List Saveza energeti~ara

Broj 2 / Godina XII / Mart 2010.

UDC 620.9

ISSN br. 0354-8651

ekonomija ekologija

ENERGETIKA 2010

Zlatibor, 23.03. 26.03.2010.

Meunarodno savetovanje

u organizaciji Saveza energetiara

pod pokroviteljstvom

Ministarstva rudarstva i energetike,

Ministarstva nauke i tehnolokog razvoja,
Ministarstva ivotne sredine i prostornog planiranja,
Ministarstva ekonomije i regionalnog razvoja,
PKS, JP EPS, NIS a.d. Novi Sad, JP EMS, JP Srbijagas

Savetovanje su pomogli
Ministarstvo rudarstva i energetike
Ministarstvo nauke i tehnolokog razvoja
Ministarstvo ivotne sredine i prostornog planiranja
PD Termoelektrane Nikola Tesla
PD Hidroelektrane erdap
PD Elektrovojvodina
PD Distribucija Beograd
PD RB Kolubara
PD TE KO Kostolac
Goa Montaa
Rolling World
Kirka Suri
Exor Esi
ATB Sever

energija
ekonomija
ekologija

ekonomija ekologija

energija

Energija/Ekonomija/Ekologija

IZDAVA^KI SAVET

Broj 2; mart 2010.

Dr Petar [kundri}, ministar

rudarstva i energetike
Mr Bo`idar \eli}, ministar za
nauku i tehnolo{ki razvoj
Mr Mla|an Dinki}, ministar
ekonomije i regionalnog
razvoja
Dr Oliver Duli}, ministar `ivotne
sredine i prostornog planiranja
Dr Kiril Krav~enko, gen.
direktor NIS ad
Milo{ Bugarin, predsednik PKS
Dragomir Markovi}, gen.dir.
JP EPS-a
Dr Dimitrij Mali{ev, predsednik
UO NIS a.d.
Dr Aca Markovi}, predsednik
UO EPS
Prof. dr Milo{ Nedeljkovi},
dr`avni sekretar
Du{an Mraki}, dr`avni sekretar
Prof.dr Ivica Radovi}, dr`avni
sekretar
Dr Slobodan Ili}, dr`avni
sekretar
Neboj{a ]iri}, dr`avni sekretar
Ljubo Ma}i}, direktor Agencije
za energetiku Srbije
Dr Milo{ Milankovi}, gen.dir.
JP Elektromre`a Srbije
Du{an Bajatovi}, gen.dir.
JP Srbijagas
Sr|an Mihajlovi}, gen.dir.
JP Transnafta
Mr Zlatko Dragosavljevi}, gen.
dir. JP PEU
Branislava Mileti}, gen.dir.
EP Republike Srpske
Drago Davidovi}, predsednik
SE Republike Srpske
Dr Tomislav Simovi}, gen.dir.
Montinvest ad
Dr Vladan Pirivatri}, gen.dir.
Energoprojekt Holding
Zoran Predi}, gen.dir.
JKP Beogradske elektrane
Dr Bratislav ^eperkovi},
predsednik UO JP Transnafta
Stevan Mili}evi}, direktor
PD EDB, doo
Petar Kne`evi}, dir.
PD TENT, d.o.o.
Dragan Stankovi}, direktor
PD HE \erdap, d.o.o.
Mijodrag ^itakovi}, dir.
PD Drinsko-Limske HE
Dragan Jovanovi}, dir.
TE-KO Kostolac
Predrag Radanovi}, iz.direktor
NIS Naftagas
Arkadij Jerizarjan, iz.direktor
NIS Petrol
Sa{a Ili}, iz.direktor
NIS TNG
Slobodan Mihajlovi}, direktor
PD Elektrosrbija, d.o.o.
Neboj{a ]eran, direktor
PD RB Kolubara, d.o.o.
Tomislav Papi}, direktor
PD Elektrovojvodina, doo
Milo{ Samard`i}, direktor
PD Panonske TE-TO
Janko ^obrda, direktor
Novosadske toplane
Dragoljub Zdravkovi}, direktor
PD Jugoistok, d.o.o.
Boban Milanovi}, direktor
PD Centar, doo
Ra{a Babi}, direktor
Termoelektro, ad
Dr Nenad Popovi},
ABS Holding

Osniva~ i izdava~
Savez energeti~ara
Predsednik SE
Prof. dr Nikola Rajakovi}
Sekretar SE
Nada Negovanovi}
Glavni i odgovorni urednik
Prof. dr Nenad \aji}
Adresa Redakcije
Savez energeti~ara
11000 Beograd
Knez Mihailova 33
tel. 011/2183-315
faks 011/2639-368
E-mail:savezenergeticara@EUnet.rs
www.savezenergeticara.org.rs
Kompjuterski prelom EKOMARK
Dragoslav Je{i}
[tampa
Akademska izdanja,
Beograd
Godi{nja pretplata
- 8.000,00 dinara
- za inostranstvo 16.000,00
dinara
Teku}i ra~un SE
broj 355-1006850-61

Radovi su {tampani u izvornom

obliku uz neophodnu tehni~ku
obradu.
Nijedan deo ove publikacije
ne mo`e biti reprodukovan,
presnimavan ili preno{en bez
prethodne saglasnosti Izdava~a.

Milorad Markovi}, predsednik

HK Minel
Marko Pejovi}, potpredsednik
SE
Dr Dragan Kova~evi}, gen.dir.
EI Nikola Tesla
Dr Vladan Batanovi}, gen.dir.
Institut Mihajlo Pupin
Dr Zlatko Rako~evi}, gen.dir.
Instituta Vin~a
Prof.dr Miodrag Popovi},
dekan Elektrotehni~kog
fakulteta Beograd
Prof.dr Du{an Gvozdenac,
Tehni~ki fakultet Novi Sad
Prof.dr Milun Babi}, Ma{inski
fakultet u Kragujevcu
Dr Svetislav Bulatovi},
EFT Group
Slobodan Babi},
Rudnap Group
Dr Vladimir @ivanovi}, SE
Dragojlo Ba`alac, SE
REDAKCIONI ODBOR
Slobodan Petrovi}, sekretar
Odbora za energetiku PKS
Prof. dr Ozren Oci}
Prof.dr Petar \uki}, TMF
Dragan Nedeljkovi}, novinar
Dr Vojislav Vuleti}, gen.sek.
Udru`enje za gas
Radi{a Kosti}, direktor
Elektroistok izgradnja
Savo Mitrovi}, direktor
Sever Subotica
Dr Branislava Lepoti}, dir.
JP Transnafta
Mom~ilo Cebalovi}, dir.za
odnose s javno{}u EPS
Dr Predrag Stefanovi},
Institut Vin~a
Dr Du{an Unkovi}, NIS a.d.
Jelica Putnikovi}, novinar
Miroslav Sofroni},
PD TENT d.d.
Mile Danilovi}, dir.
Termoelektro Enel
Prof.dr Vojin ^okorilo, RGF
Krstaji} Sekula, novinar
Roman Muli}, SE
Rade Borojevi},
Privredna komora Beograda
Nikola Petrovi}, dir.
ENERGETIKA d.o.o.

ekonomija ekologija

energija

ENERGETIKA 2010

ORGANIZACIONO PROGRAMSKI ODBOR

Predsednik: Milun Babi
Sekretar:
Nada Negovanovi
lanovi: Milo Nedeljkovi, Kaneve Gligor, Adriana Sida Manea,
Jovica Milanovi, ori Biljanovski, Miroslav Bosani,
Tomislav Papi, Ljubo Mai, Radia Kosti, Dean Ivanovi,
Milenko Nikoli, Tomislav Simovi, Milorad Markovi

ekonomija ekologija

energija

Sadr`aj
[005] D`. Sinanovi}, A. Jahi}, A. Botali}
Energetska strategija Evropske Unije i neki aspekti primene
obnovljivih izvora energije u regiji jugoisto~ne Evrope
[010] D. Djurdjevi}, M. Jevti}
Fotonaponski ure|aji i sistemi - pro{lost, savremena tehnologija
i budu}i pravci razvoja
[017] M. \edovi}, I. Aleksi}, @. \uri{i}
Analiza iskori{}enja mre`no povezanih fotonaponskih sistema u
Srbiji
[023] M. Jevti}, N. Stojni}
Originalna pionirska istra`ivanja elektrohidtodinamike
[035] D. Nikoli}, Z. Nikoli}, M. Jankovi}
Efikasan regulator napona fotonaponskog napajanja
[039] S. \ukanovi}
Ekonomski ishodi primene podsticajnih mera za solarne }elije i
vetrogeneratore u Nema~koj, [paniji i Italiji
[044] D. Komarov, S. Stupar, A.Simonovi}, S. Trivkovi}, M. Stanojevi}
Trendovi u industriji vetroturbina u svetu i mogu}i pravci razvoja
doma}e vetroenergetike
[051] A. Savi}, @. \uri{i}, N. Rajakovi}
Optimalno pozicioniranje vetrogeneratora u okviru farme
vetrogeneratora uz uva`avanje WAKE efekata
[055] D. Romani}, M. Banjali}
Metodi modelovanja anemometra na krovu meteorolo{ke stanice
pri odre|ivanju potencijala vetra
[058] A. Sida Manea, L. Mircea, D. Pavlov
Documentation on the current state of harnessing wind energy,
wind potential in Romania
[062] M. ]alasan, M. Ostoji}
Ispitivanje limitera pobudne struje stati~kog pobudnog sistema
sinhronih generatora iz HE Peru}ica
[068] A. Bojkovi}, \. Jankovi}, B. Bajalica, S. Bulatovi}, D. Jovovi}
Revitalizacija hidroelektrana - primer HE Piva
[074] M. Jevti}, Lj. An|elkovi}, J. Radosavljevi}, M. ]iri}
Merenje stepena iskori{}enja mikro hidroelektrane i ugra|ene
turbine
[078] I. Todorovi}, R. Jovanovi}, Z. Kukobat
Izvedba petopolnog rastavlja~a 245 kV U RHE Bajina Ba{ta
[082] N. Mari~i}, Dj. Novkovi}, Dj. Markovi}, Lj. Andjelkovi}
Opis postupka i razvoj softvera za prora~un banki turbine
[087] A. Sida Manea, D. Ctlin Stroi
Efficient hydro energy using in Romania
[091] V. [u{ter{i~, V. Stevanovi}, M. Babi}, D. Gordi}
Tehno - ekonomska analiza primene geotermalne toplotne pumpe
za grejanje poslovno - stambenog objekta
[096] G. Dra`i}, S. Sekuli}, J. Milovanovi}, J. Aleksi}
Master plan planta`e energetskog useva Miscanthus giganteus
[100] P. Had`i}, Lj. Janju{evi}, M. Radosavljevi}, D. Stojiljkovi},
V. Jovanovi}, N. Mani}
Biodizel iz malih {ar`nih reaktora - eksperimentalni podaci
usagla{enosti kvaliteta sa zahtevima standarda SRPS
EN14214:2005
[103] R. Penjin
Produkcija biogasa iz biolo{kog otpada- Ekonomska
opravdanost [108] D. Gordi}, M. Babi}, V. [u{ter{i~, D. Kon~alovi}, D. Jeli}
Mogu}nosti u{tede energije u industriji drvenog name{taja
[113] M. Jovanovi}, S. Mileti}, N. [aranovi}, M. Filipovi}, N. Jankovi},
M. Babi}
Razvoj apsorpcionog suda za pre~i{}avanje biogasa
[119] G. Senti}, D. Vrani}, V. Vuka{inovi}, B. Savi}, N. Vrani}, M. Babi}
Razvoj postrojenja na biogas za su{enje mesa i mesnih
prera|evina

energija
mr. sc. D`evad Sinanovi}, dipl.ing.el.
Ministarstvo odbrane BiH
mr. sc. Adamir Jahi}, dipl.ing.el.
JP Elektroprivreda BiH
Admir Botali}, dipl.ing.el.
JP Elektroprivreda BiH
UDC:620.92 : 332.14. EU

Energetska strategija Evropske

Unije i neki aspekti primene
obnovljivih izvora energije u
regiji jugoistone Evrope
1. Uvod

Rezime

Nema razvoja bilo koje oblasti, pa

tako i energetike, bez jasne i realne
strategije, koja e uzeti u obzir sve
raspoloive resurse jedne zemlje,
regije ili lokalne zajednice, i trenutne
tendencije razvoja tehnologije u
Svetu. Energetske tendencije u EU i
Svetu pokazuju da e se u budunosti
sve vie panje poklanjati odrivom
razvoju, odnosno ekolokom
aspektu u eksploatiaciji energije,
te konkurentnosti cena proizvodnje
energije i sigurnosti snabdevanja
energijom. Nadalje, dananju upotrebu
energije karakterie porast potronje
plina i sve vee uee obnovljivih
izvora energije ili kako ih drugim
reima zovu zelena energija. Uprkos
tome, energetska strategija ne sme biti
sama po sebi cilj. Iskustva zemalja EU
pokazuju da problemi nastaju tek po
donoenju energetske strategije.
Evidentno je, da je mnogo vei
problem implementirati, nego doneti
strategiju. Nadalje, energetska
strategija nije statina kategorija. Ona
je podlona promenama koje nastaju
kao posledica stanja sirovina, stanja
trita energije, stepena tehnolokog
razvoja, tendencije razvoja energetike
i privrede u celini,... Neke zemlje koje
su energetsku strategiju donele pre
nekoliko godina danas istu menjaju, jer
je ve zastarela.
Danas u Evropi i Svetu prevladava
miljenje da je probleme deficita
energije, i sve vee ovisnosti o
nafti i plinu, te problem globalnog
zagrevanja mogue reiti koritenjem
obnovljivih izvora energije.
Dva su kljuna pitanja na koja treba
dati odgovor kako bi se u dravama
regije JI Evrope popravila ukupna
energetska slika. Ta pitanja su:

Vreme jeftine energije je iza nas. Evropa eli promeniti energetsku sliku, smanjiti
ovisnost od uvoza, poveati sigurnost snabdjevanja, osigurati odrivi razvoj,
odnosno spreiti dalju degradaciju okolia. Postizanje navedenih stratekih
ciljeva EU namerava postii poveanjem energetske efikasnosti i uvoenjem
obnovljivih izvora ili ekoloki istih tehnologija. Rad pojanjava osnovne
principe energetske strategije EU i razvoja energetskog sektora EU u narednom
periodu.
Uvoenje obnovljivih izvora u regiji JI Evrope je vano ne samo zbog ispunjenja
propisa i direktiva EU, poboljanja energetske slike, uvanja ionako ogranienih
koliina fosilnih goriva i zatite okoline (zatite zdravlja), nego i zbog
zapoljavanja populacije, koji je moda sada i dominantan motiv, uzme li se u
obzir problem nezaposlenosti i ekonomske krize. Stoga u uvoenju obnovljivih
izvora energije, drava i drutvo u celini, trebali bi pronai svoju ansu razvoja
stvarajui energiju i goriva ija e cena u budunosti jo vie rasti.
U radu su razmatrani neki aspekti primene potencijalnih obnovljivih izvora
energije, te definisani metodologija, nain i uslovi, koje drava treba ispuniti,
kako bi se ostvarili ciljevi koje je EU zacrtala u svojim stratekim dokumentima.
Kljune rei: energetska strategija, obnovljiva energija, odrivi razvoj.

The European Union Energy Strategy and Some Aspekts of

Applying of Renewable Energy in the Se States Europe
Time of low-cost energy is behind us. Europe wants to change the energy picture,
reduce dependency on imports, increase security of supply, to ensure sustainable
development, and prevent further environmental degradation. To achieve these
strategic goals European Union intends by increasing energys efficency and
applying renewable energy sources (ecologic clean technologies). Work explains
the basic principles of EU energy strategy and development of the EU energy
sector in the future.
Applying of renewable energy sources in a country is important not only for
implementation of directives and rugulations of EU, increasing energy efficiency,
keeping limited amounts fossil fuels and protecting environment (protecting of
helthy), but also for employing population which is maybe the most important
reason, if we know that there is high rate unimployment and economic crisis.
Therefore, the applying of renewable energy, state and society in general, should
find his or her chance of development of fuel and energy product whose price in
the future to grow.
The article analyzes some aspects of the application potential of renewable
energy sources, and defined ways, methodologies or requirements that states
must meet in order to achieve the objectives that the EU is outlined in its
strategic documents.
Kljune rei: energetska strategija, obnovljivi izvori, odrivi razvoj.
[005]

energija
Kakav bi model energetskog sistema
u budunosti trebao biti ?
z Kako drave iz okruenja JI Evrope
mogu izvui benefite iz jednog
takvog modela?
Teko je sa sigurnou tvrditi kako e
izgledati model energetskog sistema
u budunosti, ali prema trenutnim
tendencijama u energetici u Evropi
i Svetu daju se naslutiti izvesne
konture jednog takvog modela.
Prema njima takav model e biti sve
vie decentralizovan sa razvojem
diverzifikacionih izvora, za razliku
od starog modela iji proizvodni
kapaciteti su bili centralizovani na
jednom mestu.
Pored toga, model energetskog sistema
u budunosti e biti sve vie usmeren
kupcima energije, gdje e primarni
zahtev biti interes kupca. Nadalje,
model e favorizovati primenu istih
tehnologija, koji e osigurati pozitivan
odnos prema okolini. Osim toga,
model e naglaavati intenzivnu
primenu obnovljivih izvora energije,
kombinaciju razliitih vrsta energetskih
izvora sa to veim stepenom
energetske efikasnosti i ekoloki
istim tehnologijama. Ovo e doprineti
smanjenju emisije staklenikih plinova
(posebno CO2), stabilizaciji klimatskih
promena, poveanju energetske
efikasnosti i diverzifikaciji energetskih
izvora. Mikro i mali energetski
izvori obino e biti konektovani na
distributivnu mreu. Dakle, javljae
se jedan novi oblik proizvodnje koji
se zove distribuirana proizvodnja,
a navedene izvore nazivamo
distribuirani izvori. Ovo e dakako
smanjiti trokove prenosa i prenosne
gubitke, pojednostaviti izgradnju novih
energetskih objekata, jer se radi o
manjim trokovima, a i lake je pronai
lokaciju. Trite energije e biti
liberizovano i apsolutno konkurentsko,
to znai da e biti omogueno svima
da trguju sa energijom kao i sa svakom
drugom robom. U takvim uslovima
e biti izraen interes proizvoaa
za smanjenje proizvodnih trokova,
ali i kupaca za smanjenje cena. Sve
ovo e na neki nain optimizirati rad
energetskog sistema.
U Evropi i Svetu ve dugi niz godina
se pokuava pronai alternativni izvor
energije za naftu, meu koje spadaju
i obnovljivi izvori energije. BiH je
kao i neke zemlje njenog okruenja
na samom poetku u iznalaenju
alternativnih izvora energije.
z

2. Energetska strategija EU
Zato je vano analizirati energetsku
strategiju EU?

energija
Pitanje energije u EU je jedno od
najbolje regulisanih pitanja u EU.
Drave EU zauzimaju lidersku poziciju
u primeni obnovljivih izvora energije,
a njena energetska strategija jasno
pokazuje da e tu poziciju nastojati
zadrati i u budunosti.
Osnovni moto energetske strategije EU
je Energija je od stratekog znaaja za
Evropu. Ciljevi energetske strategije
EU su odrivost, konkurentnost i
sigurnost snabdevanja energijom.
Navedene ciljeve EU namerava
postii poveanjem stepena koritenja
obnovljivih izvora energije i
poveanjem energetske efikasnosti.
Dakle, energetska politika treba da
stvori uslove sigurnog i racionalnog
snabdevanja i potronje energije, otvori
dravno trite i omogui pristup
meunarodnom tritu energije, zatiti
kupce i aktivira obnovljive izvore
energije uz ispunjenje najviih zahteva
prema zatiti okoline. Ciljevi se mogu
provesti politikim, ekonomskofinansijskim, zakonskim i tehnikoorganizacionim merama.
Energetska strategija EU formalno
i pravno zasnovana je na nekoliko
kljunih stratekih dokumenata, te niza
direktiva i odluka. Neki od njih, koji
zauzimaju kljunu ulogu, su Zelena
Knjiga, Bela Knjiga, Energetska
politika za Evropu, Mapa obnovljive
energije, Sporazum o energetskoj
listi, Protokol o energetskoj listi o
energetskoj efikasnosti itd.
Svi navedeni dokumenti upozoravaju
na injenicu da su uprkos znaajnom
potencijalu, obnovljivi izvori
energije nedovoljno iskoriteni i da
je neophodno pronai najdelotvornije
mere kako bi njihov trenutni udeo u
ukupnoj potronji energije od cca 6
% porastao na 12 % do 2010. Godine
(L11). Pored navedenog cilja u Mapi
puta primene obnovljivih izvora
energije zacrtan je i cilj 20 % uea
obnovljivih izvora energije u ukupnoj
potronji energije do 2020. Godine
(L11). Svaka drava lanica, u tom
smislu donosi odluku o izboru i vrsti
obnovljivih izvora energije shodno
raspoloivim resursima, unutar ega
predlae svoj doprinos ukupnom cilju,
te navodi planirane podsticajne mere.
Dok jedni pridaju vei znaaj biomasi,
drugi se fokusiraju na biodizel ili
dobijanju energije iz drvenih ostataka,
itd.
Zelena reforma obuhvata stimulaciju
kako proizvoaa, tako i kupaca, a
cilj je preraspodela tereta izdvajanja
(uvoenja novih ekolokih davanja
kroz preraspodelu postojeih).
[006]

Implementacija evopske politike

podrazumeva veliki broj mehanizama
(propisi, porezi, grantovi, i
subvencije), pri emu se politika,
strategija i projekti moraju planirati
ne samo na evropskom, nego i na
dravnom i regionalnom nivou.
Za realizaciju energetske politike
potrebna su finansijska sredstva koja
se prevashodno moraju bazirati na
zakonima trita.
Meu mehanizme za podsticaj
efikasnom koritenju energije i
obnovljivih izvora energije mogu se
svrstati:
- Pristup korisnika energiji po
vlastitom izboru,
- Subvencije,
- Olakice na davanja i oslobaanje od
taksi,
- Fiksne otkupne cene i premije
za otkup energije proizvedene
iz obnovljivih izvora energije ili
kogeneracije,
- Zeleni certifikati na trinom
principu, itd.
U nekim dravama uvedene su tzv.
zelene etikete prema kojima se kupcu
daje mogunost izbora nabavke, a
proizvoa je obavezan proizvesti
odreenu koliinu energije iz
obnovljivih izvora energije.
Postoje ekoloki porezi (porezi na
energiju i porezi na CO2, SO2, NOx),
kojima se eli osigurati konkurentnost
obnovljivih izvora energije, posebno
biomase.
Podsticaji mogu dolaziti od trita,
banaka ili privatnih investicionih
fondova. Mogu se uglavnom podeliti
u dvije grupe: vladine podsticaje
i podsticaje iz ostalih finansijskih
resursa. U nekim zemljama najvei
dio realizacije programa vezan je za
parlament i vladu, dok se kod drugih,
programi i odluke donose od strane
ministarstava, obrazovnih agencija,
posrednikih struktura, menadmenta i
naunih organizacija.
Mapa puta predstavlja nain postizanja
postavljenih ciljeva u primeni
obnovljivih izvora energije i daje
procenu koliko e kotati relizacija
zacrtanih ciljeva.
Ceni se da e se u ukupnu
infrastrukturu uloiti vie od 2 triliona
dolara do 2030. godine (L11). Dio
od ovoga iznosa bit e finansiran od
profita, dio od poreza, a neto e isto
morati doi od kupaca.
Ostvarenjem cilja sauvat e se okolina
od destrukcije staklenikih plinova,
te smanjiti godinji trokovi fosilnih
goriva sa preko 250 Mtoe do 2020.

energija
godine, od kojih priblino 200 Mtoe1
bi bilo uvezeno i stimulisati nove
tehnologije i evropske industrije. Ovim
bi se umanjili trokovi izmeu 10 i 18
biliona $ po godini, u periodu izmeu
2005. i 2020. godine, zavisno od cene
energije (L11).
Postizanjem cilja 20 % takoe bi se
smanjile godinje emisije CO2.
Dakle, navedeni dodatni
aproksimativni trokovi uporeujui sa
konvencionalnim izvorima e ovisiti
od stope inovacija u budunosti i cene
energije iz konvencionalnih izvora.
Niko ne moe sa sigurnou predvideti
cenu nafte ili gasa za period od 20
godina.

3. Aspekti primene
obnovljivih izvora energije
Primena obnovljivih izvora energije u
regiji JI Evrope je nedovoljno istraena
oblast. Istina postoje odreena, ali
nedovoljna istraivanja za utvrivanje
preciznih potencijala i primenu
obnovljivih izvora energije. Stoga
su rezultati istraivanja prilino
divergentni.
Primena obnovljivih izvora predstavlja
kompleksnu oblast koja zahteva
multidisciplinarno istraivanje. Za
utvrivanje potencijala i primenu
obnovljivih izvora potrebno je
angaovanje elektro, mainske,
tehnoloke, hidrometeoroloke,
agronomske, i drugih struka.
Kao uslov primene obnovljivih
izvora energije neophodno je utvrditi
potencijale za primenu istih. Dakle,
osnovno pitanje koje se postavlja
na poetku primene obnovljivih
izvora energije je, kako, koliko i koje
obnovljive izvore energije je mogue
koristiti.
3.1. Biodizel

Biodizel je pored svih prednosti

karakteristinih za obnovljive
izvore energije i jedan novi oslonac
poljoprivredi. U nekim zemljama cena
biodizela je nia od cene mineralnog
dizela. Sve su ovo razlozi zbog ega se
danas sve vea prednost daje biodizelu
u odnosu na mineralni dizel.
Bosna i Hercegovina i Albanija
su jedine drave u Evropi u kojoj
biodizel nije zaivio niti u jednoj
varijanti (prodaja, proizvodnja,
potronja).
Prilikom razmatranja mogunosti
primene biodizela od kljune je
vanosti sagledati ukupni potencijal

Mtoe milion tona ekvivalentne nafte.

energija
obradivog neiskoritenog zemljita
koji bi se mogao koristiti za ovu
namenu. Pre toga potrebno je sagledati
stanje zasijanih povrina.
Pored itarica kao sirovinu u
proizvodnji biodizela koriste se
otpadna jestiva ulja i masti. Kada se
sagleda situacija u velikim urbanim
centrima, moemo rei da se radi o
veoma znaajnim koliinama otpadnog
ulja iz ovih izvora, koje se relativno
jednostavno moe prikupiti. Tu su
i domainstva koja troe najvee
koliine ulja i masti. Prikupljanjem
ovih otpadnih ulja i masti mogla bi se
obezbediti znaajna sirovinska osnova
za proizvodnju biodizela.
Ukoliko se ne popravi trenutno
loa slika u poljoprivredi nee biti
mogue uiniti znaajniji iskorak
niti u oblasti biogoriva, od kojih se,
uz hidroenergiju, i najvie oekuje.
Obzirom da se radi o ogromnom
neiskoritenom potencijalu prioritetno
bi trebalo stimulisati poljoprivrednu
proizvodnju.
3.2. Biomasa

Iako biomasa obuhvata razliite

vrste organskih materija, energetskih
sorti koje sadre ulja i eere, drvo,
poljoprivredni i otpad u urbanim
naseljima, ipak se pod biomasom
prvenstveno podrazumeva drvo kao
dominantni energent.
Biomasa zauzima vodee mesto u
pronalaenju novih oblika energije,
kako u Evropi, tako i u regiji JI
Evrope. Biomasa moe biti koritena
za zagrevanje, proizvodnju elektrine
energije i za pogonsko gorivo
sredstava transporta.
Koritenje biomase znaajno smanjuje
staklenike plinove. Razliite vrste
biomase koriste razliite tehnologije i
procese za proizvodnju bioenergije.
Bioplin moe biti proizveden od
organskog otpada kroz anaerobnu
fermentaciju i sadri zemni plin. Isti se
moe koristiti u vozilima prilagoen za
pogon na prirodni plin.
Uklanjanjem otpada iz uma pomae
se obnavljanje ume. Danas se sve vie
koriste brzorastue ume za energetske
potrebe. Ovaj energent je mogue
koristiti u kombinaciji sa ugljem u
elektranama za proizvodnju elektrine
i toplotne energije.
Za procenu ukupnog potencijala
biomase vano je sagledati ukupnu
povrinu uma i umskog zemljita
(podaci iz katastra) ili procenat uea
uma u ukupnoj povrini regije.
Glavni izvori umske biomase su
redovne see, ostaci sea, prorede i
sanitarne see.
[007]

3.3. Kruti otpad

Koritenje otpada u svrhu dobijanja

toplotne ili elektrine energije ima
dvostruke benefite. Ne samo da na
ovaj nain dobijamo energiju nego
pravilnim upravljanjem otpada tedimo
energiju i vodimo rauna o pravilnom
odnosu prema okolini.
Osnovni zahtev koji se namee
prilikom projektovanja ovakvog
projekta jeste obezbeenje odrivosti
i u ekonomskom i ekolokom smislu.
Zbog toga bi ovakav projekat trebalo
posmatrati sa regionalnog aspekta.
Postoje, naalost, malobrojni primeri
uspenih projekata u ovoj oblasti. Ovi
primeri pokazuju da je injenjem
napora i malim ulaganjem mogue
ostvariti znaajne rezultate na polju
upravljanja otpada, koritenja istog za
dobijanje elektrine i toplotne energije
i zatite okoline.
Instalirano postrojenje za proizvodnju
elektrine i toplotne energije
podrazumeva celovit sistem koga ine
sonde za otplinjavanje, plinovodi i
postrojenje sa turbinom i kontrolnom
tablom.
Naglaavajui i ekoloki efekat,
potencijali za realizaciju projekata
selektivnog prikupljanja otpada
(takoe tedimo energiju) i koritenja
otpada kao sirovine za dobijanje
elektrine i toplotne energije svakako
postoje u veim centrima.
3.4. Energija vetra

Svedoci smo rapidnog rasta instaliranih

kW vetroturbina u Evropi i Svetu. Ovaj
rast se u pojedinim dravama poredi sa
stepenom rasta mobilne telefonije.
Cena proizvodnje elektrine energije
iz vetroelektrana na lokacijama sa
povoljnim vetropotencijalom je
ve konkurentna konvencionalnim
izvorima energije.
Za utvrivanje potencijala vetra
koriste se parametri frekvencije
pojedinih pravaca vetra i srednje
brzine pojedinih pravaca vetra koji se
predstavljaju dijagramom rue vetrova.
Iste su snimljene na lokacijama
hidrometeorolokih stanica.
Slika 3.4.1 Snimljena rua vetrova na
lokaciji hidrometeoroloke
stanice

energija

energija
Sa slike 3.4.1 vidljivo je da trenutna
tehnologija vjetrogeneratora ne bi bila
ekonomski isplativa za instaliranje na
lokaciji na kojoj je snimljena data rua
vetrova. To ne znai da u budunosti
sa unapreenjem tehnologije
vjetrogeneratora ova i sline lokacije
ne bi mogle biti ekonomski isplative za
proizvodnju elektrine energije.
3.5. Solarna energija

Procene su da je potencijal solarne

energije 10.000 puta vei nego to su
potrebe planete (L1). Solarna energija
se najee koristi kod pretvaranje u
toplotnu energiju za pripremu potrone
tople vode i grejanja, te u solarnim
elektranama, dok se kod pretvaranja
u elektrinu energiju koriste
fotonaponski sistemi. Dakle, solarnu
energiju je mogue koristiti aktivno
i pasivno. Aktivno podrazumjeva
koritenje solarnih kolektora i
fotonaponskih elija, dok pasivno
podrazumeva urbanistiko planiranje,
primenu materijala, raspored prostorija
i ostakljenih ploha.
Iako su veliki potencijali solarne
energije mala su oekivanja. Razlozi
najpre lee u skupoj tehnologiji, ali
i potrebi obezbeenja alternativnog
izvora zbog nestalnosti sunevog
zraenja i ovisnosti o vremenu.
U tom smislu kombinacija malih
hidroelektrana i solarne energije
pojaava pouzdanost i neovisnost u
radu od drugih izvora energije.
Za razliku od aktivnog koritenja
solarne energije primenom pasivnog
koritenja solarne energije mogue je
mnogo poveati energetsku efikasnost i
utedeti energije uz adekvatnu primenu
izolacionih materijala u stambenoj
gradnji, adekvatnim urbanistikim
planiranjem (raspored zgrada, ulica,
drvea) i primenom solarnih kolektora
za pripremu potrone tople vode i
grejanje.
Za veu primenu pasivnog koritenja
solarne energije potrebno je u
potpunosti promeniti kulturu stambene
gradnje (slika 3.5.1), a postojee
zakonske regulative prilagoditi istoj.
Danas se naalost malo govori o

takozvanim samogrejnim ekolokim

kuama koje tede i do 85 % toplotne
energije i oko 30 % svetlosne energije.
U cilju procene potencijala solarne
energije neophodno je izvriti merenje
insolacije u pojedinim gradovima.
Navedeni podaci predstavljaju osnovu
za izradu karte osunanja i instaliranje
solarnih kolektora ili fotonaponskih
sistema.
3.6. Geotermalna energija

U EU i Svetu mnogo se ulae u

istraivanje primene geotermalne
energije. U vedskom gradu Malmeu,
koji je proglaen ekolokim gradom,
instalirano je cca. dve hiljade
geotermalnih pumpi. Procenjeni
svetski potencijal je 35 milijardi puta
vei nego to su potrebe planete ali
se koristi samo dio do 5000 metara
dubine (L1).
U regiji JI Evrope je istraenost
potencijala geotermalne energije vrlo
mala. Postoje razliiti, ali i ohrabrujui
podaci, koje je potrebno proveriti
istranim buotinama. Trenutno se
u regiji JI Evrope ova vrsta energije
uglavnom koristi za rekreativne i
balneoloke potrebe.
3.7. Hidroenergija

Hidroenergija je najznaajniji
energetski izvor i jedini koji
je ekonomski konkurentan
konvencionalnim izvorima (fosilnim
gorivima). Zbog svog, manje tetnog
uticaja na okolinu pod termin
hidroenergije, kao obnovljivog
izvora, tretiraju se iskljuivo male
hidroelektrane.
Multifunkcionalnost, kao karakteristika
savremene tehnologije, znatno
pojeftinjuje cenu izvedbe projekta, ali
i poveava efikasnost rada objekta,
npr. mHE kao elektrane, ali i kao
ribnjaci, mlinovi, za sport i rekreaciju,
za vodoprivredu.... Stoga, odluku
za gradnju pojedinih objekata, pa i
onih ija je isplativost upitna, mogu
opredeliti neki drugi sadraji ili
funkcije. Vode koje nepovratno istiu
iz ribnjaka mogli bi se npr. koristiti za
pogon hidroturbina.

Slika 3.5.1 Pasivno koritenje solarne energije

[008]

4. Preduslovi za primenu
obnovljivih izvora energije
Kako bi izgradile energetski sistem
u skladu sa principima energetske
strategije EU drave JI Evrope bi
morale:
- Prilagoditi zakonsku regulativu koja
e promovisati obnovljive izvore i
zatitu ovekove okoline.
- Formirati energetski sistem koji e
obezbediti odrivu, konkurentnu i
sigurnu energiju.
- Definisati ili eventualno prilagoditi
postojee energetske strategije.
Energetske strategije pojedinih
drava morale bi se uklopiti u
regionalne, evropske i svetske
energetske trendove i trita.
- Nai ansu da kroz instaliranje novih
energetskih sistema (poveanje
energetskih kapaciteta, instaliranje
novih elektrana) povea zaposlenost
(znatno smanji nezaposlenost).
- Razvijati istraivaki rad u oblasti
energetike, posebno u koritenju
obnovljivih izvora energije.
- Otpoeti sa znaajnijom
proizvodnjom energije iz obnovljivih
izvora a u skladu sa startegijom EU
(20 % energije iz obnovljivih izvora
do 2020. godine) (L11). Potrebno je
maksimalno iskoristiti potencijale iz
obnovljivih izvora poput energije iz
biomase, energije voda, energije vetra
i solarne energije.
- Sve kratkorone mere moraju se
uklopiti u dugoronu viziju razvoja
energetskog sektora.
- U koncept odrivosti privrednog
razvoja moraju se ukljuiti sve mere
energetske politike, posebno vodei
rauna o okolini.
- Treba projektovati i podsticati
diverzifikaciju izvora i tehnologije
proizvodnje energije.
- Strateki podravati efikasno
koritenje energije (pa i edukativno).
- Strateki podravati koritenje
obnovljivih izvora energije.
- Strateki podravati istraivanje i
razvoj istih i efikasnih tehnologija.
- Ukljuiti se u evropske
demonstracijske projekte na podruju
novih tehnologija (vodikove
tehnologije, i dr.).
- Strategija treba u prvi plan staviti
interes drutva - graana (kupaca).
- Razviti projekte edukacije
stanovnitva posebno deijeg uzrasta.
Pozicije dece i njihovo ponaanje
oblikuje se od mladog uzrasta i
samim tim je znaajno i presudno
sa edukacijom poeti upravo u tom
periodu. Inicijative obrazovanja

energija
mladih ljudi efektima koritenja
energije i idejama za smanjenje
potronje ima i trenutne i dugotrajne
benefite.
- Formirati kljune dravne institucije
Ministarstvo za energetiku, Agenciju
za energiju, Institut za energiju i
Centar za energetsku efikasnost.
Od kljunog znaaja za primenu
obnovljivih izvora jesu podsticajne
mere, jer cilj svakog investitora jeste
to bri povrat uloenih sredstava.
Jedan od naina, jeste uvoenje
carinskih pogodnosti i poreza na
koritenje konvencionalnih tehnologija
koje zagauju okolinu.
Drugi nain osiguranja potrebnih
sredstava je formiranje Fonda zatite
okoline i energetske efikasnosti.
Na kraju, kljunu ulogu u realizaciji
navedenih mera i akcija treba da imaju:
- Javnost, graani i mediji
- Permanentni pristisak na dravne i
ostale nivoe vlasti
- Kreatori lokalne energetske
inicijative i politike o energiji i
energetskoj efikasnosti (upravljanje
energijom-organizacija, kadrovi i
dr., budet za energiju i energetsku
efikasnost) i aspektima okolia

5. Rezultati istra`ivanja i
smernice za primenu
Trenutne tendencije u istraivanju
i razvoju u energetici pokazuju
da Evropa i Svet ine napore u
pronalaenju reenja za obezbeenje
deficita energije, ali i pronalaenju
reenja problema globalnog
zagrijavanja planete Zemlje.
Kljuno je pitanje, kako se drave
JI Evrope mogu prilagoditi novim
tendencijama u energetici i kreirati
model energetskog sistema budunosti,
koji e im omoguiti da iskoriste sve
benefite takvog modela.
Ono to je evidentno, jeste da su
nedovoljno istraeni potencijali za
primenu obnovljivih izvora energije.
Navedi samo primer primene
proizvodnje biogoriva u Bosni i
Hercegovini. Podatak, da je skoro
pola (45,76 %) oranica u ovoj dravi
neobraeno pokazuje da drava
nema niti ideju niti instrumentarij
da razvije proizvodnju jestivih, a
kamoli energetskih kultura (L17).
Bosna i Hercegovina nema niti jedno
instalirano postrojenje za proizvodnju
biogoriva.
Primena solarne energije u dravama
JI Evrope je praktino zanemarljiva
i uglavnom se svodi na primenu
solarnih kolektora u domainstvima
i ugostiteljskim objektima za potrebe

energija
zagrevanja i dobijanja tople vode.
Praktino, ne postoji planiranje
stanogradnje u smislu primene
pasivnog zraenja suneve energije.
Takoe, u praksi ne postoji primena
fotonaponskih elija za proizvodnju
elektrine energije.
U oblasti hidroenergije postoje
pionirski koraci u izgradnji protonih
hidroelektrana za proizvodnju
elektrine energije. U tom smislu
postoji vrlo mala iskoritenost
hidroenergetskih potencijala.
U regiji JI Evrope se skoro uopte
ne daje znaaj dobijanju energije iz
otpada i selektivnom prikupljanju
otpada. Ovaj segment je vaan ne samo
zbog mogunosti dobijanja elektrine
i toplotne energije nego i tednje
energije, te propisnog zbrinjavanja
otpada i zatite okoline.
Ne postoji dovoljna promocija i
edukacija graana, uenika i studenata
(drutva uopte) o primeni obnovljivih
izvora energije, energetskoj efikasnosti
i tednji energije.
Dakle u cilju popravljanja energetske
slike u regiji JI Evrope i stvaranja
uslova za bri ulazak u EU moraju
se uiniti veliki napori u razvoju
energetskog sektora.
Kljuno je uspostaviti institucionalni
i zakonodavni okvir po uzoru EU i
zemalja u regiji. Ovo je vano kako
bi se bre implementirali ciljevi i
direktive EU u energetskom sektoru.
Vrlo je vano stvarati uslove za
liberalizaciju trita energije.
Drave moraju stimulisati upotrebu
obnovljivih izvora kroz formiranje
vlastitog fonda te apliciranje projekata
u internacionalnim fondovima za
podsticanje upotrebe obnovljivih
izvora. Jaanje energetskog sektora
stimulie ekonomiju, omoguuje
inostrana ulaganja, otvara nova radna
mjesta, razvija industriju i privredu
openito, te time poboljava standard
ivljenja graana.
Svoju ansu u upotrebi obnovljivih
izvora regija JI Evrope treba nai
prvenstveno u proizvodnji biogoriva i
hidroenergije, ali ne treba zanemariti
ni ostale vidove obnovljive energije
kao to je vetroenergija, energija
Sunca, geotermalna energija i energija
iz krutog otpada. Ovo je i logino,
obzirom da ovi energenti imaju veu
pouzdanost ili stepen raspoloivosti.
U nastojanju da se osigura
elektroenergetski sistem iz vie
razliitih izvora energije potrebno
je uskladiti potrebe i ekonomske
mogunosti.
Rezultati istraivanja pokazuju da se
primenom tehnologija obnovljivih
[009]

izvora npr. samo u Bosni i Hercegovini

moe otvoriti oko 500.000 novih
radnih mjesta (18).
Paralelno s tim, efekti koritenja
obnovljivih izvora energije ogledaju
se u novanom benefitu, te utedi
fosilnih rezervi i smanjenju emisije
staklenikih plinova.
Rezultati pojedinih provedenih
istraivanja o potencijalima
obnovljivih izvora u regiji su prilino
potcenjeni.
Na kraju krajeva, neovisno sa koliko
potencijala obnovljivih izvora
se raspolae, cilj bi trebao biti
maksimalno iskoristiti raspoloive
potencijale. Jer zapravo, nije bogata
drava ili regija koja raspolae sa
bogatim resursima, nego ona koja je u
stanju da iste koristi optimalno.

6. Zakljlu~ak
JI Evropi bi trebao biti imperativ
poveanje stepena primene
obnovljivih izvora energije u cilju
smanjenja energetske ovisnosti o
nafti i plinu.
z Uzmu li se u obzir svi benefiti kao
to su uvanje ionako ogranienih
zaliha fosilnih goriva, smanjenje
ovisnosti o uvozu energije,
stimulisanje zapoljavanja i razvoja
privrede, pozitivan odnos prema
okolini, poveanje stepena koritenja
obnovljivih izvora energije ne samo
da je obaveza nego solucija koji
nema alternativu.
z Ispunjenje uslova, propisa i direktiva
EU u oblasti primene obnovljivih
izvora energije je vano ne samo
zbog ulaska drava JI Evrope u EU,
nego pre svega zbog benefita koji
proizlaze iz jedne takve politike.
z Osigurati uslove za promovisanje
i razvoj obnovljivih izvora kroz
vladine podsticaje, ali i koritenjem
meunarodnih fondova. Onima koji
ele da grade obnovljive izvore
moraju se omoguiti povoljni krediti,
te osigurati obavezan otkup po
odreenim premijama.
z Za primenu i veu afirmaciju
obnovljivih izvora od presudne je
vanosti uspostaviti zakonodavnopravni okvir, te izvriti studije
izvodljivosti primene obnovljivih
izvora energije, neophodne za
provoenje reforme energetskog
sektora i popravljanje energetske
slike.
z Trenutna nekonkurentnost
obnovljivih izvora i konvencionalnih
izvora energije moe se reiti
odgovarajuim podsticajima za
one koji uvode obnovljive izvore
energije, te taksama za one koji
koriste fosilna goriva.
z

energija

Literatura
[1] Prof. Dr. sc. Mirsad onlagi,
Energija i okolina, Univerzitet u
Tuzli, 2005.god.
[2] G.Boyle, Bob Everet and
Janet Ramage, Energy systems
and Sustainability, (Oxford
University press., 2003. god)
[3] Godfrey Boyle, Renewable
Energy, (Oxford University press.,
2004. god)
[4] Faruk Mutovi, Vjetroelektrane u
Bosni i Hercegovini
[5] Branimir Jovanovi, umska
biomasa potencijalni izvor
obnovljivih izvora energije
[6] Donald Class, Biomass for
Renewable Energy, (Academic
press., 2005. godine)
[7] Strateki plan razvoja energetskog
sektora Federacije BiH, (Sarajevo
2005. godine)
[8] Analize energetskog sektora u BiH,
VTK BiH, Sarajevo 2007. godine
[9] Manifesto of the Green Hydrogen
Coalition for energy agenda for the
European Union in the 21st century
[10] Action Plan :Realising the
potential (Communication from
the Commision 19 October 2006)
[11] Green Paper of the European
Commision: ” A European
strategy for the sustainable,
competitive and secure energy &
rdquo; (8 March 2006)
[12] Biomass Action plan (7 December
2005)
[13] Decision on guidelines for transEuropean energy networks (26
June 2003)
[14] Directive on the energy
performance on buildings (16
December 2002)
[15] Kyoto protocol (11 Dcember
2007)
[16] Contribution of the Unioncamere
on the Green paper of the CE
on the European strategy for
the energy trannsmitted to
Eurochambres
[17] Zbornik radova meunarodnog
naunog skupa Obnovljive
energije i ista tehnologija
(International Tuzla Summer
University 02.-12.07.2007.
godine)
[18] Transkript sa konferencije i izbor
iz diskusije Energetska efikasnost
i obnovljivi izvori energije,
Sarajevo 2007. godin

D. @. Djurdjevi}, M. Jevti}
Fakultet tehnikih nauka, Kosovska Mitrovica
UDC:621.311.243 : 621.35

Fotonaponski ureaji
i sistemi prolost,
savremena tehnologija i
budui pravci razvoja
Rezime
U radu je dat pregled vanih smernica ukupnog stanja u oblasti solarne energije,
fotonaponskih elija i sistema za proizvodnju elektrine energije koji se sve vie
koriste u svetu za proizvodnju iste, obnovljive energije. S posebnom panjom
razmotren je uticaj tehnolokog napretka u oblasti proizvodnje fotonaponskih
elija i sistema, a sagledani su i budui pravci razvoja. Skoro 50 godina
intenzivnog istraivanja i usavravanja u oblasti tehnologije fotonaponskih
elija, u najnovije vreme nagovestilo je mogunost proizvodnje ovih ureaja sa
isplativom cenom. Trite fotonaponskih ureaja i sistema u svetu stalno je raslo
u toku protekle decenije, da bi premailo godinju stopu rasta od 50%. Iako je
jasno da ima puno tehnolokih prepreka koje treba savladati, dolo se do zakljuka
da su snienje cena na osnovu tehnolokih poboljanja, subvencije i ulaganja u
izgradnju fotonaponskih elektrana odluujui faktori koji bi mogli da dobiju trku
sa drugim izvorima tradicionalne i obnovljive energije. Sagledane su prednosti, ali
i slabosti trenutnog stanja tehnologije i trita fotonaponskih ureaja. Korienje
suneve energije i fotonaponski sistemi su, u sutini, obrazovni problem,
od osnovnih kola do univerzitetskog nivoa, od politike upravljanja pravim
informacijama do profesionalne obuke. Cilj ovog rada je da se srpska energetska
i profesionalna javnost podstakne na dalja istraivanja u oblasti solarne energije i
da ukae na potrebu obrazovanja i opte informisanosti u ovoj oblasti.
Kljune rei: fotonaponski ureaji, obnovljiva energija, solarne elije i moduli,
nanotehnologija.
Photovoltaic Devices and System Past, State of the Art and the
Future Trends
The purpose of this paper is to review some important guidelines related to the
photovoltaic solar cells and systems which are gaining world-wide acceptance
for producing clean, renewable electricity. The attention is given on the impact
of the recent technology progress and recently announced future trends in the
development of solar power systems and engineering. Nearly 50 years of research
in the semiconductor material photovoltaic science have resulted in promising
low-cost fabrication of photovoltaic cells in the very near future. During the last
decade, the growth of the world photovoltaic market have accelerated and overrun
a annual rate of 50%, approaching to the conclusion that significant progress
can only be expected by investments in grid-connected systems. The strengths and
weaknesses of the current state of technological and commercial activities are
reviewed. The future expectations and projections are commented as well, leading
to the conclusion that, amongst variety of current obstacles, only price reductions
due to technology improvements and expanding of grid connected photovoltaic
power stations could win the race with the traditional and particularly other
renewable sources of energy. Solar energy and photovoltaic are educational issues,
from general schools to university levels, from the true information policy to the
professional training. Thus, the objective of this paper is the contribution to the
Serbian professional and energy-producing community, with appeal for more
serious educational and informational treatment of solar photovoltaic power field.
Key words: photovoltaics, renewable energy, solar cells, solar modules,
nanotechnology.

[010]

energija

1. Uvod
Svi oblici energije koji su posledica
uticaja energije sunevog zraenja
(solarne energije) spadaju u grupu
obnovljivih izvora energije, [1].
Evidentni nedostatak energije u
rastuoj svetskoj ekonomiji, kao
i sve ee i ozbiljnije energetske
krize, s kojima se oveanstvo
suoava zadnjih deceniju-dve, naglo
je poveao interes za dobijanjem
elektrine energije direktnim
pretvaranjem (konverzijom) iz
energije sunevog elektromagnetskog
zraenja. Do pre nekoliko godina
direktan nain konverzije iz solarne
u elektrinu energiju bio je skoro na
eksperimentalnom, ili probnom, ili
fenomenolokom nivou, u senci drugih
mogunosti koje poznaje i primenjuje
energetika. Zato ne udi podatak da
je danas udeo ovog vida konverzije u
ukupnoj svetskoj proizvodnji energije
svega oko 0.1%. Svedoci smo naglog
porasta industrije solarnih ureaja u
zadnjih nekoliko godina, znaajnog
pada cena na tritu solarne energetske
tehnologije, briljantnih naunih
otkria u oblasti solarne tehnologije i
nanotehnologije, znaajnih investicija,
kako u istraivake projekte, tako
i u proizvodnju solarnih ureaja i
elektrana velike snage, donoenja
konvencija, direktiva i energetskih
politika na globalnom i na nivoima
drava, koje preporuuju i stimuliu
ulaganja u razvoj i realizaciju
obnovljivih izvora, a posebno solarne
energije. Sve je to za krai period od
jedne decenije potpuno promenilo
ne samo viziju budue globalne
energetske stvarnosti, nego i tok
realnih aktivnosti, istraivanja, trita i
finansijskih ulaganja okrenutih sektoru
energetike, [2].
Energija koju nam, putem
elektromagnetskog zraenja, predaje
Sunce ogromna je i neiscrpna,
bezopasna, ista, dostupna svakoj
naciji i svakoj dravi na svetu.
Ilustracije radi, naveemo dva
primera, koji se esto navode u
literaturi. Prvi, solarna elektrana
(sa solarnim ureajima dananje
tehnologije) postavljena na prostoru
pustinje Sahare podmirila bi u
potpunosti potrebe oveanstva za
(elektrinom) energijom. I drugi, [3],
koliina energije koju Sunce nedeljno
(za 7 dana) predaje teritoriji Rusije
vea je od energetske vrednosti svih
poznatih zaliha nafte, prirodnog
gasa, uglja i uranijuma kojima Rusija
raspolae.
U principu, postoje dva osnovna
naina da se solarna energija pretvori u

energija
elektrinu. Jedan je da se solarna prvo
pretvori u toplotnu energiju, koja se
dalje konvertuje u mehaniku energiju
turbine koja proizvodi elektrinu
energiju. Drugi nain, koji je i tema
ovog rada, je direktna - fotonaponska
konverzija solarne u elektrinu
energiju. Postoje i tzv. hibridni sistemi
koji koriste i kombinuju fotonaponski i
toplotni efekat solarnog zraenja.
Tehnologija poluprovodnika, koja
se razvija tek neto vie od 50
godina, izazvala je pravu revoluciju
u elektronici, informatici, optikim
tehnologijama, a najverovatnije e
imati najvaniju ulogu u oblasti
proizvodnje elektrine energije iz
sunevog zraenja korienjem
fotonaponskih solarnih sistema.
Nanonauka i nanotehnologija, koje
su u zadnjoj deceniji postale glavna
nauna i inenjerska disciplina koje
vode tehnolokom i ekonomskom
napretku, takoe mogu imati veliki
impakt na razvoj solarne energetike.
Ipak, i pored veoma obeavajuih
mogunosti novih tehnologija,
potrebno je jo puno istraivanja,
ulaganja i rada da bi se Sunce
pokorilo. Dodue, tako je bilo u svim
situacijama kada je trebalo zasnovati
i osvojiti novu energetsku bazu.
Kao primer mogu posluiti enormna
ulaganja u tzv. nuklearnu energiju. Pa
ipak, i pored velikih ulaganja i truda,
danas se nema utisak da je nuklearna
energija reenje. Iako je ba ovih
godina medijska ofanziva oko nastavka
ulaganja u nuklearnu energetiku,
pitanje je da li treba puno ulagati
u neto to je skuplje u budunosti
odbaciti i ukinuti, nego danas uvesti u
eksploataciju.
Iako je istorija istraivanja i upotrebe
solarnih fotonaponskih pretvaraa
energije veoma kratka, ve se mogu
razlikovati tri tehnoloke generacije u
njihovom razvoju. Prva je zasnovana
na bazi poluprovodnog kristalnog
silicijuma i jo uvek je u dominantnoj
upotrebi. Druga generacija je posledica
korienja naprednijih i sloenijih
tehnika izrade solarnih ureaja
i predstavlja tehnologiju tankih
poluprovodnih slojeva (filmova) legura
silicijuma i lakih (lako-topljivih)
metala. Treu generaciju fotonaponskih
ureaja uvodi nanotehnologija, nudei
itav spektar novih materijala koji
se mogu koristiti kao fotonaponski
pretvarai, npr. polimeri, organski i
plastini materijali, itd.
Industrija i trite fotonaponske
energetike pratili su brzi razvoj nauke
i tehnologije u ovoj oblasti. Svetsko
trite fotonaponskih ureaja ubrzano
[011]

raste iz godine u godinu. S druge

strane, cena fotonaponskihih ureaja je
padala po godinjoj stopi od oko 5%,
u toku protekle decenije. Predvia se,
[2], da e se i pre kraja 2020. godine,
cena 1kWh-a energije proizvedenog
iz konvencionalnih izvora izjednaiti
sa cenom 1kWh-a energije dobijene
direktno iz suneve energije.
Pored dominantne tehnoloke
dimenzije, solarna i fotonaponska
energetika, kao i celokupna energetika
obnovljivih izvora (u svetu, a i kod
nas), imaju i politiku, obrazovnu,
dakle iru socioloku dimenziju.
Razvoj i primena nove tehnologije
zahtevaju ulaganja ne samo u naunotehnoloka istraivanja i projekte, ve
i sveobuhvatnu akciju podizanja nivoa
znanja i obrazovanja u drutvu. Ovaj
rad je i pisan s ciljem da se domaoj
energetskoj i profesionalnoj javnosti
ukae na potrebu obrazovanja i opte
informisanosti u ovoj oblasti i da se
podstakne na istraivanja i ulaganja u
oblasti solarne energije i energetike.

2. Termalne i fotonaponske
solarne elektrane
Kod termalnih solarnih elektrana
(thermal solar power-plants) solarna
energija se prvo pretvora u toplotnu
(koncentratorima ili sistemom ogledala
koja prate poloaj Sunca), dobijena
toplotna energija dalje se koristi
(slino kao u termo- ili nuklearnim
elektranama) za stvaranje vodene pare,
ili nekog drugog radnog fluida, koji
pokree sistem turbina za stvaranje
elektrine energije. Radni fluid se
moe zagrevati u iama sistema npr.
parabolinih ogledala, slika 1 desno,
ili u prijemnoj taki npr. na vrhu
posebnog tornja, slika 1 levo. Termalne
solarne elektrane su isplative samo
na geografskim lokacijama sa veim
intenzitetom sunevog zraenja, npr. u
pustinjama. Jo 90-tih godina prolog
veka napravljene su u Kaliforniji,
USA, slika 1 desno, prve elektrane
sa lokalnim koncentratorima, ukupne
snage 354 MW, [2]. Drave tropskog i
subtropskog pojasa i danas investitaju
u izgradnju ovog tipa elektrana, npr.
u paniji je 2009. godine poela
sa radom najvea solarna termalna
elektrana s tornjem na svetu, snage 20
MW, slika 1 levo.
Za razliku od termalnih solarnih
elektrana, tzv. fotonaponske solarne
elektrane (photovoltaic solar powerplants) koriste fotonaponski efekat
stvaranja potencijalne razlike izmeu
dva sloja, tj. dva kontakta, solarne
elije (solar cell) koje se, najee,
izrauju u tehnici poluprovodnika,

energija

energija

Slika 1 Termalne solarne elektrane. Levo: s tornjem, Sevilja, panija. Desno:

SEGS sistem s koncentratorima (prikazano je samo jedno parabolinih
ogledalo u sistemu), Kalifornija, USA.

mesto u svetu zauzima Evropa (vie od

1500 elektrana velike snage do kraja
2008.), dok u Aziji primat ima Juna
Koreja, u kojoj se nalazi trenutno
najvea (po snazi) fotonaponska
elektrana u Aziji, slika 3d. Kina
planira veliki prodor u oblast solarne
energetike i trenutno ulae 1 milijardu
US$ u fotonaponsku elektranu u gradu
Ordosu, na povrini od preko 60 km2, u
blizini granice sa Mongolijom, koja e,
kad budu zavrene sve 4 planirane faze
2019. godine, imati snagu od 2 GW,
slika 3e.

3. Faze razvoja fotonaponskih

ure|aja
a daju jednosmerni (DC) napon od
oko 1V na izlazu. Solarne elije
se redno i/ili paralelno grupiu u
solarne module, moduli u panele,
a paneli u tzv. solarna polja, Slika
2; na taj nain postie se poveanje
DC napona po modulu, odnosno
solarnom polju. Za ukljuivanje
fotonaponske solarne elektrane
u mreu potrebno je DC energiju
pretvoriti u naizmeninu (AC), a
za to se koriste (danas elektronski)
ureaji - inverteri. Razumljivo, samo
jedan deo incidentnog sunevog
zraenja (svetlost je samo manji deo
celokupnog spektra sunevog zraenja)
pretvori se direktno u DC energiju,
preostali deo se ili reflektuje ili pretvori
u toplotu. Postoje i tzv. hibridni sistemi
koji kombinuju fotonaponski i toplotni
efekat solarnog zraenja. Fotonaponske
solarne elektrane (sistemi), za razliku
od termalnih solarnih elektrana
(sistema), potpuno su beumne, ne
iziskuju potrebu za masivnim i skupim
turbinama, termikim elementima,
modularne su koncepcije (mogu se

proirivati uvek i po elji), ne trae

nikakav remont, uklapaju se estetski u
ambijenat, i skoro potpuno su ekoloki
iste.
Prema [4], do kraja 2008. godine
u svetu je bilo izgraeno vie od
1900 fotonaponskih elektrana sa
instalisanom snagom veom od 200
kWp (large-scale photovoltaic power
plants), to je ukupno vie od 3.6
GWp. Indeks p uz jedinicu za snagu
oznaava vrnu snagu (peak-power) pri
nominalnim uslovima rada (sunevog
zraenja) i uglavnom se odnosi na
iradijansu (povrinsku gustinu snage
sunevog zraenja) od 1000 W/m2.
Vie od 750 ovih elektrana je u paniji,
vie od 500 u Nemakoj, a vie od 370
u USA. Samo u toku 2008. godine, u
svetu je projektovano i puteno u rad
vie od 1000 fotonaponskih elektrana
velike snage. Osim u ve pomenutim
zemljama, vei broj fotonaponskih
elektrana velike snage puten je u
rad u Belgiji (elektrane montirane
na krovovima) i ekoj (elektrane
montirane na zemlji, slika 3c). Vodee

Fotonaponski efekat (efekat

pretvaranja - konverzije
elektromagnetske energije sunevog
zraenja u elektrinu energiju)
prvi je uoio i opisao Bekerel
(Edmond Becquerel)1839. godine,
eksperimentiui s baterijama
punjenim tenim elektrolitom. Prve
eksperimente s fotoelijama od
vrstog materijala, izraenog na
bazi selena (Se), izveli su Adams
(W.G. Adams) i Dej (R.E. Day) u
Londonu 1876. godine. Meutim,
sve do pojave poluprovodnikih,
silicijumskih fotonaponskih konvertora
(solarnih ili foto-elija, u literaturi na
engleskom jeziku odomaen je izraz
photovoltaic ili photovoltaics
PV - solar cells) 50-tih godina 20.
veka, efikasnost konverzije suneve
u elektrinu energiju (nadalje:
efikasnost) jedva da je prelazila 1%.
3.1. Prva generacija fotonaponskih
ure|aja

Stvarni razvoj PV-elija i sistema,

kakvim ih danas znamo, tj. razvoj tzv.

Slika 2 Fotonaponski (solarni) ureaji. Levo: Solarne elije, moduli, paneli i polja. Desno: Solarni HIT modul korporacije
Sanyo, nominalne snage 220-230 W; dimenzije modula: 861 x 1610 x 35 mm, teina modula: 16.5 kg; efikasnost
konverzije elije: 19.2%, modula: 16.6%

[012]

energija

energija

Slika 3 Fotonaponske solarne elektrane u svetu. (a) Lucainena de las Torres, Andalusia, panija, 23.2 MWp; (b) Solarpark
Waldpolenz, Brandis, najvea PV-elektrana u Nemakoj, 40 MWp; (c) Ostrosk Lhota, eka, 2.25 MWp; (d) Sinan,
Juna Koreja, 10 MWp; (e) Ordos, Kina, planirana snaga 2 GWp; (f) Casas de los Pinos, Cuenca, panija, 28 MWp.

