e vrteta historike,
por gjithsesi se e vrteta artistike duhet t niset nga ajo se nuk guxohet t falsifikohen
gjrat dhe se nuk guxohet t retushohen dhe nuk guxohet t relativizohen.

20

Fatkeqsisht, tash do t flas pr disa probleme, t cilat jan t pranishme Vazhdon lufta
n bashksin artistike ose n vendet tona ku punojm dhe krijojm,
kundr modelit
e t cilat drejtprdrejt jan kundr procesit t pajtimit. Ne e kemi nj
kulturor sllavojugor.
tendenc, fatkeqsisht n fqinjsi, n Serbi kurse duhet ta themi, me
disa amplituda pak a shum kjo ndodh edhe Bosnjn dhe Hercegovinn ton (B dhe
H) ku keni politikan ose keni diskurs zyrtar publik n t cilin thuhet se kultura duhet
t jet patriotike dhe ajo duhet t orientohet nga vlerat nacionale. Kjo shprehet ashtu q
gjithnj e m pak ka para pr artin, i cili sht subversiv, kurse artisti, sipas prkufizimit,
sht nj njeri subversiv, vendi i tij sht n opozit , sepse ai sht ai i cili n mnyr
kritike e hulumton realitetin e tij. Gjithnj e m shum (...) po fiken institucionet, t cilat
duhet ta ruajn kujtimin dhe t cilat vetvetiu flasin pr multietnicitetin. Pr shembull,
n B dhe H, sht fjala pr Muzeun e Toks, q, si njri prej institucioneve m t vjetra
n gjith vendin - sht mbyllur. sht e qart se pas ksaj fshihet politika zyrtare, e
cila thot se e gjith ajo q sht e prbashkt, kurse kultura sipas prkufizimit sht
integruese dhe e prbashkt, ajo duhet t ndahet. Ka pasur ide t tilla jokoherente se,
n t vrtet, se e gjith ajo q sht trashgimi kulturo-historike e popujve t B dhe
H t ndahet sipas kulturave etnike. Madje, para disa muajsh, (2013, vrejtje e red.) ka
qen vizita e delegacionit parlamentar britanik, i cili ka propozuar s nj pjes e mir
edhe e galeris artistike t B dhe H ose t Muzeut t Toks t dislokohet n lokacionet
e Banjalluks, Mostarit dhe t Sarajevs. N pyetjen time: e ka do t bjm ather ma
Hagadn ose me Kartn e Banit Kulin, cilat faqe do ti shqyejm e tua japim serbve,
kroatve ose boshnjakve? ata natyrisht se nuk kan pasur prgjigje si nuk kan pasur
edhe n pyetjen: far do t bjm me kulturn, e cila ka ekzistuar para serbve, kroatve
dhe boshnjakve n kt territor.
Arti, para s gjithash, ka nj rol shum t rndsishm t orientimit nga gjeneratat e reja,
pr t cilat shum rrall flasim. Nga takimet e mia me t rinjt, fatkeqsisht m duhet
t them se ka nj numr shum t vogl t atyre t cilt e kuptojn se far shkretrimi
Nisma pr KOMRA

ka ln n kultur dominimi i nacionales, e cila ka zgjatur gjat viteve nntdhjet e deri

diku edhe n fillim t shekullit ton dhe n mnyr drastike sht i vogl numri i atyre t
cilt identitetin e tyre kulturor e bazojn n nj kuptim m t gjer se a q sht identiteti
nacional. Natyrisht, kjo sht shum e ndrlidhur edhe me arsimimin dhe me sistemin
shkollor, por me shum siguri do t dshmoj nga prvoja e gjenerats sime se deri n
fillim t lufts n B dhe H identiteti yn ka qen i bazuar n at nse dgjoni rok muzikn,
madje edhe far ngjyrash doni, cilat qytete, shum m par se sa q ka qen identiteti
etnik e fetar.
Sforcimi i tradits arkaike dhe i asaj rurale sht dika shum
agresive, por ajo q sht tmerruese sht ajo q sht shpesh
n buxhetet e vendeve tona, kshtu q do t befasoheni kur
tua them, pr shembull, se sht ndar buxhet pr luftrat e
demave n B dhe H, se ne pr nga demat jemi vendi me m
s shumti dema n Evrop. Prse sht kjo me rndsi pr
tu prmendur? Profesor Zdravko Grebo ka folur mbi nj
lodhje t caktuar t materialit ose t njerzve, t cilt tepr gjat,m shum se 25 vite,
luftojn kundr t keqes. Ather, natyrisht se e shtroni pyetjen: epo, kujt fare po i flas
un dhe prse? Dhe nse vetes suaj ia shtroni kt pyetje, dhe nse keni plotsisht t
drejt, ju filloni ti vini t gjitha postulatet tuaja, ato politike, intelektuale dhe gjith at q
e mendoni, nn shenjn e pikpyetjes. Nacionalizmi vulgar, fashizmi i pagdhendur, i cili
me m pak ose me m shum ndrprerje sht n pushtet 25 vitet e fundit, sht dika
me t cilin edhe sot takohemi dhe vrtet n at kuptim bashksia artistike ose familja
sht dika q, do t thosha, nj grup minoritar i njerzve, i cili, prmes realizimeve dhe
veprave t tyre t mueshme, ka ndikim. Por, po ashtu, ekzistojn dhe, nuk duhet injoruar
dhe nnmuar, produksione gjithsesi t fuqishme t kiit nacional, t shendit nacional
ose ato produksione artistike, t cilat bjn gjithka q t mos arrihet deri te procesi i
rndsishm i pajtimit.

