Professional Documents
Culture Documents
Ilmihal Cilt 1
Ilmihal Cilt 1
I
MAN ve BADETLER
LMHAL
I
MAN ve BADETLER
indekiler
Birinci Blm
Din ve Mahiyeti
I. DN KELMES ..................................................................................................................... 1
II. DNN TANIMI .................................................................................................................... 3
III. DNN KAYNAI ................................................................................................................ 5
IV. DNN NEM .................................................................................................................... 6
V. DNLERN TASNF ............................................................................................................. 8
VI. DER DNLER ve SLM ................................................................................................ 10
kinci Blm
slm Dini
I. SLM DNNN MAHYET ................................................................................................ 15
II. TARH SRE ................................................................................................................. 19
A) TKAD FIRKALAR .................................................................................................. 21
a) Selefiyye............................................................................................................. 24
b) Eariyye ............................................................................................................ 25
c) Mtrdiyye ........................................................................................................ 26
d) Mutezile ............................................................................................................ 27
e) Cebriyye ............................................................................................................. 28
f) Hriclik .............................................................................................................. 29
g) a ..................................................................................................................... 29
B) FIKIH MEZHEPLER.................................................................................................. 31
a) Kavram ve Tarihe ............................................................................................... 31
b) Fkh Mezhepleri ................................................................................................... 34
c) Mezhebe Ballk ve Telfik..................................................................................... 40
aa) Mezhebe Balanmann Tarih ve Fikr Temelleri ............................................. 41
bb) Tek Mezhebe Ballk .................................................................................... 45
cc) Telfik ............................................................................................................ 46
C) TASAVVUF ............................................................................................................... 48
a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri ........................................................ 48
b) Tarih Geliim ....................................................................................................... 55
c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi ............................................................................ 58
d) Tasavvufta Kurumlama Dnemi .......................................................................... 60
e) Tasavvufta Sapmalar ............................................................................................ 62
f) lkeler ................................................................................................................... 65
VI
LMHAL
nc Blm
Akaid
I.
MAN ............................................................................................................................. 68
A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI .................................................................................. 68
B) CML ve TAFSL MAN ......................................................................................... 70
a) cml man .......................................................................................................... 70
b) Tafsl man .......................................................................................................... 71
C) TAKLD ve TAHKK MAN....................................................................................... 71
D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA ........................................................................... 72
a) Amel mann Ayrlmaz Paras Deildir.................................................................. 72
b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi ................................................................. 73
E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES ............................................................................. 73
F) MANIN GEERL OLMASININ ARTLARI ................................................................. 74
G) MAN-SLM LKS ............................................................................................... 75
H) BYK GNAH KAVRAMI ....................................................................................... 76
I) TASDK ve NKR BAKIMINDAN NSANLAR ............................................................. 77
a) Mmin ................................................................................................................. 77
b) Kfir .................................................................................................................... 77
c) Mnafk ............................................................................................................... 77
J) KFR ve RK ......................................................................................................... 78
K) MAN ile KFR ARASINDAK SINIR........................................................................ 79
L) TEKFR ..................................................................................................................... 79
NDEKLER
VII
VIII
LMHAL
9. Arf ...................................................................................................... 129
10. Cehennem ............................................................................................ 130
11. Cennet ................................................................................................. 131
F) KAZ ve KADERE MAN.......................................................................................... 132
a) Kaz ve Kaderin Anlamlar ................................................................................. 132
b) Kaz ve Kadere man .......................................................................................... 133
c) Kader ve Kaz ile lgili yet ve Hadisler ............................................................... 134
d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratlmas ..................................................... 135
aa) Allahn ve nsann radesi .......................................................................... 135
bb) nsan radesi ve Fiildeki Rol ...................................................................... 136
cc) nsann Fiillerinin Yaratlmas ...................................................................... 136
e) Tevekkl ............................................................................................................ 137
f) Hayr ve er ........................................................................................................ 138
g) Rzk .................................................................................................................. 139
h) Ecel ................................................................................................................... 140
Drdnc Blm
Fkh
I. KAVRAM ........................................................................................................................ 141
II. KAYNAK ve METOT ....................................................................................................... 143
A) GENEL OLARAK ...................................................................................................... 143
B) DELLLER ................................................................................................................ 144
a) Kitap .................................................................................................................. 145
b) Snnet ............................................................................................................... 145
c) cm ................................................................................................................... 146
d) Kyas ................................................................................................................. 148
e) stihsan .............................................................................................................. 149
f) stislh (Meslih-i Mrsele) ................................................................................. 151
g) rf ve det ........................................................................................................ 151
h) stishb .............................................................................................................. 152
) Sahbe Sz........................................................................................................ 153
j) slm ncesi eriatlar .......................................................................................... 153
k) Sedd-i Zeri ....................................................................................................... 154
C) REY ve CTHAD ..................................................................................................... 155
III. MKELLEFYET ve HKM .......................................................................................... 157
A) EHLYET ................................................................................................................. 157
B) HKM ................................................................................................................... 160
a) Vaz Hkm ...................................................................................................... 161
b) Teklif Hkmler (Mkellefin Fiilleri) ................................................................... 163
aa) Be Temel Teklif Hkm ............................................................................ 164
1. VCP .................................................................................................... 164
a) Farz ................................................................................................. 165
b) Vcip ............................................................................................... 166
NDEKLER
IX
2. MENDUP................................................................................................ 167
a) Snnet ............................................................................................. 167
b) Mstehap ......................................................................................... 169
3. MUBAH ................................................................................................. 169
a) Ciz ................................................................................................. 171
b) Hell ................................................................................................ 172
4. MEKRUH ............................................................................................... 172
a) Tahrmen Mekruh ............................................................................ 173
b) Tenzhen Mekruh ............................................................................. 174
5. HARAM ................................................................................................. 174
a) Haram Fiillerin Nevileri ..................................................................... 175
1. Haram li-aynih .......................................................................... 175
2. Haram li-gayrih ......................................................................... 175
b) Haramlk Hkm fade Eden Lafzlar ................................................ 176
c) Haram Hkmn Belirleme Yetkisi .................................................... 176
d) Haramdan Kanmann nemi .......................................................... 177
bb) Azmet ve Ruhsat ....................................................................................... 178
Beinci Blm
Temizlik
I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 183
II. MADD ve HKM TEMZLK .......................................................................................... 185
A) SULARIN HKM ................................................................................................... 186
a) Mutlak Su Mukayyet Su ................................................................................... 187
b) Durgun Su Akar Su .......................................................................................... 188
B) MADD ve HKM KRLLK ..................................................................................... 190
a) Necset .............................................................................................................. 190
b) Hades ................................................................................................................ 192
C) TEMZLEME YOLLARI ............................................................................................. 192
a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi ........................................................................ 192
b) stibr ve stinc ................................................................................................. 193
III. ABDEST ........................................................................................................................ 195
A) MAHYET ve NEM............................................................................................... 195
B) ABDESTN GEREKLL .......................................................................................... 195
C) ABDESTN FARZLARI .............................................................................................. 197
D) ABDESTN SNNETLER ve DBI .......................................................................... 198
E) ABDEST BOZAN DURUMLAR ................................................................................. 199
F) ABDESTN EKL ..................................................................................................... 200
G) ZRLNN ABDEST ............................................................................................ 201
H) MESH...................................................................................................................... 202
a) Mest zerine Mesh ............................................................................................. 202
b) Sarg zerine Mesh............................................................................................. 203
LMHAL
Altnc Blm
Namaz
I. GENEL OLARAK BADETLERN AMACI ........................................................................... 217
II. NAMAZIN MAHYET ve NEM ..................................................................................... 219
III. NAMAZ ETLER........................................................................................................ 223
A) FARZ NAMAZLAR .................................................................................................. 223
B) VCP NAMAZLAR .................................................................................................. 224
C) NFLE NAMAZLAR ................................................................................................ 224
IV. NAMAZIN FARZLARI ve VCPLER ............................................................................. 226
A) NAMAZIN FARZLARI .............................................................................................. 227
a) NAMAZIN ARTLARI ......................................................................................... 227
1. Hadesten Tahret ......................................................................................... 227
2. Necsetten Tahret ....................................................................................... 229
3. Setr-i Avret .................................................................................................. 229
4. stikbl-i Kble .............................................................................................. 231
5. Vakit ............................................................................................................ 233
aa) Be Vakit Namazn Vakitleri .................................................................. 234
bb) Mstehap Vakitler ................................................................................ 236
cc) Mekruh Vakitler .................................................................................... 237
dd) Kutuplarda Namaz ................................................................................ 238
6. Niyet ............................................................................................................ 238
b) NAMAZIN RKNLER ...................................................................................... 240
1. ftitah Tekbiri ................................................................................................ 240
2. Kyam .......................................................................................................... 241
3. Kraat ........................................................................................................... 241
NDEKLER
XI
aa) Kuran Meliyle Kraat .......................................................................... 242
bb) Gizli ve Ak Okumann ls ............................................................. 243
cc) Zelletl-kar ......................................................................................... 245
4. Rk ............................................................................................................ 246
5. Secde ........................................................................................................... 247
6. Kade-i Ahre ................................................................................................ 247
XII
LMHAL
5. zin .................................................................................................. 298
6. Hutbe ............................................................................................... 299
aa) Hutbenin Rkn ....................................................................... 299
bb) Hutbenin artlar ...................................................................... 300
cc) Hutbenin Snnetleri .................................................................. 301
dd) Hutbenin Mekruhlar ................................................................ 302
C) CUMA NAMAZININ KILINII .................................................................................... 302
1. Zuhr-i Ahr Namaz............................................................................................. 302
2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler ............................................ 303
NDEKLER
XIII
aa) Terkedilmi Bir Farzn Namaz inde Kaz Yoluyla
Telfi Edilebilecei Durumlar ..................................................................... 343
bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar .................................................. 344
cc) mamlara zel Durumlar.............................................................................. 351
J)
Yedinci Blm
Oru
I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 379
II. ORUCUN MAHYET ve NEM ....................................................................................... 381
III. ORUCUN ETLER ...................................................................................................... 384
A) FARZ ORU ............................................................................................................ 384
B) VCP ORU ............................................................................................................ 385
C) NFLE ORU .......................................................................................................... 385
D) ORU TUTMANIN YASAK OLDUU GNLER .......................................................... 388
IV. ORUCUN RKN ve ARTLARI .................................................................................... 390
A) HLLN GRLMES .............................................................................................. 391
a) Hillin Grlme Vakti ......................................................................................... 392
b) Ryet-i Hill Meselesi ........................................................................................ 392
B) YKMLLK ARTLARI ....................................................................................... 394
a) Ykmllk artlar ............................................................................................ 395
b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler ........................................................... 395
C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 398
a) Niyet .................................................................................................................. 399
b) Orucu Bozan eylerden Kanmak ....................................................................... 402
D) ORULU N MSTEHAP OLAN EYLER ................................................................ 402
E) TKF ..................................................................................................................... 404
XIV
LMHAL
Sekizinci Blm
Zekt
I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 419
II. MAHYET ve NEM ..................................................................................................... 422
III. ZEKTIN ARTLARI ...................................................................................................... 426
A) YKMLLK ARTLARI....................................................................................... 426
a) Mkellef ile lgili artlar ...................................................................................... 426
b) Mal ile lgili artlar.............................................................................................. 427
B) GEERLLK ARTLARI ........................................................................................... 436
a) Niyet .................................................................................................................. 436
b) Temlik................................................................................................................ 437
IV. ZEKTA TB MALLAR ................................................................................................ 439
A) ALTIN ve GM .................................................................................................... 440
a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya
Kle Altn ve Gm ....................................................................................... 440
b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas ............................................................ 441
c) Maden ve Kt Paralarn Zekt ......................................................................... 442
B) TCARET MALLARI .................................................................................................. 443
C) TOPRAK RNLER................................................................................................. 444
D) BAL ve DER HAYVAN RNLER ........................................................................ 447
E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER ....................................................................... 448
a) Rikz ................................................................................................................. 448
b) Madenler ............................................................................................................ 450
c) Deniz rnleri .................................................................................................... 452
F) HAYVANLAR ........................................................................................................... 452
a) Develerin Zekt ................................................................................................. 453
b) Koyunlarn Zekt ............................................................................................... 454
c) Srlarn Zekt .................................................................................................. 454
d) Atlarn Zekt ..................................................................................................... 455
NDEKLER
XV
Dokuzuncu Blm
Hac ve Umre
I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 511
II. HACCIN TANIMI ve MAHYET ....................................................................................... 514
III. HACCIN ARTLARI ........................................................................................................ 516
A) YKMLLK ARTLARI....................................................................................... 516
B) EDA ARTLARI ....................................................................................................... 516
XVI
LMHAL
C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 518
a) HRAM .............................................................................................................. 518
aa) hramn Rknleri ...................................................................................... 519
bb) hramn Vcipleri ........................................................................................ 522
cc) hramn Snnetleri....................................................................................... 523
dd) hram Yasaklar .......................................................................................... 523
ee) hramlya Yasak Olmayan eyler ................................................................. 525
b) ZEL VAKT ...................................................................................................... 525
c) ZEL MEKN .................................................................................................... 526
NDEKLER
XVII
XVIII
LMHAL
c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler ........................................ 560
aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar .................................................... 560
bb) hram Yasaklaryla lgili Olanlar .................................................................. 560
d) Ftr Sadakas Kadar Bata Bulunmay Gerektiren Cinayetler .............................. 562
e) Bedel demeyi Gerektiren Cinayetler ................................................................... 562
aa) Karada Yaayan Av Hayvanlaryla lgili Olanlar ........................................... 562
bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar .................................... 563
f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak ....................................................... 563
Onuncu Blm
Hz. Peygamberin badet Hayat ................................................573
nsz
Ksaca "davran bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine ve iinde yaad toplum ve evreye kar sorumluluklar olan ve bunu yerine getirme gcne
sahip bulunan insann, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde ona klavuzluk etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu bilgiler hem din metinlerin dorudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler etrafnda oluan yorumlar,
tecrbe birikimlerini ve uzun dnemlerden szlp gelen bir din yaay geleneini temsil eder.
Ferd ve sosyal hayat dinin emir ve nerilerine uygun ekilde yaayabilmeyi
mmkn klan bir bilgilenmeye olan ihtiya, slm toplumlarnda ilk dnemlerden
itibaren deiik usullerde karlanm, fakat hem alma hayatnn ve meguliyetlerin artt hem de asrlardr oluan din bilgi ve yorum mirasnn iyice zenginleip
oald ve deta bir kargaann yaand gnmzde bu ihtiya daha mbrem
hale gelmitir.
Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helller, aile hayat, ticar
ve sosyal hayat da dahil olmak zere gnlk hayat kuatan btn din ve fkh
konu ve problemler, dinin asl kaynaklarna ve genel kabul grm bilimsel metotlara bal kalnarak, fakat gnmzdeki gelime ve deiim de gz ard edilmeksizin ele alnmtr. Bylece bu almada, ilmihal kltr erevesindeki problemleri
gncelletirmek ve gnceli de problem edinmek, din-fkh hkmlerin anlatmnda
klasik doktrindeki farkl grlerin ve ekl tartmalarn arasna skp kalmadan
fakihlerin yaklam tarzlarn ve demek istediklerini aratrmak, hem geleneksel
fkh kltrn vermek hem de bu balamda mkul ve uygulanabilir bir zm
nerisi getirmek amalanmtr. Konularn anlatmnda dinin asl kaynaklarnda
yer alan hkmler ile slm toplumunda bu hkmler etrafnda oluan fkh kltr
ve geleneini, yorumlar ve farkl bak alarn birbirinden titizlikle ayrt etmek de
bu almada izlenen temel bir metot olmutur.
Eserin telifinde Hanef mezhebinin grleri esas alnm olmakla birlikte bu
konuda salkl bir muhakeme yapabilmeye zemin hazrlamas iin ou zaman
dier fkh mezheplerinin ve amz slm bilginlerinin grlerine de yer verilmi,
gerektiinde bunlar arasnda gerekesi de aklanarak tercihlerde bulunulmutur.
Bununla birlikte bir konuda fkh kltrnde farkl grlerin bulunmasnn birey
asndan ne anlama geldii ve bunlardan nasl ve hangi llerde yararlanlabilecei hususu hem balangta bir metodoloji sorunu olarak ilenmi hem de yer yer
zel olarak belirtilmitir.
XX
LMHAL
zellikle ibadet konular incelenirken, ilk nce, ibadetin anlam ve gayesini genel olarak bildirmek zere sz konusu ibadetin ilke ve amalarndan bahsedilmi,
daha sonra verilecek birtakm ekl bilgilerin hangi anlam erevesi ierisinde yer
ald gsterilmeye allmtr. Ayrca, ibadetlerin yaplna ilikin mevcut bilgi
ve hkmlerin anlamna da yer yer iaret edilmitir. badet konularnda verilen
ilke ve amalar ile izilen anlam erevesi, dier birok ilmihalde yer alan ve mkellefi dnme, kavrama ve bilinli ifada bulunma konumundan uzaklatran
gereksiz ayrnt ve bilgi ynn tekrar etmemize gerek brakmamtr. Yazm konusunda izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin ifasna ilikin soru
ve sorunlar konusunda Allah karsnda sorumluluk stlenmesini ve bu sorumluluk erevesinde inisiyatif kullanmasn mmkn ve gerekli klmaktadr.
Eserin telifinde fkh kltrndeki arlkl grlerin yan sra, byk bir ilm
mesai ile hazrlanan Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi'nden, yine aratrma rn bilimsel bir eser olan slm'da nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi'nden, merhum mer Nasuhi Bilmen'in Byk slm lmihalinden ve
kaynak belirtilmemekle birlikte genel fkh literatrnden zami lde yararlanlmtr.
Birinci ciltte, din ve slm dini, slm dininin tarih sreteki anlalma tarz ve
ekollemeler, fkh ilminin geliim seyri, ilmihal kltrnn iyi kavranabilmesi iin
anahtar konumundaki temel fkh ve fkh usul kavramlar zerinde durulduktan
sonra slm'n be esas ilenmitir. I. cilt mslmann yaratan karsndaki konum
ve sorumluluunun ilenmesine tahsis edilmitir. II. ciltte ise, sosyal ierikli baz
ibadetler, helller ve haramlar, aile hayat, sosyal ve siyasal hayat, hukuk ve
ticar hayat, ferd ve toplumsal ahlk da dahil mslmann toplum iindeki konumu ve ilikileri ele alnmtr.
Konularn ats, telif heyetinde yer alan sahasnn uzman ilim adamlarnca
oluturulmutur. Heyetimiz, bu tr almalarn kolektif bir alma sonucu daha
verimli hale geleceinin idraki iinde ortak mesai ile her bir konuyu aralarnda
tartarak baz tercih ve zm nerileri gelitirmi ve eserin niha ilm sorumluluunu yazarlarla birlikte stlenmitir. Bu itibarla eserin hazrlanmasnda bilimsel
katklarda bulunan ilim adamlarna, bu projenin gereklemesini aktif olarak destekleyen SAM ve DVANTA yetkililerine ve personeline teekkr ederiz.
12.09.l998
Balarba-stanbul
Prof. Dr. Hayreddin Karaman
Prof. Dr. Ali Bardakolu
Prof. Dr. H. Yunus Apaydn
DN ve MAHYET
Blm 1
Birinci Blm
Din ve Mahiyeti
I. DN KELMES
Arapa kkenli bir kelime olan din szlkte rf ve det, ceza ve karlk, mkfat, itaat, hesap, boyun eme, hkimiyet ve galibiyet, saltanat ve
mlkiyet, hkm ve ferman, makbul ibadet, millet, eriat gibi eitli anlamlara gelir.
Bugn Bat dillerinde din karl kullanlan religion kelimesinin asl
Latincedir ve "bir eyi vazife edinmek, tekrar tekrar okumak, yapmak",
ayrca "insanlar Tanr'ya balayan ba" anlamlarn iermektedir. Kelimenin
bu iki anlam dikkate alndnda religion kelimesi, hem insanlar Tanr'ya
LMHAL
balayan ba (iman), hem de belli baz davranlar dikkatle yapmak (ibadet) gibi din kavramnn iki temel niteliini ifade etmektedir.
Hinduizm'in kutsal dili Sanskritede dharma, Budizmin kutsal metinlerinin yazld Pali dilinde ise dhamma din karldr ve "gerek, doktrin,
doruluk, kanun, dstur" gibi mnalara gelmektedir.
Her din kltrn din kavramn ifade etmek zere setii kelimelere ait
anlamlarn ortak noktasnn "yol, inan, det, kulluk" olduu sylenebilir.
Btn bu kelimeler, kkleri insann i hayatnda bulunan ve semereleri eitli davranlarla tezahr eden kkl bir fenomeni ifade etmeyi amalamaktadr.
Kur'n- Kermde din kelimesi doksan iki yerde gemekte, ayrca
yette de deiik trevleri yer almaktadr. Kuranda bu kelimenin balca u
anlamlarda kullanld grlr: "Ynetme, ynetilme, itaat, hkm, tapnma, tevhid, slm, eriat, hudud, det, ceza, hesap, millet".
Kur'n- Kermde din teriminin, srelerin nzil olu srasna gre kazand deiik anlamlar u ekilde sralamak mmkndr: lk dnem
Mekk yetlerde bu kelime "yevmd-dn" (din gn, hesap, ceza-mkfat
gn) eklinde gemektedir ve insann, iman ve ameline gre hesaba ekilecei hiret gnn ifade etmektedir (el-Ftiha 1/4; ez-Zriyt 51/6).
Mekke dneminin ikinci yarsnda ise artk, sorumluluk ve hesaptan
tevhid ve teslimiyete geilmektedir. Bu dnemdeki yetlerde insann sadece
Allaha ibadet etmesi, ona ortak komamas vurgulanarak dinin Allah tarafndan konulan ve insanlar ona ulatran yol olduu belirtilmektedir. Bu
dnemde "dnen kyemen" (dosdoru din), "millete brhim" (brhimin dini)
ibareleri ayn yette yan yana gemektedir (el-Enm 6/161).
Medine dneminde millet-i brhim ve mslimn kelimeleri bir arada
gemekte (el-Hac 22/78), tevhidden mmete, kendisini Allaha teslim edenler cemaatine geilmektedir. "Dn'l-hak" ifadesiyle muharref ve btl dinlere
kar bu yeni dinin salam esaslar belirtilmi ve onun btn dinlere stn
klnaca mjdelenmitir (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9).
Yine Medine dneminde "Allah katnda din phesiz slmdr" (l-i mrn
3/19; el-Bakara 2/193); "Kim slmdan baka bir dine ynelirse, onun dini
kabul edilmeyecektir, o hirette de kaybedenlerdendir" (l-i mrn 3/85)
DN VE MAHYET
LMHAL
a) Zihn unsur. nsann kendisinden stn bir g ve kudretin mevcudiyetini zihnen kabul. Tanr kavram veya ok genel ifadesiyle kutsal
kavram, btn dinlerin zndeki temel unsurdur.
b) Hiss unsur. Zihnen varl kabul edilen bu stn g ve kudrete kar
kalben duyulan ballk duygusu.
c) Taabbd unsur. Zihnen varl kabul edilen, kalben kendisine
balanlan yce kudrete kar baz davranlar yapma ykmll.