(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

prve generacije PV-elija, zapoeo je

tek pre neto vie od 50 godina. Radei
eksperimente sa poluprovodnicima
u Belovim Laboratorijama, USA,
apin (D.M. Chapin) i saradnicu
su 1954. godine, [5], proizveli prvi
fotonaponski pretvara na bazi
silicijuma, koji je sadrao p-n spoj i
imao efikasnost od oko 6%. Ubrzo
je efikasnost poveana na oko 10% i
ve 1958. godine PV-elije prvi put su
praktino i upotrebljene za napajanje
satelita lansiranih u Zemljinu orbitu:

sovjetskog Sputnika-3 i amerikog

Vanguard-1, [3]. Poetkom 60-tih
godina proizvedene su prve PV-elije
na bazi galijum-arsenida (GaAs),
koje su imale niu efikasnost od
silicijumskih, ali su, za razliku
od njih, radile dobro i na veim
radnim temperaturama, a uskoro su
praktino i upotrebljene u projektima
ispitivanja sunevog sistema (Venere
1965. i Meseca 1970., Lunohod-1 i
Lunohod-2). Teorijska efikasnost Si,
Ge i GaAs fotoelija kree se oko
[013]

43%. Inae, teorijski termodinamiki

limit efikasnosti PV-pretvaraa je oko
93% (Carnot-cycle efficiency), [3].
Silicijum nije idealan materijal za
PV-konverziju zbog relativno male
absorpcije sunevog zraenja (zato
su izrauju deblje Si-PV-elije),
tehnologija proizvodnje i obrade
istog kristalnog Si je sloena i
skupa, ipak i dan-danas je vie
od 90% proizvodnje PV-ureaja
bazirano na mono- i polikristalnim
Si-PV-elijama, efikasnost modula

energija
je oko 15-16%. Treba istai da je
efikasnost modula (grupe solarnih
elija) uvek manja od efikasnosti same
elije, zbog dulovih gubitaka pri
povezivanju elija (pogledati podatke
u zaglavlju slike 2). U zadnje vreme
kristalni Si se zamenjuje amorfnim
silicijumom (a-Si), koji je jeftiniji i
jednostavniji za proizvodnju, ali sa
bitno manjom efikasnou elija od
oko 13% i modula od oko 8%. S druge
strane, prednosti Si lee u njegovim
neogranienim koliinama u prirodi
(dodue sjedinjenog kao SiO2 i sl.),
inertnosti i dugotrajnosti.
3.2. Druga generacija fotonaponskih
ure|aja

Problemi vezani za proizvodnju,

obradu, ali i nestaicu kristalnog
Si, inicirali su istraivanja drugih
materijala i legura pogodnih za
primenu u PV-tehnologiji, uz
korienje ve ispitanih struktura i
tehnika u fotonici, optoelektronici
i tehnologiji lasera. Sve do sredine
80-tih godina prolog veka, PVelije na bazi germanijuma (Ge), Si
i GaAs izraivane su jednostavnim
tehnologijama obrade i mehanikog
spajanja p i n poluprovodnikih
slojeva. Uporedo sa istraivanjem
osobina novih materijala i sloeniji
tehnoloki procesi ulaze i sferu izrade
PV-elija, a najvie oni koji su se
pokazali efikasnim u tehnologiji izrade
lasera. Kristalni Si i Ge zamenjuju
se amorfnim Si, legurama Ga, Se,
indijuma (In), kadmijuma (Cd),
telura (Te), antimona (Sb), i td., koji
spadaju u grupu lako topljivih, ali i
retkih metala, debljina Si-PV-elija
se smanjuje, i tako je, pre 20-tak
godina stvorena tzv. druga generacija
PV-elija u koju spadaju tankoslojne
PV-elije (thin-film solar cells) i
PV-elije izraene spajanjem vie p-n
spojeva od poluprovodnika razliitih
provodnih karakteristika, debljina od

energija
svega nekoliko mikrometara (heterojunction solar cells, tandem solar
cells). Dananji PV-ureaji iz druge
tehnoloke generacije su sloene
slojevite poluprovodne strukture,
kombinuju se i thin-film i heterojunction principi izrade, sve u cilju
poveanja efikasnosti, robusnosti,
inertnosti (dueg veka trajanja), a
smanjenja cene na tritu. Inae, za
PV-elije kaskadne strukture s puno
(nekoliko desetina poluprovodnih
slojeva) proraunata je teorijska
efikasnost je skoro 87%. U praksi je
to teko izvesti, proizvode se samo
2-kaskadne i 3-kaskadne strukture,
a dostignuta efikasnost 3-kaskadnih
elija od oko 41%, ali za sada one se
koriste samo za napajanje satelita.
PV-ureaji druge generacije su bitno
jeftiniji, otporniji su na povienim
radnim temperaturama, mogu biti
transparentni, estetski i arhitektonski
su atraktivni.
Svega nekoliko novih materijala,
legura i struktura pokazalo je dobre
osobine za realnu PV-proizvodnju,
kao npr. CIS-tehnologija (Copper
Indium Diselenide), CIGS-tehnologija
(ternarna legura metala Cu(In,Ga)
(S,Se)2 ), kadmijum-telurid (CdTe),
aluminijum galijum arsenid (AlGaAsGaAs) za izradu kaskadnih ili
heteroslojnih PV-elija, [2,6,7], itd.
Znaajniji prodor na trite PV-ureaja
i sistema, zasada je imala samo CdTetehnologija, sa efikasnou elija
od skoro 16.5%, a modula od oko
11%. U CdTe-tehnologiji uraena je
i najvea PV-elektrana u Nemakoj
Solarpark Waldpolenz, Slika 3b, a
cena investicije je bila svega neto
vie od 3 Eur/W, to je najnia cena
PV-elektrane. Osim ove, u Nemakoj
radi jo nekoliko CdTe-PV-elektrana,
kao npr. Kthen, snage 14.75 MWp,
Helmeringen 10 MWp, Eckolstdt
i Trier po 8.5 MWp, itd., u USA

Boulder city snage 12 MWp. Najvea

PV-elektrana u Kini, Ordos, takoe
se radi u CdTe-tehnologiji. Amerika
kompanija First Solar je krajem
2009. godine potpisala ugovor sa
Kinom za realizaciju ovog projekta,
uz obavezu recikliranja upotrebljenih
CdTe-modula u budunosti. Naime,
slaba strana CdTe-PV-tehnologije je,
uz nedostatak retkog metala telura, i
toksinost kadmijuma (svaki solarni
panel sadri 7-9 grama kadmijuma),
mada je legura kadmijuma i telura
stabilna i inertna.
3.3. Tre}a generacija fotonaponskih
ure|aja

Nanonauka i nanotehnologija uvode

tzv. treu generaciju PV-elija i
ureaja, [6]. Odreeni nano-materijali
pokazuju poluprovodne karakteristike
i mogu apsorbovati sunevo zraenje,
iako nisu izraeni ni od Si, ni od
lakih metala. To su polimeri, organski
i plastini materijali, razni nanorastvori i elektroliti, itd. Efikasnost
konverzije PV-ureaja tree generacije
je za sada mala (oko 5% za organske
solarne elije i oko 11% za tzv.
dye-sensitized ili Gratzel solarne
elije). Ali zato, tehnologija njihove
proizvodnje je puno jednostavnija
od proizvodnje istog kristalnog Si,
bez upotrebe visokih temperatura i
skupih vakuum-aparata i alata. To ima
za posledicu da im je cena na tritu
nekoliko puta manja od PV-ureaja
1. i 2. generacije. Iako se do danas
realizovani PV-ureaji 3. generacije
koriste samo za manje snage i lokalne
potroae, ozbiljna predvianja kau
da je samo pitanje vremena kada e
organski, plastini, fleksibilni PVureaji (nanotehnoloki opremljeni
quantum-dot i quantum-nanowires i
sl. receptorima svetlosti) u potpunosti
postati konkurentni standardnim
PV-ureajima 1. i 2. generacije.
Nanotehnologija gotovo svakodnevno

Slika 4 Trea generacija fotonaponskih ureaja. Levo: Uveani blok solarne elije sa 3D poluprovodnim nano-antenicama
za absorpciju svetlosti; Desno: Fleksibilni solarni modul

[014]

energija
daje nove ideje i poboljanja, kao to
je 3-dimenziona PV-elija, slika 4 levo,
ili potpuno fleksibilne PV-folije, slika 4
desno, koje se mogu postaviti na skoro
svim mestima, a nije im potrebno
direktno sunevo zraenje, dovoljno
je i difuziono svetlo u zatvorenom
prostoru da bi proizvele elektricitet.

5. Fotonaponski sistemi u
budu}nosti
Razvoj PV-tehnologije i sistema
odvija se u vie pravaca: poveanje
efikasnosti PV-solarnih elija i modula,
poboljanje stepena iskorienja i rada
DC/AC invertera, kao i usavravanje
i optimizacija PV-sistema. Efikasnost
konverzije dananjih Si-PV-elija je
oko 20%, efikasnost PV-modula je
neto nia, a pretpostavljeno praktino
vreme eksploatacije je negde oko 50
godina. Veina proizvoaa PV-ureaja
daje garancije 10/90 i 25/80, to znai
da e PV-ureaj raditi minimalno 10
godina sa iznad 90% nominalne snage
i 25 godina iznad 80%.
Efikasnost PV-elija poboljava se,
praktino, iz dana u dan. Instituti
i laboratorije vodeih svetskih
Univerziteta i korporacija za
proizvodnju PV-ureaja kao da se
takmie sve kvalitetnijim i efikasnijim
proizvodima, borei se za sve
konkurentnije trite. Kao primer
navodimo najnovije informacije iz
Mitsubishi Electric Corporation,
[8], koja je upravo objavila je da je
za manje od godinu dana poboljala
sopstveni svetski rekord efikasnosti
svojih polikristalnih Si-PV-elija sa
19,1% na 19.3%, dimenzije elija su
15 cm x 15 cm x 200 mikrometara.
Ista korporacija je, takoe, poboljala
svetski rekord efikasnosti svojih
PV-elija u tehnologiji silicijumskih
ultra-tankih-filmova sa 17,4% na
18.1%, [8], dimenzije ovih elija su
15 cm x 15 cm x 100 mikrometara.
Oba rekorda u efikasnosti PV-elija
verifikovana su od strane japanskog
nacionalnog instituta za tehnologiju,
AIST. Mitsubishi korporacija
ponudila je tritu i PV-inverter sa
najsavremenijim MPPT sistemom
(maximum power-point tracking
system), [9], koji omoguava
maximalnu snagu na izlazu invertera,
ak i u sluajevima kada je deo PVpolja prekriven senkom ili neistoom.
U poreenju sa dosadanjom MPPT
regulacijom, novim sistemom postie
se poveanje izlazne snage, u kritinim
sluajevima eksploatacije, i za vie od
100%.
Iskustva u razvoju PV-elija govore
da su sva poboljanja pratila napredak

energija
u tehnologiji lasera, poluprovodnika
i elektronike, a da su svi novi PVureaji primenu nali najpre u
kosmikim istraivanjima, kod
telekomunikacionih i vojnih satelita.
Efikasnost PV-elija i modula daleko je
vea pri eksploataciji u kosmosu, nego
na povri Zemlje (oko 8 puta vea),
jer nema absorpcije i difuzije svetlosti
u atmosferi, a obasjanost je skoro
celodnevna. Postoji stara, ali uvek
prisutna, ideja o buduoj izgradnji PVelektrana u kosmosu (orbiti Zemlje),
koje bi proizvedenu elektrinu energiju
putem mikrotalasnog ili laserskog
snopa (beam-a) bila poslata na povr
Zemlje, [2,3].
Jedna od ideja za poboljanje
efikasnosti konverzije PV-elija je
koncentracija suneve radijacije,
koja bi prethodila PV-konverziji.
Koncentracija se postie upotrebom
klasinih staklenih soiva, Frenelovih
soiva (Fresnel lenses) i optikih
difrakcionih reetki i reflektora; danas
se postie faktor koncentracije od
nekoliko stotina puta, a istraivanja
idu u smeru postizanja faktora
koncentracije veeg od 1000.
Dimenzije i trokovi izrade same
PV-elije se smanjuju, a efikasnost
bitno poveava, naalost cena je
zasada prilino visoka. Prema nekim
predvianjima, prva i druga generacija
PV-elija (kristalne silicijumske i
vieslojne PV-elije) koristie se
za solarne elektrane male snage
u buduem decentralizovanom
energetskom sistemu i za ostrvski
reim rada, dok integrisani
koncentratorski PV-moduli (soiva
i elije u istom strukturnom bloku)
verovatno predstavljaju budue
najisplativije reenje za upotrebu
u solarnim PV-elektranama velike
snage. U sklopu koncentratorskih
izvode se i pokretni solarni sistemi za
praenje poloaja Sunca (Sun tracking
solar systems). Izrada i ugradnja
ovakvih sistema zahteva dodatnu
opremu (motori, elektronski ureaji,
konstrukcije), meutim, efikasnost
celog sistema poveava se za 30-40%,
to kompenzuje dodatne trokove i ini
ove sisteme isplativim.
Nedostatak suneve energije je to
nam elektrina energija najvie treba
kada Sunca ima najmanje nou i
zimi. Problem skladitenja elektrine
energije proizvedene iz suneve
energije je, sigurno, jedan od najveih
tehnolokih izazova dananjice. Izrada
i proizvodnja baterijskih elemenata,
koji bi omoguili skladitenje,
distribuciju i upotrebu energije
dobijene iz Sunca na tehnoloki to
[015]

jednostavniji, ekoloki to istiji i,

najzad, ekonomski isplativ nain,
tema je istraivanja mnogih vodeih
instituta i skupih projekata u svetu.
Mnogi naunici predviaju u skoroj
budunosti tzv. Hidrogensku
ekonomiju i energetiku. Naime, ideje i
istraivanja, a ve i ozbiljne aplikacije,
idu u smeru proizvodnje vodonika
(Hydrogen) iz vode, korienjem
energije obnovljivih izvora,
npr. energije sunevog zraenja.
Proizvedeni vodonik hemijskim
procesom se moe uiniti inertnim i u
tenom inertnom obliku transportovati
(cevima poput dananjih gasovoda, u
bocama, i sl.) do potroaa (elektrane
za proizvodnju elektrine energije,
automobili, i td.), gde se posredstvom
gorivnih elija (fuel-cells), opet
dobija vodonik ijim se sagorevanjem
dobija toplotna, elektrina ili neki
drugi vid energije, a nus-produkt je
hemijski potpuno inertna i ista voda.
Izgleda da nanotehnologije obeava
najvie pri reavanju ovog, ne vie
tako utopistikog scenarija. Najnovija
otkria u sferi nanotehnologije nude
odlina reenja kako za proizvodnju,
tako i za skladitenje, distribuciju i
sagorevanje vodonika u gorivnim
elijama. Iako su ova reenja jo uvek
u fazi ispitivanja, veoma je verovatno
da je energetsko-tehnoloki lanac:
suneva energija vodonik gorivne
elije elektrina energija, jedan od
najizvesnijih za budunost.
Osim hidrogenske strategije, postoje i
druge interesantne ideje za reavanje
problema zavisnosti pretvaranja
suneve u elektrinu energiju od doba
dana, kao i za skladitenje proizvedene
elektrine energije, a neki predlozi
ak nude i generalno reenje problema
energije na bazi solarne energije.
Strebkov, [3], je predloio izgradnju
globalnog sistema solarnih elektrana,
koji bi proizvodio dovoljno elektrine
energije, hidrogena i toplote svim
potroaima na Zemlji 24 sati dnevno
sledeih milion godina. Predloeni
globalni energetski sistem sastojao bi
se od tri solarne elektrane snage od po
2.5 TW i povrine 210 x 210 km, koje
bi bile izgraene u Australiji, Africi i
Severnoj Americi u Meksiku, sve tri
elektrane u pustinjskim i nenaseljenim
teritorijama, a za transkontinentalni
prenos proizvedene elektrine energije
predloen je rezonantni visokofrekventni prenosni talasovod, koji je
Nikola Tesla osmislio i patentirao jo
davne 1897. godine, princip prenosa
popularno poznat iroj javnosti kao
Teslin bezini prenos energije. Inae,
interesovanje za Tesline ideje tzv.
bezinog prenosa energije naglo

energija
je poraslo zadnjih nekoliko godina,
sa realnim izgledima da se uskoro i
realizuju na makro planu, pogledati na
primer [10,11].

6. Kratak osvrt na tr`i{te

fotonaponskih ure|aja
Trite solarnih ureaja u svetu ima
tendenciju ubrzanog rasta, sredinom
protekle decenije stopa godinjeg
rasta premaila je 50%, a 2008.
godine oko 100%, uz oko 3000
MWp ukupne snage proizvedenih
PV-ureaja na godinjem nivou, to
odgovara trinoj vrednosti od preko
5 milijardi US$ godinje. Meutim,
globalna ekonomska kriza uticala
je protekle dve godine i na trite
PV-ureaja, bitno usporivi rast,
mnoge PV-kompanije su jednostavno
nestale, a druge su sniavale cene
proizvedenih PV-ureaja da bi samo
opstale. Cena solarnih PV-ureaja na
svetskom tritu pada po prosenoj
godinjoj stopi od oko 5%. Predvianja
su da e u narednih par godina cene
padati i po veoj stopi, zahvaljujui
stalnim tehnolokim inovacijama i sve
jaoj konkurenciji na tritu, a neki
analitiari nagovetavaju godinji nivo
obaranja cena PV-ureaja i od 20%
i 30%. Ovakav trend stalnog razvoja
tehnologije i konstantnog pojeftinjenja
opreme za PV-energetiku, a s druge
strane rast cena tradicionalnih fosilnih
energenata i elektrine energije u
svim zemljama irom sveta, daju
nam za pravo da moemo oekivati
izjednaavanje cena 1kWh-a energije
proizvedenih iz konvencionalnih
izvora i direktno iz suneve energije i
pre 2020. godine, [2].
Glavni razlog sporog padanje cena
na tritu PV-energetike je, sigurno,
injenica da se i dalje vie od 95%
PV-ureaja izrauje u tehnologiji
silicijuma, monokristalnog,
polikristalnog, amorfnog i u
drugim vidovima. Zahtev za
istim silicijumom, skupa obrada i
oprema i zavisnost od elektronske
poluprovodnike industrije, faktori
su koji odreuju i dalje visoke cene
PV-ureaja. Korienje predloene
chlorine-free tehnologije proizvodnje
silicijuma, [3,6], poveanje
efikasnosti konverzije solarnih elija,
poveanje dimenzija solarnih modula,
dizajniranje hibridnih PV-sistema,
konkurentnost praktinih reenja koja
bi ponudila nanotehnologija kroz 3.
generaciji PV-ureaja mogui su
putevi koji bi u zajednikoj sinergiji
doveli do osetnog snienja cena na
svetskom tritu.
U Republici Srbiji trite PV-ureaja

energija
je slabo razvijeno i preskupo,
proizvodnja PV-ureaja ne postoji,
ulaganja u istraivanja u ovoj oblasti
su zanemarljiva, PV-sistemi su samo
sporadini sluajevi bazirani na
linom entuzijazmu,... ta raditi u
takvoj situaciji? Poeti, moda, od
obrazovanja i podizanja nivoa opte
informisanosti?

7. Problem obrazovanja i
informisanosti
Znaajni faktori koji odreuju ukupno
stanje i perspektivu razvoja solarne
energetike su globalna energetska
politika svetske zajednice, kao i
dravna politika razvoja i ulaganja
u energetiku i obnovljive izvore
energije, a posebno u solarnu energiju.
Zabrinutost zbog sve veeg zagaenja
planete, koje je direktna posledica
sagorevanja tradicionalnih fosilnih
energenata (uglja, nafte i njenih
derivata), dovela je do konkretnih
globalnih akcija (Kjoto protokol),
regionalne preporuke (preporuke
i direktive EU), sa ciljem da se
preduprede crne prognoze za nau
planetu, te da se to pre odluno
krene u savladavanje tehnologija
za eksploataciju obnovljivih i istih
izvora energije. Republika Srbija
aktivno prati trendove sveta u
ovoj oblasti, potpisnica je vie EU
energetskih direktiva (2001/77/EC,
2003/30/EC, 2009/28/EC), lan je
IRENA-e (International Renewable
Energy Agency), [12], potspeuje
ulaganja u proizvodnju obnovljive
energije, uvodi i koriguje FIT (Feed-In
Tariffs) mere podsticaja, [13], izdvaja
sredstva za istraivanja, itd.
Ipak, da bi se uspeno ovladalo
bilo kojom novom tehnologijom,
potrebna su prvenstveno ulaganja
u obrazovanje. Specifinost i
multidisciplinarnost solarne energetike
zahtevaju iroku akciju obrazovnih
institucija na svim nivoima, od
osnovnih kola do Univerziteta, ali i
podizanje opte informisanosti u ovoj
oblasti putem medija, jer neznanje i
neinformisanost, po pravilu, kotaju
vie i od najskuplje tehnologije.
Zato, iako na kraju, informisanost i
obrazovanje su, moda, faktori kojima
je danas mesto na poetku prie o
solarnoj energiji. Pravi poetak prie bi
trebalo da bude u osnovnim kolama,
a nastavak kroz konstantnu edukaciju i
osavremenjivanje studijskih programa
na Univerzitetima, i najzad kroz
primenu steenih znanja i ideja u
budunosti koju e, skoro izvesno,
bitno obeleiti primena i korienje
solarne energije.
[016]

Zaklju~ak
Sunce je ogroman i nepresuan izvor
energije koja je svima dostupna.
Ako nauka i tehnologija u potpunosti
ovladaju korienjem solarne energije
i njenim efikasnim i ekonomski
isplativim pretvaranjem u elektrinu
energiju, oveanstvo i planeta Zemlja
nee osetiti posledice globalnog
zagaenja i nestaice fosilnih
energenata u budunosti. Fotonaponski
pretvarai solarne u elektrinu energiju
su, verovatno, najbri i najistiji put
reavanja ovih problema.

Literatura
[1] A. V. Da Rosa, Fundamentals of
Renewable Energy Processes, 2nd
edition, Academic Press, Elsevier
Inc., 2009.
[2] A. Goetzberger and V. U.
Hoffmann, Photovoltaic Solar
Energy Generation, Springer,
2005.
[3 D.S. Strebkov, The Role of Solar
Energy in the Power Engineering
of the Future, Thermal
Engineering, Vol. 53, No. 3, pp
224-230, 2006.
[4] D. Lenardi, Large-Scale
Photovoltaic Power Plants,
Annual Review 2008, Free
Edition,www.pvresources.com,
Published in May, 2009.
[5] D.M. Chapin, C.S. Fueller, and
G.L. Pearson, J. Appl. Phys., Vol.
25, p. 676, 1954.
[6] Zh. I. Alferov, V. M. Andreev,
and V.D. Rumyantsev, Solar
Photovoltaics: Trends and
Prospects, Semiconductors, Vol.
38, No. 8, pp. 899-908, 2004.
[7] M. A. Green, Thin-film solar
cells: review of materials,
technologies and commercial
status, J. Mater Sci: Mater
Electron, Vol. 18, pp. 15-19, 2007.
[8] Mitsubishi Electric Sets Two
World Records in Solar Cell
Conversion Efficiency, In:
Energy Weekly News, Atlanta,
USA, p. 320, March, 2010.
[9] Mitsubishi Electric Develops
New Photovoltaic Inverter
Technology to Maximize Solar
Power Output, In: Electronics
Business Journal, Atlanta, USA,
p. 54, March, 2010.
[10] A. Kurs, A. Karalis, R. Moffatt,
J.D. Joannopoulos, P. Fisher and

energija
M. Soljai, Wireless power
transfer via strongly coupled
magnetic resonances, Science,
Vol. 317, pp. 83-86, July 2007.
[11] A. Karalis, J.D. Joannopoulos and
M. Soljai, Efficient wireless
non-radiative mid-range energy
transfer, Annals of Physics, Vol.
323, pp. 34-48, 2008.
[12] Memorandum for the
Establishment of an International
Renewable Energy Agency
(IRENA), http://www.irena.org/
irena.htm, 2009.
[13] UREDBA o merama podsticaja
za proizvodnju elektrine
energije korienjem obnovljivih
izvora energije i kombinovanom
proizvodnjom elektrine i toplotne
energije, Vlada Republike Srbije,
http://www. energetika.gov.rs/,
December 2009.

Miloje \edovi}, dipl.el.in`.

ABS MINEL Inenjering
Iva Aleksi}, student ETF
Mr @eljko \uri{i}, dipl.el.in`. asistent ETF
UDC:620.92 : 621.311.243.001/.004

Analiza iskorienja mreno

povezanih fotonaponskih
sistema u Srbiji
Rezime
U radu su dati osnovni elementi projektovanja mreno povezanih fotonaponskih
sistema i prikazan matematiki model za procenu njihovog godinjeg faktora
iskorienja kapaciteta. Na osnovu namenskih jednogodinjih merenja solarne
iradijacije izvrena je analiza energetskog uinka jednog solarnog sistema
instalisane snage 1 MWp na lokaciji u blizini Negotina. Izvren je proraun
ukupne oekivane proizvodnje elektrine energije test sistema uz uvaavanje
temperaturnih korekcija efikasnosti modula, kao i dodatnih gubitaka.
Analizirane su tipine dnevne i sezonske varijacije solarnog potencijala i
njihova kompatibilnost sa dnevnim i sezonskim dijagramima potronje elektrine
energije.
Kljune rei: obnovljivi izvori energije, solarni resursi, fotonaponski modul.

Abstract
In this paper, main elements of design of network connected photovoltaic systems
are given. Also, the mathematical model for estimation of their annual efficiency
is shown. Based upon the measurements of solar irradiation during the period of
one year, an analysis of performance of a solar system with 1 MWp of installed
power located in Negotin, is made. The total expected electric energy production
of a test system is calculated, with respect to temperature corrections of modules
efficiency, as well as additional losses. Typical daily and seasonal variation of
solar potential and their compatibility with daily and seasonal consumption
diagrams has been analysed.
Key words: Renewable energy sources, photovoltaic module.

1. Uvod

1.1 Princip fotonaponske konverzije

Narastajue potrebe za energijom

sve brojnije ljudske populacije i sve
intenzivnija eksploatacija oskudnih
rezervi fosilnih goriva, kao i upotreba
nuklearne energije, dovele su do toga
da se oveanstvo danas suoava
sa veoma ozbiljnim problemima
zagaenja ivotne sredine i globalnih
klimatskih promena, to ugroava
opstanak celokupnog zivog sveta
na Zemlji. Nain da se izbegne
ovakav scenario jeste iroka primena
obnovljivih izvora energije.

Energija Sunca se moe direktno

pretvarati u elektrinu pomou
solarnih (fotonaponskih) elija,
odnosno modula i panela. Ovaj princip
dobijanja elektrine energije se naziva
fotonaponska konverzija. Materijal
koji ima sposobnost da energiju fotona
svetlosti petvori u elektrini napon
i struju naziva se fotovoltaik. Kada
foton dovoljno velike energije padne
na povinu fotovoltaika, on je moe
predati valentnom elektronu (Valentni
elektroni se nalaze na poslednjem

[017]

energija

energija

energetskom nivou atoma elementa,

najudaljeniji su od jezgra atoma i
potrebno im je dovesti najmanje
energije da napuste atom i preu u
slobodnu provodnu zonu), nakon ega
on prelazi u provodnu zonu i pod
uticajem elektrinog polja se moe
kretati, pa se tako formira elektrina
struja.
Kao fotovoltaici se koriste
poluprovodniki materijali. Kod
poluprovodnika pored elektrona,
kao nosioca naelektrisanja, javljaju
se i pozitivno naelektrisane
upljine koje ustvari predstavljaju
upranjena elektronska mesta, kada
elektron napusti atom. Kod istih
poluprovodnika koji imaju etiri
valentna elektrona, postoji problem,
jer se slobodan elektron vrlo lako
moe rekombinovati sa upljinom,
to dovodi do nestanka nosioca
naelektrisanja. Potrebno je neko
elektrino polje koje e izazvati

usmereno kretanje nosioca. Ovo polje

stvaramo tako sto etvorovalentni
poluprovodnik dopiramo sa jedne
strane trovalentnim atomima
(akceptorima), koji prihvataju
jedan elektron valentne zone,
ostavljajui za sobom pozitivno
naelektrisanu upljinu, pa su u ovom
delu poluprovodnika glavni nosioci
upljie i to je poluprovodnik P-tipa.
Sa suprotne strane poluprovodnik
dopiramo petovalentnim atomima
(donorima), koji predaju jedan
elektron atomima poluprovodnika
i stvaraju viak elektrona, pa su u
ovom delu poluprovodnika glavni
nosioci naelektrisanja elektroni i
to je poluprovodnik N-tipa. Stoga,
fotonaponska elija, koja predstavlja
osnovnu jedinicu konverzije energije
Sunca u elektrinu, nije nita
drugo nego poluprovodnika dioda
posebne konstukcije. Ona se sastoji
od tankog sloja poluprovodnika
N-tipa i debljeg sloja poluprovodnika
P-tipa koji obrazuju PNspoj. Na spoju dolazi do
Slika 1 Princip fotonaponske konverzije
rekombinacije elektrona
i upljina i do stvaranja
oblasti prostornog tovara,
u kojoj vlada unutranje
elektrino polje koje
spreava njihovu dalju
rekombinaciju. Upravo ovo
polje dovodi do proticanja
struje pri fotonaponskoj
konverziji. Poluprovodnik
N tipa je jako tanak i
providan, tako da svetlosni
zraci prodiru kroz njega i
padaju na kontaktni spoj
sa poluprovodnikom P
tipa, pri emu energija
fotona formira nosioce
naelektrisanja,
koji se gonjeni
Slika 2 Primer mreno povezanog fotonaponskog sistema
elektrinim poljem
oblasti prostornog
tovara, kreu
prema metalnim
kontaktima na
krajevima elije.
Kroz spoljanje
kolo se mogu
kretati samo
elektroni, koji
se rekombinuju
sa upljinama
pri dolasku na P
stranu.
Snaga koju
proizvodi
jedna elija je
relativno mala,
pa se u praksi one
povezuju u grupu
ime se formira
[018]

fotonaponski modul. Radi dobijanja

jo veih snaga vie fotonaponskih
modula se povezuju meusobno. Tako
se formiraju fotonaponski paneli.
1.2 Fotonaponski sistemi

Fotonaponski sistemi mogu raditi kao

samostalni ili kao mreno povezani.
Samostalni fotonaponski sistemi su
odvojeni od elektrodistributivne mree
i sva energija se generie lokalno
u solarnim modulima. Mogu biti
ili autonomni ili hibridni. Hibridni
sistemi kombinuju fotonaponske
sisteme sa jednim ili vie izvora
elektrine energije kao to su turbine
na vetar ili mali hidrogeneratori koji
slue kao rezervni izvor energije. Ovi
sistemi se uglavnom primenjuju u
udaljenim sredinama to omoguava
pouzdano snabdevanje elektrinom
energijom. Ovakvo distribuirano
generisanje energije tedi prenosne
kapacitete mree i omoguava njenu
decentralizaciju.
Fotonaponski sistemi povezani sa
elektrodistributivnom mreom rade
paralelno sa njom i isporuuju viak
elektrine energije i napajaju potroae
na lokaciji samog sistema. Takoe
koriste distributivnu mreu kao
rezervni izvor energije.
Fotonaponski moduli se postavljaju na
specijalne potporne strukture, mada se
sve vei broj fotonaponskih sistema
postavlja na zgrade na kojima se
krov, fasada i ostali delovi graevine
koriste kao instalacione povrine, pa
ne zahtevaju dodatno zemljite i mogu
se koristiti u gusto naseljenim urbanim
sredinama. Pored ovoga, fotonaponski
sistemi ne zagauju okolinu i ne prave
buku a izvor energije je besplatan
i praktino neiscrpan. Obezbeuju
struju u toku najvee potranje i na
taj nain smanjuju optereenje mree
(u zgradama sa mnogo klima ureaja
dnevni maksimum potronje poklapa
se sa maksimalnom snagom zraenja
Sunca tako da fotonaponski sistem
generie maksimalnu snagu ba kada je
to najpotrebnije i obara vrh potronje
u distributivnoj mrei). Pored svega
ovoga fotonaposki sistemi su i veoma
dugoveni. Njihov radni vek, naime,
iznosi trideset i vie godina uz veoma
malu verovatnou otkazivanja to ih
ini veoma pouzdanim.
Glavni nedostaci fotonaponskih
sistema su zavisnost od Sunca (u
toku noi nemamo proizvodnju, pri
poveanoj oblanosti ona je smanjena),
kao i visoka cena elektrine energije
u odnosu na cenu elektrine energije
dobijene iz fosilnih goriva. Ovaj
problem je sve manje izraen zbog

energija
posebnih povlaenih cena za ekoloki
istu proizvodnju elektrine energije
koje drave propisuju, kao podsticaj za
korienje Obnovljivih izvora energije,
ali ne zaboravimo i sve bri razvoj
tehnologije za proizvodnju komponenti
fotonaponskih sistema.

2. Metode prora~una
iskori{}enja fotonaponskih
sistema
Jedan od osnovih pokazatelja
iskorienja sistema je faktor
iskorienja kapaciteta:

Gde je broj sati zenita sunca brojno

jednak dnevnoj insolaciji u kWh.
On govori koliko bi sati trebalo da
imamo intenzitet zraenja od jednog
sunca (1sunce=1kW/m2), pa da ukupna
dnevna insolacija (energija sunevog
zraenja) bude jednaka vrednosti koju
imamo pri realnim uslovima.
Energija predata panelu od strane
sunevih zraka u fotonaponskoj
konverziji zavisi od ugla incidencije.
To je ugao izmeu pravca sunevih
zraka i normale na povrinu panela
(slika 3).
Za ugao incidencije vai sledei izraz:
gde je:

energija
ugao elevacije sunca na horizontu
s - ugao azimuta sunca na horizontu
c - ugao azimuta panela
ugao nagiba panela
Za uglove elevacije i azimuta Sunca
moemo napisati:

gde je:

n redni broj dana u godini

ugao deklinacije (ugao izmeu prave
koja povezuje centre Sunca i Zemlje i
njene projekcije na ravan ekvatora)

satni ugao, tj. ugao za koji Zemlja

treba jo da rotira da bi dostigla
solarno podne na posmatranoj lokaciji,
imajui u vidu da rotira brzinom od
365/24=15 po satu
L latitudni ugao (geografska irina
lokacije)
Poto se za ugao azimuta Sunca,
primenom izraza (1), ne moe dobiti
vrednost vea od 90 ni manja od -90,
a takve vrednosti se u praksi javljaju,
potrebno je izvriti proveru:

Slika 3 Ugao incidencije

U cilju maksimalnog iskorienja

energije sunevog zraenja moemo
primeniti razliite metode za
orijentaciju panela u odnosu na poloaj
Sunca na horizontu. Jedan od naina
za to bio bi pravljenje mehanizma za
praenje sunca koji bi panel postavljao
tako da ugao incidencije bude 0
Slika 4 Orijentacija panela

[019]

(praenje po dve ose), ili najmanji

mogui (kod praenja po jednoj osi).
Iako bi ovaj metod obezbedio najbolje
iskorienje, njegova primena znatno
uslonjava proces projektovanja,
konstrukcije i odravanja sistema, a
naravno, i njegovu cenu.
Umesto implementacije sistema
za praenje moe se, na osnovu
reprezentativnih rezultata merenja,
izvriti proraun optimalnih uglova
nagiba i azimuta panela, za koje se ima
maksimalno iskorienje sistema.
U ovom radu e biti izvren jedan
takav proraun za konkretnu lokaciju
i odgovarajue podatke. Proraun
optimalnih uglova e se izvesti u dva
koraka.
Prvi je odreivanje optimalnog ugla
nagiba i izvrie se tako to e se
paneli orijentisati prema jugu, a zatim
kao parametar prorauna varirati
njihov nagib za po jedan stepen u
granicama od 0 do 90. Za svaki od
ovih poloaja e se izvriti proraun
koeficijenta iskorienja kapaciteta
sistema i zatim uporediti rezultati radi
utvrivanja ugla za koji se ima najvee
iskorienje.
Drugi korak je odreivanje optimalnog
ugla azimuta. Nagib panela se sada
postavi na optimalnu vrednost
utvrenu u prvom koraku, a zatim
se varira ugao azimuta u granicama
od -90 do +90, za po jedan stepen.
Na isti nain kao i u prvom koraku,
za svaki od ovih uglova se izrauna
CF i poreenjem doe do optimalne
vrednosti ugla.
Nakon utvrivanja optimalne
orijentacije panela, proraunae se
i proizvodnja za konkretan primer
panela.

3. Analiza potencijala sunca

na mikrolokaciji
Da bi se izvrila analiza potencijala
sunca potrebno je obaviti merenja u
trajanju od najmanje godinu dana. Na
ovaj nain se obuhvataju sve dnevne i
sezonske varijacije sunevog zraenja
na datoj lokaciji.
Merene veliine su temperatura
ambijenta i horizontalna iradijacija
(snaga sunevog zraenja), tj.
njihove srednje vrednosti u toku
desetominutnih intervala. Da bismo
najbolje ilustrovali potencijal sunca
izraunaemo srednje vrednosti
iradijacije za svaki sat, a zatim te
vrednosti za odgovarajue sate
razliitih dana usrednjiti na mesenom
nivou.
Sa slike 5 se moe jasno uoiti dnevna
periodinost intenziteta sunevog

energija
Slika 5

energija

Srednje vrednosti horizontalne iradijacije za prosean dan svakog meseca

zraenja koja je uvek priblino istog

oblika, a amplituda i trajanje joj se
menjaju u zavisnosti od doba godine.
Na osnovu izmerenih vrednosti
horizontalne iradijacije i sledeih
izraza moe se doi do vrednosti
iradijacije na povrini panela.

gde je:
0 proseno dnevno ekstraterestriko
zraenje [kWh/m2/dan]
SC = 1,37kW/m2 solarna konstanta
n redni broj dana u godini
HSR = cos 1 ( tan L tan ) satni
ugao izlazeeg sunca

KT faktor vedrine
H dnevna horizontalna insolacija

BH = H DH
BH direktna komponenta
horizontalne insolacije

koeficijent refleksije
BC - direktna komponenta insolacije na
povrini panela
DC - difuziona komponenta insolacije
na povrini panela
RC - reflektovana komponenta
insolacije na povrini panela
C - ukupna insolacija na povrini
panela
U zavisnosti od orijentacije panela, tj.
njegovog nagiba i azimuta imaemo
razliitu insolaciju na povrini panela,
a samim tim, i razliito iskorienje
kapaciteta.

4. Analiza faktora iskori{}enja

DH difuziona komponenta
horizontalne insolacije

Na osnovu prethodno navedenih

izraza, u programskom paketu
[020]

MATLAB napravljen je matematiki

model koji kao ulazne podatke koristi
rezultate jednogodinjih merenja
na lokaciji u Negotinu. Vrena su
merenja temperature ambijenta i
horizontalne insolacije, i to kao srednje
desetominutne vrednosti.
Kao rezultat prorauna u prvom koraku
dobija se optimalni nagibni ugao od 37
stepeni, (slika 6).
Kao rezultat prorauna u drugom
koraku dobija se optimalni ugao
azimuta od -16 stepeni, tj. 16 stepeni
prema zapadu, (slika 7).
Koeficijent iskorienja kapaciteta
sistema za ovaj ugao iznosi 17,77%
Radi ilustracije izraunaemo
proizvodnju koju bi dao fotonaponski
sistem snage 1MWp sastavljen od
modula Kyocera KC158G ije su
karakteristike date u tabeli 1.
Sve gore navedene veliine su
deklarisane za standardne uslove
testiranja (Standard test Conditions)
koji podrazumevaju I=1000W/m2,
AM=1,5, Tcell=25C, modul je ist
(bez praine i drugih neistoa koje se
javljaju u realnim uslovima.
Poto pri realnoj eksploataciji modula,
ovi uslovi nisu zadovoljeni, moramo
vrednosti iz tabele korigovati.
Uticaj promene temperature modula,
uvaiemo na sledei nain:

energija
Slika 6

energija

Koeficijent iskorienja kapaciteta sistema u zavisnosti od ugla nagiba

panela

to je korektno, jer na taj nain

ostajemo na strani sigurnosti.
Moemo smatrati da svaki stepen
porasta temperature elije u odnosu
na standardnu temperaturu dovodi do
smanjenja snage od 0,5%.

Snaga sistema na naizmeninoj strani

se dobija nakon uvaavanja gubitaka
usled neuparenosti karakteristika
modula, zaprljanosti aktivne povrine
i gubitaka energije u invertoru. Za ove
gubitke emo usvojiti tipine vrednosti
od 3%, 4% i 10%, respektivno.

Slika 7

Koeficijent iskorienja kapaciteta sistema u zavisnosti od ugla azimuta

panela za fiksiran, prethodno utvren, optimalni ugao nagiba

Dobijena vrednost vai pri standardnoj

iradijaciji od jednog sunca, pa ju je
prema tome potrebno korigovati,
imajui u vidu da je snaga elije
direktno proporcionalna iradijaciji, na
sledei nain:
gde je:

IC ukupna iradijacija na povrini

panela
Proizvedenu energiju raunamo
sumiranjem snaga i odgovarajuih
vremenskih intervala:

gde je:
Ti interval u kome imamo snagu Paci
(u konkretnom sluaju 10min=1/6h)
Na ovaj nain dobija se da je ukupna
godinja proizvodnja ovog sistema
1,199 GWh.
Na slici 8 prikazana je raspodela te
proizvodnje po mesecima.
Tabela 1 Karakteristike
fotonaponskog modula

5. Zaklju~ak
gde su:
Tcell - temperatura solarnih elija
modula [C]
Tamb - temperatura ambijenta [C]
S - Solarna iradijacija na povrini
modula [kW/m2]
NOCT- temperatura solarnih elija
modula pri normalnim uslovima [C]
Na temperaturu modula utie i
brzina vetra, ali je ta zavisnost dosta
kompleksna, pa se ne uzima u obzir,
[021]

Na osnovu namenskih jednogodinjih

merenja horizontalne insolacije na
mikrolokaciji u blizini Negotina
izvrena je analiza mogueg faktora
iskorienja mreno povezanih
fotonaponskih panela. Za jedan
test fotonaponski sistem instalisane
snage 1MWp sastavljen od modula
Kyocera KC158G izvrena je analiza
optimalnog pozicioniranja sistema.
Za definisani optimalni nagibni ugao i
ugao azimuta proraunata je oekivana
godinja proizvodnja elektrine
energije od 1,199 GWh. Pri proraunu

energija

energija

Slika 8 Proizvedena elektrina energija fotonaponskog sistema po mesecima

je uvaen uticaj temperature panela

na njegovu efikasnost, a takoe su
uvaeni i gubici usled neuparenosti
modula, zaprljanja i gubici u invertoru.
Za definisanu cenu kWh od 23 Ecenta
ovaj test sistem bi u toku godine
ostvario bruto dobit od 276000 E.

Literatura
[1] Gilbert Master, Renewable and
Efficient Electric Power Systems,
Stanford University, John Wiley &
Sons, New Jersey, 2004.
[2] Photovoltaic Power Systems
and The National Electrical
Code: Suggested Practices,
The Photovoltaic Systems
Assistance Center, Sandia National
Laboratories, USA, 1996.
[3] Landolt-Brnstein, Energy
Technologies, Subvolume C:
Renewable Energy, Editor: K.
Heinloth, Springer-Verlag Berlin
Heidelberg, Germany, 2006.
[4] . urii, N. Rajakovi,
Perspektivne tehnologije
distribuirane proizvodnje
elektrine energije, Zbornik
radova Meunarodne konferencija
Energetika, Zlatibor, 18 - 22, Jun
2005.

[022]

energija

Milenko B. Jevti 1)
Nedeljko Stojni 2)

Originalna pionirska istraivanja elektrohidrodinamike3

UDC:621.311.21 : 621.313.001.6
Rezime
Shodno savremenim tendencijama i razvoju novih metoda i tehnologija istraena je i koncipirana
nova i originalna tehnologija na bazi nekonvencijalnog procesa elektrinog impulsnog pranjenja u
komori sa vodom, koju smo nazvali ''ELHIM tehnologija". Posle sprovedenog teorijskog i
eksperimentalnih istraivanja dobijeni su izuzetno pozitivni i ohrabrujui rezultati koji preporuuju
ELHIM tehnologiju za dalji nastavak radova na njenom usavravanju i primenu u praksi. Ovo je
saglasno sa tvrdnjama vodeih svetskih tehnikih futurologa koji predviaju da e za narednih
dvadeset godina preko 50 % raspoloive tehniko tehnoloke opreme biti potpuno nove prema
principu rada, formi, tehnologiji i prema radnim karakteristikama.
Kljune rei: ELHIM tehnologija, elektrino pranjenje

Original pionir investigation of electrohydrodynamics 3

According to the new tendency in methods and technologies development, the new original
technology, based on unconventional process of electrical pulse discharging inside the water
chamber, is investigated and designed. It is named "ELHIM technology". After theoretical and
experimental investigations had been carried out, very positive and encourage results were
obtained which recommended ELHIM technology for farther development and application in
practice. Development of the technology is in agreement with prediction of the leading world
technical futurologists who have predicted that in 20 years, more then 50 % of the available
technical-technology equipment is going to be completely new according to the principles of work,
design, technology and working characteristics.
Key words: The ELHIM technology, electrical discharge

1 Uvod
Sutina ELHIM tehnologije je utemeljena na korienju visokovoltne elektrine instalacije sa
transformatorom, ispravljaem, baterijom specijalnih kondenzatora za impulsna elektrina
pranjenja, kompletom sklopki i komutatora i komorom sa vodom koja ispunjava radnu zonu
mainskog podsistema. Impulsna elektrina pranjenja, sa efektom kontrolisane elektrine
eksplozije, se realizuju pomou komutatora i bakarnih elektroda postavljenih u vodi i manifestuju se
formiranjem snanih elektrinih lukova i gasno-varninim trenutnim (proces traje od 40 do 80 s)
udarnim talasima izmeu elektrinih polova. Navedeni udarni talasi se prema Paskalovom zakonu
prenose na sve strane podjednako, a tehnikim reenjima je mogue usmeriti ih na eljene zone i
pravce gde izvode potreban koristan rad prema projektovanoj nameni. Zavisno od geometrijskog
rastojanja izmeu elektrinih polova u komori sa vodom se ostvaruje udarni pritisak do 10 4 bara sa
brzinom udarnog talasa od 100 m s i ubrzanjem nestiljivog fluida kao nosioca udarnih talasa od
10 7 m s 2 , kao i frekvencija udarnog talasa od 10 4 Hz . Ove vrednosti su verifikovane sprovedenim
inicijalnim eksperimentalnim istraivanjima.
________________________________________________________________
1
2
3

Dr Milenko Jevti, dip. in. ma., Institut Jaroslav erni, 11226 Beograd
Dr Nedeljko Stojni, dip. in. geol. Institut Jaroslav erni, 11226 Beograd
Istraivanja realizovana u Institutu Jaroslav erni, Beograd u okviru projekta TRS 16002

[023]

energija

energija

2 Teorijska istraivanja
Nova tehnologija elektrohidraulikog impulsnog pranjenja, ELHIM, predstavlja aplikaciju
teorijskih postavki relevantnih naunih disciplina i njenu osnovu ine relevantne teorijske postavke
matematike fizike i teorije elektromagnetike. Sutina fizikalnosti procesa ELHIM je zasnovana na
korienju visokovoltne elektrine instalacije sa visokovoltnim transformatorom i elektrinim
pranjenjima koja se odvijaju u tenom fluidu. Kao teni fluid koristi se voda sa kojom se
ispunjava radna zona u kuitu eksperimentalnog ureaja. Sa druge strane radne zone nalazi se zona
sa objektom primene. Visokovoltna elektrina instalacija je povezana sa elektrodama, koje se nalaze
u tenom fluidu. Impulsno elektrino pranjenje u formi elektrine eksplozije se izvodi preko
navedenih elektroda u tenom fluidu pri emu se stvara snaan elektrini luk. Fizika posledica
pomenutog impulsnog elektrinog pranjenja se manifestuje nastankom strujnih odnosno varninih
gasnih mehurova i kanala izmeu elektrinih polova u tenom fluidu. Shodno postojeem
Paskalovom zakonu nastali varnini kanali i gasni mehurovi se trenutno ire u radnoj zoni tenog
fluida prenosei pritisak u formi udarnog talasa.
Navedeni prikaz na slici 1. predstavlja mogunost dobijanja korisne energije sa usmeravanjem
dejstva udara talasa shodno formi upljine 7 suda 6, u koji je stavljen teni fluid 7 sa uronjenom
elektrodom 9. Dra elektrode 9 je sainjen od izolatora 8. Pritiskiva 5 obradka 2 koristi dejstvo
udarnog talasa za ostvarivanje sile dranja. Matrica 3 postavljena u telo 1 i pod dejstvom udarnog
talasa oblikuje pripremak 2. Prsten 4 slui kao vezni element izmeu pritiskivaa 5 i matrice 3.
Elektroda se napaja impulsom elektrine struje iz instalacije koju sainjavaju: izvor struje sa
naponom U, kondenzatorska baterija 10 i prekida 11. Elektrinim vodom 12 je povezan sud 6, koji
slui kao drugi elektrini pol (negativni pol).
Energija E koja se oslobaa pri elektrinom pranjenju u radnoj zoni na osnovu teorijskih postavki
se definie prema izrazu(1) kao zavisnost napona elektrinog pranjenja U i kapacitivnosti
kondenzatorskih baterija C.
CU 2
(1)
E=
2

Analitika zavisnost elektrinih parametara elektro podsistema se definie izrazom (2) u kome
oznake imaju sledea znaenja: d, l - prenik i duina elektrode potopljene u tehniku vodu, C kapacitivnost kondenzatora, U - poetna vrednost elektrinog napona pri pranjenju kondenzatora
k,, - oeficijenti koji predstavljaju konstante koje zavise od vrste materijala elektrode i f -sopstvena
frekvencija instalacije za elektrino pranjenje, koja se definie izrazom (3).

Slika 1. Uproen prikaz ELHIM tehnologije

[024]

Slika 2. Dijagramski prikaz zavisnosti

p = f E , a za U = 18kV i C = 30 F

energija

energija

d2
U
= KCU 2 f ( )
4
l
1
0.5
f =
L0 C
2
l

(2)

(3)

U izrazu (3) Lo predstavlja ukupnu poetnu induktivnost celog sistema za elektrino pranjenje
ELHIM sistema.
Vrsta materijala elektrode i njen popreni presek utiu na efekte procesa elektrinog
pranjenja i na vremenski interval t od poetka proticanja struje iz kondenzatora do poetka
eksplozivnog pranjenja u radnoj zoni. Ova zavisnost je predstavljena izrazom (4) u kome k
predstavlja konstantu materijala elektrode, a ostale veliine imaju ista znaenja kao i u izrazima (2)
i (3).
d 2 Uo 0, 666
(4)
( )
t=k
4 L
Empirijska zavisnost optimalne vrednosti prenika elektrode

d op

se predstavlja izrazom (5) u kome

se uvrtava kapacitivnost C u F, elektrini napon U u V i induktivnost instalacije za elektrino

pranjenje L u H.
d op = 1,6 10

C 0,333 U 0.5 L 0 ,166

(5)

Analizom energetskog bilansa u radnoj zoni u okviru ELHIM moe se doi do izraza (6) koji
predstavlja nivo energije E dobijene elektrinim pranjenjem u zavisnosti od dimenzije i vrste
materijala komponenata sistema. U izrazu (6) veliina D predstavlja prenik otvora matrice u kome
se dobija korisna energija, a h predstavlja debljinu nepoeljnog sloja , veliine k i predstavljaju
koeficijente naponskih stanja materijala obradka i za martenzitni elik imaju vrednost: k=190 i
=0,16 dok za materijal od aluminijuma navedeni koeficijenti imaju vrednost k=32,7 i =0,24.
Pored toga u izrazu (6) parametar predstavlja veliinu ugla sa temenom na vrhu elektrode i
kracima koje sainjavaju osa simetrije u radnoj zoni i poteg koji spaja vrh elektrode i take na
otvoru matrice, tako da ugao zavisi od prenika otvora matrice i rastojanja izmeu matrice i vrha
elektrode. U izrazu (6) veliina f predstavlja veliinu deformacije nepoeljnog sloja.

E=

D hk
e(1 cos )(1

2 ln(1,5

)
f2
2(1 4 2 )
D

(6)

Sledea empirijska zavisnost (7) definie veliinu energije E kao funkciju parametara sa
relevantnim znaenjima.

E = 0,129k v R

1, 415

( Adef M ) 0,795
(kd

S o )1,59

(7)

U izrazu (7) veliina M predstavlja masu nepoeljnog sloja i vode u radnoj zoni, k v -koeficijent
brzine deformisanja nepoeljnog sloja, k d - koeficijent udarnog talasa i njegovog irenja, koeficijent sferinosti udarnog talasa koji zavisi od rastojanja R vrha elektrode od matrice, S o popreni presek matrice, a parametar A predstavlja potreban koristan rad.
def

U okviru aktivnosti istraivanja teorijskih postavki i faza teorijskih istraivanja kompletno je

istraena i prouena teorija matematike fizike, teorija elektromagnetike i teorija elektrotehnike, pri

[025]

energija

energija

emu je posebna panja posveena fenomenima i efektima impulsnog elektrinog pranjenja u vodi
sa pojavama elektrinih lukova i nastalih hidrodinamikih udarnih talasa koji se po Paskalovom
zakonu i zbog nestiljivosti fluida prenose na sve strane i mogue ih je usmeravati na eljena mesta
shodno zadatim ciljevima. Ovde je izvrena teorijska analiza analitikih modela i zavisnosti ukupne
koliine energije koja se oslobaa ovim efektima od relevantnih parametara elektropodsistema
ELHIM i to od kapacitivnosti baterije paralelno vezanih kondenzatora sa otpornikim modulom i
od napona elektrine struje. Druga istraena i analizirana teorijska zavisnost je problematika
definisanja veliine duine elektrode u zavisnosti od prenika elektrode, kapacitivnosti
kondenzatora, napona elektrine struje, frekvencije pranjenja i prateih konstanti i koeficijenata
materijala. Posebno je istraena problematika definisanja frekvencije pranjenja u zavisnosti od
kapacitivnosti kondenzatora i induktivnosti instalacije elektropodsistema sa elektrinim vodovima.
Naredni korak u teorijskim istraivanjima je bio istraivanje i definisanje optimalne vrednosti
prenika elektrode u zavisnosti od kapacitivnosti kondenzatora, elektrinog napona pranjenja i
induktivnosti elektro instalacije.
Ovo istraivanje je veoma vano za odreivanje prenika elektrode eksperimentalnog ELHIM
sistema. Sledei konkretan rezultat u ovom teorijskom istraivanju je izvedena energetska analiza
pri elektrinom impulsnom pranjenju u radnoj zoni mainskog podsistema pri emu je izvedena
analitika zavisnost nivoa raspoloive koliine energije u funkciji parametara, dimenzija sistema i
vrste ugraenih materijala, a pre svega u zavisnosti od prenika komore sa vodom, prenika i
duine elektrode, koeficijenata naponskog stanja materijala, rastojanja izmeu polova elektrinog
pranjenja i frekvencije pranjenja. Sa ovim rezultatom teorijskog istraivanja moemo proraunati
potrebnu koliinu energije u ELHIM sistemu. U narednom koraku teorijskog istraivanja
energestka analiza je proirena i sa uticajima masa ugraenih materijala, mase oekivanih
poremeaja koje trebamo otkloniti sa ELHIM sistemom, zatim u analizu su ukljueni koeficijenti
brzine uklanjanja poremeaja, koeficijenti irenja udarnog hidrodinamikog talasa i njegovog
prostornog irenja koji zavise od rastojanja izmeu elektrinih polova.
Na kraju aktivnosti teorijskih istraivanja kao konkretan rezultat, a na osnovu ranije dobijenih
rezultata teorijskih zavisnosti sainjena je konkretna teorijska zavisnost pritiska hidrodinamikog
udarnog talasa u funkciji raspoloive energije pranjenja i rastojanja izmeu elektrinih polova i to
za a = 100 mm , a = 150 mm , a = 200 mm , a = 250 mm , a = 300 mm . Ova zavisnost je
dobijena proraunom, originalnog je karaktera i prvi put je publikovana.
Ona je predstavljena u dijagramskoj formi i konkretno nam govori o teorijskim mogunostima
ELHIM tehnologije. Tako na primer samo za prvi sluaj rastojanja izmeu elektrinih polova
a = 100 mm za E = 5 kwh proraunom se dobija p = 700 ata , za E = 10 kwh dobija se
p = 1350 ata , za E = 15 kwh dobija se p = 1720 ata , za E = 20 kwh dobija se p = 2010 ata ,

za E = 25 kwh dobija se p = 2240 ata , za E = 30 kwh dobija se p = 2430 ata , za E = 35 kwh

dobija se p = 2680 ata , za E = 40 kwh dobija se p = 2860 ata , za E = 45 kwh dobija se
p = 2980 ata i za E = 50 kwh proraunom se na osnovu dobijenih teorijskih rezultata dobija
p = 3120 ata .
Proraunom dobijene zavisnosti su parabolinog karaktera i sa poveanjem rastojanja a vrednost
ostvarenog pritiska udarnih talasa opada za iste vrednosti E . Tako za a = 150 mm i E = 50 kwh
proraunom dobijamo vrednost p = 2120 ata , za a = 200 mm i E = 50 kwh dobijamo
p = 1180 ata , za a = 250 mm i E = 50 kwh dobijamo p = 1380 ata za a = 300 mm i
E = 50 kwh dobijamo p = 1095 ata .
Za vrednosti E ispod 5 kwh sa razliitim vrednostima a dobijamo vrednost p do 700 ata . Ovaj
rezultat teorijskih istraivanja je kasnije korien kod razvoja realnog sistema ELHIM za traene
primene pri eksperimentalnim ispitivanjima. Proraunom dobijene vrednosti zavisnosti p = f E , a
za sluaj U = 18kV i C = 30 F su date na na slikama 2 i 3.

[026]

energija

energija

Takoe je izvrena analiza energetskih parametara na osnovu teorijskih jednaina elektrotehnike i

na skici 4, je dat prikaz dijagramske zavisnosti raspoloive koliine energije elektrinog pranjenja
u zavisnosti od zadatog napona u kondenzatorima ELHIM sistema.

Dijagram zavisnosti energije od napona

100
90

Energija E[kJ]

80
70
60
50
40
30
20
10
0
0

10

15

20

Napon U[kV]
Kriva zavisnosti energije od napona

Slika 3. Prostorni prikaz proraunom

dobijenih zavisnosti

Poly. (Kriva zavisnosti energije od napona )

Slika 4. Dijagramski prikaz zavisnosti koliine

energije od napona pranjenja.

3 Eksperimentalni ELHIM sistem

Realna i originalna varijanta idejnog reenja u oblasti primene u vodoprivredi koju su autori sainili
u cilju izvoenja eksperimentalnih istraivanja i verifikacije fizikalnosti procesa i koja je nainjena
u okviru rada na ELHIM istraivanju je prikazana na slici 5. Ova varijanta predstavlja realnije
reenje i blii pristup konkretnoj verziji eksperimentalne instalacije za ELHIM i slui za dobijanje
konane verzije reenja.
Reenje sa slike 5. se sastoji iz dva podsistema i to iz elektropodsistema i tehnoloko-mainskog
podsistema.
Elektropodsistem se sastoji iz modula za punjenje, instalacije koji sainjavaju visokovoltni
transformator i ispravlja elektrine struje. Instalacija-modul za punjenje se napaja iz standardne
elektrine mree. Instalacija-modul za punjenje preko preklopnika puni i napaja kondenzatore C1 i
C2 sa elektrinom strujom modulisanih parametara. Sa druge strane modul za punjenje je preko
upravljake jedinice povezan sa komutatorima K1 i K2 koji obezbeuju trenutno pranjenje
navedenih kondenzatora C1 i C2.
Impuls elektrine struje iz kondenzatora C1 i C2 preko komutatora K1 i K2 odlazi u radnu zonu
sistema ELHIM u kojoj nastaje elektrino pranjenje sa formiranjem elektrinog varninoeksplozivnog luka sa udarnim talasima. Radnu zonu u tehnoloko-mainskom podsistemu
sainjavaju teni fluid (tehnika voda), kuite sistema i elektroda. Relevantni elementi tehnolokomainskog podsistema su vijanim vezama povezani u tehnoloku celinu. Na slici 5. je prikazana
konana i usvojena verzija varijante idejnog reenja eksperimentalnog sistema za potrebe
vodoprivrede.

[027]

energija

energija

Slika 5. ELHIM Eksperimentalna instalacija za potrebe vodoprivrede

Tehnoloko-mainski podsistem sainjavaju: kuite sistema sa simulacionom cevi prenika 200

mm duine 5000 mm sa prirubnicama. Na simulacionu cev se postavlja komora sa elektrodom na
jednom kraju, a na drugom kraju se cev zatvara poklopcem. Na krajevima simulacione cevi su
postavljeni ventilski prikljuci za dovod vode i za isputanje vazduha.
Elektro podsistem sainjavaju sledei elementi i komponente: modul za punjenje, (punja),
sastavljen od visokovoltnog transformatora i ispravljaa elektrine struje, prekidai za punjenje
kondenzatora, upravljakog modula, komutatora, i elektrinih provodnika od bakra (traka preseka
1 10mm), kao i samih kondenzatora. Shodno opisu i prikazu sa slike 5. je koncipirana,
projektovana i napravljena realna varijanta mainskog podsistema (slika 6). Na slici 7 je prikazan
snimak komore sa elektrodom, na slici 8 je dat izgled kondenzatora sa otpornikim modsulom, a na
slici 9 je prikazana baterija komutatora za pranjenje kondenzatora.
Globalni izgled mainskog podsistema ELHIM u montiranom stanju je prikazan fotografskim
snimkom na slici 6, na kome se jasno vidi celina podsistema sa svim svojim osnovnim delovima i
veznim elementima, koji ostvaruju veznu funkciju povezujui ih u odgovarajuu tehnoloku celinu.
Kako je veoma znaajna injenica za funkciju elemenata podsistema ELHIM elektrino pranjenje
impulsa elektrine struje visokog napona u komori sa hidro fluidom, to je posebna panja
posveena kvalitetnoj elektrinoj izolaciji elektrode sistema od mase mainskog podsistema kao
elektrinog pola. Ovo je ostvareno pomou elemenata aura elektrode od kvalitetnih izolacionih
materijala. Osnovne komponente elektro i mainskog podsistema, su pomou elektrinih kablova
vodova i sabirnica, prema elektro projektu, povezane u planiranu i eljenu celinu sa tano
definisanim karaktristikama. Sa ovako povezanom i realizovanom eksperimentalnom instaalcijom
ELHIM su kasnije izvedena planirana eksperimentalna ispitivanja i eksperimentalna verifikacija
fizikalnosti procesa impulsnog elektrinog pranjenja u hidro fluidu, koja predsatvlja osnovni
zadatak ovog nauno-istraivakog projekta.

[028]

energija

energija

Slika 6. Izgled mainskog

podsistema

Slika 8. Kondenzatori

[029]

Slika 7. Fotografski snimak komore sa

vodom i elektrodom

Slika 9. Baterija komutatora

za pranjenje kondenzatora

energija

energija

Ureaj za punjenje baterije (slika 9), kondenzatora (slika 8), je prikljuen na standardnu elektrinu
mreu sa naizmeninom strujom. On je provodnicima povezan sa prekidakim modulom za
punjenje kondenzatora. Prekidaki modul je povezan sa baterijom kondenaztora (slika 9).
Ovako sainjena projektovana eksperimentalna instalacija ELHIM je podvrgnuta funkcionalnoj
proveri rada i ispravnosti svake komponente i svakog modula ponaosob, kao i eksperimentalne
instalacije u celini. Funkcionalna provera sistema ELHIM i svih njenih komponenata i modula je
potvrdila njihove parametre i projektovane karakteristike. Ovde je znaajno napomenuti da je
proverena funkcionalna izolovanost elektrode sistema od mase kao drugog pola.
Pomou ovako sainjene, realizovane i povezane eksperimentalne instalacije ELHIM pristupilo se
izvoenju eksperimentalnih ispitivanja verifikacije fizikalnosti procesa ELHIM u oblasti
vodoprivrede koji se manifestuje impulsnim elektrinim pranjenjima u hidro fluidu.
Eksperimentalna ispitivanja su izvedena u laboratorijskim uslovima prema sainjenom protokolu
ispitivanja.
Na osnovu do sada sprovedenih elektrohidrodinamikih (ELHIM) istraivanja autori ovoga rada su
razvili i koncipirali konkretno tehniko reenje za revitalizaciju mostiavih filtera drenova u
realnom sluaju postojeeg Ranny bunara koje je prikazano na slikama 10. i 11. Na slici 10. u
realnom sluaju ugradnog drena uvuena je glava ELDH sistema sa voenim i ukruenim
elektrinim polovima izmeu kojih nastaje impulsno elektrino pranjenje i formiranje
elektrohidrodinamikog udarnog taslasa. Elektrini provodnici su ukrueni i voeni pomou
zglobno vezanih segmenata koji omoguavaju uvlaenje i voenje glave ELDIH sistema od
povrine Ranny bunara do kraja mostiavog drena. Navedeni zglobno povezani segmenti poseduju
elemente sa tokiima na bonim stranama, tako da se sa trenjem kotrljanja mogu lake uvlaiti i
izvlaiti iz drenova Ranny bunara. Zglobnim elementima nosaa elektrinih provodnika omogueno
je sputanje i vaenje ELHIM glave navedenog sistema za revitalizaciju drenova od povrine Ranny
bunara i njegovo uvlaenje u horizonzalne drenove, a to je pokazano na slici 11, na kojoj je
predstavljen i sitem za fiksiranje, ukruivanje i prihvatanje povratnog dejstva elektrohidraulikih
udarnih talasa kao i sistem za zaptivanje sa gumenim zaptivaima.

Slika 10.Izgled tehnikog reenja glave ELHIM sistema za revitalizaciju drenova

Ranny bunara u realnim uslovima

[030]

energija

energija

Slika 11. Prikaz detaljnog reenja ELHIM sistema za revitalizaciju drenova Ranny
bunara zgled tehnikog reenja glave ELHIM sistema u realnim uslovima

4. Eksperimentalni rezultati istraivanja

U novoosnovanoj laboratoriji za elektrohidrodinamiku izraena je, montirana i sa elektrosistemom
povezana ELHIM instalacija na kojoj su izvedena eksperimentalna ispitivanja simulacije
otpuivanja zapuenih kanalizacionih sistema, sabijanja zemljita i revitalizacije zapuenih i
kolmiranih drenova Ranny bunara. Na slici 12. je prikazan eksperimentalni sistem za otpuavanje
kanalizacionih cevi pri emu je na cevi sa komorom i elektrodom pridodat nastavak cevi prenika
200 i duine 1000mm na kome je izvrena simulacija zaepljenja u vidu formiranog vetakog epa
od zemlje, gline, ilica i plastinih kesa. Izgled formiranog epa prikazan je na slici 13.

Slika 12. Izgled eksperimentalnog

sistema za otpuavanje
kanalizacionih cevi.

[031]

Slika 13. Izgled formiranog

zapuenja kanalizacione cevi.

epa

energija

energija

Slika 13. Izgled formiranog epa zapuenja kanalizacione cevi.

Tako formirani epovi (slika 13) je probijen nastalim snanim elektrohidrodinamikim udarnim
talasima sa naponima pranjenja kondenzatora U=3kV, U=5kV i kapacitetom C=440 F, pri emu
je voda iz instalacije odlazila u poseban sud, a na izlazu nastavka cevi su ostali delovi epa i
plastine kese. Fotografski snimci izlaska vode iz nastavka cevi posle probijanja epa i ostataka
zemlje i plastine kese su prikazani na slikama 14 i 15.

Slika 14. Prikaz oticanja vode posle

probijanja simulacionog epa.

Slika 15. Izgled ostataka zemlje i

plastine kese u nastavku cevi posle
probijanaj epa.

Za izvoenje eksperimentalnih ispitivanja kao vrlo znaajan deo elektropodsistema izvedeno je

tehniko reenje uzemljenja celokupne elektrine instalacije pomou tri sonde od pocinkovanog
elika duine 2.0m koje su postavljene u obliku trougla i povezana sa elektrinom insatlacijom
ELHIM, a prikaz uzemljenja je dat na slici 16.

Slika 16. Izgled sondi za uzemljenje

povezanih sa elinom trakom.

Na eksperimentalnom ELHIM postrojenju pomou osciloskopa sa memorijom izvedena su

ispitivanja elektrinog pranjenja kondenzatora u zatvorenoj cevi 200x5000 sa naponima
pranjenja od 3kV, 4kV i 5kV. Na kraju cevi, na otvorenom ventilu za isputanje vazduha (otvor
15), pri naponu pranjenja od 3kV dobili smo visinu impulsnog mlaza vode iz cevi od 1,5m, a pri
naponu pranjenja od 4kV visina mlaza je iznosila oko 8m.