Ka pasur ide inkoherente se

n t vrtet e gjith ajo q
sht trashgimi kulturohistorike e popujve t B
dhe H t ndahet n baza t
kulturave etnike.

Duhet t themi dika edhe pr trendin e prgjithshm t dobsimit t kulturs, n

prgjithsi t veprave t mdha artistike me potenciale dhe me vlera t mdha. Kjo
prputhet edhe me trendin botror t kulturs pr konsum t gjer. Shumka sht
komercializuar dhe, n kt kuptim, nacionalizmi sht nj truall i prshtatshm pr tu
br komercializimi ose estradizimi i kulturs, q ti bashkohet edhe nj vler e caktuar
e tregut. Kushtet e ktilla krijojn, m duket, nj dikotomi n shoqrin ton t prar
midis prpjekjeve t realizimit t identitetit kolektiv, orientimit nacional, proevropian
ose rajonal dhe ather e kaluara sht ajo e lavdishme, dhe jo kjo kritikja, kurse bhen
prpjekje q t gjitha mossukseset t arsyetohen n t tashmen, zakonisht n mnyr t
orkestruar me fajsimin e atyre t tjerve.
Kurse tash do t flas pr shpresn. Mendoj se veprimi i nj gjenerate t re t artistve, e
cila sht paraqitur nga sektori joqeveritar, sht shum interesant dhe do t prmend,
pr shembull, Hartefaktin nga Beogradi, q jan shembulli i par i nj produksioni t
Nisma pr KOMRA

21

till. Jan plotsisht t pangarkuar me kujtimet dhe me mitet lokale, nj gjenerat e cila
sht pjekur n kohn e shoqris informative. Ky sht nj shembull i duhur, mbi t
cilin mund t flitet pr dialogun midis artit dhe momentit t tashm.

22

Duke vshtruar aspekte t ndryshme t fenomeneve shoqrore, n t cilat reflektohet

realiteti yn politik, ekonomik dhe social, kurse lufta po se i ka rrnuar kujtimet e
prbashkta, mendoj se arti duhet t punoj n kultivimin e kulturs s prkujtimit dhe
t relacionit drejt politiks zyrtare dhe mnyrs s prkujtimit dhe kulturs politike.
Fatkeqsisht, prkujtimet edhe m tutje jan shprehje e homogjenizimit nacional, ato
e themelojn mitin e kombit dhe t shtetit, bhen pika heroike t historis nacionale,
kurse disa t tjera sht shum e vshtir t nxirren nga diskursi publik dhe ti lshohen
harrimit. Zakonisht sht fjala pr nj tension t madh emotiv n debatet e tilla
intelektuale, pr shkak t kujtimit t lufts, masakrave, ikjes, ndjekjeve, dhe e gjith kjo
shum ngadal zbutet. Nse keni nj historizim t vazhdueshm (...) ather sigurisht
se sht normale q vizioni prkats i historis gjithnj t jet i ngjyrosur n mnyr
nacionaliste dhe shpesh konotohet si histori e humbjeve t madhshtis s humbur dhe
t rndsis. E kam aranzhuar koht e fundit nj takim q i sht kushtuar 70 vjetorit
t betejs s Neretvs. Merreni me men 70 vite. N t njjtn dit jemi mbledhur
antifashistt ose partizant e vjetr, e pastaj ka qen tubimi n Ravna Gora si dhe tubimi
n Blajburg. sht tmerruese njohja se ne jemi 70 vite ende t ndar n partizan,
etnik dhe ustash, pa marr parasysh se si tash i quajm. N fund, megjithkt, do t
them se, pr fat dhe ktu ka koleg t mi t cilt jan n sall, kryers, protagonist t
asaj se jan br vepra shum t rndsishme, t cilat kan prekur t kaluarn ton t
afrt, po edhe t largt, e kan prekur historin dhe kujtimin n nj mnyr shum t
prgjegjshme dhe humane prmes mikrobotrave t individve dhe t viktimave. Ky sht
ai arti, i cili ka tejkaluar t gjitha barrierat e ngritura nacionale, kufijt administrativ, t
gjitha muret e urrejtjes i ka rrnuar, ky sht ai arti, i cili e zgjon bashkmishn dhe ky
sht ai arti i cili na shpie drejt hulumtimit t ndrgjegjes dhe pendess. N at art ne
mund t krkojm shpresn pr procesin ton t pajtimit.
Autori sht regjisor i teatrit nga Sarajeva

Nisma pr KOMRA

DR. ERIC GORDY

!Potenciali
i kulturs pr

t ndrtuar
hapsir pr
dialog dhe pr
t lidhur njerzit
Eric Gordy
Foto: arkiva personale