Buna davran faktr de denilmektedir ki ok genel olarak ibadeti
veya kulluk gereklerini ifade etmektedir.
d) tima unsur. Ayn zihn, hiss, taabbd unsurlar paylaan insanlarn oluturduu sosyal grup.
Dinlerde bulunan bu unsurlarn yannda, din bilimleri asndan dini
oluturan hususlar olarak kabul edilen ve btn dinlerde bulunabilen unsurlarn balcalarn u ekilde sralayabiliriz: Tabiat st, insan st varlklara inan (Tanr, melekler, cinler, ruhan varlklar gibi); kutsalla kutsal
olmayan ayrma; ibadet, yin ve trenler; yazl veya yazsz gelenek (kutsal kitap, ahlk kanunnme); tabiat st, insan st varlk veya kutsalla
ilgili duygular (korku, gven, sr, gnahkrlk, tapnma, ballk duygular
gibi); insan st ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi vasta ve
yollarla); lem ve insan, hayat ve lm tesi gr, hayat nizam; itima
grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet.
Baz dinlerde bunlarn hepsi, bazlarnda ise sadece bir ksm bulunur.
slm bilginleri dinin tarifini, Kur'n- Kerm'de yer alan aklamalar ve
slm inanlarn gz nnde bulundurarak yapmlardr. Buna gre hak
dinin tarifi u ekildedir: Din akl sahibi insanlar kendi tercihleriyle
bizzat hayrl olan eylere gtren ilh bir kanundur.
slm bilginlerinin din tarifleri hak din iin dnlm dar kapsaml tariflerdir. Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilh kaynakl olduunun
vurgulanmasdr. Buna gre gerek din beer kaynakl olamaz. Yine bu
tariflerde dinin akl ve irade ile ilikisi gsterilmitir; bu da dinin bir akl ve
tercih konusu olduu anlamn tar. Nihayet dinin insanlar z itibariyle
hayr olana ynelten bir kanun eklinde tanmlanmas dinin ayn zamanda
bir aksiyon alan olduunu gsterir. Buna gre din, insann kinattaki varlklar mahede ederek duyular st ilh gerekleri kavramasndan ibaret
grlebilecei gibi kiinin kendi abasyla ulaamayp, sadece vahiy kanalyla elde edebildii gerekler btn olarak da tarif edilebilir.
DN VE MAHYET
LMHAL
dii, ilkel toplumlara ait bu inanlarn ileri dnem dinlerinin temelini oluturduu gibi teori ve varsaymlar ileri srlmtr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Bat'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar ile
evrim teorisinin, kutsal kitaplarla atan iddia ve faraziyelere kaynaklk
ettii sylenebilir. Dinin en basit, en yaln ve sade ekline ilkel kavimlerde
rastlanabilecei fikrinden yola kan bu teoriler, zamanla bunu, aratrmalarnn dayand bilimsel yntem olarak da benimsediler. Sz konusu teoriler,
tekml nazariyesini esas almakta ve dinin kaynann hurafe trnden
inanlar, btl itikadlar ve ok tanrclk olduunu, evrim neticesinde insanln tek Tanr inancna ulatn savunmaktayd.
Bu teorilerin yannda yine ayn bilimsel yollar takip eden ve fakat
tmyle farkl neticelere varan bir baka teori daha vardr ki o da ilkel monoteizm teorisidir. Bu teze gre insanolunun en eski inanc tek Tanr
inancdr. Taylor'un animizm nazariyesine kar ilk ciddi itirazda bulunan
rencisi Andrew Lang, Gneydou Avustralya ilkel kabilelerinde animizme
rastlanmadn fakat insanlarn ahlk dba uyup uymadklarn denetleyen ve gkte bulunan bir yce Tanr kavramna her yerde rastlandn
ortaya koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanrclk Wilhelm Schmidt tarafndan da savunuldu. O, btn ilkel kabilelerde bir yce varlk inancnn delilleri bulunduunu ispat etti. Btn din gelimelerin balangcnda grlen
her eye kadir bir yce varlk inancnn tarih-kltrel deimeler sonucu
daha sonralar politeizm, animizm gibi inanlara dnt, bununla beraber bu eski inancn izlerinin hl mevcut olduu tezi ilm evrelerce akland.
Dinin kayna konusunda en son ilm neticeler vahyin bildirdiini desteklemekte ve dinin kaynann tevhid inanc olduunu ortaya koymaktadr.
DN VE MAHYET
drmtr. Bunun da temel sebebi, insann din bir varlk olmas, baka bir
ifadeyle din duygunun, ftr (doutan gelen) bir zellik olarak insann kendi
z varl hakkndaki uur ile birlikte ortaya kmas, bu uur ile birlikte
gelimesidir.
Din duygusu insann doutan beraberinde getirdii bir duygudur. nsan, her zaman ve her yerde yce, kudretli ve ulu bir varla snma, ona
gvenme ve ondan yardm dileme ihtiyacn hissetmitir. Bu snma ve
gvenme duygusu, din ile karlanmaktadr.
Dinin ftr oluu Kuranda u ekilde belirtilmektedir: "Sen yzn bir
hanf olarak dine, Allahn ftratna evir ki O, insanlar bu ftrat zerine yaratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez" (er-Rm 30/30).
LMHAL
V. DNLERN TASNF
Dinlerle ilgili ilm aratrmalara paralel olarak dinler deiik alardan eitli kstaslara gre tasnife tbi tutulmu ve ele alnan kstaslara gre farkl
tasnif emalar ortaya kmtr.
Batda din tasnifleri genelde Tanr kavram, sosyoloji-tarih ve corafyatarih alarndan olmak zere kavrama dayal olarak yaplmaktadr.
Tanr kavram ele alnarak yaplan tasnif u ekildedir:
1. Tek tanrl dinler (ilh dinler). 2. Dalist (iki tanrl) dinler (Mecslik).
3. ok tanrl dinler (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi). 4. Tanr konusunda ak ve net olmayanlar (Budizm, intoizm gibi).
Sosyolojik-tarih adan yaplan din tasniflerinden birisi u ekildedir:
1. Kurucusu olan dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, slm, Budizm gibi). 2.
Geleneksel dinler (kimin tebli ettii belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yunan, Eski Msr dini gibi).
Bir dier tasnif ise yledir: 1. lkel dinler. Bundan maksat, bazlarnn
din gelimenin ilk basama olarak dndkleri animizm, natrizm, totemizm, fetiizm gibi aslnda sadece bir klt olarak dikkate alnabilecek nazariyeler deil, ilkel kabile dinleridir (Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi). 2. Mill dinler. Genellikle bir kurucusundan sz edilmeyen, sadece bir millete ait olan
geleneksel yapdaki dinlerdir (Eski Yunan, Msr, Roma dinleri gibi). 3. Dnya
dinleri. Hristiyanlk ve slm gibi.
Coraf-tarih adan ise dinler; Ortadou veya Smi grubu (Yahudilik,
Hristiyanlk ve slm), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm), in-Japon
grubu (Konfyslk, Taoizm, intoizm), Afrika grubu eklinde bir ayrma
tbi tutulabilir.
Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik zellikleri gz nnde
tutularak da tasnif edilebilir. Vahye dayanan-dayanmayan, misyonerlie
DN VE MAHYET
yer veren-vermeyen, hiret inanc olan-olmayan, kutsal kitab olanolmayan, gemiin-gnmzn dinleri, bir blgeye veya ktaya zg dinlerdeiik blge ve ktalara yaylan dinler gibi tasnif kitlelerine gre de din
tasnifleri yaplabilir.
slm bilginlerinin din tasnifi "hak din-btl din" eklindedir ve bu ayrm
Kur'n- Kerme dayanmaktadr.
Kur'n- Kermde slm iin "Allah katndaki din" (l-i mrn 3/19),
"dosdoru din" (er-Rm 30/30), "hak din" (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28;
es-Saf 61/9) tabirleri yer almaktadr. Yine Kur'n- Kerm'de slm dndaki
inan sistemlerine de din denilmektedir (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf
61/9; el-Kfirn 109/6). Buna gre kaynann ilh olmas ve orijinal eklini
korumas sebebiyle slm hak dindir. lh vahye dayanmakla birlikte asl
eklini koruyamam dinlere de (Yahudilik, Hristiyanlk) deitirilmi, tahrif
edilmi anlamnda muharref dinler denilmektedir. lh vahye dayanmayan
dinler ise btl dinlerdir.
slm kaynaklarda vahye dayanan dinler iin genellikle "milel", btl
dinler iin "nihal" kelimeleri de kullanlr. Nihle (oulu nihal) kelimesi, din
iinde oluan frka anlamnda da kullanlr.
Bu temel snflandrma dnda baz slm bilginleri tarafndan daha ayrntl tasnifler de yaplmtr. Mesel, tannm slm bilginlerinden ehristn ilh dinler-btl dinler ayrmn yapmakta, asl mnada din ehli olarak
mslmanlar; Ehl-i kitap denilen yahudileri ve hristiyanlar; kitab bulunmas pheli olan Mecsleri saymakta; kendi beer telakkilerine uyan
kimseler olarak da filozoflar, Sbiler, Dehrler, yldzlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar zikretmektedir.
slm inancna ve Kur'n- Kerm'e gre ilk insan eitli teorilerde ne
srld gibi ilkel, mantk dnce ve yorumdan yoksun bir vahi deil,
Allahn emirlerine muhatap olan sorumluluunun bilincinde ve en gzel
biimde yaratlm sekin bir varlktr. lk insan ayn zamanda dier btn
varlklar arasnda Allahn halife olarak niteleyip setii bir peygamberdir.
Yahudilik ve Hristiyanlk'ta olduu gibi slmda da din ilh bir kaynaa
dayanmaktadr. Dolaysyla dinin ilk ekli, XIX ve XX. yzyllarda ne srlen teorilerde olduu gibi ok tanrclk, btl inanlar, hurafeler ve putperestlik deil, bir yce kudrete iman yani tevhid inancdr. Nitekim monoteist
(tek tanr) teori de bunu dorulamaktadr.
10
LMHAL
slma gre ilk peygamberin tebli ettii din ile daha sonra gelen peygamberlerin ve son peygamber Hz. Muhammedin tebli ettii din, temel
nitelikleriyle ayndr. Allaha iman, peygamberlik messesesi ve hiret
inanc hepsinde vardr. Sadece yaanlan blge ve dneme gre deien baz
kurallar dnda temel inan esaslarnda ve genel prensiplerde deime
yoktur. nk dinin hitap ettii insan, temel nitelikleri bakmndan her dnemde ayn insandr.
Btn peygamberler hak dini tebli etmi, onun yaanmasn tevik etmi, kendileri de rnek olmulardr. Hz. Msnn getirdii dine Yahudilik,
Hz. snn getirdii dine de Hristiyanlk ad sonradan verilmitir. Ne Hz.
Ms, ne de Hz. s bu adlar kullanmlardr. Onlar Allahn emirlerini tebli etmi, bir olan Allaha iman ve kullua arm, ilh kitap olan Tevrat
ve ncile gre yaamaya davet etmilerdir.
Kur'n- Kerm, peygamberlerin getirdikleri dinlerin ayn hak din olduunu kaynak ve temel esaslar asndan belirtmi, ama slm adn son peygamberin tebli ettii dine ad olarak vermitir. "Bugn size dininizi ikmal
ettim, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim"
(el-Mide 5/3) melindeki yet de bunu ifade eder.
DN VE MAHYET
11
12
LMHAL
denilebilir ki Sbilik orijinal eklini yitirmi, zamanla eitli inanlar karm ve mntesipleri azalm bir din hviyetindedir.
Bugn ilh kaynaa dayanan dinler diye kabul edilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slmiyet'in temel zelliklerini ve slm dininin dier ikisinden
farkl olduu ynleri de u ekilde tesbit mmkndr:
1. Allah inanc. Yahudilik Tanr'nn birlii zerinde srarla durmasna
ramen, en azndan tarihlerinin baz dnemlerinde ona beer nitelikler
nisbet etmiler ve det Tanr'y beer organ ve duygular tayan bir insan
gibi tasvir etmiler, insanlatrmlardr. Hristiyanlar ise Tanr'nn birliini
farkl ekilde ele alp teslsi savunmular, ar ballk duygusuyla, Hz.
s'y tanrlatrmlardr.
Halbuki slm, Allah inanc hususunda gerek yahudilerin gerekse
hristiyanlarn sonradan dtkleri yanllk ve arlklar dzeltmi, Tanr'nn beerlemesini veya beerin tanrlamasn reddetmi, bu noktada Hz.
Ms ve Hz. s'nn hakiki mesajn hatrlatarak Allah'n bir ve benzersiz
olduunu vurgulamtr.
2. Melek inanc. Meleklerin Allah'n oullar ve kzlar olduu iddiasn
ve beer ekillerdeki tasvirlerini reddederek hem yahudi ve hristiyanlarn
dtkleri yanl gstermi hem de Allah'n yceliini vurgulamtr.
3. Kutsal kitaplar. Ne yahudiler ne de hristiyanlar, Allah tarafndan Hz.
Ms ve Hz. s'ya verilmi kutsal kitaplar orijinal ekilleriyle muhafaza
edebilmiler, Tevrat ve ncil zaman iinde ya kaybolmu ve yeniden yazlm, ya da eitli ilve ve eksiltmelere mruz kalmtr. Kur'n- Kerm ise
hem vahyedildiinde yazya geirilmi olmas hem de ezberlenmek suretiyle
muhafaza edilmesi ynyle orijinal ve aslna uygun ekliyle gnmze
kadar gelmitir.
4. Peygamberlik. Yahudilik ve Hristiyanlk sonradan tahrif edildikleri
iin rnek ve nder ahsiyetler olan peygamberlerle ilgili eitli iddia ve
iftiralarda bulunup sonra gelecek peygamberleri kabul etmezken slm, hem
btn peygamberlere iman art komu hem de onlar lyk olduklar gzel
vasflarla tavsif etmitir.
5. Dnya-hiret dengesi. Yahudilik dnya hayatna, Hristiyanlk da
dnyadan uzaklap mnev hayata daha ok arlk verirken slm her ikisi
arasndaki dengeyi kurmu ve korumutur: "Allah'n sana verdiinden
(Onun yolunda harcayarak) hiret yurdunu iste, ama dnyadan da nasibini unutma..." (el-Kasas 28/77).
DN VE MAHYET
13
6. Mkellefiyetlerin azl. Madde-mna, dnya-hiret dengeleri asndan en ll ve kolayca yaanabilir; eitli emir ve hkmlerde kolayl
ngrmesi asndan en kolay olan din slm'dr.
slm, dier ilh dinlerde var olan baz ar din sorumluluklar ortadan
kaldrm, insann yaratlna en uygun ve yaanabilir kurallar sunmu,
bylece dini daha da arlatran ve yaanmasn zorlatran din yorumcularna da nemli bir uyarda bulunmutur. Bu son dinin peygamberi Kur'an'da u ekilde anlatlr: "Yanlarndaki Tevrat ve ncil'de yazl bulduklar o
eliye, o mm peygambere uyanlar (var ya) ite o peygamber onlara iyilii
emreder, onlar ktlkten meneder, onlara temiz eyleri hell, pis eyleri
haram klar. Arlklarn ve zerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere
inanp ona sayg gsteren, ona yardm eden ve onunla birlikte gnderilen
nura (Kur'an'a) uyanlar var ya, ite kurtulua erenler onlardr" (el-Arf
7/157).
hem de nciller'de ortaya konan retinin gerektirdii ar riyzeti eilimlere iaret edilmektedir.
slm, daha nceki eriatlarda mevcut baz ar ykleri kaldrm veya hafifletmi, dini daha kolay ve yaanabilir klmtr. nk "te bylece sizin
insanla ahitler olmanz, resuln de size ahit olmas iin sizi mtedil bir
mmet kldk" (el-Bakara 2/143) buyurulmaktadr. Reslullah da "Kolay ve
yce Hanflikle gnderildim" (Msned, V, 266; bk. Buhr, mn, 29) diyerek
SLM DN
Blm 2
kinci Blm
slm Dini
16
LMHAL
gun ekilde- Tanr'ya boyun ei, O'na balan ve teslim olu olduunu da
ayrca vurgulamaktadr.
Bir dinin mkemmel olduu iddias, sadece mensuplar asndan o dinin
btn teki dinlere tercih edilebilir olduunu ima eder. Bir dinin bu ama
dorultusunda btn teki dinler karsnda inan ve ibadete ilikin sembolik tutarlln, safiyet ve orijinalitesini korumak maksadyla kendisi iin bir
sylem oluturmas ve itham, isnat ve itirazlara kar bir savunma mekanizmas gelitirmesi hakl ve anlaml grlebilir. Fakat vahiy kaynakl olan
ve kopuksuz bir gelenek zinciriyle gelen btn dinler, z ve orijinalite itibariyle ayn zirveye gtren yollar olarak tanmlanr ve slm dini bu halkann
son ve bozulmaktan korunmu eklini temsil eder.
Dinin Tanr tarafndan vahyedilmi olduunun sylenmesiyle vahiy, dinin
daha dorusu otantik dinin temel nitelii yaplm olmakta ve dolaysyla dinin
yaln bir Tanr inancndan ibaret olmad, Tanr'ya inanmak yannda, O'nun
deiik biimlerde tecelli edeceine inanmak gerektii de vurgulanm olmaktadr. slm literatrde bu tecelli ve inyet yani Tanr'nn kendini gstermesi,
genellikle "yaratma ve buyurma" (halk ve emir) kavramlaryla ifade edilir.
Kur'n- Kerm'de ise yaratma ve buyurmann Allah'a ait olduu vurgulanr.
Buyurma, Tanr'nn iradesinin sonucudur ve din bu iradenin iinde yer alr.
z itibariyle mkul ve kavranabilir olsa bile din, Tanr iradesinin vahiy yoluyla alm olduu iin, teorik olarak, insan akl da dahil tm beer glerden stndr. Bu yaklam Tanrsal iradenin alm olan vahyin "aktif ve
kurucu", buna mukabil vahye muhatap olan insann akl ve dier melekelerinin "pasif ve alc" konumda olduuna iaret etmektedir.
Tanrsal iradenin insanlara ulamnn peygamberler kanalyla olmasn
dikkate alan kimi slm bilginleri peygamberlii lemin ruhu olarak nitelemilerdir. nsan, kendisini vahye balayan gelenek zincirini korumak durumundadr. slm dnce geleneinde tevtr ve icm gibi kurumsal yaplar,
byk lde vahiyle irtibatl gelenek zincirini korumak amacyla oluturulmu veya hi deilse bu amaca hizmet etmitir. Vahiy ve gelenek kavramlar, dinin yapsn ve temel zelliklerini iaret etmektedir.
Din, en yaln biimiyle Tanr'ya inanma ve ona ibadet etme olduuna
gre, onun bir inan sistemini ve bir ibadet sistemini iermesi zorunludur.
Bu iki temel unsur yannda, dinin ahlk hkmleri de iermesi gerekir. Ahlk, dikey olarak veya metafizik boyutta, bu inan ve ibadetlerdeki itenlik
ve samimiyet (ihls, ihsan) anlamn ierdii gibi, dnyev boyutta, Tanr
inancnn ve Ona olan sevginin Tanr'nn kullar zerinde gsterilmesi, onlarn
SLM DN
17
18
LMHAL
SLM DN
19
20
LMHAL
SLM DN
21
felsef eserlerin tercme edilerek slm dnyasnda yaylmas, deien akmlar ve gelien toplum hayatnn dourduu ihtiyalar karsnda yet ve
hadislerden hkm karma zorunluluunun hissedilmesi ve deiik siyas
dnceler zamanla fkh ve itikad ekollerin ve gruplamalarn ortaya kmasna sebep olmu, Kitap ve Snnet'ten hkm karma gcnde olmayanlar bu gteki limlerin gr ve dnceleri etrafnda toplanarak mezhepleri oluturmulardr.
Mezhep szlkte "gidilecek yer, gidilecek yol, gr, doktrin ve akm"
gibi mnalara gelir. Bir terim olarak ise mezhep, kendi iinde tutarl bir dnce sistemine sahip olduu kabul edilen itikad ve fkh doktrini ifade eder.
oulu "mezhib"dir. Mezhep kurucusu kabul edilen imam veya mctehid
hibir ekilde bir din koyucusu veya din teblicisi deildir. Yce Allah tarafndan konulan ve Hz. Muhammed tarafndan tebli edilen slm dininin
gerek inan, gerekse fkh (ibadet ve hukuk) alanna giren meselelerini delilleriyle birlikte ele alp bunlara ilikin yorum ve zmler getirme ihtiyac
karsnda, delillerinden hkm karma yeterliine sahip bilginler birbirinden farkl grler ve zm rnekleri ortaya koymulardr. te belli grler etrafnda oluan ve yeni katlmlarla da giderek zenginleen fikr kmelemeye mezhep denilmitir. Genellikle fkh mezhepleri, kurucularnn isimleri ile anlr. Hanef mezhebi, Mlik mezhebi gibi. Akaid mezhepleri ise,
a, Mutezile, Havric gibi belli topluluklara nisbet edildii gibi kurucusuna
izfetle de anlmtr: Mtrd, Ear gibi. Ana akaid mezheplerinin ayrld
kollar da fkh mezhepleri gibi daha ok bir ahsa nisbet edilmitir. Akaid
mezhepleri iin daha ok "grup" anlamna gelen "frka" (oulu frak), "gr"
anlamna gelen "makale" (oulu makalt) ve "anlay tarz" mnasna gelen
"nhle" (oulu nihal) kelimeleri kullanlr.
A) TKAD FIRKALAR
slm tevhid dinidir. Tevhid, Allah' ztnda, sfatlarnda, fiillerinde bir
kabul etmek, onu yegne tapnlan varlk olarak tanmak demektir. Bu anlay rk, dil, blge gibi farkllklara ramen btn mslmanlar birlik ve
beraberlik iinde tutan bir at ilevi de grmektedir. Dinimizde mslmanlarn birlik ve btnln bozan her trl sosyal paralanmalar ve bu
sonuca gtren fikir ayrlklar yasaklanmtr. u yetler bu hususu vurgulamaktadr: "Hepiniz Allah'n ipine (dinine, kitabna) smsk sarln, paralanp ayrlmayn" (l-i mrn 3/103), "Allah'a ve Resul'ne itaat edin. Birbirinizle ekimeyin, aksi takdirde zaafa der, kuvvet ve devletinizi elden ka-
22
LMHAL
ise de, bu serbesti, mslmanlarn blnmesine yol amama art ile snrldr. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur: "Siz kendilerine apak yetler ve
deliller geldikten sonra paralanp dalanlar gibi olmayn" (l-i mrn,
3/105). yete gre sosyal anlamdaki paralanmann yan sra, hakknda
apak yet ve deliller bulunan iman esaslarnn, slm'n artlarnn ve farz
veya haram oluu kesin delille sabit olmu dier din hkmlerin mslmanlar arasnda ekime konusu yaplmas ciz deildir. Ancak yoruma
msait olan hususlarn anlalmas erevesinde farkl ilm grler ortaya
koymak serbesttir. te slm mezhepler bu noktada kullandklar metot ve
anlay farkllklarndan domutur. Nitekim fkh konularda farkl sonulara
ulamak genellikle msamaha ile karlanm, rahmet olarak telakki edilmi
ve hatta Hz. Peygamber tarafndan tevik edilmitir (bk. Eb Dvd,
Akzye, 11; Msned, V, 230, 236).