[032]

energija

energija

4 Zakljuak
1.
U okviru ovog istraivanja izvrena su teorijska, razvojna, aplikativna i eksperimentalna
istraivanja nove i originalne ELHIM tehnologije u oblasti mainstva i vodoprivrede.
2.
Takoe u radu je predstavljena idejna verzija ELHIM tehnologije, kao i razvijene i
projektovane varijante ELHIM sistema za izvoenje laboratorijsko-eksperimentalnih ispitivanja za
revitalizaciju i otpuavanje zapuenih perforacija drenova Ranny bunara.
3.
Kao osnova za istraivanje i razvoj ove nove visoko-brzinsko-produktivne metode slui
korienje efekta impulsivnog visokovoltnog elektrinog pranjenja u tenom fluidu. Istraivanjem
je ustanovljeno da se navedeno elektrino pranjenje manifestuje nastankom strujno-varninih
mehurova i kanala izmeu elektrinih polova, ije trenutno irenje u formi eksplozije kao udarni
talas deluje u celokupnoj zapremini fluida i na usmerenom segmentu izvodi koristan rad.
4.
U okviru ovih radova utvren je i identifikovan itav niz prednosti i preimustva u odnosu na
klasine metode. Istraivanjem se dolo do osnovnih uticajnih parametara. Mogue je ostvariti
pritiske u radnom fluidu na nivou od 10 3 do 10 4 bar , brzinu od 100 m s , ubrzanje pri
deformisanju strukture obradka od 10 6 do 10 7 m s 2 , kao i mogunosti dobijanja visokofrekventnih udarnih talasa sa frekvencijom od 10 3 do 10 4 Hz .
5.
U radu je dat opis dela istraivanja u matematikoj fizici i teoriji elektrotehnike, efekta
impulsnog elektrinog pranjenja u vodi (ELHIM) i mogunosti primene tako razvijene tehnologije
za revitalizaciju i ienje zapuenih perforacija mostiavih drenova Ranny bunara. Istraen i
razvijen ELHIM sistem se sastoji od elektro podsistema i mainskog podsistema. Elektro podsistem
sainjavaju: visokovoltni transformatori sa ispravljaem, baterija kondenzatora sa paralelnom
vezom, baterija komutatora, upravljaka jedinica, sistem preklopnika i kablovska instalacija sa
elektrodom koja je potopljena u vodu. Mainski podsistem sainjavaju: komora sa vodom i
elektrodom, izolatori, nosa ELHIM postrojenja, mostiavi perforirani dren Ranny bunara, sistem
prirubnica i elemenata za vezu, komora u koju se postavlja dren Ranny bunara oko koga se
postavlja 300 mm debeli sloj peska granulacije 2-4 mm , zatitni element i druge mainske
komponente. Proces impulsnog elektrinog pranjenja traje 40-80 s i manifestuje se nastankom
trenutnih elektrinih lukova sa mehurovima koji proizvode snane hidrodinamike udarne talase.
Ovako dobijeni udarni talasi se trenutno ire i usmeravaju ka zonama gde izvode koristan rad, a u
ovom sluaju je to revitalizacija zapuenih perforacija mostiavog drena Ranny bunara. Ova
tehnologija i ELHIM metoda je potpuno nova i originalna i predstavlja prve korake nove naune
discipline koja se moe nazvati elektrohidrodinamika. Koliina energije ovako nastalih udarnih
talasa zavisi od veliine elektrinog napona, veliine kapacitivnosti baterije kondenaztora,
rastojanja izmeu elektrinih polova i od drugih elektrinih i mainskih parametara. Veliina
ostvarenog pritiska udarnih hidrodinamikih talasa opada sa porastom rastojanja izmeu elektrinih
polova i zavisi od drugih elektrinih i mainskih parametara, .a sa druge strane moe se kontinualno
podeavati pomou potenciometra na upravljakoj jedinici od 0 do maksimalne vrednosti jer se tako
i dozira oslobaanje energije iz kondenzatora. Ilustracije radi naveemo podatke da prema
teorijskom proraunu sa parametrima od 30 F , 18 kV i rastojanjem izmeu polova od 100 mm
moemo sa 50 kWh ostvariti pritisak udarnog hidrodinamikog talasa od 3120 bar . Dobijeni
rezultati ohrabruju, atraktivni su i daju puno opravdanje za dalja istraiavnja i dalju koncentraciju
istraivakih napora usmerenih ka daljem usavraavnju ove nove tehnologije prema njenoj
konkretizaciji u cilju uvoenja u iroku industrijsku primenu.

[033]

energija

energija

Literatura
1.
2.

Jevti, M. B., Miljani, P., Investigation of electro-dynamicand electromagnetic puls unconventionaltechnology,

Proc., 27th Con. on Productive Mechanical Engineering of Yugoslavia, Niska Banja, CD-SPMJ, 2000.
Jevti, M. B., Investigation of modeling and simulation of subsystem for pulse electrical discharge in water and in
the special inductor, Proc., on 25th JUPITER Con., Belgrade, 1999, pp. 3223.

3.

Jevti, M. B., Investigation of a high velocity unconventional procedure and technology, Proc., on 21st JUPITER
Con., Faculty of Mechanical Engineering of Belgrade, Belgrade, 1996, pp. 3217.

4.

Jevti, M. B., Miljani, P., Investigation and development of the hihg velocities technologies, Proc., Con. on
Productive Mechanical Engineering of Yugoslavia, Budva, 1996, pp. 339.

5.

Jevti, M. B., Metal forming by electrohydraulic technology, Proc., on 1st Inter. Sym. of Industrial EngineeringSIE-96, Faculty of Mechanical Engineering of Belgrade, Belgrade, 1996, pp. 325.

6.

Jevti, M. B., Electrohydraulic method, Proc., on 1st Inter. Sym. of the Heavy Machine Building Industry, Faculty
of Mechanical Engineering of Kraljevo, Vrnjacka Banja, 1993, pp. 382.

7.

Jevti, M. B., Miljani, P., Results of investigation and development of the puls technology, Proc., Con. on
Productive Mechanical Engineering of Yugoslavia, Beograd, 1994, pp. 113.

8.

Jevti, M. B., , Miljani, P., Investigation and development of electomagnetic technology, Proc., on 25st Con. on
Productive Mechanical Engineering of Yugoslavia, Beograd, 1994, pp. 120.

9.

Jevti, M. B., Investigations, development and application of new theory of vibrations caused by temperature for
turbogenerators, Proc., on XL Int. Sym. on Electrical Machines-SME 2004, Polish Academy of Science and
Warszawa University, Electrotechnical Faculty, Hajnovka, Poland, 2004, pp. 123.

10. Jevti, M. B., Thermal influence on turbogenerator dynamic behavior, Proc., on XLII Int. Sym. on Electrical
Machines-SME , Polish Academy of Science and AGH University of Science and Technology, Cracow, Poland,
2006, pp. 195.
11. Jevti, M. B., Research development and application of new theory of vibration, Int. Jour. of Engineering and
Automation Problems, ISSN 02346206, Moscow, 2004, Vol. 2, pp. 44.
12. Jevti, M. B., Thermal influence on turbogenerator dynamic behavior, Int. Jour. IEEE, Electrotechnics and
Electronics Electronics, Vol. 25, ZESZYT2, Cracow, Poland, 2006, pp. 157.

[034]

energija
Du{an Nikoli}
Institut Goa, Beograd
Zoran Nikoli}
Hydro Tasmania Consulting, Hobart, Australija
Milan Jankovi}
Inovacioni centar Elektrotehnikog fakulteta, Beograd
UDC:621.352 : 621.383.002/.004

Efikasan regulator napona

fotonaponskog napajanja
I. Uvod

Rezime

Fotonaponske elije konvertuju

Sunevu svetlost u elektrinu energiju.
Pod uticajem sunevog osvetljenja u
poluprovodnikom materijalu formira
se napon tako da se u spoljnom kolu
se moe dobiti srazmerna jaina struje,
bez buke i zagaenja vazduha, iz
istog i obnovljivog izvora energije.
Dosadanja iskustva u naoj zemlji
pokazala su da su to pouzdani i
ekoloki prihvaljivi obnovljivi izvori.
Posle korienja za napajanje malih
ostrvskih sistema[01-03], napravljeni
su projekti veih, mreom povezanih
sistema[04].
Fotonaponski sistemi vezani na mreu
obino koriste samo invertore da
bi energiju iz fotonaponskih panela
prilagodili distribuciji. Sistemi
u ostrvskom reimu rada koriste
regulatore napona u cilju pravilnog
dopunjavanja baterija, odnosno
skladita elektrine energije.
Osnovna funkcija regulatora punjenja
je da:
z odri bateriju na najviem
dozvoljenom naponu dopunjavanja
baterije,
z obezbedi potroae sa potrebnom
koliinom elektrine energije,
z zatiti bateriju od dubokog
pranjenja (od optereenja) ili
z zatiti bateriju od preoptereenja.

U ovom radu je opisan regulator napona solarnih fotonaponskih panela koji

vri dopunjavanje akumulatorskih baterija u taki maksimalne snage solarnih
panela MPPT. Na ovaj nain postie se efikasnija konverzija solarne u elektrinu
energiju nego kod postojeih regulatora punjenje baterija. U radu je objanjen
princip rada ovog regulatora napona. Prikazani su neki rezultati snimanja
eksperimentalne instalacije i poreenja efikasnosti rada obe vrste regulatora
punjenja solarnih fotonaponskih panela. Takoe je istaknut i potencijal
korienja efikasnih regulatora napona u malim sistemima na naim prostorima.
Kljune rei: Taka maksimalne snage fotonaponskih panela, efikasno punjenje
baterija fotonaponskim panelima.

II. Klasi~an regulator napona

fotonaponskih panela
Veina regulatora punjenja rade na
principu proizvodno predefinisane
vrednosti napona baterije.
Meutim poto napon nije jedina
verodostojna veliina za procenu stanja

Efficient Solar Battery Charger

This paper describes solar photovoltaic battery charger with the ability to supply
the current to the batteries by maintaining photovoltaic module in the point of
maximum power. The process of maximum power point tracking (MPPT) raises
the efficiency of solar to electric energy conversion. A prototype of this solar
battery charger has been developed, and some measurements were shown.
Finally, potential of using efficient solar battery chargers in small systems in
Serbia was described.
Key words: Maximum power point tracking, efficient solar battery charging.

baterije, razvijeni su novi algoritmi

na osnovu kombinacije koliine
elektriciteta ili praenja bilansa
prihvaene i odate energije. Dodatne
funkcije kao to su temperatura
baterije ili pad napona mogu poboljati
karakteristike regulatora punjenja
kao bi zadovoljili zahtevi potroaa i
produio vek trajanja baterije.
Na slici 1, prikazan je UI dijagram, kao
i dijagram snage fotonaponskih modula
u funkciji struje optereenja[05].
Uoava se da je koleno UI krive koje
sadri taku maksimalne snage obino
pri veem naponu od napona baterije.
To ima za posledicu da se fotonaponski
paneli primoravaju na rad u manje
efikasnim takama, odnosno pri niem
[035]

naponu (naponu baterije).

Jedna od osnovnih karakteristika
fotonaponskih modula je njihova
maksimalna snaga. To je snaga
koju fotonaponski modul moe da
proizvede pod standardnim uslovima
ispitivanja a to znai pri radnoj
temperature modula od 25oC i pri
punoj Sunevoj iradijaciji od 1.000W/
m2. Ovakvi uslovi se obino deavaju
u letnjem periodu pri maksimalnim
Sunevim zraenjem.
Pri projektovanju fotonaponskih
sistema je takoe potrebno znati jo
dve karakteristike fotonaponskih
modula:
z Napon otvorenog kola (Voc) je
napon na krajevima osunanog

energija

energija

u oblasti smanjenog stepena

iskorienja.

Slika 1 UI karakteristika solarnih panela

Photowatt, tip PW6-100

II. Princip rada

efikasnog
regulatora napona
fotonaponskog
napajanja

fotonaponskog modula u praznom

hodu. Naziva se i maksimalnim
moguim naponom.
z Struja kratkog spoja (Isc) je
struja koja se uspostavlja kroz
fotonaponski modul kada su mu
krajevi kratko spojeni tako da ne
postoji otpor u spoljnom kolu. Ovo
je istovremeno i maksimalna mogua
struja fotonaponskog modula.
Kao to je napomenuto, proizvoa
regulatora napona odreuje
maksimalan napon pri kome je
mogue puniti bateriju. Napon
praznog hoda fotonaponskih modula
je obino vii od tog maksimalnog
napona punjenja akumulatora za
oko 50%. Maksimalna snaga koja se
moe dobiti iz fotonaponskih modula
je obino pri naponima koji su za
oko 20 - 30% vii od maksimalnog
napona punjenja akumulatora. I pored
toga, prave se jednostavni regulatori
punjenja akumulatorskih baterija koji
bateruje dopunjavaju sa maksimalnim
naponom punjenja akumulatora. Na
ovaj nain se fotonaponski moduli
standardno koriste u oblasti gde im je
stepen iskorienja nii nego u taki
maksimalne snage i do 20%.
Regulatori dopunjavanja
akumulatorskih baterija iz
fotonaponskih modula pojavili su
se istovremeno sa fotonaponskim
modulima. Iako je napravljeno i
prodavano vie varijanti ovakvih
regulatora napona, osnovni zakon
regulacije nije se promenio tako da se
fotonaponski moduli i danas koriste

U laboratorijskim uslovima
je napravljen fotonaponski
regulator napona baterije iz
fotonaponskih modula sa
maksimalnom snagom koju
moe u odreenom trenutku
fotonaponski modul da
generie.
Ideja je da se u jednom
opsegu napona, oko take
maksimalne snage, vri
dopunjavanje akumulatorske
baterije talasastom
strujom[06] dobijenom preko
opera.
Odnosno, izvri se odabir
take maksimalne snage
solarnog modula i opseg sa malim
promenama napona oko te take
pri emu se ceo opseg zadrava u
oblasti maksimalne efikasnosti. Kada
napon dostigne vrednost UMP - U
fotonaponski moduli dopunjavaju
samo kondenzator i napon na njemu
polako raste.
Faza I: Kada napon na kondenzatoru
dostigne vrednost UMP + U, ukljuuje
se prekida (tranzistor snage) tako da
se fotonaponski modul i kondenzator
Slika 2 UI dijagram i dijagram
snage fotonaponskih modula
u funkciji struje optereenja

istovremeno prazne i dopunjavaju

bateriju strujom koja je vea od
struje fotonaponskog panela. U cilju
redukcije velikih pikova struje, u
sekundarnom kolu postoji induktivnost
koja ograniava brzinu rasta struje.
Faza II: Kada napon kondenzatora
padne na vrednost UMP - U iskljuuje
se prekida (tranzistor), prekida
se njegovo provoenje i nastavlja
se punjenje kondenzatora strujom
fotonaponskog modula modula, koja
odgovara struji maksimalne snage.
Struja dopunjavanja baterije se zatvara
preko zamajne diode i induktivnosti, i
polako opada.
Princip rada je prikazan na slikama 3 i 4.
Pretpostavimo da je napon na
kondenzatoru C jednak naponu
fotonaponskih modula SP i
obeleiemo ga sa e. Tokom vremena
dok je prekida (tranzistor) P zatvoren
(provodan), napon na rednoj vezi
induktivnosti L i akumulatorske
baterije AB jednak je ovom naponu,
a kada je prekida P otvoren
(neprovodan), napon na rednoj vezi
induktivnosti L i akumulatorske
baterije AB i zamajne diode D jednak
nuli. Tokom vremena provoenja
tranzistora P, dolazi do porasta struje
kroz optereenje pri emu induktivnost
L ograniava brzinu porasta ove
struje i u njoj se akumulira odreena
elektromagnetska energija. U drugom
periodu, kada je tranzistor P otvoren ili
neprovodan, zamajna dioda D postaje
provodna, tako da se struja optereenja
zatvara kroz nju. Induktivnost L na
osnovu nagomilane elektromagnetske
energije u prethodnom periodu
podrava ovu struju koja polako opada.
Ako se posmatraju talasni oblici
napona na optereenju i pri
neprovodnom tranzistoru Tr, za interval
0 < t < tuk se moe napisati naponska
jednaina:
(1)
gde su:
z e - napon fotonaponskih modula
ili napon na kondenzatoru koji
se menja u uskim granicama oko
take maksimalne snage

Slika 3 Princip rada regulatora kada se kondenzator dopunjuje (Faza I)

[036]

energija

energija
UT - pad napona na tranzistoru u
stanju provoenja
z L - dodatna induktivnost
z R - otpornost prigunice i kablova
z i - struja akumulatorske baterije
z UB - napon akumulatorske baterije
U ovoj jednaini mogue je zanemariti
omski otpor a time i pad napona na
njemu. Za sluaj ustaljenog reima
rada, kada se procesi u potpunosti
ponavljaju, i kada se struja menja
izmeu graninih vrednosti I1 i I2,
mogue je dobiti da je
z

(2)
Odnosno, struja praktino linearno
raste od vrednosti I1 do vrednosti I2.
Za vremenski interval tuk t T u
kome je tranzistor Tr otvoren, naponska
jednaina glasi:

vrednosti I2 na I1.
Ukoliko je struja neprekidna (kada je
L dovoljno veliko), mogue je smeniti
struju I1 iz (04) u (02), i na taj nain
dobiti izraz za srednju vrednost napona
na izlazu iz opera sputaa napona.
(5)
Oigledno je da je srednja vrednost
napona na bateriji nia od napona na
izlazu iz fotonaponskog modula ili
kondenzatoru. Uzimajui da su snage
na ulazu i izlazu priblino jednake,
moe se napisati da je
(6)
odakle se moe dobiti da je izlazna
struja vea od ulazne,

(3)
Ako se izvri integracija ove jednaine
za sluaj ustaljenog stanja, kada se
struja menja od vrednosti I2 do I1, uz
zanemarivanje omskog otpora, dobija
se:
(4)
Odnosno, u periodu kada je tranzistor
Tr iskljuen, ili otvoren, struja kroz
optereenje linearno opada od

(7)

U realnom sluaju postoje odreeni

gubici u prekidakom kolu koje treba
smanjiti na najmanju meru. U svakom
sluaju u sekundarnom kolu se dobija
vea struja a time i vea struja punjenja
nego u reimima klasinih regulatora
punjenja.

Slika 4 Princip rada regulatora kada se kondenzator prazni (Faza II)

Slika 5 Fotonaponski paneli tokom ispitivanja

IV. Merenja pri radu klasi~nog

i efikasnog regulatora napona
fotonaponskog napajanja
Ispitivanja efikasnosti rada
klasinog i efikasnog regulatora
napona fotonaponskog napajanja su
obavljena u laboratorijskim uslovima.
Postavljena su dva fotonaponska
panela istog proizvoaa i pod
istim uslovima. Jedan je napajao
akumulatorsku bateriju preko
standardnog regulatora fotonaponskog
napajanja renomiranog proizvoaa
a drugi preko prototipa efikasnog
regulatora napona. Koriena je
sledea oprema:
1. Fotonaponski paneli Photowatt
PW6-100, nominalne snage100W, Isc
= 6,5A,
2. Regulator napona fotonaponskog
napajanja Steca Solarix Sigma, za
napone baterija 12/24V, maksimalne
struje punjenja 20A
3. Prototip efikasnog regulatora napona
fotonaponskog napajanja
4. Akumulatorske baterije Power
PRC 12150C VRLA, 2 akumulatora
su vezana paralelno tako da je
ukupan napon 12V, a kapacitet 2 x
140Ah, 20h
Tokom poredbenog merenja, dokazano
je da je efikasni regulator napona u
stanju da odrava fotonaponski panel
u taki maksimalne snage, konstantno
punei bateriju veom jainom struje
od obinog regulatora napona.
Takoe su vrena i laboratorijska
ispitivanja, pri kojima su dobijeni
talasni oblici struje punjenja baterija
pri korienju efikasnog regulatora
napona.
Jedan od rezultata ispitivanja efikasnog
regulatora je prikazan na slici 6.
Isprekidanom linijom je naznaena
konstantna optimalna struja
fotonaponskog panela. Punom linijom
je prikazana struja punjenja baterije,
koja je u trenutku neprovodnosti
tranzistora prekidaa jednaka
nuli, da bi pri njegovom provoenju
naglo porasla. Prvi, uzlazni deo ove
krive je naravno ogranien izlaznom
induktivnou efikasnog regulatora
napona, dok drugi odgovara krivi
pranjenja kondenzatora.

V. Zaklju~ak
Pokazano da postoji teoretska
opravdanost konstruisanja i korienja
Efikasnog regulatora napona
fotonaponskog napajanja. Izvrena su
ispitivanja sa dva fotonaponska panela
istog proizvoaa i pod istim uslovima.
Prvi je napajao akumulatorsku
[037]

energija

energija
Slika 6 Talasni oblik struje punjenja baterije

bateriju preko standardnog regulatora

fotonaponskog napajanja dok je
drugi koristio prototip efikasnog
regulatora napona fotonaponskog
napajanja. Prvi rezultati ispitivanja
pokazali su da se efikasni regulator
napona moe koristiti umesto
postojeih regulatora fotonaponskog
napajanja. Rezultati uporednog
ispitivanja dva fotonaponska panela
snage 100W pokazala su da je pri
jednakim uslovima stepen iskorienja
fotonaponskog panela sa efikasnim
regulatorom napona za oko 20% bolji
od klasinog regulatora napona.
Ureaj je jednostavne konstrukcije,
u odnosu na postojee regulatore
napona poseduje kondenzator i
induktivnost to ga ini malo skupljim
za proizvodnju, ali obezbeuje za
oko 20% vie energije od klasinog
regulatora pri istovetnim uslovima,
tako da se poveanje cene regulatora
brzo isplati. Ureaj se moe lako
napraviti i serijski primenjivati u
kolima sa fotonaponskim izvorima
energije jednostavnom zamenom
postojeih regulatora napona
fotonaponskog napajanja.
Mada se korienjem efikasnog
regulatora napona solarnog napajanja
dobija poveanje dobijene energije
za oko 20% kod individualnog
napajanja, znaaj mu znatno raste
kod mreom voenih sistema velikih
struja i snaga[07] gde ovaj procenat u
apsoultnom iznosu znatno bre utie
na isplativost investicije.

Literatura
[1] Nikoli Z.,Pucar M., Daki P.,
Obnovljivi izvori energije na

Svetoj Gori, Zbornik radova sa

skupa Alternativni izvori energije
i budunost njihove primjene,
Podgorica, CANU vol. 77,
Odjeljenje prirodnih nauka vol.10,
(2006), 109 - 116.
[2] Nikoli Z., Novine u ivotu
Svetogoraca kao posledica novih
tehnika na Atonu, sa posebnim
osvrtom na manastir Hilandar, Peta
kazivanja o Svetoj Gori, Prosveta,
Beograd, (2007), 257 302.
[3] Stevovi S., Nikoli D.,
Eksperimentalna instalacija
dopunskog snabdevanja izolovanog
sistema sunevom energijom, VII
simpozijum industrijska elektronika
Indel 2008, Banja Luka, 06- 08.
novembar 2008.
[4] Rajakovi N. i drugi, Solarna
elektrana, Projekat u okviru
programa Nacionalnog
Investicionog Plana Srbije pod
ifrom 10400636, Beograd 2008.
[5] Photowatt technologies, Prospektni
materijal, Photowatt PW6-100 Wp
- 12V, France, March 2007, www.
photowatt.com
[6] Nikoli D., Nikoli Z., Efikasan
regulator napona fotonaponskog
napajanja, Patentna prijava
2010/0044 od 29. 01.2010. godine
[7] Kazuyoshi Ueda, Ichiro Takano,
and Yoshio Sawada, Maximum
Power Point Tracking Control of
Plural Array PV System Under
Non-uniform Insolation Conditions,
World Renewable Energy Congress
VIII (WREC 2004).J. F. Fuller,
E. F. Fuchs, and K. J. Roesler,
Influence of harmonics on power
distribution system protection,
IEEE Trans. Power Delivery, vol.
3, pp. 549-557, Apr. 1988.
[038]

energija
Dr Slavi{a \ukanovi}
Visoka poslovna kola strukovnih studija Novi Sad
UDC:621.311.243/.245 : 621.316.003 (430 + 450 + 460)

Ekonomski ishodi primene

podsticajnih mera za solarne
elije i vetrogeneratore u
Nemakoj, paniji i Italiji
1. Podsticajne mere za
primenu obnovljivih izvora
energije u Evropskoj Uniji
Poetkom 2007. godine, Savet Evrope
obelodanio je svoj cilj dostizanja 20%
uea obnovljivih izvora u strukturi
ukupne proizvodnje energije u 2020.
godini (European Council, 2007.).
Meutim, jo znatno ranije, u
pojedinim zemljama su osmiljavane
i primenjivane razliite podsticajne
mere. Kako je vreme proticalo, a
stepen primene obnovljivih izvora
energije u tim zemljama se poveavao,
tako su razraivani novi oblici
stimulativnih ekonomskih mera.
Poslednjih godina, irom sveta,
koriste se razliiti oblici podsticanja
primene obnovljivih izvora energije:
dravne subsidije, smanjenja poreza
na dodatu vrednost, poreski krediti,
neto-razmena, zeleno oznaavanje,
naknada trokova. U ovom radu bie
razmotreno znaenje onih mera koje su
se u praksi pokazale najdelotvornijim:
naknade trokova, zelene oznake i
neto-razmena.
1.1. Neto-razmena

Re je o sezonskoj razmeni elektrine

energije izmeu individualnih
proizvoaa (domainstava) i
nadlenih distributivnih preduzea.
Neto razmena podrazumeva da
elektrina energija, proizvedena u
solarnim elijama ili vetrogeneratorima
i isporuena u prenosnu elektromreu, ima jednaku ili veu
ekonomsku vrednost struji kupljenoj
od elektrodistribucije. To znai
da domainstva plaaju samo
onu razliku izmeu proizvedene i
potroene energije, to je naroito
vano za razdoblja duih oblanosti

Rezime
Rad je posveen objanjenju i uporednoj analizi primenjenih podsticajnih mera
i ostvarenih rezultata korienja solarnih elija i vetrogeneratora elektrine
energije u tri reprezentativne zemlje: Nemakoj, paniji i Italiji. Analizirane su
tri najee primenjene podsticajne mere: Neto razmena (Net-metering), Zelene
oznake (Green tags) i Ekonomske naknade (Feed-in tarifs). Samo poreenje je
izvreno upotrebom standardnih ekonomskih pokazatelja: Roka nadoknade
uloenog kapitala, Neto sadanje vrednosti i Interne stope prinosa, za razliite
snage sistema solarnih elija (od 3 do 500 KWp) i vetrogeneratora (od 20
KW do 50 MW). Zakljueno je da ostvarenje oekivanog razvoja primene
posmatranih obnovljivih izvora, osim prirodnih odlika (intenziteta osunanosti
i vetrovitosti) dominantno zavisi od visine i strukture podsticajnih naknada,
isplaenih nezavisnim proizvoaima struje, kao i od visine trinih cena na
elektroenergetskom tritu. Na primer, usled relativno najvie finalne cene
elektrine energije od ak 0,21 evro/kWh, u Italiji su zabeleena kraa vremena
nadoknade uloenog kapitala, odnosno vie interne stope prinosa u odnosu na
paniju i Nemaku.
Kljune rei: solarne elije, vetrogeneratori, podsticajne mere, cene elektrine
energije

The Economic Results of Supportring Mesures Useing for PV

and Wind Systems in Germany, Spain and Italy
The paper has presented a comparative analysis of the main supporting
strategies for promoting PV and Wind systems in Europe. For the analysis
have been taken into consideration three representative European countries:
Germany, Spain and Italy. This countries have been choosen, that in the last
years have reached the best results in the promotion of the two ecological
technologies, for their different and original way of implementing the same
supporting strategies. A comparaison based on the calculation of the pay-back
period (PBP), the internal rate of return (IRR), and the net present value (NPV),
for different sized PV and Wind systems, shows that the differences between the
way of implementation of the same support policy in different countries can give
place to significantly different results. It is concluded that relisation of expected
development depends mainly on level and structure of Feed in tariffs, received
by independent producers of electric energy by renewable energy sources, and
also from level of electric energz market prices. For exemple, in the Italian case,
PBP is shorter and the IRR and the NPV are higher, than the other two countries.
This is essentially due to two factors: the particular implementation of the FIT
mechanism, and the very high electicity costs.
Key words: PV systems, wind systems, supporting measures, the prices of
electricity
[039]

energija
(kod solarnih elija) ili smanjene
vetrovitosti (kod vetrogeneratora).
Prenosna lektro mrea u tom sluaju
slui kao virtuelno skladite elektrine
energije dobijene iz kunih sistema
za primenu obnovljivih enegetskih
izvora. Istovremeno, elektrodistribucija
na taj nain poveava stabilnost svoje
ponude tokom vrnih letnjih (sunce) ili
zimskih (vetar) optereenja.
Neto-razmena (Net-metering), kao
mera za podsticanje primene solarnih
elija, nastala je u Kaliforniji,
poetkom novog milenijuma.
Ilustracije radi, naveemo visine
tarifa korienih u toj naprednoj
dravi SAD. Nezavisni proizvoai
elektrine energije iz solarnih elija su
tokom leta prodavali struju nadlenim
elektrodistribucijama po ceni od 31 US
centi / kWh, dok su, tokom zime, tu
istu struju kupovali po ceni od 9 US
centi za jedan kilovat sat. Tri i po puta
via prodajna cena i te kako podstie
domainstva da investiraju u sisteme
solarnih elija, budui da elektromrea
igra ulogu velike akumulatorske
baterije, efikasnosti preko 300%
(Black, A. 2004.).
Od zemalja Evropske Unije, netorazmena, kao podsticajna mera za
primenu sistema solarnih elija,
primenjuje se u Belgiji, ekoj,
Danskoj i Italiji.
1.2. Zelene oznake

Zelene oznake predstavljaju svojinska

prava proizvoaa elektrine energije
iz obnovljivih izvora nad odreenim
ekolokim koristima. Zeleni znaci
(Green tags GT), mogu biti predmet
trgovine izmeu razliitih proizvoaa
elektrine energije. U tom sluaju,
nosioci, odnosno vlasnici zelenih
znakova mogu da naplate pravo,
steeno proizvodnjom energije iz
obnovljivih izvora (uki, P. 1999.).
Na primer u Italiji, ve deset godina
svi veliki proizvoai elektrine
energije iz fosilnih goriva (godinja
proizvodnja preko 100 GWh) imaju
zakonsku obavezu da proizvedu
odreenu koliinu struje iz obnovljivih
izvora (sunca, vetra, biomase zemljine
toplote). Alternativno, ukoliko nemaju
sopstvenih elektro-postrojenja koja
koriste obnovljive izvore, velika
energetska preduzea imaju mogunost
da na tritu elektrine energije kupe
potrebnu koliinu struje od drugih
proizvoaa. Na taj nain dobijaju
odreen broj zelenih oznaka i stiu
prava po tom osnovu. Jedna zelena
oznaka se zasluuje proizvodnjom
(ili kupovinom) 50 MWh elektrine
energije iz obnovljivih izvora.

energija
Ovlaena agencija striktno nadgleda
ovaj proces i odreuje koliko e
pojedini proizvoai (odnosno kupci)
obnovljive struje dobiti zelenih
oznaka. Svaki dodeljeni zeleni znak
ima jedinstveni identifikacioni broj,
ime se izbegava dvostruki obraun.
(Campoccia, A. et. al. 2009.).
Osnovne prednosti zelenog
oznaavanja jesu snienje ukupnih
trokova proizvodnje struje iz
obnovljivih izvora energije, kao i
poveanje broja zelenih korisnika i
oivljavanje prometa na energetskom
tritu. Nasuprot tome, glavni
nedostatak zelenog oznaavanja olien
je postojanjem izvesnih razlika u visini
pojedinanih trokova proizvodnje
zelene elektrine energije izmeu
samih proizvoaa, zavisno od
lokacije, osunanosti i vetrovitosti.
Od zemalja Evropske Unije, zelene
oznake u cilju podsticanja korienja
solarnih elija primenjuju se u Austriji,
Belgiji, ekoj, Danskoj, Maarskoj,
Irskoj, Holandiji i vedskoj. Kada
je re o energiji vetra, zelene oznake
se koriste u Belgiji, Italiji, Poljskoj,
Rumuniji i vedskoj.
1.3. Ekonomske naknade

Mehanizam ekonomskih naknada

(Feed-in tariffs FIT) najire je
koriena mera za podsticanje primene
obnovljivih izvora energije. Na snazi je
u preko 20 zemalja Evropske Unije.
Sutina ekonomskih naknada sastoji
se u obavezi elektrodistribucije
da na svojoj teritoriji otkupljuje
svu elektrinu struju dobijenu iz
obnovljivih izvora energije, uz
isplatu tano odreenih iznosa tokom
preciziranog budueg razdoblja.
Naknada se isplauje svakom
proizvoau elektrine energije koji
koristi sisteme za proizvodnju iz
obnovljivih izvora, u fiksiranom iznosu
za svaki isporueni kolovat sat.
Visina naknade je unapred odreena
oblikom korienog obnovljivog
izvora energije i razlikuje se od zemlje
do zemlje, usled razliitih korisnikih
tehnologija, razliite osunanosti,
vetrovitosti, razliitih trinih prilika
ili socijalno-politikih okolnosti. U
treem delu ovog rada, detaljno e biti
prokomentarisane visine ekonomskih
naknada za podsticanje primene
solarnih elija i vetrogeneratora u
Nemakoj, paniji i Italiji.
Pritom je vano naglasiti da primena
ekonomskih naknada ne optereuje
poreske obveznike niti dravni
budet, ve samo potroae elektrine
energije, putem razliitih tarifnih
stavova i posredstvom nadlenih
Elektrodistribucija.
[040]

2. Ekonomska analiza
Ekonomska analiza podsticajnih
strategija, izvrena je uporeenjem
standardnih meunarodnih ekonomskih
pokazatelja: novanog toka (cash
flow), roka nadoknade uloenog
kapitala (PBP Pay Back Period),
neto sadanje vrednosti (NPV Net
Present Value) i interne stope prinosa
(IRR Internal Rate of Return), koji su
izraunati za testirane sisteme solarnih
elija i vetrogeneratora u posmatranim
zemljama.
2.1. Metodolo{ka podloga

Novani tokovi (prilivi i odlivi

gotovine) kod ovih investicija zavise
od nekoliko inioca. Polazi se od
ostvarenih broja sati rada analiziranog
sistema za proizvodnju elektrine
energije (dakle od osunanosti,
odnosno vetrovitosti). Potom se uzima
u obzir visina ekonomskih naknada
(Feed in tariffs - FIT), odnosno
vrednost zelenih znakova (Green
tags - GT) i odreuje njihov uticaj na
iznos ostvarenih gotovinskih priliva.
Naposletku, u raunicu se dodaju
koliina uteene konvencionalne
energije, a oduzimaju trokovi
odravanja i upravljanja, osiguranje,
amortizacija i kamate.
Navedeni inioci se pretvaraju u
novane tokove (cash flows CF),
putem sledee jednaine koja obuhvata
sve trokove (Ci) i sve zarade (Pi),
ostvarene u godini t:
CF =

= (F x Et) + (PkWh x Et)

(u x C0) Cadd

(1)

gde su: F- vrednosti ekonomskih

naknada ili zelenih znakova, Et
godinja proizvodnja elektrine
energije, PkWh cena elektrine
energije, u koeficijent trokova
odravanja i upravljanja (obino
jednak 0,01 za PV sisteme i 0,03 za
vetrosisteme), C0 je vrednost poetne
investicije, a Cadd su zbirni godinji
trokovi osiguranja, amortizacije i
kamate.
Tako izraunati novani tokovi u
godini t, svode se na sadanju vrednost
(present value) deljenjem sa izrazom
(1+ i)t :
PVCF =

(2)

gde i oznaava prosenu ponderisanu

cenu kapitala (weighted average cost
of capital WACC), finansijski indeks
koji predstavlja prosean oekivani
prinos od sopstvenog i pozajmljenog
kapitala, uz uvaavanje uticaja poreza
(ukanovi, S. 2010.).

energija

energija
Jednaina (2) omoguuje odreenje
ekvivalentne sadanje vrednosti
novanog toka u godini t, ako je
unapred poznata njegova oekivana
nominalna vrednost u toj godini.1
Sada emo odrediti vane ekonomske
indikatore: Neto sadanju vrednost
(Net present value NPV) i Internu
stopu prinosa (Internal rate of return
IRR) Ovi pokazatelji, definisani su
sledeim izrazima:
Na primer, ako je i = 4%, onda
novani tok od CF = 1.000 evra,
predvien da se ostvari u sedmoj
godini (t = 7), ekvivalentan je
dananjem novanom toku od PVCF =
= 760 evra
NPV =

C0

C0

(3)

=0

(4)

u kojima N predstavlja ivotni

(odnosno radni) vek investicije.
2.2 Radne pretpostavke

Kad je re o solarnim elijama,

posmatrana su tri razliita PV sistema:
z 3 kWp, integralno uklopljenih u
zgrade (BIPV Building integrated
photovoltaic)
z 20 kWp, takoe BIPV
z 500 kWp, postavljenih izvan
zgrada (NIPV Not integrated
photovoltaic)

Raunica je izvrena uz uvaavanje

sledeih pretpostavki:
- Celokupna elektrina energija,
koja je proizvedena u PV
sistemima, isporuena je i prodata
Elektrodistribuciji.
- Prosena efikasnost PV sistema,
jednaka je 80%.
- Prosena ponderisana cena kapitala
(WACC) je 3%.
- Prosean rast cena elektrine energije
u posmatranim zemljama je 3%
- Prosene godinje koliine
proizvedene elektrine energije u PV
sistemima (u kilovat satima po kWp
instalisane snage) date su u Tabeli 1.
- Ukupni trokovi PV sistema u odnosu
na instalisanu snagu, dati su u tabeli 2.
- Prosene cene elektrine energije
i stope inflacije, u posmatranim
zemljama date su u tabeli 3.
- Trokovi odravanja i upravljanja,
procenjeni su na 1% od ukupnih
trokova instalisanja.
Kad je re o vetrogeneratorskim
sistemima, razmatrana su takoe tri
razliita sluaja:
z 20 kW mikro vetrogeneratori
z 20 MW farme vetrenjaa na kopnu
(on-shore)
z 50 MW farme vetrenjaa na moru
(off-shore)
Raunice su izvrene uz uvaavanje
sledeih radnih pretpostavki:
- Elektrina energija, proizvedena
u mikro vetrogeneratorima,

Tabela 1 Prosena godinja proizvodnja elektrine energije po kWp instalisane

snage PV sistema

Izvor: Retscreen International Database, 2008.

Tabela 2 Proseni trokovi instalisanja PV sistema (bez PDV-a)

Izvor: International Energy Agency, 2005

Tabela 3 Prosene finalne cene struje i stope inflacije

Izvor: Eurostat, 2006a, 2006b

Tabela 4 Trokovi instalisanja vetroenergetskih sistema, po kW snage (bez PDV-a)

Izvor: International Energy Agency, Wind 2008

[041]

delimino je potroena (70%), a

ostatak (30%) je isporuen i prodat
Elektrodistibuciji.
- Kod farmi vetrenjaa na kopnu i
moru, sva proizvedena elektrina
energija isporuena je nadlenim
distributivnim preduzeima.
- Prosean rast finalnih cena elektrine
struje u sve tri zemlje iznosi 3%
- Visine podsticajnih naknada nisu
indeksirane (ne prate inflaciju).
- Trokovi instalisanja zavise od snage
vetrogeneratora (tabela 4).
- roseno vreme rada farmi vetrenjaa
na kopnu iznosi 1.600 sati godinje u
Nemakoj i Italiji, odnosno 2.000 sati
godinje u paniji.
- Proseno vreme rada vetroelektrana
na moru je za sve tri posmatrane
zemlje podjednako i iznosi 3.000 sati
godinje.
- Prosene cene elektrine energije i
prosena ponderisana cena kapitala
su iste kao i za PV sisteme.
- Trokovi odravanja i upravljanja,
procenjeni su na 3% od ukupnih
trokova instalisanja vetroenergetskih
sistema.

3. Rezultati ekonomske
analize po zemljama i
diskusija
Poreenje razliitih podsticajnih
ekonomskih mera za primenu sistema
solarnih elija i vetrogeneratora u
Nemakoj, paniji i Italiji, ishodovalo
je zanimljivim pojedinostima, od kojih
e neke biti sada navedene.
Najpre valja istai da vremena
nadoknade uloenog kapitala u sve tri
posmatrane zemlje, za male i srednje
sisteme solarnih elija integralno
uklopljenih u postojee zgrade (BIPV),
nisu prelazila 19 godina. U okviru
toga, najkrae vreme nadoknade
poetne investicije, od svega 9
godina (za PV sisteme srednje snage),
zabeleeno je u Italiji (tabela 7).
Potom, analizirajui velike PV sisteme,
postavljene izvan postojeih zgrada
(NIPV), treba naglasiti da su najbolji
rezultati ostvareni u Nemakoj (vreme
nadoknade uloenog kapitala od 14,5),
a potom u Italiji (18 godina). (tabele
5 i 7). Slino je i sa visinom interne
stopa prinosa (IRR), koja za Nemaku
iznosi 2,84% a za Italiju 0,69%. (tabele
5 i 7). To je sasvim logino, s obzirom
da u Nemakoj postoji viedecenijsko
iskustvo, steeno postavkom i radom
brojnih NIPV sistema snanijih od 500
kWp.
Konano, visoka isplativost PV
sistema srednje snage, integralno
uklopljenih u postojee zgrade
(BIPV), ostvarena u Nemakoj, pored
prilagodljive visine ekonomskih
naknada (FIT), duguje se relativno
viom efikasnou pretvaranja

energija
suneve energije u elektrinu, usled
podudarnosti vertikalnijih uglova
postavke panela solarnih elija sa
lokacijama severnijih geografskih
irina. (Stamenic, L. et al. 2004).
Kada je re o podsticanju primene
energije vetra, najpre valja skrenuti
panju na delotvornost primene zelenih
oznaka (GT) u Italiji, koja se pokazala
kao efikasnija od ekonomskih naknada
u Nemakoj i paniji. Naime, vremena
nadoknade uloenog kapitala u Italiji
su kraa, dok su Interna stopa prinosa
i Neto sadanja vrednost vie od
istovrsnih vrednosti u konkurentskim
zemljama. (tabele 5, 6 i 7).
Takoe, ako uporeujemo isplativost
vetrenjaa na kopnu (on-shore),
moemo konstatovati da su Italija (IRR
= 23,92%) i panija (IRR = 6,86%) u
prednosti u odnosu na Nemaku (IRR
= 3.19%). panija, pritom ima dodatno
preimustvo usled dueg prosenog
godinjeg rada svojih vetrenjaa u
odnosu na Italiju i Nemaku. (tabele
5, 6 i 7). Naposletku, od sve tri
posmatrane zemlje, razvoj i primena
mikro-vetroenergetskih sistema,
najvei potencijal trenutno postoji u
Italiji, usled najviih cena elektrine
energije. A sada, neto vie o svakoj
posmatranoj zemlji ponaosob.
3.1. Nema~ka

Nemaka je, uz Japan, Kinu i

Sjedinjene Amerike Drave, jedna
od vodeih zemalja sveta na polju
proizvodnje elektrine energije iz
obnovljivih izvora. U tekstu koji sledi
dat je kratak prikaz nemake Odluke
o prioritetnom subvencionisanju
obnovljivih izvora energije (Act on
granting priority to renewable energy
sources). Ovaj dekret, poznatiji
kao Odluka o obnovljivim izvorima
energije, Nemaka, 2000 (Renewable
Energy Sources Act, Germany, 2000),
predstavlja neku vrstu vodia, kojeg su
potom sledila zakonodavstvstva drugih
evropskih zemalja.
Pomenuta nemaka Odluka, odnosila
se na obavezu nabavke i po tom
osnovu isplate naknade proizvoaima
elektrine energije iz malih

energija
hidroelektrana, energije vetra, energije
sunevog zraenja, geotermalne
energije, prirodnog gasa, postrojenja
za preradu otpada ili biomase, na
nemakoj teritoriji, od strane javnih
elektrodistributivnih preduzea.
Elektroprivredna preduzea se
obavezuju da poveu svoje razvodne
mree sa postrojenjima za proizvodnju
elektrine struje iz obnovljivih izvora
energije, da nabavljaju struju iz
tih postrojenja kao prioritet i da
obeteuju te proizvoae struje u
saglasnosti sa naknadama iju visinu
odreuje ova Odluka. Obaveza se
odnosi na elektroprivredna preduzea
ije su razvodne mree najblie
postrojenjima za proizvodnju
elektrine energije iz obnovljvivih
izvora. (Act of Granting Piority...,
2001.)
Sutina ove pionirske nemake
Odluke, bila je sadrana u podsticanju
proizvodnje elektrine struje iz malih
postrojenja obnovljivih izvora (ne
snanijih od 5 MW, odnosno 20 MW
za biomasu), koje bi sa druge strane
trebalo da budu minimum 75% u
privatnom vlasnitvu. Visine naknada
su tada iznosile od 6 evro centi po
kWh za vetrogeneratore na vetrovitijim
lokacijama, pa sve do 50 evro centi za
pojedinane sisteme solarnih elija,
uz odgovarajue dinamike klauzule
postepenog smanjenja naknada sa
protekom vremena. (ukanovi, S.
2006).
Krajem 2008. godine, vetroenergetski
sektor u Nemakoj dobio je novi
podsticaj, donoenjem amandmana
na Odluku o obnovljivim izvorima
energije. Novim cenovnikom, koji
je stupio na snagu 1. januara 2009.
godine, visina naknada vlasnicima
vetrenjaa postavljenih na kopnu,
poveava se na 9,2 evro-centa po kWh
proizvedene elektrine struje. Slino
tome, visina naknada za vetrenjae
postavljene na morskoj puini sada
iznosi 13 evro-centi po kWh. Takoe,
vlasnicima onih vetrenjaa, ija
izgradnja zapone pre kraja 2015.
godine, bie isplaeno dodatnih 2 evrocenta po kWh proizvedene struje.

Tabela 5 PBP, IRR i NPV za primer Nemake

Izvor: Campoccia, A. et. al. (2009), p. 295

[042]

Nasuprot ovom poveanju naknada

za primenu energije vetra, dosadanji
visoki podsticaji za elektrinu struju iz
solarih elija u Nemakoj su smanjeni
sa 0,5 na 0,4 evra po kWh. Razlog
tom smanjenju predstavlja injenica
da solarne elije doprinose ukupnoj
proizvodnji struje u Nemakoj sa
manje od 0,5%, dok se na njih izdvaja
oko 20% ukupnih podsticajnih
rashoda. (RE focus, 2008).
Na tabeli 5, prikazane su vrednosti
izraunatih ekonomskih pokazatelja:
roka nadoknade uloenog kapitala
(PBP Pay Back Period), interne
stope prinosa (IRR Internal Rate
of Return) i neto sadanje vrednosti
(NPV -Net Present Value), za primer
Nemake.
Posmatrajui tabelu 5, moemo
zakljuiti, da u nemakim
uslovima, pod prethodno usvojenim
pretpostavkama, najisplativiji su
sistemi solarnih elija srednje snage od
20 kWp, kao i veliki vetroenergetski
sistemi na moru, snage 50 MW, budui
da su im najkraa vremena nadoknade
uloenog kapitala (PBP = 13, odnosno
13,5 godina) i najvie interne stope
prinosa (IRR = 3,86, odnosno 3,89%)
respektivno.
3.2. panija
Zakonski osnov za podsticanje
primene obnovljivih izvora energije
u paniji Kraljevska Odluka (Real
Decreto) donet je 2004. godine.
Ovom odlukom, utvrena je tzv.
prosena referentna cena elektrine
energije (reference average tariff
RAT). Ekonomske naknade koje se
isplauju proizvoaima elektrine
energije iz obnovljivih izvora u
paniji, odreuju se procentualno u
odnosu na RAT.
Na primer, visina naknada za sisteme
solarnih elija varira od 240% RAT
(za postrojenja snanija od 100 kWp)
do 575 % RAT (za postrojenja vrne
elektrine snage ispod 100 kWp).
Slino tome, za vetroenergetske
sisteme, visina ekonomskih naknada
se kree od 85% RAT (za farme
vetrenjaa snage preko 5 MW), do
90% RAT (za farme vetrenjaa snage
ispod 5 MW).
Navedene ekonomske naknade,
raspoloive su proizvoaima
elektrine energije iz obnovljivih
izvora u paniji na neodreeno budue
razdoblje, uz predviena smanjenja po
isteku 25 godina od dana uvoenja.
Polazei od prosene cene elektrine
energije u paniji od 0,11 evra /
kWh, zatim prosene stope inflacije
od 4% i prosene ponderisane cene
kapitala (WACC) od 3%, izraunati
su osnovni ekonomski pokazhatelji
(PBP, IRR, NPV) za razliite snage

energija

energija
Tabela 6 PBP, IRR i NPV za primer panije

Izvor: Campoccia, A. et. al. (2009), p. 296

Tabela 7

PBP, IRR i NPV za primer Italije

Izvor: Campoccia, A. et. al. (2009), p. 296

solarno-energetskih i vetroenergetskih
postrojenja.
Kao to moemo videti iz tabele
6, u panskim uslovima, od svih
posmatranih sistema, najisplativije
su farme vetrenjaa na kopnu, snage
20 MW, budui da imaju najkrai
vek nadoknade uloenog kapitala
(12 godina) i najviu internu stopu
prinosa (6,86%). Dodamo li tome
osnovne prednosti primene energije
vetra (odsustvo bilo kakvog zagaenja
ivotne sredine, kao i zadovoljenje
poveane potronje struje tokom
zimskog perioda) dobiemo odgovor
na pitanje zato je panija trenutno
druga zemlja u Evropi i trea u svetu
po instalisanoj snazi vetrogeneratora.
3.3. Italija

Zakonski osnov za podsticanje primene

solarne i energije vetra Odluku
Ministarstva ekonomskog razvoja
Italijani su izglasali 2007. godine.
Dakle, kasnilo se sedam godina u
odnosu na Nemce i tri godine u odnosu
na pance. Iz tog razloga, struktura
visine naknada i ukupnih podsticajnih
mera u Italiji jeste i najsloenija.
Govorei o podsticanju primene
sistema solarnih elija, moemo
primetiti da je visina naknada
izdiferencirana u zavisnosti od mesta
postavke i od instalisane elektrine
snage. Vlasnici sistema solarnih elija
postavljenih izvan postojeih zgrada
(NIPV - Not Integrated PV), snage
manje od 3 kWp, imaju pravo na 40
evro centi po kilovat satu proizvedene

elektrine struje. Slino tome,

investitori u srednje jake NIPV sisteme
(3-20 kWp) dobijaju 38 evro centi /
kWh, dok snaniji NIPV sistemi (preko
20 kWp) u Italiji zasluuju naknade
od 36 evro centa / kWh proizvedene i
isporuene elektrine struje.
Sledea kategorija su delimino
integrisani sistemi solarnih elija u
strukturu zgrada (PIPV Partially
Integrated PV).Visina njihovih
nadoknada varira od 44 evro-centa
po kilovat satu proizvedene struje (za
najslabije) do 40 evro-centa / kWh /za
relativno jae PIPV sisteme).
Najvie naknade u Italiji dobijaju
vlasnici sistema solarnih elija
potpuno uklopljenih u strukturu
zgrada (BIPV Building Integrated
PV). Visina ovih naknada za slabije
BIPV sisteme dostie 49 evro-centi
za isporueni kilovat sat struje. Slino
tome, srednji (3-20 kWp) i snaniji
(preko 20 kWp) BIPV sistemi u Italiji
zasluuju naknade u visini od 40,
odnosno 38 evro-centa / kWh struje,
respektivno.
Pored ekonomskih naknada, kao
glavne mere, za podsticanje primene
PV sistema male i srednje snage, u
Italiji se primenjuje i mehanizam
neto-razmene. To znai da individualni
korisnici sistema solarnih elija
plaaju samo razliku izmeu
ukupno potroene i proizvedene
elektrine struje isporuene nadlenoj
elektrodistribuciji, i to po ceni koju
odreuje merodavna dravna ustanova
AEEG (Authority for Electric Energy
and Gas).
[043]

Prelazei na podsticanje primene

energije vetra u Italiji, podseamo
da ova zemlja primenjuje tzv. zeleno
oznaavanje (GT Green Tags).
Prema pomenutoj Odluci iz 2007.
godine, vrednost jedne zelene oznake
iznosila je 125 evra po megavat
satu proizvedene elektrine struje u
vetrogeneratorima.
Zahvaljujui primeni navedenih
podsticajnih mera, Italija, tokom
poslednje dve godine, belei ubrzan
razvoj primene obnovljivih izvora
energije, poboljavajui svoje mesto
na globanoj energetskoj pijaci i
hvatajui korak sa vodeim zemljama
panijom i Nemakom.
Na kraju, prikazaemo vrednosti
ekonomskih pokazatelja za Italiju.
Polazei od visine domaih cena
elektrne energije od 0,21evra /kWh,
godinje stope inflacije od 2,3% i
prosene ponderisane cene kapitala
od 3%, dobijeni su sledei rezultati
(tabela 7)
Iz tabele 7 jasno moemo videti da su
u Italiji najkraa vremena nadoknade
uloenog kapitala (PBP), kao i najvie
interne stope prinosa (IRR) i neto
sadanje vrednosti (NPV) u odnosu
na sve tri posmatrane zemlje. Takav
ishod, prvenstveno se duguje dvema
nepobitnim injenicama:
z najrazuenijoj podsticajnoj emi;
z najvioj ceni elektrine struje.

Zaklju~ak
Rad je posveen prikazu ishoda
komparativne ekonomske analize
dosadanje primene podsticajnih
mera za korienje solarnih elija i
vetrogeneratora u Nemakoj, paniji
i Italiji. Ove zemlje su odabrane, ne
samo zbog oiglednih uspeha na polju
primene obnovljivih izvora energije,
ve i zbog razliitih klimatskih,
privrednih i kulturolokih okolnosti.
Ekonomska analiza je uraena
metodom diskontovanog novanog
toka, uz uvaavanje brojnih
pretpostavki u pogledu visine cena
elektrine energije, stopa inflacije,
prosene ponderisane cene kapitala
i sl. Samo poreenje, izvreno je
upotrebom standardnih pokazatelja
Roka nadoknade uloenog kapitala
(PBP), Interne stope prinosa (IRR) i
Neto sadanje vrednosti (NPV).
Osnovni zakljuak ovog rada jeste
da isplativost primene solarnih elija
i vetrogeneratora ne zavise samo
od osunanosti i vetrovitosti, ve i
od znanja i iskustava u dosadanjoj
primeni, zatim od prilagoenosti
podsticajnih naknada, a naroito od
visine trinih cena elektrine energije.
Sve to moe biti od koristi za Srbiju,
koja upravo kree slinim stazama.

energija

Literatura
1. Act of Granting Priority to
Renewable Energy Sources 2001,
Solar Energy, Vol. 70, No. 6, pp.
489504
2. Black, A. (2004) Financial payback
on California residential solar
electric systems, Solar Energy, Vol.
77, No.4, pp. 381388
3. Campoccia, A. Dusonchet, L.
Telaretti, E. Zizzo, G. (2009)
Comparative analaysis od different
supporting measures for the
production of electrical energy by
solar PV and Wind systems: Four
representative European cases,
Solar Energy, Vol. 83, No. 3, pp.
287297.
4. ukanovi, S. (2006) Ekonomske
naknade za primenu obnovljivih
izvora energije, zakonski osnov
primer Nemake, Energetske
tehnologije, Br. 4, novembar 2006,
str. 3537
5. ukanovi, S. (2010) Uvod u
finansijsko poslovanje, Visoka
poslovna kola strukovnih studija,
Novi Sad, str. 134148.
6. uki, P. Pavlovski, M. (1999.)
Ekologija i drutvo, Ekocentar,
Beograd, str. 111113
7. European Council Act 7224/1/107,
Rv.1.Eurostat, 2006a. Electrical
prices for EU households and
industrial consumers on 1 July 2006.
Environment and Energy 18.
8. Eurostat, 2006b. Harmonized
indices of consumer prices
September 2006. Economy and
Finance 24.
9. International Energy Agency, 2005.
Projected Costs of Generating
Electricity.
10. International Energy Agency, 2008.
IEA Implementing Agreement
for Co-operation in the Research,
Development and Deployment
of Wind energy Systems, www.
ieawind.org.
11. RE Focus, 2008. German wind
piks up as solar FIT reduced,
Renewable energy focus, July/
August, 2008, p. 16
12. Retscreen International Database,
2008.www.retscreen.net.
13. Stamenic, L. Smiley, E. Karim,
K. 2004. Low light conditions
modelling for building integrated
photovoltaic (BIPV) systems, Solar
Energy, Vol. 77, No. 1, pp. 3746.

mr Dragan Komarov, dr Slobodan Stupar, dr Aleksandar

Simonovi}, Sr|an Trivkovi}, Marija Stanojevi}
Mainski fakultet u Beogradu, Beograd
UDC:621.245.001.6 (497.11 + 100)

Trendovi u industriji
vetroturbina u svetu i
mogui pravci razvoja
domae vetroenergetike
Rezime
Prema procenama Svetske vetroenergetske asocijacije do kraja 2009. godine ukupna
snaga vetroelektrana u svetu dostii e 150 hiljada megavata to predstavlja gotovo
etvorostruko poveanje u odnosu na kapacitete iz 2003. godine. Predvia se da
e do 2020. godine u Evropi ukupna snaga izgraenih vetroelektrana iznositi 230
hiljada megavata. Kroz primenjena istraivanja vezana za procenu spoljanjih
uticaja, razvijanje naprednih aerodinamikih i aeroelastinih modela, nove
materijale velike vrstoe i dobrog unutranjeg priguenja, tehnologiju proizvodnje,
metode smanjenja trokova eksploatacije i odravanja ostvaruje se dalji napredak u
poveanju snaga vetroturbina, njihovoj pouzdanosti, raspoloivosti i efikasnosti. S
obzirom na dinamino svetsko trite u radu su, pored injenica vezanih za trendove
privrednog i nauno-istraivakog razvoja u svetu, razmotrene mogunosti i naini
pokretanja domaih kapaciteta u cilju razvoja vetroenergetike u Srbiji. Pored
izgradnje vetroelektrana i eksploatacije energije vetra na teritoriji Srbije, aktivnosti
vezane za procenu vetroenergetskih resursa, izradu studija opravdanosti i idejnih
projekata, proizvodnju delova, sklopova i prateeg softvera, montau i instalaciju
vetroturbina predstavljaju nove mogunosti za razvoj domae privrede.

Trends in Global Development and Possible Directions of

Domestic Wind Energy Industry
According to estimates of the World Wind Energy Association (WWEA), by the end
of 2009. the total installed wind turbine power in the world will reach 150 000
megawatts, which represents almost fourfold increase compared to the capacity from
year 2003. It is anticipated that by 2020. the total wind turbine power in Europe will
amount to 230 000 megawatts. Through applied research in assessment of external
impacts, development of improved aeroelastic and aerodynamic models, usage of
new materials with high strength and good internal damping, production technology,
methods of reducing the cost of operation and maintenance further progress in
increasing the maximum power of wind turbines, their reliability, availability
and efficiency are being achieved. This paper presents trends of economic and
scientific-research development of wind energy industry in the world and considers
the possibilities and ways of running the domestic capacity to develop wind energy
industry in Serbia. In addition to wind power plant construction and operation in
Serbia, the activities related to assessment of wind resources, feasibility studies,
preliminary design, production of parts, components and supporting software,
installation and commissioning of wind turbines represent new opportunities for
domestic enterprise development.

1. Izgra|eni vetroenergetski
kapaciteti u svetu
Vetroelektrane predstavljaju
najrasprostranjeniji nain dobijanja
elektrine energije iz obnovljivih
izvora, ukoliko se u ovu vrstu
energetskih izvora ne raunaju velike
[044]

hidroelektrane. Veliki energetski

potencijal vetra, relativno kratak period
realizacije investicija i jednostavno
odravanje su neki od inioca koji su
doprineli stalnom rastu vetroenergetike
u svetu tokom poslednje dve decenije.
Ukupna instalisana snaga vetroturbina

energija

energija

Slika 1 Ukupna instalisana snaga vetroturbina u Evropskoj uniji period 1998.

2009.[2]

Slika 2 Trend rasta ukupne instalisane snage vetroelektrana[3]

Slika 3 Udeo u novoizraenim vetroenergetskim kapacitetima u dravama EU i

trend rasta ukupne instalisane snage vetroelektrana [2]

ega najvei deo kapaciteta pripada

Nemakoj i paniji. U toku 2009.
godine, i pored finansijske krize i
smanjenih ulaganja, u EU je izgraeno
preko 10000 MW novih kapaciteta [2].
Na slici 1 je prikazan trend poveanja
elektroenergetskih kapaciteta u EU.
Trita na Dalekom istoku i u SAD
su u usponu, tako da je tokom 2008.
godine neto vie od 50% vetroturbina
prodato u SAD i Kini. Iste godine su
Sjedinjene amerike drave zamenile
Nemaku na prvom mestu po
kapacitetima izgraenim u toku jedne
godine i ukupnoj snazi koja je krajem
2009. godine iznosila 25777MW.
Ukoliko se postojei petogodinji trend
nastavi moe se oekivati da 2015.
godine ukupna snaga vetroturbina u
svetu bude blizu 450000 MW, od ega
e preko 140000 MW biti u Evropi
(slika 2). Ovakav trend izgradnje je
optimistian, a veliki broj faktora
(tehnoloki, ekonomski, socioloki)
koji utiu na razvoj regionalnih
i globalnog trita ine ovakva
predvianja nezahvalnim.
Tokom 2009. u Evropi je izgraeno
10526MW novih vetroelektrana, to
je 23% vie u odnosu na 2008. godinu
(slika 3). U ovaj sektor je uloeno
trinaest milijardi evra i pored svetske
ekonomske krize i pada tranje na
tritu usled izostanka finansijske
podrke u vidu kredita za kapitalne
investicije. Drugi put zaredom
vetroenergetski kapaciteti su instalirani
vie od bilo kog drugog izvora energije
u Evropi. Uee novih vetroelektrana
u EU u 2009. godini u novoizgraenim
energetskim kapacitetima (ukupno
25963MW, od ega 61% iz obnovljivih
izvora) iznosi 39%, ispred elektrana
na gas (26%) i solarnih elektrana
(16%). Ukupni udeo energije vetra u
proizvodnji elektrine energije u EU je
porastao sa 2.2% na 9.1% u periodu od
2000. do 2009. godine.

2. Konstrukcija savremene
vetroturbine

u svetu do kraja 2008. godine je

iznosila 121188 MW, sa procenom
da e do kraja 2009. ukupna snaga
dostiguti 150000MW. Ukupna
proizvodnja energije se kree na
nivou od preko 250TWh godinje, to
predstavlja vie od 1.5% potronje
elektrine energije u svetu.
Evropska unija je tokom prve decenije

bila tehnoloki i finansijski pokreta

industrije to je uslovljeno preuzetim
obavezama od strane drava lanica da
obnovljivi izvori energije imaju 20%
udela u proizvodnji energije do 2020.
godine [1].
U periodu od 2005. do 2008. godine
u EU je instalirano neto vie od
8000 MW vetroturbina godinje, od
[045]

Savremene vetroturbine su sloene

maine koje mogu imati vie od
8000 delova. Osnovne funkcionalne
grupe su: rotor, sistem prenosa
snage, elektrosistem, gondola i stub.
U pratee sisteme se mogu ubrojati
sistem za zakretanje lopatica, sistem
za podmazivanje, sistem za hlaenje,
sistem za regulaciju i bezbedan rad
vetroturbine, sistem za zakretanje
gondole itd. Rotor sa horizontalno
postavljenom osom obrtanja ine tri
lopatice, koje su razdvojivom vezom
vezane za glavu rotora. Ovakva
konstrukcija je pokazala najbolji odnos

energija

energija

Slika 4 Vetroturbina sa horizontalnom osom obrtanja i indirektnim pogonom

elektrogeneratora [4]

Slika 5 Vetroturbina sa horizontalnom

osom obrtanja i direktnim
pogonom elektrogeneratora [5]

Kod vetroturbina sa direktnim

pogonom vratilo elektrogeneratora
je direktno spojeno sa glavnimsporohodim vratilom (slika 5).
Usled nepostojanja multiplikatora
vetroturbine sa direktnim pogonom
zahtevaju znatno vee gabarite
elektrogeneratora, koji mogu biti
klasini sa elektromagnetima na rotoru
i statoru ili stalnim magnetima na
rotoru ili statoru.

3. Trendovi razvoja
vetroturbina

cene, efikasnosti i aerodinamikih

i dinamikih karakteristika
vetroturbine. Veza glavnog vratila i
elektrogeneratora moe biti direktna
i indirektna. Izborom ovog parametra
u velikoj meri su odreeni masa i
dimenzije sklopova u gondoli. Kod
maine sa indirektnim pogonom
glavno vratilo je sa jedne strane
povezano sa glavom rotora, a sa druge
sa multiplikatorom ije je izlazno
vratilo vezano za elektrogenerator
(slika 4). Na ovaj nain se moe
utedeti na masi elektrogeneratora.
S druge strane, promenljivi momenti
uvijanja i savijanja koji se sa rotora
prenose na glavno vratilo utiu na
pojavu otkaza i smanjen radni vek
elemenata multiplikatorab. Glavno
uleitenje se nalazi blizu centra mase
rotora i prima najvea optereenja.
Drugo uleitenje be nalazi neposredno
pre multiplikatora. Multiplikator
i elektrogenerator su zajedno sa
osloncima za vratila vezani za noseu
konstrukciju gondole. Fluktuacije u
brzini obrtanja brzohodog vratila se
kompenzuju u prateoj elektronici koja
je povezana na elektrogenerator, a ija
je funkcija da stabilizuje frekvenciju i
napon.