Do tia filloj me tri citate pr kulturn. Citati i part jan fjalt e kryetarit t Republika
Srpska, Milorad Dodikut, nga nj konferenc akademike, prkatsisht gjysmakademike, e cila sht mbajtur javn e kaluar n Beograd (maj, 2013, vrejtje red.) Ai,
me at rast, ka deklaruar : Kultura, serbt i paraqet si agresor. Citati tjetr ka t bj me
dika q e kam lexuar vetm para disa minutash n profilin e Facebook-ut t nj mikut
tim. sht fjala pr pyetjen e nj lexuesi, e cila n vitin 1956 sht botuar n revistn
Gruaja Praktike (Praktina ena.) Pyetja ka qen kjo: Prse grat shkojn n koncerte
dhe n manifestime kulturore shum m shum se sa meshkujt? Nuk do t merrem n
mnyr t hollsishme me prgjigjen, por, shkurt, shkaqet shpjegohen me karakteristikat
biologjike. Kjo, n t vrtet, na kujton mjaft dika q mund t dgjohet nga njerzit, t
cilt mendojn se i kan gjetur shpjegimet pr nacionalizmin n biologjin evolutive.
Prfundimi, deri te i cili kan ardhur, sht se trupi i femrs sht m i prshtatshm
pr ulje, derisa meshkujt prher duhet t vrapojn diku. Nuk kemi prfytyrim se si
kan ardhur deri te ai prfundim, ndoshta sht fjala pr far ideje mbi dallimet n
ndryshimet n peshn trupore, me rast meshkujt nuk kan mjaft durim ose kapacitet
fizik pr kultur. Citati i tret jan fjalt e teorikut t njohur, tashm t ndjer, Raymond
Williamsit: Kultura sht e zakonshme . Kta jan ato tri citate.
Tri mnyra t ndryshme t interpretimit t kulturs njri,
i cili kulturn e konsideron si dika instrumentale, si form
t propagands, e cila ekziston q t jet e kontrolluar ose
e shfrytzuar; i dyti, i cili kulturn e konsideron si dika
sublime, t ndar dhe paksa relevante pr gjithka q, e pakta
nga kndi i interpretimeve t caktuara t roleve t gjinive,
e konsideron si jet t duhur; dhe e treta, interpretimi i cili kulturn e sheh si dika t
mbjell n mnyrn n t ciln jetojm dhe gjithka q gjat jets e bjm. Tash, nse e
pranojm prkufizimin e kulturs t Williamsit si dika plotsisht t zakonshme, me kt,
n t vrtet, pyesim se si ajo qndron ndaj gjrave t cilat nuk jan t zakonshme dhe t

Kultura ka nj prparsi t
caktuar n raport me proceset e ngushta formale dhe
juridike, si jan gjykimet
penale.

Nisma pr KOMRA

23

rregullta, se si na ndihmon ajo pr t kuptuar ato gjra t cilat jan t jashtzakonshme

dhe jashtserike, si jan rastet e dhuns masive dhe t prhapur, me t cilat t gjith
ne tashm jemi t njohur mir? Mendoj se n lidhje me kt mund t vrtetojm se si
kultura i ka disa prparsi t caktuara n raport me proceset ngushtsisht formale dhe
ligjore si jan gjykimet penale , t cilat kemi pasur rastin ti shohim dhe ato reflektohen
n faktin se kultura, me kushtin q funksionon n mnyr optimale, mund t ofroj
disa gjra, t cilat ambientet gjyqsore thjesht nuk jan n gjendje pr ti br. Kultura
vrteton, ajo ofron vrtetimin e gjith kompleksitetit dhe kundrthnshmrin e situatave
reale jetsore. Kultura e hap hapsirn pr debat t mospajtimeve, t cilat e tejkalojn
vet prodhimin kulturor. Kultura krijon rrethana pr pranimin reciprok t prvojs dhe t
ndjenjave njerzore. Aty do t mund ti referohemi parimit t vjetr filozofik se ajo q ne
na bn njerz sht kapaciteti q n t tjert t njohim karakteristikat e humanitetit. Kjo,
n t vrtet, do t thot se kultura, ather kur funksionon mir, nuk sht e kufizuar
n prodhimin e saj lokal dhe n ndonj shfaqje ose ekspozit, por ndikimin e saj e
zgjeron edhe jasht, n dialogun dhe n kmbimin, prodhimi prfundimtar i t cilit sht
prparimi i pranimit reciprok.

24

Megjithkt, deri tash kam folur pr kulturn n rastin e saj m t mir. ka sht
kultura n formn e saj m t keqe? Le t kthehemi tash tek prkufizimi i Dodikut ose
n mnyrn, n t ciln kultura sht shfrytzuar n prkufizimin e revists Gruaja
praktike (Praktina ena). N rastin m t keq, kultura e ofron nj form t ritualizuar t
rekapitullimit, t prsritjes s narrativave mbizotrues ideologjik dhe t s vrtets, t
cilat tashm gjersisht jan t prhapura dhe t pranuara. Pikrisht neve, roli i till i saj, i
prcjell me interesimin e qart t shteteve pikrisht pr kt lloj t kulturs, na i ndrion
disa fenomene, prndryshe misterioze, si jan investimet e jashtzakonshme t shteteve
suksesive n artistt si jan... jo, tash nuk do t prmend emra, por sht fjala pr ata
artist, pr t cilt edhe ju mendoni.
Mendoj se gjat trembdhjet viteve t fundit, pra q nga ndryshimi
i pushtetit n shumicn e shteteve t rajonit, kufizimi i diskursit t
drejtsis n nivele juridike dhe formale n t vrtet ka sjell deri te
lirimi afatgjat prej prgjegjsis i nj numri t madh t individve
t angazhuar n fushn e kulturs. Kan mbizotruar t pritmet se
institucionet gjyqsore jan ato t cilat do t ofrojn disa prgjigje
dhe se deri ather nuk sht e nevojshme pr t br dika si dhe
as t merret me prgjegjsin n disa fusha t tjera institucionale.
Kjo ia ka mundsuar kulturs zyrtare q prap t grupohet dhe sot
jemi dshmitar t dominimit t shprehur t formave t forta ideologjike n pjesn m t
madhe t hapsirs arsimore dhe kulturore n rajon. N mnyr plotsuese, kjo e ka pasur
pr pasoj edhe rnien e prkrahjes n fardo aspekti t kulturs me potencial subversiv.
Kjo, sht e vrteta, nuk do t thot se kultura me potencial subversiv nuk ekziston. E
kundrta, ajo gjat gjith kohs ka ekzistuar dhe kontributi i saj sht shum esencial. Ku,
ather, qndron rndsia e kontributit t saj?