Bilindii gibi Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Mslmanlar arasnda
ortaya kan ihtilaflarn bir ksm siyas bir ksm da fikr sebeplere dayanyordu. Ancak siyas nitelikli ihtilflar da zamanla fikr ve din ekillere brnm ve akaid sahasn ilgilendiren meseleler arasna girmitir. Bylece
daha ilk dnemlerde Hriclik ve ia gibi siyas-itikad mezhepler ile
Mutezile ve Mrcie gibi eitli itikad mezhepler ortaya kmtr. tikad
alanda ortaya kan mezhepler daha ok tevhid, kader, iman-amel ilikisi
gibi temel konular erevesinde Allahn sfatlar, mtebih ayetlerin anlalmas, ruyetullah, Allahn irdesi, amelin imandan bir cz olup-olmamas
gibi konularda farkl grler ileri srmtr.
Hz. Peygamber bir hadislerinde yahudilerin yetmi bir, hristiyanlarn
yetmi iki frkaya ayrldn, kendi mmetinin yetmi frkaya ayrlacan, bunlardan birinin kurtuluta, dierlerinin atete olacan belirtmi,
kurtulua erenlerin kimler olaca sorusuna "Benim ve ashabmn yolunu
izleyenler" (Eb Dvd, Snnet, 1; bn Mce, Fiten, 17) cevabn vermitir. Hadiste bir isimlendirmeden ve belirlemeden ziyade mslmanlarn
ayrlk ve ekimeye dmesi halinde bundan herkesin zarar greceine
iaret vardr. Ancak hadiste geen "kurtulua erenler" ve "atete olanlar"
ayrm gz nnde bulundurularak btn mezhepler kendilerinin kurtulua
eren grup yani frka-i nciye olduunu iddia etmitir. Kuranda Her frka
kendi grnden memnuniyet duymaktadr (Mminun, 23/53; Rm,
30/35) eklinde de anlamlandrlan ayetlerin iaret ettii olgu erevesinde
her grup kendini doru yolda grerek hak ehli olarak nitelendirmi, muha-
SLM DN
23
24
LMHAL
a) Selefiyye
Szlkte selef nceki nesil, selefiyye de bu nesle mensup olanlar anlam tar. slm literatrde Selef ilk dnemlere mensup bilginler ve gemi
slm bykleri anlamnda, Selefiyye terimi ise iman esaslaryla ilgili konularda ilk dnem bilginlerini izleyerek yet ve hadislerdeki ifadelerin zhiri ile
yetinip bunlar aynen kabul eden, tebih ve tecsme dmeyen (Allah' yaratklara benzetmeye ve cisim gibi dnmeye yeltenmeyen), bunlar baka bir
anlama ekme (tevil) yoluna gitmeyen Ehl-i snnet topluluunu belirtmek
iin kullanlr. Allah'n zt, fiil ve haber sfatlarnn hepsini tevilsiz, naslsa
yle kabul ettii iin Selefiyye'ye "Sftiyye" de denilmitir. "Ehl-i snnet-i hssa" ismi ile kastedilen zmre olan Selefiyye Hz. Peygamber ve sahblerin
inanta takip ettikleri yolu dorudan doruya izleyen gruptur. Tbin, mezhep
imamlar, byk mctehidler ve hadisiler Selefiyye'dendirler. Earlik ve
Mtrdlik ortaya kncaya kadar, Snn mslman evrede hkim olan
inan, Selef inancdr. mam fi, Mlik, Ahmed b. Hanbel -bir ksm grleri itibariyle Eb Hanfe- Evza, Sevr gibi mctehid imamlar, Buhr,
Mslim, Eb Dvd, Drim, bn Mende, bn Kuteybe ve Beyhak gibi hadisiler, Taber, Hatb el-Badd, Tahv, bn'l-Cevz ve bn Kudme gibi
bilginler Selef dncesinin nde gelen isimleri arasnda saylabilir.
lk dnem (mtekaddimn) Selefiyye anlaynn en belirgin zellii
akaid sahasnda akla rol vermemek, yet ve hadisle yetinmek, mnas apak olmayan, bu sebeple de baka mnalara gelme ihtimali bulunan yet ve
hadisleri yorumlamadan, bunlar bilmeyi Allah'a havale etmektir. Selefiyye'nin mtebihler konusundaki grne unlar rnek gsterilebilir: "Allah'n eli onlarn ellerinin stndedir" (el-Feth 48/10) yetini Selefiyye yle
deerlendirir: "Yce Allah yette elinin(yed) varln bildirmektedir. Allah'n
elinin olduuna inanrz, fakat bu elden kastedilen mnay Allah'a havale
ederiz, bunu ancak Allah bilir, der, mahiyeti zerinde dnmeyiz. Baka
bir mnaya yorumlamadmz gibi, onu yaratklarn eline de benzetmez,
Allah'n kendine has bir sfat olarak kabul ederiz. Bu konuda soru sormaktan da kanrz". mam Mlik'e (. 179/795) "Allah Tel Kur'an'da rahmn
ara istiv etti (Th 20/5) buyuruyor. Nasl istiv etti?" diye sorulmu o da
u cevab vermitir: "stiv bilinen bir eydir (yetle sabittir). Nasll aklla
kavranamaz. Allah'n ara istiv ettiine inanmak farzdr. Mahiyeti hakknda soru sormak da bidattr".
Selefiyye, mtebih yet ve hadisleri akln nda yorumlayan kelmclarla filozoflar da, kef ve ilhamn nda yorumlayan sfleri de ar
SLM DN
25
26
LMHAL
Earlik, daha ok Mutezile'ye bir kar tez olarak domutur. Bu sebeple Earlik, Selef inancna Mtrdlik'ten daha uzak olarak gsterilebilir.
Ear bilginler zamanla tevile ok fazla yer vermilerdir. Zaman zaman da
kelmda yenilikler ve deiiklikler yapmlar, bu ilmi felsefe ile rekabet edebilecek bir gce kavuturmulardr. Eariyye mezhebi Ehl-i snnetin temel
prensiplerini kabullenmekle beraber, baz noktalarda kendine has grleri
bulunmaktadr.
Snn mslmanlarn % 13'n oluturan Mlikler'in hemen hemen
tamam ile % 33'n tekil eden filer'in drtte , Hanefler'le Hanbeller'in ok az bir ksm inanta Eariyye mezhebini benimsemilerdir. Earlik daha ok Endls, Hicaz, Kuzey Afrika, Msr, Irak, Suriye ve Endonezya'da yaylmtr.
c) Mtrdiyye
Akaid konusunda Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd
el-Mtrd'nin grlerini benimseyenlerin oluturduu Ehl-i snnet mezhebinin addr.
mam Mtrd yaklak 238 (852) ylnda Trkistan'da Semerkant ehrinin bir ky olan Mtrd'de domutur. Trk olmas kuvvetle muhtemeldir. Hayat hakknda fazla bilgi bulunmayan mam Mtrd'nin eserleri
incelendiinde, onun kelm, mezhepler tarihi, fkh usul ve tefsir alanlarnda otorite olduu grlr. Eserlerinde Ehl-i snnet'in temel prensiplerini
hem yet ve hadislerle hem de akl delillerle savunmu, zellikle Mutezile
ve a'nn grlerini tenkit etmitir. 333 (944) ylnda Semerkant'ta vefat
etmitir.
slm dnyasnda hicr II. asrdan itibaren ortaya kan bidat mezheplere, zellikle aklc bir tavr taknan Mutezile'ye, Selefin metoduyla kar
kmak, Ehl-i snnet inancn savunmada yetersiz kalyordu. Bu sebeple
inan konularnda, yet ve hadislerin yannda akla da yer verecek, akl
aklamalar yaparak konunun daha iyi anlalmasn ve kabul edilmesini
salayacak yeni doktrinlere ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyacn bir sonucu
olarak Ehl-i snnet kelmnn iki nemli mezhebi Mtrdiye ve Eariyye
ortaya kmtr.
Mtrdlik, akaid sahasnda yet ve hadisle birlikte, akl da dinin anlalmas iin gerekli bir temel kabul etmi, mam Mtrd'den itibaren kelm
metodunu gittike gelitirmitir. Mtrdiyye, baz konularda Selef'e Eariyye'den daha yakndr. Baz konularda ise, daha aklc davrandndan
SLM DN
27
Eariyye ile Mutezile arasnda yer almtr. Bir ksm aratrmaclar Mtrdlii Hanefliin devam sayarlar. Onlar bu dnceye iten sebep, mam
Mtrd'nin, mam Eb Hanfenin akaid konusunda koyduu prensipleri
aklayp gelitirmi olmasdr. Eb Hanfenin ve Hanefliin bu anlamdaki
etkisi bir gerek olmakla beraber, mam Mtrd ve rencilerinin eserleri
incelendiinde, Mtrdliin inan konularnda tutarl ve kkl zmler
getiren, meselelere ok iyi nfuz ederek nemli bir sistem kuran mstakil bir
kelm mezhebi olduu aka grlr. Ne var ki Mtrdlik, Mvernnehir
gibi kapal bir havzada ortaya kmas, Badat ve Basra gibi dnemin ilim
ve siyaset merkezlerinden uzak bir blgede yaylmas sebebiyle Earlik
kadar hret bulamamtr. Hakm es-Semerkand (. 342/953), Eb Seleme
es-Semerkand (. IV/X. asr), Eb'l-Ysr Muhammed el-Pezdev (. 493/
1100), Eb'l-Man (Mun) en-Nesef (. 508/1115), mer en-Nesef (.
537/1142), Ebl-Berekt Hfzddin en-Nesef (. 710/1310), Burhneddin
en-Nesef (. 687/1289), bn'l-Hmm (. 861/1457), Kad Celleddinzde
Hzr Bey (. 863/1458) ve Beyzzde Ahmed Efendi (. 1098/1687) en
mehur Mtrd kelmclardr.
Mtrdiyye Ehl-i snnet'in temel prensiplerinde Earler ile ayn grte
olmakla beraber, u grleriyle onlardan ayrlrlar: 1. Din tebli olmasa da
kii aklla Allah' bulabilir. 2. yi ve kt, gzel ve irkin aklla bilinebilir.
Allah Tel bir eyi gzel ve iyi olduu iin emretmi, kt ve irkin olduu
iin yasaklamtr. 3. Kulda bal bana bir cz' irade vardr. Kul iradesiyle
seimini yapar, Allah da kulun seimine gre fiili yaratr. 4. Yce Allah'n
dier sfatlar gibi tekvn sfat da ezeldir. 5. Allah kulun gcnn yetmeyecei eyleri kula yklemez. 6. Allah'n fiillerinin muhakkak bir sebep ve
hikmeti vardr. Fakat kul her zaman bu sebep ve hikmetleri bilemeyebilir. 7.
Peygamberlerde aranan niteliklerden biri de erkek olmaktr. Bu sebeple kadn peygamber gnderilmemitir. 8. Allah'n nefs kelm iitilemez. itilen
nefs kelmn varln gsteren lafz kelm yani Kur'an'n harf ve sesleridir.
Bugn dnyadaki Snn mslmanlarn en azndan yarsn oluturan
Hanefler'in byk bir ounluu inanta Mtrd mezhebine baldrlar.
Mtrdiyye, Trkiye, Balkanlar, Orta Asya, in, Hindistan, Pakistan ve Eritre'de
yaylmtr. Genellikle Trkler fkhta Hanef, inanta Mtrd'dirler.
d) Mutezile
Mutezile, kelime olarak "ayrlanlar, uzaklaanlar, bir tarafa ekilenler"
anlamna gelir. Byk gnah ileyen kimsenin iman ile kfr aras bir mertebede olduunu syleyerek Ehl-i snnet bilginlerinden Hasan- Basr'nin
28
LMHAL
SLM DN
29
f) Hriclik
Hriclik ekol (Havric), Hz. Ali ile Muviye arasnda geen Sffn Savandan (h. 37/m. 657) sonra halife tayin ii hakeme braklnca ortaya
kmtr. Bu durumda bir grup Hz. Ali'ye isyan edip byk gnah ileyenlerin dinden kaca ve gnah ileyen devlet bakanna itaat edilmeyecei
iddiasyla onunla mcadeleye balam ve onu ehid etmilerdir. Hricler'in
ilk planda din hkmleri korumada titizlik eklinde alglanabilecek fakat
sbjektif deerlendirmelere ak bu grleri slm toplumunda anarinin de
ilk tohumlarn oluturmutur. Hriclik balangta cahil halk tabakasnn
ve ehrin disiplinli hayatna uyum salayamam bedevlerin baland ve
destekledii bir cereyan olarak ortaya km, her dnemde az veya ok
mntesibi bulunmu, bu mezhebin bzyye kolu gnmze kadar yaama
imkn bulmutur. Gnmzde bzler'e daha ok Kuzey Afrika, Madagaskar, Zengibar ve Uman sultanlnda rastlanr. Kur'an'n sadece zhirine
dayanmalar sebebiyle Ehl-i snnet'e gre baz farkl fkh grleri de vardr.
g) a
a, Ehl-i snnet grubunun dnda yer alan, gnmze kadar varln
koruyan ve hl-i hazr slm dnyasnda da nemli sayda taraftar bulunan
en nemli itikad, fkh ve siyas mezheptir. Szlkte "taraftar, yardmc"
anlamna gelen a, literatrde Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Hz. Ali'yi
halifelie en lyk kii olarak gren ve onu ilk mer halife kabul eden, vefatndan sonra da hilfete Ali evldnn getirilmesi gerektiine inanan topluluklarn ortak ad olmutur. Hz. Osman'n ehid edilmesini takip eden yllarda bu misyon ve iddia ile ortaya kanlarn oluturduu bir siyas gruplama hareketi olarak domu, hicr II. yzyln ikinci yarsndan itibaren de
eitli frkalara ayrlan itikad bir mezhep haline gelmeye balamtr.
Ancak, slm dnyasnda a hareketinin ortaya kn sadece Hz. Ali'yi destekleme teebbsnn giderek mezhep halini almas ve kurumlamas
eklinde aklamak yerine bunda d tesirlerin ve Araplar karsnda yenilgiyi hazmedemeyen Irak ve ran halknn tepkisinin ve kimlik araynn etkisinin bulunduunu da sylemek doru olur.
a'nn gnmze ulaan byk frkas Zeydiyye, smiliyye ve
mmiyye-snaeriyye'den ibarettir. Zeydiyye Hz. Ali'nin torunu Zeyd b.
Ali Zeynelbidn'e nisbet edildii iin bu ismi alr. Gnmzde Yemen blgesinde taraftarlar bulunan Zeydiyye itikad konularda Mutezile mezhebine,
30
LMHAL
SLM DN
31
B) FIKIH MEZHEPLER
a) Kavram ve Tarihe
Fkh kelimesi szlkte "bir eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iyzn
ve inceliklerini kavramak" anlamna gelir. Terim olarak fkh hicr ilk asrlarda zihn aba ile elde edilen din bilgilerin tamamn ifade etmiken, iman
ve itikad konularnn ayr bir ilim dal olarak teekkl etmesine paralel olarak, ileri dnemlerde slm'n fert ve toplum hayatnn deiik ynleriyle
ilgili er-amel hkmlerini bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalnn
zel ad olmutur. Fkh ilminde uzman olan kimselere de fakih (oulu
fukah) denir. te yandan fkh, ilk dnem literatrnde, er delillerden
hkm elde etme faaliyeti olan ictihad anlamnda kullanlm, fakih ve
mctehid e anlaml kabul edilmiken, ileri dnemlerde ictihad yetkinliine
ulaamam fakat fkh hkmleri delilleriyle birlikte bilen veya fkh ilmi ile
megul olan kimselere de fakih denmeye balanmtr.
Bir bakma mslmann davran bilgisi demek olan fkhn iki ana kayna,
Kur'an ve Snnettir. Kur'an'n nzl ve Hz. Peygamber'in bu dini insanla
teblii mild 610-632 yllar arasna rastlayan yirmi yla yakn bir zaman
dilimine yaylmt. slm retilerin doru anlalabilmesi ve salkl biimde
uygulanabilmesi iin kukusuz slm tebliinin bir btn olarak dnlmesi
gerekir. Ancak, bu kapsamdaki hkmlerin tebliinde izlenen metodun ve esas
alnan ncelikler sralamasnn dikkate alnmas da, btnn iyi kavranmas
asndan nemlidir. Konuya bu adan bakldnda slm tebliinin farkl zellikler tayan biri Mekke dnemi dieri Medine dnemi olmak zere iki ana
dneme yayld grlr.
32
LMHAL
SLM DN
33
Hz. mer'in devlet bakan sfatyla birok farkl gr ve uygulamay gndeme getirdii bilinmektedir. Sahbe dnemini takip eden tbin ve tebeuttbin dneminde sosyal artlardaki ve siyasal yapdaki deiim, normatif
ilimlerin oluum seyrine uygun olarak, fkhn da gitgide nazar bir renk kazanmasna zemin hazrlad. Sahblerin, o gnk slm corafyasnn deiik
yerleim merkezlerine dalarak balatt tebli, eitim ve retim faaliyeti
daha sonraki nesillerde meyvesini vermeye balad, stat ve muhit farkllnn yan sra nceki nesilden intikal eden snnet malzemesi ve rey ictihad
karsnda tavr farkll da hadis ekol (ehl-i hads) ve rey ekol (ehl-i rey)
adyla iki ana temayln ve gruplamann sebebini tekil etti.
Emevler'in sonu ile Abbsler devrinin balarnda Hicaz (veya Medine)
merkezli olarak oluan fkh ekol ehl-i hads (veya ehl-i eser), Irak merkezli
olarak oluan fkh ekol de ehl-i rey adyla anlmaya balanmt. Her iki
ekol de kitap, snnet ve sahbe icmn hkm kayna olarak kullanmakla
birlikte, Hicazllar Medine halknn rfne Hz. Peygamber'in yaayan snneti diyerek ayr bir deer verdiler ve muhitleri gerei ellerinde bulunan zengin hadis malzemesiyle yetinmeye altlar. Hayat tarznn ve karlalan
meselelerin olduka sade olmas sebebiyle blgede rey faaliyetine ciddi bir
ihtiyacn bulunmad, ayrca bu fakihlerin de hadisten cevabn bulamadklar yeni fkh meselelerde ictihad etme konusunda hayli ekingen davrandklar bilinmektedir. Irakl fakihler ise, blgede hkim olan fikr ve siyas
kargaann, sosyal artlarn Hicaz'a nisbetle hayli farkl oluunun tabii sonucu olarak, karlatklar yeni meselelerin din hkmn ictihad ederek
belirleme ve inisiyatifi karmama, rivayet edilen hadisleri de titizlikle inceleyerek daha ihtiyatl karlama yolunu setiler. Bu iki ekol bir bakma,
Kur'an ve Snnet metinlerini anlamada ve yorumlamada lafzla yani sylenenle yetinme ile lafzn yan sra maksad yani sylenmek isteneni de gz
nnde bulundurma ve rivayetlerin ierik tenkidine de yer verme eklinde
zetlenebilecek ve her dnemde slm bilginleri arasnda varln koruyacak
olan iki farkl temayl bnyesinde barndrmakta veya ksmen temsil etmekteydi.
Tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde bata Hicaz ve Irak olmak zere
eitli blgelerde ve merkezlerde devam eden rey, fetva ve tedrs faaliyetinin hicr II. yzyln ortalarndan itibaren daha sistemli ve doktriner hale
geldii, nce Kfe'de Eb Hanfe ve rencilerinin ehl-i rey fkhn, sonra da
Medine'de mam Mlik'in ve rencilerinin ehl-i hads fkhn zenginletirerek ekolletirdii, bu ilim halkalarnda doktriner bir fkh eitim ve tartma
ortamnn kurulduu ve bunu verimli tedvn faaliyetinin izledii grlr.
34
LMHAL
Bunu tepkici veya sentezci dier fkh ekollemeler takip etmi ve neticede
hrriyeti ve hogrl bir ictihad ortamnda zengin doktriner tartmalarn
yaplmasna ve ileride mezhep olarak ekillenecek yeni fkh oluumlarn
ortaya kmasna imkn hazrlanmtr.
ctihad grler ve fkh ekollemeler hakknda iyi niyetle yaplan hatal
ictihad iin bile ecir olduu ilkesinden hareketle, hak-btl, snnet-bidat
ayrm ve nitelendirmesi doru olmayp en fazla isabetli-isabetsiz, yanldoru gibi nitelendirmeler yaplabilir. Siyas ve itikad bir hareket olan a'nn ayn zamanda kendine zg fkh doktrin ve zm de rettiini, ancak
a'nn Ehl-i snnet dnda tutulmasnn sebebinin mezhebin fkh grleri
deil siyas tutumu ve itikad grleri olduunu burada tekrar hatrlatmak
gerekir. a ksmnn ayr bir blok oluturmas ve hicr ilk asrlarda mnferit
gr ve ekollerin ounun da zamanla unutulmas veya taraftarlarnn
kalmamas sonucu, Snn dnyada Hanef, Mlik, fi ve Hanbel mezhepleri kalm, a kesiminde de Caferiyye ve Zeydiyye mezhepleri kayda
deer lde yaygnlk kazanm ve gnmze kadar belirli younlukta
yaama imkn bulmutur.
b) Fkh Mezhepleri
tikad frkalar gibi fkh mezheplerinin de byk ksm kurucusu saylan
mctehidlerin isimlerine nisbetle anlrlar. Burada "drt mezhep" adyla hret bulmu Snn fkh ekolleri olan Hanef, Mlik, fi ve Hanbel mezhepleri ile dier fkh ekolleri hakknda zet bilgi verilmekle yetinilecektir.
Hanef mezhebi Snn fkh ekollerinin kronolojik sra itibariyle ilki
olup, mm- zam Eb Hanfe'ye nisbet edildii iin bu isimle anlmtr.
mm- zam Eb Hanfenin asl ad Numn b. Sbit'tir. 80 (699) ylnda
Kfe'de domu, 150 (767) ylnda Badat'ta vefat etmitir. Aslen Trk
veya Fris olduu ynnde grler vardr. Numn b. Sbit, Hanef mezhebi muhitinde "mm- zam" (byk imam) lakab ile anlr. Dindar ve
varlkl bir aileden gelen Numn b. Sbit nce Kfe'de Kur'n- Kerm'i hfzedip, sarf, nahiv, iir ve edebiyat, cedel ve kelm rendi. Kfe, Basra ve
Irak'n ileri gelen statlarndan hadis dinledi.
Yirmi yann biraz zerindeyken Irak'n en nl fakihi ve Irak fkhnn stad Hammd b. Eb Sleyman'n (. 119/738) ilim halkasna katld ve uzun
zaman bu ders halkasna devam etti. Bu arada Cafer es-Sdk, Muhammed elBkr da dahil olmak zere pek ok limden istifade etti.
SLM DN
35
Eb Hanfe, Hammd b. Eb Sleyman'n vefat zerine onun krssne geti ve ders vermeye balad. Takv sahibi, zeki, konulara hkim ve
bildiklerini tatl dil, gleryz ve zl ifadelerle anlatan iyi bir stat olduu
ksa zamanda duyuldu ve ok gemeden ders halkas dnemin ileri gelen
ilim erbabnn katld ve fkh meselelerin ve zmlerinin derinlemesine
tartld ileri dzey bir fkh akademisine dnt. Krk yalarnda balam olduu bu retim hayatna otuz sene kadar devam etti. Onun ders
halkalarnda yetien talebelerin saysnn 4000i at ve bunlardan krk
kadarnn ictihad derecesine vard nakledilir.