Sa energetskom krizom sedamdesetih

godina 20. veka dolazi do poveanog
interesovanja za razvijanje
vetroturbina. Briga o zatiti ivotne
sredine i smanjenje efekta staklene
bate, kao i potreba za energetskom
nezavisnou, uslovili su istraivanja
u oblasti obnovljivih izvora energije
u industrijski razvijenim dravama.
Vodee zemlje sveta osnovale su
laboratorije i institute za razvoj
obnovljivih izvora energije. Tako
je ve krajem sedamdesetih godina
prolog veka dolo do pojave prvih
vetroturbina koje su doprinosile
proizvodnji energije u SAD, Danskoj
i Nemakoj. Izgradnja prvih parkova
vetroturbina - vetroelektrana poela je
krajem sedamdesetih godina u SAD.
Pored subvencionisanja od strane
federalnih dravnih organa, drava
Kalifornija je u tom periodu davala
dodatna sredstva za iskorienje
potencijala obnovljivih izvora energije.
Pozitivna zakonska regulativa u ovoj
dravi je rezultirala izgradnjom prve
farme vetroturbina 1979. godine, koja
je bazirana na mainama male snage
do 100kW, a ije su komponente bile
relativno brzo i jednostavno izraivane
u pogonima amerikih fabrika. Posle
realizacije prvih vetroelektrana
usledile su znatno vee investicije i
[046]

ve 1981. godine dolo je do masovne

izgradnje vetroelektrana u Kaliforniji i
uvoza delova iz Danske. U Kaliforniji
je do 1987. godine izgraeno 15000
vetroturbina sa ukupnom snagom od
oko 1400MW. Krajem devedesetih
godina 20. veka drave Evropske
unije ulau velika finansijska
sredstva u izgradnju vetroturbina,
to je predstavljalo podstrek za dalja
istraivanja i tehnoloki razvoj.
Ulaganja u obnovljive izvore
energije znaajno su porasla krajem
osamdesetih godina. Koncepti
razvijeni pedesetih i ezdesetih godina,
kao i steena iskustva na razvoju
vetroturbina do 200 kW su bili osnova
za dalji razvoj vetroturbina, to je uz
velike budete za istraivanja bilo
dovoljno za potpunu komercijalizaciju
vetroturbina.
Osamdesetih godina razvijene drave
ulau znaajna sredstva u razvoj
vetroturbina velikih snaga. Pojavljuju
se eksperimentalne konstrukcije sa
rotorima prenika preko 40m i snaga
preko 1MW. Razvijene su maine
sa rotorima prenika preko 100m i
snaga preko 3MW. Najvei prototip je
trebalo da izgradi kompanija General
Electric 1990. godine, snage 7.3MW
i prenika 122m, meutim projekat
je otkazan 1993. godine zbog visoke
cene i postojeih modela vetroturbina
ijim je daljim usavravanjem
postignuta vea snaga uz znatno
nia ulaganja. Krajem osamdesetih
osnovni cilj je postao efikasno
iskorienje energije vetra i smanjenje
eksploatacionih trokova i cene
izgradnje vetroenergetskih postrojenja.
Generacija prvih eksperimentalnih
vetroturbina velikih snaga predstavlja
osnov za razvoj dananjih vetroturbina.
Savremene komercijalne vetroturbine
koje imaju najbolji odnos cena i
ukupnih performansi su najee u
rasponu snaga od 0.85 MW do 2 MW
sa tendencijom poveanja na 3 MW.
Deset najuspenijih kompanija je imalo
preko 80% udela na tritu u 2008.
godini (slika 6), dok je u periodu od
2000. do 2007. godine njihov udeo
dostizao 90%. Najvei proizvoai
su Vestas, General Electric, Gamesa,
Enercon i Suzlon. Ove kompanije
su izgradile proizvodne kapacitete
u oblastima velike tranje. Tako je
General Electric 2008. godine poeo sa
serijskom proizvodnjom vetroturbine
snage 2.5MW u Nemakoj i paniji.
Siemens je prvobitno proizvodio
komponente svojih vetroturbina u
Danskoj, da bi proirio proizvodne
kapaciteta gradnjom fabrika za
proizvodnju lopatica u SAD i Kini.

energija

energija
karakteristika,
kao i usavrene
tehnologije
izrade
rezultovalo
projektovanjem
i izradom
vetroturbina
snaga preko 5
MW. Nekoliko
kompanija
je uspelo
da razvije
vetroturbine
snage preko
6 MW za
primenu na moru i klasu vetra 1A
prema IEC standardu [6]. Prenici
rotora se kreu u intervalu izmeu 120
m i 130 m.
U Belgiji je u toku izgradnja
vetroelektrane sa vetroturbinama
trenutno najvee snage koje su
namenjene izgradnji na kopnu.
Vetroturbine E-126 kompanije
Enerkon sa direktnim pogonom
elektrogeneratora imaju nominalnu
snagu 6MW, a oekivana godinja
proizvodnja jedanaest vetroturbina
iznosi 187 GWh godinje. Napredan
elektrosistem ovih vetroturbina e biti
korien za stabilizaciju napona javne
mree regiona u kome se elektrana
nalazi. Stubovi su visoki 131 metar,
a gondola je duga 22 metra. Broj
radnika potreban za izgradnju ove
vetroturbine je skoro dva puta vei
od broja potrebnog za izgradnju
prosene vetroturbine snage 2MW.
Ovaj projekat je dobio materijalnu
podrku u okviru FP7 programa EU
za istraivanje, razvoj i demonstraciju
projekata iz oblasti obnovljivih izvora
energije, a realizuje ga konzorcijum
devet partnera koga predvodi WIP,
kompanija iz Minhena specijalizovana
u upravljanju meunarodnih projekata
vezanih za obnovljive izvore energije.
Projekat je koncentrisan na serijsku
proizvodnju vetroturbina E-126,
optimizovanje transporta i logistike za
izgradnju, optimizovanje integracije
u javnu mreu i napredno predvianje
proizvodnje. I pored znaajne razlike u
ceni transporta i izgradnje u odnosu na
maine snaga izmeu 1 MW i 3 MW,
kao i probleme koji se javljaju u radu
sa konstrukcijama pomenutih gabarita,
poveanjem snage vetroturbine se
postie bolja iskorienost po jedinici
povrine zemljita. U odnosu na
dvomegavatne maine koeficijent
iskorienja zemljita je 2.3 puta vei.
Meunarodna agencija za energiju
(International Energy Agency)
je dala podrku kontinualnom
istraivanju i razvoju vetroenergetike

Slika 6 Udeli vodeih deset kompanija na tritu vetroturbina

u svetu u 2008.

U drugoj polovini 2008. Siemens

je izgradio 3.6 MW vetroturbinu sa
direktnim pogonom, kao i vetroturbinu
prenika 101m snage 2.3MW,
namenjenu za vetrove slabog i srednjeg
intenziteta, s obzirom da su oekivanja
da e 1/3 trita u budunosti initi
upravo ovakve vetroturbine.
U okviru vodeih kompanija nalaze
se razvojno istraivaki centri
koji rade na inovacijama u cilju
poboljanja vetroturbina vezanim
za poveanje snage, smanjenje
mase kljunih podsklopova,
integrisana reenja multiplikatora,
elektrogeneratore, prateu elektroniku
itd. panska kompanija Gamesa je
2008. godine instalirala prototip
snage 4.5MW, sa segmentnim
lopaticama, jednim uleitenjem
glavnog vratila, multiplikatorom
sa dva stepena prenosa i sinhronim
elektrogeneratorom sa stalnim
magnetima. Kineska kompanija
Sinovel je proizvodila 1.5MW
vetroturbine po licenci American
Superconductor Corporation, sa kojom
je 2007. godine potpisala ugovor za
razvoj vetroturbina snage 3 i 5 MW.
Takoe kineska kompanija, Goldwind
je 2008. godine kupila 70% nemake
kompanije Vensys Energy AG, koji je
razvio seriju vetroturbina velikih snaga
sa direktnim pogonom. Goldwind
planira da u Nemakoj izgradi fabriku
vetroturbina ija je investiciona
vrednost procenjena na oko 5 miliona
eura. etiri godine nakon razvoja 1.5
MW vetroturbine Acciona je razvila
vetroturbinu snage 3MW i poela
serijsku proizvodnju tokom 2008.
godine. Nemaka kompanija Nordex
proizvodi 1.5MW vetroturbine u Kini,
kao i 2.5MW vetroturbine u Rotoku u
Nemakoj.
Trend poveanja prenika rotora
zapoet osamdesetih godina nastavljen
je krajem dvadesetog veka, to je uz
korienje novih materijala relativno
visoke vrstoe i dobrih prigunih

[047]

u cilju daljeg smanjenja cene

tehnologije i proirivanja postojeih
vetroenergetskih kapaciteta [7].
Istraivanja se obavljaju prema
sledeim postavljenim zadacima
[8]: razmena informacija i saradnja
istraivakih institucija u cilju
uspostavljanja preporuka za testiranje
i procenu vetroturbina i zajednika
istraivanja u oblasti aerodinamike,
zamora i tehnika predvianja
resursa, performansi i optereenja;
ispitivanje ponaanja vetroturbina pri
niskim temperaturama, sakupljanje
raspoloivih informacija, formiranje
klasa podruja prema meteorolokim
uslovima i lokalnim potrebama i
praenje pouzdanosti i raspoloivosti
standardnih i prilagoenih tehnologija;
istraivanje aerodinamike vetroturbina
sa horizontalnom osom obrtanja,
testiranje u aerotunelima i merenja
na terenu na modelima u cilju
skupljanja visokokvalitetnih podataka
o aerodinamikim i strukturnim
optereenjima koja bi mogla da
daju relevantne rezultate kada
se primene na glavna izvoenja
vetroturbina; istraivanje dinamikih
modela vetroelektrana i uticaja na
elektromreu; razvoj tehnologija
vetroturbina za primenu na morima u
cilju smanjenja trokova proizvodnje,
izgradnje i odravanja; integracija
vetroelektrana i hidroelektrana,
identifikovanje izvodljivih reenja,
mogunosti i ogranienja ukljuujui
analizu integracije vetroelektrana
u sisteme sa velikim udelom
hidroelektrana i mogunostima
akumulacije energije u reverzibilnim
hidroelektranama; projektovanje
energetskih sistema za proizvodnju
elektrine energije sa visokim
procentom udela vetroenergije.
Ostvaren tehnoloki napredak je
rezultat velikog broja istraivanja
koji su podrani od strane vlada
najrazvijenijih drava u oblasti
vetroenergetike, kao i privatne
inicijative. Evropska unija finansira
istraivanja kroz svoje Framework
programe, koji pored finansiranja
imaju za cilj da priblie razvojne
centre i kompanije iz razliitih
delova Evrope. Evropska komisija je
2006. godine formirala tehnoloku
platformu TPWind [9] za podrku
razvoju vetroenergetskih tehnologija.
Izmeu ostalog, ciljevi organizacije
su identifikacija oblasti za prodor
inovacija, davanje podrke postojeim
i novim istraivanjima, povezivanje
istraivakih i privrednih razvojnih
centara na teritoriji EU, proizvoaa
vetroturbina i vetroelektrana,
finansijskih organizacija, kupaca i

energija
dravnih institucija to za posledicu
treba da ima niu cenu vetroturbina
i proizvedene energije. U rad su
ukljueni svi vodei evropski razvojno
istraivaki centri univerziteta i
instituta (Risoe/DTU, CENER, ECN,
Delft TU) , kao i vodee kompanije
(Siemens, Alstom, Vestas, Nordex,
Gamesa, RePower Systems, LM
Glasfiber, Suzlon, ABB, Germanischer
LLoyd).
Istraivanja podrana u okviru
tehnoloke platforme TP Wind se
odnose na istraivanje i procenu
vetroenergetskog potencijala, inovacije
u tehnikim reenjima sklopova i
podsklopova vetroturbina, integraciju
vetroturbina u javnu evropsku
elektrinu mreu, razvoj vetroturbina
za korienje energije vetra na moru,
razvoj trita, obezbeenje finansijske
podrke, donoenje odgovarajuih
propisa i procene uticaj na ivotnu
okolinu.
Savremena istraivanja u oblasti
procene energetskog potencijala vetra
se odnose na unapreenje postojeih
statistikih modela, pravljenje detaljnih
mapa vetrova, metoda predvianja
i razvoj mernih ureaja i tehnika
merenja. Razvijaju se numeriki
modeli bazirani na proraunskoj
mehanici fluida u kombinaciji sa
statistikim modelima za formiranje
numerikih mapa potencijala vetra, kao
i primeni satelita i telekomunikacija
za obradu i prenos podataka.
Istraivanja vezana za konstrukciju
vetroturbina su vezana za razvoj
materijala, velikogabaritnih lopatica,
sistema prenosa snage, poboljanje
efikasnosti, dijagnostiku otkaza i
odravanje. S obzirom na nestabilnu
cenu elika, betona i bakra jedan od
zadataka istraivanja su identifikacija i
ispitivanja materijala supstituenata.
Sistemi prenosa snage velikih
vetroturbina izloeni su sloenim
optereenjima visokog intenziteta.
Konstrukcija sa multiplikatorom i
elektrogeneratorom visoke brzine
obrtanja se zamenjuje sporijim
elektrogeneratorima direktno vezanim
na glavno vratilo to za posledicu ima
poveanje mase delova. Javljaju se
dva pravca istraivanja: optimizacija
sistema korienjem multiplikatora
sa manjim prenosnim odnosom i
odgovarajueg generatora, i razvijanje
novih kompaktnijih konstrukcija,
uz primenu lakih materijala,
ekstremno jakih magnetnih polja na
elektrogeneratoru i odgovarajue
pratee elektronike za kompenzaciju
optereenja. Spoljanja i unutranja
optereenja multiplikatora, deformacije

energija
i naponi u pojedinim komponentama
su takoe predmet savremenih
istraivanja. Kroz aerodinamika,
aeroelastina, aeroakustina i
strukturalna istraivanja kako
podsistema tako i vetroturbine u celini
oekuje se poveanje efikasnosti
postojeih maina, pouzdanosti i
smanjenja uticaja na okolinu. Potrebno
je integrisanje aerodinamikih modela
sa modelima koji opisuju ponaanje
strukture i elektrokomponenti. Posebna
grana istraivanja se odnosi na razvoj
multidisciplinarnih viekriterijumskih
metoda optimizacije koji e biti
integrisani u CAD razvojna okruenja.
Istraivanja u oblasti vetroenergetskih
tehnologija su i u Sjedinjenim
amerikim dravama podrana od
strane drave. SANDIA obavlja
primenjena vetroenergetska
istraivanja u nekoliko oblasti u cilju
poboljanja performansi i smanjenja
cene vetroturbina. Program je podeljen
u tri glavne oblasti: tehnologije
vetroturbina za male brzine vetra,
pratea istraivanja i tehnologije
i primena razvijenih tehnologija.
Osnovni cilj istraivanja je dostizanje
cene energije od 3 centa po kilovatu
za male brzine vetra do 2012. godine.
Istraivanja se vre u oblasti inoviranja
postojeih aeroprofila za lopatice
vetroturbina kako bi se poveala
efikasnost ili smanjila optereenja u
zavisnosti od specifinosti lokacija i
drugih zahteva. U toku su istraivanja
nelinearnih modela za proraun
vrstoe u cilju poveanja tanosti
predvianja radnog veka lopatica pod
datim spektrom optereenja. U saradnji
sa privredom vre se poboljanja
tehnologije izrade lopatica. Aktuelna
istraivanja se odnose na napredne
kompozitne materijale sa ugljeninim
vlaknima i procese izrade. Amerika
Nacionalna laboratorija za obnovljive
izvore energije (NREL) ostvaruje
saradnju sa SANDIA laboratorijom i
bavi se slinim istraivanjima.

4. Pravci razvoja tr`i{ta

i mogu}nosti razvoja
vetroenergetike u Srbiji
Prosena cena vetroturbina se
relativno ravnomerno poveavala u
periodu od 2004. do 2007. godine
sa 1000 evra/kW na 1380 evra/
kW. Predvianja za 2009. godinu su
pokazivala da e se cena ustaliti na
tom nivou [10]. Uzroci poveanja su
rast cena materijala, poveani trokovi
proizvodnje i veliko poveanje tranje
uz nedostatak proizvodnih kapaciteta
koji bi tu tranju podmirili. Visok nivo
subvencija u nekim dravama dovodi
[048]

do rasta cena u ostatku sveta s obzirom

da su proizvoai u mogunosti da
biraju drave gde e dobiti najveu
cenu za svoj proizvod. Oekuje se da
cena vetroturbina 2020. godine iznosi
826 evra/kW, da bi do 2050. pala na
762 evra/kW [11].
Pretpostavlja se da e godinji rast
kapaciteta vetroelektrana iznositi
izmeu 15% i 20% tokom naredne
decenije. Faktori koji uslovljavaju
rast su: stalna tehnoloka poboljanja
koja utiu na pad cene proizvodnje,
izgradnje i odravanja, podrka
veine razvijenih drava kroz
oslobaanje od poreza, subvencije
i pozitivnu pravnu regulativu, kao
i pojaane kontrole emisije tetnih
gasova. Najbitniji faktor koji moe
biti ograniavajui u pogledu daljeg
rasta trita je proizvodni kapacitet
industrije i nemogunost odrivog
rasta. Dobavljai nisu u mogunosti
da isporue traene koliine to
je rezultiralo poveanjem cene i
smanjenjem kvaliteta isporuenih
delova. U isto vreme, nagli razvoj
industrije na globalnom nivou je
uticao na ulazak na trite veeg broja
nespecijalizovanih kompanija.
Nagli rast trita predstavlja veliki
izazov za lanac dobavljaa u pogledu
isporuke kvalitetnih komponenata,
materijala i usluga u kratkim rokovima.
S obzirom na veliku tranju, rok
isporuke je esto dui od dve godine.
Lanac dobavljaa je vrlo kompleksan
i podloan velikom broju rizika s
obzirom da vetroturbine velike snage u
proseku imaju vie od 8000 delova. Na
slici 7 prikazani su procentualni udeli
cena komponenti u ceni vetroturbine
velike snage. Rizici su znatno poveani
ulaskom novih dobavljaa na trite.
Do svetske ekonomske krize glavni
problemi u dobavljakom lancu su bili
vezani za multiplikatore, velike leaje
i lopatice rotora koji se oslanjaju na
finansijski zahtevna postrojenja za
proizvodnju za koje treba due vreme
da se izgrade. Takoe, materijali koji
ulaze u proces proizvodnje, kao to
su elik, liveno gvoe i dr. su visoko
traeni u tekoj industriji. Prelazak na
viemegavatne maine sa delovima
veih dimenzija je dodatno opteretio
ve optereen lanac dobavljaa, to se
posebno odnosi na proizvoae velikih
leajeva za multiplikatore i glavna
vratila. Na primer, leaji za velike
multiplikatore i uleitenje glavnog
vratila su slabo dostupni. Prema
studijama rok isporuke iznosi od 16 do
18 meseci, kada se ne radi o isporuci
stratekom dugoronom partneru.
Stabilizacija ponude i potranje se ne

energija

energija

Slika 7 Procentualni udeli komponenti u fiksnim investicionim trokovima za

vetroturbinu velike snage (5MW REpower) [11]

oekuje pre 2012. godine.

Jedan od najbitnijih inilaca
koji odreuje rokove izgradnje
vetroelektrane je logistika podrka
i transport komponenata. Isporuka
sklopova i podsklopova je esto vezana
za razliite fabrike iz celog sveta to
znatno usporava proces izgradnje.
Usled toga, javlja se tendencija
izgradnje proizvodnih kapaciteta blie
potencijalnim tritima, to predstavlja
nove izazove za vodee kompanije
s obzirom na pojavu novih trita u
severnoj Americi i Aziji, kao i stalnom
poveanju zahteva od postojeeg
evropskog trita.
Sa sazrevanjem vetroenergetske
industrije velike kompanije stiu uvid
u vanost pouzdanosti dobavljaa
kao izvora moguih gubitaka ili
profita. U narednim godinama se
oekuje poveanje kvaliteta usluga
i pouzdanosti samih vetroturbina
kako bi se izgradila prepoznatljiva
imena kompanija u ovoj oblasti.
S obzirom na velike tehnoloke
promene, subvencije i poreske
olakice u svetu, kao i povoljne
kredite pre svetske ekonomske
krize, pojavio se veliki broj malih
i srednjih preduzea. Preivljavaju
kompanije koje nude najvie sa
najefikasnijom strukturom trokova,
najpouzdanijim dobavljaima roba
i usluga i odgovarajuim modelom
poslovanja. Velike kompanije koje
nisu imale dugogodinju tradiciju
u proizvodnji vetroelektrana ulaze
na trite tako to kupuju postojea
preduzea ili kupovinom licenci za
proizvodnju i tehnologije. Kompanije
sa dobrom strukturom trokova e biti
u prednosti. Uz izgradnju fabrika na

teritorijama koje su blie potencijalnim

tritima i manju cenu transporta
velike kompanije mogu da raunaju
na poveanu konkurentnost. Velika
konkurencija utie na specijalizaciju
kompanija, to moe uticati na
velike kompanije da se orijentiu
ka strategijama racionalizacije i
preuzimanja malih specijalizovanih
kompanija. Iz razloga sigurnosti
nabavke, vodee kompanije se
odluuju da imaju bar dva dobavljaa
za sve kljune komponente.
Kompanije koje se bave
vetroturbinama su 2008. godine
zapoljavale 104350 ljudi u Evropi.
U izvetaju [12] od 2003. godine
EWEA je iznela podatke prema
kojima je bilo 47625 zaposlenih.
Prema tom istraivanju 89% ljudi je
bilo zaposleno u Nemakoj, paniji i
Danskoj koje su tada imale blizu 70%
ukupne instalisane snage vetroturbina
u Evropi. Koncentracija radnih mesta
u ove tri zemlje je opala ispod 70% do
2009. godine, usled otvaranja novih
proizvodnih pogona i trita u ostalim
evropskim dravama. U istonoj
Evropi broj radnih mesta koji direktno
ima veze sa vetroturbinama je vrlo
nizak, ali se oekuje znaajan rast u
narednih tri do pet godina.
Angaovanje domae radne snage
je mogue ostvariti kako kroz
konsultantske usluge i usluge voenja
projekata izgradnje vetroelektrana
u Srbiji i regionu, tako i kroz
pokretanje razvojno istraivakih
i proizvodnih delatnosti. Zemlje
u okruenju su zapoele ovaj
proces. U Grkoj je izgraeno
blizu 1100 MW vetroenergetskih
kapaciteta, a kompanije koje se
[049]

bave vetroenergetikom imaju

preko 1500 zaposlenih, preteno
u sektoru izgradnje, odravanja
i istraivanja. Pored poveanja
instalisane snage vetroelektrana
u poslednjih nekoliko godina,
nakon donoenja odgovarajuih
propisa, Bugarska je na putu da
zapone proizvodnju komponenti.
Nekoliko velikih kompanija je
zainteresovano za investiranje u
postrojenja za proizvodnju u ovoj
dravi. Rumunija planira izgradnju
200MW do 2010. godine i ima
visok vetroenergetski potencijal. U
Maarskoj vetroenergetika je u povoju
sa 201 MW instalisane snage. Veina
novootvorenih radnih mesta se nalaze
u sektoru konsultantskih i pravnih
usluga, kao i u sektoru izgradnje.
S obzirom na nedostatak sirovina
za kompozitne materijale grupa
kompanija iz Maarske koje se bave
proizvodnjom ugljeninih vlakana je
znaajan deo proizvodnje orijentisala
ka vetroenergetskom tritu. Neki
proizvoai imaju planove da u
narednih nekoliko godina zaponu
proizvodnju vetroturbina i delova u
dravama istone Evrope [13].
Protekle dve godine kompanije iz
oblasti vetroenergetike imaju manjak
radne snage posebno u oblastima
proizvodnje i razvoja na radnim
mestima koji zahtevaju visok stepen
odgovornosti. Postoji manjak inenjera
u proizvodnji i osoblja za odravanje
vetroturbina, kao i menadera za
upravljanje projektima u zemljama
gde bi trebalo proiriti vetroenergetske
kapacitete. Odreene kompanije
pokuavaju da pronau obuenu radnu
snagu na podruju istone Evrope, to
moe predstavljati razvojnu mogunost
za Srbiju.
Imajui u vidu da je tokom 2008.
i 2009. godine Ministarstvo
rudarstva i energetike RS izdalo
energetske dozvole za izgradnju
vetroelektrana ukupne snage preko
1100 MW [14] vetroelektrane u
Srbiji imaju perspektivu. U periodu
posle 2005. otvoreno je vie malih
i srednjih preduzea koja se bave
vetroenergetikom. Njihove aktivnosti
su u velikim delom vezane za
konsalting u oblasti vetroenergetike,
procenu energetskih potencijala,
pronalaenje lokacija i obezbeenje
potrebne dokumentacije za izgradnju.
Potrebno je pojaano angaovanje
kako privatnog sektora, tako i dravnih
institucija u cilju obezbeenja
materijalnih resursa i radne snage u
realizaciji odobrenih projekata, a u
cilju transfera tehnologija i sticanje

energija
neophodnog iskustva u izgradnji,
eksploataciji i odravanju vetroturbina
i vetroelektrana. S obzirom na velike
planirane kapacitete i investicije
potrebno je razmotriti naine
privlaenja investicija od strane
vodeih proizvoaa u proizvodne
kapacitete.
Transfer tehnologija u ovoj oblasti
je vrlo znaajan za sve zemlje u
kojima je vetroenergetika nedovoljno
razvijena ili na samim poecima.
Razvijanjem vetroturbina i delova,
kao visokotehnolokih proizvoda,
moe se uticati na revitalizaciju
dela mainske industrije. Specifina
tehnologija proizvodnje kompozitnih
delova, koja zahteva kvalifikovanu i
kvalitetnu radnu snagu, omoguava
razvoj proizvodnje uz relativno
niske investicione trokove. Mogue
je otvaranje novih radnih mesta na
poslovima razvoja, proizvodnje,
ispitivanja, izgradnje i odravanja
vetroenergetskih sistema za koje u
Srbiji postoje kvalifikovani struni
kadrovi u slinim i komplementarnim
oblastima. Dalje obrazovanje i obuka
radne snage su potrebni kako bi
se odgovorilo zahtevima trita u
budunosti. Tehnologija proizvodnje
odreenih delova vetroturbina je
prihvatljiva i za relativno male
kompanije s obzirom da se radi
o proizvodima koji se izrauju u
relativno malim serijama, iji je
opstanak na tritu vezan za korienje
savremenih tehnologija projektovanja,
savremenih kompozitnih i drugih
materijala i visokokvalifikovane radne
snage.

5. Zaklju~ak
Vetroenergetika predstavlja jednu
od grana industrije sa najveom
stopom rasta. Ukupni instalisani
kapaciteti u svetu e dostii 150000
MW do kraja 2009. godine. Trendovi
razvoja vetroturbina su orijentisani
ka poveanju snage maina, kao i
poveanju efikasnosti, pouzdanosti i
raspoloivosti.
U toku su brojna istraivanja kako
u naunim institucijama tako i
u razvojnim centrima vodeih
vetroenergetskih kompanija koja
se sprovode s ciljem poveanja
efikasnosti, raspoloivosti i
pouzdanosti vetroturbina, kao i
smanjenja njihove cene. Raznovrsnost
razvojnih oblasti ukazuje na
multidisciplinarnost istraivanja i
potrebu za integracijom specifinih
znanja. Evropska unija finansijski
podrava nauno istraivaku
saradnju i implementaciju rezultata

energija
istraivanja u privredu kroz FP6 i FP7
projekte. Kroz saradnju se postiu
inovativna tehnika reenja koja su u
funkciji smanjenja cene proizvodnje
vetroturbina i proizvedene elektrine
energije.
Razvoj vetroenergetike u Srbiji
se moe odvijati kroz izgradnju
vetroelektrana na pogodnim
lokacijama i razvoj sopstvenih
nauno istraivakih i proizvoakih
kapaciteta za ta je potrebno
dodatno angaovanje na transferu
vetroenergetskih tehnologija.
S obzirom na veliku tranju za
vetroturbinama i manjak radne snage
u istraivanju i proizvodnji, velika
ulaganja i finansijsku podrku od
strane Evropske unije, kompanije
iz evropskih drava koje nemaju
razvijene proizvodne kapacitete imaju
mogunosti za uee u meunarodnim
projektima i u lancima dobavljaa
velikih kompanija. Izgradnja
vetroelektrana u Srbiji dodatno e
poboljati mogunosti za razvoj
proizvodne i pratee industrije u
oblasti vetroenergetike.

Literatura
1. Directive 2009/28/EC of the
European Parliament and of the
Council, Official Journal of the
European Union, 2009
2. Wilkes J., Moccia J., Wind in power,
2009 European statistics, EWEA,
2010
3. World Wind Energy Report 2008,
World Wind Energy Association,
2009
4. Tehnike specifikacije vetroturbine
Siemens SWT-2.3-101, dostupno
na www.siemens.com/energy/
productfinder/en/wind, sajt poseen
februara 2010.
5. Tehnike specifikacije vetroturbine
Enerkon E-70, dostupno na www.
enercon.de, sajt poseen februara
2010.
6. IEC 61400-1 Wind turbine
generator systems - Part 1: safety
requirements, IEC 2005
7. International Energy Agency, Longterm research and development
needs for wind energy for the time
frame 2000 to 2020, IEA R&D
Wind, PWT Communications, 2001
[050]

8. International Energy Agency, Endof-Term Report 2003-2008 and

Strategic Plan for 2009-2013, IEA
Wind, 2008
9. www.windplatform.eu, sajt
poseen februara 2010.
10. Engels W. Obdam T. Savenije F.
Current developments in wind
2009, ECN-E-09-96
11. Blanco M. I., The economics
of wind energy, Renewable and
Sustainable Energy Reviews 13
(2009), str. 1372-1382
12. Wind Energy The facts, European
Wind Energy Association, 2003
13. Blanco M. I., Rodrigues G., Direct
employment in the wind energy
sector: An EU study, Energy Policy
37 (2009), str. 2847-2857
14. Ministarstvo rudarstva i energetike
Republike Srbije, Registar
energetskih dozvola, 2010.

energija
mr Aleksandar Savi}, Mr @eljko \uri{i},
prof. dr Nikola Rajakovi}
Elektrotehniki fakultet Beograd, Srbija
UDC:621.245.001.6/.003

Optimalno pozicioniranje
vetrogeneratora u okviru
farme vetrogeneratora uz
uvaavanje WAKE efekata
1. Uvod

Rezime

Vetroenergetika je oblast energetike sa

najveim trendom razvoja poslednjih
godina, sa godinjim trendom porasta
instalisanih kapaciteta od preko 35 %.
Perspektive vetroenergetike su veoma
dobre jer resursi tehniki iskoristivog
vetra viestruko prevazilaze trenutne
globalne potrebe za elektrinom
energijom. Imajui u vidu sve vei
znaaj vetroenergetike, prilikom
formiranja farmi vetrogeneratora
posebno je vano njihovo formiranje
na optimalan nain pri emu bi
se raspoloivi vetar maksimalno
iskoristio. Problem optimalne lokacije
vetrogeneratora bio je tema mnogih
radova [1,2]. Kao kriterijumi izbora
lokacije posluili su maksimizacija
profita i produktivnosti proizvodnje
elektrine energije.
U ovom radu prikazan je jedan
pristup reavanju problema optimalne
lokacije vetrogeneratora u okviru
farme, uvaavajui pri tome efekat
senke (Wake efekat) koji se javlja
kod farmi vetrogeneratora. Nakon
uvodne sekcije u sekciji 2 dat je prikaz
upotrebljenih modela. Opisan je model
farme vetrogeneratora, zatim nain
na koji su modelovani podaci o vetru.
Opisan je i model Wake efekta, kao i
model investicionih trokova. U sekciji
3 opisan je optimizacioni postupak.
Sekcija 4 daje rezultate prorauna.
Konano u sekciji 5 dati su zakljuci.

Perspektive energije vetra danas su veoma dobre.Resursi energje vetra znaajno

prevazilaze globalne potrebe za energijom. Uzimajui u vidu neke prognoze u do
2020. godine proizvodnja energije iz vetra dostiie 12 % ukupne proizvodnje.
Upotreba energije vetra u mnogim zemljama je postala veoma vana tema.
Samim tim, veoma je vano koristiti energiju vetra na ekonomian nain. U
ovom radu predloen je optimizacioni metod za pozicioniranje vetrogeneratora
u okviru farme vetrogeneratora uvaavajui efekat senke. Predloeni metod
baziran je na genetikom algoritmu. Optimizacioni metod je testiran koristei
realne podatke o vetru.
Kljune rei: Energija vetra, optimalna lokacija, genetiki algoritam.

2. Modeli
Kao to je ranije reeno u ovom radu
izloem je jedan pristup reavanju
problema optimalnog formiranja farme
generatora. U ovoj sekciji dat je prikaz
modela koji su korieni kod reavanja
ovog problema.

Abstract
Perspectives of wind power applications today are very good. Wind resources
are significantly bigger then global needs for electrical energy. Based on some
predictions, the world wind energy production in 2020. will reach 12 % of total
electrical energy production. Wind power today is advanced technology in many
countries. Hence, its very important to use wind energy in economical way. This
paper proposes an optimization method for optimal positions of wind turbines
inside wind farm considering wake effect. This optimization method is based on
genetic algorithm. The optimization method is tested using real wind data.
Key words: Wind farm, wake effect, genetic algorithm.

2.1. Model farme vetrogeneratora

Farma vetrogeneratora modelovana je

u obliku mree koju ine kolone i vrste
u ijim presecima se nalaze pojedini
vetrogeneratori koji ine farmu
vetrogeneratora. Ilustracija modela
data je na slici 1.
Veliine na prethodnoj slici imaju
sledea znaenja. Ugao predstavlja
nagib ose farme vetrogeneratora (ose
mree vetrogeneratora) u odnosu
na usvojenu referentnu osu. Za
referentnu osu moe se usvojiti pravac
prema severu. Uglom modelovan
je nagib, odnosno odstupanje od
pravougaonog oblika mree. Veliina
d predstavlja meusobno rastojanje
izmeu vrsta i kolona koje formiraju
[051]

mreu sa vetrogeneratorima. Pored

navedenih veliina, koje definiu
geometriju farme vetrogeneratora,
farma je modelovana i ukupnim
brojem vetrogeneratora koji je
formiraju, tipom vetrogeneratora
i rasporedom vetrogeneratora
unutar farme. Pod rasporedom se
podrazumeva nain formiranja farme
za dati broj vetrogeneratora koji je
formiraju. Na slici 2, ilustracije radi,
dati su razmatrani rasporedi za farmu
od 20 vetrogeneratora.
2.2. Model rapolo`ive lokacije za
farmu vetrogeneratora

Raspoloiva lokacija za farmu

vetrogeneratora modelovana je

energija

energija
relativnim vremenskim trajanjem vetra
u datom pravcu u odnosu na vremenski
period koji se posmatra. Poto su
podaci o vetru, dobijeni merenjem,
na nekom podruju veoma obimni
(merenja se esto vre na svakih
10 minuta) mogue je postupkom
grupisanja i ekvivalentiranja veliki
set podataka svesti na znatno manji
set podataka ali dovoljno taan
i reprezentativan. Na primer svi
izmereni podaci za jedan pravac vetra
u vremenskom periodu u kojem je
vreno merenje mogu se ekvivalentirati
samo jednim setom podataka (pravac,
brzina, vremensko trajanje), vodei
rauna o tome da energija koja se moe
dobiti od vetra datog pravca ostane
ista.

Slika 1 Model farme vetrogeneratora

Slika 2 Razmatrani rasporedi za farmu vetrogeneratora

2.4. Modelovanje Wake efekta

. Na slici 3
ilustrovan je
opisani model.

Slika 3 Model raspoloive lokacije

2.3. Modelovanje
podataka o
energiji vetra

pravougaonom povrinom dimenzija

poznatih dimenzija, sa nagibom u
odnosu na referentnu osu pod uglom

Podaci o energiji
vetra na podruju
na kojem
razmatramo
izgradnju farme
vetrogeneratora
modelovani su
setom podataka koji sadre podatke o
pravcu vetra u odnosu na referentnu
osu, brzinom vetra u datom pravcu i

Slika 4 Modelovanje Wake efekta

[052]

Efekat senke ili Wake efekat

predstavlja efekat ometanja jednog
vetrogeneratora od strane drugog
vetrogeneratora. Drugim reima ako
se izmeu jednog vetrogeneratora i
pravca vetra nae drugi vetrogenerator,
prvi vetrogenerator proizvodie
manju snagu jer dolazi do slabljenja
brzine vetra usled prisustva drugog
vetrogeneratora. Modelovanje ovog
efekta ilustrovana je na slika 4.
Oznake na slikama imaju sledea
znaenja:
x rastojanje izmeu vetrogeneratora
VG1 i VG2,
rrot poluprenik rotora
vetrogeneratora VG1 i VG2,
r(x) poluprenik kruga senke
koju stvara vetrogenerator VG1
vetrogeneratoru VG2. Ova veliina se
rauna prema obrascu: r(x) = rrot + x
tg,
tg - predstavlja koeficijent irenja
senkeu zavisnosti od rastojanja x.
Za ovaj faktor se u literaturi usvaja
vrednost od 0,04 do 0,08.
vo brzina vetra,
vx umanjena (redukovana) brzina
vetra usled postojanja vetrogeneratora
VG1,
Arot povrina rotora, vetrogeneratora
VG1 i VG2,
A(x) povrina senke koju stvara
vetrogenerator VG1
Ash povrina rotora vetrogeneratora
VG2 koja se nalazi u senci
vetrogeneratora VG1.
Usled postojanja wake efekta brzina
vetra iza vetrogeneratora VG1 se
smanjuje tako da na deo rotora VG2
koji se nalazi u senci vetrogeneratora
VG1 (povrina Ash) dolazi vetar
umanjene brzine vx. Deficit brzine

energija

energija
usled wake efekta rauna se prema
formuli [3]:
.

(1)

U prethodnoj formuli veliine C i n

predstavljaju empirijske koeficijente
koji zavise od karakteristika
vetrogeneratora. Ove konstante se
nalaze u opsezima: 1 C 3 i 0,77
n ,25.
Redukovana brzina vetra koja dolazi
na deo vetrogeneratora VG2 koji je u
senci rauna se prema formuli:
.

Kod drugog pristupa, za razliku od

prvog, radi se o viekriterijumskoj
optimizaciji. Konkretno radi se
o minimizaciji dve kriterijumske
funkcije:
1. Specifine cene proizvodnje jednog
kwh za farmu vetrogeneratora i
2. Ukupne instalisane snage.
Sprecifina cena proizvodnje jednog
kWh moe se definisati kao kolinik
ukupnih investicionih trokova u farmu
vetrogeneratora i ukupne elektrine
energije koju farma vetrogeneratora
proizvede za posmatrani vremenski
period.

(2)
(5)

Poto na jedan deo rotora

vetrogeneratora VG2 dolazi vetar
jedne, a na drugi deo druge brzine to se
snaga koju ovaj vetrogenerator moe
proizvesti moe izraunati kao neka
usrednjena snaga na sledei nain:
(3)
gde je:
P(vo) snaga koju vetrogenarator
moe proizvesti za vetar brzine vo,
P(vx) snaga koju vetrogenarator moe
proizvesti za vetar brzine vx.
2.5 Model investicionih tro{kova u
farmu vetrogeneratora

Investicioni trokovi u farmu

generatora modelovani su na takav
nain da zavise samo od broja
vetrogeneratora koji ine farmu [2]:
(4)
gde je:
N broj vetrogeneratora u okviru
farme,
C1 investicioni trokovi za jedan
vetrogenerator,
Cuk ukupni investicioni trokovi u
farmu vetrogeneratora

Optimizacioni problem postavljen kroz

minimizaciju ove dve kriterijumske
funkcije dae set optimalnih reenja
za farme sa razliitim brojem
vetrogeneratora. Ujedno dobijeni set
reenja dae zavisnost specifine cene
jednog kWh od instalisane snage.
Kao matematiki aparat za reavanje
optimizacionog problema, kod oba
pristupa, upotrebljen je genetiki
algoritam. Kod jednokriterijumske
optimizacije koriten je
klasini genetiki algoritam sa
standardnim operatorima (selekcija,
ukrtanje i mutacija) za sluaj
celobrojnih promenljivih [4]. Kod
viekriterijumske optimizacije
koriten je evolutivni metod u
literaturi poznat kao NSGA-II
algoritam (Nondominated Sorted
Genetic Algorithm) [5] i to za sluaj
celobrojnih promenljivih. Primena ove
metode kao reenje daje set optimalnih
reenja koji minimizuje dve napred
definisane funkcije. Set reenja u
literaturi je poznat i kao Pareto front za
zadati optimizacioni problem opisan sa
dve ili vie kriterijmskih funkcija.
Kod oba pristupa jedan lan
populacije, koji inae predstavlja
jednu potencijalnu konfiguraciju farme
vetrogeneratora, kodiran je na nain
dat narednom formulom:

3. Optimizacioni postupak
Problem nalaenja optimalne
konfiguracije farme vetrogeneratora,
u ovom radu, formulisan je kroz
dva razliita pristupa. Prvi pristup
je nalaenje optimalne konfiguracije
za konkretan, unapred dat, broj
vetrogeneratora unutar farme. Tu se
radi o jednokriterijumskoj optimizaciji
gde je cilj odreivanje takve
konfiguracije farme vetrogeneratora za
koju e se na najbolji nain iskoristiti
raspoloiva energija vetra.

(6)
gde je:
BrojVG broj vetrogeneratora u
okviru farme,
TipVG tip vetrogeneratora od kojih je
formirana farma,
RaspVG raspored vetrogeneratora u
okviru farme,
, , d veliine koje definiu oblik
farme vetrogeneratora (date su na sl. 1).
[053]

Ovakvim nainom kodiranja u

potpunosti je definisana jedna mogua
konfiguracija farme vetrogeneratora.

4. Rezultati prora~una
Prorauni su izvreni za konkretne
podatke o vetru koji su mereni na
lokaciji predvienoj za izgradnju
farme vetrogeneratora. Na slici 5 dati
su podaci, pripremljeni za proraun,
a koji su dobijeni na osnovu merenih
vrednosti. Na prvom grafiku date su
brzine vetra u m/s u funkciji ugla, a
na drugom relativno trajanje vetra u
funkciji ugla. Ugao je meren u odnosu
na pravac severa.
Kod prvog pristupa posmatrana je
farma sa 24 vetrogeneratora. Cilj
prorauna je nalaenje optimalne
konfiguracije, takve da se dobije
maksimalno iskoritenje energije vetra
za posmatrani period. Ogranienja
za promenljive kojima je kodirana
jedna konfiguracija su tipa gornja
i donja granica i data su narednim
jednainama:
,
. (7)
U proraunima su razmatrana tri
razliita tipa vetrogeneratora razliitih
snaga pa otuda je gornje ogranienje
za promenljivu TipVG jednako 3.
Karakteristike ovih generatora date su
u tabeli 1.
Za poslednji podatak iz prethodne
dve formule potrebno je dodatno
objanjenje. U sutini donja i gornja
granica od 50 i 70, respektivno,
predstavljaju ogranienje od 5 i 7
dijametara rotora vetrogeneratora.
Razlog za 10 puta vee vrednosti
je taj da sve promenljive budu
celobrojne i da se na taj nain lake
primeni genetiki algoritam, a da se
pri proraunu dobije zadovoljavajua
tanost kod ove promenljive.
Proraun je izvren za dva sluaja.
U prvom sluaju nije razmatrano
ogranienje vezano za lokaciju. U
drugom sluaju ovo ogranienje je
uzeto u obzir pri emu je raspoloiva
lokacija definisana veliinama
Duz=2880 m, Sir=2160 m i =0.
Vrednosti za duinu i irinu lokacije
odgovaraju vrednostima od 40 i 30
dijametara vetrogeneratora najvee
snage iz tabele 1, respektivno.
U tabeli 2 dati su rezultati prorauna
za oba sluaja. Dati su podaci koji
definiu farmu vetrogeneratora
kao i podaci o ukupnoj elektrinoj
energiji koju moe proizvesti
farma vetrogeneratora na osnovu
raspoloivog vetra. Podatak

energija

energija
Slika 6 Izgled farme vetrogeneratora
za 2. sluaj

Tabela 1 Podaci o vetrogeneratorima

Slika 5

Podaci o vetru dobijeni na osnovu merenih podataka

Slika 7 Prikaz reenja u prostoru
kriterijumskih funkcija

Tabela 2

vetrogeneratora. Na slici 6, ilustacije

radi, dat je izled farme vetrogeneratora
za drugi sluaj. Pravougaona povrina
predstavlja raspoloivu lokaciju,
dok crne take predstavljaju poloaj
vetrogeneratora u okviru farme.
Kod drugog pristupa, odnosno
kod viekriterijumske optimizacije
proraun je izvren bez uvaavanja
ogranienja po pitanju lokacije.
Kod ovog prorauna ogranienja
za promenljive kojima je kodirana
jedna konfiguracija data su narednim
jednainama:

Rezultati prorauna

Tabela 3 Prikaz seta optimalnih reenja

,
. (8)

o elektrinoj energiji dat je u

relativnim jedinicama u odnosu na
maksimalnu elektrinu energiju koja

se moe proizvesti na datoj farmi

vetrogeneratora. Ovaj podatak na neki
nain predstavlja efikasnost farme
[054]

Potrebno je rei da broj moguih

rasporeda RaspVG zavisi od broja
vetrogeneratora u okviru farme.
Cilj ovog prorauna bio je
dobijanje seta optimalnih reenja
za iri dijapozon po pitanju broja
vetrogeneratora u okviru farme (2050), a takoe i dobijanje zavisnosti
specifine cene od instalisane snage.
Proraun je uraen sa populacijom
od 40 lanova. Na slici 7 u prostoru
kriterijumskih funkcija dati su svi
lanovi populacije odnosno set
optimalnih reenja. Slika 7 predstavlja
ujedno i zavisnost specifine cene
od instalisane snage. U tabeli 3
data su sva reenja sa slike 7. Pored
podataka o veliinama koje definiu
farmu vetrogeneratora dati su podaci
o instalisanoj snazi, speifinoj ceni
i moguoj proizvodnji elektrine
energije. Iz dobijenih rezultata moe se
rei da je specifina cena nia to je je
broj instaliranih vetrogenratora vei.

energija

5. Zaklju~ak
U radu je predstavljen jedan prilaz
reavanju problema optimalne
konfiguracije farme vetrogeneratora.
Predstavljena su dva pristupa.
Jednokriterijumska optimizaija i
viekriterijumska optimizacija. Kod
oba pristupa, kao matematiki aparat
za reavanje optimizacionih problema
upootrebljeni su genetiki algoritmi.
Mogua primena ovog prilaza
reavanju problema optimalne
konfiguracije vetrogeneratora je kod
formiranja farmi u ravniarskim
predelima, kao i na morskim
povrinama.

Literatura
[1] U.A.Ozturk, B.A.Norman,
Heuristic methods for wind energy
conversion system positioning,
Electric Power Szstems Research
70 (2004), pp.179-185.
[2] S.A.Grady, M.Y.Hussaini,
M.M.Abdullah, Placement of wind
turbines using genetic algorithms,
Renewable Energy 30 (2005),
pp.259-270.
[3] F. Koch, M. Gresch, F. Shewarega,
I. Erlich, U. Bachmann,
Consideration of Wind Farm
Wake Effect in Power System
Dynamic Simulation, Power Tech,
2005, IEEE Russia.
[4] K. Deb, Genetic Algorithms for
Optimization, KanGAL Report,
Indian Institute of Technology,
Kanpur, India.
[5] K. Deb, Single and Multi-objective
Optimization Using Evolutionary
Computation Genetic Algorithms:
NSGA-II, KanGAL Report Number
2004002, Indian Institute of
Technology, Kanpur, India.

\or|e Romani}, Maja Banjali}

South East Europe Consultants Ltd.
UDC:551.508.5 : 551.524.55

Metodi modelovanja
anemometra na krovu
meteoroloke stanice pri
odreivanju potencijala vetra
Rezime
Donoenjem konkretnih mera finansijskih podsticaja proizvodnje elektrine energije
korienjem obnovljivih izvora, broj potencijalnih investitora u razvoj vetroelektrana
se poveao. Imajui u vidu znaaj tanosti odreivanja potencijala vetra, u okviru
ovog rada, bie predstavljen jedan aspekt koji moe biti zanemaren pri njegovom
izraunavanju.
Naime, tanost izmerenih podataka o vetru je jedna od najvanijih stavki u projektima
energetskog iskorienja vetra. Anemometri se esto nalaze na krovu meteorolokih
stanica to predstavlja izvor nesigurnosti izmerenih podataka. Usled uticaja zgrade
na strujanje, izmereni podaci ne daju realne vrednosti brzine vetra, ve vrednosti
koje odstupaju usled turbulencije prouzrokovane objektom. S obzirom da je kinetika
energija srazmerna treem stepenu brzine, sledi da male greke u izmerenoj brzini
vetra dovode do velikih greaka u izraunatoj proizvodnji vetrogeneratora. Ovaj rad
e predstaviti razlike u proizvodnji elektrine energije jednog vetrogeneratora, u
zavisnosti od metoda modelovanja anemometra koji se nalazi na krovu meteoroloke
stanice. Modelovanje potencijala vetra i proizvodnja vetrogeneratora je raunata
WAsP modelom. U prvom sluaju je zenemaren uticaj meteoroloke stance, dok je
u drugom sluaju meteoroloka stanica predstavljena kao objekat koji je prepreka
strujanju vazduha. Trei i najefikasniji metod je tretirao meteoroloku stanicu kao
vetako brdo sa nagibom 20%. Metod je predloen od strane danskog instituta Riso
National Laboratory iz Roskildea.
Kljune rei: Potencijal vetra, Meteoroloka stanica, Anemometar, Proizvodnja
vetrogeneratora, WAsP
Methods for modeling of anemometer positioned on a roof of
meteorological station in determining of wind potential
By adopting concrete measures of financial incentives for electricity production using
renewable energy sources, the number of potential investors in wind power projects
has been increased. Having in mind the importance of accurate determining of wind
potential, in this paper, we will present one issue that can be overlooked throughout
the calculation process.
Namely, a reliability of measured wind data is one of the most important aspects
of any wind power project. Anemometers are oftenly located on the roofs of
meteorological stations, which cause the uncertainty of measured data. Due to the
impact of building on the flow, measured data do not give the real values of wind
speed, but the values contaminated due to the turbulence caused by the object. Since
a kinetic energy is proportional to the velocity of power three, it follows that those
small errors in measured wind speed lead to a large errors of calculated electricity
production. This paper will present the difference in electricity production of the wind
turbine, depending on the method of modeling an anemometer positioned on the roof
of meteorological station. Both wind potential and energy production was calculated
using WAsP model. In the first case, the presence of meteorological station have not
been taken into consideration, while in the second case, meteorological station have
been presented as an obstacle to the free wind flow. The third and most effective
method was treated meteorological station as an artificial hill with a slope 20%. The
Danish institute Riso National Laboratory from Roskilde proposed this method.
Key words: Wind potential, Meteorological station, Anemometer, Wind turbine
production, WAsP

[055]

energija

Uvod
U mnogim oblastima irom sveta
anemometri se postavljaju na
krovovima meteorolokih stanica.
Ovo se ini prvenstveno kako bi se
eliminisao uticaj blokiranja vetra iz
odreenog smera, to dalje dovodi do
novog problema. Naime, meteorloka
stanica sama po sebi utie na strujanje
vazduha, to ima za posledicu da
vetar koji dolazi do anemografa1 ne
predstavlja stvarnu brzinu vetra, ve
poremeenu brzinu vetra izazvanu
meteorolokom stanicom. Unutar ovog
rada e pokazati da li je korienjem
WAsP modela mogue eliminisati
uticaj meteoroloke stanice na
izmerene podatke o vetru.

Opis eksperimenta
Modelovanje potencijala vetra, kao
i raunanje proizvodnje elektrine
energije, je vreno koristei WAsP
9 model koji je razvijen od strane
instituta Riso National Labaratory iz
Roskiledea, Danska. U eksperimentu
je korien etrnaestogodinji niz
podataka o vetra sa meteoroloke
stanice Banatski Karlovci. Digitalna
mapa terena, koordinate anemometra
(tj. poloaj meteoroloke stanice)
i dimenzije meteoroloke stanice
su proizvoljno izabrani. Da bi se
eksperiment uprostio, uzeto je da
cela oblast ima jedinstvenu visinu
hrapavosti z0=0,03 m. Anemometar
se nalazi na visini 10 m od tla i
5 m od vrha krova meteoroloke
stanice; drugim reima, visina krova
meteoroloke stanice je 5 m od tla.
Dimenzije meteoroloke stanice su
predstavljene na slici 1.
Pretpostavljeno je da gustina vazduha
iznosi 1,225 kg/m3, a proizvodnja
elektrine energije je raunata za
vetrogenerator nominalne snage 3 MW
(Vestas V-90). Radi jednostavnosti
gubici2 nisu uzeti u obzir, a imajui
u vidu da je eksperiment sproveden
samo za jedan vetrogenerator efekat
zaklanjanja ne postoji. Visina
horizontalne ose V-90 vetrogeneratora
je 80 m od tla, a dijametar rotora je 90 m.

Modelovanje
U nastavku e biti prikazana tri naina
modelovanja anemometra na krovu
meteoroloke stanice, a potom e
rezultati biti poreeni.

Anemograf je instrument koji kontinuirano

meri brzinu, pravac i smer vetra.
2
Elektrini gubici, raspoloivost vetrogeneratora,
gubici izazvani gubitkom aerodinaminosti
elisa usled naslaga praine i leda, histerezis, itd.
1

energija
Slika 1 Dimenzije meteoroloke stanice; anemometar je obeleen crvenim
krugom

Slika 2 Digitalna mapa terena u sluaju kada meteoroloka stanica nije uzeta u
obzir

Slika 3 Digitalna mapa terena u sluaju kada je meteoroloka stanica

predstavljena kao prepreka

U prvom sluaju emo pretpostaviti

da zgrada meteoroloke stanice
nema uticaja na brzinu vetra. Ovo je
verovatno metod koji veina modelara
koristi jer je visina anemometra uvek
data kao visina u odnosu na zemljinu
povrinu, dok informacija o tome da
li je anemometar postavljen na krovu
zgrade ili pored nije dostupna ili je
modelari previde. U ovom sluaju,
digitalna mapa terena izgleda kao na
slici 2.
U drugom sluaju meteoroloka
stanica se posmatra kao prepreka koja
dovodi do poremeenja vetra. Dakle,
visina anemometra je opet data u
[056]

odnosu na zemljinu povrinu. Izgled

digitalne mape, za ovaj sluaj, je dat na
slici 3.
U ovom sluaju meteoroloka
stanica se unosi kao prepreka, to je
predstavljeno na slici 4.
Na slici 4 pozicija anemometra je
indikativno predstavljena crvenim
krugom.
U treem sluaju meteoroloka stanica
je predstavljena kao vetako brdo sa
nagibom 20% na sve strane. Dakle,
visina anemometra je data u odnosu
na krov zgrade. Izgled digitalne mape,
koja odgovara ovom sluaju, je dat na
slici 5.

energija

energija
Slika 4 Meteoroloka stanica modelirana kao
prepreka

prvi pogled, ovako neto nije

logino, uvidom u jednaine
WAsP modela dolazi se do
razjanjenja. Naime, u prvom
sluaju modelar smatra da
meteoroloka stanica nema
uticaja na strujanje vazduha,
dok u drugom sluaju modelar
uzima u obzir meteoroloku
stanicu, ali na pogrean
nain -kao prepreku. Ukoliko

Slika 5 Digitalna mapa terena u sluaju kada je meteoroloka stanica

predstavljena kaovetako brdo

Sluaj I
Tretirajui anemometar na nain kako
smo to opisali dobijaju se sledei
rezultati.
Brzina vetra na visini horizontalne
ose rotora vetrogeneratora iznosi
V^=6,47 m/s, to odgovara gustini
snage od P^=339 W/m2. U ovom
sluaju godinja proizvodnja elektrine
energije koju proizvede jedan
vetrogenerator V-90 iznosi E^=6,253
GWh/god.
Sluaj II
Ukoliko se meteoroloka stanica
modelira kao prepreka tada se dobijaju
rezultati slini rezultatima u sluaju I.
Naime, brzina vetra na visini
horizontalne ose rotora vetrogeneratora
iznosi V2=6,47 m/s, to odgovara
gustini snage od P2=339 W/m2. Sa
ovom gustinom snage, izraunata
godinja proizvodnja elektrine
energije iznosi E2=6,253 GWh/god.
Sluaj III
U treem sluaju kada je meteoroloka
stanica predstavljena kao vetako
brdo sa nagibom 20% na sve strane
srednja brzina vetra na visini
horizontalne ose rotora vetrogeneratora
V-90 iznosi V3=6,02 m/s. Gustina
snage vetra, po jedinici povrine,
iznosi P3=265 W/m2, te je godinja
proizvodnja elektrine energije jednaka
E3=5,259 GWh/god.

Obrazlo`enje
U prvom i drugom sluaju rezultati su
vrlo slini ili gotovi identini. Iako, na

meteoroloku stanicu predstavimo

kao prepreku, tada bi anemometar
trebao da se nalazi na samoj prepreci.
S obzirom da ovako neto nije
mogue uneti u WAsP model u tom
sluaju anemometar se postavlja u
taku (sa odreenom koordinatom), a
meteoroloka stanica se modelira tako
da bude na minimalnom rastojanju od
date koordinate anemometra. Unutar
WAsP modela uticaj prepreka na
strujanje vazduha se rauna pomou
empirijske formule dobijene u
vazdunim tunelima od strane Perere
(Perera, 1981.) koja ima sledei oblik:

,
pri emu je

x- rastojanje od anemometra,
Uh- neporemeena brzina vetra na
visini prepreke h,
n - koeficijent vertikalnog smicanja
vetra (n=0,14)
Po- poroznost prepreke
z - visna za koju se poremeenje
rauna
K- konstanta koja zavisi od visine
prepreke i visine hrapavosti terena
Naime, imajui u vidu da se
anemometar nalazi na najmanjem
[057]

moguem rastojanju od prepreke, tj. x

0 i analizirajui gornji izraz za sluaj
kada x 0, dobija se da Pe 0, za bilo
koju visinu z. Odnosno, dobijaju se
rezultati analogni rezultatima u sluaju
kada nema prepreke strujanju vazduha.
U treem sluaju meteoroloka
stanica je predstavljena sa dve
izohipse. Prva izohipsa ima oblik i
dimenzije meteoroloke stanice, a
vrednost izohipse je visina terena plus
visina krova meteoroloke stanice.
Druga izohipsa treba da ima oblik
meteoroloke stanica, a nalazi se
na takvom rastojanju da sa prvom
izohipsom pravi nagib od 20%, dakle
rastojanje e zavisiti od visine krova
meteoroloke stanice. U ovom sluaju
visina anemometra je data u odnosu na
krov meteoroloke stanice. Ovaj metod
je eksperimentalno dokazan u danskom
institutu Riso National Laboratory iz
Roskildea, iz koga je potekao i sam
WAsP model.
Naime, ukoliko uporedimo rezultate
u prvom i treem sluaju, uoava se
sledee:
z U prvom sluaju WAsP e preceniti
srednju brzinu vetra za 7%-9%,
z Ovo e dovesti do greke u
proizvodnji eletrkine energije za
oko 15%-20%,
z S obzirom da e proizvodnja biti
precenjena, ovo e dovesti do
pogrenih procena isplativosti
projekta-isplativost bi bila vea
nego to zaista jeste.

Zaklju~ak
Unutar ovog dokumenta smo pokazali
kako je upotrebom WAsP modela
mogue odstraniti greku u izmerenim
podacima o brzini vetra koja nastaje
usled uticaja meteoroloke stanice na
strujanje. Pored toga, pokazali smo i
koliko je odstupanje izmerene brzine
vetra od stvarne brzine vetra (oko 7%)
i koliki uticaj ima na krajnju procenu
proizvodnje elektrine energije
(do 20%).
z Da bi anemometar bio propisno
modeliran, potrebno je da se
ispotuje sledea procedura:
z Napraviti vetako brdo sa nagibom
1:5, na sve strane od meteoroloke
stanice,
z Zatim ga uneti u postojeu digitalnu
mapu terena,
z Uneti koordinate anemometra, a
visinu anemometra dati u odnosu na
krov zgrade
z Na ovaj nain WAsP e izraunati
koliko je poremeenje brzine vetra i
odstraniti ga.

energija
Na ovaj nain smo odstranili greku
u proizvodnji elektrine energije
vetroelektrane koja, ako se ne koristi
odgovarajua metodologija, moe da
bude od 15%-20%.

Adriana Sida Manea, Laurentiu Mircea,

Politehnica University of Timisoara

Literatura

Documentation on the
current state of harnessing
wind energy, wind potential
in Romania

1. Toren I., Petersen E. L., European

WindAtlas. Ris0 National
Labaratory: Roskilde, 1989.
2. Landberg L., Mortensen N.G.,
Rathmann O., Mylleryp L. Wind
Atlas Analysis and Application
Program: WAsP 9.1 Help Facility.
Ris0 National Labaratory: Roskilde,
2009.
3. Landberg L., The mast on the house.
Ris0 National Labaratory: Roskilde,
2000.

Du{ica Pavlov

UDC:621.311.001/.008 (498

Abstract
Romania has the greatest potential for wind power in Central and Eastern
Europe and could attract investment in renewable energy from 18.2 billion Euros
by 2020, of which 4 billion in farm windmills. Wind potential of the country
exceeds the current installed capacity of 2,000 MW Romanian and emblem.
Realizing the potential of wind requires much higher investment, because of
its conditional ability of transportation and balancing. On the other hand, we
can not store energy and therefore we need an alternative source of coverage in
situations where wind is strong enough.
Moldova and Dobrogea regions are considered best for the development of wind
farms. In particular the south-eastern Dobrogea which was called, in more
specialized studies, the second region as a potential in Europe
The national network has an energy potential of 12,000 MW installed in
conditions in which they were granted permits for a further 2200 MW technical.
Key words:wind potential, wind farm, electrical energy.

1 Introduction
A new study of the European Wind
Energy Association shows that by
2020, European Union wind energy
industry will double. And that the
European wind energy industry will
reach 330,000 jobs. Because of the
need for states to foster economic
growth, more companies will invest in
this area.
Wind energy has the capacity to
sustainably meet the growing demand
Tab. 1

[058]

for electricity. However, this segment

proves to be an undeniable stimulus for
the economies of states.
Today, on the other hand, in the
context of the new energy and
economic situation of mankinds
attention is directed toward new energy
sources, renewable energy: solar,
geothermal, wave and wind power.
Reasons which led to the search for
new sources energies are not those of
the ancient time. Today energy offered
by nuclear plants and coal-fired today

energija
Fig. 1

Wind potential in Romania

Fig. 2 Wind potential in Dobrogea

provides 2/3 of world electricity, but

are still responsible for adverse effects
on environment (greenhouse effect,
acid rain, etc.).

2. Romanias national
recovery program of wind
energy
In particular, a more extensive and
widespread use of solar and wind
energy presents many advantages to
the nature of technique (safe energy
source compared to natural ecosystems
Fig. 3

energija

creating very low

environmental
impacts, with a
possible high overall
efficiency, simplicity
of construction
and during plant)
and economic (low
financial investment,
operation and
maintenance costs
relatively low).
The Directive
2001/77/EC, of
September 27, 2001, on promotion of
electricity produced from renewable
energy in the single market, has
established a strategic objective on
the contribution of renewables in total
primary energy consumption, which
might reach 11% in 2010. White Book
estimates that by 2010, this will create
between 500,000 and 900,000 new
jobs by implementing the SRE. The
White Book also predicts an estimated
reduction of CO2 emissions, according
to the scenario to be achieved by 2010
for EU countries, such as:

Cumulative curve

In terms of installed power growth,

Europe strengthens its position in
wind energy, which caused a grouth
of 39% per year between 1998 to
2003. Moreover, wind energy world
market could be worth over 27
billion annually by 2010. Based on
the evaluation and interpretation of
the data recorded, in Romania, wind
energy potential is most favorable to
the Black Sea, in mountain areas and
highlands in Moldova and Dobrogea.
Also, favorable locations have been
identified in regions with relatively
good wind potential, if they are to the
effect of energy exploitation flow over
hilly peaks, and drainage of draft.
Despite the successes achieved in
developing technology for energy
production from renewable energy
sources, cost of electricity from these
resources is still higher than the cost of
electricity generated by burning fossil
fuels.
The cost of electricity generated from
renewable resources would be less
than the energy of the network if
indirect costs (such as environmental
remediation, medical costs, costs of
security of energy) generated in the
production of electricity by burning
fossil fuels should be included in
unit cost of electricity. Utilization of
renewable energy has improved in
recent years, benefiting many countries
direct support from their governments.
Although it is risky to make scientific
predictions, leading institutions
believe that renewable energy will
play an important role in the world of
tomorrow, since the decade of the third
millennium. In a scenario developed
by a European company specialized
in conventional energy, the intake
will flatten from the years 2020-2030,
Instead the contribution of renewable
will continue to grow and therefore
cover the years 2040-2050 over 30 to
50% of the world energy.

3. Using wind energy in

Romania. Wind regime in
Romania
In Romania, the wind regime is
determined by both the atmospheric
general circulation features (different
systems Baric which crosses) and the
active surface features. It emphasizes
the role of the orographic barrier of the
Carpathians, which determines certain
regional peculiarities of wind. The
average speed is directly influenced
by the orographic and thermal
stratification of air; in Dobrogea the
average speed (4 to 5 m/s) direction is:

[059]

energija
Fig. 4

energija

Frequency curve was constructed to heights of 10, 30, 40 m.

Fig. 5 The cumulative curve kinetic energy unit

and the meridian of longitude 290 east.