Kultura, n formn m t
keqe, ofron nj form t
ritualizuar t rekapitullimit,
t prsritjes s narrativave
mbizotrues ideologjik dhe
t s vrtets, t cilat tashm
gjersisht jan t prhapur
dhe t pranuar.

Nisma pr KOMRA

Ktu do t sjell dy premisa, t cilat i konsideroj t domosdoshme , edhe pse ato, shum
leht, mund t jen t gabueshme. N t kundrtn, nuk do t mund t punoja punn
q e bj. Premisa e par sht se kultura e plotson nevojn njerzore pr mirkuptim
dhe domethnie, kontekst dhe interpretim. Premisa e dyt sht se nevojat e njerzve,
prkatsisht shtja dhe kushtet, t cilat i vendosin n mnyr q t kuptojn dika
nuk jan t thjeshta dhe se, me gjas, nuk mund t jen t knaqura me prgjigje
instrumentale ose t atypratyshme. Me kt dshiroj t them se ajo pr t ciln njerzit
krkojn sht n t vrtet pikrisht ai kompleksitet dhe potencial i kulturs pr ta
ndrtuar hapsirn pr dialog dhe ndrlidhje t njerzve. Nse dikush do t m pyeste se
prse fare merrem me kulturn n Forumin i cili i kushtohet drejtsis si nj nga arsyet
mund t thosha edhe at se ky me gjas sht vendi m i mir dhe mnyra m e mir
q nevojat e tilla t artikulohen dhe t knaqen. Nse i vshtrojm modelet e drejtsis
tranzicionale n disa pjes t tjera t bots, para s gjithash n Afrik, do t shohim se
kjo ide n nj form t caktuar ka qen n mnyr sistematike e integruar n t gjith
procesin tranzicional. Mnyra se si kjo ekziston gjithsesi se do t mund t kritikohej dhe
kjo sht dika mbi t ciln do tia vlente t mendohej edhe n kt kontekst.
Autori sht ligjrues n Universitetin College London, Britani e Madhe

25

DR. GENTIAN ZYBERI

!Krkimfaljet

ndaj viktimave

jan m t

rndsishme se

sa aktgjykimet

e tribunaleve

Gentian Zyberi
Foto: arkiva personale

Un shkurtimisht do t merrem me rolin e gjykatave ndrkombtare penale dhe

tribunaleve n procesin e pajtimit n shoqrit post-konfliktuale, me fokus parsor
n Gjykatn Ndrkombtare Penale pr ish Jugosllavin (GJNPJ). Do tiu lutesha q
mospajtimet rreth nocionit e kaluara ti lm pr pak m von. Do t duhej ta dinit se
Nisma pr KOMRA

E prkrah dhe e moj

Nismn pr KOMRA ajo sht instrument
pr vazhdimin e
debatit mbi gjith
at q ka ndodhur
gjat luftrave n ish
Jugosllavi.

26

e kam prfaqsuar mbrojtjen n dy lnd para GJNPJ dhe Gjykats

Ndrkombtare t Drejtsis (n lndn kosovare, q para tyre sht
zhvilluar, kam qen i angazhuar si koordinator dhe kshilltar ligjor i
ekipit shqiptar). Shkurtimisht do t flas mbi shtje t ndrlidhura dhe
do t v n spikam edhe disa tema t tjera pr shqyrtim t mtejm.
Le ta qartsoj, shtja e par, me t ciln do t merrem ka t bj me
at se ka njmend sht pajtimi, pr ka ka folur edhe profesoresha
Kostovicova. Nj burim i mrekullueshm i informacioneve, t cilin
shumica e akademikve e urren, Wikipedia, e prshkruan pajtimin
si prtritje t respektit reciprok n marrdhniet e individve n grupe t ndryshme
kulturore dhe etnike. N rastin e ish Jugosllavis, pa dyshim se sht fjala mbi pajtimin
n dy nivele paralele si brenda shteteve individuale, po ashtu edhe n marrdhniet
midis tyre. A thua respekti i till reciprok njmend sht prtritur? Mendoj se n kt
pikpamje ekzistojn disa indikator t caktuar pozitiv, edhe n nivelin individual e
edhe n nivelin ndrshtetror. Me kt nuk dua ta zvogloj rndsin e faktit se edhe m
tutje ekzistojn disa probleme t pazgjidhura, por edhe t pazgjidhshme. E para, do t
doja t prqendrohesha n faktin nse individt dhe shoqrit prkatse e perceptojn
drejtsin ndrkombtare penale si proces ose si qllim. A thua pr njerzit sht m
e rndsishme q gjykimi t jet i ndershm ose q, n fund, t dnohen t akuzuarit,
prkatsisht t lirohen? Prshtypja ime sht se shum njerz nuk jan t interesuar pr
vet procesin gjyqsor dhe teorit komplekse juridike, si sht teoria mbi ndrmarrjen
e prbashkt kriminale dhe bashkkryerjen, aq sa jan pr rezultatin prfundimtar t
gjykimit. Prfundimi i till pastaj do t interpretohet n pajtim me narrativin kombtar,
i cili sht specifik pr secilin prej vendeve, grupeve etnike dhe popujve (n rastin ton Bosnja, Serbia, Kroacia, Kosova dhe Maqedonia). Jo vetm kaq, drejtsia ndrkombtare
n kt pikpamje sht e ballafaquar me nj kundrshtar shum t rnd, t cilin na
e ka dhuruar vet natyra, dhe i cili quhet disonanca kognitive. Kolegt e mi ktu e kan
prkufizuar si proces psikologjik, me an t t cilit individi synon ti shmang t gjitha
situatat ose informacionet , t cilat tek ai e zgjojn ndjenjn e sikletit ose t disonancs.
Po, njmend ne jemi qenie morale, por pranimi i prgjegjsis kolektive pr krimet e
rnda sht nj shtje plotsisht tjetr.
Tash do t kaloj n pikn tjetr, e cila ka t bj interaksionin e GJNPJ-s me aktort e
tjer, t cilt punojn pr pajtimin. Dshiroj q n lidhje me kt t jem plotsisht i qart
un jam i mendimit se GJNPJ sht nj komponent shum e rndsishme e sistemit
ndrkombtar pr shkak t rolit t saj dhe kontributit n sigurimin e prgjegjsis individuale
penale pr krimet m t rnda. Megjithkt, n mnyr q pajtimi njmend t lshoj
rrnj, sht e domosdoshme q aktivitetet e gjykatave ndrkombtare penale t jen t
prcjella me prkrahjen e fuqishme ndrkombtare, me strukturat ligjore, institucionet dhe
proceset kombtare. Prkundr kritikave t shpeshta, se gjykatat ndrkombtare penale
nuk i kontribuojn detyrimisht prparimit shoqror-politik dhe pajtimit n shoqrit postkonfliktuoze , duhet t theksohet se, marr ngushtsisht, mandati i tyre n t vrtet sht
i kufizuar n procesimin e kryersve t gjenocidit, t krimeve t lufts dhe krimeve kundr
Nisma pr KOMRA