Eb Hanfenin ticar hayatn ve gnlk meselelerin iinde bulunmas,
insanlarn problem, temayl ve ihtiyalarn yakndan tanmas da,
ictihadlarnn kabul grmesini salam ve uygulanma ansn artrmtr.
Eb Hanfe, hocalar tarafndan kendisine intikal ettirilen nceki nesillere ait
fkh grleri, rivayetleri ve ilm miras, iinde bulunduu devrin artlarn
ve insanlarn ihtiyalarn dikkate alarak dinin genel ilke ve amalar asndan yeniden deerlendirmeye ve snrl naslar ile snrsz olaylar, naklin
hkm ile akln yorumu, hadis ile rey arasnda mkul bir denge kurmaya
almtr. Bunun iin de rf ve deti, Kur'an'n genel ilkelerini, kamu yararn daima gz nnde bulundurmu ve istihsan metodunu sklkla kullanmtr. Verdii hkm ve fetvalarnda ahs teebbs ve sorumluluun, kii hak ve
hrriyetlerinin korunmasn ilke edinmitir. Onun bu metodu ve tavr, daha sonra adna izfe edilerek oluacak olan Hanef mezhebinin de genel esaslarn ve
metodunu tekil etmitir.
mm- zam Eb Hanfenin talebeleri onun tedrsatn devam ettirdiler
ve ondan rendikleri usule uyarak kaynaklardan hkm istinbatn srdrdler. Talebelerinden bilhassa ictihad derecesine ykselenler, zellikle de
Eb Ysuf ve mam Muhammed hocalarnn gr ve fetvalarn tasnif ve
tedvn iine giritiler.
Hanef mezhebi Irak'ta domu ve Abbsler devrinde Eb Ysuf'un
"kadlkudt" (ba kad) olmas ile devletin balca fkh mezhebi haline gelmitir. Hanef mezhebi bilhassa douya doru yaylarak Horasan ve
Mvernnehir'de byk bir gelime gstermitir. Pek ok Hanef fakihi de
buralardan yetimitir. Abbs devri sona erince yaylma durmusa da Osmanl Devletinin kurulmas ve bu mezhebi lke genelinde hukuk istikrar
ve yarg birliini salamak maksadyla deta devletin resm mezhebi olarak
benimsemesi zerine etki alan yeniden genilemitir. Bugn Trkistan,
Afganistan, Trkiye ve Balkanlarda Hanef mezhebi ok yaygndr. Dier
36
LMHAL
SLM DN
37
38
LMHAL
sine, hkm karma ve istinbat usul ve metoduna hayrand. Ahmed b. Hanbel Mekke'de, Badat'ta mam fi'den bu metotlar rendi ve benimsedi.
Bylece hadisleri sadece rivayetle yetinmeyip, onlarn fkh mna ve maksatlarn da aratrd. Olgunluk yana geldii zaman ders okutmaya ve fetva vermeye balad. Bu devirde fakihlerin almalar meyvelerini vermi, ok deerli
fkh eserleri birer birer ortaya km, ilk mezhebin birinci el kaynaklar
tedvn edilmiti. mam Ahmed b. Hanbel kendisini byle zengin bir fkh servetinin iinde buldu. Bunlardan en iyi bir ekilde istifade etmesini bildi.
Ahmed b. Hanbel ibadet ve mumelt konularnda iki ayr usul benimsedi. badet konularnda naslara ve Selefin eserlerine smsk sarld. Delilsiz
hkm vermekten saknd. Mumeltta da yine Selefin yolu olan, bir eyin
haram veya hell olduuna dair naslarda delil yoksa o mubahtr prensibine
sarld. "Eyada aslolan mubahlktr" prensibini Hanef, fi ve Mlikler de
benimserler, ancak Hanbeller mumeltta daha belirgin biimde serbestlik
taraftardrlar. Onlar mukavele serbestisini alabildiine geni tutmulardr.
Dinin haram kld artlar mstesna, bu mezhep ticarette taraflarn istedikleri artlar koabileceini hkme balar. Bu mezhepte nassa ve esere sk
skya bal olmann neticesi bir yandan ictihadla hkm elde etme gletirilirken, dier yandan nassa dayanmadan bir eye ciz deildir demeyi de
zorlatrmtr. Eyada aslolan mubahlktr kaidesi temel alnd iin mubah
ufku genilemi ve bu bak as byk lde akidlere de yansmtr.
Ahmed b. Hanbel'in ou mstakil veya mezhepte mctehid olan talebe
ve mntesipleri, onun grleri etrafnda Hanbel fkh ekolnn olumasn
salamlar, nceleri Badat'ta doan bu mezhep daha sonra dier slm
blgelerine de yaylmaya balamtr. Hanbel mezhebinin usul ve zellikleri,
temelde Ahmed b. Hanbel'in metodolojisi ve fkh grlerine dayanr. Mezhebin ayrc vasf olarak rey ve kyastan ok yet, hadis ve sahbe kavli
gibi nakl delillere dayanmas dikkat eker. Mezhepte bir bakma hadise
dayal fkh anlay hkimdir. Sadece fiilen karlalan problemlere zm
retilmitir. Teknik anlamda tam bir fkh mezhebi deil, bir nevi hadis ekol
olarak da grld iin, Hanbellii fkh mezhepleri arasnda saymayanlar
da vardr. Ahmed b. Hanbel'in, devrinde a'ya ve dier Ehl-i snnet d
fikr ve itikad akmlara kar mcadele etmesi, onlara kar hadisleri ve geleneksel din anlayn (Seleflik) savunmu olmas, onu devrinde Ehl-i snnet'in temsilcisi konumuna getirmi, Hanbelliin fkh mezhebi olmasnda
bu hususun byk etkisi olmutur. Ancak Hanbelliin fikr ve fkh geliiminde yukarda zikredilen tedvn faaliyetlerinin yan sra bn Teymiyye ve
rencisi bn Kayyim el-Cevziyye'nin eserlerinin de byk pay vardr.
SLM DN
39
40
LMHAL
SLM DN
41
42
LMHAL
bir fakihin tazminat denmesi gerekeceine hkmettii bir olayda baka bir
fakih tazminata gerek olmadna; bir fakihin kadnn hkim hkmyle evliliin sona erdirilmesi (tefrik) talebinin kabul edilmesi gerektiine hkmettii
bir olayda bir baka fakih hkime byle bir yetki verilemeyeceine, hatta bir
fakihin ksas gerekeceine hkmettii bir olayda baka bir fakih ksas yaplamayacana hkmedebilir ve bu ictihadlarn ikna edici ilm izahlar olabilir.
Nitekim fkh kitaplar bu tr gr ayrlklaryla doludur ve bu farkl grler deiik bilginlerce savunulagelmitir.
Yine, farkl lkelerde veya bir lkede olmakla beraber farkl zamanlarda,
bu birbirine zt zmlerin herkese uygulanmas halinde, -taraflardan biri
mahkeme kararn kendisi iin ar bulsa bile- bu hkmlerin kiilerin adalet
duygularn rencide etmeden varln korumas ok g olmayabilir. Nitekim
"eriatn kestii parmak acmaz" vecizesi bu anlay yanstmaktadr.
Fakat ayn toplumda yaayan fertlere, kaza (yarg) alannda farkl hkmlerin uygulanmasna imkn verilmesi halinde bu, ksa zamanda nemli
sanclar meydana getirir ve hukuk anarisine yol aar.
te Abbs hilfetinin balarnda slm lkesinde bu istikamette gelien
gidiat farkeden devlet sekreteryasnda grevli Abdullah b. Mukaffa, devlet
bakanna sunduu genel bir raporda, hukuk anarisini giderici tedbirler
alnmasn nerme ihtiyacn duymutur. Bu raporda yle deniyordu:
"Emr'l mminnin (halifenin)... zerine eilmesi gereken hususlardan biri
de, ok nemli ihtilflara yol aan birbiriyle elikili farkl hkmler meselesidir. Keke emr'l-mminn, bu farkl hkm ve uygulamalarn -her bir
tarafn snnetten ve kyastan dayand delillerle birlikte- derlenip bir kitap
halinde kendisine sunulmasn emretse, sonra bunlara bakp birletirici ve
kesin karakterde bir kitap yazsa; umarz ki Allah hata ile dorunun karm
olan bu hkmleri tek bir doru hkm klar". Ksaca bn'l-Mukaffa lke
genelinde bir kanunlatrmaya gidilmesini teklif ediyordu.
phesiz fkh hkmlerin tedvninin (derlenip kanun haline getirilmesinin) faydalarnn yan sra birtakm sakncalar da vard. Ayrca slm hukukunun asl kaynaklarndan snnetin henz tedvn edilmemi olmas da, bu
meyanda dikkate alnmas gerekli ok nemli bir husus idi. Bu yzden
mam Mlik, halifenin kanunlatrma ynndeki teklifini kabul etmedi.
Sonu olarak, slm dnyasndaki bu ilk kanunlatrma giriiminin
olumlu neticelenmedii grlmektedir. Fakat bu, sz edilen giriimi harekete geiren ihtiyacn ortadan kalkt anlamna gelmez. Aksine bu yndeki
ihtiya zamann ilerlemesi ile kendisini daha fazla hissettirir olmutu.
SLM DN
43
te bu amaz (bir yandan hukuk birlii ihtiyacnn bulunmas, dier yandan kanunlatrmaya gidilememesi) karsnda mslman toplumlar spontane
(kendiliinden) bir zmle bu meseleyi halletmek durumunda kalmlardr.
Bu zm de mezheplerin istikrar kazanmas, bir anlamda, bir mezhebin
esas alnp ona kanun misyonunun grdrlmesi olmutur.
Artk bir mezhebin zmleri baz konularda dier mezheplerdekilere gre
-toplumun ihtiyalarn karlama, fakihe ve hkime doyurucu grnme ve
hatta adalet duygusunu tatmin etme ynnden- daha zayf grnse bile, hukuk birliinin salanm olmas dier ynlerdeki sakncalar nemli lde
hafifletmi oluyordu. Bylece slm dnyas -baz snrl ve mevzi dzenlemeler bir yana- birden fazla mezhepten yararlanarak toplum geneline uygulanacak hukuk hkmleri kanun haline getirme ynndeki bir tercihe ancak
XX. asrn balarnda (1917 ylnda Osmanl Hukk- Aile Kararnmesi'ni yrrle koyarak) ulaabilmi, bir anlamda, "hukuk emniyeti" dncesine hukukun dier fonksiyonlarna nisbetle daha fazla nem verilmitir.
u halde, bir mezhebe sk biimde balanmann temel gerekesi, elimezlik ve kendi iinde tutarllk araydr. ayet mezheplerin, kendi iinde
tutarll salayan metotlara sahip birer hukuk doktrini olduu sylenebilirse, bir mezhebin esas alnmas bu aray tatmin edecek en iyi yollardan
biri saylabilir. Fkh usul eserlerinin kaleme alnmaya baland ilk dnemlerde ortaya konan tavrlar (zellikle Hanef usul etrafndaki tartmalar
ve aklamalar) dikkatle incelenirse, slm bilginlerinin mezheplere (zellikle
kendi mezheplerine) bu nazarla baktklar yani onu kendi iinde tutarl kurallar btn olarak grdkleri anlalr.
Bununla birlikte her mezhepte bu hususta eletiriye ak noktalar bulunabilecei inkr edilemez. te yandan, teorik olarak mezhebin usul kendi
iinde tutarl olsa da, pratik hayatn ortaya kard ihtiyalar ve toplumdaki deimeler karsnda, ya da dayanlan delilin (zellikle snnet malzemesinin) yeniden gzden geirilmesi ile, fkh alannda uzman kiilerce (bir
mezhep esas alnmakla beraber baz meselelerde baka mezheplerden iktibasta
bulunma yahut her bir meseleyi yeniden inceleyerek en uygun zm belirleme eklinde) deiik mezheplerden yararlanma yoluna gidilmesi, elimez-
44
LMHAL
zmn kanunlatrlmas; sonra kaz ictihadlar mekanizmas ile bir taraftan bu zmlerin doyuruculuunun kontrol bir taraftan da uygulama
birliinin salanmas; artlar deitike bu erevede gereken deiikliklerin
yaplmas mmkndr. Dolaysyla, hukuk alannda tek mezhebe sk bir
ekilde balanma dncesi, temelindeki gerekeyi yitirmi demektir.
slm fkhnn sadece gnmzdeki erevesi ile hukuk alann dzenlemekle kalmayp kiinin Allah'a kar vecbelerini de dzenledii dikkate
alnrsa, konuya mslman fert asndan da bakmak gerei ortaya kar:
Dar anlamyla din konularda da (ibadetler ve hell-haram konularnda) bir
mslmann kendi iinde tutarl kurallar btnn hayatna uygulamak
istemesi tabiidir. Hukuk birliinin olmad bir lkede farkl farkl hkmler
uygulanarak bir hukuk anarisi yaanmas ne kadar rahatsz edici ise, kiinin kendisini ikna eden hakllk gerekeleri olmakszn din yaantsn deiken, lden mahrum kurallara gre ynlendirmesi de o kadar, hatta
-mahkeme kararlarnda olduu gibi dnyada olup biten bir hesaplama ile
snrl olmad iin- daha ok rahatsz edicidir.
te bu ynyle bir mezhebe ballk, kii iin gvenli bir yol saylabilir.
Fakat bu, izlenmesi zorunlu ya da en iyi yol olduu anlamna da gelmez.
Avam asndan konuya bakldnda, kiinin her bir meselede hkmn
dayand delilleri lp tartmas, bir meselede baka mezhebin hkmn
aldnda metodik adan elikiye dlp dlmeyeceini tesbit edebilmesi beklenemez. u halde ona, bir mezhebe balanmann verdii gveni
salayc bir alternatif sunmak gerekir.
Bu konuda gven verici bir yntem olmak zere (kiinin Allah'a kar
kulluk grevini huzurla ifa edebilmesi iin) biri genel dieri zel nitelikli iki yol
nerilebilir:
Genel nitelikli gven yolu, icmya aykr olmayan (yaplan uygulamann
hibir slm liminin vard sonula badatrlamaz duruma dmedii) bir zm olmak kayd ile, herhangi bir mctehidin gr ile amel edilebileceinin
kabuldr. Bu yolu izleyen kii, her bir mctehidin Allah katnda doru olan
aratrmak iin zami abay harcam olduu, hepsinin ayn kaynaklar esas
ald ve Allah katndaki dorunun bunlardan herhangi birindekine uygun
olduuna dair ak bir delil bulunmad noktasndan hareket etmi olacaktr.
Felsef temel itibariyle bu tutum tutarl saylr; nk kaynaklar birdir ve
ictihadla amalanan hedef birdir. Metodoloji asndan ise tutarllna gvenle
baklabilmesi kolay deildir. Mesel, bir meselede Kur'an'n mtevtir de olsa
SLM DN
45
46
LMHAL
SLM DN
47
Bu kaytlar ylece zetlemek mmkndr: a) Telfike ihtiya duyulmas. b) Daima kolay hkmleri alarak din hayatn keyflie dntrlmemesi. c) Bu yolun "kanuna kar hile" amacna alet edilmemesi. d) Hellharam meselelerinde ihtiyata riayet edilmesi.
En geni anlamyla ele alnrsa telfik deiik mezheplerin hkmlerinden
yararlanmay da (buna intikal de denilmektedir), dolaysyla deiik mezheplerin kiiye kolay gelen hkmlerini semeyi de ifade eder. Dar anlamyla
telfik (yani bir meselede birden fazla ictihad birletirip bu ictihad sahiplerinin
hibirinin benimsemeyecei mrekkep bir durum meydana getirme) dahi -baz
kaytlarla- tecviz edilince, bunun (mrekkep bir durum meydana getirmeden
deiik mezheplerden yararlanmann) tecvizi -belirtilen kaytlara riayet artyla- evleviyet gerei olur.
Fakat bunda, b kknda belirtilen arta riayet etmeme ihtimali ok
kuvvetlidir. nk deiik mezheplerin kolay hkmlerini alrken, kiiyi
buna ynelten mil "kolayclk" dncesidir. slm dinindeki "kolaylatrma"
ilkesi, bu ilkenin amalarna uygun olarak kullanlrsa ilke hedefine ulam
olur. Fakat bu ilke ahs arzulara vasta olarak kullanlrsa, ilke hedefinden
sapm ve din hayat keyflie dntrlm olur.
Mezhebe balln tarih ve fikr temellerini aklarken belirtildii zere,
burada zerinde durulan konu, hukuk ihtilflar zmleyecek hkmler
(kanun ve kanunlatrma) olmayp, mslmann dnya ve hiret saadetini
kazanmak zere izleyecei ve meyyidesi sadece uhrev olan kurallar, ksaca din hayatn tanzimi meselesidir. u halde, kii bu konuda tutarllk
fikrine nem vermek, telfik iin konan kaytlara riayetsizlik halinde gerekte
kendisini aldatm olacann bilincinde olmak ve azmet yahut ruhsat tercih konusunda (tb'nin de belirttii zere) kendisinin fakihi gibi davranmak
durumundadr.
slm Konferans Tekilt'na bal slm Fkh Akademisi de 21-27 Haziran 1993 tarihleri arasnda Bruney Drsselm'da yaplan VIII. dnem
toplantsnda ald 1 nolu tavsiye kararnda, fkh mezheplerinin kolaylk
salayan hkmlerini alp uygularken balcalarna yukarda deinilen llere riayet edilmesi gerektiine dikkat ekmi ve zellikle kiinin byle bir
yol izlerken kendisini vicdanen rahat hissetmesi gerektiine iaret etmitir.
Bu arada, fkh mezheplerine veya mezhep imamlarna baz meselelerde
farkl grlerin nisbet edilmesinin tabii karlanmas gerektiine iaret edilmesi yararl olur. yle ki: ounluk itibariyle mezhep imamlarnn grleri
48
LMHAL
rivayet yoluyla sonraki nesillere intikal ettiinden, fkh eserlerinde bir meselede ayn fakihe ait birden fazla gr yer alabilmi ve bunlardan hangilerinin daha kuvvetli olduunu ortaya koymaya ynelik tesbitler zerinde
daima fikir birlii olumamtr. te yandan bir fakihin deiik zamanlarda
veya farkl deerlendirme sebebiyle ayn mesele iin farkl grler ortaya
koyduu da bir gerektir. zellikle mam fi'nin Msr'a geldikten sonra
birok gr deitiinden, genellikle ona nisbet edilen ictihadlarda genelde
kadm (eski) ve cedd (yeni) eklinde bir ayrma gidildii grlr.
C) TASAVVUF
nsann i dnyasyla, ruh ve mnev ynden kendini gelitirmesiyle ilgili olarak Kur'n- Kerm'de, Hz. Peygamber'in hayatnda ve sahih hadislerinde mevcut olan bilgiler ve ynlendirmeler, ilk dnemlerden itibaren mslmanlarn dini daha iyi anlama ve yaama talep ve gayretlerine itikad ve
fkh cephesinden ayr olarak tasavvuf ad altnda zetlenebilecek nc bir
cephe ve zenginlik kazandrmtr. Tasavvuf kelimesi Kur'an'da ve hadislerde gemez. Hicri ilk iki yzylda kiinin kendi i dnyasndaki derinlik ve
zenginlii, cokulu dindarln ifade iin genelde zhd, rikak-rekaik,
takv, ibadet gibi kelimeler kullanlyor, byle kimselere de zhid ve bid
deniliyordu. Hicr III. yzyldan sonra daha kapsaml olarak tasavvuf, sf,
sfiyye gibi terimler kullanlmaya baland ve bir dnemden sonra tasavvuf
ayr bir ilim ve davran biimi olarak ortaya kt.
Tasavvuf, kalp temizliini, gzel ahlk ve ruh olgunluunu konu alr.
Ama mminleri terbiye etmek ve mnen ykseltmektir. Bu amaca ulamak
iin dnyadan ok hirete nem vermek, madd deerlerden fazla mnev
deerlere balanmak, daha nitelikli ve daha ok ibadet etmek ve nefsi disiplin altna almak gerekir.
a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri
slm, mminlerin dnya hayatna ve madd zevklere dalmamalarn,
hirete ve mnev deerlere ncelik vermelerini ister. Yce Allah yle buyurur: "Azgnlaan ve dnya hayatn tercih edenin gidecei yer cehennemdir" (en-Nzit 79/38). "Siz dnya hayatn tercih ediyorsunuz ama hiret
hayat daha hayrl ve daha kalcdr" (el-Al 87/16). Tasavvufta dnya
hayatna hiret hayat kadar veya daha fazla nem vermemek esastr. Bu
nokta Kur'n- Kerm'de ve hads-i eriflerde de kuvvetle vurgulanmtr.
Allah Tel buyurur:
SLM DN
49
"Dnya hayat aldatc bir metdan baka bir ey deildir" (l-i mrn
3/185). "Dorusu dnya hayat ancak bir oyun ve elencedir" (Muhammed
47/36). "Allah'n vaadi haktr, sakn dnya hayat sizi kandrmasn ve eytan
Allah'n affna gvendirerek sizi aldatmasn" (Lokmn 31/33). "Dnya menfaati
nemsizdir, takv sahipleri iin hiret daha hayrldr" (en-Nis 4/77). "u dnya
hayat sadece bir oyun ve elencedir, hiret ise gerek bir hayattr" (Ankebt
29/64). "Dnya hayat sadece bir oyun, bir elence, bir ss, aranzda bir nme
vesilesi ve daha ok servet ve evlda sahip olma yardr" (el-Hadd 57/20). "Mal
ve evlt dnya hayatnn ssdr. Kalc olan iyi iler ise hem sevap olmas bakmndan hem de mit balanmas bakmndan Rabbinin nezdinde ok hayrldr" (el-Kehf 18/46).
zanlar, zenginlikler ve her eit nimetler hirette ve Allah katnda bol bol
mevcuttur (bk. en-Nis 4/94).
Hads-i eriflerde de ayn hususlarn sklkla ifade edildii grlr: "Dnyada bir garip veya yolcu gibi yaa, kendini kabirde yatanlardan say" (Buhr,
Rikak, 3; Tirmiz, Zhd, 25; bn Mce, Zhd, 6). "Dnyaya kar souk
olan Allah, halkn malna gz dikmeyeni insanlar sever" (bn Mce, Zhd, 1).
"Kabirleri ziyaret ediniz. Zira bu, sizi dnyadan soutur, hirete sndrr"
(bn Mce, Ceniz, 47). Hz. Peygamber dnyann gsteri ve ekiciliine
kaplmann muhtemel tehlikeleri konusunda mmetini uyarmtr (Buhr,
Rikak, 3; Tirmiz, Zhd, 25).
Hz. Peygamber ahsen yukarda anlatlan ilkelere uygun olarak yaam; dnya malna tamah etmemi, madd zevkler peinde komam, daima
hiret hayatna ncelik vermi ve onu stn tutmutur. yle buyurmutur:
"Uhud da kadar altnm olsa, borcumu demek iin bundan ayracam
miktar hari, altnlarn gnden fazla yanmda kalmasn arzu etmezdim"
(Buhr, Zekt, 4; Mslim, Zekt, 31).
50
LMHAL
SLM DN
51
btn ibadetlerin temelidir. Halis niyet de kalpte gerekleir. badetlere kalbin temiz, niyetin iyi olmas orannda sevap verilir (Buhr, mn, 41; Mslim, mret, 155).