Including areas surrounding the places
where its sides, Delta covers an area
of 5640 km2 of which 4470 km2 is our
countrys territory.
The entire delta is presented as an
almost flat plain, sloping gently toward
the east, having an extremely low slope
of only 0.006%, vegetation consisting
mainly of rush forming brush and
willows.
Monthly averages of air temperature
ranges as follows: June 220C, 24.40
C in July, August, 250C, and water
as follows: June 20.20 C in July and
August 22.40 C, 21.80C.
An important factor its the climate
and wind. At the Black Sea, the wind
is moving in counter-clockwise, as it
happens around any other depressions
in the northern hemisphere. From
meteorological data collected the
Sulina site height h = 10 m above the
ground have built a Cumulative curve
also being the first graphic correction:
The frequency curve was constructed
to heights of 10, 30, 40m, high,
velocities that were calculated by the
relationship:
(1)

Fig. 6 The curve of frequency of kinetic energy per unit Ecu 1

V10 = velocity measured at h = 10m

h10 = reference height at which
Meteorological measurements
were made
h = any type of height
Vh = speed at height h
On the relationship:

(2)

N, NV, NE 43.8 %
S, SE 30.4%
Areas of interest for the territory of
Romania are: Zone Dobrogea, Zone
Banat and Moldova Plateau. This
paper is the analyzed Dobrogea region.
The establishment of these areas was
initially based on the fact that all

are located in sub-favorable, wind

potential appropriate forms of relief:
the hills and plateaus, mountainous
coastline, along with great plains
(with wind speeds exceeding 6.7 m/s),
according to data contained in the wind
map of Romania:
The Danube Delta is located parallel to
the maintenance of 450 North latitude
[060]

This equation was needed to build the

cumulative curve per kinetic energy
unit, fig.5.
These charts are a result of the
calculations for the air density
1 = 1.151 kg/m3 at t = 30oC.
We constructed the curve of frequency
of kinetic energy per unit Ecu with
= 1 and the curve of frequency of
electrical energy per unit Eeu with
= 1, for h = 10, 30 and 40 m.
To the properly 2 = 1.342 kg/m3
and temperature T =-10 0C using the
relationship:
(3)
On which we built the frequency curve
of kinetic energy per unit Ecu for
= 2 and the frequency curve of

energija

energija

Fig. 7 The curve of frequency of electrical energy per unit Ecu 1

On these grounds it can be concluded

that the maximum energy you can get
comes to heights of 40 m.
Because air density = 1.151
kg/m3 appropriate warm period
is predominant, all subsequent
calculations will be conducted for
= 1.151 kg/m3 and h = 40 m without
study compared the heights of 10 and
30 m.

5. Acknowledgement
This paper was possible trough the
CNCSIS Grant IDEI cod 929/2008
nr. 679/2009 director dr. ing.
Adriana Sida MANEA and CNMP
21047/1467/2007, contract manager dr.
ing. Ilare BORDEASU.
Fig. 8 The curve of frequency of kinetic energy per unit Ecu 2

8. Bibliography

Fig. 9 The curve of frequency of electrical energy per unit Ecu 2

electrical energy per unit Ecu for

= 2, for h = 10, 30, 40 m.

4. Conclusions:
It is noted that for h=40 m recorded the
highest frequency for speeds of 10 to

12 m/s and a good frequency for v =

13 to 20 m/s.
Also, for a constant speed, Ecu and
Eeu increases with increasing air
density and decreases with decreasing
height above the ground.
[061]

1. A. Bej, Turbine de vant, Ed.

Politehnica, Timisoara, 2003
2. *** Wind Directions, Magazine
of the European Wind Energy
Association, London, UK, 2009
3. I. Vlad, Energia vantului, Ed.
Tehnica, Bucuresti, 1982.
4. ***Studiu privind evaluarea
potenialului energetic actual
al Surselor regenerabile de
energie n romania (solar, vnt,
biomas, microhidro, geotermie),
identificarea celor mai bune locaii
pentru dezvoltarea investiiilor n
producerea de energie electric
neconvenional***, Sintez
5. A.S. Bugarschi, C.D. Galeriu, La
simulation des sillages des agregats
eoliens sur des modeles statiques
des simulation, Buletinul stiintific
si tehnic al Universitatii Politehnica
din Timisoara, Tom 41(55),
Mecanica, Timisoara, 1996.

energija
spec. sci Martin ]alasan, prof. dr Milutin Ostoji}
Elektrotehniki fakultet, Podgorica
UDC:621.224 : 621.313.12.004

Ispitivanje limitera pobudne

struje statikog pobudnog
sistema sinhronih generatora
iz HE Peruica
1. Uvod

Rezime

Odravanje stalne vrijednosti napona

na izvodima generatora predstavlja
jedan od osnovnih uslova za
obezbjeenje optimalnog reima rada
EES-a. Obezbjeenje ovog uslova
se ostvaruje preko sistema pobude,
odnosno automatskog regulatora
napona, promjenom pobudne struje
sinhronih generatora. Iz tih razloga
se za pobudne sisteme esto kae da
predstavljaju srce EES-a [1].
Regulacija pobude u normalnim
radnim uslovima ima zadatak da
odrava napon i reaktivnu snagu na
eljenim vrijednostima i da realizuje
raspodjelu reaktivnog optereenja
izmeu sinhronih generatora koji rade
paralelno u EES-ma. U poremeenim
reimima rada, funkcija regulatora
pobude jeste da vri odravanje
stabilnosti, odnosno da poveava
sigurnost rada generatora.
Pobudni sistem ukljuuje maine
i aparate potrebne za proizvodnju
struje pobude (pobudnica), ureaje za
regulaciju pobude (regulator pobude) i
elemente runog upravljanja, mjerenja,
zatite i automatike [2].
U zavisnosti od toga na koji nain se
obezbjeuje jednosmjerna pobudna
struja sinhronih maina, razlikuju se 3
tipa pobudnih sistema [2-4]:
Jednosmjerni (DC) sistemi
Nezavisni naizmjenini (AC)
sistemi pobude
Statiki naizmjenini (ST) sistemi
pobude
Kod jednosmjernih (DC) sistema
pobude, kao izvor struje pobude
sinhronog generatora koriste se
generatori za jednosmjernu struju. Kod
nezavisnih naizmjeninih (AC) sistema

U ovom radu je prikazano ispitivanje limitera pobudne struje statikog pobudnog

sistema sinhronih generatora iz HE Peruica. U tu svrhu je, u programskom
paketu Matlab-Simulink, razvijen model ovog pobudnog sistema. Meutim, da
bi se moglo vriti ispitivanje bilo kog limitera, ovaj pobudni sistem je potrebno
implementirati u jedan dio EES Crne Gore. Zbog toga je razvijen i model
jednog generatora iz ove elektrane sa blok transformatorom i dalekovodom
do Podgorice. Nakon objanjenja rada limitera pobudne struje, izvreno je
poreenje odziva koji se dobijaju, pri ispitivanju ovoga limitera, upotrebom
realizovanog modela, sa odzivima koje je dobio VOITH Siemens mjerenjem
prilikom ugradnje ovoga pobudnog sistema u HE Peruica.
Kljune rijei: Statiki pobudni sistem Simulink model Limiter pobudne
struje.

Testing of the Field Overcurrent Limiter of Static Excitation

system Synchronous Generator in HPP Peru}ica
This paper presents testing of the Field OverCurrent limiter of the static
excitation system synchronous generator in HPP Peruica. For this purpose,
Simulink model of this excitation system was developed. However, for testing
any limiter it is necessary to implement this excitation system as a part of the
electric power system of Montenegro. For this purpose the model of a generator
in HPP Peruica, including block transformer and transmission lines to
Podgorica was developed. After the explanation of Field OverCurrent limiter of
this excitation system, a comparison of the responses obtained using this model
and the measured responses obtained by Voith Siemens during installation of
this excitation system has been done. Very good agreement of computed and
measured results was obtained.
Keywords: Static Excitation system Simulink model Field OverCurrent
limiter.

pobude, pobudna struja se dobija

korienjem pobudnog sinhronog
generatora i ispravljaa. Ispravljai
mogu biti nekontrolisani (upotrebom
dioda) ili kontrolisani (upotrebom
tiristora). Statiki naizmjenini sistemi
pobude uzimaju energiju za pobudu
sa krajeva samog generatora kojeg
pobuuju. Osim transformatora, koji
moe biti ili obini energetski ili
kompaudni (sekundarni napon takvog
transformatora zavisi ne samo od
[062]

primarnog napona ve i od primarne

struje) u ovom sluaju koriste se i
ispravljai, kako kontrolisani tako i
nekontrolisani [2].
Svaki pobudni sistem ima brojne
limitere, koji imaju zadatak da sprijee
nedozvoljena radna stanja maine.
Odnosno, postoje: limiter potpobude
(UEXc limiter Under Excitation
limiter), limiter struje generatora
(GOC limiter Generator OverCurrent

energija
limiter), limiter struje pobude (FOC
limiter Field OverCurrent limiter),
brzi limiter struje pobude (FCL limiter
Fast Current Limiter) i limiter fluksa
u maini (VHz Volt Hertz limiter).
U HE Peruica, u toku
modernizacije, na prva etiri
generatora, ugraen je novi statiki
pobudni sistem, tiristorskog tipa,
proizvod firme VOITH Siemens
[5-7]. Ovaj pobudni sistem, nazvan
Thyricon, danas predstavlja jedan
od najmodernijih pobudnih sistema i
ugraen je u elektranama irom svijeta.
U EES Crne Gore, on je ugraen i kod
generatora u HE Piva.
Zadatak ovog rada jeste da se
ispita dejstvo limitera pobudne
struje kod statikog pobudnog
sistema sinhronih generatora iz HE
Peruica. Da bi se to ostvarilo,
potrebno je napraviti model jednog
generatora iz HE Peruica1 (sa ovim
pobudnim sistemom), zajedno sa blok
transformatorom i dalekovodom do
trafostanice Podgorica 1. Takoe,
zadatak je da se dobijeni odzivi
prilikom ispitivanja ovog limitera
uporede sa odzivima koje je dobio
VOITH Siemens, mjerenjem prilikom
ugradnje ovoga pobudnog sistema u
HE Peruica. Programski paket koji
e biti korien je Matlab-Simulnk.
Postoje brojni radovi koji opisuju
limitere pobudnih sistema [8-12].
U svim ovim radovima opisuju
se njihove karakteristike, navode
opsezi njihovih parametara i logika
dejstva. Modeli limitera pobudnih
sistema koji se danas najvie koriste
predstavljeni su u radu [9], dok se
u radu [10] potvruju performanse
limitera modernih pobudnih sistema.
Dinamike performanse digitalnih
pobudnih sistema se objanjavaju i
potvruju u radu [11], a u radu [12]
govori se o mogunostima primjene
simulacionih modela limitera pobudnih
sistema. Radovi [13-15] detaljnije
opisuju limiter pobudne struje.

2. Stati~ki pobudni sistem

Thyricon
Thyricon spada meu najmodernije
pobudne sisteme sinhronih generatora,
koji su nali veliku primjenu u brojnim
elektranama irom svijeta. Upravo iz
te injenice slijedi jedna njihova bitna
prednost u odnosu na druge pobudne
sisteme: napravljeni su od standardnih
proizvoda, pa je njihovo odravanje,
remont i upravljanje olakano.
1

Generator: Un=10,5 kV, Sn=40MVA,

In=2200A,cos=0.95, fn=50Hz, n=375ob/min,
Ufn=180V, Ifn=550A

energija
Slika 2.1 Glavne komponente Thyricon-a

Slika 3.1 Opta podjela upravljakih modova Thyricon-a

Pobudni sistem Thyricon podijeljen je

na dva dijela: komandni i energetski,
a njegove glavne komponente
prikazane su na slici 2.1. Komandni
dio ine elektronski moduli, kao to
su: programabilni logiki kontroleri
(PLC), interfejs ovjek-maina
(operacioni panel), komandne
table, pretvarai (konvertori), releji,
komunikacione table i slino. Thyricon
koristi standardni konvertor Siemens
AG (Simoreg 6RA70), koji radi na
principu integrisanog komandnog
sistema, to znai da se komanda
vri u panelima T400 (odgovoran
je za kontrolu komandne petlje
upravljanja), CUD1 (vri paljenje
tiristora u ispravljakim mostovima),
CUD2 (dodatak kartice CUD1),
koje su smjetene u konvertorskoj
jedinici. U energetski dio spadaju
kola i komponente koje su robusnije
od komandnog dijela, kao to su
mostovi ispravljaa, kola za detekciju
[063]

prenapona, kolo field fleshing (kolo

koje obezbjeuje poetnu energiju
pobudnom namotaju), kolo za
pranjenje prenapona i slino [5-7].

3. Upravlja~ki modovi
Thyricon-a
Thyricon je dizajniran tako da
nudi kompletan set automatske i
rune regulacije napona sinhrone
maine. Slika 3.1 prikazuje podjelu
upravljakih modova.
Svrha automatskih modova jeste
automatsko regulisanje napona
generatora, reaktivne snage i faktora
snage generatora. Regulator reaktivne
snage i faktora snage koristi AVR
kao podreenu strukturu, mijenjajui
podeenu vrijednost napona radi
dobijanja eljene vrijednosti reaktivne
snage ili samog faktora snage.
Kod runog moda Thyricon-a vri
se runa kontrola izlaznog napona

energija

energija

Slika 3.2 Automatski regulator napona Thyricon-a

generatora, na taj nain to se djeluje

na struju pobude. Podeavajui
pobudnu struju, vri se indirektna
kontrola izlaznog napona. Runi mod
regulatora napona radi kao podrka
automatskom modu, a najee se
upotrebljava kod ispitivanja u praznom
hodu i u kratkom spoju generatora.
Postoji FCR regulator struje pobude
i EFCR pomoni regulator struje
pobude.
Slika 3.2 predstavlja automatski
regulator napona Thyricon-a sa svim
limiterima. Ugsp predstavlja podeenu
vrijednost napona (setpoint napona),
koja moe biti podeen na vrijednost
izmeu 90% i 110% nominalnog
napona. Setpoint napona moe biti
podeen ili lokalno, sa HMI-a, ili
daljinskim putem, ili iz komandne
prostorije. Sljedea tri ulaza u sumator
su: FOC (limiter struje pobude), GOC
(limiter struje generatora) i UExc
(limiter potpobude), a potom se vri
uporeivanje tog signala sa vrijednou
izlaza iz limitera VHz (limiter fluksa

u maini). Zatim se vri dodavanje

uticaja stabilizatora EES-a (PSS).
Sa druge strane, vrijednost stvarnog
napona se proputa kroz pretvaraku
vremensku konstantu (blok PTi) i
njemu se dodaje uticaj signala iz
AVRdroop_a (kompenzator reaktivne i
aktivne snage). Dobijeni signal greke
predstavlja ulaz u PI regulator AVR-a.
Na kraju se izlaz iz PI regulatora
AVR-a limitira pomou FCL (brzih
limitera struje pobude). Obraeni
signal se uvodi dalje u tiristorski most
(njega ini pretvara napona u ugaonu
vrijednost i kosinusna funkcija od
tog ugla) i na izlazu se dobija napon
pobude Vf. Diferencijalni lan ovog
regulatora nije aktivan kod pobudnog
sistema sinhronih generatora iz HE
Peruica.

4. Simulink model Thyricon-a

Na slici 4.1 prikazan je realizovani
Simulink model Thyricon-a.
Pobudni sistem Thyricon spada u
multivarijabilne pobudne sisteme, jer

Slika 4.1. Simulink model Thyricon-a

uzima veliki broj podataka da bi se

regulisao pobudni napon. Ulazi u ovaj
pobudni sistem su: setpoint napona
(podeena vrijednost napona), stvarna
vrijednost napona, struja generatora,
reaktivna komponenta struje
generatora, pobudna struja, aktivna
snaga, reaktivna snaga i frekvencija.
Sa iste slike se vidi da su u posebnim
blokovima realizovani svi limiteri,
zatim stabilizator EES-a i kompenzator
reaktivne i aktivne snage, iji su ulazi
svi predhodno nabrojani podaci. Izlazi
iz ovih blokova se uvode u blok AVR automatski regulator napona, na ijem
izlazu se dobija signal za paljenje
tiristora u ispravljakom mostu. Na
ovoj slici, u bloku AVR nalazi se i
blok za konverziju signala za paljenje
tiristora u napon pobude.
Da bi se mogla ispitati dinamika
ovakvog pobudnog sistema, potrebno
ga je implementirati u neki dio
elektroenergetskog sistema. U tu svrhu
realizovan je model jednog generatora
od 40 MVA iz HE Peruica, sa
blok-transformatorom i dalekovodom
110kV do Podgorice.

5. Simulink model jednog

generatora od 40 MVA
iz HE Peru}ica sa
blok-transformatorom i
dalekovodom do Podgorice
HE Peruica ima sedam sinhronih
generatora. Na slici 5.1 prikazan
je jedan generator od 40MVA, sa
dalekovodom 110kV do TS Podgorica
1. U referenci [6], navedeni su pobudni
sistemi sinhronih generatora koji
postoje u HE Peruica i njihove
odlike. Na ovoj slici Generatorski blok
ine generator, sopstvena potronja
elektrane, transformator, pobudni
sistem, turbinski regulator i blokovi za
mjerenja. Za regulaciju protoka fluida
iskorien je turbinski regulator koji
postoji u biblioteci SimPowerSystem
u Simulinku, dok pobudni sistem
odgovara stvarnom statikom
pobudnom sistemu Thyricon, ije
je model prikazan na slici 4.1. Blok
Mjerenja obavlja upravo istoimenu
funkciju, dok Blok Upravljanje slui
za podeavanje iznosa aktivne snage
koju generator daje mrei.

6. Limiteri pobudne struje

Kod statikog pobudnog sistema
sinhronih generatora iz HE Peruica
postoje dva limitera pobudene struje
FOC i FCL limiter.
6.1 FOC - limiter pobudne struje

Limiter pobudne struje (Field

OverCurrent - FOC) ima zadatak
[064]

energija

energija

Slika 5.1 Simulink model jednog generatora iz HE Peruica

Slika 6.1 Prikaz AVR, sa posebnim osvrtom na limiter pobudne struje

Slika 6.2 Limiter pobudne struje

da sprijei pretjerano zagrijavanje

pobudnog namotaja, odnosno, ovaj
limiter vri termiku zatitu pobudnog
namotaja. Jedna od njegovih najbitnijih
karakteristika jeste i ta da on djeluje

s vremenskim
kanjenjem.
Prilikom rada u EES-u
veoma esto se moe
desiti da pobudna
struja dostigne
vrijednost veu od
nominalne. Jedini
uslov da maina to
izdri, jeste da to
preoptereenje kratko
traje i da se pobudni namotaj ne
pregrije (poznato je da ogranienje
pobudne struje zavisi prije svega od
karakteristika pobudnog namotaja,
odnosno od njegove otpornosti -

Slika 6.3 Poreenje dejstva starih i novih limitera pobudne struje, respektivno

otpornost se moe promiijeniti preko

20%, ako se temperatura promijeni sa
25C na 75C ).
Sutina rada limitera pobudne
struje je sljedea: vri se detekcija
preoptereenja, zatim se dozvoljava
da to preoptereenje traje odreeno
vrijeme i na kraju se djeluje u smjeru
smanjenja pobudne struje [13-15].
Moderni limiteri pobudne struje
uglavnom se baziraju na dvije tehnike
upravljanja, kao to je prikazano na
slici 6.1 isprekidanim linijama:
U prvom sluaju, signal iz
limitera pobudne struje se
uvodi u fukciju min, koja na
svom izlazu daje minimalni,
od dva ulaza. Na ovaj nain se
obezbjeuje stabilnost pobudnog
sistema u toku poremeaja, a sa
druge strane pobudni namotaj je
u potpunosti zatien.
Prema drugoj tehnici, limiter
pobudne struje formira signal
koji se dodaje u glavni sumator,
ali sa negativnim predznakom.
Vrijednost ovoga signala u
normalnim uslovima rada je nula,
dok u sluaju forsiranja pobude,
on vri promjenu referentne
vrijednosti napona generatora. U
ovom sluaju, limiter pobudne
struje ne prua direktnu zatitnu
funkciju pobudnom namotaju,
ve to obavlja itav AVR.
Slika 6.2 predstavlja opti sluaj
limitera pobudne struje. Na osnovu ove
slike moe se napisati sljedea relacija:
(6.1)
gdje je:
- maksimalno doputena vrijednost
pobudne struje
Ifd - stvarna vrijednost pobudne struje
Sve dok je pobudna struja, manja od
doputene vrijednosti, limiter e imati
izlaznu vrijednost nula.
Ako se sa to oznai trenutak kada
struja pobude postane vea od
doputene vrijednosti, a sa tsw trenutak
kada poinje da djeluje FOC limiter
(trenutak kada na izlazu limitera
postoji vrijednost razliita od nule),
moe se napisati:
(6.2)
gdje je A konstanta
Relacija 6.2 predstavlja injenicu da
je preoptereenje pobudnog namotaja
obrnuto srazmjerno vremenu.
Stari sistemi za zatitu od
preopterenja pobudnog namotaja,

[065]

energija

energija

Slika 6.4 Blok dijagram limitera pobudne struje kod pobudnog sistema Thyricon

1, pri emu je u normalnom pogonu

vrijednost izlaznog signala FCL
max=1, dok je vrijednost FCL min=-1.
Ako struja pobude predje vrijednost
maksimalno dozvoljene vrijednosti
Iffclmax =1.4Ifn, tada izlazni signal FCL
max sniava izlaznu vrijednost (ona
postaje manja od 1) i na taj nain se
smanjuje vrijednost signala koji vri
paljenje tiristorskih mostova (smanjuje
se pobudni napon pa se i struja pobude
smanjuje). Isto tako, ako vrijednost
pobudne struje padne ispod minimalno
dozvoljene vrijednosti Iffcl min=0.3Ifn,
tada e se vrijednost signala FCL min
poveati i na taj nain e se poveati

Slika 6.5 Brzi limiter struje pobude

imali su fiksno dejstvo, odnosno, za

bilo koju vrijednost preoptereenje
davali su istu vrijednost izlaznog
signal [15]. Dananji sistemi uzimaju
u obzir vrijednost preoptereenja i
ako je to preoptereenje vee, oni e
bre odreagovati (slika 6.3). Kao neki
standard, maksimalno doputena struja
pobude u normalnom reimu je 110%
nominalne pobudne struje [10].
Blok dijagram limitera pobude kod
pobudnog sistema Thyricon, prikazan
je na slici 6.4. Vrijednost pobudne
struje se poredi sa vrijednou
Ifmax=1.1Ifn i dobijeni signal se
uvodi u integralni lan. Integralni
lan ima odloeno djelovanja, to
je adekvatno i ovom limiteru, koji
nee odmah odreagovati ako struja
pobude pree vrijednost od 10%
iznad nominalne vrijednosti. Da bi se
sprijeilo zasienje samog integratora,
on je realizovan preko Anti-WindUp
limitera.
U zavisnosti od toga da li je izlaz
iz integralnog lana negativan ili
pozitivan, proputae se signal sa
ulaza pomnoen konstantom K.
Izlazna vrijednost ovoga limitera
je ograniena na vrijednost izmeu
FOCmax=0 i FOCmin= -0.1, odakle se
vidi da je vrijednost izlaza ovoga
limitera negativna. Odnosno, ovaj
limiter ima tako dejstvo da vri
smanjivanje referentne vrijednosti
napona generatora, pa samim tim
utie na smanjenje pobudnog napona,

i u krajnjem sluaju pobudne struje.

Posmatrajui donju granicu izlaznog
limitera uoava se da ovaj limiter moe
izvriti smanjenje referentnog napona
za maksimalno 10%.
6.2 FCL - brzi limiter struje pobude

Postoje dva brza limitera pobudne

struje: FCLmax - maksimalni brzi
limiter pobudne struje i FCLmin minimalni brzi limiter pobudne struje
(FCL Fast Current Limiter).
Ovaj limiter nema vremensko
kanjenje za razliku od FOC-a
(limitera pobudne struje). Ako se
posmatra njegov blok dijagram (slika
6.5), to je sasvim i logino jer je
njegov AntiWindup limiter realizovan
preko PI regulatora, a poznato je
da, zbog proporcionalnog lana, PI
regulator nema vremensko kanjenje.
Najee doputene vrijednosti
pobudne struje kod FCLmax limitera
su od 1.4 do 2 puta vee od nominalne
pobudne struje. Kod Thyricon-a, ta
vrijednost je 140% Ifn (Iffclmax=1.4Ifn).
Sa druge strane, kod FCLmin
limitera minimalna dozvoljena
vrijednost pobudne struje je 30% Ifn
(Iffclmin=0.3Ifn).
U Poglavlju 3 objanjen je AVR
pobudnog sistema Thyricon. Sa slike
3.2, iz tog poglavlja, vidi se da je
izlaz iz PI regulatora AVR-a limitiran
vrijednostima signala sa brzih limitera
pobudne struje. Opseg izlaznih
signala ova dva limitera je od -1 do
[066]

vrijednost signala koja vri paljenje

tiristorskih mostova (poveava se
pobudni napon pa i se poveava i
struja pobude).
Ispitivanje rada ovog limitera uvijek
se vri zajedno sa ispitivanjem limitera
pobudne struje (FOC).

7. Ispitivanje limitera pobudne

struje
Da bi se izvrilo ispitivanje limitera
pobudne struje, formira se step
smetnja na referentnoj vrijednosti
napona generatora, koja e dovesti
do aktivacije ovih limitera. Sa druge
strane, vri se i sputanje granice
aktivacije limitera pobudne struje - If
max i brzog limitera pobudne struje
- If fcl max, ili ako se ispituje limiter
minimalne struje pobude, vri se
podizanje granice aktivacije ovoga
limitera If fcl min (slike 6.4 i 6.5). U
ovom sluaju e biti ispitano dejstvo
FOC i FCLmax limitera.
Formirana step smetnja direktno
utie na poveanje vrijednosti greke
na ulazu u PI regulator AVR-a. Kao
posljedica toga, napon pobude se naglo
poveava, a samim tim i struja pobude.
Forsirajui pobudnu struju maine i
iznos reaktivne snage se poveava.
Poto step smetnja ne utie na snagu
turbine koja pokree rotor maine,
aktivna snaga se nije promijenila,
mada poto postoji koliko-tolika veza
izmeu aktivne i reaktivne snage, ona

energija

energija

Tabela I : Skala y ose odziva sa slika 7.1 i 7.2

je malo zaoscilovala.
Kako se poveao
iznos rektivne snage
koju maina daje
mrei, a aktivna snaga
je ostala konstantna,
promijenio se i faktor
snage. Osim toga,
forsiranjem pobude
dolazi i do smanjenja
ugla optereenja.

Slika 7.1 Odzivi karakteristinih veliina prilikom ispitivanje limitera pobudne

struje koje je dobio VOITH Siemens mjerenjem u HE Peruica

transformatorom i dalekovodom
do Podgorice. Skala y ose za
ove odzive prikazana je u Tabeli
I. Granica limitera pobudne struje
postavljena je na vrijednost 0.6 pu
(Ifmax=0.6*550A=330A), a granica
brzog limitera pobudne struje na
0.70 pu (Iffclmax=0.70*550A=385A).
Vrijednost step smetnje je 5%.
Sa ovih odziva se uoava da limiter
pobudne struje, za ovo optereenje,
poinje da djeluje za oko 14s (slika
7.1). Takoe jasno se moe uoiti kako
ovaj limiter djeluje na snienje napona
generatora, a samim tim i na snienje
iznosa reaktivne snage. Za razliku od
njega, FCL limiter djeluje odmah po
nastanku poremeaja.
Analizom rezultata prikazanih na ovim
slikama uoava se dobro poklapanje
rezultata, kako po vremenu posle koga
odreaguje limiter, tako i po novim
vrijednostima karakteristinih veliina
nakon dejstva step smetnje. Osim
toga, uoava se dobro poklapanje
dobijenih odziva i po brzini promjene
karakteristinih veliina.

Zaklju~ak

Slika 7.2 Odzivi karakteristinih veliina prilikom ispitivanje limitera pobudne

struje koji se dobijaju upotrebom realizovanog GUI modela jednog
generatora iz HE Peruica sa blok-transformatorom i dalekovodom
do Podgorice

SKALA predstavlja razmjeru y ose za

odzive prikazane na slikama 7.1 i 7.2. Skala za
aktivnu snagu je od 20% do 100% nominalne
snage generatora. To znai, da na grafiku 7.1
vrijednosti 70% odgovara 20% nominalne
snage, a vrijednosti 110% odgovara vrijednost
100% nominalne snage generatora (u ovom
sluaju aktivna snaga u ustaljenom stanju je
25% nominalne snage, tj 10 MW ).

Na slici 7.1 prikazani su odzivi

karakteristinih veliina prilikom
ispitivanja limitera pobudne struje,
koje je dobio VOITH Siemens, a
na slici 7.2 prikazani su isti odzivi
dobijeni pomou realizovanog
Simulink modela jednog generatora
iz HE Peruica, sa blok
[067]

U ovom radu je izvreno ispitivanje

limitera pobudne struje statikog
pobudnog sistema Thyricon. S tim u
vezi, upotrebom programskog paketa
Matlab-Simulink, realizovan je model
ovog ovoga pobudnog sistema sa
svim limitera. Osim toga, u ovom
radu je prikazan i model jednog
generatora iz HE Peruica sa bloktransformatorom i dalekovodom do
Podgorice.
Analizom dobijenih odziva u
simulaciji i odziva koje je snimio
VOITH SIEMENS u HE Peruica
uoava se dobro poklapanje rezultata,
kako po vrijednostima karakteristinih
veliina, tako i po brzini njihove
promjene i po vremenu posle koga
limiteri pobudne struje proreaguju.
Zbog toga, realizovani Simulink
model pobudnog sistema Thyricon
moe biti iskorien za ispitivanja i
drugih limitera, kao i za razne analize.
Osim toga, mogue je ispitivati i
kratke spojeve, kako na sabirnicama
generatora, a takoe i bilo gdje i u
mrei i porediti dobijene podatke
sa vrijednostima dimenzionisanih
parametara elementa za zatitu
(provjeravati vrijeme iskljuenja
prekidaa, i slino).

Literatura
[1] M. Ostoji: Sinhrone Maine,
UNIREKS-Niki, 1994 godine

energija
[2] M. alovi: Regulacija
elektroenergetskih sistema, Tom 2,
ETF Beograd, 1997.
[3] IEEE Recommended Practice for
Excitation System Models for
Power System Stability Studies,
IEEE Std 421.5-1992, IEEE, NewYork, NY, USA, 1992.
[4] Excitation system models for
power system stability studies,
IEEE Transactions on Power
Apparatus and Systems, Vol. PAS100, No. 2, February 1981
[5] M. alasan, M. Ostoji:
Ispitivanje dejstva step smetnje
na referentnu vrijednost napona
generatora sa pobudnim
sistemom Thyricon, ETF Journal
of Electrical Engineering,
Podgorica, Novembar 2009.
[6] M. alasan, R. Vukoti: Pobudni
sistemi sinhronih generatora koji
su u funkciji u HE Peruica,
CIGRE, oktobar 2009.
[7] Tehnika dokumentacija statikog
pobudnog sistema sinhronih
generatora br. 1, 2, 3 i 4 iz HE
Peruica
[8] Recommended Models for
Overexcitation Limiting Devices,
IEEE Transactions on Energy
Conversion, Vol. 10, No. 4,
December 1995
[9] C. R. Mummert: Excitation
System Limiter Models for use in
System Stability Studies, IEEE
Cutler Hammer Division of Eaton
Corp. Arden, USA
[10] G. K. Girgis, H. D. Vu:
Verification of limiter
performance in modern
excitation control systems,
IEEE Transactions on Energy
Conversion, Vol. 10, No. 3,
September 1995
[11] M. L. Orozco, H. Vsquez:
Dynamic Performance of an
Excitation System Built in a
Digital Way, Universidad del
Valle, Colombia
[12] G. Roger Brub, Les M.
Hajagos, R. E. Beaulieu, A Utility
Perspective on Under-Excitation
Limiters, IEEE Transactions on
Energy Conversion,Vol. 10, No. 3,
september 1995, pp 532-537.
[13] S. Patterson: Overexcitation
Limiter Modeling for Power
System Studies, Denver, USA
[14] T. V. Cutsem, C. Vouras: Voltage
Stability of Electric Power
Systems, Power Electronics and
Power system series
[15] G. Erceg, N. Tonkovi, R.
Erceg: Excitation Limiters for
Small Synchronous Generators,
Automatika 42(2001) 1-2, 63-69

Aleksandar Bojkovi}
Elektrotehniki institut Nikola Tesla, Beograd
\or|e Jankovi}, Bo{ko Bajalica
Energoprojekt Hidroinenjering, Beograd
Svetozar Bulatovi}, Dragan Jovovi}
Elektroprivreda Crne Gore Niki, HE Piva Pluine
UDC:621.311.21.004

Revitalizacija hidroelektrana
primer HE Piva
Rezime
U radu su izloeni glavni razlozi zato je revitalizacija, modernizacija i
poveanje snage hidroelektrana vrlo popularan svetski trend, ukljuujui
zemlje jugoistone Evrope. To su rentabilnost ulaganja u produenje radnog
veka postojeih elektrana umesto izgradnje novih, poveanje raspoloivosti
i pouzdanosti, smanjenje preliva, trokova odravanja i gubitaka, smanjenje
trokova priozvodnje itd. Revitalizaciji prethode obimne pripreme da bi se
odabrala optimalna tehno-ekonomska varijanta (snimanje stanja, ispitivanja
vitalnih delova opreme, kao to su dovodni cevovod pod pritiskom, zatvarai,
turbina, generator, blok-transformator itd., izrada studija i tenderske
dokumentacije itd.), kao to je detaljno prikazano na primeru HE Piva. U
njoj su ranijih godina ve obavljeni izvesni radovi na modernizaciji, kao to su
zamena elektromainske pobude savremenom tiristorskom pobudom i ugradnja
opreme za elektrino koenje. U 2009. godini obavljena su obimna ispitivanja
hidromehanike i elektrine opreme, na osnovu kojih se privode kraju studije o
preostalom radnom veku opreme i mogunosti poveanja snage.
Kljune rei: Hidroelektrana, Revitalizacija, Modernizacija, Poveanje snage,
Produenje radnog veka, Snimanje stanja, Ispitivanja, Preostali radni vek

Refurbishment of Hydroelectric Power Plants Case of HPP

Piva
Paper presents main reasons why refurbishment and uprating of hydroelectric
power plants presents very popular trend worldwide, including countries of
southeastern Europe. They are economic advantage of life extension of existing
power plants instead of building new ones, increase of availability and reliability,
decrease of spilling, maintenance expenditures and losses, reduced production
cost etc. Extensive preparations are needed before start of refurbishment,
in order to select the best variant, taking into account both technical and
economical considerations (screening, tests of main parts of equipment, like
turbine, studies concerned with remaining life and possibility for uprating ),
as shown on the example of HPP Piva. In that power plant some upgrading
works were already done in previous years, such as replacement of rotating
exciters with static exciters and introduction of electrical braking. In 2009
extensive testing of hydromechanical and electrical equipment, which are the
basis for studies about remaining life of equipment and possibility of uprating.
Key words: Hydroelectric power plant, Refurbishment, Modernization,

1. Uvod
Mada su prve hidroelektrane na
Balkanu izgraene jo krajem XIX
i poetkom XX veka, intenzivnijem
korienju hidropotencijala se
pristupilo tek posle II svetskog rata,
[068]

pedesetih godina prolog veka. Meu

prvence savremene hidroenergetike
na ovim prostorima spadaju HE
Ovar Banja, HE Meuvrje, HE
Zvornik i druge. Navedene elektrane
uspeno rade ve due od 50 godina.

energija
Meutim, vreme ini svoje. Neki
delovi opreme stare i habaju se pod
dejstvom pogonskih naprezanja, a
drugi vie ne odgovaraju savremenim
tehnikim zahtevima. Naveemo
nekoliko primera koji ovo ilustruju, ne
pretendujui da obuhvatimo sve tetne
faktore koji skrauju radni vek opreme,
niti sve delove opreme koji su po
svojim karakteristikama prevazieni.
Hidromehaniki delovi opreme
su ugroeni delovanjem korozije
(cevovodi, zatvarai, sprovodni
aparat, turbina) i kavitacije (turbina),
a kod elektromehanikih (generator)
najosetljiviji deo opreme predstavlja
izolacija namotaja, koja se sastoji od
organskih materijala i podlona je
termikom starenju, a pored njega i
degradaciji pod dejstvom mehanikih
(vibracije), elektrinih (parcijalna
pranjenja), hemijskih i ambijentalnih
uticaja. Jedna od potencijalno
slabih taaka elektrine opreme, npr.
energetskih transformatora, je takoe
njihova izolacija, koju kod velikih
transformatora tradicionalno ini uljnopapirna izolacija, dok se kod manjih
transformatora u hidroelektranama
(pobudni transformatori, transformatori
sopstvene potronje) sve ee sreu
suvi transformatori, tamo gde su
ranije zbog zahteva sigurnosti od
poara korieni transformatori sa
polihlorisanim bifenilima (PCB), a za
koje se iz ekolokih razloga zahteva
zamena. Loe stanje opreme dovodi do
kvarova, koji smanjuju raspoloivost
agregata, zahtevaju opravku koja
ponekad moe biti dugotrajna i skupa,
a kao posledica se moe javiti i znatan
preliv.
Kada je u pitanju prevazienost
nekih elemenata postrojenja, kao
primer se mogu navesti klasini
elektromehaniki sistemi pobude (koje
danas zamenjuju tiristorski sistemi
pobude), merno- regulaciona oprema,
elektromehanika relejna zatita,
koioni sistemi generatora, odvodnici
prenapona (zamena klasinih sa ZnO
odvodnicima) itd. Ponekad nova
reenja diktira i nemogunost nabavke
rezervnih delova za neke elemente
opreme zbog nestanka pojedinih
proizvoaa ili gaenja proizvodnje
starih tipova opreme u fabrikama koje
jo uvek postoje.
Kod starih hidroelektrana monitoring
opreme u pogonu je veoma oskudan.
Svodi se na praenje nekoliko
osnovnih pogonskih parametara, kao
to su napon, struja, snaga, radne
temperature. Znatno bolji uvid u
stanje opreme i otkrivanje problema u
zaetku, pre nego to nastupe neeljene

energija
posledice, omoguavaju savremene
metode i oprema za monitoring, te
je revitalizacija pogodan trenutak
da se neto uradi u tom pravcu. Isto
vai za uvoenje daljinskog nadzora i
upravljanja.
Imajui u vidu napred reeno,
ne iznenauje da svetski trend
revitalizacije hidroelektrana, kao
ekoloki istih i obnovljivih izvora
elektrine energije, nije zaobiao ni na
region. U pojedinim zemljama dodatni
podsticaj da se pristupi revitalizaciji
hidroelektrana predstavlja okolnost
da su ve najveim delom iskoristile
raspoloiv hidropotencijal svojih
reka, tako da nema mogunosti za
gradnju novih hidroelektrana, nego
treba sauvati u funkciji postojee,
a po mogustvu i poveati njihovu
instalisanu snagu i proizvodnju.
To kod nas jo uvek nije sluaj.
Postoji, naalost, jo uvek znaajan
neiskorien hidropotencijal.
Navedimo kao primer sliv reke Drine.
Meutim, opredeljenje za izvoenje
revitalizacije hidroelektrana u naim
krajevima ekonomski opravdavaju
neke bitne injenice.
Pre svega, u ceni gradnje
hidroelektrana dominantna je cena
graevinskih radova, kojoj treba
pridodati trokove potapanja zemljita i
objekata zbog formiranja akumulacije,
dok su kasniji proizvodni trokovi
mali u poreenju sa elektranama na
fosilna goriva i nuklearkama. Pritom
je srena okolnost da oekivani radni
vek graevinskih objekata iznosi 60
do 80 godina [2], tako da prevazilazi
ostale objekte hidroelektrane. Dakle,
postojanje brane u dobrom stanju,
akumulacionog jezera, infrastrukture,
kao i dovodnih tunela i ukopane
mainske hale kod elektrana u
planinskim predelima znatno smanjuje
ulaganja u odnosu na novi objekat.
Dalje, ima nagovetaja da se, kao
deo globalnih klimatskih promena,
javlja promena hidrologije, koja
se izmeu ostalog, manifestuje
ubrzavanjem kruenja vode u
hidrosferi. Nekadanji prorauni
prosenih dotoka, stogodinjih voda
i slinih hidrololokih pojmova,
na osnovu kojih su projektovane
postojee hidroelektrane verovatno
e se u bliskoj budunosti pokazati
kao pesimistiki s take gledita
optimalnog korienja vodenih
potencijala uz minimalne prelive,
a veoma optimistiki kada je re
o zatiti od poplava. Najzad, zbog
nedovoljnog iskustva projektanata i
manje razvijenih metoda prorauna,
vitalni elementi postrojenja (kao to su
[069]

turbina, generator, blok-transformator)

u starim hidroelektranama su
predimenzionisani, tako da mogu
dati veu snagu. S druge strane,
zahvaljujui kvalitetnijim materijalima
i savrenijim konstrukcijama, mogu
se zamenom postojeih turbina,
generatora i transformatora postii i
znatno vea poveanja snage unutar
postojeih graevinskih gabarita (npr.
generatorske jame ili trafo-boksa), ako
je to opravdano na osnovu hidrolokih
prorauna. Nova oprema takoe moe
imati bolji stepen iskorienja, to uz
isti utroak vode daje veu proizvodnju
elektrine energije.
Sve to je napred reeno objanjava
zato su u toku radovi na revitalizaciji
niza hidroelektrana u Srbiji (HE
Bajina Bata, HE erdap I, HE
Ovar Banja, HE Meuvrje),
a da se planiraju i pripremaju
revitalizacije niza drugih (HE
Zvornik, Vlasinske hidroelektrane,
Limske hidroelektrane). U Crnoj
Gori su takoe obavljene pojedine
faze modernizacije HE Piva i HE
Peruica, a u toku su pripreme za
naredne faze revitalizacije. Prikaz
dosadanjih aktivnosti na revitalizaciji
HE Piva bie predmet ovog rada.

2. Ciljevi revitalizacije
Revitalizacija hidroelektrana obino
obuhvata bar dva, a ponekad i tri
segmenta:
z Produenje radnog veka,
z Modernizaciju,
z Poveanje snage (eventualno).
Glavni ciljevi revitalizacije
hidroelektrana mogu se rezimirati na
sledei nain:
z Produenje radnog veka,
z Vraanje snage na projektovani nivo
ili poveanje snage i proizvodnje,
z Smanjenje trokova eksploatacije,
z Smanjenje gubitaka odnosno
poveanje stepena korisnosti,
z Poveanje raspoloivosti i
pouzdanosti.
U sadanje vreme produenje radnog
veka hidroelektrane revitalizacijom
praktino podrazumeva usklaivanje
ivotnog veka hidro i elektroopreme
sa ivotnim vekom graevinskih
delova elektrane. Usled pogoranja
stanja opreme vremenom moe doi
do ogranienja pogonskog dijagrama
opreme, odnosno dozvoljenih reima
rada, a time i do smanjenja snage.
Prva dva od napred navedenih ciljeva
se esto mogu postii uz relativno
mala ulaganja, poto ne zahtevaju
kompletnu zamenu opreme, nego

energija
samo kritinih delova koji su u
sumnjivom ili evidentno loem stanju.
U pojedinim sluajevima time se
automatski postie i poveanje snage
i proizvodnje (npr. zamena dotrajalog
statorskog namotaja generatora sa
klasom izolacije B novim namotajem
sa izolacijom klase F, ija debljina
je manja, omoguava poveanje
snage generatora). Smanjenje broja
otkaza i poveanje raspoloivosti i
pouzdanosti takoe stvara uslove za
poveanu proizvodnju, a eliminisanje
kvarova u pogonu i potrebe za
estim i dugotrajnim remontima i
opravkama automatski smanjuje
trokove eksploatacije. Isto se takoe
postie smanjenjem gubitaka, odnosno
poveanjem stepena korisnosti. Vidi
se da su ciljevi revitalizacije i efekti
koji se postiu njihovom realizacijom
meusobno povezani i da ispunjenje
nekog od njih pomae realizaciju
drugih.

3. Redosled aktivnosti na
pripremi revitalizacije
Priprema revitalizacije obuhvata
sledee aktivnosti:
1. Ocenu stanja postrojenja i opreme,
2. Izradu Idejnog projekta,
3. Izradu Studije izvodljivosti,
4. Utvrivanje Plana revitalizacije
postrojenja, ukljuujui dinamiku
radova i potrebna sredstva,
5. Izradu Tenderske dokumentacije za
nabavku opreme.
3.1 Ocena stanja postrojenja i
opreme

Dva su postupka koji se primenjuju pri

odreivanju potencijalnih kandidata
za revitalizaciju snimanje stanja i/ili
ispitivanja.
Obino je prvi korak snimanje
stanja, koje istovremeno
omoguava odreivanje prioriteta,
odnosno redosleda revitalizacije
blokova jedne hidroelektrane ili
rangiranje hidroelektrana jednog
elektroprivrednog preduzea u
pogledu redosleda revitalizacije.
Snimanje stanja podrazumeva
posetu ekspertskog tima elektrani (ili
elektranama) radi neposrednog uvida
u stanje, prikupljanje dokumentacije o
pogonskim asovima, broju putanja u
pogon, bitnim pogonskim dogaajima,
kvarovima i opravkama, redovnom
odravanju, prijemnim ispitivanjima,
ispitivanjima opreme u okviru njene
preventivne kontrole, prelivima
itd. Ekspertski tim sainjavaju bar
tri inenjera po jedan inenjer

energija
elektrotehnike, mainstva i graevine.
Pored dokumentacije, vaan izvor
informacija je i razgovor sa osobljem
elektrane, poto je esto dokumentacija
neuredno voena, zagubljena,
nedovoljno jasna itd. Naime, u ranije
vreme nije u dovoljnoj meri sagledavan
znaaj dokumentacije, tako da se kao
nuna korekcija namee razgovor
sa osobljem elektrane, ali znaajnu
tekou predstavlja okolnost da zbog
odlaska u penziju mnogi od onih koji
bi mogli da prue najrelevantnije
informacije nisu na raspolaganju
za razgovor. Poznavanje pogonskih
iskustava u drugim elektranama sa
istom ili slinom opremom je takoe
veoma korisno. Najzad, u okviru
snimanja stanja panja se posveuje
stanju zaliha neophodnih rezervnih
delova i mogunostima njihove
nabavke. Ceo postupak snimanja
stanja i odgovarajuih analiza koje
zatim slede moe znatno olakati
postojanje kvalitetne baze podataka
u elektronskoj formi. Prema ugovoru
sa Elektroprivredom Srbije Institut
Nikola Tesla je uradio bazu podataka
za generatore EPS u okviru Studije
Procena stanja i preostalog radnog
veka generatora proizvodnih jedinica
EPS-a [3].
Pored napred navedenih tehnikih
potrebno je u okviru snimanja stanja
prikupiti i odreene ekonomske
pokazatelje, pri emu je za procenu
potrebe revitalizacije naroito
indikativan trend sve veeg rasta
trokova odravanja, koji dovodi u
pitanje dalju isplativost rada elektrane.
Ukoliko je dobro pripremljena,
poseta tima eksperata radi snimanja
stanja ne traje due od nekoliko dana.
Elektranu treba blagovremeno izvestiti
o podacima i dokumentaciji koju treba
da pripremi, a ekspertski tim treba
da pripremi spisak znaajnih pitanja
i informacija i formulare za unos
podataka. Poeljno je da se poseta
poklopi sa terminom remonta, poto je
tada mogue ostvariti najbolji uvid u
stanje objekta vizuelnom kontrolom.
U nekim sluajevima snimanje
stanja je nepotrebno. Npr. jasno je da
elektrane koje su u pogonu krae od 15
godina nisu kandidati za revitalizaciju.
S druge strane, kritino stanje nekih
elektrana moe biti oigledno i bez
snimanja stanja.
Uobiajena ispitivanja u okviru
preventivne kontrole opreme
hidroelektrane, iji rezultati
se prikupljaju tokom snimanja
stanja, obino nisu dovoljna ni
po svom obimu ni po redovnosti
[070]

sprovoenja da se potpuno sagleda

stanje opreme i njen preostali radni
vek, kao ni mogunost poveanja
snage. Izmeu ostalog, redovnost
preventivne kontrole i odravanja
je ugroena nedostatkom sredstava
i potrebom rigorozne tednje, to
karakterie period sankcija. Potrebu
za dodatnim ispitivanjima namee
i skromna oprema za monitoring
opreme u pogonu kod starih
hidroelektrana. Primera radi, kod starih
hidrogeneratora ne postoji ugraena
oprema za monitoring vibracija, struja
vratila, debljine meugvoa, stanja
meuzavojne izolacije rotorskog
namotaja, parcijalnih pranjenja u
izolaciji statorskog namotaja. Osim
toga, neka od ispitivanja imaju
praktinu primenu samo u cilju
razmatranja mogunosti poveanja
snage, to ne spada u domen
preventivne kontrole.
U drugoj fazi se, u zavisnosti od
nalaza na osnovu snimanja stanja
i veliine, cene i znaaja objekta,
odreuje i realizuje odgovarajui
program ispitivanja. Opsean program
ispitivanja, kakav je npr. sproveden
u periodu april-maj 2009. godine u
HE Piva, sasvim razumljivo, zbog
svoje cene nije isplativ za neku malu
ili mini-elektranu. Jedan od prvih
zadataka konsultanta je bio izrada
programa i tendera za ispitivanja,
pomo Investitoru pri evaluaciji
prispelih ponuda, izboru Ispitivaa i
zakljuenju ugovora.
3.2 Izrada Idejnog projekta

Idejni projekat daje pregled

alternativnih planova revitalizacije, bez
ulaenja u detalje, koji e bii predmet
narednih aktivnosti. Na osnovu
raspoloivih podataka moe se suziti
izbor na reenja koja imaju realnu
podlogu, a koja su predmet detaljne
tehnoekonomske analize u Studiji
izvodljivosti.
3.3 Izrada Studije izvodljivosti

Kroz Studiju izvodljivosti dolazi

se do izbora optimalne varijante
revitalizacije. Opredeljenjem za
konkretnu varijantu revitalizacije
stvaraju se uslovi za sve dalje
aktivnosti, u koje spadaju izrada
planova i projekata, tenderske
dokumentacije, izbor najpovoljnijeg
ponuaa, sklapanje ugovora i
realizacija projekta. Da bi se obezbedio
kvalitet isporuene opreme i radova,
potrebno je u toku realizacije, kao kada
je u pitanju gradnja novih objekata,
obezbediti nadzor konsultanta pri
fabrikim ispitivanjima, montai i
ispitivanjima u objektu.

energija

4. Osnovni podaci o HE
PIVA i glavnim elementima
njene opreme
HE Piva je putena u rad 1976.
godine. Ima tri istovetna agregata.
Turbine su vertikalne Francisove,
nominalne snage 114 MW, nominalnog
protoka 80 m3/s, a maksimalnog
protoka 84 m3/s. Minimalni pad
je 100,42 m, nominalni 162 m, a
maksimalni 183,39 m. Nominalna
brzina obrtanja je 250 o/min, a brzina
pobega 455 o/min. Maksimalni stepen
korisnosti pri nominalnom padu iznosi
94,7%.
Trofazni sinhroni generatori imaju
sledee osnovne podatke:
- Nominalna snaga Sn (MVA):
120
- Nominalni napon
Un (kV):
15,75 5%
- Nominalna struja In (A): 4398 5%
- Nominalni cos:
0,95
50
- Nominalna frekvencija fn (Hz):
- Nominalni napon pobude
Upn (V):
235
- Nominalna struja pobude Ipn (A): 1180
- Klasa izolacije
(statorski/rotorski namotaj):
F/F
- Stepen korisnosti pri punom
optereenju:
98,5%
- Hlaenje:
Vazduno u zatvorenom
ciklusu, sa
vodenim hladnjacima
Trofazni uljni blok-transformatori
imaju sledee osnovne podatke:
- Nominalna snaga Sn (MVA):
120
- Odnos transformacije
(kV/kV):
15,75/245
- Hlaenje:
OFWF
inske veze izmeu generatora i bloktransformatora su od aluminijuma, na
keramikim provodnim izolatorima za
24 kV.
Veza blok-transformatora i razvodnog
postrojenja je ostvarena pomou
jednofaznih kablova punjenih uljem,
preseka bakarnog provodnika 150
mm2, nominalnog napona 245 kV,
nominalne struje 315 A pri ambijentnoj
temperaturi 35 C.

5. Podaci o dosada{njem
pogonu i bitnim pogonskim
doga|ajima
U periodu od putanja u rad do
1.3.2009. godine generatori HE
PIVA su imali pogonske podatke
koji su prikazani u tabeli 1.
Prema metodologiji EPRI ekvivalentan
broj asova rada se dobija kada se broj
startova pomnoi sa 10 i dobijenim

energija
rezultatom uvea broj asova rada.
Smatra se da je radni vek izolacionih
sistema klase F izmeu 350.000 i
500.000 ekvivalentnih asova rada [2].
U toku dosadanjeg pogona generatora
desili su se sledei znaajni dogaaji
ovim hronolokim redom:
z Generator G-3, 24.5.1996: Proboj
izolacije stujnih veza od kliznih
prstenova ka rotorskom namotaju
na mestu gde one ulaze u centralni
otvor vratila; neplanirani zastoj radi
opravke
z Generator G-2, 27.11.1998:
Pregorevanje strujne veze za dovod
pobudne struje na rotorski namotaj
na praktino istom mestu kao kod
G-3; neplanirani zastoj radi opravke
z Generator G-2, 14.01.2001:
Praktino ponovljen isti kvar kao
1998. godine, ali veeg intenziteta
i obima oteenja (istopljeno 2/3
zavrtnja koji dri vezu i pojava 4
velike prskotine, uz vei broj manjih
oko njih, na vratilu u zoni kvara
strujne veze); neplanirani zastoj radi
opravke
z Generator G-3, 2003: Havarija
generatora usled kratkog spoja;
dugotrajna opravka, tokom koje je
zamenjen statorski namotaj.
Prva tri navedena dogaaja pokazuju
da na generatorima postoji kritino
mesto na strujnoj vezi izmeu kliznih
prstenova i prvog pola rotorskog
namotaja, na kojem moe nastati
pregrevanje usled loeg kontakta.
Ukoliko revitalizacija ne predvia
kompletnu zamenu generatora novim,
potrebno je ovo slabo mesto otkloniti
novim konstruktivnim reenjem.
Na transformatorima je zabeleen
samo jedan problem koji je zahtevao
intervenciju. Gasnohromatografskom
analizom je otkriveno lokalno
pregrevanje sa temperaturom u
opsegu od 300 do 700 C kod bloktransformatora agregata 3. Mesto
kvara je bilo u uvodu kabla 245 kV
jedne faze u blok-transformator. Ono
je sanirano 1982. godine. Oigledno
je da se radilo o greci pri montai,
a ne o konstruktivnoj greci, tako da
ovaj kvar ne zahteva rekonstrukciju
za sluaj da se pri revitalizaciji zadre
postojei kablovi i blok-transformatori.

6. Dosada{nji radovi na
modernizaciji HE Piva
U HE Piva su u ranijim godinama
izvedeni sledei radovi na
revitalizaciji:
z Zamena elektromainske pobude
tiristorskom sa digitalnim
regulatorom napona na sva tri
agregata
z Zamena pneumatskih prekidaa u RP
220 kV novim prekidaima sa gasom
SF6
z Zamena rastavljaa u dalekovodnim
poljima novim na elektromotorni
pogon
z Ugradnja elektrinog koenja
generatora.
Elektrino koenje nije u funkciji zbog
vibracija inskih veza koje nastaju pri
njemu, to je potvreno merenjima
u 2003. godini. Postoji projekat za
otklanjanje ovog problema. Takoe
je planirana hitna zamena jednog
dela opreme, za koju je uraen Idejni
projekat i tenderska dokumentacija.
Menja se:
z Oprema u razvodnom postrojenju
220 kV,
z Zatita dalekovoda i sabirnica 220
kV,
z Zatita generatora i blok
tansformatora,
z Oprema pomonog napajanja 220 V
JSS i 220V, 50 Hz besprekidno,
z Pomona oprema zatvaraa na
ulaznoj graevini.

7. Ispitivanja
U 2009. godini detaljno je ispitana
sledea oprema sva tri agregata:
1. Zatvara na ulaznoj graevini,
2. Cevovod,
3. Predturbinski zatvara,
4. Turbina sa leajem i sprovodnim
aparatom,
5. Sifonski zatvara,
6. Generator,
7. inske veze 15,75 kV,
8. Blok transformator i
9. Kablovi 220 kV.
Ispitivanja graevinskih objekata, koja
predstavljaju zasebnu celinu, zbog
ogranienog prostora nee ovde biti
razmatrana. Ona obuhvataju:

Tabela 1 Podaci o pogonu generatora HE Piva

[071]

energija
utvrdjivanje stanja gradjevinskih
konstrukcija,
z snimanje zapremine akumulacije i
z istrane radove u nestabilnim
zonama bokova brane i akumulacije
i utvrivanje stanja injekcionih
zavesa.
z

7.1 Ispitivanja zatvara~a na ulaznoj

gra|evini

a) Vizuelni pregled,
b) Kontrola dimenzija i oblika,
d) Merenje procurivanja zatvaraa,
Pogonska kontrola zatvaraa merenje
vremena podizanja i sputanja
zatvaraa, provera signalizacije
automatskih ureaja, provera
unutranjeg procurivanja servomotora.
7.2 Ispitivanja cevovoda pod
pritiskom

a) Vizuelni pregled,
b) Kontrola antikorozione zatite,
c) Merenje debljine zida cevovoda,
d) Merenje debljine injekcione mase
e) Ultrazvuna provera varova.
7.3 Ispitivanja leptirastih
predturbinskih zatvara~a

a) Funkcionalna ispitivanja,
b) Merenje procurivanja,
c) Provera by-pass-a,
d) Merenje vremena otvaranja i
zatvaranja,
e) Kontrola dimenzija i oblika,
f) Vizuelni pregled.
7.4 Turbine

7.4.1 Merenja performansi turbine u

stacionarnom stanju i prelaznim
reimima
7.4.2 Ispitivanja dinamikog
ponaanja turbine
a) Merenje napona i optereenja na
turbinskim sklopovima (vratilo,
lopatice sprovodnog aparata,
servomotor sprovodnog aparata,
radno kolo turbine, turbinski
poklopac, turbinski vodei leaj),
b) Merenje pulsacije pritisaka u
turbinskom dovodu, ukljuujui
spiralno kuute, turbinski
poklopac i konus sifona,
c) Merenje buke u turbinskoj jami,
mainskoj zgradi i kavitacione
buke.
7.4.3 Mehanika ispiivanja turbinskih
sklopova
a) Radno kolo (ukljuujui i
rezervno): vizuelna kontrola,
ispitivanja kvaliteta povrine
ultrazvukom, magnetnim

energija
esticama ili radiografska
ispitivanja,
b) Statorski prsten i spiralno
kuite: vizuelna kontrola,
merenja hrapavosti povrina,
detektovanje prskotina
penetrantima i magnetnim
esticama,
c) Sprovodni aparat i njegove
lopatice: vizuelni pregled,
merenje hrapavosti povrina,
detekcija prslina, merenje zazora
izmeu lopatica sprovodnog
aparata, merenje vremena
otvaranja/zatvaranja sprovodnog
aparata u zavisnosti od hoda
servomotora,
d) Vratilo: vizuelni pregled i
detekciju prslina naroito u zoni
radijusa prema radnom kolu,
merenje hrapavosti povrina u
zoni turbinskog leaja,
e) Turbinski vodei leaj: vizuelni
pregled i merenje zazora,
f) Turbinski poklopac: vizuelni
pregled i detekcija prslina,
ultrazvuna ispitivanja i provera
antikorozione zatite,
g) Regulacioni prsten: vizuelni
pregled, ultrazvuna ispitivanja
pristupanih varova, provera
antikorozione zatite.
Pored navedenih, na agregatu broj 2
su izvrena dodatna ispitivanja u cilju
utvrivanja preostalog ivotnog veka
radnog kola i vratila.
7.5 Ostala hidroma{inska oprema

a) Sifon: vizuelni pregled konusnog

dela i elinog dela sifona,
provera antikorozione zatite,
b) Sistem rashladne vode: vizuelni
pregled zavarenih spojeva,
pregled antikorozione zatite,
merenje debljine cevovoda,
c) Sifonski zatvarai: vizuelni
pregled, funkcionalna
ispitivanja, kontrola oblika i
dimenzija, merenje procurivanja
7.6 Generatori
7.6.1 On-line ispiivanja

Poto su sva 3 generatora istog tipa,

merenja oznaena zvezdicom su
izvedena samo na G-1 generatora,
a) merenje ugiba generatorskog
krsta kod noseeg leaja.
merenje gubitaka i odreivanje
stepena korisnog dejstva*
b) merenje ventilacione k-ke
generatorskih lopatica*
c) odreivanje karakteristike
3-polnog kratkog spoja
[072]

generatora, odreivanje
karakteristike praznog hoda
generatora,
d) ogled zagrevanja generatora,
e) merenje parcijalnih pranjenja
on-line metodom,
f) provera meuzavojne izolacije na
statoru indukovanim naponom,
g) provera stanja kliznih prstenova
(vizuelna inspekcija, merenje
temeperatura, izbaaj vratila),
h) termo-vizuelna inspekcija (IC
kamera) fleksibilnih veza
i) merenje elektromagnetnih polja u
praznom hodu i pri optereenju
7.6.2 Off-line ispitivanja
Obim ispitivanja generatora G-1 je
zahvaljujui vaenju rotora zbog
remonta bio neto vei nego kod
ostalih generatora, a po zavrenom
remontu neka ispitivanja su
ponovljena. Od ispitivanja dovedenim
povienim naponom statorskog i
rotorskog namotaja generatora G-2
i G-3 se odustalo zbog bojazni da bi
proboj izolacije u toku remonta G-1
doveo do velikog preliva.
a) ispitivanje statorskog namotaja:
merenje omskog otpora,
merenje otpora izolacije,
indeksa polarizacije i struje
odvoda, RAMP test-ispitivanje
jednosmernim naponom,
merenje ugla dielektrinih
gubitaka i kapaciteta izolacije,
merenje parcijalnih pranjenja
off-line metodom, vizuelna
kontrola korone (samo G-1),
naponsko ispitivanje dovedenim
naponom (samo G-1), provera
zaklinjenosti (samo G-1);
b) ispitivanje paketa statorskih
limova pri indukciji oko
1T i snimanje IR kamerom,
ispitivanje paketa niskom
indukcijom (samo G-1), merenje
otpora izolacije zavrtanja
za pritezanje paketa statora,
kontrola izolacije izmeu
segmenata paketa statora;
c) ispitivanje rotorskog namotaja:
merenje otpora izolacije i
indeksa polarizacije, ispitivanje
meuzavojne izolacije udarnim
naponom, visokonaponsko
ispitivanje rotorskog namota
naizmeninim naponom (G-1),
merenje ukupnog omskog
otpora, merenje omskog otpora
po polu i pada napona na
meupolnim vezama (G-1),
merenje ukupne impedanse
i impedanse po polu (G-1),
merenje kapaciteta izolacije
namotaja.

energija
7.7 inske veze 15,75 kV
a) vizuelni pregled celokupne trase
sabirnica,
b) merenje otpora izolacije,
c) ispitivanje podnosivim
naizmeninim naponom,
d) snimanje elektromagnetnih polja
du trase inskih veza
7.8 Blok-transformatori
a) elektrina ispitivanja*: merenje
otpora izolacije, merenje
kapaciteta i faktora dielektrinih
gubitaka, merenje struje i
snage u praznog hodu sa
smanjenim naponom, merenje
innduktivnosti usled rasipanja,
merenje preostalog napona
ukljuujui proraun vlage u
papirnoj izolaciji korienjem
RVM metode, merenje omskog
otpora namotaja;
b) ispitivanje uzoraka
transformatorskog ulja iz
transformatorskog suda i
kablovskih glava na strani
vieg napona**: odreivanje
standardnih fiziko-hemijskih
i elektrinih karakteristika,
gasnohromatografska analiza
sadraja rastvorenih gasova,
kvantitativna i kvalitativna
analiza PCB u ulju, odreivanje
sadraja vlage u ulju i merenje
dielektrine vrstoe ulja,
odreivanje sadraja 2FAL
i drugih derivata furana,
ispitivanje broja i veliine
estica u ulju te udela metalnih
estica, analiza ulja IR
spektoskopijom, odreivanje
sadraja inhibitora, ispitivanje
prisutnosti korozivnog sumpora
u ulju;
c) u on-line reimu obavljeno je
snimanje elektromagnetnih polja
u trafo boksu.
* elektrina merenja su vrena
bez odvajanja uljnih kablova na
strani vieg napona
** neka od ispitivanja uzoraka
ulja vrena su i na licu mesta i u
laboratoriji
7.9 Kablovi 245 kV

energija
7.10 Ostala ispitivanja

Pored napred navedenih lokacija,

snimanje magnetnih polja je obavljeno
i u drugim delovima elektrane, gde
je to bilo od interesa s take gledita
bezbednosti na radu.

8. Preliminarni zaklju~ci o
stanju i preostalom radnom
veku oopreme HE Piva
Uoene manjkavosti su uglavnom
manjeg znaaja i njihovo otklanjanje
spada u domen redovnog odravanja.
Procena preostalog radnog veka,
zavisno od posmatrane komponente,
kree se od 15 do 30 godina. Povoljni
faktori koji objanjavaju ouvanost
opreme su kvalitet izrade, dobro
pogonsko odravanje i mala pogonska
naprezanja opreme. Npr. zagrevanje
generatora i blok-transformatora
u pogonu je nisko, to objanjava
umereno termiko starenje njihove
izolacije. Istovremeno, niske radne
temperature opreme omoguavaju da
se ide na poveanje snage.
Na osnovu iskustva sa havarijama
generatora u drugim elektranama,
preporuuje se zamena ventilatorskih
lopatica i njihovog noseeg prstena
novim od boljeg materijala.