njerzimit t rangut, t aktit ose t profilit m t lart. ka ndodh kur elitat politike dhe
mediat n nj vend e prhapin narrativin kombtar, i cili e pengon punn e ndonj gjykate
ndrkombtare? Kur narrativi gjyqsor i vrtetuar nga GJNPJ i kundrvihet narrativit
kombtar t ndonjrs prej shoqrive, me t cilat ktu merremi ka mendoni, cili prej dy
narrativave do t heq pesh m shum? Edhe pse GJNPJ mundet dhe, n t vrtet, ka hapur
nj hapsir t caktuar pr futjen e narrativave t tjer, t drejtpeshuar e vshtruar n shtigje
afatgjata kohore, efektet e gjera t prpjekjeve t tilla, pa prkrahjen e fuqishme shoqrore,
n jetn e prditshme sipas t gjitha gjasave do t jen t paprfillshme. Kjo sht edhe nj
nga arsyet prse e prkrah dhe e moj Nismn pr KOMRA ajo sht, n t njjtn koh,
edhe instrument pr vazhdimin e debatit mbi gjith at far ka ndodhur gjat lufts n ish
Jugosllavi. N linjn e fundit, ky debat ka t bj me t vrtetn me at se n far shoqrie
n t vrtet dshirojm t jetojm.
Tash do t prqendrohem n pikn e tret dhe n t fundit t
prazantimit tim. Ajo ka t bj me rndsin e outreachit- t
gjykatave dhe tribunaleve ndrkombtare penale, duke prfshir
edhe GJNPJ-n. Do t dshiroja q n lidhje me kt ta bj nj
pyetje: ka sht m me rndsi pr njerzit dhe popujt e ish
Jugosllavis aktgjykimi i GJNPJ-s i arsyetuar n mbi 600 faqe
ose krkimfaljet publike, t cilat do ti drejtonte ndonjri prej
liderve t vendeve t rajonit? T dyja aktet jan t rndsishme, kurse, megjithkt,
funksioni i aktgjykimeve t GJNPJ nuk sht edhe aq t ofroj palt n procedur.
Gjestet e vullnetit t mir dhe kontaktet n nivelet m t larta t pushtetit jan masa, t
cilat mund ta prparojn pajtimin shum m shpejt. Fatkeqsisht, deri tash nuk kemi
par mjaft gjeste t tilla n ish Jugosllavi. Q t prfundoj, gjykatat ndrkombtare
penale, duke prfshir edhe GJNPJ, ekzistojn q t sigurojn nj mas t caktuar t
prgjegjsis, edhe pse jo t plot, dhe q ti kontribuojn forcimit t shtetit ligjor n nivel
ndrkombtar, prkatsisht q t inkurajojn dhe t prkrahin prpjekjet vendore n
kt drejtim. Megjithkt, kur sht fjala pr pajtimin, aktgjykimet e tyre jan n gjendje
vetm pr t ofruar mundsit pr inicimin e debatit mbi ann e errt t konflikteve t
armatosura brenda nj shoqrie t dhn. Pajtimi realizohet edhe n nivel kombtar
e edhe n nivel ndrshtetror, kurse ky sht nj proces, i cili krkon jo vetm koh
dhe durim, por edhe prkushtim, kmbngulje dhe koordinim t t gjith aktorve n
proces. Aktivitetet e gjykatave ndrkombtare penale qartazi tregojn se drejtsia pr
viktimat e shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut sht e mundshme, edhe pse ndoshta
vetm e pjesshme ose n mas t kufizuar. N t njjtn koh, puna e tyre dhe rezultati
e vrtetojn faktin se drejtsia, paqja dhe pajtimi nuk qndrojn n raporte kye, por se
prbjn qllime t cilat duhet t realizohen n mnyr simultane. N linjn e fundit,
vet shoqrit tona jan ato t cilat duhet t shfrytzojn momentin dhe t rrmbejn
rastet pr t lvizur prpara, duke u ballafaquar me t gjitha fantazmat e s kaluars n
mnyrn prkatse.