Kur'an kalbin grme niteliinden sz eder. Yeryznde dolap ibret almayanlar, dnecek kalbi, iitecek kula olmayanlar uyarr: "Dikkat
edin, bataki gzler deil, gsteki kalpler kr olur" (el-Hac 22/46). Hassas,
yufka ve temiz kalplerden bahseden Kur'an ta gibi kat, kirli ve kilit vurulmu kalplerin bulunabileceine de dikkat eker. Kalbin kirlenmi ekline
bazan nefis de denir. Buna kar nefsin arnm ekli de kalptir, kalp hkmndedir. "Nefsini kirleten hsrandadr, onu arndran kurtulua erer" (bk.
e-ems 91/9-10).
Bir hads-i erifte yle buyurulmutur: "nsann bedeninde bir et paras vardr. O iyi olursa beden tmyle iyi, kt olursa tamamyla kt
olur. Dikkat, o kalptir" (Buhr, mn, 39; Mslim, Mskat, 107). Bir
hadiste, "Bakalar fetva verse de, sen fetvay kalbine sor" (Drim, Buy,
2; Msned, IV, 228) denilerek vicdann sesine kulak verilmesi istenmitir.
Hz. Peygamber, "yi, gnle yatan, gnah gnl trmalayan eydir"
(Msned, IV, 194, 228) buyurarak pheli konularda kiinin kalbine ba-
vurmasn, bakasnn denetlemesinden nce kiinin kendi kendini denetlemesini tavsiye etmitir. Kur'an'da ve hadislerde takvya byk nem
verilmitir. Hz. Peygamber kalbine iaret ederek, "Takv buradadr" demiti
(Msned, V, 379).
Tasavvufun konusu kalptir. Tasavvuf bir kalp ilmidir. Sflere bu yzden gnl ehli denilmitir. Tasavvuf dnce Allah korkusu ve Allah sevgisi temeline dayanr.
Allah Korkusu. Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerde "havfullah (mehfetullah) ve hayetullah" denilen Allah korkusu zerinde ok durulmutur.
52
LMHAL
de, kt azaptan da korkarlar" (er-Rad 13/28). "Allah'tan baka hibir kimseden korkmazlar" (et-Tevbe 9/18; el-Ahzb 33/39).
tehdidine muhatap olur. Bunun anlam udur: Bir mslmann Allah', Resuln ve Allah yolunda mcadele etmeyi yrekten sevmesi ve bu sevgi ve
isteini her zaman dier eylerden nde tutmas gerekir.
Hz. Peygamber "Allah ve Resul'n dier eylerden daha fazla sevmeyen kimse imann hazzna eremez" deyince Hz. mer, "Ey Allah Resul!
Kendim hari seni herkesten ve her eyden ok seviyorum" demi, Hz. Peygamber de "Olmad y mer!" demiti. Hz. mer, "O halde seni kendimden
SLM DN
53
Allah Tel vedd ve veldir. Yani mmin kullarn ok sever ve onlar dost
edinir.
Kur'an'da Allah'n hangi kullarn sevdii yle aklanr:
"Allah dil olanlar sever" (el-Mmtehine 60/8; el-Hucurt 49/9). "Allah
temiz insanlar sever" (et-Tevbe 9/108; el-Bakara 2/222). "Allah takv sahibi
kullarn sever" (l-i mrn 3/76, et-Tevbe 9/4, 7). "Allah ihsan sahibi drst
kiileri sever" (l-i mrn 3/148, el-Mide 5/13, 93). "Allah tevekkl ehlini
sever" (l-i mrn 3/159). "Allah sabrllar sever" (l-i mrn 3/146). "Allah
tvbe edenleri sever" (el-Bakara 2/222).
Yce Allah, Peygamberimiz'i herkesten ok sevdii iin ona "habbullah" (Allah'n sevgilisi) denilmitir (Tirmiz, Menkb, 1). Nitekim Hz. brhim iin
de hallullah (Allah'n dostu) ifadesi kullanlmtr.
Burada sz edilen adalet (kst, vera), temizlik, takv, ihsan, tevekkl,
sabr, tvbe tasavvufun temel kavramlardr. Sfler ve veller Allah'n sevgili kulu olma mertebesine ermek iin bu hususlar byk bir zenle gerekletirmeye alr, ilh sevgiden mahrum olmamak iin bunlarn zdd olan
hususlardan dikkatle kanrlar. nk Allah zlimleri, kfirleri, gnahkrlar, kibirlileri, hinleri, bozguncular, msrifleri, saldrganlar sevmez (er 42/40, el-Bakara 2/176, en-Nis 4/107, el-Hadd 57/23, el-Hac 22/38, elMide 5/64, el-Arf 7/31, el-Mide 5/87).
Seven sevgilisine itaat eder, ona tbi olur, onu raz etmeye alr, emirlerine uyar, onu darltacak davranlardan saknr. Ksaca sevginin sonucu
Allah'n emirlerine uymak, yasaklarndan kanmaktr.
Allah'n peygamberine uymak Allah'n sevgisini kazandrr. Onun iin
yce Allah buyurur: "Ya Muhammed: De ki eer Allah' seviyorsanz bana
tbi olun ki O da sizi sevsin" (en-Nis 4/80).
Reslullah'a itaat Allah'a itaat demektir: "Reslullah'a itaat eden Allah'a
itaat etmitir" (en-Nis 4/80).
54
LMHAL
SLM DN
55
b) Tarih Geliim
Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde dindar
mslmanlarn yaadklar hayat yukarda tasvir edilen mnev bir atmosferde cereyan etti. Bu neslin dindarlar dnyaya nazaran hirete ncelik
56
LMHAL
SLM DN
57
58
LMHAL
tarz zerinde younlukla durulur. Bu fikr harekette felsef etkiler yok denecek kadar azdr. Ama sflerin mnev tecrbeleri ve bu tecrbelerle ilgili
olarak yaptklar yorumlar zerine kurulan bir tasavvuf felsefesi vardr. Bu,
daha ok sflerin kendi dnce ve abalaryla oluturmu olduklar zgn
bir felsefedir. Tasavvuf hayat, z ve hareket noktas itibariyle slm temeller zerine ina edilmi olduundan, bata bn'l-Cevz, bn Teymiyye ve
bn'l-Kayyim olmak zere bu hareketin baz ekillerini sert bir biimde
eletiren limler tarafndan da sayg ve takdirle karlanmtr. Bununla beraber bu dnem tasavvufu da tartma ve eletiriye ak baz konular iermektedir. teden beri tartlan ve eletirilen bu konular tasavvufun z ve
geneliyle ilgili deildir. Mnferit konulardr, ayrntyla ilgilidir.
c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi
Tasavvufun ferd yn daha nemli olmakla beraber sosyal yn de kmsenmeyecek kadar nemlidir. Tasavvuf hayatn baz biimlerini bireyler
tek bana yaar. Fakat bu hayat, bu konunun uzmanlar, hocalar ve statlar olan eyhlerden ve mridlerden renilir. Bu renmede mrid ve
tlip denilen rencilerin statlaryla birlikte bulunmalar, mnev hayat
beraber yaamalar arttr. nk tasavvuf hayat tpk birok sanat gibi
egzersizler ve pratiklerle renilir. Bunun iin de birliktelik ve beraberlik
esastr. te bu durum hem zaman zaman mridlerin ve statlarn bir araya
gelerek yaadklar mnev ve derun deneyler konusunda fikir alveriinde
bulunmalarn ve vardklar sonular aralarnda mzakere etmelerini gerektirir, hem de mridlerin mridlerinin gzetiminde ve denetiminde bulunmalarn zorunlu klar. Bu sebeple batan beri sfler sohbet denilen bir birliktelie byk nem vermilerdir. lk zamanlarda eyhlere daha ok stat
ve sohbet eyhi, mridlere de ship (sohbette bulunan, sohbete katlan) deniliyordu. Bylece statlar evresinde toplanan ve sohbetlere devam eden
shipler, yani mridler birer cemaat oluturuyordu. Bu cemaatlerin yaptklar
sohbetlerin ou halka ak olmakla beraber baz sohbetlere yabanclar
alnmyordu. Ancak belli bir mertebeye ulaan mridler bu sohbetlere kabul
ediliyordu. Cneyd-i Badd, "Biz tasavvuf sohbetlerini kapal kaplarn
ardnda yapardk" derken bu hususu anlatyordu. te bu gizlilik tasavvuftaki srr, yani gizemi meydana getirir. Tasavvuf hayatn belli bir aamasnda mutlaka bir gizem sz konusudur. Bazan mridlere gre yabanclar
iin, bazan statlara gre mridler iin bir gizem, yani yabanclara gre mridlerin, mridlere gre stadn az ok gizemli bir yn vardr. Bundan daha
nemlisi ilh srdr. Tasavvuf bir bakma, imkn lsnde rubbiyyetin
SLM DN
59
60
LMHAL
SLM DN
61
62
LMHAL
e) Tasavvufta Sapmalar
Tasavvuf beden-ruh, zhir-btn, lafz-mna ayrm yapar ve daima
bunlardan ikincilere arlk verir, fakat birincileri de ihmal etmez. Bununla
birlikte tarih seyir iinde zaman zaman zhir ile btn, zhir-er ilimlerle
btn-mnev ilimler arasndaki mesafe alm, uurum derinlemitir. Alan mesafeyi kapatmak iin eriatla tasavvufu badatran ve kaynatran
Eb Nasr es-Serrc, Eb Tlib el-Mekk, Kueyr, Hcvr ve Gazzl gibi
byk mutasavvf limler deerli eserler yazmlar, bylece zhir ehli ile
btn ehli arasndaki ztlamalar ve anlamazlklar ortadan kaldrmaya
veya en aza indirgemeye almlardr. Tasavvufun Ehl-i snnet arasnda
daha fazla yaygnlamasnn nemli bir sebebi sz konusu mutasavvf bilginlerin bu tr almalardr.
Zhir ile btn, akl ile kalp arasnda zaman zaman grlen kartln ve
uzlamazln sebebi ou zaman taraflarn birbirini anlamalarn salayacak
yeterli bilgi donanmna sahip olmamalardr. Yetime tarznn, alnan eitimin ve mizacn da bunda byk tesiri olmutur. Bu hususlar ihtilfn bir
dereceye kadar tabii ve anlalr sebepleridir. Taraflar birbiri hakknda yeterli
bilgiye sahip olduklar zaman ihtilf ya ortadan kalkar veya hafifler, hogr snrlar iinde kalr.
Sz konusu ihtilfn dier sebepleri tasavvuf perdesi altnda slm'a d
kaynaklardan sokulmak istenen yabanc unsurlar, dier dinlerden, mezheplerden, mistik akmlardan, felsefelerden ve din geleneklerden kaynaklanan
szmalardr. Bu evrelerin kltrne ina olan zmreler ve fertler slm
ncesi sahip olduklar din inanlar ve felsef kanaatleri belki iyi niyetle
belki de art niyetle slm'a tamlar ve bunlar tasavvuf ats altnda yaatma yoluna gitmilerdir. Bunun sonucunda tasavvuf hayatta baz sapmalar olmutur.
Tasavvuftaki sapmalar erken dnemlerde balamtr. lk sfler dneminde bile bu tr sapmalarn mevcut olduunu biliyoruz. Ancak ilk sfler
bu tr hareketler karsnda ok dikkatli, hassas ve uyank davranmlar,
sapmalar ve sapknlar eletirmiler, reddetmiler, bylece kendilerini onlardan korumulardr. Dier taraftan sz konusu hususlar zhir ulems tarafndan da eletirilmitir.
Slem bu konuda Galatt's-sfiyye adyla bir eser yazm, Serrc da elLma'da bu konuya bir blm ayrmtr. Daha sonraki mutasavvf yazarlar
SLM DN
63
da bu husus zerinde nemle durarak mslmanlar sapknla kar uyarmlardr. Bunlardan baz rnekleri aaya alyoruz.
1. badetin dmesi inanc. Baz szde mutasavvflar insann ibadet ve
kullukla Allah'a ereceini, erince ibadet etme ykmllnn deceini
ve kulluktan zat olacan iddia etmiler: "Yakn gelene kadar Rabbine
ibadet et" (el-Hicr 15/99) melindeki yeti bu inan istikametinde yorumlamlardr.
Hakiki sfler bir mslmann son nefesini verene kadar dinin emirlerine
uymak ve yasaklarndan kanmakla ykml olduu inancndadrlar. Bunlar yukardaki yette geen "yakn" kelimesini "lm" eklinde yorumlamlardr. Allah'a kul olmak hr olmaktan daha stndr.
2. Riyadan kurtulmak ve ihls halini gerekletirmek iin din geleneklere
aykr davranmak gerektii inanc. Bunlara gre bir mslman Allah'a kulluk
ederken halk unsurunu dikkate almamal, Allah'tan bakasna deer vermemeli; ister doru, ister btl olsun hibir hususta halkla uyum halinde olmay
dnmemelidir. Bu anlay esasen doru olmakla birlikte yanl istikamette
kullanlm, neticede onlar edep ve terbiye snrlarn ama, dinin emir ve
yasaklar konusunda saygsz, duyarsz, kaytsz ve lubali olma noktasna
gtrmtr. Baz Melmler'de ve Kalenderler'de bu hal grlr.
3. Velnin peygamberlerden stn olduu inanc. Baz szde mutasavvflar Kehf sresinde anlatlan Ms-Hzr (a.s.) kssasn ileri srerek velnin nebden stn olduunu iddia etmiler; nk veller dorudan, nebler
vastayla Allah'tan bilgi alr demilerdir. Bu btl bir inantr. Zira vellik,
peygamberlik mealesinden sadece bir prltdr. Hibir zaman bir vel bir
neb derecesinde olamaz. Her neb ayn zamanda veldir. Onda hem vellik,
hem peygamberlik birletiinden vellerden stndr.
4. Her eyin mubah olduu inanc. Baz szde mutasavvflara gre eyada asl olan mubah olutur. Bakasnn hakkna tecavz nlemek iin
yasaklar konulmutur. Bakalarnn haklarna sayg gsteren bir kimse iin
her ey mubahtr. Bu inanta olanlara bhyye veya Mubahiyye denir. Bazlar da niyetlerinin iyi, kalplerinin temiz olduunu ileri srerek emir ve yasaklarn kendilerini balamadn iddia ederler.
5. Hull inanc. Bunlara gre Allah insan bedenine girer. Bedene girince
ondaki insanlk nitelikleri kalkar, yerini tanrlk nitelikleri alr.
6. Cebir inanc. Baz szde mutasavvflar insana nisbet edilmesi gereken
her eyin Allah'a ait olduunu, aslnda insanlarn iradeleri ve tercih yapma
64
LMHAL
imknlar bulunmadn, cebir altnda olduklarn iddia ederek kiilerin sorumluluunu ortadan kaldrmlardr. Bunlar, "Biz kap gibiyiz, hareket ettiren
olursa hareket ederiz" derler. Bu grte olanlar aslnda sapk olup mutasavvf
grnen kimselerdir.
7. Allah' grme inanc. Baz szde mutasavvflar yce Allah' dnyada
grdklerini iddia ederler. Bu iddia da sapklktan baka bir ey deildir.
8. Allah Tel'ya kar saygsz davranmak. Baz szde mutasavvflar
Allah'a yakn olma mertebesine erdiklerini, bu mertebede edep ve resmiyetin
sz konusu olmadn iddia ederek Allah ile kulu arasnda bulunmas gereken edebi gzetmez ve Allah'tan sz ederken ok lubali ifadeler kullanrlar.
9. Tensh inanc. Baz szde mutasavvflar len bir insann ruhunun,
lmeden evvelki davranlarna ve yaayna bal olarak insan veya hayvan eklinde tekrar dnyaya geldiklerini ve cezalarn ektiklerini iddia ederler, hirete inanmazlar.
10. ttihat inanc. Baz szde mutasavvflar belli bir yntem izleyerek
beer niteliklerden arnan baz kiilerin Tanr ile birletiklerini (ittihat) iddia
eder ve insanlar tanrlatrrlar. Gerek sfler ise yaratc varlkla yaratlan
varl birbirinden ayrr, yaratlan varln hibir ekilde yaratc ile birleip
tanrlaamayacana inanrlar.
Bunlara ilve olarak mutasavvflarn bir ksmnda kfir veya sapk olmay gerektirmeyen birtakm hatal inanlar ve davranlar da vardr: Ar
ilecilik, dnya ilerini tmden terk, bir tr ruhbanlk, evlenmemek, et yememek, tedbir almay tevekkle engel saymak, eyhleri kutsal sayacak
kadar yceltmek, yoksul yaamay ama haline getirmek, nefse ikence
etmek, mubah olan nimetlerden yararlanmamak, zel giysiler giymek ve
bunlarla halka kar bbrlenmek, klk-kyafet, sa-sakal gibi konularda
temizlik kurallarna uymamak, vakf geliriyle geinmek, dilenmek, toplumu
terkedip inzivaya ekilmek, tasavvufu kssaclktan, menkbecilikten, raks
ve semdan, evrad ve ezkrdan ibaret sanp ilhiler okunan meclislerde
comak ve yapay olarak vecde gelmek, cezbelenmek. Sz edilen bu hususlar aslnda tasavvufta var ise de, bunlarn birtakm kurallar, snrlar,
ekilleri ve miktarlar da tesbit edilmitir. Bu kurallara uymayan ve snrlar
aan biimleri hatadr.
SLM DN
65
f) lkeler
Yukardaki bilgiler nda, tasavvuf ve tarikat konusunda gz nnde
bulundurulmas gereken nemli baz hususlar u ekilde zetlenebilir:
1. Tasavvuf biri Kur'an ve hadisin z, dieri bu z istikametinden
sfler tarafndan gelitirilen ekil olmak zere iki ksmdr. badet, ahlk ve
din heyecandan, insann i dnyasn zenginletirip ruh ve mnev ynden
kendini gelitirmesinden ibaret olan birinci ksm kabul etmek ve uygulamak
her mslmann zerine farzdr. kinci ksm ise ihtiyardir. Zira zel bir hayat tarzdr ve bir gnl meselesidir. Bu yola girmeyenlerin girenlere, girenlerin de girmeyenlere sayg gstermesi, hogrl davranmas gerekir.
2. Tasavvuf yolunu tutan ve tarikata girenler dier mslmanlar kmseyemezler. Zira kibir haram, tevazu farzdr.
3. Tasavvuf yolu ince bir yoldur ve bu yolda ehliyetli, kmil bir rehbere
ihtiya vardr. Her ey erbabndan renilirse doru renilmi olur. Kendi
bana bu yolda yryenlerin yolu kaybetmeleri daima ihtimal dahilindedir.
4. Tasavvuf ince ve uzun olduu kadar zor ve tehlikeli bir yoldur. Eb
Ali Rzbr, "Biz bu yolda ban srt gibi bir noktaya ulatk, azck saa
sola meyletsek cehenneme deriz" demitir. ok krl olan bir iin riski de
oktur. Onun iin bu yola giren kimse, eytan, nefis, benlik, hret, menfaat
gibi tehlikelerin ve yalanc cazibenin ok olduu bu yolda gayet ihtiyatl ve
son derece dikkatli olmaldr.
5. Genel olarak mslmanlarn makbul ve muhterem saydklar Byezd-i
Bistm ve bn Arab gibi mutasavvflarn, eriatn hkmlerine aykr gibi
grnen baz fikir ve ifadelerine bakp bunlar hakknda suizanda bulunmak
ve acele hkm vermek doru deildir. Konuyu uzmanlarna sormak, yanl
anlamalara elverili hususlar onlarla mzakere etmek gerekir.
6. Derecesi ne kadar yksek olursa olsun bir vel gnah ileyebilir. Peygamberlerden bakas gnahsz deildir. Ancak gnah ileyen veller gnahta srar etmezler, ederlerse vel sfatn kaybederler. Fsk ve fcir (gnahkr) bir kii zel anlamda vel, yani Hak dostu olamaz. Bunlardan uzak
durmaldr.
7. Vellerin, akl ve din hkmlerle badamaz grnen szlerini iitenler ve bu tr hallerini grenler bu konularda onlar kendilerine rnek almamal, delil saymamal, bu tr sz ve ifadeleri onlarn zel yaay veya hatas sayp kendileri eriatn hkmlerine bal kalmaldrlar. nk dinin
66
LMHAL
AKAD
Blm 3
nc Blm
Akaid
68
LMHAL
iman esaslarnn belirlenmesinde kaynak saylmazlar. Akl ve duyu organlarnn verileri, daha ok yet ve hadislerin belirledii esaslarn aklanmas,
yorumu ve ispatlanmas konusunda malzeme olutururlar, nakli desteklerler. Bu sebeple iman esaslarnn belirlenmesinde tek kaynak vahiydir.
slm akaidini oluturan esaslar, hem kesin delile dayanmaktadr hem
de apaktr. Zamana, mekna, fert ve toplumlara gre deiiklik gstermez.
Bu hkmler bir btn tekil edip, blnme kabul etmezler. Yani bir ksmna
inanp bir ksmna inanmamak sz konusu olamaz.
I. MAN
A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI
man szlkte, "bir kiiyi syledii szde tasdik etmek, dorulamak,
sylediini kabullenmek, gnl huzuru ile benimsemek, karsndakine gven vermek, gvenlikte olmak, pheye yer vermeyecek biimde iten ve
yrekten inanmak" anlamlarna gelir.
Terim olarak ise, Hz. Peygamber'i, Allah Tel'dan getirdii kesin olarak
bilinen hkmlerde (zarrt- dniyye) tasdik etmek, onun haber verdii
eyleri tereddtsz kabul edip bunlarn gerek ve doru olduuna gnlden
inanmak demektir.
Buna gre; imann hakikati ve z kalbin tasdikidir. Kalbin tasdiki imann
deimeyen asl unsurudur. manla bilgi arasnda ok yakn bir iliki sz konusudur. Her inanan kii, neye inandn bilir, fakat her bilme inanmay gerektirmez. nanlacak esaslarla ilgili bilgiye iman denilebilmesi iin, kiinin
gnlnde ve kalbinde hr iradeye dayal bir boyun eiin, teslimiyetin ve tasdikin bulunmas gerekir. man edene sevap, etmeyene ceza verilmesinin dayana, kiinin gnlden ballnn ve tasdikinin bulunup bulunmamasdr.
mann, bir kalp ii, kalbin tasdiki olduunu gsteren yet ve hadislerden bazlar unlardr:
"Ey Peygamber, kalpleri iman etmedii halde, azlaryla inandk diyenlerden ve yahudilerden kfr iinde kouanlar seni zmesin..." (el-Mide
5/41).
"Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini slm'a aar..." (elEnm 6/125).
AKAD
69
mann asl unsuru kalbin tasdiki olmakla birlikte kalpte neyin gizli olduunu insanlar bilemedii iin, kalpteki inancn dil ile sylenip aa vurulmas, o kiinin de dnyada bu sz ve ikrarna gre bir ileme tbi tutulmas gerekmektedir. Bu sebeple ikrar, yani kalpte bulunan inancn dil ile
ifade edilmesi, imann bir paras deil, deta onun dnyev artdr.