9. Literatura
[1] . Jankovi, Z. Kapui, B.
Bajalica, A. Bojkovi, M.
Gvozdenovi, B. Boovi, R.
Pavievi, D. Manojlovi, S.
Bulatovi, D. Jovovi, M. Cicmil:
Revitalizacija proizvodnih
objekata u EES Crne Gore
Uvodno izlaganje na okruglom
stolu I Savjetovanja Crnogorskog
Komiteta CIGRE, Prno, 2009
[2] EPRI: Hydro Life Extension
Modernization Guides, 1999/2001
[3] Procena stanja i preostalog radnog
veka generatora proizvodnih
jedinica EPS-a
Elektrotehniki institut Nikola
Tesla, Beograd, 2010

Obavljena je vizuelana kontrola

kontrola kablova du njihove trase, kao
i pripadajue opreme (ekspanzionih
sudova, manometara, kablovskih
glava na oba kraja). Meutim,
veoma znaajno ispitivanje uzoraka
ulja iz kablova nije izvedeno, poto
nije postojala specijalna oprema za
uzimanje uzoraka ulja iz kablova pod
pritiskom.
[073]

energija
Miroljub Jevti}*, Ljiljana An|elkovi}, Jordan Radosavljevi}
Fakultet tehnikih nauka u Kosovskoj Mitrovici
Miroslav ]iri}
Elektrodistribucija Jugoistok, Ni
UDC:621.22.018 (497.11)

Merenje stepena iskorienja

mikro hidroelektrane i
ugraene turbine
1. Uvod

Rezime

U slivu reke Trgoviki Timok, sagren

je vei broj mikro hidroelektrana
(MHE) koje su prikljuene na
distributivnu mreu ED Knjaevac.
MHE su sagraene devedesetih
godina, mnogo pre donoenja
Uredbe Vlade Republike Srbije
o obnovljivim izvorima energije,
kada cena isporuene energije nije
mogla da obezbedi povraaj uloenih
sredstava u ovakvu investiciju.
Zbog toga su vlasnici sagraenih
MHE neisplativost ove investicije
nadoknaivali sopstvenim uloenim
radom i ugradnjom jeftinijih turbina
radionikog tipa (uglavnom tipa
Banki). U Tabeli1 su navedene
11 MHE sa svojim parametrima i
lokacijama, koje su prikljuene na
istu distributivnu mreu. Na slici 1
je prikazana jednopolna ema ove
mree [1, 2] Cilj ovog rada je da se
proveri u kojoj su meri navedene
MHE efikasne tj da se odredi njihov
stepen iskorienja i proceni stepen
iskorienja ugraenih turbina.
Rezultati merenja i prorauna se daju
za MHE1 (tabela 1). Na osnovu ovih
procena dae se predlozi za eventualno
poveanje energetske efikasnosti MHE.

U radu se daju rezultati merenja parametara i proraun stepena iskorienja

mikro hidroelektrane instalisane snage 37 kW. Procenjuje se, takoe, stepen
iskorienja turbine tipa Banki koj ugraen u ov mikro hidroelektrani.
Proraun je vren na osnovu merenja protoka u cevovodu i elektrine snage
generatora. Dobijeni rezultati se uporeuju sa oekivanim rezultatima na bazi
prorauna iz literature. Na osnovu dobijenih rezultata preporuuju se mere za
poveanje stepena iskorienja i energetske efikasnosti mikro hidroelektrane.
Kljune rei: Mikro hidroelektrana, Banki turbina, stepen iskorienja mikro
hidroelektrane.

Efficiency Measuring of Micro Hydropower Plant and Turbine

The results of testing the parameters and efficiency calculation of micro hydro
power plant of 37 kW power are given. The efficiency estimation of Banki turbine
which was mounted in this micro power plant is given too. The calculation
was performed on the base of flow measurement in the penstock and power
measurement on the generator. The results are compared with results of the
calculation from literature. On the base of given results the measures for energy
efficiency increase of micro hydro power plant is recommended.
Key words: micro hydropower plant, Banki turbine, efficiency of micro
hydropower plant.

protoke, tj za razliite poloaje

zatvaraa dveju mlaznica.
Na slici 3 prikazan je agregat MHE1
u Mezdreji, gde su izvrena merenja.

Podaci o turbini su: tip Banki; prenik

radnog kola 460 mm, duina radnog
kola (ukupna duina dve mlaznice)
2x470mm, desna polovina je sa

Tabela 1 Osnovni podaci o MHE sagraenim na pritokama Trgovikog Ttimoka

2. Opis eksperimenta
Merenje protoka je vreno na
dovodnoj cevi MHE1 (tabela 1)
primenom ultrazvunog meraa
protoka, tipa SEBA DYNATRONIC
UDM 100 (slika 2). Merenje bruto
visinske razlike izmeu nivoa donje i
gornje vode izvreno je geodetskom
opremom. Merenje elektrine snage na
izlazu iz generatora vreno je mrenim
analizatorom. Merenja protoka i snage
vrena su istovremeno za razliite
[074]

energija

energija
28 lopatica a leva sa 24. Podaci o
generatoru: tip asinhroni motor u
generatorskom reimu, snaga 37 kW,
brzina obrtanja 740 min-1, cos = 0.81.
Cevovod je od PVC-a, unutranjeg
prenika 476 mm i duine 590 m.
Ukupni vodeni pad (visinska razlika
nivoa gornje i donje vode) je18 m.

3. Rezultati merenja
U tabeli 3 dati su rezultati merenja
protoka i aktivne elektrine snage
i prorauna: ulazne snage turbine,
ulazne snage MHE, neto visinske
razlike gornje i donje vode (neto
vodenog pada), stepena iskorienja
dovodnog cevovoda, stepena
iskorienja turbine i stepena
iskorienja MHE. Snaga na ulazu
turbine je izraunavana prema izrazu:
Put = 9,81QHn

(1)

gde su, Put ulazna snaga turbine,

kW; Q protok vode, m3/s; Hn neto
vodeni pad, m.
Neto vodeni pad, Hn, je izraunavan
prema sledeem postupku (tabela 2) [3].
Primenom gore navedenog postupka za
razliite izmerene protoke dobijene su
vrednosti neto visina, Hn, procentualni

gubici pada H% (iz kojih se dobijaju

stepeni iskorienja cevovoda, c) a
zatim, primenom izraza (1), izraunate
su ulazne snage turbine, Put. Vrednosti
Hn , Put i c date su u tabeli 3.
Ukupni stepen iskorienja MHE,
(tabela 3) izraunavan je iz odnosa
aktivne elektrine snage na izlazu iz
generatora, Pg, i ulazne snage MHE, Pu:
(2)
gde je: Pu = 9,81QHuk
Ukupni stepen iskorienja MHE,
predstavlja proizvod stepena
iskorienja cevovoda, c, turbine, t,
mehanikog prenosa, m i generatora,
g:
= ctmg

(3)

Oekivana zavisnost stepena

iskorienja Banki turbine od protoka
dat je na slici 5 [3,4]. Sa slike se vidi
da je za Banki turbine radionike
izrade stepen iskorienja relativno
nizak i kree se, uglavnom, u opsegu
od 60% do 70%, za protoke od 0,25Qm
do Qm .
Asinhroni motor, koji je u MHE1
primenjen u generatorskom reimu,

Tabela 2 Postupak izraunavanja neto pada na dovodnom cevovodu mikro

hidroelektrane
c

ima stepen iskorienja 94 %, a

mehaniki prenos sa remenicama se
procenjuje[3] na 95%.
Priblini stepen iskorienja ugraene
turbine t se dobija iz izraza (3).
Na slici 4 nanesene su take koje
odgovaraju dobijenim stepenima
iskorienja turbine, za izmerene
protoke.

4. Provera izabranog pre~nika

dovodnog cevovoda
U tabeli 3 date su neto visine
dovodnog cevovoda za razliite
protoke. Uoava se da su za vee
protoke gubici pada u cevovodu
izuzetno veliki. Stepen iskorienja
cevovoda se kree od 94% (za oko
1/3 raspoloivog protoka) do 67% (za
ukupni mogui protok kroz cevovod).
Uobiajeno je da se projektovanje
cevovoda vri tako da se gubici u
njemu kreu u granicama od 4 % do
7 %, tj za stepene iskorienja od 93
% do 96 % [3]. Prema tome, u MHE1
nije odabran odgovarajui prenik
cevovoda za raspoloivi protok, tj
prenik treba da bude vei. Poto
je cevovod prenika 500 mm ve
instaliran, potrebno je dodati jo jedan
cevovod istog prenika. U tom sluaju,
uz manju modifikaciju postojee
turbine, dobila bi se dvostruko vea
instalisana pik-snaga (71 kW) za isti
maksimalni protok. Ovde treba uoiti
da je mogue jo vee poveanje snage
ako se bolje iskoristi raspoloivi protok
u reci. U tom sluaju potrebna je vea
rekonstrukcija MHE.

5. Provera izabranih
parametara primenjene
turbine

Tabela 3 Rezultati merenja protoka i aktivne elektrine snage i prorauna neto

visine i ulazne snage turbineMHE.
/s

[075]

Iz rezultata merenja (tabela 3) uoava

se da su izmerene aktivne snage MHE
razliite za isti protok ali pri razliitim
nainima otvaranja mlaznica. Tako
je izmerena aktivna snaga 35,63 kW
pri protoku od 340 /s i pri potpunom
otvaranju jedne mlaznice (dok je druga
mlaznica zatvorena). Meutim, kada
je dobijen priblino isti protok (347
/s) ali sa otvaranjem dve mlaznice
na po ukupnog hoda, aktivna snaga
je iznosila svega 18,70 kW, tj upola
od prethodne. Ovaj rezultat pokazuje
da turbina konstruktivno nije dobro
izvedena. I ostali rezultati merenja
pokazuju da kada se otvaraju obe
mlaznice naglo se smanjuje stepen
iskorienja turbine u odnosu na njen
rad sa jednom mlaznicom.
Pri proveri parametara (prenika
radnog kola, duine i debljine mlaza)
primenjene Banki turbine polo se od
sledeih unapred zadatih podataka:

energija

energija

Slika 1 Distributivna mrea na Staroj Planini, sa prikljuenim MHE

Neto pad Hn = 180,95 17 m;

Sinhrona brzina obrtanja generatora
n = 750 min-1; Protok od 200 do 600
/s; Prenosni odnos remenica turbine i
generatora 1:2 (brzina obrtanja turbine
nt = 375 min-1).
Potreban prenik radnog kola, Drk
turbine za gore navedene podatke
dobija se iz izraza [3]:
(4)
odakle je Drk = 0,451 m.
Ukupna irina mlaznica (duina radnog
kola, rk) odreuje se iz izraza [3]:
(5)

Slika 2 Merenje protoka vode u dovodnoj cevi MHE1 pomou ultrazvunog

meraa protoka SEBA DYNATRONIC UDM 100

gde su: Q protok; cp koeficijent

smanjenja protoka (uzima se cp =
0,98); g ubrzanje zemljine tee;
Hn neto pad; Sm povrina otvora
mlaznice; dm debljina mlaznice
(obino se uzima u granicama od
0,1Drk do 0,2Drk [3,5] a u konkretnoj
turbini je dm = 0,1Drk) ; rk - duina
mlaznice (duina radnog kola).
Zamenom usvojenih vrednosti za cp i
dm u izrazu (5), za duinu radnog kola
se dobija:
(6)

Slika 3 Mainska hala MHE1, sa asinhronim generatorom, turbinom, dovodnim

cevovodom i dve mlaznice

odakle se, za Qmax = 600 /s , Hn = 17

m i Drk = 0,451 m, dobija: rk = 0,742
m.
Iz rezultata prorauna Drk i rk vidi se
da je potreban prenik radnog kola
priblino isti postojeem a proraunata
potrebna duina radnog kola je 20%
manja od postojee. Za relativno
velike padove kao to je pad na MHE1
preporuuje se kraa turbina [3] pa je
trebalo usvojiti vrednost za dm blizu
gornje granice, to bi iz (5) dalo manju
vrednost rk.

6. Zaklju~ak
Mikro hidroelektrane koje su
sagraene na Staroj Planini i
prikljuene na distributivnu mreu ED
Knjaevac imaju pionirski znaaj u
ovoj oblasti u Srbiji. Istovremeno, one
imaju niz nedostataka s obzirom da su
graene u vreme kada nisu postojale
nikakve podsticajne mere za izgradnju
obnovljivih izvora energije, osim
entuzijazma lokalnog stanovnitva.
Ova injenica je potvrena
sprovedenim merenjima i proraunima
na jednoj od MHE koja je sagraena
na Crnovrkoj Reci u selu Mezdreja
na Staroj Planini. Utvreno je da zbog
neodgovarajueg dovodnog cevovoda
i neodgovarajue konstrukcije turbine
[076]

energija

energija

Slika 4 Oekivani stepen iskorienja Banki turbine[3,4,5]: 1-fabrike

izrade; 2-radionike izrade i take koje odgovaraju proraunatom
stepenu iskorienja turbine u MHE1: - pri radu turbine sa jednom
mlaznicom; o pri radu turbine sa dve mlaznice.

(radionikog tipa) snaga MHE je upola

manja od one koja bi se dobila pri
istim parametrima lokacije (protok,
pad, duina cevovoda) ali sa precizno
odabranim prenikom cevovoda i
turbinom. Predloeno je da se pored
ugraenog cevovoda ugradi jo
jedan istog prenika (500 mm) i da
se rekonstruie postojea turbina
(izjednai broj lopatica jedne i druge
polovine turbine i ista podeli na tri
dela, smanji irina mlaznika turbine i
isti podeli, odgovarajue, na tri dela,
provere veliine i uglovi lopatica.
Ovakva rekonstrukcija bi dovela do
dvostrukog poveanja snage MHE.
Postojei asinhroni generator se ne bi
menjao s obzirom da je on nominalne
snage 110 kW, ali je za trenutnu
namenu njegov statorski namotaj
prevezan iz trougla u zvezdu pa radi sa
37 kW nominalne snage.
Posebna preporuka je da se doda i trei
odgovarajui cevovod sa agregatom,
kako bi se iskoristio neiskorieni deo
protoka reke.

Literatura
[1] M.Jevti: Istraivanje 16 mikro
hidroelektrana sagraenih u
slivnom podruju Timoka u cilju
poveanja njihove energetske
efikasnosti - godinji izvetaj,

[2]

[3]

[4]

[5]

evidencioni broj - 18001,

Ministarstvo za nauku i tehnoloki
razvoj Republike Srbije, Beograd,
2009.
J. Radosavljevi, M.Jevti and
D. Klimenta: The Analysis of
a Rural Distribution Network
with Distributed Generation in
Catchment Area of Stara Planina,
Facta Universitatis Ser. Elec.
Energ. vol. 22, no. 1, 2009, 7189.
A. Harvey, A. Brown, P.
Hettiarachi, and A. Inversin,
Micro-Hydro Design Manual.
A Guide to Small- Scale Water
Power Schemes, Intermediate
Technology Publications, London,
1993, (reprinted 2000).
A. T. Sari i M. Jevti, Izbor
turbine i generatora za mikro
hidroelektrane, Elektroprivreda,
Br. 3, 2005, str. 98-106.
*** Zgradimo majhno
hidroelektrano, 3.del Turbine
in pomona oprema, Zveza
organizacij za tehniko kulturo
Slovenije, Ljubljana, 1983.

Zahvalnica
Autori se zahvaljuju Ministarstvu za
nauku i tehnoloki razvoj Republike
Srbije na finansiranju projekta pod
nazivom Istraivanje 16 mikro
[077]

hidroelektrana sagraenih u slivnom

podruju Timoka u cilju poveanja
njihove energetske efikasnosti,
evidencioni broj - 18001, u okviru
koga je nastao ovaj rad.

energija
Ilija Todorovi}, dipl.ma{.in`., Radovan Jovanovi}, dipl.el.in`.,
Zoran Kukobat, dipl.el.in`.
ABS MINEL Elektroprema, Beograd
UDC:621.221 : 621.314.58

Izvedba petopolnog
rastavljaa 245 kV u
RHE Bajina Bata
1.Uvod

Rezime

Reverzibilna hidroelektranaBajina
Bata (RHE Bajina Bata), snage
614 MW, nalazi se na reci Drini,
u blizini mesta Peruac, nizvodno
od protone hidroelektrane Bajina
Bata,snage 4x92MW. Jednostepena
pumpa-turbina, tipa Francis, i motorgenerator snage 315MVA su direktno
spojeni i obru se sa 428,6 o/min.
Gornja akumulacija reverzibilne
hidroelektrane je formirana izgradnjom
dve nasute brane i nalazi se na planini
Tari.
Akumulaciono jezero protone
hidroelektrane istovremeno slui i
kao donja akumulacija reverzibilne
hidroelektrane. Betonski tunel duine
8 km i prenika 6,3 m i podzemni
elini cevovod prenika 4,2 4,8m,
koji su zajedniki za oba reverzibilna
agregata, povezuju gornju akumulaciju
i mainsku zgradu RHE.
RHE Bajina Bata je putena u rad
1982. godine. Razvodno postrojenje
220 kV nalazi se neposredno uz
objekat RHE i slui za povezivanje
elektrane sa mreom 220 kV.
Postrojenje je klasinog tipa, smeteno
na otvorenom prostoru, sa opremom
za spoljanju montau. Pored ostale
opreme postrojenje je opremljeno i
petopolnim rastavljaima koji slue za
promenu redosleda faza pri motornom
i generatorskom radu agregata.
Kada je re o pouzdanosti bilo kog
sistema, pa dakle i elektroenergetskog,
jasno je da je njegova pouzdanost
manja od pouzdanosti bilo kog
njegovog elementa. To je razlog zbog
koga se od opreme koja se ugrauje u
ovako sloene sisteme zahteva visok
kvalitet. Dostizanje i odravanje
visokog nivoa kvaliteta proizvoda cilj
je svake firme koja ima ambicije da se
odri na tritu.

Udeo u proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih izvora svakoga dana raste u

razvijenim zemljama. Problem veine obnovljivih izvora energije je diskontinuitet
eksploatacije, a problem elektrine energije je njeno skladitenje. Oba problema
se mogu reiti pravljenjem akumulacija vode, koje bi s jedne strane bile
punjene energijom proizvedenom iz obnovljivih raspoloivih izvora, a kasnije
pretvarane u elektrinu energiju. Tipian primer za reenje ovakvog problema je
Reverzibilna hidroelektrana Bajina Bata.
U radu su prikazani rastavljai fabrike ABS Minel Elektrooprema a.d. u Ripnju
koji imaju i dodatnu tehniku funkciju i strukturu, kakve se ree susreu u praksi.
Uobiajene su izvedbe jednopolnih, dvopolnih ili tropolnih rastavljaa, dok su
petopolni rastavljai retkost.
Dva petopolna rastavljaa proizvedena u ovoj fabrici, ugraena su u razvodno
postrojenje 220 kV rezverzibilne hidroelektrane Bajina Bata pre 28 godina
i do danas su u eksploataciji. Kompleksni eksploatacioni uslovi i dug ivotni
vek ovih aparata, doprineli su izradi nove generacije ovih prizvoda u koje su
ugraena i steena iskustva iz eksploatacije.
Kljune rei:rastavlja,reverzibilna hidroelektrana, obnovljivi izvori.

Abstrakt
Share in electricity production from renewable sources each day grows in
developed countries. The problem of most renewable energy sources is the
discontinuity of exploitation, and the problem of electricity is its storage. Both
problems can be solved by creating a reservoir of water, which, on one side
were filled with energy produced from available sources, and later turned into
electricity. A typical example for the solution of this problem is Reversible
hydroelectric power station Bajina Bata.
The paper presents Disconnectors factory ABS Minel Elektrooprema a.d. in
Ripanj who have additional (interesting) function and structure, what is less
frequently encounter in practice. Common performance of disconnectors are
onepole, twopole or threepole, while fivepole disconnectors are rare.
Two 220kV fivepole disconnectors were produced in this factory, built-in
distribution plant Reversible hydroelectric power station Bajina Bata
28 years ago and today are in operation. Complex exploitation conditions
and durability of these devices, were contributed to the development of new
generations of these produces .
Key words: disconnector, reversible hydroelectric power station, renewable
sources.

Petopolni rastavlja o kome e ovde

biti rei pripada grupi dvostubnih
visokonaponskih rastavljaa tipa
[078]

RS(ZZ) koji se proizvode za naponske

nivoe od 72,5 kV do 420 kV i nazivne
struje od 1250 A do 3150 A i sa

energija

energija

Slika1 Osnovni konstrukcioni delovi dvostubnog rastavljaa

podnosivim strujama kratko spoja do

50 kA. Kao rasklopni aparat rastavlja
se moe funkcionalno podeliti na dve
celine, a to su glavni kontaktni sistem
koji se kree u horizontalnoj ravni i
noevi za uzemljenje koji se kreu u
vertikalnoj ravni. Sa stanovita struje
glavni kontaktni sistem ima zadatak da
trajno provodi naznaenu trajnu struju,
da podnese kratkotrajnu podnosivu
struju (termika struja kratkog spoja)
kao i temenu podnosivu vrednost struje
(dinamika struja kratkog spoja), a
pri otvorenim kontaktima mora da
obezbedi rastavni razmak izmeu
otvorenih kontakata.
Sa stanovita struje no za uzemljenje
ima zadatak da podnese kratkotrajnu
podnosivu struju (termika struja
kratkog spoja) kao i temenu podnosivu
vrednost struje (dinamika struja
kratkog spoja). Ovi rastavljai su
namenjeni za spoljanju montau (za
otvorene prostore, to znai da su
tokom eksploatacije izloeni razliitim,
najee agresivnim uticajima
okoline. Osnovni konstrukcioni delovi
dvostubnog rastavljaa (slika 1) su:
kontaktni sistem, izolatori, asija,
poluja i pogoni.

2.Petopolni rastavlja~
Promenu redosleda faza pri radu
reverzibilnih agregata u pumpnom
(motornom) ili turbinskom
Slika 2 Izgled petopolnog rastavljaa

[079]

energija
(generatorskom) reimu omoguuje
petopolni rastavlja sastavljen od pet
polova. Svaki pol se sastoji od po dva
obrtna izolatora sa pokretnim rukama
koje se zavravaju kontaktnim delom
(slika 1.). Polovi rastavljaa povezani
su sistemom poluga na poseban nain
tako da se pokretanje grupa polova
za odreeni reim rada reverzibilnog
agregata (pumpni/turbinski) obavlja
istovremeno, kao to je detaljnije
objanjeno u tekstu koji sledi.
Ako su polovi rastavljaa koji
sainjavaju petopolni rastavlja
oznaeni sa R1, R2, R3, R4 i R5 (slika
2.) tada je pol u sredini (R3) zajedniki
za oba reima, dok dva njemu susedna
pola (R2 i R4) ine grupu koja pripada
turbinskom tj.generatorskom, a grupa
krajnjih polova (R1 i R5) pumpnom
tj. motornom reimu. Pogoni P1, P2
i P3 pokreu noeve za uzemljenje
jednopolno.
Pogon P4 pokree rastavlja R3
jednopolno. Pogon P5 pokree preko
poluja polove R2 i R4 zajedno (kao
dvopolni). Pogon P6 pokree, preko
poluja, polove R1 i R5 zajedno (kao
dvopolni).
Funkcionisanje petopolnog rastavljaa,
bez obzira u kom reimu treba da
radi, poinje iz otvorenog poloaja
kontaktnog sistema i noeva za
uzemljenje.
Ukljuivanje na generatorski reim
vri se tako to se istovremeno (preko
pogona P4) ukljuuje pol R3 i (preko

energija
pogona P5) polovi R2 i R4. Da bi
preli na pumpni (motorni) reim
rada moramo dovesti u iskljuen
poloaj polove R3, R2 i R4 pa zatim
ukljuujemo ponovo (preko pogona
P4) pol R3 i (preko pogona P6) polove
R1 i R5. (Treba uoiti da pol R3 radi u
oba reima i ima priblino dvostruko
vei broj operacija u odnosu na ostale
polove to ga sa aspekta pouzdanosti
ini interesantnijim).
Pogoni P5 i P6 meusobno su
blokirani mehaniki i elektrino i
njihov rad je uslovljen tako da ako je
jedan od njih u ukljuenom poloaju
drugi ne moe da se ukljui.
Noevi za uzemljenje mogu biti
ukljueni samo kada su polovi
za generatorski reim R2, R3 i
R4 otvoreni (pri tome trebaju biti
otvoreni i polovi R1 i R5), jer postoje
mehanike i elektrine meublokade
koje to uslovljavaju.
Ovde pominjemo mehanike
meublokade koje su bitne kod
runog komandovanja, a isto tako je
obezbeeno i daljinsko komandovanje
i upravljanje.
Rad petopolnog rastavljaa se moe
lake pratiti posmatranjem ciklograma
petopolne grupe (slika 3.). Prazan hod
oznaen na ciklogramu znai da je
agregat u stanju mirovanja.

3.Pouzdanost

Pouzdanost i trajnost rasklopnih

aparata, pa dakle i rastavljaa, u
eksploataciji
najveim delom
Slika 3 Ciklogram rada petopolnog rastavljaa
zavisi od pouzdanosti
i trajnosti njihovih
mehanizama. Pod
mehanizmom
u ovom smislu
podrazumevamo
ne samo pogonski
mehanizam nego
i mehanizam koji
ulazi u strukturu
samog rastavljaa.
Spoljanja montaa
i uslovi u kojima
rade ti mehanizmi

Tabela 1 Karakteristini pogonski podaci za jedan od petopolnih rastavljaa

[080]

doprinose dodatno smanjenju

pouzdanosti.
Provera graninih sposobnosti
rasklopnih aparata vri se u
specijalizovanim laboratorijama sa
sloenom i skupom opremom u skladu
sa propisima. Meutim, ispitivanja
u laboratorijskim uslovima se vre
u kratkom vremenskom trajanju
(mehanika ispitivanja npr.) u odnosu
na eksploatacione uslove tako da
su iskustva iz eksploatacije prava
dragocenost za proizvoaa.
Kada je re o delovima sklopova kroz
koje protie struja njihova pouzdanost
je najvie ugroena zbog habanja bilo
mehanike ili elektrine prirode. To se
naroito odnosi na pokretne kontakte.
Sa aspekta pouzdanosti proizvoai
mogu imati, uslovno reeno, dva
pristupa ili zadatka u cilju postizanja
uslovne optimizacije:
1. Dostizanje traenog stepena
pouzdanosti uz minimalne trokove
(masovna industrija).
2. Dostizanje maksimalnog stepena
odreenog pokazatelja pouzdanosti
uz trokove u doputenim
granicama.
Dugorono, drugi pristup donosi
niz prednosti. No bez obzira na
sve preduzete mere i dostignua u
teoriji pouzdanosti sistema i razliite
metodologije praenja pouzdanosti
nikako se ne sme zanemariti tehniko
opsluivanje i rukovanje opremom.
Iskustva pokazuju da tamo gde se
proizvodi iz iste serije razliito pokau
u praksi, te razlike vie potiu od
razliitog nivoa tehnikog opsluivanja
i/ili razliitih uslova ekploatacije,
nego od razlike u samim jedinicama
proizvoda.
Tamo gde je tehniko opsluivanje
na visokom-preporuenom nivou kao
to je to sluaj u RHE Bajina Bata
pouzdanost proizvoda je vea. Ovo
potvruje i primer dugogodinjeg rada
ranije ugraenih petopolnih rastavljaa
koji su neprekidno u pogonu ve 28
godina, koji su za ovaj period imali
priblino isti broj sati rada i broj
pogonskih operacija (ciklusa). U tabeli
1 su dati karakteristini pogonski
podaci za jedan petopolni rastavlja.
Pod tehnikim opsluivanjem
podrazumevamo redovno spoljanje
osmatranje, podmazivanje, proveru
stanja leajeva, brisanje, ienje,
otklanjanje manjih defekata, delimino
regulisanje naroito posle redovnog
remonta i niz drugih aktivnosti.
Dobre navike da se sve te aktivnosti,
ne samo urade, nego i uredno i struno
registruju, uz kvalitet izrade i dobro

energija

energija

Slika 4 Funkcija intenziteta otkaza proizvoda

tehniko reenje rastavljaa, garantuju

dugogodinju pouzdanu eksploatraciju.
Sve primedbe i sugestije korisnika
ozbiljno se razmatraju i uvaavaju,
a takva postrojenja za proizvoaa
predstavljaju najbolji ispitni
poligoni.
Kad je re o petopolnom rastavljau
(ukupno instalisano dva komada tj.dve
petopolne grupe) koji je trenutno
u eksploataciji, glavne naznake iz
njegove eksploatacije su sledee:
Tokom eksploatacije po jednom
godinje vreni su remonti i revizije
od strane strune ekipe proizvoaa i
strune ekipe HE.
U prvoj polovini navedenog
eksploatacionog perioda, pored
poetnih doterivanja oprema je
radila normalno i izuzev zamene
oteenih kontakata drugih kvarova
nije bilo.
Od znaajnih zamena bitnih
komponenti rastavljaa, evidentirana
je zamena leajeva na izolatorima
posle dvadeset godina rada i zamena
pojedinih obrtnih izolatora zbog loma.
U poslednje vreme pojavljuju se
kvarovi koji funkcionisanje rastavljaa
ine manje pouzdanim (kvarovi
ili oteenja: pogonskih motora,
kontaktora, pretvaraa, signalnih
kutija, glavnih kontakata, obrtnih
izolatora).
Pregledom izolatora, utvreno je da su
pojedini delimino oteeni (pukotine
oko prirubnice i porcelana izolatora).
U teoriji o pouzdanosti proizvoda
poznato je da funkcija intenziteta otkaza
proizvoda ima oblik kao na slici 4.
Kao to se vidi funkcija u poetku
opada, to predstavlja period
razraivanja, kada kod novog
proizvoda uzrok neispravnosti lei u
grekama proizvodnje, montae ili
konstrukcije. Posle toga nastupa period
normalne eksploatacije, kada mogu da
nastupe sluajni otkazi. Trei period
kada funkcija raste naziva se periodom
starenja, kada nije celishodno dalje
korienje opreme i tada se ne
predvia nikakva profilaktika zamena

iz razloga
nepredvidivosti
koji e deo
otkazati i kada.
Kada nastupi
trei period
tj.povean broj
otkaza, reenje
je u zameni
rastavljaa
sa novim
odgovarajuim.

4. Zaklju~ak
Poveanje pouzdanosti sistema usko
je vezano sa poveanjem investicionih
ulaganja. Sa druge strane cena
proizvoda koji se ugrauju u sistem
mora ostati u prihvatljivim granicama.
Osnovno je pitanje do koje granice
treba poveati pouzdanost sistema, a
da to bude ekonomski isplativo.
Kombinovanim sadejstvom
proizvoaa koji u svom domenu daje
optimum i korisnika koji tehnikim
opsluivanjem daje maksimum, dolazi
se do eljenog cilja, kao to je sluaj
sa proizvodom o kome je re u ovom
radu.
Razmenom iskustava izmeu
proizvoaa i korisnika stvara se
podloga za unapreenje i dostizanje
veeg stepena kvaliteta u sledeoj
generaciji opreme. Ako je ivotni vek
proizvoda dug, kao to je u ovom
sluaju, neophodno je ukljuiti i
tehnoloka dostignua i saznanja koja
su u meuvremenu uznapredovala.

[081]

energija
Nikola Mari~i}, Djordje Novkovi}, Djurica Markovi},
Ljiljana Andjelkovi}
Fakultet tehnikih nauka u Kosovskoj Mitrovici
UDC:621.311.21 : 621.224. 001.573

Opis postupka i razvoj

softvera za proraun banki
turbine
1.Uvod

Rezime

Na engleskom govornom podruju,

u okviru pretraivaa Google, na
raspolaganju je softver BANKI.EXE
[1] za preliminarno odredjivanje
karakteristika hidropostrojenja sa
Banki turbinom, na osnovu poznatih
ulaznih podataka. Namera je autora
ovog rada da obrazloi postupak i stavi
na raspolaganje i slobodno korienje
slian softver BANKI_RS.EXE.
U prvom delu rada obrazloene su,
u postupku prorauna hidraulike
cevovoda i Banki turbina, korieni
pojmovi i proraunski izrazi. U
drugom delu dati su rezutati testiranja
programa BANKI_RS.EXE na bazi
primera iz [2] i [7].
Predmetni razvoj radjen je u okviru
projekta EE-18011 Ministarstva
za nauku i tehnoloki razvoj Vlade
Republike Srbije.

U radu je sistematizovan poznati postupak za proraun male hidroelektrane sa

Banki turbinom. Na osnovu ovog postupka razvijen je interaktivni softver kojim
se, na bazi definisanih ulaznih podataka, dobijaju karakteristini podaci za
cevovod i odgovarajuu Banki turbinu. Rad treba da bude od koristi irokom
spektru potencijalnih korisnika malih hidroelektrana, ije turbine imaju
specifini broj obrtaja u domenu korienja Banki turbina.
Kljune rei: hidroturbine, Banki turbine, Osbergerove turbine

Banki Waters Turbine Procedure Description and Software

Development
Well-known procedure for calculation of small hydro power plant with Banki
turbine has been systemized in this paper. On the basis of this procedure
interactive software was developed which, based on known input data, obtains
the appropriate characteristic date of penstock and Banki turbine. Paper should
be of use to a wider range of potential users of small hydropower plants, which
have a specific speed in the field using Banki turbines.
Key words: Banki turbine, cross flow turbine, Ossberger turbine

duina cevovoda Lcev [m],

poznate, recimo iz [3], karakteristike
materijala cevovoda (zatezni napon
loma cev,lom [bar], moduo elastinosti
Ecev [bar]),
z Maningov koeficijent trenja n ili
srednja geometrijska apsolutna
hrapavost cevovoda h,
z broj obrtaja turbine N [o/min] bira
se na osnovu broja obrtaja generatora
i prenosnog odnosa izmedju brojeva
obrtaja generatora i turbine (ne
preporuuje se da bude vei od 2).
Prenik cevovoda u dostupnoj literaturi
bira se na osnovu dva kriterijuma:
z Iz [2] - da brzina vode u cevovodu
bude mala, oko vcev = 2 [m/s]:
z

2. Kori{}eni pojmovi u
prora~unu cevovoda malih
hidroelektrana
Automatizovan postupak za
odredjivanje glavnih veliina
hidropostrojenja-hidroelektrane sa
Banki turbinom moe se podeliti
u nekoliko delova. Naprimer:
definisanje cevovoda, proraun Banki
turbine, proraun i izbor generatora,
povezivanje generatora sa naponskom
mreom i vei broj medjukoraka
za integraciju ovih celina. Predmet
automatizacije u ovom radu su prva
dva koraka, tj. definisanje cevovoda i
izbor dimenzija Banki turbine.
Polazni podaci u proraunu cevovoda i
Banki turbine su:
z bruto pad hbr [m],
z maksimalni protok Qmax,

[082]

Ili iz [4] - da gubitak energije vode,

izraen preko pada visine, bude do
4% bruto pada:

Hidrauliki gubitak zbog teenja

kroz cevovod, izraen preko gubitka
visine, zbir je linijskih (usputnih) i
lokalnih gubitaka. Ako je L /dcev > 750
lokalni gubici, su zanemarljivo mali u
odnosu na gubitke trenja u cevevodu.
Kod najveeg broja hidroelektrana
dimenzije cevovoda zadovoljavaju
prethodni uslov. Zato je gubitak
energije u cevovodu, izraen preko
gubitka visine, funkcija raspoloivosti
odgovajajueg koeficijenta trenja u
cevovodu.
Ako je dat Maningov koeficijent trenja
n, tada je gubitak visine:

energija

energija

3. Kori{}eni pojmovi i izrazi u

prora~unu banki turbina
Ako je poznat Darsijev koeficijent
trenja cevovoda , tada je:

Darsijev i Maningov n koeficijent

povezuje relacija:

Ako hidrauliku karakteristiku

cevovoda treba definisati preko
poznate srednje geometrijske
apsolutne hrapavosti cevovoda h,
tada se Darsijev koeficijent odredjuje
iterativno na osnovu transcedentne
implicitne relacije Colebrook-a ili
eksplicitne relacije Swamee-Jain.
U domenu

gde je j stepen sigurnosti, koji prema

[3] treba da je vei od 3.5.
Skok pritiska zbog hidraulinog
udara odredjen je prema [3] i [4].
Prvo se proceni brzina irenja malih
poremeaja kroz cevovod ispunjen
vodom:

Zatim se izrauna ekstremni prirast

pritiska i porast visine zbog udara

Ukupni pritisak u cevovodu sa

ukljuenim efektom hidraulinog
udara, izraen preko visine, je:
htotal = hbr + hudara
Debljina cevovoda, sa obuhvaenim
efektom udara, se odredjuje iterativno
na osnovu relacije:

primenom eksplicitne relacije

Swamee-Jain-a:

pravi se greka od 1% relativno prema

koeficijentu trenja odredjenom
prema obracu Colebrook-a, odnosno
Mudijevom dijagramu. U gornjoj
relaciji je:

Iterativni postupak je potreban zbog

implicitne sadranosti debljine cevi
cev u gornjem izrazu. Naime, ukupni
pritisak cevovoda izraen preko visine
htotal je funkcija brzine irenja malih
poremeaja ccev, a ova brzina zavisi od
cev. Kraj iteracija se ostvaruje kada
stepen sigurnosti cevi bude vei od 3.5,
tj.:
jcev 3.5

gde je vode kinematika viskoznost

radnog fluida u cevovodu.
Na osnovu odredjenog gubitka visine
zbog cevovoda moe se odrediti neto
pad hidropostrojenja:

Prema [8] debljina cevovoda, sa

konzervativno ukljuenim efektom
hidraulinog udara, moe da se
definie na osnovu izraza:

hneto = hbr hL
Po Bernulijevoj jednaini maksimalni
pritisak u cevovodu je:

Gornji pritisak ne obuhvata prelazne

pojave strujanja medju koje treba
uvrstiti i hidraulini udar.
Debljina zida cevovoda funkcija je
pritiska u cevovodu i udarnih pritisaka.
Samo na osnovu pritiska u cevovodu
debljina zida cevovoda bi bila

Gornji izraz povezan je sa stepenom

sigurnosti j=2.5 koji propisuje AWWA
(American Water Works Association).
Opisani postupak analize cevovoda
hidroelektrane ugradjen je u program
BANKI_RS.EXE. Razvijeni postupak
primenljiv je generalno za cevovod ma
koje hidroelektrane bez obzira na tip
hidroturbine, koja se koristi.
[083]

Banki (Ossberger, Mitchell, crossflow) je akcijsko-reakcijska turbina.

Radni fluid dva puta prolazi kroz
radno kolo (videti sliku 1.). Oko 80%
snage ove turbine ostvaruje se u prvom
prolasku, a ostatak od oko 20% u
drugom prolasku fluida kroz radno
kolo Izgled turbine dat je na slici 2.
Da bi mogao da se izvri izbor
dimenzija Banki turbine treba, pored
ulaznih podataka opisanih u prethodnoj
taki rada, definisati izvestan
broj veliina karakteristinih za
hidropostrojenje:
z Brzinski koeficijent mlaza cmlaza
uticanja u radno kolo Banki turbine.
Ovaj koeficijent se odredjuje
eksperimentalno. Prema [2] kree
u intervalu 0.95 0.99. Manje
vrednosti koeficijenta treba primeniti
na mlaznike kod kojih ulazni mlaz u
radno kolo manje gladak.
z Eksperimentalno odredjeni
koeficijent k1 koji korelie debljinu
mlaza sa prenikom radnog kola.
Prema [7] ima vrednost k1 = 0.075
0.10. Ovaj koeficijent direktno
utie na broj lopatica u radnom
kolu turbine. Vrednost k1 = 0.075
odredjuje kolo sa 21 lopaticom,
vrednost k1 = 0.10 radno kolo
sa 16 lopatica. Novija ispitivanja
[3] pokazuju da se koeficijent k1
moe kretati u granicama 0.10
0.20 , recimo kod Banki turbina
tipa T-12. Za precizno definisanje
ovog koeficijenta treba konsultovati
proizvodjae Banki turbina.
z Stepen korisnosti hidropostrojenja
0, koji povezuje snagu na vratilu
Banki turbine sa raspoloivom
hidraulinom snagom vode. Ovaj
stepen korisnosti obuhvata gubitke
u cevovodu i sve gubitke u Banki
turbini. Prema raspoloivim
podacima iz literature i sa Interneta
ovaj stepen korisnosti se kree u
intervalu 0 = 0.55 0.85.
Oblast korienja pojedinih vrsta hidro
turbina definie specifini broj obrtaja:

U prethodnom izrazu bruto

(raspoloiva) snaga Pbr [kW] radnog
fluida vode gustine kg m3 je
odredjena relacijom:

Iz statistike uspenih konstrukcija,

naprimer u [2] , [3], [4] i [5], za Banki

energija

energija
Slika 1

turbine vai:

Slika 2

Debljina mlaza

broj lopatica radnog kola,

Dimenzije pravougaonog poprenog

preseka mlaza na ulasku u radno
kolo

odnos unutranjeg i spoljanjeg

prenika radnog kola u uslovima
maksimalnog stepena korisnosti,

radijalna duina lopatice,

poluprenik krivine lopatice,

centralni ugao lopatice,

36 Nsp 146
Oblast primene Banki turbina [6]
odredjen je i na osnovu domena
upotrebe i u dijagramu protok
Q m3 s
bruto pad. Na Slici 3.
dat je Q hbr dijagram.
Za definisane ulazne podatke iz taaka
2. i 3. i na osnovu prorauna cevovoda
iz take 2. ovog rada jednoznano
slede karakteristine veliine Banki
turbine:
z Snaga na vratilu turbine

Brzina mlaza na izlazu iz mlaznika i

ulasku na lopatice radnog kola:

Prenik radnog kola Banki turbine

b mlaza
Ostale veliine od interesa za
geometriju i struni tok kroz Banki
turbinu mogu se odrediti na osnovu
[7] i [9]. Ako se zanemare debljine
lopatica, za poznati napadni ugao 1
ulazne apsolutne brzine vode vmlaza = c1,
mogu se izraunati sledee veliine:
z debljina ulaznog mlaza merena
normalno na ulaznu relativnu brzinu,
s1 = k1D1
z korak radnog kola,
gde je

Slika 3
z

Duina radnog kola Banki turbine

luna duina
lopatice

llop,lucno = lop lop

Ugao 1 moe da se
menja u intervalu
150 220. Najee
je 1= 160.
Lopatice radnog
kola, definisane kao
deo krunog luka,
imaju konstantnu
debljinu lop
jednaku debljini
lima, od koga
su napravljene.

Popreni presek mlaza

[084]

energija

energija

Slika 4

Komparativni rezutati drugog primera

iz [7] i iz programa BANKI_RS.EXE
dati su u tabeli 2.
Na osnovu rezultata sa slike 5. i iz
tabele 2. evidento je dobro slaganje
rezultata dobijenih programom
BANKI_RS.EXE sa podacima iz [7]
i [2].

Tabela 1

5. Zaklju~ak

U prethodno izvedenim izrazima

zanemarena je debljina lopatica. Uticaj
zanemarene debljine lopatica uvodi se
u analizu kroz korekciju duine radnog
kola sledeim postupkom:
Zbog debljine lopatice smanjuje se
debljina ulaznog strujnog mlaza po
lopatici
s1,kor = s1 lop
Kako je presek mlaza konstantan mora
se promeniti duina radnog kola, tj.

4. Primeri testiranja
razvijenog programa
Na osnovu izloenog postupka u
takama 2. i 3. ovog rada razvijen je
program BANKI_RS.EXE.

Rezultati testiranja ovog programa,

na bazi poznatih ulaznih i izlaznih
podataka primera iz [2], dati su na slici
4. Deo uporednih rezultata dat je u
tabeli 1.
Na osnovu tabele 1. vidi se dobro
slaganje rezultata iz [2] sa rezultatima
sa slike 4.
Kao drugi primer testiranja razvijenog
programa uzet je Bankijev originalni
primer iz [7], koji je takodje testiran u
[2]. U ovom primeru nema podataka
za cevovod. Zato je kao ulazni
podatak u programu BANKI_RS.EXE
uneta nulta duina cevovoda (Lcev =
0). Dobijeni rezultati, kao izlaz iz
programa BANKI_RS.EXE , dati su na
slici 5.
[085]

U radu je opisan postupak i dati

rezultati testiranja razvijenog
softvera BANKI_RS.EXE za
proraun cevovoda i preliminarno
dimenzionisanje Banki turbina. Softver
je testiran na veem broju primera iz
raspoloive literature.
Zahtevom preko mail-a nik.maricic
@sezampro.rs moe se dobiti na
korienje aurirana, izvrna verzija
programa BANKI_RS.EXE .
U program BANKI_RS.EXE, u
narednom periodu, treba da se
detaljnije razraditi efekat zatite od
hidraulinog udara. Prisutna je i
mogunost da se u pojednostavljenu
analizu hidraulinog udara u program
ukljui i uticaj duine trajanja vremena
zatvaranja ventila, odnosno pasivna
zatita od hidraulinog udara. Takodje,
program treba doraditi u smislu
prorauna vrstoce lopatica radnog
kola i dimenzionisanje torzionog
vratila radnog kola Banki turbine.

energija

energija

Slika 5

Tabela 2

6. Literatura
[1] Mornhinweg M.: Cross flow
turbine design software, http://
ludens.cl/, Mornhinweg M.: Design
of Cross Flow runner, http://mewserver.mecheng.strath.ac.uk/
group2005/groupg/Files/runner_
calcs.pdf
[2] Harvey A.: Micro-Hydro Design
Manual, Intermediate Technology
Publications Ltd., Warwichshire,
1993.
[3] European Small Hydropower
Association ESHA: Guide
on How to Develop a Small
Hydropower Plant Part 1, 2004.
[4] European Small Hydropower
Association ESHA: Guide
on How to Develop a Small
Hydropower Plant Part 2, 2004.

[5] Erdmannsdoerfer H.: Barrages

Small Hydropower Stations,
ICOLD Annual meeting 2001.,
Dresden, 2001.
[6] Mackmore A., Merryfield F.: The
Banki Water Turbine, Bulletin
Series No.25, Oregon State
Collage, Corvallis, 1949.
[7] Inversin A.: Micro-Hydropower
Source Book, SKAT 22-541, 1986.
[8] Marii N. Novkovi Dj. Markovi
Dj., Andjelkovi Lj.: Istraivanje
mogunosti gradnje mini
hidroelektrana na vodotocima
severnog Kosova i Metohije i
definisanje njihovog spregnutog
rada, Studija po projektu EE
273017, Ministarstvo za nauku
Republike Srbije, Beograd, 2007.

[086]

energija
Adriana Sida Manea, Daniel Ctlin Stroi
Politehnica University of Timisoara
UDC:621.22.004 (498)

Efficient hydro energy using

in Romania
1. Introduction

Abstract

Presently there are national and

international studies in order to valuate
the hydro energetic micro potential.
Concerning Romania were realized
different studies about the hydro
energetic potential. If we take into
account the whole hydro-energetic
potential established through small
hydro electrical power plants (SHP),
it is observed that those assimilates to
almost 80 % of the energy produced by
the Iron Gates I, with the distinguish
that the SHP are distributed on the
whole country surface and that their
construction would increase that
economy in all country zones.
The micro potential settled at
1.01.2005 totalized 380 SHP having
the installed power of 500 MW and
the medium project energy of 1508
GWh/year.
From the total of 380 existing SHP,
78% are running, 13% are in execution
and 9% are worn-out.
From the total of the installed power
of 501 MW in the 380 SHP, 73% are
installed on SHP which are running,
25% are installed in SHP which are in
construction, afresh 2% are installed in
SHP which are worn-out.

Efficient hydro energy using in Romania is one of the energeticians main goals.
After the analysis of the hydro potential in Romania, was concluded the valuating
of the small rivers energetic potential could produce 1600 MW. This paper
presents the Romanias micro hydro potential and the small dimension turbines
presently used.
Key words: hydro energy, efficient use, turbine.

The basin Olt;

The basin Arge;
The basin Ialomia;
The basin Siret Prut;
The basin Dunrii.
The water resources from inside
country are characterized through
a high variability, in space and
time. Large and important zones as

Romanian Bent, Moldovas Rand and

Dobrogea are poor in water. Also
appear big flow rate variations in the
same year or from year to year. In
spring months (March-June) flows
50% from the year fund achieving
maximum flow rates of hundred time
more than the minimum ones. All
those impose the conclusion of flowrate compensation through artificial
storages.

Fig. 1 The hydrographic map of Romania

2. The hydro energetic

potential of Romania
From hydro energetic point of view,
Romanias territory was shared in 10
hydro energetic basins:
The basin Tisa Some;
The basin Criuri;
The basin Mure;
The basin Timi Nera Brzava;
The basin Cerna Jiu;
[087]

energija

energija
In table no. 1 are indicated
the values of the hydro
energetic potential of
precipitations, of flow,
theoretical linear considered
at the medium and technical
installed flow rate, for some
of the important water flow
basins from our country.

Table no. 1

3. The valuating of
the hydro energetic
potential
The efficient valuating of
the hydro energetic micro
potential can be done only
through performant micro
hydro turbines, from the
point of view of the ratio
price/valuated energy.
Fig. 2 The hydro energetic settlement for high heads

Fig. 3 The hydro energetic settlement for low heads

[088]

The hydro energetic settlement of

the small rivers is simplified beside
the big power plants, but keeping
the same principle. In figures 2 and
3 are presented the schemes for two
settlements in which the hydraulic
machine used is given by the head.
The small power turbines and the
micro hydro turbines are realized in
building bricks. The number of the
building bricks and the flow rates and
heads domain differs from constructor
to constructor. In these conditions
doesnt exist stability, in unitary mode
the powers which define the border
between the high power turbines, small
power and micro turbines.

4. Small turbines made in

Romania. The Banki turbine.
In Romania the group UCM Reia
produces small power turbines and
micro turbines, classified after the
power gamma are produced:
- Hydro aggregates with the power
between 100 and 1.200 (2.500) kW:
with horizontal Francis type turbine
for heads between 15 and 130 m;
with helicoidal turbines, semi
Kaplan, Kaplan, horizontal, with
hydraulic circuit in S for heads
between 3 and 15 m;
with Pelton turbines for heads
between 100 and 700 m;
with automatic speed governors or
with pozitioner type systems;
with synchronous or non
synchronous generators;
- Micro hydro aggregates with powers
until 100 kW:
for heads between 4,5...14,5 m and
flow rates between 0,11 and 0,33
m3/s;
for heads between 16...35 m and flow
rates between 0,145 and 0,37 m3/s;
Hydro aggregates with the unit
power under 5MW; Hydro
Hydro aggregates of small power
standard type FO (Francis turbine,
horizontal shaft) and EOS( Propeller
turbine, horizontal shaft, S-shaped);
Micro hydro aggregates of large
using MLU;
- Other types of hydro aggregates of
small power in prototype stage:
with Pelton turbine with the unit
power between 8,5 at 37 kW, for
heads between 45...60 m and flow
rates between 0,024 and 0,08 m3/s;
with axial tube turbine with the unit
power between 1,6 at 8 kW, for
heads between 3,5...8 m and flow
rates between 0,08 and 0,17 m3/s;

energija

energija

Fig. 4. The energy distribution from a micro hydro power plant

two hydro aggregates Banki type. The

turbines run at heads H=815 m, flow
rates Q=2...7 m3/s and have the power
of 750 kW.
Another settlement with Banki type
turbines is the one from the Water
Treatment Plant for Rmnicu Vlcea
town. Here the turbines are installed
on the water adduction penstock and
cover the energy used by the plant, the
surplus being delivered to the National
Grid.
Another using of the Banki type
turbine is for the energy supply of
some isolated cabins, which are settled

Fig. 5. The hydro electric settlement Zerveti and the Banki turbines used

Fig. 6. Rm. Vlcea Water treatment Plant settlement

with Banki turbine with the unit

power between 1,9 at 50 kW, for
heads between 4...40 m and flow
rates between 0,075 and 0,24 m3/s.
From the small turbines produced in
Romania a higher using have the Banki
type turbines, they have the following
advantages:
The specific speed domain is
completely covered from 50150
rev/min;

Presents constructive simplicity;

There are no needed complex hydro
energetic settlements;
It has low execution and exploiting
cost;
It runs at partial flow rates with high
efficiency using the divided wicket gate;
The runner is not susceptible for
cavitation.
In figure 5 is presented the hydro
electric settlement Zerveti which uses
[089]

in un electrified and with hard aces

zones, the presented case is the Mija
cabin from Parng Mountains.

5. Conclusions
- The hydro energetic Romanias
potential although it represents a
national fortune is not all valuated
(only 54%).
- The small and medium rivers could
be used as green energy sources for
the isolated local communities.

energija

energija
Fig. 7 The geographic position of Mija cabin

Fig. 8 Mija Cabin

- Although the majority of the big

rivers are relative energetic valuated,
the local hydro electric aggregates
producers are oriented on the
producing of small and micro turbines.
- From the small turbines used locally,
because of their advantages the Banki
type turbines are the most often met.

6. Acknowledgement
This paper was possible trough the
CNCSIS Grant IDEI cod 929/2008 nr.
679/2009 director dr. ing. Adriana Sida
MANEA.

7. Bibliography
1. M. Brglzan, Turbine hidraulice
i transmisii hidrodinamice, Ed.
Politehnica, Timioara 2001.

2. D.C: Stroi, Identificarea dinamic

a turbinelor cu dublu flux, Ed.
Politehnica, Timioara, 2009.
3. ***Evaluarea micropotenialului
hidroenergetic romnesc, surs
regenerabil de energie, n vederea
identificrii de amplasamente
pentru dezvoltarea investiiilor n
acest sector***, Proiect finanat de
Ministerul Economiei i Comerului
4. ***Studiu privind evaluarea
potenialului energetic actual
al Surselor regenerabile de
energie n romania (solar, vnt,
biomas, microhidro, geotermie),
identificarea celor mai bune locaii
pentru dezvoltarea investiiilor n
producerea de energie electric
neconvenional***, Sintez
5. A. Kovalev, Gidravliceskie Turbini,
Ed. Mainostroienie, Leningrad
1971
[090]

energija
dr Vanja [u{ter{i~, Vladan Stevanovi}, dipl. ing.,
prof. dr Milun Babi}, prof. dr Du{an Gordi}
Mainski fakultet, Univerzitet u Kragujevcu, Regionalni evro centar za
energetsku efikasnost, Kragujevac, Srbija
UDC: 621.176:553.78].003/.004

Tehno ekonomska analiza

primene geotermalne
toplotne pumpe za grejanje
poslovno stambenog
objekta
1.0 Uvod

Rezime

Veina zemalja irom sveta suoava

se sa ozbiljnim nedostacima
energije ili e se sa tim problemom
suoiti u bliskoj budunosti. Velika
potronja i porast broja stanovnika
u svetu primorae stanovnike tih
zemalja da se suoe sa problemom
kritinog smanjenja zaliha domaih
fosilnih energetskih izvora. Trenutna
energetska zavisnost od nafte i njenih
derivata zahteva i znatne ekonomske
izdatke a u budunosti nagovetava
negativne efekte na nacionalne
ekonomije, kao i na meunarodnu
bezbednosnu situaciju.
Geotermalna energija je toplotna
energija koja se stvara u Zemljinoj kori
laganim raspadanjem radioaktivnih
elemenata, hemijskim reakcijama,
kristalizacijom i stvrdnjavanjem
rastopljenih materijala ili trenjem pri
kretanju tektonskih masa. Koliina
takve energije je tako velika da se
moe smatrati skoro neiscrpnom.
U prirodi se geotermalna energija
najee pojavljuje u formi vulkana,
izvora vrue vode i gejzira. U mnogim
zemljama se geotermalna energija
koristi ve vekovima za potrebe
banja odnosno rekreativno lekovitih
centara. No razvoj nauke nije se
ograniio samo na podruje lekovitog
iskorienja geotermalne energije
ve je iskoriavanje geotermalne
energije usmerio i prema procesu
dobijanja elektrine energije kao i
grejanju domainstava i industrijskih
postrojenja. Grejanje zgrada i
iskoriavanje geotermalne energije u
procesu dobijanja elektrine energije,
glavni su ali ne i jedini naini na koji
se ta energija moe iskoristiti. Takoe,
moe se iskoristiti i u druge svrhe
kao to su na primer: u proizvodnji

Zemlja svakodnevno apsorbuje znaajan deo suneve energije. Upravo ovu

postojeu temperaturu Zemlje koriste geotermalni sistemi kao osnovnu energiju
za svoje funkcionisanje. Geotermalni sistemi su univerzalni i funkcioniu kao
sistemi za grejanje i hlaenje. Oni u reimu grejanja vre transfer toplote iz
Zemlje u prostor, odnosno objekat koji se greje, a u reimu hlaenja obrnutim
procesom vre transfer toplote iz hlaenog prostora, odnosno objekta u Zemlju.
U radu je analiziran primer poslovno-stambenog objekta ukupne povrine
korisnog prostora od 2 000 m2 u kome je, nasuprot konvencionalnog sistema
grejanja kotlom na gas i hlaenja klima ureajem, instalirana geotermalna
toplotna pumpa (GTP). Predvieno je da se u poslovno-stambenom objektu
postavi sistem podnog grejanja (niskotemperaturno grejanje), ali i sistem prisilne
konvekcije za potrebe hlaenja. Na temelju odabrane opreme, klimatolokih
prilika grada Kragujevca i energetskih potreba same zgrade, izvreno je
poreenje sistema sa geotermalnom toplotnom pumpom i konvencionalnog
sistema grejanja, a tehno ekonomskom analizom dokazana je mogua
isplativost ugradnje.

Abstract
Earth absorbs a significant part of solar energy every day. Geothermal energy
systems use the existing Earths temperature as a base for their operation.
Geothermal systems are universal and operate as systems for heating and
cooling. In the heating mode, they transfer the heat from the Earth into the space,
or to the heated object, and in the cooling mode, they reversely transfer the heat
from the cooled space or object into the Earth.
The paper analyzes the example of a business- residential building of the total
useful area of 2.000 m2 in which, contrary to conventional heating systems with
gas boilers and cooling systems with air conditioners, a geothermal heat pump
(GTP) is installed. It is predicted that floor heating system (low temperature
heating) and system of forced convection for cooling purposes are to be installed
in the business-residential building. The system with geothermal heat pump and
conventional heating system are compared based on selected equipment, climate
conditions of the city of Kragujevac and energy needs of the building itself.
Techno-economic analysis proved the possible cost-effectiveness of installation.

papira, pasterizaciji mleka, plivakim

bazenima, u procesu suenja voa i
povra, ali i za mnoge druge svrhe.

2.0 Primena toplotnih pumpi

Toplotne pumpe kao toplotni izvor
mogu da koriste povrinske slojeve
[091]

tla koji su i najdostupniji, a ija je

temperatura konstantna tokom godine.
Njihova toplota najveim delom potie
od Suneve energije, a tek manjim
delom od toplotnog toka iz dubina
Zemlje. Temperatura tla, a time i
temperatura radnog medija unutar

energija
cevi razmjenjivaa toplote zavise od
spoljanje temperature, ali su u kraim
razdobljima (tokom dana ili nedelje)
gotovo konstantne. Kao radni fluid
se pri tome najee koristi smesa
etilenglikola ili propilenglikola i vode
ija temperatura u uslovima punog
optereenja (neprekidan rad tokom
vie hladnih zimskih dana) ne bi smela
da padne ispod -5C. Za korienje
toplote tla, postavlja se odgovarajui
razmjenjiva toplote kojim se radni
fluid dovodi do isparivaa toplotne
pumpe, a obzirom na nain polaganja
cevi, takve toplotne pumpe se mogu
podeliti u dve osnovne grupe:
z s vodoravnim razmenjivaem, kao
kolektorsko polje cevi i
z s vertikalnim razmenjivaem, kao
toplotne sonde.
Vodoravni razmenjivai ili
kolektorska polja koriste se kada su na
raspolaganju vee povrine zemljita
ispod kojeg se mogu postaviti cevi i na
kojima se mogu izvoditi radovi (npr.
u ruralnim podrujima). Procenjuje
se da je na pr. za porodinu kuu
potrebno oko 500 m2 zemljita, a vai i
pravilo da potrebna povrina zemljita
(kolektorskog polja) mora biti vea ili
jednaka dvostrukoj povrini prostorija
koje treba grejati.
Vertikalni razmenjivai ili toplotne
sonde su naroito pogodni, pa i
Slika 1 Mapa geotermalnih izvora

energija
neophodni, u gusto naseljenim
podrujima gde nema ili ima veoma
malo raspoloivog zemljita. Sonde
se polau na dubini od 30 do 60
m, a najvie do 100 m, pri emu je
najei materijal izrade polietilen
koji garantuje dobru razmenu toplote
i jednostavno rukovanje, a otporan je
na uslove koji vladaju unutar zemlje
(vlaga, pritisak, mikroorganizmi).
to se tie Srbije, geotermalna energija
se simbolino koristi, i to samo sa
86 MW ukupno instalisane snage.
Od toga je 12 MW za zagrevanje
toplotnim pumpama [3], iako po
geotermalnom potencijalu Srbija spada
u bogatije zemlje. Njeno korienje
i eksploatacija moraju postati
intenzivniji, jer na to primoravaju
sledei faktori: tenzije naftnoenergetske neravnotee, neminovna
tranzicija na trinu ekonomiju, stalni
porast deficita fosilnih i nuklearnih
goriva, pogoravanje ekoloke
situacije i porast trokova za zatitu
okoline. Najvei znaaj za Srbiju
imae direktno korienje geotermalne
energije za grejanje i toplifikaciju
ruralnih i urbanih naselja i razvoj
agrara i turizma.
Takoe, u Srbiji se koristi samo
geotermalna energija iz geotermalnih
mineralnih voda, uglavnom na
tradicionalan nain (slika 1), najvie u
balneoloke i sportsko
rekreativne svrhe.
Korienje geotermalne
energije za grejanje
i druge energetske
svrhe je u poetnoj
fazi i veoma skromno
u odnosu na potencijal
geotermalnih resursa
[2].

3.0
Termodinami~ki
prora~un rada
toplotne pumpe
sa sistemom
bu{otinskog
razmenjiva~a
toplote
U daljem delu ovog rada
analiziraemo primer
primene geotermalne
toplotne pumpe za
grejanje poslovnostambenog objekta koji
ima ukupnu povrinu
korisnog prostora od
2.000 m2. Nasuprot
konvencionalnom
sistemu grejanja kotlom
na gas i hlaenja
klima ureajem
[092]

predvieno je da se instalira se sistem

buotinskih razmjenjivaa toplote,
odnosno geotermalna toplotna pumpa.
Predvieno je da se zgrada zagreva
uz pomo sistema podnog grejanja
(niskotemperaturno grejanje) ali i da
poseduje sistem prisilne konvekcije za
potrebe hlaenja. Na temelju odabrane
opreme, klimatolokih prilika grada
Kragujevca i energetskih potreba
same zgrade, izvreno je poreenje
sistema sa geotermalnom toplotnom
pumpom i konvencionalnog sistema,
a tehno ekonomskom analizom
dokazana mogua isplativost ugradnje.
Cene su izraene u evrima radi lakeg
poreenja srpskog i inostranog trita
toplotnim pumpama. Na temelju
tehniko-tehnolokih podataka
proizvoaa opreme, za toplotnu
pumpu sistema zemlja voda, izvren
je termodinamiki proraun u skladu
sa stvarnim reimom rada [5].
Ulazni podaci potrebni za
termodinamiki proraun su sledei:
- efektivna povrina prostora zgrade za
grejanje i hlaenje: 2.000 m2,
- ulazna temperatura vode u
razmenjiva toplote toplotne pumpe
(izlaz iz buotinskog razmenjivaa
toplote): tgu = 15C,
- temperatura vode na izlazu iz
toplotne pumpe: tgi = 5C,
- ulazna temperatura rashladnog
sredstva u kompresor : t1 = 10C,
- temperatura nakon kompresije: t2 =
70C,
- temperatura kondenzacije: t3 = 40C,
- temperatura isparivaa: t4 = 4C,
- temperatura podnog grejanja (ulaz):
tru=35C,
- temperatura podnog grejanja (izlaz):
tri =20C.
U radu su posmatrana tri razliita
sluaja pri kome su koriena tri
razliite rashladne tenosti i to:
R-407C, R-134a i R-410A koje, za
razliku od prvobitno korienog freona
12 (CF2Cl2) ne deluju negativno na
ozon.
Za povrinu poslovne zgrade od Az
= 2.000 m2 (tri toplotne pumpe u
sistemu, jedinine povrine 666,6 m2)
potrebna koliina toplote za grejanje
iznosila bi:
Q = fog AzQ [kWt]

(1)

gde je fog = 62 [W/m2] - potrebna

toplotna snaga.
Topota isparivaa se rauna na sledei
nain:
q0 = h4 h1 [kJ/kg]

(2)

energija

energija
Rad kompresora se rauna kao razlika
entalpija 1 2:
Wk = h2 h1 [kJ/kg]

Slika 2 Ciklus rada toplotne pumpe prikazan na p,i dijagramu za R-407C,

R-134a i R-410A

(3)

Koliina toplote u kondenzatoru se

rauna kao razlika entalpija 2 3:
q = h2 h3 [kJ/kg]

(4)

Potrebna koliina rashladne tenosti:

[kg/h]
(5)
Potrebna koliina vode u sistemu
podnog grejanja:
[kg/h]

(6)

Toplota isparavanja, ekvivalentno

rashladnom uinku u ciklusu hlaenja:
Qo = mrt qo [MJ/h]

(7)

Potrebna koliina antifriza meavine/

voda (50% voda / 50% etilenglikol):
[kg/h]

a)

(8)

Snaga kompresora:
[kWe]

(9)

Koeficijent efikasnosti toplotne pumpe:

,
,

(10)

4.0 Tehno-ekonomska analiza

primene geotermalne toplotne
pumpe (GTP)

b)

Nakon izvrenog termodinamikog

prorauna pristupilo se tehnoekonomskoj analizi grejanja i
hlaenja stambeno-poslovnog objekta
geotermalnom toplotnom pumpom sa
vertikalnim postavljanjem, pri emu
je maksimalna temperatura vode u
sistemu tmax= 35C.
Ukupna potrebna snaga cirkulacione
pumpe 9,6 kW.
Usvojeno je da su koeficijenti prolaza
toplote kroz:
- zidove k = 0,39 W/m2K,
- krov
k = 0,21 W/m2K,
- prozore k = 2,50 W/m2K,
- pod
k = 0,99 W/m2K.
Najnia dnevna temperatura zimi za
grad Kragujevac iznosi -14C, dok bi
potrebna temperatura u prostorijama
trebalo da iznosi 20 oC i zimi i leti.

c)
[093]

energija
Pre ugradnje toplotne pumpe
neophodno je prvo izvriti pribavljanje
geoloke mape terena, zatim pristupiti
izradi projekta i pribaviti potrebne
dozvole, kao i izvriti buenje rupa
duine 141 m i prenika 145 mm (15
rupa). to se tie opreme, neophodna
je reverzibilna toplotna pumpa sistema
voda - voda, namenjena grejanju i
hlaenju, sa meraem predate toplote
i potroene struje i elektronskom
regulacijom rada i temperature vode.
Zatim, bojler za sanitarnu vodu sa
grejaem od 2 kW koji slui kao
rezerva. Takoe, mora se izvriti
montaa toplotne pumpe i povezivanje
sa razdelnicima, kao i ugradnja
cirkulacione pumpe i testiranje rada
toplotne pumpe.
Za pribavljanje dozvola za buenje
neophodno je oko 2 3 meseca, dok
je za izvoenje radova potrebno i do
20 dana. Poetna investicija ovakvog
sistema iznosila bi oko 80.100
(tabela1).
Posle procene ukupnih trokova
instalisanja toplotne pumpe pristupilo
se uporednoj analizi trokova grejanja
stambeno-poslovnog objekta kada bi
se on grejao elektrinom energijom,
prirodnim gasom, lo uljem ili
toplotnom pumpom. Aktuelna cena
elektrine energije za iroku potronju,
po izbalansiranoj dnevnoj i nonoj
potronji sa pdv-om iznosi:
z za zelenu zonu: 4,06 rsd/kWh,
z za plavu zonu: 6,10 rsd/kWh,
z za crvenu zonu: 12,19
rsd/kWh,
pri emu se prilikom grejanja na
elektrinu energiju izlazi iz okvira
zelene i plave zone, pa se stoga
u daljem proraunu te tarife ne
razmatraju.
Cena gasa, od oktobra 2008. godine
iznosi 34,01 rsd/m3 bez uraunatog
poreza. Sa porezom od 8% na gas/
energiju, formirana je cena od 36,72
dinara za fizika lica po kubnom
metru. Dakle, podatke o kWh elektine
energije potrebno je podeliti sa
3,6* kako bi ih izrazili u jedinici za
energiju i rad, sa ciljem da uporedimo
sa energijom koju obezbeuje gas.
Takoe, toplotna mo gasa se dobija
deljenjem jedinice kubnog metra sa
koeficijentom toplotne moi 33,5.
Postoji jo jedan vaan aspekt:
stepen efikasnosti ureaja koji koriste
elektrinu energiju i koji iznosi
98%, dok se sa ureajima na gas ili
lo ulje (uzimajui u obzir gubitak

energija
Tabela 1

Ekonomski pokazatelji

kroz dimnjak, gasne kotlove i sl.),

u najboljim uslovima dostie 70%.
Obzirom na gore navedene parametre,
koristei jedinicu rsd/MJ, dobijamo
sledeu cenu elektrine energije za
dnevnu i nonu tarifu:
- za plavu zonu: 1,73 rsd,
- za crvenu zonu: 3,45 rsd, kao i
- za prirodni gas: 1,56 rsd.
Kad je re o toplotnim pumpama,
moramo razumeti pojam tzv.
koeficijenta efikasnosti COP
(Coefficient of performance) koji
predstavlja kolinik uloene energije
i dobijene energije za grejanje. Ovaj
parametar pokazuje koliko puta veu
energiju grejanja dobijamo u odnosu
na uloenu elektrinu energiju. Ovaj
koeficijent za razliite tipove toplotnih
pumpi iznosi:
- COP za vazdune toplotne pumpe
je: 3,3-4,1;
- COP za toplotne pumpe voda/
zemlja je: 4,3-6 i
Tabela 1

1kWh = 3,6 MJ (1 MJ = 106 J)..