A thua respekti i till

reciprok njmend sht
prtritur? Mendoj
se n kt pikpamje
ekzistojn indikator t
caktuar pozitiv.

Autori punon n Qendrn Norvegjeze pr t Drejtat e Njeriut, Norvegji

Nisma pr KOMRA

27

NATASHA KANDIQ

!Nisma pr

KOMRA mund t
korrigjoj kufizimet,
t cilat i bart me vete
procedura gjyqsore

Nataa Kandi
Foto: Vreme

28

Ejani ta shohim se si ne e kuptojm at nocion t pajtimit dhe se si organizatat e

shoqris civile, shoqatat e viktimave dhe viktimat e shohin rrugn deri te pajtimi.
Do t thosha se ekzistojn disa nisma t njohshme ose pikpamje apo mendime mbi
at se si duhet t arrijm deri te pajtimi. Do t filloja, para s gjithash, nga Bosnja dhe
Hercegovina, dhe nga propozimi i ekspertve t UNDP-a n dokumentin i cili prcjell
Strategjin e drejtsis tranzicionale n Bosnj dhe Hercegovin. Qndrimi i ekspertve
t UNDP-s sht se sht tepr hert pr themelimin e komisioneve kombtare pr t
vrtetn, se mbetet mundsia pr ndrlidhjen me nismat rajonale, por se n Bosnj dhe
Hercegovin n kt moment m e rndsishmja sht q t krijohet hapsira publike,
kurse ata propozojn q ky t jet Forumi pr t vrtetn, n t cilin do t flitej, do t
paraqiteshin idet, mendimet, studimet, rezultatet e hulumtimeve mbi at se far ka
ndodhur n t kaluarn; q kjo t jet platforma pr rrfimet, t cilat me vet faktin se do
t jen t shqiptuara, munden, me koh, pr t uar edhe deri te afrimi i pikpamjeve
mbi at se far ka ndodhur n t kaluarn. Nuk sht fjala pr nj nism t miratuar
prkatsisht nj nism zyrtare, por, duke qen se e prcjell at dokument t Strategjis
s drejtsis tranzicionale dhe se pas tij qndrojn emra shum eminent t ekspertve t
drejtsis tranzicionale, kt propozim duhet marr seriozisht dhe duhet t mendohet
se cilat jan potencialet e Forumit t propozuar shtetror pr t vrtetn n arritjen e
pajtimit.
N disa qarqe t shoqris civile n Serbi konsiderohet se nuk ka pajtim nse shoqrit e
caktuara nuk e bjn denacifikimin. Kjo ide niset nga prvoja gjermane, kurr nuk sht
elaboruar n mnyr t hollsishme, por avokuesit e denacifikimit kan vn n spikam
se Serbia duhet t niset nga ajo q ua ka br t tjerve dhe se n kt mnyr do ta
iniciojn procesin e pajtimit. E treta, nisma publikisht e njohshme, e cila mund t njihet
n tekstet, n paraqitjet me goj, n konferenca, sht ajo pikpamje e shoqris civile
Nisma pr KOMRA