Kalplerde neyin gizli olduunu ancak Allah bilir. Bir kimsenin iman ettii, ya kendisinin sylemesiyle veya cemaatle namaz klmak gibi mmin
olduunu gsteren belli ibadetleri yapmasyla anlalr. O zaman bu kimse
mmin olarak tannr, mslman muamelesi grr, mslman bir kadnla
evlenebilir. Kestii hayvann eti yenir, zekt ve r gibi din vergilerle ykml tutulur. lnce de cenaze namaz klnr, mslman mezarlna defnedilir. Eer bir kimse inancn diliyle ikrar etmezse ona, mslmana zg
bu tr hkmler uygulanmaz.
manda ikrarn ok nemli olduunu Peygamber Efendimiz u hadisleriyle dile getirmilerdir:
"Kalbinde buday, arpa ve zerre ls iman olduu halde Allah'tan
baka Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir diyen kimse cehennemden
kar" (Buhr, mn, 33; Tirmiz, Cehennem, 9; bn Mce, Zhd, 37).
70
LMHAL
"nsanlar Allah'tan baka Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir deyinceye kadar kendileriyle savamakla emrolundum. Ne zaman bunu sylerlerse
can ve mal gvenliine sahip olurlar. Ancak kamu hukuku gerei uygulanan
cezalar bundan mstesnadr. yzlerinin muhasebesi ise Allah'a aittir" (Buhr,
Cihd, 102; Mslim, mn, 8; Eb Dvd, Cihd, 104).
Dil ile ikrar bu derece nemli olduu iin genellikle iman, "Kalp ile tasdik
ve dil ile ikrardr" eklinde tanmlanmtr. Fakat iman bu ekilde tanmlamak, kalbi ile inanmad halde inandm diyenin mmin olmasn gerektirmez. Bu konuda bir yet-i kermede, "nsanlardan bazlar da vardr ki,
inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne inandk derler" (el-Bakara 2/8)
buyurulmutur.
Gnlden inanmad halde, diliyle inandn syleyen kii kalpteki
inan ve ikrar bilinemedii iin dnyada mslman gibi ilem grr. Fakat
iman bulunmad ve mnafk olduu iin hirette kfir olarak ilem grecek ve cehennemde ebed kalacaktr.
Bu bilgilerden de anlalaca gibi kalbin tasdiki, imann rkn, olmazsa
olmaz unsuru ve deimez temelidir. Dilin ikrar da, bu asl ve gerein tannmasn salayan bir arttr.
AKAD
71
72
LMHAL
olarak gzken imana takld iman denilir. Ehl-i snnet bilginlerinin ouna
gre bu tr iman geerli olmakla beraber, kii iman akl ve din delillerle
glendirmediinden dolay sorumludur. Takld iman, inkrc ve sapk kimselerin ileri srecei itirazlarla sarsntya urayabilir. Bunun iin iman, din
ve akl delillerle glendirmek gerekir. nk deliller, ileri srlecek phe
ve itirazlara kar iman korur. Delillere, bilgiye, aratrma ve kavramaya
dayal imana ise tahkk iman denir. Aslolan her mslmann tahkk imana
sahip olmas, neye, niin ve nasl inandnn bilincini tamasdr.
AKAD
73
d) Peygamber Efendimiz dneminden itibaren byk din bilginleri, kalbinde iman bulunduu ve bunu diliyle syledii halde dinin emrettii amelleri ilemeyen veya baz yasaklar ineyen kimseleri yaptklarn hell ve
mer grmedikleri srece mmin saymlar, ancak bu kimselerin gnahkr mmin olduklarn ifade etmilerdir. Bu, Ehl-i snnet limlerinin ortak
grdr.
b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi
Amel ile iman arasnda ok yakn bir iliki vardr. Kur'n- Kerm'in birok yetinde iman ile sahih amel yan yana zikredilmi, mminlerin slih
amelleri ileyerek madd-mnev gelimelerini salamalar srarla istenmitir.
nk dnce ve kalp alanndan eylem ve hareket alanna kamam olan
iman meyvesiz bir aaca benzer. Kalpte mevcut olan iman nn hi snmeden parlamas, giderek gcn artrmas slih amellerle mmkn olabilir.
Ayrca imann olgunluuna ermek, iman stn bir dereceye getirmek ve
byle iman sahiplerine Allah'n vaad ettii sonsuz nimetlere kavumak iin
de amel gereklidir. nsan sadece inanlmas gerekli eyleri tasdik eder, ameli
umursamayan bir tavr sergileyip yasaklar inerse, dine, Allah'a ve Peygamberine olan ball yava yava azalr, gnn birinde kalbindeki iman
da snp gider. O halde amelin hem iman glendirmede stlendii rol,
hem de mminin cehennem azabndan kurtularak nimetlere ulamasna
arac olmas ve Rabbine kar kulluk grevini gerek anlamda yerine getirmesi bakmndan nemi ok byktr.
74
LMHAL
de yaamaya, gnlden duymaya ve i tecrbeye dayal bilgi ve inan seviyesindedir. manda bu eit bir farklln bulunduuna yet ve hadislerde de
iaret edilir. brhim (a.s.) lleri nasl dirilttiini gstermesini Allah'tan istemi, yette buyurulduu gibi yce Allah'n "inanmadn m?" sorusuna
"(gzmle de grerek) kalbim tam yatsn diye" (el-Bakara 2/260) cevabn
vermitir. Bylece onun Allah'n lleri nasl dirilttiini grdkten sonraki
imannn nceki imanndan daha gl olduu belirtilmitir.
Kur'n- Kerm'deki "man etmi olanlara gelince (her inen sre) daima
onlarn imann artrmtr" (et-Tevbe 9/124); "O, mminlerin yreklerine
imanlarn katmerli bir imanla artrmalar iin mnev kuvvet indirendir" (elFetih 48/4); "Mminler ancak onlardr ki, Allah anld zaman yrekleri
titrer. Allah'n yetleri kendilerine okunduu zaman bu onlarn imann artrr" (el-Enfl 8/2) anlamndaki yetler ile bu konudaki hadisler, imann kuv-
vet, kalbin derinliklerine nfuz ynyle farkl seviyelerde olabileceini, nitelik ynyle artma ve eksilme gsterebileceini ifade etmektedir.
AKAD
75
G) MAN-SLM LKS
slm szlkte, "itaat etmek, boyun emek, balanmak, bir eye teslim
olmak, esenlikte klmak" anlamlarna gelir. Terim olarak, yce Allah'a itaat
etmek, Hz. Peygamber'in din adna bildirmi olduu eylerin hepsini kalp ile
tasdik edip dil ile syleyerek, inandklarn yaamak, szleri ve davranlar
ile kabul edip benimsediini gstermek demektir.
Kur'n- Kerm'de iman ile slm, bazan ayn bazan farkl anlamda kullanlmtr. man ile slm ayn anlamda kullanlrsa bu durumda slm kelimesi, slm'n gerekleri olan hkmlerin dinden olduuna inanmak, slm'
bir din olarak benimsemek ve ona boyun emek mnasna gelir. slm ok
geni bir kavramdr ve teslimiyet demektir. Teslimiyet ise trl olur. Ya
kalben olur ki, bu kesin inan demektir. Ya dille olur ki, bu da ikrardr. Ya
da organlarla olur ki, bunlar da amellerdir. te slm'n eklinden biri
olan kalbin teslimiyetine ve ballna iman denilir. u yette iman ile slm
ayn anlamda kullanlmaktadr: "...Ancak yetlerimize inanp da teslim olanlara duyurabilirsin" (en-Neml 27/81). Eer iman ile slm ayn anlamda
kullanlrsa, o zaman her mmin mslimdir, her mslim de mmindir.
man ile slm'n farkl kavramlar olarak ele alnmas durumunda her
mmin, mslim olmakta, fakat her mslim, mmin saylmamaktadr. nk
bu anlamda slm, kalbin balan ve teslimiyeti deil de, dilin ve organlarn teslimiyeti, belli amellerin ilenmesi demektir. Bu durumda slm daha
genel bir kavram, iman daha zel bir kavram olmaktadr. Mesel mnafk,
diliyle mslman olduunu syler, buyruklar yerine getiriyormu izlenimi
verir, fakat kalbiyle inanmaz. Mnafk gerekte inanmad halde, dnyada
mslmanm gibi gzkebilir. u yet-i kermede iman ile slm ayr kavramlar olarak gemektedir: "Bedevler inandk dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama boyun edik deyin. Henz iman kalplerinize yerlemedi..." (elHucurt 49/14).
76
LMHAL
yedi tanesini zikretmitir. Bir baka hadiste byk gnahlarn says dokuz
olarak belirtilmi, ana babaya itaatsizlik ve Mescid-i Harm'da yaplmas
yasak bir fiili ilemek de bunlara eklenmitir (Eb Dvd, Vesy, 10).
Kalbinde inanc olduu halde inancn diliyle syleyen, fakat eitli sebeplerle ameli terkeden, dolaysyla irk ve kfr dndaki byk gnahlardan birini ileyen (fsk ve fcir) kimse, iledii gnah hell saymyorsa
mmindir, kfir deildir. Fakat byk gnah iledii iin ceza grecektir.
Ancak bu kimse iin tvbe kaps aktr. Yce Allah byle bir kimseyi
hirette dilerse affeder, efaat olunmasna izin verir, dilerse gnah lsnde cezalandrr. Neticede ise, kalbinde inanc bulunduu iin cennete
girdirir.
Sahblerden Eb Zer el-Gfr'nin anlattna gre, Hz. Peygamber: "Allah'tan baka hibir Tanr yoktur deyip de bu inanc zere len kimse cennete girer" buyurmu, Eb Zer, "O kii zina yapsa, alsa da m?" diye sor-
mu, "Evet, zina yapm, hrszlk etmi de olsa cennete girer" cevabn vermitir. Eb Zer soruyu kez tekrar edip ayn karl alnca, drdnc
sorusunda Allah elisi, "Eb Zer bu durumdan holanmasa bile o kimse
cennete girer" buyurmutur (Buhr, Tevhd, 33; Rikak, 16; Mslim,
mn, 40; Tirmiz, mn, 18).
AKAD
77
c) Mnafk
Allah'n birliini, Hz. Muhammed'in peygamberliini ve onun, Allah'tan
getirdiklerini kabul ettiklerini syleyerek, mslmanlar gibi yaadklar
halde, kalpten inanmayan kimselere mnafk denir. Mnafklarn ii baka
d bakadr. Sz zne uygun deildir. Bir yette yle buyurulur: "nsanlardan bazlar da vardr ki, inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne
inandk derler" (el-Bakara 2/8). Mnafklarn gerekte kfir olduklar bir
baka yette yle ifade edilir: "Onlarn Allah yolundan sapmalarnn sebebi, nce iman edip sonra inkr etmeleridir. Bu yzden kalpleri mhrlenmitir. Artk onlar hi anlamazlar" (el-Mnfikun 63/3).
78
LMHAL
J) KFR ve RK
Kfr kelime olarak "rtmek" demektir. Din literatrde ise Hz. Peygamber'i Allah'tan getirdii eylerde yalanlayp, onun getirdii kesinlikle sabit
din esaslardan bir veya birkan inkr etmek anlamna gelir.
Szlkte "ortak kabul etmek" anlamna gelen irk, terim olarak Allah
Tel'nn tanrlnda, isim, sfat ve fiillerinde, ei, dengi ve orta bulunduunu kabul etmek demektir. Mrikler Allah'n varln inkr etmezler.
O'ndan baka ilh olduunu kabul edip, onlara da taparlar veya isimleri,
sfatlar, irade ve otorite sahibi olmas asndan Allah'a edeer g ve varlklar tanrlar.
irk ile kfr birbirine yakn iki kavramdr. Aralarndaki fark, kfrn
daha genel, irkin ise daha zel olmasdr. Bu anlamda her irk kfrdr,
fakat her kfr irk deildir. Her mrik kfirdir, fakat her kfir mrik deildir. nk irk sadece Allah'a, zt, isim ve sfatlarna ortak tanma sonucu meydana gelir. Kfr ise, kfr olduu bilinen birtakm inanlarn
kabul ile gerekleir. Kfr olan inanlardan biri de Allah'a ortak tanmadr. Mesel Mecslik'te olduu gibi iki tanrnn varln kabul etmek irk
olduu gibi ayn zamanda kfrdr. Halbuki hiret gnne inanmamak
kfrdr, ama irk deildir.
Allah'a irk komak gnahlarn en bydr. irk dndaki gnahlar,
Allah'n diledii kimse iin balayaca bir yette yle ifade edilir: "Allah
kendine ortak koulmasn asla balamaz. Bundan bakasn diledii kimse
iin balar. Kim Allah'a ortak koarsa bsbtn saptmtr" (en-Nis 4/116).
AKAD
79
ikrarn nemini vurgulamak ve kelime-i tevhidi syleyenin, mslman kabul edilmesi gereine iaret etmek iin yle buyurmutur: "nsanlar Allah'tan baka Tanr yoktur, Muhammed O'nun elisidir deyinceye kadar kendileriyle savamakla emrolundum. Ne zaman bunu sylerlerse, can ve mal gvenliine sahip olmu olurlar..." (Buhr, Cihd, 102; Mslim, mn, 8;
Eb Dvd, Cihd, 104). Bu sebeple imann diliyle ikrar ettii veya davra-
nlarna yanstt srece herkesin slm toplumunun tabii bir yesi olarak
grlmesi, can ve mal gvenliine sahip olmas, dnyev-din ahkm, sosyal ve beer ilikiler bakmndan da mslmann sahip olduu btn stat,
hak ve sorumluluklara muhatap olmas gerekir.
L) TEKFR
Tekfir, mslman olduu bilinen bir kiiyi, inkr zellii tayan inan,
sz veya davranndan tr kfir saymak demektir. rtidad ise mslmann dinden kmas anlamna gelir. Dinden kana mrted denilir. Bu itibarla
tekfir bir ahsn bakalar tarafndan kfrne hkmedilmesi, irtidad ise kiinin kendi irade ve ifadesiyle slm'dan ayrlmas ve hukuk dzeni tarafndan da mrted saylmas demektir.
Bir mslmann kfir olduuna hkmedilmesi onu pek ar dnyev sonulara, meyyide ve mahrumiyetlere mahkm etmek anlamna geldiinden, tekfir konusunda ok titiz davranmak gerektii aktr. Bu, bireysel bir
isnat ve iddia anlamndaki tekfir iin de toplumsal bir yarg anlamndaki
80
LMHAL
irtidad iin de byledir. Geliigzel tekfir iddialarna dayanlarak irtidad hkmleri uygulanamaz.
slm kltrndeki tekfir ve irtidad kavramlar, din ve vicdan hrriyetinin snrlandrlmas ve tehdit altnda tutulmas deil, toplumun ortak deerlerine ve din inanlarna kar alen saygszlk ve saldrganl nleme,
toplumda gerekli olan huzur ve sknu gvence altna alma, nesilleri inkrcln olumsuz etkilerinden koruma, tekfir edilen ahsa gerekli yaptrmlarn
uygulanmasyla da kamu vicdan asndan adaleti gerekletirme gibi gayelere mtuf bir tedbir ve toplumsal saduyu refleksi niteliindedir.
Yersiz yaplan tekfir, fert asndan ar sonular dourmasnn yannda
toplum hayatnda kapatlamayacak yaralarn almasna, birlik ve btnln zedelenmesine ve paralanmaya sebep olur. nk bu durumdaki bir
kimse, gerek durumunu Allah bilmekle birlikte, toplumda mslman muamelesi grmez, selm alnmaz, kendisine selm verilmez, kestikleri yenilmez. Mslman bir kadnla evlenmesine msaade edilmez. ldnde cenaze namaz klnmaz. Mslman kabristanna gmlmez. Tekfir bu denli
ar sonular dourduu iindir ki, Hz. Peygamber Medine toplumunda,
mnafklarn varln bildii halde onlar kfrle itham etmemi, temelleri
hogrye bal bir slmlatrma siyaseti izlemi, pek ok hadiste de "Ben
mslmanm" diyeni kfrle sulamaktan saknmay tavsiye etmitir. Bir
hadiste "Kim bir insan kfir diye arrsa, yahut yle olmad halde ey
Allah dman derse syledii sz kendisine dner" (Buhr, Feriz, 29;
Mslim, mn, 27) buyurulurken, bir baka hadiste de yle denilmitir:
"Bir insan mslman kardeine ey kfir diye hitap ettii zaman, ikisinden
biri bu sz zerine alm olur. ayet syledii gibi ise kfr onda kalr, deilse syleyene dner" (Buhr, Edeb, 73; Mslim, mn, 26).
AKAD
81
82
LMHAL
A) ALLAH'A MAN
a) Allah nanc
Kinat yaratan, idare eden, kendisine ibadet edilen tek ve en yce varlk olan Allah'a iman, iman esaslarnn birincisi ve temelidir. Btn ilh
dinlerde Allah'n varl ve birlii (tevhid) en nemli inan esas olmutur.
nk btn inan esaslar Allah'a imana ve O'nun birlii esasna dayanmaktadr.
"Allah" kelimesinin, kendisine ibadet edilen yce varln zel ismi olduunu kabul eden btn slm limleri konu ile ilgili aklamalar srasnda
O'nu yle tanmlamlardr: "Allah, varl zorunlu olan ve btn vglere
lyk bulunan yce varln addr". Tanmdaki "varl zorunlu olan" kayd,
Allah'n yokluunun dnlemeyeceini, var olmak iin baka bir varln
O'nu var etmesine ve desteine muhta olmadn, dolaysyla O'nun, evrenin yaratcs ve yneticisi olduunu ifade etmektedir. "Btn vglere lyk
bulunan" kayd ise, yetkinlik ve aknlk ifade eden isim ve sfatlarla nitelendiini anlatmaktadr. Allah kelimesi, slm metinlerde, gerek mbudun
(ibadet edilen varln) ve tek yaratcnn zel ismi olarak kullanlagelmitir.
Bu sebeple O'ndan baka bir varla ad olarak verilmemi, gerek Arapa'da,
gerekse bu lafz kullanan dier mslman milletlerin dillerinde herhangi bir
oul ekli de olumamtr.
Allah'a iman, Allah'n var ve bir olduuna, btn stnlk sfatlaryla
nitelenmi ve noksan sfatlardan uzak ve yce bulunduuna inanmaktr. Bir
baka deyile Allah hakknda vcip (zorunlu, gerekli), ciz ve imknsz sfatlar bilip ylece kabul etmektir.
Her eyi bilen ve her eye gc yeten bir Allah'a inanmak, ergenlik ana gelmi ve akll her insann ilk ve asl sorumluluudur. lh dinlerin
kesintiye urad dnemlerde yaam olan veya hibir dinden haberi olmayan kimseler de bir Allah inancna sahip olmakla ykmldrler. nk
insan yaratltan getirdii mutlak ve stn gce inanma duygusu ile evrendeki akllara durgunluk veren dzeni grdkten sonra bu dzeni salayan
bir ve esiz yaratcnn varl inancna kolaylkla ular. "...Gkleri ve yeri
yaratan Allah hakknda phe mi vardr?..." (brhim 13/10) melindeki
yet bu gerei dile getirmektedir.
AKAD
83
84
LMHAL
AKAD
85
86
LMHAL
"Allah, kendisinden baka ilh olmayandr. En gzel isimler O'na mahsustur" (Th 20/8), "...En gzel isimler O'nundur. Gklerde ve yerde olanlar
O'nun ann yceltmektedirler. O galiptir, hikmet sahibidir" (el-Har 52/24)
melindeki yetlerde de ifade edildii gibi en gzel isimler Allah'a mahsustur. nk btn kemal ve yetkinliklerin sahibi O'dur. O'nun isimleri en
yce ve mutlak stnlk ifade eden kutsal kavramlardr. Allah'n isimlerine
esm-i ilhiyye de denilir.
Allah Tel'nn Kur'an'da ve sahih hadislerde geen pek ok ismi vardr.
Kul bu isimleri renerek Allah' tanr, O'nu sever ve gerek kul olur.
Kur'an'da "En gzel isimler Allah'ndr. O halde O'na o gzel isimlerle dua
edin..." (el-Arf 7/180) buyurularak, esm-i hsn ile dua ve niyazda bulunulmas emredilmitir. Esm-i hsnnn birden fazla olmas, iaret ettii
ztn birden ok olmasn gerektirmez, btn isimler o tek zta dellet ederler: "De ki: ster Allah deyin, ister rahmn deyin, hangisini deseniz olur..."
(el-sr 17/110).
Hz. Peygamber bir hadislerinde, yce Allah'n 99 isminin bulunduunu,
bu isimleri sayan ve ezberleyen kimselerin cennete gireceini haber vermitir (Buhr, Daavt, 68; Tevhd, 12; Mslim, Zikr, 2; Tirmiz, Daavt,
82). Hadislerde geen saymak (ihs) ve ezberlemek (hfz) ile maksat
Allah gzel isimleriyle tanmak ve Ona iman, ibadet ve itat etmektir.
Allahn isim ve sfatlar 99 isimden ibaret deildir. Allah'n yet ve
hadislerde geen baka isimleri de vardr. Hadiste 99 saysnn zikredilmesi,
snrlama anlamna deil, bu isimlerin Allah'n en mehur isimleri olmas
sebebiyledir. Tirmiz ve bn Mce'nin rivayet ettikleri bir hadiste bu doksan
dokuz isim tek tek saylmtr (Tirmiz, Daavt, 82; bn Mce, Du, 10).
Bu isimler unlardr:
Allah, Rahmn (esirgeyen), Rahm (balayan), Melik (buyruklar tutulan), Kudds (noksanlklardan arnm), Selm (yaratklarn selmette klan),
M'min (inananlar gvenlikte klan), Mheymin (hkm altna alan), Azz
(ulu, galip), Cebbr (dilediini zorla yaptrma gcne sahip olan), Mtekebbir
(yegne byk), Hlik (yaratc), Br (eksiksiz yaratan), Musavvir (her eye
ekil veren), Gaffr (gnahlar rtc, mafireti bol), Kahhr (isyankrlar
kahreden), Vehhb (karlksz veren), Rezzk (rzklandran), Fetth (hayr
kaplarn aan), Alm (her eyi bilen), Kabz (ruhlar kabzeden, can alan), Bst
(rzk genileten, mrleri uzatan), Hfd (kfirleri alaltan), Rfi (mminleri
ykselten), Muiz (ycelten, aziz klan), Mzil (deersiz klan), Sem (iiten),
Basr (gren), Hakem (hkmedici, iyiyi ktden ayrt edici), Adl (adaletli), Latf
(kullarna lutfeden), Habr (her eyden haberdar), Halm (yumuaklk sahibi),
AKAD
87
Azm (azametli olan), Gafr (ok affedici), ekr (az amele bile ok sevap
veren), Al (yce, yceltici), Kebr (byk), Hafz (koruyucu), Muht (kuatan),
Rezzk (rzklarn yaratc), Hasb (hesaba eken), Cell (ycelik sfatlar
bulunan), Kerm (ok cmert), Rakb (gzeten), Mcb (dualar kabul eden),
Vsi (ilmi ve rahmeti geni), Hakm (hikmet sahibi), Vedd (mminleri seven),
Mecd (erefi yksek), Bis (ldkten sonra dirilten ve peygamber gnderen),
ehd (her eye ahit olan), Hak (hakkn kendisi), Vekl (kullarn ilerini yerine
getiren), Kav (gl, kuvvetli), Metn (gl, kudretli), Vel (mminlere dost ve
yardmc), Hamd (vgye lyk), Muhs (her eyi sayan, bilen), Mbd (her
eyi yokluktan karan), Mud (ldrp yeniden dirilten), Muhy (hayat veren,
dirilten), Mmt (ldren), Hay (diri), Kayym (her eyi ayakta tutan), Vcid
(istediini istedii anda bulan), Mcid (an yce ve keremi ok), Vhid (bir),
Samed (muhta olmayan), Kadir (kudret sahibi), Muktedir (her eye gc
yeten), Mukaddim (istediini ne alan), Muahhir (geri brakan), Evvel
(balangc olmayan), hir (sonu olmayan), Zhir (varl ak olan), Btn (zt
ve mahiyeti gizli olan), Vl (sahip), Mtel (noksanlklardan yce), Ber (iyilii
ok), Tevvb (tvbeleri kabul edici), Mntakim (silerden intikam alan), Afv
(affedici), Raf (efkati ok), Mlik'l-mlk (mlkn gerek sahibi), Z'l-celli
ve'l-ikrm (ululuk ve ikram sahibi), Muksit (adaletli), Cmi (birbirine zt eyleri
bir araya getirebilen), Gan (zengin, kimseye muhta olmayan), Mun
(dilediini muhta olmaktan kurtaran), Mni (istedii eylere engel olan), Zr
(dilediini zarara sokan), Nfi (dilediine fayda veren), Nr (aydnlatan), Hd
(hidayete erdiren), Bed (ok gzel yaratan), Bk (varl srekli olan), Vris
(mlkn gerek sahibi), Red (yol gsterici), Sabr (ok sabrl).