[094]

Ekonomski pokazatelji

- COP za toplotne pumpe voda/voda

je: 5,5-6,1.
Poreenjem cene ostalih vrsta grejanja
u odnosu na proizvodnju 1 MJ grejne
energije dobijamo:
z Grejanje strujom (kombinovana
tarifa, crvena): 3,45 rsd;
z Lo ulje: 1,86 rsd;
z Prirodni gas u zemljama EU: 2,00
rsd;
z Prirodni gas (DP Novi Sad Gas):
1,56 rsd;
z Vazduna toplotna pumpa: 0,47 rsd;
z Toplotna pumpa voda/zemlja: 0,38
rsd;
z Toplotna pumpa voda/voda: 0,29 rsd.
Na osnovu prethodno dobijenih
vrednosti za grejanje proseno
izolovanog poslovno stambenog
objekta od 2.000 m2 potrebno je 150
kW energije po kvadratom metru.
Ako raunamo do 2.000 sati grejanja
na godinjem nivou, za grejanje je

energija
potrebno 300.000 kWh, to iznosi
1.080.000 MJ energije. Sa navedenim
proraunima cena potronje energije u
dinarima na godinjem nivou iznosi:
- Grejanje strujom (kombinovana
tarifa, crvena): 3.726.000 rsd,
- Lo ulje: 2.008.800 rsd,
- Prirodni gas u zemljama EU:
2.160.000 rsd,
- Prirodni gas (DP Novi Sad Gas):
1.684.800 rsd,
- Vazduna toplotna pumpa: 507.600
rsd,
- Toplotna pumpa voda/zemlja:
410.400 rsd,
- Toplotna pumpa voda/voda:
313.200 rsd.
injenica je da se ugradnja toplotne
pumpe isplati i u sluaju da cena gasa
ostane ne promenjena. Meutim, cena
gasa u zemljama Evropske unije je
duplo skuplja i teko je poverovati da
za kratko vreme nee i domae cene
gasa postii taj iznos. Poreenjem
cena grejanja odnosno rashlaivanja
prostorija dobijamo da bi, uz:
z ukupnu poetnu investiciju:
80.100 ,
z trokove grejanja na godinjem
nivou (gas): 17.925 ,
z trokove grejanja na godinjem
nivou (toplotna pumpa): 4.365 ,
z trokove hlaenja na godinjem
nivou (klima ureaj): 2.720 ,
z trokove hlaenja na godinjem
nivou (toplotna pumpa): 1.145 ,
z rok otplate jednog ovakvog
sistema bio od 5 6 godina.
Slika 3. 3D model poslovnostambenog objekta sa geotermalnom
toplotnom pumpom

energija
potronje. To su realni ciljevi prema
iskustvima zemalja koje su imale ili
imaju pravilan geotermalni razvoj.

6.0 Literatura
[1.] J. Hanova: Environmental and
techno-economic analysis of
ground source heat systems,
Master thesis, The University of
British Columbia, 2008
[2.] V.uteri, M. Babi:
Geotermalna energija-enegija
prirodnih i vetakih izvora tople
vode, monografija, Mainski
fakultet u Kragujevcu, 2009
[3.] Milivojevi M., Martinovi M.:
Geothermal energy possibilities,
exploration and future prospects
in Serbia, Proceedings World
Geothermal Congress 2000,
Kyushu - Tohoku, Japan, 2000
[4.] J. Hanova, H. Downlatabadi:
Strategic GHG reduction through
the use of ground source heat
pump technology, Environmental
Research Letter. 2 (2007) 044001
(8pp)
[5.] R. Rawlings: Ground Source Heat
Pumps, Technology review,1999

5.0 Zaklju~ak
Korienje geotermalne energije i
njenih resursa u Srbiji veoma je malo
u odnosu na geotermalni potencijal.
Na prvi pogled razlozi takvog stanja su
nerazumljivi, pogotovo kada se uzme
u obzir da su pojedini geotermalni
lokaliteti meu najboljim u Evropi i
da je razvoj geotermalne tehnologije
u Srbiji, poeo u isto vreme kao
i u zemljama u kojima je danas
geotermalna tehnologija na najviem
stepenu razvoja. Sa relativno malim
investicionim ulaganjima, u odnosu
na ulaganja u klasine ekoloki
nepovoljne uvozne i domae energente
(nafta, gas, ugalj), ija eksploatacija
i korienje stvara ogromne skrivene
trokove, geotermalna energija moe
za nekoliko godina, tj. do 2015te godine da pokrije 10% toplotne
[095]

energija
Gordana Dra`i}, Svetlana Sekuli}, Jelena Milovanovi},
Jordan Aleksi}
Fakultet za primenjenu ekologiju Futura, Univerzitet Singidunum, Beograd
UDC: 662.756.3 : 620.9.001.6

Master plan plantae

energetskog useva
Miscanthus giganteus
Rezime

Miscanthus giganteus, (slonovska trava, kineski a) visokoproduktivna biljna vrsta poreklom iz jugoistone Azije, u Evropi se vie od 20
godina gaji kao energetski usev. Biomasa miskantusa poseduje gornju toplotnu mo preko 16 MJ/kg. Prinosi tehnoloki suve biomase se
kreu 15-20 t/ha/god.. Biomasa se karakterie niskim sadrajem azota i hlora i visokim udelom holoceluloze to je ini veoma pogodnom
za sagorevanje i briketiranje.
Interes za razvoj tehnologije gajenja i korienja biomase poreklom iz poljoprivrede i umarstva, prepoznat kroz Strategiju razvoja
energetike Republike srbije kao i Directive 2001/77/EC on the promotion of electricity produced from renewable energy sources in the
internal electricity market bio je podsticaj za izradu master plana plantae miscantusa.
Planirano je zasnivanje plantae miscantusa na delimino degradiranom zemljitu i prerada biomase do paleta (briketa). Najvea
ulaganja u podizanje plantae su u prvoj godini, dok kasnije odravanje zasada iziskuje minimalna sretstva. Planira se eksploatacija
od najmanje 20 god. a svaake godine se sa iste povrine anje nadzemni deo koji se ili balira ili secka, transportuje, skladiti i sabija u
brikete kao finalni proizvod. Predraun je izvren za plantae od 1, 10 i 100 ha.
Rezultati ekonomske analize (T = 4 god; A = 0,61; E = 6,53; stepen sigurnosti 81%) ukazuju da je ukupna ocena projekta je
zadovoljavajua
Poseban osvrt je dat na ekoloke aspekte (smanjenje rizika od klimatskih promena , ouvanje plodnosti zemljita i zatite voda od
zagadjenja, zatita biodiverziteta) proizvodnje i korienja biomase miscantusa. Visoka enegetska i vodna efikasnost same biljke daju
proizvodnji ove biomase znaajne predbnosti u odnosu na etvene ostatke drugih kultura.
Kljune rei: biomasa, bioracionalno korienje zemljita, ekoremedijacije,energetski usevi.

Abstract

Miscanthus giganteus (Giant Chinese Silver Grass), highly productive plant which originates from South East Asia, has been cultivated
in Europe for more than 20 years as energy crops. Miscanthus biomass has upper caloric value of more than 16 MJ/kg. Yields of
technologically dry biomass range between 15 and 20 t/ha per annum. Biomass is characterized with low nitrogen and chlorine content
and high share of holocelulose, which makes it very suitable for combustion and briquettes.
Researches related to technology of miscanthus biomass production in the Republic of Serbia started in 2006, and were continued
through the project Biorational Use and Ecoremediation of Soil through Cultivation of Plants for Industrial Processing implemented
by Ministry of Science and Technological Development. In small experimental lots basic agro-ecological parameters needed for the
development of this allochtnous plant have been examined. The results indicate that production of miscanthus in Serbia is possible at
technological level, respecting ecosystem restrictions and applying appropriate agro-technical measures.
Interest for development of technology for cultivation and use of biomass which originates from agriculture and forestry, recognized
through Energy Development Strategy of the Republic of Serbia, as well as through the Directive 2001/77/EC on the promotion of
electricity produced from renewable energy sources in the internal electricity market was incentive for development of the Master Plan
for Plantation of Miscanthus.
It has been planned to establish a plantation of miscanthus at partially degraded soil and to process biomass to pellets (briquettes).
Calculations were made on the basis of realistic prices for repro-material and services, realistically expected yield of technologically dry
biomass of miscanthus (10 to 30 t/ha per annum) and current process for conventional and alternative energy sources, as well as process
of electricity defined in the Regulation on incentives in production of electricity through utilization of renewable energy sources. Highest
investments into the establishment of such plantation are in the first year, while later maintenance of crops requires minimal investments.
It has been planned that exploitation lasts at least for 10 years, whereat there are no yields in the first year, and stable biomass yields
and incomes are expected after third year. This is consequence of biological characteristics of the plant itself. The above ground part of
the plant is harvested every year at the same area, which is cut or baled, transported, stored and pressed into briquettes as final product.
Estimated bill of quantities has been developed for plantations of 1, 10 and 100 ha.
The results of economic analysis:
z Recovery of total investments of the project is T = 4 years
z Accumulation in full year is A = 0.61
z Cost-effectiveness of the project is E = 6.53
z Degree of project safety is 81%
z From the above stated, total estimation of the project is satisfactory
Special attention is given to ecological aspects of production and use of miscanthus biomass. From the aspect lowered climate
change risk: net carbon balance in production and combustion of miscanthus biomass is 0, sulphur emission is negligible, as well as
nitrogen oxides emission. From the aspect of conservation of soil fertility and protection of water against pollution, characteristic of
nitrogen recycling and high energy and water efficiency of the plant itself, enable cultivation with minimal water and mineral fertilizer
consumption, as well as consumption of pesticides and herbicides. On the other hand, developed plantations become habitats for some
important animal species, therefore contributing to biodiversity conservation.
Key words: biomass, bio-rationale use of soil, eco-remediation, energetic crops.

[096]

energija

Uvod
Strategija razvoja energetike
Republike Srbije, do 2015 godine,
promovie selektivno korienje
novih i obnovljivih izvora energije,
sa ciljem usporavanja stope rasta
uvoza energenata, smanjivanje
negativnog uticaja na okolinu i
otvaranja jedne dodatne aktivnosti
za domau industriju i zapoljavanje
lokalnog stanovnitava, ukljuujui
i prilagoavanje praksi i regulativi
EU u ovoj oblasti, stimulisanje
nauno-istraivakog rada, usmerenog
obrazovanja i usavravanja kadrova
i. zasnivanje tehnoloko-razvojnih
programa za potrebe energetske
privrede. Ove aktivnosti su obuhvaene
delatnou Fakulteta za primenjenu
ekologiju Futura kroz projekte
finansirane od strane Ministarstva za
nauku i tehnoloki razvoj, projekte
Republikog Fonda za zatitu ivotne
sredine, medjunarodne projekte i
razvojne projekte u okviru saradnje
Istraivako Razvojnog Centra
Futura sa javnim preduzeima i
druge. Kao najznaajnija aktivnost
u ovoj oblasti je prilagodjavanje
tehnologije gajenja energetskih useva
lokalnim agroekolokim uslovima i
procena integralnog uticaja na ivotnu
sredinu aplikacije gajenja ovih useva
na tehnoloki znaajnom nivou.
Generalni cilj je da se dobije to vie
energije sa jedinice povrine zemljita
uz minimalnu potronju (energije i
materijala) uz to je mogue manji
negativni uticaj na ivotnu sredinu.
Iz ovog cilja proistie niz specifinih
ciljeva, vezanih za odredjene
lokalitete, odredjene biljne vrste i
integraciju znanja i vetina vezanih za
produkciju, preradu i plasman biomase
energetskih useva. Da bi se postigli
navedeni ciljevi neophodna je saradnja
eksperata iz oblasti biologije, hemije,
poljoprivrede, umarstva, energetike,
mainstava, ekonomije, sociologije i
drugih. U ovom radu e biti prikazani
rezultati ispitivanja rentabilnosti
plantae miskantusa na tehnoloki
znaanim pvrinama.

Energetsi usev miscantus

Biomasa koja se proizvodi za
energetske potrebe mora ispunjavati
kriterijume vezane za produktivnost
i kvalitet kako bi se sa jedinine
povrine zemljita dobio maksimum
energije uz minimalnu produkciju
zagaenja prilikom korienja. U
Evropi se gaje visokoproduktivne
biljne vrste meu kojima je i
Miscanthus giganteus. Bioloki ciklus
ove viegodinje trave poinje sadnjom

energija
rizoma u aprilu (kada prestane
opasnost od kasnih mrazeva), u toku
prolea i leta se razvijaju izdanci koji
maksimalnu biomasu dostiu ujesen
kada poinje uenje i opadanje lia
koje se uz suenje odvija i tokom
zime. U rano prolee (kraj februara
ili poetak marta) se vri etva
osuenih izdanaka sa ostacima lia
koja se moe koristiti za proizvodnju
energije, graevinsih materijala ili u
industriji papira. Ciklus se na istoj
parceli ponavlja do 20 godina uz
maksimalne prinose tree do petnaeste
vegetacije. Ranoprolena etva
omoguava optimalan kvalitet sirovine
za pomenute industrije. Biomasa
miskantusa se odlikuje visokim
energetskim sadrajem (16 GJ/t to
je dvostruko vie od lignita) i niskom
produkcijom pepela i azotnih oksida
prilikom sagorevanja. Objavljeni su
prinosi do 40 tona tehnoloki suve
mase po hektaru godinje u funkciji
klimatskih i agroekolokih uslova,
pa se ine napori da se postojea
tehnologija gajenja prilagodi lokalnim
uslovima. Aktuelnost ovih istraivanja
se ogleda i u naunoj produkciji (broj
naunih radova 2006: 43; 2007: 63;
2008: 93) u oblasti agronomije, zatite
ivotne sredine i energetike. Ogled
sa miskantusom postavljen je prvi
put u Srbiji 2007. god na oglednom
polju INEP-a a 2008. godine na jo
6 lokacija. U cilju bioracionalnog
korienja zemljita treba nastaviti
ispitivanja razvoja biomase miskanusa
sa aspekta kavliteta i kvantiteta i
komparacije sa ekolokim, energetskim
i ekonomskim karakteristikama u
odnosu na biomasu etvenih ostataka
konvencionalnih useva.
Literaturni podaci ukazuju da je
energetski najefikasnije gajenje
miskantusa u odnosu na druge
producente biomse kao osnove
biogoriva (Lewandowsi et.al. 2008).
U gajenju ove biljke za industrijsku
preradu treba slediti strategiju da se
povea udeo stabljike u odnosu na
lisnu masu na kraju vegetacije jer
takva biomasa poseduje povoljnije
karakteristike sagorevanja, veu
toplotnu mo i manji sadraj pepela
(Monti et al. 2008.). Pokazano je
takoe da ova biljka ima izuzetno
znaajan potencijal skladitenja,
iskljuivanja iz biogeohemijskog
ciklusa ugljenika, to je ini znaajnom
u borbi protiv globalnog zagrevanja
(Cliftom-Brown et al 2007.). U
centralnoj Grkoj su saopteni prinosi
do 28 t/suve mase/godinje u funkciji
gustine sadnje useva i ubrenja azotom
(Danalotos et.al., 2007.). Miskantus,
sterilni hibrid pored produktivnosti
[097]

ima i specifinosti u odnosu na teke

metale i druge stresore, verovatno
zahvaljujui Miscanhtus sinensis
roditelju koji je znaajno otporniji
od M. sachariferus (nosilac visoke
produktivnosti) to mu omoguava
razvoj i na zemljitu loijeg kvaliteta
(Ezaki et al 2008. i Scebba et al.
2006.).
Poslovna ideja:

Plantairanje Miscanthus giganteusa-a

i proizvodnja peleta i/ili briketa od
Miscanthus Giganteus-a
Investitor: IRC Fakulteta za
primenjenu ekologiju Futura
sa stratekim partnerima: 1. JP
za podzemnu eksploataciju uglja
RESAVICA , Despotovac, 2. JKP 2.
Oktobar, Vrac , 3. JP Srbijaume ,
Beograd , 4. Perunn doo, Petrovaradin
Lokacija: Surin, Vrac, Despotovac
(degradirano zemljite)
Investicije: april 2010 do april 2011
Projektovana proizvodnja: 200t
briketa/godinje
Ekonomski vek projekta: 20 godina
Finansijski pokazatelji - likvidnost:
Posao je likvidan u svom veku.
- ekonominost:
E= 6,53
- akumulativnost:
A = 0,23
- vreme povrata investicije: T = 4,4
Racionalne mogu}nosti:

Poveanje cene struje i dr. energenata

u narednoj godini, osveenje gradjana
u smislu energetske efikasnosti
svakako e uticati na menjanje
navika i preorjentaciju i investiranje
u instalacije iji su pogon obnovljivi
izvori energije, kako na mikro tako i na
makro planu.
Praktino velika, jer se jo niko u
Vojvodini ne bavi plantairanjem
Miscanthus Giganteus-a. A polja
primene ove biljke zaista su vrlo iroke
i to: Gradjevinska industrija (-Laki
beton i spoljne i unutranje oblogeizolacioni material-zidovi, spoljni
i unutranji-pokrivanje krovovaestrich-zatita od vetra) Automobilska
industrija-(Daimler-Crysler in Stuttgart
, Fabrika C4-Navaro, Wittenberge)
Industija celuloze -(materijal za
pakovanje-Papir i karton) Uredjenje
vrtova-zamena za treset-saksije za
cvee, Energija-(sagorevanje-dobijanje
gasa (staklenici,...)-termoelektranetoplane na biomasu, kogeneracija).
11.12.2009. donoenjem Uredbe o
merama podsticaja za proizvodnju
elektrine energije korienjem
obnovljivih izvora energije i
kombinovanom proizvodnjom

energija

energija
elektrine i toplotne energije,
odredjenim rezultatima istraivanja
gore navedenih Institucija, podrke i
saglasnost stratekih partnera stvoreni
su uslovi da se zasade vee povrine
ovom biljno vrstom i da se praktino
otpone proizvodnja.
Proizvod :

Biomasa miscantusa:
- godinja obnovljivost istog zasada,
otporna na bolesti i parazite
- mali trokovi odravanja
- razvoj tehnologije korienja kao
alternativnog goriva.
- max prinosi preko 30 t/ha u starosti
od 6-8 god
- emisija CO2 do 90 % nia u odnosu
na ugalj
- biomasa Miscanthus Giganteus-a pri
sagorevanju karakterie:
z koliina toplote:
17- 19 GJ/t
z energetska vrednost:
16 GJ/t
z gustina prilikom etve:70-100kg/m
z gustina bala:
130-300 kg /m
z sadraj pepela
1,5 -4,5 %
z sadraj sumpora
0,1 %
Palete I briketi
Oblik briketa i peleta moe da bude
valjkast i ciglast.

Dimenzije valjkastih briketa mogu

da budu prenika od = 20 do110
mm i
z duine l = 30 do 300 mm. Pelete su
manjeg prenika.
z Dimenzije ciglastih briketa su:
popreni presek 20 do 100 mm x 20
do 100 mm i duine od 30 do 300 m.
z Zapreminska masa (gustina) briketa
iznosi 1.100 do 1.400 kg/m3.
Gustina se smanjuje za 7 do 12 puta
u odnosu na rinfuzni materijal.
z Nasipna gustina gomile briketa i
peleta iznosi 600 do 750 kg/m3.
z Toplotna vrednost briketa i peleta
iznosi od 13 do 18 MJ/kg.
z Sadraj pepela posle sagorevanja
iznosi 0,5 do 7%.
z U pepelu nema sumpora ili ga ima u
tragovima.
z Brikete na poveavaju sadraj CO2 u
atmosfer.
z Brikete i pelete podleu evropskom
standardu CEN ako se izvoze.
Prihod je formiran na bazi cene briketa
od Miscanthus G. u Austriji od 130
Eur/t (tabela 1).
Proizvodna cena Miscantusa samo u
prvoj godini (poto se rizomi moraju
nabaviti iz inostranstva) iznosi ca.
z

Tabela 1 Plan ukupnog prihoda

2.980 eur/ha i ona podrazumeva

(tabela 2).
U narednim godinama genetsko
reproduktivni Centar e sam
obezbedjivati rizome i proirivati
zasade i proizvodnju, ime e se sticati
dodatan profit namenjen razvojnim
ciljevima.
Direktni trokovi po jedinici mere, toni
briketa
Plan bilansa uspeha:
Ekonomski pokazatelji investicija
(stati~ka ocena):

Za period veka trajanja zasada od 20

godina
z Return on Capital Employed
ROCE u EUR
Operating profit
---------------------- x 100 =
Capital Employed
435.000
= ---------------- x 100 = 447,07 %
97.300
Ukupno uloeni kapital vlasnika e 4,4
puta doneti vei prosean profit.
ROCE = 447.07 % do kraja 2030.
z Working capital turnover
Ukupan Prihod
505.050
------------------- = ------------ = 9,82
Uloeni capital
51.400
WCT = 9,82
Start up capital e biti obrnut skoro 10
puta do kraja poslovanja 2030. god.
z Ekonominost
Proseni prihodi 42.087
E =-------------- = -------------= 6,53 >1
Proseni rashodi 6.442
Prihodi su znaajno vei od rashoda,
ime nije ugroeno poslovanje.
z Akumulativnost

A = dobit u godini punog kapaciteta/

predraunska vrednost investicija =
Neto dobit
36.500
A =----------------- = ------------- = 0,61
Vredn. Investicije 59.400
Tabela 2 Proizvodna cena Miscanthusa

A = 0,61 to znai da je prilikom

pune eksploatacije projekta pokrivena
cena izvora finansiranja i preko toga
ostvarena dobit.
Diskusija

Interes za razvoj tehnologije gajenja

i korienja biomase poreklom iz
poljoprivrede i umarstva, prepoznat
kroz Strategiju razvoja energetike
Republike srbije kao i Directive
2001/77/EC on the promotion of
electricity produced from renewable
[098]

energija
energy sources in the internal
electricity market bio je podsticaj
za izradu predloga plana plantae
energetskih useva na podruju optine
Kikinda..
Razvoj tehnologija bioracionalnog
korienja zemljita sutiski obuhvata
istraivanja relacija zemljite-biljka
sa aspekata biologije, geologije,
agronomije i agrohemije praenjem,
konstruisanjem i odravanjem
antropogenih ekosistema u cilju
maksimalnog iskorienja potencijala
rodnosti i samopreiavanja.
Biomasa koja se proizvodi za
energetske potrebe mora ispunjavati
kriterijume vezane za produktivnost
i kvalitet kako bi se sa jedinine
povrine zemljita dobio maksimum
energije uz minimalnu produkciju
zagaenja prilikom korienja. U
Evropi se gaje visokoproduktivne
biljne vrste meu kojima su
najzastupljenije vrbe Salix (od
drvenastih) i kineski a ili slonovska
trava Miscanthus giganteus (od
viegodinjih trava). Bioloki ciklus
slonovske trave poinje sadnjom
rizoma u aprilu (kada prestane
opasnost od kasnih mrazeva), u toku
prolea i leta se razvijaju izdanci koji
maksimalnu biomasu dostiu ujesen
kada poinje uenje i opadanje lia
koje se uz suenje odvija i tokom
zime. U rano prolee (kraj februara ili
poetak marta) se vri etva osuenih
izdanaka sa ostacima lia koja se
moe koristiti za proizvodnju energije,
graevinsih materijala ili u industriji
papira. Ciklus se na istoj parceli
ponavlja do 20 godina uz maksimalne
prinose tree do petnaeste vegetacije.
Sve navedene vrste se karakteriu
visokom energetskom vrednou
(preko 18 GJ/t) i prinosima koji se
kreu preko 20 tona tehnoloki suve
biomase godinje (osim trske) to ih
ini energetski veoma efikasnim..
Najznaajnija prednost ovako
proizvedene biomase u odnosu na
biomasu poreklom od etvenih
ostataka je to se prilikom gajenja
koriste minimum djubriva, hemijskih
preparata za fitopatoloku zatitu i
minimum agrotehnikih mera. To
je mogue zahvaljujui njihovim
biolokim karakteristikama da
recikliraju hranljive materije i vodu
iz zemljita i visokoj tolerantnosti na
organska i neorganska zagadjenja u
zemljitu.
Treba naglasiti i ekoremedijacione
karakteristike energetskog useva
Misacanthus giganteus:
Gajenjem predloenih biljaka na
zagadjenom ili degradiranom

energija
zemljiti se postie preiavanje
zemljita i voda (podzemnih i
nadzemnih), produkcija biomase kao
godinjeobnovljivog izvora energije,
ublaavanje klimatskih promena i
ouvanje i unapredjenje stanita koje
pogoduje ouvanju biodiverziteta.
Predloene plantae zahvaljujui ovim
karakteristikama biljaka pokazuju
izuzetnu ekoloku efikasnost.
Da bi se postigli oekivani rezultati
neophodno je ispitati komparativne
prednosti gajenja energetskih useva
na konkretnim parcelama koje se
ne koriste za proizvodnju hrane i
predloiti minimalne agrotehnike
uslove za postizanje prinosa koji bi
ovu proizvodnju uinio ekonomski
efikasnom.
Zahvalnost
Ovaj rad je uredjen u okviru projekta
Ministarstva za nauku i tehnoloki
razvoj Republike Srbije Ev. Br. TR
20208 (Bioracionalno korienje i
ekoremedijacija zemljita gajenjem
biljaka za industrijsku preradu). Autori
se zahvaljuju ministarstvu na podrci.

Literatura
1. Boehmel, C. , Lewandowski, I. ,
Claupein, W. Comparing annual
and perennial energy cropping
systems with different management
intensities. Agricultural Systems
Volume 96, Issue 1-3, March 2008,
Pages 224-236
2. J. C . C L I F TON-BROWN, J.O
ERN BREUER and M.B. JONES
Carbon mitigation by the energy
crop, Miscanthus. Global Change
Biology (2007) 13, 22962307
3. Danalatos, N.G. , Archontoulis,
S.V., Mitsios, I. Potential growth
and biomass productivity of
Miscanthusgiganteus as affected
by plant density and N-fertilization
in central Greece, Biomass and
Bioenergy 31, 2007, 145-152
4. Ezaki, B., Nagao, E., Yamamoto, Y.,
Nakashima, S., Enomoto, T. Wild
plants, Andropogon virginicus L.
and Miscanthus sinensis Anders,
are tolerant to multiple stresses
including aluminum, heavy metals
and oxidative stresses, Plant Cell
Reports: 2008, in press
5. Monti, A., Di Virgilio, N., Venturi,
G. Mineral composition and ash
content of six major energy crops.
Biomass and Bioenergy 32 (3),
2008. pp. 216-223
[099]

6. F. Scebba, I. Arduini, L. Ercoli and

L. Sebastiani. Cadmium effects on
growth and antioxidant enzymes
activities in Miscanthus sinensis,
BIOLOGIA PLANTARUM 50 (2):
688-692, 2006
7. Drai G., Mihailovi N.,
Deletovi ., inar J. i
Stevanovi B. (2008): Annual
water and nitrogen dynamics in
the whole plant od Miscanthus
giganteus. III International
symposium of ekologists of the
Republic of Montenegro (ISEM3).
Herceg Novi 8-12.10. 2008. The
Book of abstracts and programme,
pp 171.
8. Drai G., Deletovi .,
Stojiljkovi D. i Mihailovi N.
(2008): Neki uticaji proizvodnje
i korienja biomase miskantusa
na ivotnu sredinu. Regionalna
konferencija Industrijska
energetika i zatita ivotne sredine
u zemljama jugoistone Evrope,
24. 28. juni 2008., Zlatibor,
Srbija, Knjiga apstrakta , strana 6061. COBISS Sr-ID 149511948; CD
9. Deletovi, ., Mihailovi,
N., Glamolija, ., Drai, G.,
(2009): Odloena etva Miscanthus
giganteus uticaj na kvalitet
i koliinu obrazovane biomase.
PTEP asopis za procesnu
tehniku i energetiku u poljoprivredi
(Novi Sad), Vol. 13, No. 2: 170173.
10. Deletovi, ., Mihailovi,
N., Glamolija, ., Drai, G.:
Odloena etva Miscanthus
giganteus uticaj na kvalitet i
koliinu obrazovane biomase.
XXI Nacionalna konferencija
Procesna tehnika i energetika
u poljoprivredi PTEP 2009,
Divibare, 21-26. april 2009.,
Zbornik rezimea, str. 103.

energija
P. Had`i}, Lj. Janju{evi}, M. Radosavljevi}
Institut Goa, Beograd, Srbija
D. Stojiljkovi}, V. Jovanovi}, N. Mani}
Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, Srbija
UDC: 662.756.3 : 62-843.6 : 006

Biodizel iz malih arnih

reaktora - eksperimentalni
podaci usaglaenosti kvaliteta
sa zahtevima standarda SRPS
EN14214:2005
1. Uvod

Abstract

Pojam biodizel oznaava gorivo za

dizel motore dobijeno iz biljnih ulja
i ivotinjskih masti. Po hemijskom
sastavu biodizel predstavlja smeu
metil ili etil estara viih masnih
kiselina iz biljnih ulja i ivotinjskih
masti dobijenu preesterifikacijom
nativnih triglicerida sa niim
alkoholima metanolom i etanololom[1].
Tehnologija za proizvodnju biodizela
je jednostavna sa stanovita potrebnih
tehnolokih
operacija, kao i u smislu tehnolokih
zahteva (opreme).
Dostupnost literaturnih podataka o
nainu i postupcima transesterifikacije
biljnih ulja i ivotinjskih masti, bilo
u originalnim naunim asopisima,
bilo na Internet mrei, ve pomenuta
jednostavnost postupka dobijanja
biodizela, dostupnost podataka o
tipovima i nainu konstruisanja malih
reaktora (50 250 dm3) za proces
individualne proizvodnje biodizela,
kao i postojanje video tutorijala koji
u skoro realnom vremenu prikazuju
proces, ini mogunost proizvodnje
biodizela veoma privlanom i za
pojedince koji se u kunim uslovima
bave proizvodnjom biodizela za svoje
sopstvene potrebe.
Veliki doprinos popularnosti
proizvodnje biodizela u malim
reaktorima je mogunost proizvodnje
biodizela od otpadnih (korienih)
biljnih ulja i ivotinjskih masti.
Teorijski radovi snano podravaju
mogunost korienja otpadnih (waste

Biodiesel refers to a vegetable oil, or animal fat based fuel for CI engines
consisting of fatty acid alkyl esters. It is made by chemically reacting lipids with
an alcohol (presumably methanol) in the presence of catalyst. Used vegetable oil
is also adequate source for biodiesel production.
Evident and encouraging simplicity of chemical reaction with massive range
of feedstock, availability of information on process equipment and tutorials on
reaction practical implementation, makes small batch production attractive for
individual producers.
In this paper, the quality of biodiesel produced from waste vegetable oil in small
batch reactor is discussed. Pilot plant for small batch production of biodiesel
was constructed and the production was performed according to experimental
conditions most frequently suggested in literature. The quality of obtained
biodiesel is analyzed and discussed regarding its compliance with SRPS
EN14214:2005 and is based on data obtained by laboratory analysis.
Some suggestions concerning the necessary steps toward improvement of quality
of biodiesel obtained from waste vegetable oil in small batch reactors are also
discussed.
Key words: Biodiesel, waste vegetable oil, transesterification, biodiesel reactor.
Kljune rei: Biodizel, otpadno biljno ulje, transesterifikacija, biodizel reaktor.

Ovaj rad je podran od strane Ministarstva

nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije
ugovorom br. TP 18009 18009

vegetable oil, WVO) biljnih ulja i

ivotinjskih masti u individualnoj
proizvodnji biodizela, a subjektivni
utisci individualnih proizvoaa o
kvalitetu biodizela proizvedenog u
kunim uslovima daju irok zamah
pokretu koji ima za cilj energetsku
samodovoljnost malih korisnika.
Meutim, individualni proizvoai
biodizela esto gube iz vida da su
postupci opisani u
originalnim radovima zapravo
laboratorijski postupci - zakljuci
izvedeni iz laboratorijskih
eksperimenata ne moraju nuno
odslikavati uslove sinteze u pilot
postrojenjima. U relevantnoj literaturi
nedostaju podaci o kvalitetu biodizela
dobijenog od izraenog biljnog ulja u
malim arnim reaktorima.
[100]

U ovom istraivanju je ispitivan

kvalitet biodizela dobijenog od
korienog biljnog ulja u arnom
reaktoru sopstvene konstrukcije
u pogledu zadovoljenja zahteva
odreenih standardom SRPS EN
14214:2005.

2. Konstrukcija reaktora
arni reaktori za proizvodnju
biodizela mogu biti razliitih veliina i
konstrukcija.
Najjednostavniji reaktor predstavlja
reakcioni sud za rad na atmosferskom
pritisku sa mogunou ariranja
reaktanata cirkulacionom pumpom,
kao i instalisanim sistemom za meanje
reaktanata i regulaciju temperature.
Preiavanje sirovog biodizela se vri
ispiranjem vodom. Uobiajeno je da se

energija

energija

izlagano i sadraja
slobodnih masnih
kiselina. Ulje koje je
korieno na viim
temperaturama,
s druge strane,
najee ne sadri
vlagu.
Sadraj slobodnih
masnih kiselina
u sirovini se
odreuje titracijom.
Sadraj SMK je
odluujui faktor
da li se u procesu
dobijanja FAME
moe primeniti
jednostavni postupak
transesterifikacije u alkalnoj
sredini, ili se ulje mora podvrgnuti
transesterifikaciji u kiseloj sredini
radi esterifikacije SMK i kasnijoj
transesterifikaciji di- i monoglicerida
u alkalnoj sredini. Opte je prihvaeno
da koriena ulja sa manje od 1-2 %
SMK mogu biti transesterifikovana u
alkalnoj[2] sredini.

Slika 1 Postrojenje za proizvodnju biodizela

ispiranje vri u posebnom sudu, a ne u

samom reaktoru zbog potrebe ouvanja
anhidrovanih uslova tokom reakcije.
Postrojenje koje je projektovano
i izvedeno i na kojem su vrena
ispitivanja sastoji se od reaktora
zapremine 200 dm3, sistema za
meanje i transport sirovine tokom
reakcije, sistema termoregulacije i
oitavanja temperature reakcije, kao i
suda za preiavanje sirovog biodizela
zapremine 160 dm3. Shematski prikaz
postrojenja je dat na slici 1.
Sistem za preiavanje sirovog
biodizela je poseban sud u kojem
se vri viekratno ispiranje vodom
i gravitaciono taloenje vode od
ispiranja pri odvajanju od gotovog
proizvoda (biodizela).

3. Faktori koji uti~u na proces

dobijanja biodizela u malim
{ar`nim reaktorima
Proces dobijanja transesterifikovanih
proizvoda (biodizel, metil estri viih
masnih kiselina, FAME) od korienih
biljnih ulja i ivotinjskih
masti zavisi od vie inilaca: kvaliteta
sirovina, molskog odnosa rekatanata,
tipa katalizatora, trajanja i temperature
reakcije, itd.
3.1. Kvalitet sirovina

Kvalitet sirovina je jedan od

odluujuih faktora od kojeg zavisi
prinos u reakciji transesterifikacije, kao
i kvalitet proizvoda. Pod kvalitetom
sirovine se u prvom redu podrazumeva
sadraj slobodnih masnih kiselina
(SMK) u biljnim uljima i ivotinjskim
mastima, kao i sadraj vlage.
Sadraj slobodnih masnih kiselina
u korienom biljnom ulju zavisi
od duine upotrebe ulja, kao i od
procesa kojima je ulje podvrgnuto
tokom korienja. Postoji direktna
zavisnost od temperature kojima je ulje

3.2. Molski odnos reaktanata, tip

katalizatora

Reakcija esterifikacije masnih kiselina

ili transesterifikacije triglicerida
je povratna reakcija i ravnoteno
stanje zavisi od polaznog odnosa
reaktanata (ulja i alkohola). Teorijski
je za transesterifikaciju jednog mola
triglicerida potrebno tri mola alkohola.
Meutim, u praksi se u reakciji koristi
viak alkohola[3] u odnosima od 1:3 do
1:15.
S druge strane veliki viak alkohola
oteava izdvajanje glicerina po
zavretku reakcije time to poveava
rastvorljivost glicerina u biodizelu.
Takoe, viak alkohola poveava
i rastvorljivost sapuna nastalih iz
slobodnih masnih kiselina i time
oteava izdvajanje kvalitetnog
proizvoda.
Najee se u praksi koristi molski
odnos ulje/alkohol 1:6.
Kao katalizator za reakciju
transesterifikacije se najee koristi
natrijum hidroksid. Brzina reakcije,
ali ne i ravnoteni odnos reaktanata
i proizvoda, zavisi od koliine
katalizatora. Katalizator natrijum
hidroksid se tokom reakcije delom
troi za neutralisanje SMK u sirovini.
To je razlog zbog kojeg se uvek pre
zapoinjanja reakcije transesterifikacije
mora odrediti sadraj SMK u polaznoj
sirovini. Za upotrebljena biljna ulja koja
sadre 1-2 % SMK u polaznom ulju se
preporuuje korienje 1% po teini
katalizatora prema polaznoj masi ulja [4].
[101]

3.3. Trajanje reakcije i temperatura

reakcije

Reakcija transesterifikacije je brza

reakcija. Ispitivanje brzine alkalne
transesterifikacije pokazuje da 80 %
koliine polaznih triglicerida izreaguje
za prvih deset minuta od poetka
reakcije[5] Reakcija transesterifikacije
di- i monoglicerida zahteva due
vreme. Uobiajeno je da u praksi
ciklus proizvodnje biodizela u arnim
reaktorima traje od tridesetak minuta
do dva asa [6].
Reakciju transesterifikacije u sudovima
pod atmosferskim pritiskom rade
na najvioj moguoj temperaturi
vodei rauna o moguem izdvajanju
metanola zbog isparavanja. Kada
je to mogue (kada postoji povratni
hladnjak na reaktoru) reakcija se radi
na temperaturi kljuanja metanola.
3.4 Ostali faktori

Meu ostalim faktorima koji utiu

na kvalitet dobijenog biodizela su
nain i intenzitet meanja reakcione
smee, kao i metoda ispiranja sirovog
biodizela.
Ulje se na sobnoj temperaturi ne mea
sa alkoholom. Mehaniko meanje
reakcione smee je tokom reakcije
od velike vanosti. Bez meanja se
reakcija transesterifikacije ne odvija,
ali brzina meanja nije presudna.
Brzina meanja utie na brzinu reakcije
transesterifikacije samo pri veoma
malom meanju zbog nemeljivosti
reaktanata (ulja i alkoholnog rastvora
katalizatora).
Pri proizvodnji biodizela od
korienog biljnog ulja u malim
reaktorima ispiranje sirovog biodizela
je od izuzetne vanosti. Ispiranje je
gotovo jedini ekonomsko prihvatljiv
nain da se uklone zaostali reaktanti
(metanol), katalizator i reakcijom
osloboeni glicerin. Karaosmanoglu i
saradnici [7] su detaljno ipitivali proces
ispiranja biodizela i predloili da se
biodizel ispira vodom temperature
50-70 C. Preporueni broj ispiranja
kojim se postie poboljanje kvaliteta
biodizela je prema istom autorima do
sedam.

4. Rezultati ispitivanja
Ispitivano je vie parametra kvaliteta
biodizela dobijenog iz izraenog
biljnog ulja kao polazne sirovine u
malom arnom reaktoru prema SRPS
EN14214:2005 standardu, i to:
1. sadraj metil estara (% m/m)
2. metil estar linolenske kiseline
(% m/m)
3. polinezasieni metilestri (% m/m)

energija

energija

biljne vrste iz koje je ulje dobijeno

i neznatno se moe promeniti
korienjem ulja u prehrambene svrhe,
odnosno procesom preesterifikacije pri
dobijanju biodizela.
Sadraj metil estara je konstantno i
znaajno ispod standardom propisane
granice. Prema dobijenim rezultatima,
biodizel dobijen iz otpadnog ulja u
malim arnim reaktorima
jednofaznim postupkom
transesterifikacije uz korienje
natrijum hidroksida kao katalizatora
po pravilu ne moe da zadovolji
vaee standarde. U prilog takvom
zakljuku govore i ispitivanja reakcije
preesterifikacije smee otpadnog ulja i
ivotinjskih masti [8].
Rezultati tog istraivanja su pokazali
da u jednofaznom postupku nije
mogue dobiti biodizel sa sadrajem
FAME koji propisuje EN14214,
ak i kada se radi u laboratorijskim
uslovima.
Nizak sadraj FAME u uzorcima
biodizela dobijenih u naem
istraivanju reakcije u arnom
reaktoru je razumljiviji ako se
proces pripreme hrane posmatra kao
delimina ekstrakcija ivotinjskih
masti biljnim uljem na visokim
temperaturama. Drugim reima,
polazna sirovina (korieno biljno
ulje) za dobijanje biodizela je uvek
u uslovima opisanog postupka
proizvodnje bila smea biljnog ulja i
ivotinjskih masti.
U pogledu sadraja vlage, ispitivani
uzorci 1 4 takoe nisu zadovoljili
zahteve standarda. Sadraj vlage varira
u pojedinim uzorcima, ali je ovaj
nedostatak mogue otkloniti duim
trajanjem gravitacione separacije pre
analize uzoraka.
Na osnovu dobijenih rezultata, mali
arni reaktori mogu biti korieni za
proizvodnju biodizela jednofaznim
postupkom iz otpadnog ulja ako se
kao tehnoloka operacija u sklopu
proizvodnje koristi
vakuum destilacija.
Slika 1 Postrojenje za proizvodnju biodizela
Uzorak 4D (tabela
1) predstavlja
biodizel preien
destilacijom
polaznog uzorka
4. Dobijeni
rezultati ispitivanih
parametara
u potpunosti
zadovoljavaju
zahteve SRPS
EN14214.
Uvoenje
destilacije u

4. sadraj vlage i isparljivih materija

(mg/kg)
Analiziran je kvalitet biodizela iz etiri
are korienog biljnog ulja koje su
obraene prema istovetnoj proceduri.
Polazne sirovine u svim arama
su pre reakcije ispitane na sadraj
SMK i vlanost: u svim korienim
sirovinama je sadraj SMK bio u
granicama 0,9-1,1 %, a sirovine nisu
sadrale vlagu.
Postupak: Izraeno biljno ulje (80 kg,
96.5 M) je zagrejano i prebaeno u
reaktor. U reaktor je zatim odjednom
dodat metanol ( 18.5 kg, 580 M) u
kojem je prethodno rastvoren natrijum
hidroksid p.a. (0.8 kg). Po dodavanju
alkohola zapoeto je meanje
cirkulacionom pumpom, a temperatura
reakcione smee tokom reakcije je
odravana na 505 C u toku dva sata.
Po zavretku reakcije iskljueno
je meanje i reakciona smea je
ostavljena tokom sat vremena da se
izdvoji glicerin koji je odbaen.
Sirovi biodizel je prebaen u sud za
ispiranje, ispran vodom (30 dm3)
temperature oko 50 C i ostavljen da
se razdvoje slojevi. Voda od ispiranja
je odbaena i ispiranje je ponovljeno
ukupno sedam puta. Gotov proizvod
je ostavljen nedelju dana radi
gravitacionog izdvajanja vode i uzorci
dobijenog biodizela su analizirani.
Rezultati analize navedenih
karakteristika biodizela u pogledu
usaglaenosti sa SRPS EN14214:2005
su prikazani u tabeli 1.
Tabela 1 Vrednosti karakteristika
razliitih uzoraka biodizela *
Rezultati analize kvaliteta uzoraka
1 4 pokazuju da je sadraj metil
estra linolenske kiseline, kao i sadraj
polinezasienih metilestara uvek u
granicama propisanim standardom.
Ipak, prisutnost linolenske kiseline
i polinezasienih estara je unapred
odreena osobina ulja zavisno od

[102]

opisani proces proizvodnje biodizela

podie cenu tako dobijenog proizvoda
to ga u ekonomskom smislu ini
nekonkurentim dizel gorivu dobijenom
iz nafte.
*
Analize izvrila SP Laboratorija AD,
Beej. Br. izvetaja R10-240 i R10-875

Zaklju~ak
Mali arni reaktori za proizvodnju
biodizela korienjem otpadnog
biljnog ulja su jednostavne
konstrukcije. Meutim, pojedine
karakteristike biodizela proizvedenog
od korienog biljnog ulja u
malim reaktorima reakcijom
transesterifikacije prema najee
korienim postupcima, uglavnom ne
zadovoljavaju zahteve standarda SRPS
EN14214:2005.
Uvoenje destilacije kao popstupka
dorade biodizela je nain za
ispunjavanje svih zahteva navedenog
standarda.

Literatura
[1]. L. C. Meher, D. Vidya Sagar,
S. N. Naik. Technical aspects
of biodiesel production By
transesterification-a review,
Renew.Sustain. Energ. Rew., Vol.
10, No. 3, pp.248-268 (2006) J.
Van Gerpen, Biodiesel processing
and production, Fuel Process.
Technol., Vol. 86, No. 10. pp 10971107 (2005)
[2]. A. V. Tomasevic, S. S. SilerMarinkovic, Methanolysis of
used frying oil, Fuel processing
technology, 81, pp 1-6 (2003)
[3]. B. Freedman, E. H. Pryde, T.
L. Mounts, Variables Affecting
the Yields of Fatty Esters from
Triesterified Vegetable Oils, J. Am.
Oil Chem. Soc.,61, pp 1638/1643
(1984)
[4]. J. Van Gerpen, B. Schranks, R.
Puszko, D. Clements, G. Knothe,
Biodiesel Production Technology,
str. 34, National Renewable
Energy Laboratory, Battelle, USA
(2004)
[5]. E. Ahn., M. Koncar, M.
Mittelbach, R. Marr, A LowWaste Process for the Production
of Biodiesel, Sep. Sci. Technol.,
No.30, pp 2021-2033 (1995)
[6]. D. Danoko, M. Cheryan, Kinetics
of Palm Oil Transesterification
in Batch Reactor, J. Am. Oil
Chem. Soc., 77(12), pp 1263-1267
(2000)

energija
[7]. M. Cetinkaya, F. Karaosmanoglu,
Optimization of baze Catalyzed
Transesterification of Used
Cooking Oil, Energy&Fuels,
18(6),pp. 1888-1895 (2004)
[8] J. M. Dias, M. C. M. A. Ferraz, M.
F. Almeida, Mixture of Vegetable
Oils and Animal Fat for Biodiesel
Production: Influence on Product
Composition and Quality, Energy
Fuels, 22(6), pp 3889-3893 (2008).

Radivoje Penjin, dip.ing.teh

UDC: 662.767.2 : 628.4.042].003

Produkcija biogasa iz
biolokog otpada
- Ekonomska opravdanost Rezime
ivimo u veku kada naoj prelepoj planeti preti ekoloka katastrofa jer se
konstantno zagreva zbog efekta staklene bate. Ovaj rad se posle uvoda i kratkog
opisa najpovoljnijeg reenja za investitore bavi i iznalaenjem ekonomski
opravdanih reenja koje finansijski daju posticaj investitorima da ulau u
postrojenja za proizvodnju biogasa iz obnovivih izvora energije. Kroz rad je
obraeno postrojenje koje ostvaruje dobit svojim radom.
Isplativost ovakvih postrojenja je oko 4,5 godina, a vek minimalno 15 godina.
Pored ekonomske isplativosti za izgradnju ovakvih pogona tu je i ekoloka
opravdanost jer se smanjuje emisija gasova koji izazivaju efekat staklene bate.
Kljune rei: ekonomska opravdanost, ekonomska isplativost, biogas
postrojenje, elektrana na biogas (tj na biomasu), uredba Vlade, obnovivi izvori
energije, emisija gasova, dobit profit, efekat staklene bate.

Abstract
We live in a time when our beautiful planet threatens ecological disaster because
it is constantly heated due to greenhouse effect. After the introduction and a
brief description of the best solutions for investors this work deals with finding
economically feasible solutions that would encourage investments in facilities
for the production of biogas from renewable energy sources. Furthermore, there
is a description of feasible biogas installation. Payback period is approximately
4.5 years with minimum life-cycle of 15 years. Beside the economic reasons,
important motive for investor should be ecology because these installation help
lowering greenhouse gases emission.
Key words: economic justification / economic reasons, economic feasibility,
biogas installation, biomass/biogas power plant, government regulation,
renewable energy sources, gas emission, gain, greenhouse effect.

Obnovljivi vid energije

ivimo u XXI veku gde postoji sve
vea potreba za energijom, predvia se
u dogledno vreme nestaica energenata
(fosilna goriva). Nedostatak fosilnih
goriva primorava nas da ponemo da
koristimo obnovive vidove energije i
samim tim razvijamo nove tehnoloke
postupke za dobijanje takve energije.
Najefikasniji energent je biogas, koji
se moe dobiti iz zelenog rastinja
[103]

i organskih otpadaka. Biogas je

pozitivan u bilansu za ivotnu okolinu
jer iz njega nastaje manje CO2 gasa,

energija
nego to biljka utroi za fotosintezu
biomase iz koje smo dobili biogas.

Osnova dobijanja biogasa

Tokom samog procesa fermentacije
anajrobnih bakterija dolazi do
razgradnje organskih materija u
vie faza do konanih produkata,
u najveem udelu su CO2 (ugljen
dioksid) i CH4 (metan). Sam proces
fermentacije moemo podeliti u tri
faze odnosno tri razliita procesa, do
konanih produkata metana (65 75%
CH4) i ugljen dioksida (30 35%
CO2). Proces metanskog vrenja je
veoma sloen jer u njemu uestvuje
veliki broj bakterijskih vrsta, a svaka
od njih je zavisna od vrste supstrata.
Procesi se odvijaju uz veliki broj
anajrobnih bakterija i fakultativno
ajrobnih, koje su akteri u sledeim
fazama:
hidroliza razgradnja sloenih
molekula, u vodi nerastvornih
materija prevode se u rastvorni oblik
(poli saharidi, belanevine, lipidi .)
kiselinsko vrenje organski
zagadjiivai se prevode u jednostavne
organske kiseline i alkohole
metansko vrenje (sinteza biogasa)
deava se pod dejstvom bakterija
metanskog vrenja, nastaje metan i
ugljen dioksid iz nastalih organskih
kiselina.
Mulj (talog) koji nastaje pri
fermentaciji, izbacuje se iz sistema,
bogat je mineralnim materijama i oligo
elementima. Energija koja se dobije
sagorevanjem ugljenih hidrata teoretski
je jednaka energiji koja nastane
sagorevanjem biogasa. Dobijena
energija jednaka je onoj energiji koja
se utroi za fotosintezu.
Biogas poseduje velike prednosti
kao energent, jer ga kogeneracijom
(Combined Heat and Power CHP)

energija
lako i jednostavno moemo prevesti
u elektrinu energiju i toplotnu
energiju. Biogas sagoreva u plinskom
motoru (ili gasnoj turbini) koji goni
elektrogenerator. Tokom ovog procesa
sagorevanja stvara se vea koliina
toplotne energije, koja se lako koristi
za zagrevanje industrijskih postrojenja
i zgrada.

iz domainstva, esto ga je potrebno

pre tretmana sterilisati da bi proces
mogao da se odvija. Kod ovakvih
postrojenja mulj (blato) koji izlazi iz
postrojenja mora se dodatno tretirati
na temperaturama od 55 75 oC (jer
se najbolje razlaganje postie rastom
termofilnih bakterija) da bi moglo da
se koristi kao djubrivo (slika 1).

Izvorne sirovine za dobijanje

biogasa

Postrojenje biogasa snage

500 kW

U principu se moe upotrebiti svaka

organska supstanca. Za dobijanje
biogasa upotrebljavaju se ugljeni
hidrati, masti,belanevine, celuloza..,
dok se lignin veoma sporo ralae i
praktino ostaje u mulju pa ga kao
sirovinu ne koristiti.
Na osnovu onoga to smo rekli mogu
se koristiti sledee organske supstance:
tekui i vrsti stoni izmet iz
intenzivne stoarske proizvodnje,
ostaci sa poljoprivrednih njiva,
otpadni materijal iz prehrambene
industrije i
organski otpad iz domainstva.

Za ovakav proces moemo dati bilans

produkcije biogasa iz kog dobijamo
adekvatne koliine elektrine i toplotne
energije (tabela 1).
Godinja produkija biogasa
je 1.308.840 m3 kojim se u
kogeneracijskom postrojenju proizvede
4.200 MWh elektrine energije i 2.700
MWh toplotne energije snage oko 700
MW a po potrebi vee. Kogeracijsko
postrojenje (plinski motor + elektro
generator ili sa gasnom turbinom) ima
insalisan elektro generator snage 500
kW.

Optimalni uslovi
Na proces anaerobne fermentacije
dobijanje biogasa utie veliki broj
faktora a poseban znaaj imaju:
temperatura, pH vrednost, vrsta i
koncentracija zagadjenja, koncentracija
nutrijenata i toksina, vreme boravka
u biolokom reaktoru, meanje,
koncentracija kiseonika itd. Koliina
proizvedeneg biogasa je direkno
zavisna od organske osnove koja ulazi
u proces, pH vrednosti, temperature i
vremena zadravanja u digestoru.

Tok procesa
Kod sistema koji preradjuju iskljuivo
otpad iz prehrambene industrije i otpad

Slika 1

Postrojene biogasa snage 1

MW
Postrojenje gde se preradjuju
ivotinjski otpaci (izmet - stajnjak)
i zeleno rastinje (trava i korov) sa
njiva moemo nazvati zelenim
metanolskim postrojenjem,, jer iz
njega pored biogasa izlazi i mulj
(blato) koji je dobro djubrivo bez
potrebe da se dodatno tretira.
Godinja produkcija biogasa
je 2.417.760 m3 kojim se u
kogeneracijskom postrojenju proizvede
8.300 MWh elektrine energije i
4.580 MWh toplotne energije, snage
oko 1.000 MW a po potrebi vee.
Kogeneracijsko postrojenje (plinski
motor + elektro generator ili sa gasnom
turbinom) ima insalisan elektro
generator snage 1 MW (tabela 2,
slika 3).

Oprema koja je sastavni deo

ovakvog postrojenja
Ovakva jedna stanica mora se opremiti
sledeom opremom: fermentorom,
pofermentorom, skladitem
biogasa, boksom za silau zeleni,
dekanterom, pumpnim stanicama,
boksovima za stoni izmet, potrebnim
cevovodima, izmenjivaima toplote,
kogeneracijskim postrojenjem,
trafoom sa uklopnicom i potrebnom
automatikom za upravljanje procesom.
Mogua varijanta je da postrojenje
bude opremljeno kompresorom za
biogas sa odgovarajuim skladitem,
da bi se gas koristio za pogon motornih

Tabela 1

[104]

energija

energija

Tabela 2

Slika 2

Slika 3

vozila teko da e moi da zaivi kod

nas dok se ne razvije trite prometa
biogasa, slika 3.

,,Primer
Primer je farma koja ima 200 krava
muzara i 1000 svinja (od ega 150
krmaa) pored toga farma proizvodi
hranu i ima godinje 1.500 tona trave,
lisnate mase i slama od itarica.
Sirovine (kravlji i svinjski stajnjak)
dopunie se lisnatom masom i slamom
itarica to e nam omoguiti da
proizvedemo 500.000 m3 biogasa na
godinjem nivou.
Postrojenje je opremljeno
kogeneracijom koja proizvodi 123

Slika 4

Slika 5

[105]

kWh/h elektrine energije i 166 kWh/h

toplotne energije. Viak elektrine
energije bie prodat elektroprivredi
po povlaenim cenama od 16 cEura.
Koliina elektrine energije dobijene
za godinu dana je 984.000 kWh za
8.000 h rada kogeneraciskog agregata
jer je neophodno utroiti oko 10 %
vremena na odravanje motora.
Toplotna energija koja se dobije je
ekvivalentna koliinama gasa (138.700
Nm3 ) potrebnih da se dobije ova
koliina toplotne energije. Zimi se
koristi sva koliina toplotne energije
za grejanje a leti je mogue preko
toplotnih pumpi za hladjenje.
Na sledeem dijagramu su materijalni
i energetski bilansi naeg postrojenja,
gde su prikazane unete koliine
sirovine , dobijene koliine elektro i
toplotne energije i dobijene koliine
tenog i kompast djubriva u toku
godine (slika 4).

Tehnolo{ka specifikacija
Biomasa se sastoji od slame itarica,
lisnate mase, kravljeg i svinjskog
tenog stajnjaka, pa smatram da je
pogodna termofilna fermentacija
sa vremenom zadravanja u prvom
fermentoru (digestoru) od oko 17 do
20 dana, radna zapremina primarnog
digestora mora biti oko 600 m3 . Drugi
fermentor (digestor) sa neto veim
vremenom zadravanja. Institucije
evropske unije za obnovljivu energiju
predlau da se fermentori (digestori)
izrade od kiselo otpornog betona
sa krovom od dvoslojnih gumenih
membrane. Fermentori se izrauju
i od elika zatieni epoksidnim
premazima. Digestori su opremljeni
sa parom mealica odgovarajue
konstrukcije, zatim ispod membrana
je sistem za apsorbovanje vodonik
sulfida.
U sledeem blok diagramu se moe
sagledati kompletno postrojenje
(slika 5).
Celovito postrojenje se sastoji od
pripremne jedinice (prijemne i sabirne
jame), od pre tretmana (ako je
potrebno izbvriti pripremu otpada
sitnjenje, sterilizacija, pasterizacija...),
od fermentora (digestora) u ovom
postrojenju dva iste zapremine.
Fermetisana tenost odlazi na
dekantaciju gde se odvaja ubrivo
(kompast) i tena faza koja moe da
se koristi kao teno ubrivo ili ide na
dalji tretman voda da bi se vratila voda
u vodotokove. Danas se postrojenja
opremaju centrifugalnim dekanterima
koji efikasno izdvajaju vrstu fazu.
Ovakvo postrojenje ima i energetsku
jedinicu koja se sastoji od

energija

energija

Slika 6

kogeneracionog agregata, trafoa,

merne opreme za isporuenu elektrinu
energiju EPS u, upravljako
nadzorne jedinice. U sastav ulaze
izmenjivai toplote i pumpe tople
vode za distribuciju toplotne energije
(grejanje potroaa).
Kao to se sa eme vidi ovako
postrojenje je opremljeno i bakljom
za hitne sluajeve (kvar motora
kogeneratora, preterana produkcija
biogasa ....)
Na emi je prikazano ovo postrojenje
(slika 6).
Slika 7

Na sledeoj emi (slika 7) moemo

pogledati principijalni dijagram
funkcionalnosti kogeneraciskog

CHP agregata koji umesto

motora za pogon generatora ima
ugraenu gasnu mikroturbinu (mikro
turbokompresor). Agregati sa mikro
turbinama su mnogo efikasniji jer
imaju samo jedan pokretni deo, a
odravanje je jednostavnije sa manjim
trokovima (turbogeneratorski setovi
koji trenutno rade imaju pouzdanost:
21.841.520 je ukupan fond operativnih
sati proseno vreme izmeu dva
zastoja je 15.300 sati) Kod izrade
novih projekata
treba razmotriti
i mogunost
ugradnje agregata
sa gasnom mikro
turbinom.

Slika 8

[106]

Automatsko upravljanje i
nadzor
Celo postrojenje se upravlja
automatski, jer je neophodno
odravati zadate tehnoloke parametre
i pratiti funkcionalnost sistema kroz
dug vremenski period. Upravlja
se crpnim pumpama iz prijemnih
jama, svim mealicama, grejanjem
fermentora (digestora), isporukom
toplotne energije ka potroaima,
upravljanje biogasom, kogeneratorom
i isporukom elektrine energije ka
EPS-u. Za operativnu kontrolu
dovoljna je jedna osoba, koja je
obuena da preko raunara prati i
menja parametre ako je neophodno.
Program sa odgovarajuom skadom
prati, evidentira i koriguje relevantne
parametre gde spada i koliina
isporuene elektrine energije.
Postrojenje je pretstavljeno vizualno
na monitoru raunara ( ta panelu na

energija
upravljakom ormanu) u kontrolnoj
sobi gde je mogu automatski rad za
lokalnu ili daljinsku kontrolu (slika 8).

Kontejner
,,ADV-CS`` je dizajnirao sistem
koji omoguava brzu, laku, na licu
mesta instalaciju i putanje u rad
kontejner sistem, za kompaktno
biogas postrojenje, obuhvata jedinicu
kogeneracije (CHP Combined
Head and Power) kao i sve tehnike
komponente neophodne za rad biogas
postrojenja u rasponu snage od 80 do
500 kW.
Kontejner je podeljen u tri odvojene
sobe, u kojima su integrisani procesni
ureaji. Inovacije i efikasnost su glavne
prednosti ovog sistemskog reenje.
Sistem kontejneri su u potpunosti
proizvedeni u protiveksplozivnoj
zatiti. Zavrni test funkcija, da bi se
obezbedilo pravilno funkcionisanje,
vri se u naoj Fabrici u uslovima
stanje-na-objekatu-sigurnosno
testiranje.
ADV-CS sistem kontejner je
kompatibilan sa veinom fermentatora,
Tabela 3

energija
nudi visok stepen fleksibilnosti, brz i
uspean poetak proizvodnje elektrine
i toplotne energije.
Soba upravljanja: PLC, server i
razvodni ormani.
Mainska soba sadri kogeneracisko
postrojenje (CHP) snabdevanje
proizvedenim biogasom,
ukljuujui: biogas, sistem za hlaenje,
regulator gasa, pritisak gasa, toplotni
kalorimetar, ureaje za izuzimanje
elektrine energije ka EPS-u.
Distribuciona soba za snabdevanje
supstratom i distribuciju toplote:
supstrat pumpa, merenje koliine
podloge, temperature podloge, broja
koliine toplote i distributivne cevi.