n Kosov mbi at se n far mnyre ose nn far kushtesh shoqria kosovare duhet
t marr pjes n ndonj nism rajonale si sht KOMRA dhe se ka sht e nevojshme
pr pajtimin e Serbis dhe Kosovs. Atje mund t dgjohet shpesh se kushti sht q
Serbia, institucionet e saj zyrtare, prfaqsuesit m t lart t atij shteti, t pranojn dhe
t krkojn falje pr krimet t cilat i kan kryer mbi shqiptart duke filluar nga krimet
masive e deri te dbimi. Dhe kjo sht, sipas qndrimit, kusht i cili mund t hap rrug
drejt pajtimit. Tash do t theksoja edhe nj perspektiv, do t thosha se ajo i takon m
shum pikpamjeve, t cilat vijn nga institucionet shtetrore, t cilat mund t piqen,
mbi at se far nnkuptojn ata me pajtimin. (...) detyra sht q shteti t ndrmarr
instrumente, masa, procedura, t cilat mund t sjellin deri te ajo q e prbn thelbin e
pajtimit, e kjo sht pranimi publik i viktimave, pranimi i t tjerve, dhe mosndrlidhja
me at q i sht br popullit vetjak. Pikrisht t cekurit e popullit sht edhe thelbi i t
kuptuarit zyrtar t pajtimit. Kjo ka mundur t shihet qartazi pas aktgjykimeve liruese n
koht e fundit, kur thuhet: ja, ky aktgjykim lirues ndaj gjeneralve kroat bn q ky q t
jet fundi i pajtimit. N thelb t nj qndrimi t till politik, zyrtar, qndron t kuptuarit
politik se nse nuk ka aktgjykime pr krimet, t cilat jan kryer ndaj popullit serb, ather
nuk ka as kushte pr pajtimin. Kshtu, m duket, pr shkak t t kuptuarit t till t
procesit dhe t nocionit t pajtimit, sht tejet e mir dhe e rndsishme kjo prpjekje
e jona q ne n kt debat mbi instrumentet e vrtetimit t fakteve mbi t kaluarn t
prfshijm hulumtuesit dhe teorikt nga radht e bashksis akademike n mnyr q s
bashku t prpiqemi pr t prfshir edhe politikant n debatin mbi pajtimin dhe at
se si sht e mundur ky pajtim. Do t thosha se nj nga prfundimet e Forumit t nnt
pr Drejtsin Tranzicionale sht se pajtimi sht proces dhe se ai sht nj rrug. Ajo
rrug, n t vrtet, mund t jet e konceptuar dhe e par, e prkufizuar dhe e prcaktuar
me veprime dhe masa t caktuara konkrete, t cilat do t na ojn deri aty sa ta kuptojm
se far ne t gjith mendojm pr pajtimin, kurse kjo sht bashkndjenja, pranimi i t
tjerve, respektimi i t tjerve, besimi, nderimi dhe pastaj do t kuptojm se kjo sht
ajo deri ku mund t arrijm dhe se far ka munguar n t kaluarn, jo vetm pas ksaj
lufte, por edhe pas luftrave pararendse. Kjo do t thot se ne duhet q n baza t
prditshmris t ndikojm n politikant, n mnyr q ata t ndryshojn mnyrn e
tyre t t kuptuarit t politiks, q ti bindim, q tiu themi se nuk ka pajtim pa pranimin e
t tjerve. Nse e kushtzojm pajtimin me pranimin vetm t viktimave tona, frikohem
se nuk do t marrim at q dshirojm: pajtimin, dhe kjo disa her sot sht theksuar,
pajtimin i cili do t bazohet edhe n besimin e edhe n pranimin publik. Varsisht
se prej nga jan shoqatat e viktimave, ne po ashtu kemi edhe nj numr t pafund t
mendimeve dhe t pikpamjeve mbi at se ka sht besimi. Edhe n kt Forum kemi
mundur pr t dgjuar se ekziston nevoja e viktimave nga Bosnja dhe Hercegovina q t
jen publikisht t pranuara, jo vetm padrejtsit e bra ndaj tyre, por t jen t pranuara
edhe kualifikimet juridike t veprave penale, t cilat, n t vrtet, jan n kompetencat e
Tribunalit t Hags dhe t gjykatave vendore.
Kur kemi mendime t ndryshme, pikpamje mbi at se ka sht pajtimi dhe sa i
shohim n at proces t pajtimit t tjert, ku qndron, ather, veantia e ksaj nisme
Nisma pr KOMRA

29

pr KOMRA? Sot, le ta prsris, tre njerz n kto tri

sesione e kan prmendur se duhet ti qndrojm n
rrug kulturs dhe praktiks ballkanike se viktimat jan
numra dhe se ajo kultur e prkujtimit ka qen gjithmon,
n t vrtet, kultur e garimit me numra. Pikrisht kjo
nism e KOMRA-s niset nga kjo. Nuk ka pranim publik
as t viktimave nga midisi vetjak nse nuk ka emra t
tyre, nse nuk e dim identitetin e tyre dhe nse nuk i
dim rrethanat n t cilat e kan humbur jetn. Ende nuk jemi afr ksaj, por t gjith
ata t cilt jan t tubuar rreth nisms pr KOMRA, ata tashm para disa vitesh e kan
kuptuar se nuk sht e mjaftueshme vetm t angazhohesh pr zbatimin e qasjes rajonale
n vrtetimin e fakteve mbi t kaluarn, duke e pasur parasysh faktin se presim q shtetet
t jen barts t projektit ndrshtetror t KOMRA-s, duke pasur parasysh se far jan
institucionet tona shtetrore, se ne, n t vrtet, duhet ta prkrahim at ide n realizimin
e detyrave t saja themelore. E kjo sht t prgatisim t dhnat dhe faktet, mbi t cilat
bazohet e vrteta forenzike pr pranimin publik t viktimave. Prej kndej rrjedh Libr
kujtimi i Kosovs, prej andej Libri boshnjak i t vdekurve, prej andej tash n prparim
e sipr dokumentimi i viktimave individuale t lufts n Kroaci, prej kndej rrjedhin
dokumentimi i humbjeve njerzore n Serbi dhe Mal t Zi, dokumentimi i rrethanave n
t cilat e kan humbur jetn polict dhe ushtart e Serbis dhe t Malit t Zi n Kroaci
dhe n Bosnj e Hercegovin. Emrimi i viktimave na e jep kornizn pr at q ne nuk
mund ta bjm, e kjo sht pranimi publik i viktimave. Ksaj, shtetet mund tia japin edhe
nj element tjetr t rndsishm t cilin ne nuk mundemi, edhe pse prpiqemi me shpirt
pr ta avokuar kt ide, dhe nse do t kemi sukses pr ta dokumentuar t gjitha viktimat
individuale, pranimi publik duhet t prcillet nga dshmit publike. Historit e viktimave
duhet t dgjohen, duhet t dgjohet zri i viktimave nga Knini n Zagreb, i viktimave
shqiptare n Beograd, por, po ashtu, edhe zri i viktimave serbe n Prishtin. Duhet t
dgjohet zri personave t fshir, sado q ju mund t mendoni se kjo sht dika tjetr
nga fakti i varrezave masive t krijuara pas vitit 1991 ose gjat vitit 1998 dhe 1999 n
Kosov.

Duhet q do dit t ndikojm

n politikant n mnyr q ata
t ndryshojn mnyrn e tyre
t t kuptuarit t pajtimit, q ti
bindim, q tua tregojm se nuk
ka pajtim pa pranim t t tjerve.