Allah'n isimleri konusundaki temel dayanak vahiy olduu iin, bu
isimler insanlar tarafndan deitirilemez. yet ve hadisler Allah' nasl
isimlendirmi ise yle isimlendirmek gerekir.
4. Allah'n Sfatlar
Allah Tel'ya iman etmek demek, O'nun yce varl hakknda vcip
ve zorunlu olan kemal ve yetkinlik sfatlaryla, ciz sfatlar bilip, ylece inanmak, ztn noksan sfatlardan yce ve uzak tutmaktr. Allah, anna lyk
olan btn kemal sfatlaryla nitelenmi ve noksan sfatlardan mnezzehtir.
Allah Tel'nn sfatlarnn hepsi ezel ve ebed sfatlardr. O'nun sfatlarnn balangc ve sonu yoktur. Allah'n sfatlar, yaratklarn sfatlarna benzemez. Her ne kadar isimlendirmede bir benzerlik varsa da Allah'n ilmi, iradesi,
hayat, kelm; bizim, ilim, irade, hayat ve kelmmza benzemez. Biz, Allah'n
ztn ve mahiyetini bilemediimiz ve kavrayamadmz iin O'nu isim ve
88
LMHAL
sfatlaryla tanrz. Kur'n- Kerm "Onu gzler idrak edemez. Fakat O, gzleri
idrak eder. O, eyay pek iyi bilen, her eyden haberdar olandr" (el-Enm
6/103) buyurarak, Allah'n ztn idrak etmenin, mahiyetini bilmenin imknsz
olduunu aklamtr. Hz. Peygamber de bu konuda yle buyurmutur: "Allah'n yaratklar hakknda dnnz. Fakat Allah'n zt hakknda dnmeyiniz. Gerekten siz buna hi g yetiremezsiniz" (Syt, el-Cmiu's-sagr,
I, 132; Acln, Kef'l-haf, I, 311).
Yce Allah'n varl zorunlu ve vcip olan sfatlar iki gruba ayrlr: Zt
sfatlar, sbt sfatlar.
aa) Zt Sfatlar
Sadece Allah Tel'nn ztna mahsus olan, yaratklarndan herhangi birine verilmesi ciz ve mmkn olmayan sfatlardr. Zt sfatlarn ztlar Allah
hakknda dnlemedii, bu sebeple noksanlk, sonluluk ve eksiklik ifade
eden bu zelliklerden O'nun tenzih edilmesi gerektiinden bu sfatlara tenzh sfatlar ve selb sfatlar da denilmitir. Zt sfatlar unlardr:
1. Vcd. Var olmak demektir. Allah vardr, varl bakasndan de-
il, ztnn gereidir, varl zorunludur. Vcdun zdd olan yokluk Allah
hakknda dnlemez.
2. Kdem. Ezel olmak, balangc olmamak demektir. Hibir zaman
AKAD
89
ve tek olmas, ei, benzeri ve ortann bulunmamas demektir. Vahdniyyetin zdd olan birden fazla olmak (taaddd), ei ve orta bulunmak (irk),
Allah hakknda dnlmesi imknsz olan sfatlardandr. slm'a gre Allah'tan baka ilh, yaratc, taplacak, snlacak, hkm ve otorite sahibi
bir baka varlk yoktur. hls ve Kfirn sreleri ile Kur'an'n pek ok yeti
Allah'n tek ve esizliini ortaya koyarken, irki reddeder (bk. el-Enbiy
21/22; el-sr 17/42; ez-Zmer 39/4).
6. Kym bi-nefsih. Varl kendiliinden olmak, var olmak iin bir
baka varla ihtiya duymamak demektir. Allah kendiliinden vardr. Var
olmak iin bir yaratcya, bir yere, bir zamana, bir sebebe muhta deildir.
Bakasna muhta olmak (kym bi-gayrih), Allah hakknda dnlemez.
Kur'n- Kerm'de bu sfatla ilgili olarak yle buyurulur: "De ki: O Allah
birdir. O, sameddir (bakasna ihtiya duymayandr)..." (el-hls 112/1-2),
"Ey insanlar, Allah'a muhta olan sizlersiniz. Zengin ve vlmeye lyk olan
ancak O'dur" (el-Ftr 35/15).
Her eye, kuru ve l topraa can veren O'dur. Ezel ve ebed bir hayata
sahiptir. Hayat sfatnn zdd olan l olmak (memt) Allah hakknda
dnlemez. Kur'an'da bu sfatla ilgili olarak yle buyurulur: "lmsz ve
90
LMHAL
daima diri olan Allah'a gvenip dayan..." (el-Furkan 25/58), "(Artk btn)
yzler, diri ve her eye hkim olan Allah iin eilip boyun bkmtr..."
(Th 20/111).
2. lim. Bilmek demektir. Allah her eyi bilendir. Olmuu, olan, olaca, gelmii, gemii, gizliyi, a bilir. Allah'n bilgisi yaratklarn bilgisine
benzemez, artmaz, eksilmez. O, her eyi ezel ilmiyle bilir. Allah, her eyi
olaca iin bilir. Yoksa her ey Allah bildii iin olmaz. lemde grlen bu
gzel dzen, tertip ve amaz henk, onun yaratcsnn engin ve sonsuz
ilminin en byk gstergesidir. lim sfatnn zdd olan cehl (bilgisizlik), Allah hakknda dnlmesi imknsz olan bir sfattr. lim sfat ile ilgili yetlerden ikisinde yle buyurulur: "O karada ve denizde ne varsa bilir. O'nun
ilmi dnda bir yaprak dahi dmez..." (el-Enm 6/59), "Gklerde ve yerde
olanlar Allah'n bildiini grmyor musun?..." (el-Mcdele 58/7).
3. Semi. itmek demektir. Allah iiticidir. Gizli, ak, fslt halinde,
yava sesle veya yksek sesle ne sylenirse Allah iitir, duyar. Bir eyi
duymas, o anda ikinci bir eyi iitmesine engel deildir. itmemek ve sarlk Allah hakknda dnlemez.
4. Basar. Grmek demektir. Yce Allah her eyi grcdr. Hibir ey
Allah'n grmesinden gizli kalmaz. Sakl, ak, aydnlk, karanlk ne varsa
Allah grr. Grmemek (mlk) Allah hakknda dnlemez. Allah'n
iitici ve grc olduuna dair pek ok yet vardr. Bunlardan birinde yle
buyrulur: "(Allah) gzlerin hain bakn ve kalplerin gizlediini bilir. Allah
adaletle hkmeder. O'nu brakp taptklar ise hibir eye hkmedemezler.
phesiz ki Allah, hakkyla iiten ve grendir" (el-M'min 40/19-20).
5. rade. Dilemek demektir. Allah dileyicidir. Allah varlklarn konumla-
rn, durumlarn ve zelliklerini belirleyen varlktr. Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. rade sfatnn zdd olan iradesizlik ve zorunda olmak (cb bi'zzt) Allah hakknda dnlemez. Meet de irade anlamna gelen bir kelimedir. Kur'an'daki "De ki: Mlkn gerek sahibi olan Allahm, sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden alrsn. Dilediini yceltir, dilediini de
alaltrsn..." (l-i mrn 3/26), "Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr. O, dilediini yaratr..." (e-r 42/49) yetleri irade sfatnn nakl delillerindendir.
AKAD
91
92
LMHAL
B) MELEKLERE MAN
a) Melek Kavram ve Meleklere man
Szlkte "haberci, eli, g ve kuvvet" anlamlarna gelen melek, Allah'n
emriyle eitli grevleri yerine getiren, gzle grlmeyen nrn ve ruhan
varlktr.
Kur'an'da meleklere imann farz olduunu bildiren birok yet vardr:
"Peygamber Rabbi tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de.
Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler..." (elBakara 2/285).
"...Asl iyilik Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaplara ve peygamberlere iman edenlerin iyi amelidir..." (el-Bakara 2/177).
AKAD
93
duu bildirilmekle birlikte bu kanatlarn mahiyeti konusunda bir ey sylemek mmkn deildir. Meleklerin nrn varlklar olduu gz nnde tutulursa, bunlar ku veya uak kanatlar gibi madd nitelemelere konu etmenin
doru olmayaca ortadadr. Kanatlarn mahiyetini ancak Allah ve melekleri
gren peygamberler bilebilirler. Meleklerin kanatlar onlarn sretini, kanatlarnn fazlal onlarn g ve srat ynnden derecelerini, Allah katndaki
deerlerini gsterdii eklinde anlalabilir.
4. Melekler Allah'n emir ve izniyle eitli ekil ve klklara brnebilirler. Cebril (a.s) Hz. Peygamber'e ashaptan Dihye eklinde grnm, bazan
kimsenin tanmad bir insan eklinde gelmitir. Yine Cebril (a.s), Hz.
Meryem'e bir insan eklinde grnm (Meryem 19/16-17), meleklerden bir
grup, Hz. brhim'e bir olu olaca mjdesini getiren insanlar eklinde gelmi, o da onlar misafir zannederek kendilerine yemek hazrlam, fakat
yemediklerini grnce korkmu, sonra da melek olduklarn anlamtr (Hd
11/69-70). Bu yetten meleklerin yiyip imedikleri sonucu da kmaktadr.
5. Melekler gzle grnmezler. Onlarn grnmeyileri, yok olduklarndan
deil, insan gznn onlar grebilecek kabiliyet ve kapasitede yaratlmam
olmasndandr. Melekler peygamberler tarafndan asl ekilleriyle grlmlerdir. Asl ekillerinden kp bir baka madd ekle, mesel insan ekline girmeleri durumunda dier insanlarca da grlmeleri mmkn olur. Cibrl hadisi
diye bilinen, iman, islm ve ihsan kavramlarnn tanmlarnn yapld hadiste
94
LMHAL
belirtildii gibi, Cebril ashap tarafndan insan eklinde grlmtr (bk. Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15).
6. Melekler gayb bilemezler. nk gayb, ancak Allah bilir. Eer Allah
tarafndan kendilerine gayba dair bir bilgi verilmi ise, ancak o kadarn
bilebilirler. Kur'an'da ifade edildiine gre Allah, Hz. dem'e varlklarn isimlerini retmi, sonra da isimlerin verildii varlklar meleklere gstererek,
bunlarn isimlerini haber vermelerini onlardan istemi, bunun zerine melekler "Seni tenzih ederiz. Senin bize rettiinden baka bizim hibir bilgimiz yoktur. nk her eyi hakkyla bilen, hkm ve hikmet sahibi olan
sensin" demilerdir. Bunun zerine de Cenb- Hak Hz. dem'in, varlklarn
isimlerini haber vermesini emretmi, o da syleyiverince yle seslenmitir:
"Size demedim mi ki, gklerin ve yerin gaybn phesiz ben bilirim. Neyi
aklarsanz neyi de gizlemiseniz ben bilirim" (el-Bakara 2/31-33).
AKAD
95
Mnker ve Nekir, lmden sonra kabirde sorgu ile grevli iki melektir.
Bilinmeyen, tannmayan, yadrganan anlamndaki mnker ve nekir, mezardaki lye, hi grmedii bir ekilde grnecekleri iin bu ismi almlardr. Bu iki melek kabirde llere, "Rabbin kim? Peygamberin kim? Kitabn
ne?" diye sorular yneltecekler, alacaklar cevaplara gre lye iyi veya
kt davranacaklardr.
Hamele-i Ar, ar tayan meleklerin addr. Kur'an'da haklarnda
yle buyurulur: "Ar yklenen, bir de onun evresinde bulunanlar (melekler) Rablerini hamd ile tesbih ederler. O'na iman ederler..." (el-M'min 40/7;
ayrca bk. el-Hkka 69/17).
Mukarrebn ve lliyyn adyla anlan melekler, Allah' tesbih ve anmakla grevli olup, Allah'a ok yakn ve O'nun katnda erefli mevkii bulunan meleklerdir (en-Nis 4/172). Cennet ve cehennemdeki ileri yrtmekle
grevli melekler de vardr (bk. er-Rad 13/23-24; et-Tahrm 66/6; elMddessir 74/29-31).
Bunlardan baka, insann kalbine doruyu ve gerei ilham etmekle
(Tirmiz, Tefsr, 3), namaz klanlarla birlikte Ftiha sresinin bitiminde
"min" demekle (Buhr, Ezn, 111, 112; Daavt, 63; Mslim, Salt,
18), hergn sabah ve ikindi namazlarnda mminlerle birlikte olmakla
(Buhr, Mevkt, 16; Mslim, Mescid, 37), Kur'an okurken yeryzne
inmekle (Buhr, Fezil'l-Kur'n, 15; Mslim, Msfirn, 36), sokaklar ve
yollar dolap zikir, Kur'an ve ilim meclislerini arayp bulmakla (Buhr,
Daavt, 66; Mslim, Zikr, 8), mminlere (Ahzb 33/43) zellikle bilgin
olan mminlere rahmet okumakla (Tirmiz, lim, 19), sadece Allah'a hamd
ve secde etmekle (Arf 7/206) grevli melekler de vardr.
96
LMHAL
lekler cevap verememi, Hz. dem ise birer birer saymtr (el-Bakara 2/3134). Ayrca meleklerin Allah'a kulluklar ve hayrl eyleri yapmalar, iradeye bal olmayan hareketlerdir. Halbuki insan Allah'a kulluunu ve iyi
ileri, kendisini doru yoldan ayracak pek ok engeli aarak yapar. Btn
bunlar insan cinsinin melek cinsinden stn olduunu gsterir. Meleklerin
nde gelenleri, peygamber olmayan btn insanlardan; takv sahibi mminler, ehidler, salih amel ileyenler, dinde dosdoru hareket edenler, dier
meleklerden; dier melekler de insanlarn kfir, mnafk, mrik, inanc
bozuk, amelsiz, ahlksz olanlarndan daha stndr.
f) Cin ve eytan
aa) Cin
Szlkte, "gizli ve rtl varlk, grlmeyen ey" anlamna gelen cin,
terim olarak duyu organlaryla alglanamayan, eitli ekillere girebilen;
ateten yaratlm, mnev, ruhan ve gizli varlklara verilen bir addr.
Cin kelimesi geni anlamyla ele alndnda, insan kelimesinin kart
olarak kullanlr ve herhangi bir kaytla snrlandrlmamsa, duyu organlarndan gizlenmi btn mnev varlklar ifade eder. Dar anlamyla ise cin
kelimesi, ruhan varlklarn bir ksmn belirtmek iin kullanlr. nk gzle
grlmeyen ruhan varlklar: Hayrl olan ve Allah'n emrinden kmayan ve
insana iyi eyler ilham eden melekler, insan aldatan ve erre ynelten eytanlar, hem hayrllar hem de erlileri bulunan cinler, olmak zere e ayrlmaktadr.
Cinler, duyu organlaryla alglanamayan varlklar olduu iin, onlar
hakkndaki tek bilgi kayna vahiydir. Kur'n- Kerm ve sahih hadisler,
cinlerden bahsetmekte, doru dnebilen akl da bunu imknsz grmemektedir. nsanlarn cinleri gremeyii, gzlerinin cinleri grecek yetenekte
yaratlmam olmasndandr.
Kur'an'a gre insan topraktan, cinler ise ateten yaratlmtr: "Cinleri z
ateten yaratt" (er-Rahmn 55/15), "Andolsun biz insan, kuru kara amurdan, ekillenmi kara balktan yarattk. Cinleri de daha nce, zehirli ateten
yarattk" (el-Hicr 15/26-27). Sonuncu yet cin trnn insan trnden nce
yaratldn da gstermektedir.
Kur'an'da cinlerden bahseden, yirmi sekiz yetten oluan ve Cin sresi
diye bilinen bir sre bulunmaktadr. Bu srede de dile getirildii gibi, cinler
eitli gruplara blnmlerdir. Cinlerin bir ksm mslmandr. Bir ksm da
AKAD
97
98
LMHAL
bb) eytan
Gzle grlmeyen fakat varl kesin olan, azgnlk ve ktlkte ok ileri giden, kibirli, si, insanlar saptrmaya alan cinlere eytan ad verilir.
Kur'n- Kerm'de ilk eytandan bls diye sz edilir, bls, azm ve Rabbinin buyruuna isyan ederek sapkla dm cinlerdendir. "Hani biz meleklere dem'e secde edin demitik. bls hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi, byklk taslad ve kfirlerden oldu" (el-Bakara 2/34) anlamndaki
yet, onun melek olduunu gstermez. nk bu yette, ifadenin ounlua gre dzenlenmesi kuralna uygun bir slp kullanlmtr. "...bls cinlerdendi; Rabbinin emrinden dar kt..." (el-Kehf 18/50) yetinden de
aka anlalaca gibi, aslnda o bir cindir. Allah'a ibadet ederek derecesini
ykseltmi, melekler arasna karm, daha sonra da isyan yznden bu
konumunu yitirmitir.
Melekler ve cinler gibi duyu organlaryla alglanamayan fakat varl
Kur'n- Kerm ve sahih hadislerde kesin biimde haber verilen eytan,
ateten yaratlmtr. Hz. dem'in amurdan, kendisinin ise ateten yaratld gerekesiyle ondan stn olduunu iddia etmi, dem'e secde etmekten
kanm, Allah'n lnetine uram ve O'nun huzurundan kovulmutur.
Daha sonra Hz. dem ve ei Havv'y yanltarak, onlarn cennetten karlmalarna sebep olmutur.
eytan ilk insandan beri btn insanlara ktlkleri, kfr ve gnahlar
ssleyip gzel gstermi, insanlar hak yoldan uzaklatrmak iin elinden
geleni yapmtr.
Allah'n gsterdii dosdoru yoldan uzaklamak, yasaklar inemek,
eytana imkn ve frsat vermek demektir. Sapklk ve azgnlkta devam
edenler, eytann kendilerini epeevre kuatmasna, kendilerinin de eytann esiri olmalarna sebep olurlar. Yce Allah insanlar eytann dmanlna, hile ve aldatmacalarna kar uyarmtr: "nk eytan sizin dmannzdr. Siz de onu bir dman sayn. O, kendi taraftarlarn ancak ate ehlinden olmaya arr" (el-Ftr 35/6).
Dnyada insanlar hak ve hakikatten uzaklatran eytan, hirette de onlar iledikleri ile babaa brakacak, bu konuda kendisini sulamamalarn
syleyecektir. eytanlar, her peygambere dman klnd gibi, her insan
yoldan karmaya alacak ve kt eyleri ssl gsterip, yasaklar
inemeye tevik edecek bir eytann bulunaca da Hz. Peygamber tarafndan
bildirilmitir (bk. Mslim, Mnfikun", 11).
AKAD
99
Yce Allah, Kur'an okunduunda kovulmu eytandan kendisine snlmasn emrettikten sonra, Allah'a itenlikle inanp ibadet eden, yasaklarn inemeyen kimseler zerinde eytann hibir etki ve hkimiyetinin
olmayacan ifade etmitir (bk. en-Nahl 16/98; el-sr 17/65; el-Arf 7/21).
Allah Tel varlklar, biri dierinden ayrt edilebilsin ve aralarndaki fark
insanlarca kolaylkla anlalabilsin diye ztlaryla birlikte yarattndan, eytan da yaratklarn en temiz ve en ereflilerinden olan, hak ve hayr tavsiye
eden meleklerin varlna zt ve alternatif olarak yaratmtr. nk belli
fiillerin ibadet, hayr, gzel ve iyi oluu, ancak ztlarnn varl ile bilinebilir
ki, insanlara er ve irkin fiillerde yol gsteren de eytandr.
C) KTAPLARA MAN
a) lh Kitap Kavram ve Kitaplara man
Kitap, szlkte "yazmak ve yazl belge" anlamna gelir. Terim olarak
ise, Allah Tel'nn kullarna yol gstermek ve aydnlatmak zere peygamberine vahyettii szlere ve bunun yazya geirilmi ekline denilir. oulu
"ktb"dr. Hristiyan ve yahudilere ilh kitap olarak ncil ve Tevrat verildiinden onlara "Ehl-i kitap" denilmitir. lh kitaplara Allah katndan indirilmi olmas sebebiyle "ktb-i mnzele" veya "semav kitaplar" da denilir.
Kitaplara iman, Allah tarafndan baz peygamberlere kitaplar indirildiine
ve bu kitaplarn ieriinin tmyle doru ve gerek olduuna inanmak demektir. Yce Allah Hz. Peygamber'e, "te onun iin sen (tevhide) davet et ve
emrolunduun gibi dosdoru ol. Onlarn heveslerine uyma ve de ki: Ben Allah'n indirdii kitaba inandm ve aranzda adaleti gerekletirmekle
emrolundum..." (e-r 42/15) diye hitap etmi, mminlere de "Ey iman
edenler, Allah'a, peygamberine, peygamberine indirdii kitaba ve daha nce
indirdii kitaba iman ediniz. Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve kyamet gnn inkr ederse tam mnasyla saptmtr" (en-Nis
4/136) buyurarak, kitaplara inanmann bir iman esas olduunu belirtmitir.
100
LMHAL
AKAD
101
102
LMHAL
ncil'e, Allah'tan Hz. s'ya indirildii ekliyle inanmak imann gereklerindendir. Fakat bugn ncil'in orijinal metni de dier bozulmu kitaplar gibi
elde yoktur. Bozulmu ve insanlar tarafndan mdahaleye mruz kalm
ekli vardr. ncil'e Ahd-i Cedd de (Yeni Ahit) denilir.