Ekonomska opravdanost
Na osnovu tehnolokih reenja,
dobijenih informacionih ponuda
za projektovanu opremu koja bi se
ugradila, kreditne linije Evropske
Investicione Banke (EIB) i korienja
naina izraunavanja investicionih
i tekuih trokova kao i dobiti po
protokolima evropske agencije Biogas
for Eastern Europe (BiG > East).
Pri izradi ekonomske
opravdanosti obuhvaena
je i uredba Vlade Srbije
o merama podsticaja za
proizvodnju elektrine

Tabela 4 Procene isplativosti energetskog postrojenja za biogas ,,Postrojenje

[107]

energije korienjem obnovljivih

izvora energije i kombinovanom
proizvodnjom elektrine i toplotne
energije ona nam definie cenu
proizvedene i isporuene elektrine
energije proizvedene u elektranama
na biogas do 0,2 MW od 16 cEura
(tabela 3).
Isplativost ,,Postrojenja se bobija
kada se ukupne investicije podele
sa dobijenom dobiti na godinjem
nivou 451.290/100.065 = 4,5 godine,
ovaj projekat je isplativ. ivotni vek
ovakvog postrojenja je minimalno
15 godina, iskustvo iz Zapadne
Evrope kau da neka postrojenja rade
ve dvadesetak godina bez veih
investicionih trokova
Nisu obraene ni utede na transportu
i lagerovanju sveeg stajskog ubriva
i korienje velikih obradivih povrina
za lagune gde se odlae teno stajsko
ubre (oseka).
Iz tabele 4 se vidi da je ekonomski
opravdano investirati u ovaj tip
objekta zatim se izgradnjom ovakvog
postrojenja smanjuje emisija gasova
(metana i ugljen dioksida) koji dovode
do stvaranja efekta staklene bate.

Literatura
1. Slobodan ui, Sava Petrov,
Gojko Kuki, Vesna Sinobad, Panto
Perunovi, Borivoje Kornosovac,
uro Bai Osnovi tehnologije
eera, Druga knjiga strana 423
497, Izdava ,,Jugoeer Beograd
1995 god.
2. Grupa autora (Dejan Baji, Josip
Baras, Bojan orevi, Luka
Kneevi, ......) Prirunik za
industriju eera, Prva knjiga strana
639 703, Izdava Savez hemiara i
tehniara Jugoslavije, Beograd 1980
god.
3. Radosavljevi, M.: Korienje
biogasa za kombinovanu
proizvodnju toplotne i elektrine
energije, Procesna tehnika, Beograd,
XII, br. 34/1996, str. 286-289.
4. M. Kuburovi, M. Stanojevi,
Biotehnologija: procesi i oprema,
Smeits, Beograd, 1997.
5. Stefanovi, G., Heckmann, S.,
ojbai, Lj.: Dobijanje biogasa iz
organskog otpada, Procesna tehnika,
Beograd, XII, br. 3-4/1996, str. 281285.
6. Gerard Kiely, Environmental
engineering, Chapter thirteen,
Anaerobic digestion and sludge
treatment, McGraw-Hill, 1998.

energija
7. Arbi-Probag, 1993; Vergrung
biogener Abflle aus Haushalt,
Industrie und Landschaftspflege.
In.: Schriftenreihe des
Bundesamtes fr Energiewirtschaft
Schweiz 47,5.
8. Baserga, U. 1998:
Landwirtschaftliche CoVergrungs-Biogasanlagen Biogas aus organischen Reststoffen
und Energiegras. Eidgenssische
Forschungsanstalt fr
Agrarwirtschaft und Landtechnik
(FAT), FATBericht Nr. 215, CH8356 Tnikon.
9. Bundesumweltministerium 2007;
Entwicklung der erneuerbaren
Energien im Jahr 2006 in
Deutschand;
10. Eder, B.; Schulz H.; 2006;
Biogas Praxis; Grundlagen
Planung Anlagenbau Beispiele
Wirtschaftlichkeit; kobuch
Verlag, Staufen ei Freiburg.
11. Fachverband Biogas e.V. ; http://
www.fachverband-biogas.de/
12. Krieg, A. 1993; Verwertung
organischer Reststoffe in
landwirtschaftlichen Biogasanlagen
-Rahmenbedingungen und
Potentiale-; Fachverband Biogas
e.V.
13. Wellinger et al. 1998;
Untersuchungen zur anaeroben
Aufbereitung von Schlachtabfllen;
Grieder AG; Schlussbericht

dr Du{an Gordi}, dr Milun Babi}, dr Vanja [u{ter{i~,

Davor Kon~alovi}, student doktorskih studija,
Dubravka Jeli}, student doktorskih studija
Mainski fakultet u Kragujevcu, 34000 Kragujevac
UDC:621.317.38 : 674.23

Mogunosti utede energije

u industriji drvenog
nametaja
Rezime
Industrija nametaja spada u grupu relativno malih energetskih potroaa. Zato se
esto na trokove energije u ovim preduzeima gleda kao fiksan reijski troak,
mada je zapravo jedan od trokova kojima se najlake upravlja (gazduje). I zaista,
u velikom broju zemalja EU i posebno SAD, iskustvo je pokazalo da mnoge
fabrike ove industrije mogu smanjiti trokove za energiju (pre svega prirodni
gas i elektrinu energiju) i do 20% sa relativno malim ulaganjima i brzim rokom
povraaja sredstava i da je esto lake poveati profit preduzea smanjenjem
trokova za energiju nego poveanjem obima prodaje. U radu su identifikovane
i sitematizovane preporuke u vezi smanjenja potronje energije u industriji
proizvodnje nametaja, ukljuujui oekivane utede i period otplate, kao i
mogunost primena ovih mera i naim preduzeima ove industrije.
Kljune rei: uteda energije, energetska efikasnost, industrija nametaja.

Possibilities of Energy Conservation in Wood-Furniture

Industry
The furniture industry belongs to the group of relatively small energy consumers.
Therefore, energy costs are often treated as the fixed overhead costs, although it
is actually one of the costs which are easiest to manage. In many EU countries
and especially the United States, experience has shown that many plants of this
industry can reduce energy costs (primarily natural gas and electricity) up to
20% with a relatively small payback time. It is often easier to increase company
profit by reducing energy costs than increasing sales volume. Recommendations
regarding reduction of energy consumption in the furniture industry are identified
and systematised in the paper, including the expected savings and the payback
time, and the possibility of applying these measures at domestic enterprises of the
industry.
Key words: energy conservation, energy efficiency, furniture industry.

1. Uvod1
Industrija nametaja ukljuuje
izradu delova nametaja i njihovo
sklapanje sa odgovarajuom zavrnom
obradom. Osnovni materijal u ovoj

Rad nastao kao deo istraivanja na projektu

Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj ev.
br. TR-18202 A pod nazivom: Uspostavljanje
sistema energo-eko menadmenta u demo
preduzeu industrije nametaja

[108]

industriji je drvo i ploasti materijali

bazirani na drvetu (iverica, univer,
MDF, HDF, OSB, lesonit, itd).
Uz to koriste se pratei materijali,
kao to su: metal, suner, tkanina,
plastika i sl. Prema klasifikacijama
DOE (USA Departmant of Energy)
i IEA (International Energy Agency)
industrija nametaja spada u grupu
relativno malih energetskih potroaa.
Prema sistematizovanim podacima za
razliite industrijske grane (Odyssee

energija
Energy Efficiency Indicators in Europe
Database), srednja specifina potronja
primarne energije u industrijskim
preduzeima industrije proizvodnje
nametaja u EU iznosi relativno malih
0,386 MWh/t gotovog proizvoda [1].
esto se na trokove energije u ovim
preduzeima gleda kao fiksan reijski
troak, mada je zapravo to jedan od
trokova kojim se najlake upravlja
(gazduje) i ijim se smanjenjem moe
bitno poveati njihova produktivnost.
I zaista, u velikom broju zemalja EU i
posebno SAD (izvor: IAC - Missisipi
State University), iskustvo je pokazalo
da mnoge fabrike ove industrije mogu
smanjiti trokove za energiju i do 20%
sa relativno malim ulaganjima i brzim
rokom povraaja sredstava i da je
esto lake poveati profit preduzea
smanjenjem trokova za energiju nego
poveanjem obima prodaje.
Prema podacima Republikog zavoda
za statistiku, industrija nametaja
u Srbiji, trenutno zapoljava vie
od 15.000 radnika u preko 2.000
kompanija i 3.000 radionica, koje su
preteno u privatnom vlasnitvu [2].
Najvei broj privatnih kompanija je
kategorisan kao male kompanije
(91,7%). Kompanije srednje veliine
ine 7,1%, i velike kompanije
pokrivaju preostalih 1,3%. Velike
i srednje kompanije su u znaajnoj
meri orijentisane ka izvozu svojih
proizvoda. Srpski izvoz nametaja se
skoro utrostruio do 2004. do 2008.
godine, pa je porasto sa 81 miliona
na 223 miliona $ [2]. Preduzea
ove industrijske grane, kao i ostala
mala i srednja preduzea iz Srbije,
na putu ukljuivanja u ekonomiju
EU zasnovanu na znanju, susreu se
sa brojnim izazovima, koji dodatno
naglaavaju vanost istraivanja za
njihovu konkurentnost.
Cilj ovog rada je da se analiziraju
primeri najbolje prakse za poveanje

energija
energetske efikasnosti u industriji
nametaja tj. dostupna relevantna
iskustva renomiranih svetskih
proizvoaa nametaja, koja treba
da poslue kao osnov za reenja
konkretnih problema u preduzeima
domae industrije.

2. Energenti koji se koriste u

industriji name{taja

Relevantna svetska iskustva pokazuju

da su osnovni energenti u ovim
postrojenjima (uz vodu) elektrina
energija i prirodni gas, pri emu je
elektrina energija sa trokovnog
stanovita dominantna [3]. U
odreenom broju preduzea, umesto
prirodnog gasa, kao energent, koristi
se otpadni drveni materijal koji
nastaje u procesu obrade materijala
na bazi drveta, to znaajno umanjuje
trokove energenata, ali i trokove
odlaganja otpadnog materijala. Prema
sistematizovanim podacima u vie od
30 preduzea ove industrije, najvei
deo godinje potronje elektrine
energije (43%) odlazi na obavljanje
procesa (za pokretanje procesnih
elektromotora). Na osvetljenje
se godinje troi 23% elektrine
energije, dok se za grejanje i hlaenje
prostora, uglavnom kancelarija, koristi
18% elektrine energije. Tipino,
proizvodne hale se ne klimatizuju,
zbog visokih trokova. Sistemi za
prikupljanje praine koja nastaje
obradom drvnih materijala, koriste
procentualno najmanje koliine
elektrine energije. Sve vei broj
preduzea proizvodnje nametaja
dobija drvene podsklopove ili drvene
komponente spremne za sastavljanje
i finu obradu. Uz to, sve manje se
koriste i pei za suenje jer fabrike
kupuju ve isuenu drvenu grau ili
ploaste materijale. Godinja potronja
elektrine energije potrebne za rad
kompresora je 12%.
Najvei deo
toplotne energije
Slika 1 Prosena potronja elektrine energije krajnjih
u preduzeima
potroaa industrije nametaja [3]
industrije
nametaja koristi
se za zagrevanje
proizvodnih
pogona. Procesna
oprema koja se
koristi u industriji
proizvodnje
drvenog nametaja
ne obezbeuje
dovoljno toplote
za klimatizaciju
proizvodnih
prostorija. Ostatak
godinje potronje
energenata odnosi
[109]

se na korienje prirodnog gasa u

nekim procesima, kao to su suenje
boje i montaa [4].
Preduzea industrije nametaja po
pravilu nisu veliki potroai vode, jer
se voda ne koristi u velikim koliinama
za obavljanje osnovnih proizvodnih
operacija.

3. Mogu}nosti u{tede energije

u industriji name{taja
Mogunosti za smanjenje trokova
enegije u jednom preduzeu
proizvodnje nametaja su
mnogobrojne. U radu e biti pomenute
samo one koje obezbeuju preduzeu
koje ih implementira period povraaja
uloenih finansijskih sredstava od
maksimalno 2 godine, to su i obino
zahtevi menadmenta preduzea ove
industrije.
3.1. Mogu}nosti u{tede elektri~ne
energije

Najvei deo trokova elektrine

energije potie iz samog procesa izrade
nametaja. Mogunosti za smanjenje
trokova elektrine energije generalno
se odnose na: poboljanje/smanjenje/
kontrolu rasvete, poboljanje KGH
sistema, poboljanje efikasnosti
sistema za prikupljanje praine i
piljevine, poboljanje efikasnosti
sistema komprimovanog vazduha i
poboljanje faktora snage.
Osnovna preporuka za poboljanja
efikasnosti procesnih elektromotora
je zamena standardnih klinastih
kainih (remenih) prenosnika
sinhronim kainim prenosnicima radi
efikasnijeg prenoenja snage (slika
1). Sinhroni kaievi nemaju klizanje,
to obezbeuje bolji prenos snage,
dok standardni klinasti kaievi usled
trenja klizanja zahtevaju dodatnu
jainu struju iz elektromotora, tako da
sinhroni kai obezbeuje u proseku 2%
veu efikasnost u odnosu na klinasti
remen. Ugradnja sinhronih kainika
na elektromotorima snage preko 15
kW, obezbedie period otplate od dve
godine ili krae kod rada u vie
smena [5].
Zamena dotrajalih elektromotora,
novim visokouinskim, esto je bolji
izbor od nae uobiajene prakse
ponovnog namotavanja motora.
Ovi elektromotori smanjuju gubitke
energije kroz poboljanu konstrukciju,
bolje materijale, ue tolerancije i
poboljane tehnike izrade. Uz pravilnu
instalaciju, energetski efikasni motori
rade na nioj temperaturi i zato se
lake odravaju, imaju dui radni
vek leajeva i izolacije i smanjene
vibracije. Prema podacima CDA

energija

energija

Slika 2 Razliiti tipovi kaieva (remenja): a) pljosnati kai; b) klinasti;

c) nazubljeni klinasti; d) sinhroni kai

(Copper Development Association)

zamena starog, prema EPA
kriterijumima energetski neefikasnog,
elektromotora snage 37 kW, e se
isplatiti kroz utedu energije za 15
meseci.
U sluajevima gde se vrna
optereenja mogu smanjiti, ugradnjom
elektromotora manje snage potronja
elektrine energije se moe smanjiti za
1,2 %, dok je za elektromotore manjih
snaga taj procenat i vii. Vie studija
pokazuju da je prosean rok povraaja
ovakve investicije oko 1,5 god.
(Industrial Assessment Center (IAC) http://oipea-www.rutgers.edu/database/
db_f.html).
Instalacija programabilnih termostata
na manjim unitarnim sistemima,
adekvatno podeavanje temperatura
i odvajanje klimatizacije magacina
od klimatizacije proizvodnih hala su
osnovne preporuke za poboljanje
efikasnosti klimatizacijskih sistema.
Ukoliko postrojenje poseduje
vie termostata, pogodno je uvesti
centralizovani raunarski sistem
nadgledanja kontrole ime se mogu
obezbediti utede i do 20% [3].
Godinji broj radnih sati (broj
dnevnih smena) u preduzeu koje
proizvodi drveni nametaj je kritian
faktor koji odreuje finansijsku
atraktivnost primene mera koje se
odnose na rasvetu. Zamenom T-12
fluorescentnih lampi sa magnetnim

balastima T-8 fluorescentnim lampama

sa elektronskim balastima, zamenom
inkadescentnih svetiljki fluorescentnim
i zamenom ivinim sijalicama
visoko-pritisnim natrijumovim, kao
i kontrolom rasvete (foto-senzorima)
i korienjem aktivnog dnevnog
osvetljenja, moe se utedeti i do 25%
elektrine energije koja se troi na
rasvetu [6]. U Tabeli 1 su prikazani
periodi otplate zasnovani na tipu
zamene osvetljenja i broju smena u
kojima postrojenje radi [3].
Smanjenje i kontrola osvetljenja
e takoe utedeti energiju. Naini
za smanjenje trokova osvetljenja
su: korienje osvetljenja prema
potrebama radnog mesta, smanjenje
osvetljenja u oblastima minimalnog
saobraaja, upotreba svetlarnika
(posebno u oblastima magacinskog
prostora), bojenje zidova i podova
svetlim reflektujuim bojama, upotreba
dnevnog svetla, iskljuivanje svetla
tokom neradnih sati i u oblastima
gde se ne radi i iskljuivanje balasta
sa lampi bez sijalica. Preporuuje se
instaliranje foto-senzora za korienje
dnevnog svetla i senzora pokreta u
magacinskim prostorima radi kontrole
osvetljenja [6].
Mogunosti smanjenja utroka energije
u sistemima sa komprimovanim
vazduhom mogu se kategorisati na
sledei nain (zajedniki za veinu
industrija):

Tabela 1 Period finansijske isplativosti ugradnje efikasnijih svetlosnih izvora

[110]

(1) generisanje komprimovanog

vazduha,
(2) priprema komprimovanog vazduha,
(3) razvod sistema komprimovanog
vazduha,
(4) upotreba komprimovanog
vazduha [4].
Kada se procenjuje korienje energije
u sistemima sa komprimovanim
vazduhom, ovi sistemi se moraju
analizirati kao celina, a ne kao suma
sastavnih delova. Izvoenje izmena u
jednom delu sistema, bez uzimanja u
obzir njegovog uzajamnog dejstva sa
ostalim delom sistema, moe dovesti
do znaajne redukcije u korienju
vazduha ali sa minimalnom
redukcijom zahteva za energijom.
Najrasprostranjeniji metod
komprimovanja vazduha u industriji
drvenog i ploastog nametaja je
upotreba jednostepenog uljnog
rotacionog zavojnog (vijanog)
kompresora. Malo sistema sa
komprimovanim vazduhom radi
pod punim optereenjem sve vreme.
Delimino optereeni sistemi su,
prema tome, kritini, i njihove
performanse na prvom mestu zavise
od tipa kompresora i strategije
upravljanja. Za sistem koji ima jedan
kompresor sa veoma ravnomernom
potranjom, prikladno reenje je
jednostavan upravljaki sistem. Sa
druge strane, kompleksan sistem sa
nekoliko kompresora, potranjom koja
varira i sa mnogo krajnjih korisnika
zahteva puno sofisticiraniju strategiju
upravljanja.
U smislu energetske efikasnosti,
standardno modularno upravljanje
(upravljanje priguenjem najee
otvaranjem/zatvaranjem ulaznog
ventila) je najmanje efikasno, a zatim
slede razni modifikovani modularni
sistemi, pa upravljanje tipa optereti/
rastereti, kao efikasnije (u veini
sluajeva neoptereeni rotacioni
zavojni kompresor koristi 15 30
% snage od one koju bi koristio
potpuno optereen), do najefikasnijeg
upravljanja regulisanjem broja obrtaja
pri emu se neprekidno prilagoava
ugaona brzina elektromotora da bi se
na taj nain prilagodila promenjiva
tranja sistema komprimovanog
vazduha. Kada se koristi vie
kompresora, treba koristi centralni
upravljaki sistem koji rasporeuje
kompresore na principu sistema
prioriteta i zahtevanih pritisaka u
distributivnom sistemu.
Druge preporuke u vezi smanjenja
energije potrebne za rad kompresora
ukljuuju korienje spoljanjeg
vazduha za hlaenje i na ulazu u

energija

energija

Slika 3 Godinji trokovi zbog curenja vazduha kroz otvore u funkciji cene
elektrine energije i prenika otvora krunog poprenog preseka

kompresor i korienje sintetikih

sredstava za podmazivanje.
Priprema komprimovanog vazduha
obuhvata suenje komprimovanog
vazduha, njegovo poetno filtriranje i
stabilizaciju pritiska u sistemu. Suai
treba da budu odreeni i izabrani
na osnovu performansi i potronje
energije u sistemu. Vano je pripremiti
stvarne tehnike specifikacije koliine
ulaznog vazduha koju treba suiti,
kao i njegovu temperaturu i pritisak.
Ako je ulazna temperatura vea od
projektovane temperature suaa,
sua e morati da otkloni vie vlage
od one za koju je projektovan, to
zahteva vie energije za regeneraciju
sredstva za suenje. Ostale preporuke
se odnose na adekvatno odravanje
filterskih elemenata u cilju odravanja
predvienog pada pritiska vazduha
kroz njih.
Mere koje se odnose na razvod sistema
komprimovanog vazduha ukljuuju:
kontrolu i spreavanje isticanja
vazduha u sistemu i obezbeenje
adekvatnog kapaciteta skladitenja
(rezervoara) komprimovanog vazduha

u sistemu. Najea preporuka u

sistemima komprimovanog vazduha
je da se redovno proveravaju cevi za
vazduh radi otkrivanja i popravke
pukotina. Samo na jednom otvoru
prenika 3 mm godinje se gubi oko
2000 zbog curenja komprimovanog
vazduha (za cenu elektrine energije
od 0,05 c/kWh slika 3). Iskustvo
u drvnoj industriji je pokazalo da je
upravljanje curenjem bitan problem
koji odnosi od 10% do 50% kapaciteta
sistema kompresora u ekstremnim
sluajevima [3].
Dimenzionisanje vodova je bitno
za smanjenje pada pritiska. Ciljna
vrednost za pad pritiska u sistemu
ne bi trebalo da bude vea od 1520 kPa u razvodnom sistemu [7].
Visok pad pritiska zahteva dodatnu
energiju i esto se manifestuje
kao jasan nedostatak koliine
vazduha ili negovog pritiska.
Nivo komprimovanog vazduha
uskladitenog u razvodnom sistemu
moe uticati na rad sistema.
Neadekvatan kapacitet rezervoara,
uslovljava potrebu korienja

Slika 4 Rezultat merenja faktora snage u domaem preduzeu industrije

nametaja

kompresora veeg kapaciteta, kako

bi se obezbedila koliina vazduha
za kratkotrajnu vrnu potranju. U
suprotnom sluaju, postojae primetno
smanjenje pritiska kod krajnjeg
korisnika (ime se ne obezbeuje
potrebna snaga kod potroaa) ili
se moe javiti nedovoljna koliina
vazduha koja znaajno usporava rad
izvrnih organa.
Zahtevi potroaa za korienjem
komprimovanog vazduha diktiraju
izbor i dimenzionisanje svih
komponenata sistema komprimovanog
vazduha. Smanjenje zahteva potroaa
za komprimovanim vazduhom,
zahvaljujui efikasnijim i efektnijim
alternativnim metodama, utie na
proizvodnju vazduha i sisteme za
pripremu. U nekim sluajevima, to
moe da uslovi da kompresor(i) mogu
biti iskljueni sa vodova i da redukuje
optereenje suaa vazduha to
rezultuje smanjenjem energetskih
zahteva.
Sistem pneumatskog transporta se
veoma esto koristi u fabrikama
za preradu drveta za izdvajanje
strugotine, praine i drugih ostataka sa
proizvodnih maina (kao to su testere,
rendisaljke, glaalice, itd.) i transport
ovih ostataka do filterskih sistema.
Mere se odnose na izbor centrifugalnih
ventilatora velike efikasnosti,
smanjenje protoka vazduha u cevima
tj. kontrolu optimalne brzine na usisu
cevovoda (usaglaavanje sa potrebama
maina do nivoa koji nije mnogo
vei od brzine taloenja materijala
- smanjenje protoka u sistemu
sakupljanja praine za 10% dovodi do
smanjenja potronje energije od skoro
30%) i saniranje curenja [3, 8].
Zbog prisustva relativno velikog
broja elektromotornih pogona u
proizvodnim postrojenjima ove
industrije, faktor snage esto odstupa
od dozvoljene vrednosti (slika 4). Za
korekciju problema vezanih za faktor
snage (slika 4), koristite se najee
kondenzatorske baterije za grupnu
kompenzaciju. Popravkom faktora
snage ugradnjom kondenzatorskih
baterija mogu se smanjiti trokovi
energije za oko 4 % sa periodom
otplate do jedne godine ili manje, dok
se upravljanjem aktiviranja energetskih
potroaa moe redukovati angaovana
snaga postrojenja [3].
3.2. Mogu}nosti u{tede toplotne
energije

Kotlovi su srce sistema za

generisanje toplotne energije i na
njima su mogua znaajna poboljanja
efikasnosti. Glavne mere za poveanje
[111]

energija
efikasnosti se fokusiraju na poboljanu
kontrolu procesa, smanjene gubitke
toplote i poboljanu regeneraciju
toplote. Osim ovih mera, vano je
zapaziti da novi kotlovi treba da
gotovo uvek budu konstruisani po
elji/potrebama korisnika. Trokovi
energenta za rad kotla se mogu
znaajno redukovati ukoliko se
otpadna piljevina iz procesa koristi kao
energent.
Jo jedna preporuka u u vezi smanjenja
korienja energenta za grejanje
(najee prirodnog gasa) je da da se
koristi otpadna toplota kompresora
za grejanje prostorija u objektima.
U posmatranim fabrikama u SAD,
ponovna upotreba otpadne toplote
kompresora ima potencijal smanjenja
upotrebe prirodnog gasa za grejanje od
12% [3,4].

energija
[5] Beals, C., Ghislian, J., Kemp,
H. et. al, Improving Fan System
Preformance, U.S. Department of
Energy, Industrial Technologies
Program, Washington D.C., 2004.
[6] Wood, D., Lighting Upgrades, A
Guide for Facility Managers, The
Fairmont Press, New York and
Basel, 2004.
[7] Yeaple, F., Fluid Power Design
Handbook, Marcel Deckker inc.,
New York, 1996.
[8] David Mills, Pneumatic Conveying
Design Guide, Sec. Ed., Elsevier
Butterworth-Heinemann, Great
Britain, 2004.

4. Zaklju~ak
Svi pobrojani podaci o energetskim
efektima primenjenih mera dobijeni
su na osnovu relevantnih svetskih
iskustava.Predloene mere obezbeuju
utedu od oko 10-15% ukupne utede
energije u prosenom domaem
preduzeu industrije nametaja.
Izuzetno je vana injenica da se
ove mere mogu vrlo jednostavno
implementirati i u drugim domaim
malim i srednjim preduzeima.
U jednom prosenom preduzeu
industrije nametaja srednje veliine,
godinje se moe ostvariti uteda
od nekoliko hiljada . S obzirom
na relativno veliki broj kompanija
i radionica (oko 5.000) koje se u
naoj zemlji bave ovom delatnou,
finansijski efekti utede energije mogu
biti znatni.

Literatura
[1] Morvay, Z., Gvozdenac, D.,
Applied Industrial Energy and
Environmental Management,
JohnWiley & Sons Ltd, 2008
[2] Republiki zavod za
statistiku,htpp://webrzs.stat.gov.rs
[3] Emplaincourt, M., Kristoffer F.,
Hodge, B. Energy Conservation
in the Wood-Furniture Industry,
Proceedings of the 2003 ACEEE
Summer Study on Energy
Efficiency in Industry, Rye, NY,
July 2003., pp 2,29-2,37
[4] Council of Forest Industries
and CIPEC, Energy Efficiency
Opportunities in the Solid Wood
Industry, Cat. No. M27-01-828E,
Canada, 1996
[112]

energija
Marko Jovanovi}1, Simo Mileti}1, Nikola [aranovi}1,
Milan Filipovi}1, Nemanja Jankovi}1, Milun Babi}2
UDC:662.76.034 : 66.05.001.6

Razvoj apsorpcionog suda

za preiavanje biogasa
1. Uvod
Cilj ovog saoptenja je da upozna
strunu i naunu javnost sa rezultatima
akademskog projekta koji smo
realizovali u okviru predmeta
Procesni aparati i postrojenja, pod
rukovodstvom prof. dr in. Miluna J.
Babia, o naem reenju apsorpcionog
suda za proizvodnju biogasa koji se
proizvodi u Centru za preiavanje
otpadnih voda Cvetojevac (u daljem
tekstu: CPOV Cvetojevac). Ovo
postrojenje puteno je u pogon 1990.
godine. Ono preiava komunalne
vode koje se generiu u gradu
Kragujevcu i izgraeno po nemakoj
tehnologiji, a jedino je takve vrste
na Balkanu. Gas generatori koji su
sastavni deo CPOV Cvetojevac, pune
su tri godine proizvodili struju za
sopstvene potrebe, a onda se desila
havarija. U toku trajanja havarije gas je
spaljivan, a deo korien za zagrevanje
prostora i opreme. Zahvaljujui
donaciji Junomoravske regije eke
Republike i grada Kragujevca, od
postojea dva, jedan gas generator je
vraen u funkciju, ime se nastavlja
energetsko korienje dobrog dela
biogasa koji se trenutno proizvodi.
Njegova instalisana snaga je 250
kilovata i dnevno e biti u funkciji
od 8 do 12 asova, to e omoguiti
godinju proizvodnju do 3.000.000,00
kWh elektrine energije. Na ovaj nain
e se pokrivati godinja potreba za
elektrinom energijom koju za svoje
funkcionisanje troi ovo postrojenje,
ime se prave znatne energetske i
ekonomske utede i bitno poveava

Studenti Smera za energetiku i procesnu tehniku

Mainskog fakulteta u Kragujevcu
2
Profesor Mainskog fakulteta u Kragujevcu
1

Rezime
Cilj ovoga saoptenja je da prikae interesantne rezultate akademskog projekta
koji smo uradili pod rukovodstvom prof. dr in. Miluna J. Babia, a iji je cilj
bio da se iz biogasa, koji se proizvodi u Centru za preiavanje otpadnih voda
Cvetojevac, omogui uklanjanje H2S i CO2, radi poveanja proizvodnje
elektrine energije i smanjenja zagaenja ivotne sredine. Posebno nam je
bilo vano da stvorimo uslove za dalju komercijalizaciju vikova proizvedenog
biogasa njegovim uvoenjem u distributivnu gradsku gasnu mreu i za uspeno
meanje sa prirodnim gasom koji struji kroz nju.
Kljune rei: Otpadne vode, biogas, postrojenje, metan, preiavanje,
apsorpcija, razlaganje, aeracija, kalorina mo, zvonasti podovi, energetska
efikasnost.

Development of Absorption Container for Biogas Purification

The aim of this announcement is to show interesting results academic project
that we did under the leadership of prof. Dr. Eng. Milun J. Babic, whose goal
was to be from biogas, which is produced Center for wastewater treatment
Cvetojevac, allow the removal of H2S and CO2, to increase power production
and reduce environmental pollution. Especially for us was important to
create conditions for further commercialization of the excess biogas produced
his introduction of city gas distribution network and successfully mixing
with natural gas streaming through it.
Key words: Waste water, biogas, plant, methane, purification, absorption,
decomposition, aeration, calorie power, bell floors, energy efficency.

energetska i ekoloka efikasnost

CPOV Cvetojevac i JKP Vodovod i
kanalizacija Kragujevac, koje upravlja
radom postrojenja.
Dalji razvoj i unapreivanje
funkcionisanja CPOV Cvetojevac,
kao i elja da se omogui da se
viak proizvedenog biogasa mea sa
prirodnim gasom i putem distributivne
gasne mree isporuuje klijentima,
nameu potrebu za preiavanjem
biogasa radi uklanjanja tetnih
komponenti kao to su H2S, CO2,
odnosno za poveanjem udela
CH4, a samim tim i kalorine moi
proizvedenog biogasa. Za ovu svrhu
neophodan je mali redizajn postrojenja,
[113]

projektovanje, izgradnja i stavljanje

u pogon tzv. apsorpcionih sudova za
preiavanje proizvedenog biogasa sa
ciljem da se iz njega eliminie jedna,
ili vie tetnih komponenti vezivanjem
za teni kalcijum hidroksid Ca(OH)2 i
neka druga jedinjenja. U razumevanju
hemizama koji se u ovom procesu
odvijaju veoma nam je pomogao prof.
dr Slobodan Sukodlak sa Prirodno
matematikog Fakulteta u Kragujevcu,
na emu mu se najlepe zahvaljujemo.
Razvoj odgovarajuih apsorpcionih
sudova zahtevao je razne vrste
prorauna, radi optimizacije tehnikotehnolokih parametara, smanjivanja
energetskih gubitaka i poveanja

energija

energija
Na osnovu optimalnog idejnog
reenja smo, u daljem toku realizacije
naeg akademskog projekta, izvrili
reprojektovanje CPOV Cvetojevac
u 3D virtualnoj formi uz pomo
softverskog paketa CATIA V5R17.
Reprojektovanje CPOV Cvetojevac i
projektovanje dodatnih apsorpcionih
sudova uraeno je po dimenzijama
koje su uzete iz postojeeg
graevinskog projekta, ime smo
omoguili da se bitno skrati postupak
pripreme izrade izvoakog projekta
za ovu svrhu.

Slika 1 Digestori

2. Kratak opis sada{njeg

stanja CPOV Cvetojevac

ekoloke efikasnosti. Kao rezultat,

naih matematikih modeliranja
dobili smo i sve neophodne parametre
koji definiu stepen preiavanja
apsorpcionih sudova, kalorine moi
preienog biogasa, kao i optimalne
dimenzije nekoliko varijantnih reenja
Slika 2 Rezervoar

koja smo na poetku bili zamislili.

Nakon dodatnih tehno-ekonomskih
analiza optimizovanih varijantnih
reenja, izabrali smo ono koje obeava
najmanji rok povraaja investicionih
sredstava koja e se uloiti u redizajn
CPOV Cvetojevac.
Slika 3 Gorionik

Slika 5 Motor sa generatorom

Slika 4 Kotao za sagorevanje biogasa

Kao to je u uvodu reeno, mi smo

projektni zadatak postavili na osnovu
sadanjih i razvojnih potreba CPOV
Cvetojevac.
Biogas se u CPOV Cvetojevac dobija
anaerobnom digestijom mulja iz
komunalnog i industrijskog otpada u
digestoru zapremine 2000 m3 (slika
1.) pri temperaturi od 36C. Postoje
dva digestora, s tim to je jedan u
funkciji, a drugi predstavlja rezervu
u sluaju poveanja kapaciteta,
ili tehnikog otkaza primarnog.
Proces digestije traje 21 dan nakon
ega se eksploatisani mulj presuje i
dobija kvalitetno ubrivo. Meutim,
komunalni otpad, u ovom sluaju,
sadri teke metale pa se tako dobijeno
ubrivo ne moe koristiti.
Biogas se skladiti u rezervoaru (slika
2.) maksimalne zapremine 800 m3,
to ne zadovoljava potrebe dnevne
proizvodnje biogasa koja se kree u
proseku oko 2000 m3. Iz tog razloga
spaljuje se oko 175 m3 gasa dnevno
preko gorionika prikazanog na slici 3.
Proizvedeni biogas koristi se za
zagrevanje supstrata u digestoru preko
kotla (slika 4.), kao i za proizvodnju
elektrine energije. Sagorevanje
biogasa vri se u motorima
(rekonstruisani dizel motori, slika 5.)
koji pokreu generatore za proizvodnju
elektrine energije.

Sastav proizvedenog biogasa

Procentualna koncentracija biogasa
zavisi prvenstveno od sastava supstrata
(masti, proteini i ugljeni hidrati) koji
je indirektno povezan sa godinjim
dobom. Ova koncentracija je dakle
promenjiva i ne meri se u okviru
postrojenja. Iz tog razloga uzete
su srednje uobiajene vrednosti
procentualne koncentracije biogasa,
koje su date u tabeli 1.
Tabela 1.
Ovako dobijen, nepreien, biogas
[114]

energija

energija

Tabela 1

Slika 7 Dispozicija zvonastog poda

Slika 6 Uticaj H2S na koroziju kotla

ne moe se komercijalizovati, a
njegova upotreba u okviru postrojenja
izaziva este tehnike otkaze (slika
6.). Prisustvo vodoniksulfida izaziva
koroziju instalacione opreme i kotlova,
dok ugljendioksid smanjuje kalorinu
mo biogasa.

4. Prora~un zapremine
Ca(OH)2 neophodne za
uklanjanje apsorpcijom H2S
i CO2 iz biogasa

U ovom odeljku emo, kao

najkarakteristiniji, izneti deo
prorauna koji se odnosi na
odreivanje neophodne zapremine
Ca(OH)2 koja uestvuje u procesu
preiavanja biogasa i koja je od
velike vanosti za dalji postupak
odreivanja dimenzija apsorpcionog
suda. Polazni podatak za ovaj
proraun nam je bio da zapremina
biogasa koji se proizvodi u toku
24 h iznosi V=2044 m3 i da njegov
sastav odgovara onom datom u tabeli
2. Molekulske mase komponenti
biogasa su, takoe, date u istoj tabeli,

u kojoj su izloeni zapreminski udeli

komponenti u dnevnoj proizvodnji
biogasa, koji su raunati se na sledei
nain:
,
,
,

Pri otklanjanju H2Spotrebno je dnevno

obezbediti sledeu koliinu kalcijum
hidroksida [Ca(OH)2]1:

Molska masa Ca(OH)2, koja nije

komponenta biogasa, ve se koristi
za njegovo preiavanje iznosi
M[Ca(OH)2] = 74 g/mol.
Postupak uklanjanja H2S i CO2
iz proizvedenog biogasa obavlja
se stupanjem u hemijsku reakciju
navedenih komponenti biogasa sa
Ca(OH)2 i aparatu za apsorpciju.
Dakle, u toku sledee hemijske rekcije:
Ca(OH)2 + H2S CaS + H2O,

(3)

(1)

(4)
a pri otklanjanju CO2 potrebno je
dnevno obezbediti sledeu koliinu
kalcijum hidroksida [Ca(OH)2]2:
(5)

(6)

iz biogasa se uklanja H2S, a u toku:

Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 + H2O, (2)
uklanja se CO2.
Masa Ca(OH)2 koja se koristi u toku
ova dva procesa izraunava se na nain
opisan u narednom tekstu.

Tabela 2

Tabela 3

[115]

Ukupna dnevna potronja Ca(OH)2

koja se mora potroiti u aparatu za
apsorpciju radi uklanjanja H2S i
CO2 iz dnevno proizvedenog biogasa
iznosi:

energija

energija
m[Ca(OH)2] = m[Ca(OH)2]1 +
m[Ca(OH)2]2; m[Ca(OH)2] =
1769,15 kg.

(7)

5. Dimenzionisanje
apsorpcionog suda
Apsorpcioni sud (apsorber) za
preiavanje biogasa sastoji se
od kolone (kuite apsorbera) i
veeg broja podova koji poveavaju
kontaktnu povrinu izmeu tene i
gasovite faze.
Osnovne dimenzije kolone su prenik
osnove i visina. Prenik osnove
kolone odreuje se na osnovu prenika
dovodne cevi gasa u apsorber, dok
se visina odreuje u zavisnosti od
broja podova i njihovog meusobno
rastojanja.

Polazni parametri za dobijanje

osnovnih dimenzija poda i njegovih
sastavnih delova su: protok tene faze
kroz apsorber, protok gasovite faze
kroz apsorber i brzina kretanja gasa
kroz njega. Na osnovu izraunavanja
i usklaivanja sa preporuenim
vrednostima koje se najee sreu u
literaturi, doli smo do vrednosti koje
su navedene u tabeli 3.
Dispozicija odabranog poda prikazana
je slikom 7. Slivnici zauzimaju 10
30 % povrine poda, dok periferni deo
slui za uvrivanje poda za kolonu i
zauzima 2 5 % ukupne povrine.
Na slici 8. prikazane su osnovne
dimenzije zvonastog poda koje
su bile od interesa za proraun
i projektovanje. Njihovim

odreivanjem, obezbedili smo sve

potrebne uslove za projektovanje naih
apsorpcionih sudova, iji je spoljanji
3D izgled prikazan na slici 15. Zbog
ogranienosti prostora, u radu nisu
izloeni konstrukcijski detalji njihove
unutranjosti.

6. 3D model postrojenja za
pre~i{}avanje otpadnih voda
Na osnovu sprovedenih matematikih
analiza utvren je optimalni
poloaj novoprojektovane baterije
apsorpcionih sudova u CPOV
Cvetojevac i saglasno njemu izvreno
redizajniranje tog postrojenja. 3D
vizualizacija tog redizajniranog
postrojenja, sa nekim interesantnim
detaljima prikazana je na slikama 9,
10,11,12, 13, 14, 16 i 17.

Slika 8 Skica zvonastog poda

Slika 10 Rezervoar

Slika 9 Digestori

[116]

energija

energija

Slika 11 Primarni talonici

Slika 12 Zavojne pumpe

Slika 13 Sekundarni talonici

Slika 14 Aeracioni bazeni

Slika 15 Apsorpcioni sudovi

[117]

energija

energija
Slika 16 Postrojenje za preiavanje biogas

Slika 17 Redizajnirani 3D izgled CPOV Cvetojevac

[118]

energija

Zaklju~ak
Prikazani akademski projekat imao
je za cilj da podigne energetsku
efikasnost CPOV Cvetojevac i
da povea zatitu ivotne sredine
eliminacijom H2S i CO2 iz
proizvedenog biogasa u postrojenju,
ali i da povea trine mogunosti JKP
Vodovod i kanalizacija, stvaranjem
mogunosti da se preieni biogas
mea sa prirodnim gasom u gradskom
distributivnom gasovodu i prodaje
klijentima.
Pored prethodnog, ne treba ispustiti
iz vida da e se redizajniranjem
postrojenja izvrenim u okviru
naeg projekta otkloniti latentno
nezadovoljstvo lokalnog
stanovnitva, koje se preteno bavi
gajenjem povrtarskih kultura, zbog
nekontrolisanog isijavanja H2S i CO2 i
drugih tetnih agenasa iz postrojenja u
okruenje.
Takoe, vano je istai da nakon
redizajniranja CPOV Cvetojevac u
skladu sa naim projektom nee biti ni
otrovnih agenasa u mulju iz koga se
proizvodi biogas, pa e se on, umesto
skladitenja na komunalnoj deponiji,
moi prodavati kao visoko vredan
materijal za ubrenje biljaka i tsl.
Vreme povraaja uloenih sredstava u
redizajn CPOV Cvetojevac nije due
od 3,7 godina.

Literatura
Hemijsko inenjerstvo, Vesna Aleksi i
Nenad Radoevi
Tehnoloke operacije, Dimitrije
Voronjec
Upravljanje ekolokim i energetskim
projektima, prof. dr in. Milun J. Babi

Goran Senti}1, Dragomir Vrani}1, Vladimir Vuka{inovi}1,

Bojan Savi}1, Nikola Vrani}1, prof. dr Milun J. Babi}2
UDC:662.767.2.001.6:66.05:637.5.037

Razvoj postrojenja na biogas

za suenje mesa i mesnih
preraevina
Rezime
U ovom radu prikazani su rezultati ostvareni u toku realizacije akademskog
projekta koji je uraen u okviru predmeta Procesni aparati i postrojenja. Cilj
projekta je bio da se razvije postrojenje za suenje mesa i mesnih preraevina
na biogas i na taj nain stvore uslovi za korienje stajnjaka iz farmi kao stalnog
izvora energije za kogenerativnu proizvodnju toplote i elektrine energije, ali i
za industrijsku proizvodnju suenog mesa, to bi predstavljalo logino proirenje
farmerske delatnosti. Projektom je upravljao prof. dr Milun Babi, a ostvareni
rezultati su nas podstakli da ga izloimo strunom sudu javnosti radi ispitivanja
mogunosti za plasman nae ideje i za stvaranje uslova da za sebe obezbedimo
posao nakon zavretka studija.
Kljune rei: suara, projektovanje, biogas, proraun, tehnologija, suenje,
postrojenje, CHP postrojenje, meso, unka, elektrina energija, energetska
efikasnost
Development of Biogas Plants for Drying Meat and Meat
This paper presents the results achieved in the course of the academic project
that was done in the subject Apparatus and Process Plants. The aim of the
project was to develop a plant for drying meat and meat products in biogas and
thus create conditions for the use of manure from the farm as a permanent source
of energy for CHP production of heat and electricity, but also for industrial
production of dried meat, which would be logical extension of farming activities.
The project is managed prof. Dr. Milun Babic, and achieved results encourage
us to incur professional public court for questioning possibilities for placement
of our ideas and to create conditions to provide for themselves a job after
graduation.
Key words: drying, design, biogas, computation, technology, drying, plant, CHP
plant, meat, ham, electricity, energy efficiency

1 Uvod
U narodu je uobiajeno da se kae da
se ovek raa sam, a da, zatim, u toku
celog ivota ui da mu je za opstanak
i uspeno delovanje neophodno da
bude koristan lan ljudske zajednice
Student master studija na Smeru za energetiku i
procesnu tehniku Mainskog fakulteta u Kragujevcu.
2
Profesor i ef Katedre za energetiku i procesnu
tehniku Mainskog fakulteta u Kragujevcu.
1

[119]

koja u sociologiji nosi naziv - drutvo,

a u struci i nauci - tim. Uinilo nam
se da bi jo u toku studija trebalo da
ponemo da se prilagoavamo sve
zahtevnijim i brim promenama u
privredi, pa smo reili da osmislimo
jedan integralan projekat, koji bi nam
omoguio da nakon zavretka studija
stvorimo uslove za dobijanje kredita
za implementaciju projekta, profita
u toku njegovog ivotnog veka i
mogunosti za njegovo proirivanje

energija
i iroku primenu. Pri koncipiranju i
kreiranju projekta vodili smo rauna
da on bude utemeljen na odrivim
ekonomskim principima, ali i da
potuje sva nastojanja nae drave i
EU o potovanju principa energetske
i ekoloke efikasnosti. Zbog toga
smo pokuali da na projekat, o
kome govorimo u ovom radu, bude
sastavni i prirodan segment jednog
poljoprivrednog repro-ciklusa kakvi se
danas sreu na savremenim farmama.
Posebnu vrednost naeg projekta,
smatramo da predstavlja savremena
suara za meso, kakva se trenutno jo
ne proizvodi kod nas, a nju prate i
druga postrojenja za dobijanje biogasa
iz stajnjaka, koji se kao energent
koristi za kogenerativnu proizvodnju
toplotne i elektrine energije.

2. Prikaz ograni~enja pri

definisanju projektnog
zadatka
Pristup tednji energije, kao i naini
za njeno iskoriavanje menjaju se od
zemlje do zemlje, i veoma zavise od
kulturnog i privrednog ambijenta koji
je u konkretnom entitetu dominantan,
ali, takoe, i od geografskog poloaja,
prirodnih resursa kojim zemlja
raspolae, kao i od vrstine i kvaliteta
dravne politike koji se u njoj vodi.
Ali se u svim zemljama sveta moe
uoiti tenja da maksimalno iskoriste
svoje obnovljive energetske resurse,
pa smo i mi prilikom definisanja
projektnog zadatka za na projekat
takvim tenjama posvetili posebnu
panju. Ovakav na pristup je potpuno
u skladu sa vaeom legislativom u
Republici Srbiji, ali i sa dosta tekom
privrednom i ekonomskom situacijom
u kojoj deluju srpski farmeri i
industrijska preduzea. Takoe smo
veoma vodili rauna da se Srbija kree
prema EU integracijama, i da sve to
budemo projektovali mora ispuniti
propise ove evropske zajednice drava.
S tim u vezi, kada je re o procesu
suenja mesa i mesnih preraevina,
imali smo u vidu da u oblasti
proizvodnje hrane, danas u EU vai
veoma stroga legislativa, koja svakom
projektantu u ovoj oblasti, stavlja
niz ogranienja. Posebno smo vodili
rauna prilikom definisanja projektnog
zadatka za nae postrojenje o injenici
da mesni proizvodi koji iziu iz njega
moraju proi niz ispitivanja i kontrola
radi dobijanja tzv. HASSAP certifikata,
to sueni mesni proizvodi koji se
liferuju iz srpskih tradicionalnih suara
ne mogu nikako da ispune. Srpski
tradicionalni postupci suenja mea i
suare, podrazumevaju suenje koje
se ostvaruje, najee, sagorevanjem
bukovine na temperaturama od 900

energija
do 1200C. Pri tim temperaturama
sagorevanja bukovine u suenom
mesu se ne moe izbei stvaranje
kancerogenih supstanci, to nije
doputeno ni jednim vaeim propisom
ni u Srbiji ni u inostranstvu. Zato su
proizvodnja i promet suenog mesa
dobijenog iz naih tradicionalnih
suara veoma ogranieni, a farmeri
i seoska gazdinstva koja se bave
suenjem mesa ogranieni na veoma
uzak segment trita, to njihovu
proizvodnju ini neprofitnom.
Kad su u pitanju HASSAP standardi,
oni nalau da kontakt oveka i mesa u
toku pripreme, suenja i kasnije, mora
biti sveden na minimum, i u skladu sa
propisom, to je uslovilo da prilikom
postavljanja projektnog zadatka imamo
u vidu:
z da nae postrojenje mora raditi
automatski,
z da radni prostori za pripremu,
suenje i ostale tehnoloke
manipulacije sa mesom moraju
onemoguiti kontrolisan kontakt sa
okruenjem, kao i to
z da materijali od kojih treba izraditi
nae postrojenje treba da zadovolje
HASSAP standarde.
S druge strane bilo nam je veoma
stalo, da proizvod koji izae iz naeg
postrojenja ne izgubi ona svojstva koja
se kod nas smatraju tradicionalnim
vrednostima, i koja bi mogla da
budu dobar osnov za brendiranje
suenih mesnih preraevina kao
tradicionalnih.

3. Prikaz metodologije razvoja

projekta
Metodologija razvoja naeg projekta
podrazumevala je detaljan i struan
prolazak kroz sve razvojne faze koje
se preporuuju u literaturi, da bi izbegli
lutanja i nau ideju na najuspeniji
nain pretoili u inenjerski
izvoaki projekat. Zbog toga smo u
toku razvoja projekta:
z istraili trite i postojee baze
podataka koje se odnose na suare,
propise o hrani i tehnologije suenja
mesa i mesnih preraevina, stoci i
drugim relevantnim faktorima koji
su od znaaja za projekat;
Tabela 1

[120]

napravili nekoliko idejnih reenja,

izvrili neophodna masena i
energetska bilansiranja, izraunali
vremena otplate i izabrali
energetsko-ekoloko-ekonomski
optimalno reenje;
z u programu Math CAD-u izvrili
simulaciju radnih procesa i izabrali
najpovoljnije gotove strukturne
komponente postrojenja;
z izradili 3D virtualne modele naeg
reenja suare za meso koja koristiti
toplotu nastalu u toku kogenerativne
proizvodnje elektrine energije iz
biogasa;
z izradili 3D model kompletnog
postrojenja, koje pored suare
obuhvata postrojenje za proizvodnju
biogasa iz stajnjaka, kogeneracioni
modul i ostale strukturne
podsisteme;
z izvrili 3D vizualizaciju rada
kompletnog postrojenja i
z izradili promo dokumentaciju
sa prateom dokumentacijom za
korienje i odravanje postrojenja.
z

4. Osvrt na tehnologiju
proizvodnje biogasa
4.1 Fizi~ko-hemijske karakteristike
biogasa

Biogas je meavina gasova koja se

dobija uz pomo metanogenih bakterija
koje uestvuju u procesu bioloke
razgradnje materijala u anaerobnim
uslovima (anaerobna digestija).
Biogas se sastoji (tabela 1) od 50
do 70% metana (CH4) i 30 do 40%
ugljendioksida (CO2) i drugih gasova
kao to su vodonik, vodonik-sulfid,
azot i dr.
Biogas je za oko 20% laki od
vazduha, a temperatura paljenja mu
je u rasponu od 650 do 750C. To je
gas bez jakog mirisa i bez boje. Kada
sagoreva, gori isto plavim plamenom,
slino kao prirodni gas. Toplotna mo
mu je izmeu 20-30 MJ/Nm3.
4.2 Anaerobna digestija

Anaerobna digestija je viestepeni

biohemijski proces koji se primenjuje

energija

energija

Tabela 2

na vie razliitih tipova organskih

supstanci. Digestija se izvodi u sledea
tri stupnja:
z hidroliza (prvi stupanj) u okviru
koje se vrsti organski kompleksi,
proteini, masti, celuloza, razlau
na isparljive organske kiseline,
alkohole, ugljendioksid i amonijak;
z formiranje kiselina (drugi stupanj)
u okviru koje se produkti dobijeni
u prvom stupnju prevode u acetatske
kiseline, proteinske kiseline,
vodonik, ugljen-dioksid i ostale
nisko molekulske organske kiseline;
z metanogeneza (trei stupanj)
- u okviru koje deluju dve grupe
bakterija, od kojih jedna grupa
pretvara vodonik i ugljen-dioksid
u metan, a druga pretvara acetate u
metan i bikarbonate;
z na nain i uz hemijske reakcije
prikazane u tabeli 2.
Na slici 2., grafiki je prikazan tzv.
anaerobni proces koji se ostvaruje u
PBG.
Bakterije koje stvaraju metan najbolje
ive u pH neutralnim, ili blago
alkalnim sredinama. Kada se ustali
proces fermentacije pH vrednost je
izmedju 7 i 8.
Slika 1 Spoljanji i unutranji izgled
digestora

Anaerobna digestija se deava na

temperaturama od 3C do 70C.
Postoje tri temperaturna opsega u
kojima se odvija digestija, i to :
z psihrofilna (u temperaturnom opsegu
ispod 20C),
z mezofilna (u temperaturnom opsegu
izmeu 20 i 40C) i
z termofilna (u temperaturnom opsegu
preko 40C).
4.3 Brzina digestije

Brzina anaerobne digestije zavisi od

vie faktora. Neke od njih moemo
kontrolisati i na taj nain upravljati
proizvodnjom biogasa. Tu se pre svega
misli na: pH vrednost, temperaturu,
vreme retenzije, nivo punjenja i
toksinost. U nastavku emo dati
kratak osvrt na spomenute parametre.
Optimalna temperatura anaerobne
digestije je 35C i nalazi se u
mezofilnom opsegu. U literaturi se
preporuuje da pri anaerobnoj digestiji
treba izbegavati nagle promene
temperature, a dozvoljava promenu
koja ne sme biti vea od 1C/h .
Vreme retenzije je vreme zadravanja
vrste supstance u digestoru. Ovo
vreme zavisi od sastava mulja i od

radne temperature. Ukoliko je vreme

retenzije kratko, dolazi do ispiranja
bakterija iz digestora, jer one ne stiu
da se razmnoavaju tom brzinom.
Kada je vreme retenzije predugako,
onda zbog toga sistem moe postati
neisplativ, jer je koliina metana koja
se iscrpi iz mulja veoma mala to se
moe videti na dijagramu prikazanom
na slici 3.
Nivo punjenja definie koliinu
sirove supstance po jedinici zapremine
digestora koja se doda u toku dana.
Ukoliko se digestor prepuni, doi e do
akumuliranja acetata koji e stopirati
produkciju biogasa. Preporuuje se
da dnevni unos iznosi 6 kg po 1 m3
digestora, za postrojenja koja rade sa
kravljim izmetom.
Hranjive supstance odnose se na
ambijent u kome se bakterije najbolje
razvijaju. S tim u vezi, mulj u
digestoru treba da sadri ogovarajui
nivo ugljenika, kiseonika, vodonika,
fosfora, kalijuma, kalcijuma,
magnezijuma.
Kao inhibitor u procesu digestije
koriste se mineralni joni. Male koliine
ovih jona pospeuju razvoj bakterija,
dok njihova visoka koncentracija
izaziva toksine efekte.
U toku digestije mora se uspostaviti i
odravati odgovarajui odnos ugljenika
i azota (C/N). Da bi se anaerobni
proces normalno odvijao, potrebno je
zadovoljiti uslov da odnos C/N bude
od 1/20 do 1/30. Ukoliko je ovaj odnos
vii - dolazi do smanjenja produkcije
biogasa, a ukoliko je nii - dolazi do
porasta amonijaka u digestoru to
ima toksian efekat na bakterije koje
stvaraju metan.

Slika 2 Grafiki prikaz tzv. anaerobnog procesa koji se ostvaruje u PBG

[121]

energija
Slika 3

energija

Procenat proizvedenog biogasa u odnosu na ukupan mogui prinos za

razliite vrste mulja

Nae postrojenje za suenje mesa prua

mogunost korisniku da se prilagoava
svakom tradicionalnom nainu suenja
mesa i mesnih preraevina, i, pored
ostalog, prua korisniku mogunost
da suhomesnate proizvode produkuje
koristei tehnologije:
z hladnog dimljenja (16-30C i nie),
z toplog dimljenja (40-60C) i
z vrueg dimljenja (60-90C).

6. Prikaz postrojenja za
su{enje mesa na biogas, koje
je razvijeno u okiru na{eg
akademskog projekta
5. Osvrt na tehnologiju
su{enja mesa i mesnih
prera|evina
Tehnologija dimljenja kojom e se
suiti meso mnogo zavisi od recepta,
koji tano definie odnose: mase
mesa koja treba da se sui, procenta
soli u odnosu na vrstu i masu mesa,
broja dana u odnosu na temperaturu
suenja, broja dana suenja u odnosu
na vlanost, itd. Recepti se modifikuju
od jednog do tradicionalnog
suhomesnatog proizvoda, i od njega
zavisi da li on spada u kategoriju
njeguke (slika 4), uike (slika 5) ili
neke druge prute, odnosno proizvoda.
Tehnologija suenja polutrajnih
proizvoda od mesa koji se dobijaju
suenjem podrazumeva:
z toplo dimljenje, pri emu temperatura
dima treba da bude 55-85C,
z odravanje vlanosti vazduha u
komori za dimljenje u granicama
65-75% i
z barenje, koje se obavlja u vlanoj
sredini temperature 70-80C.
Slika 4 Njeguka pruta

U toku suenja mesa i mesnih

preraevina obavlja se transport vlage
iz mesa u nezasieni vazduh, pa se,
sutinski gledano, proces svodi na
transport materijala iz jedne u drugu
fazu, i moe se podeliti u dva dela, pri
emu se:
z u prvom delu obavlja prelaz vlage sa
povrine mesa na vazduh i
z u drugoj fazi ostvaruje kretanje vlage
u samom mesu, iz unutranjosti
suenih komada prema spoljanjoj
povrini.
Na kvalitet i vreme suenja mesa i
mesnih preraevina bitno utiu sledei
faktori:
z temperatura,
z vlanost i
z cirkulacija vazduha.
Temperatura i vlanost se u suari
menjaju programirano tokom suenja.
eljeni nivo cirkulacije vazduha
postie se uz pomo ventilatora i on je,
uglavnom, fiksna veliina za konkretnu
suaru.
Slika 5 Uika pruta

[122]

Kao to je u odeljcima 1, 2 i 3 ovog

saoptenja reeno, na projekat je
obuhvatio projektovanje:
z savremene tale,
z postrojenja za prihvatanje stajnjaka i
proizvodnju biogasa,
z postrojenja za kogenerativnu
proizvodnju toplotne i elektrine
energije iz proizvedenog biogasa,
z objekte za klanje, pripremu mesa i
mesnih preraevina za suenje,
z postrojenje za suenje mesa,
z objekat za pakovanje i skladitenje
mesa i mesnih preraevina,
z objekat za prihvat vozila za transport
i utovar mesa,
z objekat za upravljanje i voenje
procesa.
Svi projektovani objekti i postrojenja
zadovoljavaju vaee HASSAP
standarde.
Na slici 1 prikazan je unutranji i
spoljanji izgled naeg digestora,
a na slikama 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12
i 13, prikazani su neki detalji koji
mogu da upute itaoca na osnovne
vrednosti naeg
projekta. Radi to
boljeg poimanja
sutine projekta,
napravili smo,
koristei savremene
programske alate
i animirani film,
u okviru koga se
zainteresovani
moe provesti
kroz celokupan
proces i
postrojenje.
Naa postrojenje
za suenje mesa i
mesnih preraevina
namenjena
su, pre svega,
proizvoaima
koji poseduje svoje
firme i klanice

energija

energija

Slika 6 Spoljanji izgled novoprojektovane suare za

meso i mesne preraevine

Slika 7 Unutranji izgled novoprojektovane suare za meso i

mesne preraevine

Slika 8 Lokacija ureaja za proizvodnju dima suari

Slika 9 Pogled u unutranjost ureaja za

proizvodnju dima

i koji imaju kontinuiranu godinju

proizvodnju. Godinji kapacitet
ovih suara je od 10-50 tona trajnih
suhomesnatih proizvoda godinje, a
kapacitet ovih suara u toku jednog

turnusa je od 1-4 tone, to zavisi od

toga ta se sui i kolike su veliine
komada koji se sue.
Sama suara, iji je spoljanji izgled
prikazan na slici 6, sastoji se od tri

komore, kotlarnice i prostora za

komunikaciju. Spoljanost suare
i pregrade su izgraene od tvrdih
graevinskih materijala. Jedna komora
slui za dimljenje i suenje, dok druge

Slika 10 Ciklusi (faze) koje se programabilno odvijaju u toku suenja mesnih preraevina u projektovanom postrojenju

I faza

II faza
[123]

III faza

energija

energija

Slika 11 CHP modul postrojenja za suenje mesa i mesnih preraevina

dve slue, iskljuivo, za suenje.

Razlog ovakvom projektnom reenju je
u injenici da je dim agresivan gas koji
tetno deluje na veinu standardnih
materijala od kojih se izrauju suare.
Iz tog razloga komora za dimljenje je
obloena prohromskim limom, koji
je dosta skup, ali svojim tehnikotehnolokim svojstvima obezbeuje
pouzdano funkcionisanje suare. Kako
dimljenje traje najdue 24h dovoljno
je samo jednu komoru koristiti za
dimljenje. Naravno, kao to je ve
reeno, ukoliko se sui manja koliina
proizvoda, ova komora se moe
koristiti i za dimljenje i za za suenje,
tj. meso se ne mora prebacivati u drugu
komoru.
Prenos toplote od kotlarnice u kojoj
sagoreva proizvedeni biogas, do

Slika 12 Revijalni pogled - I na kompletno postrojenje suenje mesa i mesnih preraevina koje je razvijeno u okviru naeg
akademskog projekta

Slika 13 Revijalni pogled II na kompletno postrojenje suenje mesa i mesnih preraevina koje je razvijeno u okviru naeg
akademskog projekta

[124]

energija
komora za suenje obavlja se uz
pomo razmenjivaa tipa gas-vazduh
i skladno izvedenog vazduhovodnog
postrojenja (
) koje omoguuje
cikline promene smera toplog
vazduha u komori, regulisanje protoka
i recirkulaciju.
Naa suara, kao deo ukupnog
postrojenja za suenje je tako izvedena
da se moe locirati u zasebnom
objektu, kao to je to prikazano na
slici 6, ili integrisana u neki drugi
graevinski objekat.
Poto proces dimljenja mesa
predstavlja vanu kariku u proizvodnji
tradicionalnih suhomesnatih proizvoda,
a poto nije dobro, iz zdravstvenih
razloga da se on proizvodi
sagorevanjem drveta u samim
komorama za suenje, ovom problemu
smo prili na originalan nain i
projektovali ureaj za proizvodnje
dima van komora, koji je baziran na
trenju eljene vrste drveta o poseban,
za tu svrhu konstruisan, alat. Ovaj
ureaj za proizvodnju dima predstavlja
sastavni deo suare, i omoguuje
upravljanje koliinom i strukturom
dima koji se ubacuje u komore, ali i
prua mogunost da se proces vodi uz
pomo elektronskog programabilnog
modula. Na slikama 8 i 9, prikazan je
poloaj ureaja za proizvodnju dima i
njegova unutranja struktura.
Upravljanje procesom suenja
suhomesnatih proizvoda ostvaruje
se programirano i u toku izvravanja
programa uoljive su tri faze radnih
reima suare, koje su prikazane na
slici 10.
Kao to je ranije napomenuto, nae
postrojenje obuhvata i tehnoloki
modul CHP za kogeneratvnu
proizvodnju elektrine energije i
toplote. U tu svrhu se koriste dva gasna
motora, od kojih je jedan radni, a
drugi rezervni, koji moe u picevima
potronje/proizvodnje biti startovan
i ukljuen u tehnoloki proces.
Spoljanji izgled ovog tehnolokog
modula prikazan je na slici 11, a
revijalni pogled na ukupno postrojenje
i objekte izloen je na slikama 12 i 13.

energija
otplauju u rokovima od 1,5 do 3
godine, zavisno od produkcije mesa i
kretanja cena elektrine energije.
Postrojenje je projektovano po
modularnom principu, to omoguuje
faznu gradnju, pri emu svaka faza
moe vlasniku donositi prihod.
Za postrojenje je izraena kompletna
tehnika dokumentacija u 3D
virtuelnoj formi, koja omoguuje brzu
produkciju proizvodne 2D tehnike
dokumentacije za proizvodnju.
Smatramo da bi izgradnja ovakvih
postrojenja bitno doprinela
izvoznim tenjama Srbije, zatiti
ivotne sredine, poveanju ukupne
energetske efikasnosti, to se za
svaki konkretan zahtev kupca moe
brzu dokumentovati odgovarajuim
podacima koje generie na razvijeni
softver.
I na kraju, nije nevano napomenuti,
da razvoj i implementacija ovakvih
projekta u privredu spada u klasu tzv.
CDM projekata, to investitorima
prua mogunost niza benifita i
podsticaja.

9. Literatura
[1] Petrovi Predrag, Petrovi
Nemanja, Kesi Miodrag,
Mladenovi Milan, Boroki
Vladimir, Akademski projekat
Razvoj postrojenja za proizvodnju
biogasa u malim poljoprivrednim
seoskim farmama Mainski
fakultet Kragujevac
[2] Doc. dr in. Milan Despotovi,
Prof dr in. Milun Babi, Energija
biomase, Mainski fakultet
kragujevac 2007
[3] Prof.dr Milun Babi, Radoslav
Vulovi, dipl. In. Upravljajnje
energo i eko projektima, Mainski
fakultet kragujevac 2005
[4] Topi Radivoje, Osnove
projektovanja, prorauna i
konstruisanja suara, M-autor,
Beograd 1989

7. Umesto zaklju~ka
Ovaj rad je imao za cilj da prikae
osnovne karakteristike i vrednosti
naeg akademskog projekta koji
smo radili i odbranili u toku letnjeg
semestra kolske 2008/2009.
Smatramo da su ostvareni rezultati
dobra osnova za njegovu primenu na
farmama i seoskim domainstvima
koja imaju stabilnu stoarsku
proizvodnju i da se ostvarena ulaganja
[125]