30

sht krejt e mundshme q nisma ka m shum e q un nuk i kam cekur. T gjitha

duhet shnjuar dhe duhet t analizohen potencialet e tyre. Si avokuese e Nisms pr
KOMRA, konsideroj se ajo ka potencial t madh. Ajo ka rezultate dhe nj vizion preciz
lidhur me at se ka duhet t bhet q t jemi m afr jo vetm bashkekzistencs,
por edhe bashkjetess, besimit, ndrtimit t kulturs s bashkndjesis, solidaritetit
dhe mosprsritjes s krimeve. Nisma pr KOMRA deri tash ka treguar se ndikon n
zvoglimin e tensioneve etnike dhe politike n rajon, se ka potencial pr t ofruar ata, t
cilt jo fort moti vetveten e kan par n ant armiqsore. Ajo ka potencial pr t tubuar
nj numr t madh t hulumtuesve dhe t shkenctarve, t cilt n universitete t mira
trajtojn t kaluarn ton, t cilt mund t nxisin bashksit akademike n vendet postjugosllave. Jemi t vetdijshm se na jan dashur dy vite pr t bindur kryetart e shteteve
t rajonit se kjo sht puna e tyre, q ti bindim q ata ti emrojn t drguarit e tyre
Nisma pr KOMRA

personal n Grupin e Ekspertve t Rajonit pr KOMRA.

Ju lutem ta keni parasysh se kjo Nism e KOMRA-s nuk ka
kurrfar interesash t veanta pr ta zvogluar rndsin
e trashgimis s Tribunalit t Hags. Por ekziston nj
dallim thelbsor midis Nisms pr KOMRA dhe t gjitha
gjykatave. Ja, pr shembull, n mnyr q t jet e qart se
prse e kam fjaln. Pr ata, t cilt nuk e din, n datn 1
qershor t vitit 1992, n komunn e Zvornikut jan ngujuar
rreth 700 meshkuj boshnjak, duke i ndar nga familja, dhe jan mbyllur n Qendrn
shkollore teknike n Karakaj. N afat prej nj jave, t gjith jan vrar, n mnyrn m
tmerruese. Ende mbetjet mortore t t gjith atyre nuk jan gjetur. N Beograd ka zgjatur
gjykimi tri vite e gjysm pr kryetarin e komuns s Zvornikut, komandantin e Mbrojtjes
Territoriale dhe grupin e pjestarve t formacioneve vullnetare serbe, t cilat e kan
kryer kt krim, t cilin e kan konsideruar vepr heroike dhe si dshmi t patriotizmit
serb. Gjykata ka vrtetuar se t akuzuarit jan prgjegjs pr vdekjen e 300 dhe jo 700
njerzve, aq sa gjithsejt jan pushkatuar. Si sht e mundur q gjykata t dnoj dy t
akuzuar dhe dhjetra kryers t zakonshm pr m pak se gjysmn e njerzve, t cilt
jan vrar? Pr arsye se gjykata nuk ka pasur n dispozicion raportet e zhvarrosjes,
certifikatat e vdekjes, kshtu q edhe n aktgjykim dhe n aneks prmenden 300 njerz,
derisa n t gjitha dokumentet e tjera, t cilat i kan tubuar organizatat joqeveritare me
emr e me mbiemr prmenden 700 njerz. Ktu qndron ai potencial i ksaj Nisme

Duhet t dgjohet zri

i viktimave nga Knini
n Zagreb, i viktimave
shqiptare n Beograd,
por, po ashtu, edhe zri i
viktimave serbe n Prishtin.

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri
Organizata
Shteti
Adresa
Email
Web faqja
Telefoni
Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
Nisma pr KOMRA
T vazhdojm tutje.

31

Emrimi i viktimave na e jep

kornizn pr at q ne nuk
mund ta bjm, e kjo sht
pranimi publik i viktimave.

pr KOMRA mund t korrigjoj kufizimet, t cilat i bart me

vete procedura gjyqsore dhe mund t jap nj vizion m t
plot faktik mbi at se far ka ndodhur. Ne nga Koalicioni pr
KOMRA dshirojm t themi se KOMRA do t jep pamjen
forenzike mbi t kaluarn. Nse krahas pamjes forenzike do t
kemi sukses pr t shkruar at narrativ mbi rrethanat e vrasjes, ather komisioni rajonal,
sido q t quhet ai, do t ishte n shuplak t dors dhe do t ishte gabim i politikanve t
cilt nj pun aq t madhe, aq shum t dhna, aq shum fakte dhe t vrteta forenzike t
mos shfrytzonin pr her t par n kulturn ballkanike pr nj vepr t mir, e cila ka
potencial pr t parandaluar prsritjen e krimit.
Autorja sht koordinatore e Nisms pr KOMRA

32

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri
Shtetit
Adresa
Email
Numri amz
Numri i letrnjoftimit
Numri i pasaportit
Numri i letrnjoftimit
Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Nisma pr KOMRA
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
T vazhdojm tutje.

PROCESI KOMRA
Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e
fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006
n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t
cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare
(Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH)
dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e
organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t
zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan
zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve
t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn
e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n
shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet.
Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr
vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera
t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi
(KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr
drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin.
Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit
intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000
pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh
shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira.
N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve
t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s,
sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011
Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum
se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar
institucioneve m t larta t shteteve t rajonit.
N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i
avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale t
procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i
Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin
e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t
shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera
n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001.
Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr
themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve
mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve
dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera,
vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat
bashkrisht do t themelojn KOMRA-n.
!Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t
informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n,
prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e
interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret
edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet
bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n
gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

33

34

Nisma pr KOMRA