Bir mslmana nceki kutsal kitaplarda bulunan bir hususun haber verilmesi durumunda; eer bu husus, Kur'an ve sahih hadislerdeki bilgilere uygunsa kabul edilir. yet ve hadislere aykr ise reddedilir. yet ve hadislerde
hi bahsedilmiyor ve slm'n temel prensiplerine de zt dmyorsa Hz. Peygamber'in u tavsiyesi dorultusunda hareket edilir: "Ehl-i kitab tasdik de
etmeyin, tekzip de (yalanlamayn). Biz Allah'a, bize indirilene, brhim'e...
indirilene inandk deyin" (Buhr, Tefsr, sre: 2/11; tism, 25).
ee) Kur'an
Allah tarafndan gnderilen ilh kitaplarn sonuncusu olan Kur'n- Kerm, son peygamber Hz. Muhammed'e indirilmitir. Szlkte "toplamak, okumak, bir araya getirmek" anlamna gelen Kur'an terim olarak yle tarif edilir:
AKAD
103
104
LMHAL
1. tikad. Bata Allah'a iman olmak zere peygamberlere, meleklere, kitaplara, kaz ve kadere, hirete ait nemli konular ve inanla ilgili eitli
meseleler, Kur'an'n kapsad konularn banda gelir.
2. badetler. Kur'an'da mslmanlarn yapmakla ykml bulunduklar
yardmc olmak zere, ana babaya hrmet, insanlarla iyi geinme, iyilii
emretme, ktlkten sakndrma, adalet, doruluk, alak gnlllk, merhamet, sevgi... gibi ahlk hkmleri de kapsamna almaktadr.
6. Nasihat ve Tavsiyeler. nsanlara emir ve yasaklar konusunda duyarl
olmalarn, nefislerine esir dmemelerini, dnyay hirete tercih etmemelerini, dnyada imtihana ekildiklerini hatrlatan, eitli tehlikelerden koruyan
nasihat ve tavsiyeler de Kur'an'n ierdii konular arasndadr.
7. Vad ve Vad. Allah'n emirlerine boyun eip yasaklarndan kanan-
AKAD
105
106
LMHAL
3. Kur'an, bize kadar hi bozulmaya ve deitirilmeye uramadan gelmi, kyamete kadar da yle kalacaktr.
4. O, Hz. Muhammed'in peygamber olduunu gsteren mcizelerin en
by ve srekli olandr.
5. Kur'an'n kapsad yce gerekler kyamete kadar btn insanlarn
ve alarn ihtiyacn karlayacak deerdedir. Bilimin ve akln, ondaki gereklerde eliki bulaca bir zamann gelmesi dnlemez.
6. Kur'an'n bir baka stnl kolayca ezberlenebilmesidir. Bu zellik
D) PEYGAMBERLERE MAN
a) Peygamber Kavram ve Peygamberlere man
Peygamber, Farsa'da haber tayan ve eli anlamlarna gelir. Din terim olarak, Allah'n kullar arasndan setii ve vahiyle ereflendirerek emir
ve yasaklarn insanlara ulatrmak zere grevlendirdii eliye peygamber denir. Arapa'da, peygamber kelimesinin karl olarak, gnderilmi ve
eli demek olan resul ve mrsel kelimesi kullanlr. Terim olarak resul ve
mrsel, yeni bir kitap ve yeni bir eriatla insanlara gnderilen peygambere
denilir. oullar "rsul" ve "mrseln"dr. Neb de Allah'n emir ve yasaklarn insanlara haber veren, fakat yeni bir kitap ve yeni bir eriatla gnderilmeyip, nceki bir peygamberin kitap ve eriatn mmetine bildirmeye grevli olan peygamberdir. oulu "enbiy"dr. Rislet ve nbvvet kelimeleri
masdar olup, peygamberlik anlamna gelmektedir.
Peygamberlere iman, imann alt esasndan biridir. Peygamberlere iman
demek, insanlara doru yolu gstermek iin, Allah tarafndan sekin kimselerin gnderildiine, bu kimselerin Allah'tan getirdii btn bilgilerin gerek ve
doru olduuna inanmak demektir. Yce Allah her mslmana, aralarnda
herhangi bir ayrm yapmadan btn peygamberlere inanmay farz klmtr:
"Peygamber de kendisine Rabbi tarafndan indirilene iman etti, mminler de.
Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. Allah'n
peygamberlerinden hibiri arasnda ayrm yapmayz..." (el-Bakara 2/285). Bu
AKAD
107
rini birbirinden ayrmak isteyip bir ksmna iman ederiz, ama bir ksmna
inanmayz diyenler ve bunlar arasnda bir yol tutmak isteyenler yok mu? te
gerekten kfirler bunlardr..." (en-Nis 4/150-151).
da kyamete kadar srecektir. Hz. Muhammed'den sonra yeni bir peygamber gelecei, onun da yeni bir kitap getirecei konusunda ortaya atlan iddialar, Kur'an'n bu apak hkmn, Hz. Muhammed'in htem'nnebiyyn (peygamberlerin sonuncusu) olduu inancn inkrdan baka bir
ey deildir.
108
LMHAL
AKAD
109
4. Peygamberler sanat, ticaret, ziraat ve eitli meslekleri topluma retmek suretiyle medeniyete, kltre ve toplumsal gelimeye katkda bulunmulardr. mmetlerini hem bu dnyada hem de hirette mutlu klmaya
aba gstermilerdir.
c) Peygamberlerin Sfatlar
Peygamberlerin sfatlar deyince onlarda bulunmas ciz olan sfatlarla gerekli (vcip) ve zorunlu olan sfatlar anlalr. Kur'n- Kerm'in pek ok yerinde vurguland gibi peygamberler de insandr. Onlar da dier insanlar gibi
oturup kalkar, yiyip ierler, gezerler, evlenip oluk ocuk sahibi olurlar, hastalanr ve lrler; bu gibi zelliklere, peygamberler hakknda dnlmesi ciz
zellikler denir. lh emir ve yasaklarla ykmllk konusunda peygamberler
de dier insanlar gibidirler. Fakat onlar her hareketleriyle Allah'n insanlar iin
setii kullar ve elileri, insanlarn kendilerine bakarak davranlarna
ekidzen verdikleri birer rnek olduklarnn bilinci iindedirler. Bu sebeple
fakirken, skntdayken bile Allah'a krederler. Haset etmek, ii dna
uymamak gibi kt huylardan hibiri onlarda bulunmaz.
Her peygamberde insan olmann da tesinde birtakm sfatlarn bulunmas gerekli ve zorunludur. Bunlara vcip sfatlar denir. Bu sfatlar unlardr:
1. Sdk. Doru olmak demektir. Her peygamber doru szl ve drst
bir insandr. Onlar asla yalan sylemezler. Eer syleyecek olsalard kendilerine inanan halkn gven duygusunu kaybederlerdi. O zaman da peygamber gndermekteki gaye ve hikmet gereklememi olurdu. Sdkn zdd olan
yalan sylemek (kizb), peygamberler hakknda dnlemez. Btn peygamberler peygamberlikten nce de sonra da yalan sylememilerdir.
2. Emanet. Gvenilir olmak demektir. Peygamberlerin hepsi emin ve
gvenilir kiilerdir. Emanete asla hainlik etmezler. Bu konuda bir yette
yle buyurulur: "Bir peygamber iin emanete hyanet yaramaz..." (l-i
mrn 3/161). Emanet sfatnn zdd olan hyanet, onlar hakknda dnlmesi imknsz olan bir sfattr.
3. smet. Gnah ilememek, gnahtan korunmu olmak demektir.
Peygamberler hayatlarnn hibir dneminde irk ve kfr saylan bir gnah
ilemedikleri gibi zellikle peygamberlikten sonra kasten gnah ilememilerdir. nsan olmalar sebebiyle gnah derecesinde olmayan birtakm ufak
tefek hatalar bulunabilir. Ancak onlarn bu hatas yce Allah'n kendilerini
uyarmasyla derhal dzeltilir. Peygamberlerin bu tip kk hatalarna "zelle"
110
LMHAL
denilir. smetin kart olan msiyetten (gnah ilemek) Allah onlar korumutur. Peygamberler rnek ve nder kiiler olduklar iin, konumlarn
zedeleyecek davranlardan da uzaktrlar.
4. Fetnet. Peygamberlerin akll, zeki ve uyank olmalar demektir.
Bunun zdd olan ahmaklk peygamberlikle badamaz. Peygamberler zeki
ve akll olmasalard hitap ettikleri kiileri ikna edemezler, toplumsal dnm salayamazlard.
5. Tebli. Peygamberlerin Allah'tan aldklar buyruklar ve yasaklar mmetlerine eksiksiz iletmeleri demektir. Tebliin kart olan gizlemek (kitmn)
peygamberler hakknda dnlemez. "Ey peygamber, Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer yapmazsan Allah'n eliliini tebli etmemi olursun" (el-Mide
5/67) melindeki yet, bu sfattan sz etmektedir.
berlerin says ile ilgili bir rakam belirlemeksizin "Hz. dem'den Hz. Muhammed'e kadar gnderilmi olan peygamberlerin hepsine inandm, hepsinin hak ve gerek olduklarn kabul ettim" demek daha uygundur.
Kur'an'da ad geen peygamberler unlardr: dem, drs, Nh, Hd, Slih, Lt, brhim, smil, shk, Yakub, Ysuf, uayb, Hrn, Ms, Dvd,
Sleymn, Eyyb, Zlkifl, Ynus, lys, Elyesa, Zekeriyy, Yahy, s,
Muhammed.
Bunlardan baka Kur'an'da isim daha zikredilmitir. Fakat onlarn
peygamber mi, vel mi olduklar konusunda fikir ayrl vardr. Bunlar zeyir, Lokmn ve Zlkarneyn'dir.
e) Peygamberlik Dereceleri
slm inancna gre btn peygamberler, peygamber olmak asndan
eittirler. Allah, her mslmana aralarnda herhangi bir ayrm yapmadan
btn peygamberlere inanmay farz klmtr. Hal byle olmakla birlikte,
AKAD
111
onlarn peygamberliklerini tasdik ettikten sonra aralarnda derece farkllnn bulunabilecei de kabul edilir. Bu konuda Kur'an'da yle buyrulur: "te
bu peygamberlerden bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah onlardan
bir ksm ile konumu, bazlarn da derecelerle ykseltmitir..." (el-Bakara
2/253). yetteki "Allah'n derecelerle ykselttii kii"den kast, peygamberi-
112
LMHAL
f) Peygamberlik ve Vahiy
Peygamberlik ve vahiy birbirinden ayrlmayan iki kavramdr. Allah'tan
vahiy almayan peygamber dnlemez. Yce Allah, emir, yasak, hkm
ve haberlerini peygamberine vahyetmek suretiyle yaratt insanlara dilediini bildirir.
Szlkte "gizli konuma, gnderme, emir, iaret, ilham" gibi anlamlara
gelen vahiy, Allah Tel'nn diledii eyleri peygamberlerine, mahiyeti bizce
tam bilinemeyen bir yolla bildirmesi, Allah'la elisi arasnda bir eit gizli ve
sratli haberleme, Allah'n elisinin kalbine indirdii ey demektir. Vahiy bir
haldir, bir yaaytr. Naslln ve niteliini ancak onu yaayan peygamber
bilir. O, Allah'la peygamberi arasnda bir srdr. Ancak vahyin geli ekilleri ve
peygamberde meydana getirdii etkiler ashap vastasyla bilinmektedir.
Vahiy ile, kalpte beliren bilgi demek olan ilham arasnda fark vardr. Vahiy peygambere gelir, Allah tarafndan korunur ve gzetim altnda peygambere ular. Peygamber vahyi alrken bilinci yerindedir. lham ise korunmu
deildir, yanlma pay vardr ve bilin d olarak Allah'n sevgili kullarnn
kalbinde beliriverir.
Vahyin nasl bir olay olduunun ve mahiyetinin insanlarca bilinemeyii
ve alglanamay, vahiy olgusunu inkr etmeyi gerektirmez. nk bugn
pozitif bilimlerin zellikle parapsikolojinin ilgilendii metapsiik olaylar, varl kabul edilen fakat net ve bilimsel olarak aklanamayan olaylardr.
Yce Allah bir yette vahiy ile ilgili olarak yle buyurmutur: "Allah,
bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konuur. Yahut bir
eli gnderip, izniyle dilediini vahyeder..." (e-r 42/51).
3. Cebril'in insan ekline girerek getirdii vahiy, vahyin en kolay eklidir. Cibrl hadisi diye mehur olmu hadis bu yolla gelmitir.
AKAD
113
4. Cebril, grnmeden ngrak sesine benzer bir ses halinde vahyin gelmesidir. Bu eit vahiy, Hz. Peygamber tarafndan vahyin en ar ekli olarak nitelenmitir. Kendisinde tehdit ve korkutma olan yetler bu eit vahiyle gelmitir.
Bu eit vahiy gelirken, Hz. Peygamber son derece heyecanlanr, titrer, ok souk gnlerde dahi terlerdi (Buhr, Bed'l-vahy, 2).
5. Cebril'in Hz. Peygamber'e uyku halinde getirdii vahiydir. Bu tr
vahiyle alnan sz Kur'an deildir.
6. Cebril'in kendi asl ekliyle getirdii vahiydir. Bu ekliyle vahiy iki
defa gereklemitir. Birincisi peygamberliinin ilk gn Hira'da iken, ikincisi de miracda meydana gelmitir: "Andolsun ki, onu bir dier defa da
sidret'l-mntehnn yannda grd" (en-Necm 53/13-14).
7. Vahyi, Hz. Peygamber'in dorudan Allah'tan almas veya perde arkasndan Allah'la konumas eklinde gerekleen vahiydir. Miracda gereklemitir.
g) Peygamberliin spat
Bir peygamberin peygamberliini ispat, ancak hi phe tamayan kesin bir delille mmkn olabilir. Bu kesin delil de, ya onun gsterdii mcizeyi duyu organyla gzlemek, yahut kesin bilgi ifade eden mtevtir bir
haberle o mcizeden haberdar olmaktr. Gnmzde bu deliller ancak Hz.
Peygamber iin geerlidir. Hz. Peygamber'in ise bata Kur'an mcizesi olmak zere pek ok mcizesi bize tevtr yoluyla ulamtr.
aa) Mcize
Szlkte "insan ciz brakan, kar konulmaz, olaan st, garip ve tuhaf ey" anlamlarna gelen mcize, terim olarak "yce Allah'n, peygamberlik iddiasnda bulunan peygamberini dorulamak ve desteklemek iin yaratt, insanlarn benzerini getirmekten ciz kald olaanst olay" diye
tanmlanr. Tabiat kanunlarnn geerliliini ve etkilerini ksa ve geici bir
sre durduran mcizenin mahiyeti, pozitif bilimlerle aklanamaz. Aksi
halde bu mcize olmaktan kar ve olaan bir ey olurdu. O halde mcize,
peygamber olan kiinin, akllarn alamayaca bir olay Allah'n kudreti ile
gstermeyi baarmasdr. Kur'an'da mcize terimi yerine yet, beyyine ve
burhan kavramlar kullanlr.
114
LMHAL
AKAD
115
Kur'n- Kerm, hem sz hem de anlam ynnden mcizedir. O, Arap edebiyatnn zirvede olduu bir dnemde inmi, Araplar'a kendisinin bir benzerini
116
LMHAL
getirmeleri iin meydan okumu, slbu, artc nazm (ifadesi, lafz), fesahat ve
belgatyla onlar ciz brakmtr. mm olan Peygamber'in, Allah'tan ald
vahiy ile insanlara bildirdii Kur'an, en yksek gerekleri kapsamaktadr. Bilim
ve tekniin sonradan ulat gerekleri Kur'an asrlarca nceden haber vermi,
hibir bulu ve bilimsel gelime, onun ierii ile ters dmemitir.
bb) Hiss Mcizeler
Hz. Peygamber'in yaad dnemdeki insanlara gsterdii, duyu organlaryla alglanabilen olaan st olaylara hiss mcize denilir. Hz. Peygamber'in hiss mcizelerinin bir ksm kendi ahs ile ilgilidir. Ashaptan, Hz.
Muhammed'in beden ve ruh zellikleri, stn ahlk ve rnek davranlar
ile ilgili olarak nakledilen rivayetler, bunlar deerlendiren ilim adamlar ve
bilge kiiler nezdinde, byle yce niteliklerin ondan nce ve sonra hibir
kimsede toplanmad ynnde kesin bir ortak kanaat oluturmutur. Nitekim bir yahudi iken Mslmanl kabul eden Abdullah b. Selm, Hz. Peygamber'le ilk karlatnda: "Bu yz asla bir yalanc yz olamaz" demekten kendini alamamtr. Hz. Peygamber mr boyunca bu stn nitelikleri
kendisinde korumu, inanmayanlar ar dmanlklarna ramen onda
eletirebilecekleri bir yn bulamamlardr. Bu da onun peygamberlik iddiasn destekleyen ok gl bir delil kabul edilmitir. nk yce Allah'n, peygamber olmad halde peygamberliini ileri sren bir kimsenin ahsnda
bunca stnlkleri ve erdemi toplamas, ona 23 yl msaade etmesi, sonra
da tebli ettii dini, dier dinlere stn klp dmanlarna galip getirmesi ve
lmnden sonra eserlerini kyamete kadar yaatmas aklen imknszdr.
Ayrca, Hz. Peygamber'in slm arsn ilk kez, kitap sahibi olmayan ve
hikmetten anlamayan bir kavme yneltmesi, onlara kitab ve hikmeti aklamas, din ve hukuk hkmleri retmesi (el-Bakara 2/151) ve onlarn
ahlkn mkemmelletirmesi de onun kiilii ile ilgili hiss mcizeleri arasnda saylmtr.
Hz. Peygamber'in hiss mcizelerinin bir ksm da ahsnn (bedeni ve kiilii) dnda meydana gelmitir. Bu tip mcizelerinin en mehurlar unlardr:
a) Bir gecenin ok ksa bir annda Mescid-i Harm'dan, Mescid-i
Aks'ya gitmesi ile balayan isr ve mirac mcizesi (el-sr 17/1).
b) Ayn iki paraya ayrlmas (Buhr, Menkb, 27; Mslim, Mnfikun",
8).
AKAD
117
d) lk zamanlar yannda hutbe okuduu hurma ktnn, minber yapldktan sonra, Hz. Peygamber'in minbere knda inlemeye balamas,
bunun zerine Hz. Peygamber'in ona yaklaarak okar gibi elini gezdirmesi
ve ktn susmas (Buhr, Menkb, 25).
e) Hayber fethinde bir yahudi kadnn, Hz. Peygamber'i ldrmek amacyla, ona kzartlm zehirli koyun eti sunmas zerine, kendisinin zehirli
olduunu koyunun haber vermesi (Buhr, Tb, 55; Mslim, Selm, 18;
Eb Dvd, Dyt, 6).
cc) Haber eklindeki Mcizeler
Bu tr bir mcize, Hz. Peygamber'in herhangi bir eitim ve retimden
gemedii halde gemi ve gelecee dair vermi olduu haberleri ifade eder.
Haber mcizeler arasnda unlar saylabilir:
a) Hz. Peygamber nceki mmetlerin tarihini okumad halde, yahudi
ve hristiyan bilginlerinin, gemi peygamberler ve eski mmetler hakkndaki eitli sorularn vahiyle cevaplandrmtr.
b) Bedir Sava gnnde, dman ordusundan kimlerin nerede ldrleceklerini nceden haber vermi ve dedii gibi kmtr (Mslim, Cennet, 17).
c) Kur'an'daki "Yaknda o (mrik) topluluu bozulacak ve onlar arkalarn dnp kaacaklardr" (el-Kamer 54/45) yeti Mekke'de inmi, yetin
haber verdii husus, Bedir Savanda gereklemitir.
d) Yine Kur'n- Kerm'deki "Kur'an' sana farz klan Allah, elbette seni
dnlecek yere (Mekke'ye) dndrecektir..." (el-Kasas 28/85) yetinde ha-
E) HRETE MAN
a) hiret Gn ve hirete man
hiret, szlkte "son, sonra olan ve son gn" anlamlarna gelir.
Terim olarak hiret, srfil'in (a.s.) Allah'n emriyle, kyametin kopmas
iin sra ilk defa flemesiyle balayacak olan ebed hayata denilir. srfil
118
LMHAL
(a.s.) sra ikinci defa fleyince insanlar diriltilip hesaba ekilecek, sonra
dnyadaki iman ve amellerine gre ceza ve mkfat grecek, cennetlikler
cennete, cehennemlikler cehenneme girecek ve orada kalacaklardr.
hirete iman, iman esaslarndan olup genellikle Kur'an'da "el-yevm'lhir" (son gn) eklinde, Allah'a imanla yan yana zikredilmitir. Bu da
hiret inancnn iman esaslar arasnda ok nemli olduunu gstermektedir.
Allah'a ve O'nun birer yol gsterici olarak peygamberler gnderdiine inanmak, insanlarn sorumlu olduuna inanmay da gerekli klar. nsandaki sorumluluk duygusu da kiiyi, yaptklarnn karln grecei hiret hayatna inanmaya gtrr.
hirete inanmayan kimse Kur'an yetlerini inkr ettii iin kfir olur:
"...Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn
inkr ederse o tam mnasyla saptmtr" (en-Nis 4/136) melindeki yet
Kur'an'da hiret ve hiret hayat ile ilgili verilmi olan pek ok isim vardr. Bu isimlerden bazlar unlardr: el-yevm'l-hir (son gn, hiret gn),
yevm'l-bas (dirili gn), yevm'l-kyme (kyamet gn), yevm'd-dn
(ceza ve mkfat gn), yevm'l-hisb (hesap gn), yevm't-telk (kavuma gn), yevm'l-hasre (hasret ve pimanlk gn).
Peygamber Efendimiz'in de hiret ve halleri ile ilgili pek ok hadisi vardr. zellikle kyamet almetleri, kabir hayat, maher, hesap, mzan, srat,
efaat, cennet ve cehennemle ilgili ok sayda hadis bulunmaktadr.
AKAD
119
nn grlecei o gn Kur'an'da "din gn, ceza ve mkfat gn" diye nitelendirilmi, bu terimin getii Ftiha sresi be vakit namazn her rekatnda
okunarak, hiret inanc ve adalet duygusu srekli canl tutulmutur.
120
LMHAL
3. nsandaki sonsuzluk ve ebedlik duygusu, hirete inanmay gerekli klar. nsanlk tarihi ile ilgili olarak, deiik alanlarda yaplan incelemeler, insanda bir ebedlik ve sonsuzluk duygusunun varln gstermitir. Vatanndan
ayr kalm fakat yurduna dnmek isteyen bir garip yolcu olduu duygusu,
insanda onu ebed hayat inancna hazr tutan, yaratltan bir zelliktir. Bununla birlikte, dnya hayatna ar tutkunluklar yznden, hiret inancna
kar kan ve btn varlk gayelerini geici dnya yaantsna hapseden insanlar da olagelmitir. Kur'an "Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr, lrz
ve yaarz. Bizi tketip bitiren ancak ve ancak zamandr" diyenlerin, gerek bir
bilgiye dayanmadklarn ifade ederek, inkrclar ve hireti yalanlayanlar
mahkm etmi (el-M'minn 23/33-37), bu konudaki lmsz gerei yle
hatrlatmtr: "De ki: Allah sizi diriltir, sonra ldrr. Sonra sizi phe gtrmeyen kyamet gnnde bir araya toplar. Fakat insanlarn ou bilmezler.
Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr. Kyametin kopaca gn var ya, ite o
gn btla sapanlar hsrana urayacaklardr" (el-Csiye 45/26-27).
4. nsann ba bo ve amasz yaratlmay da hirete inanmay gerektirir. Kur'an'da da ifade edildii gibi insan bo yere ve amasz yaratlmamtr.
O, yaratl gayesini gerekletirmek, yeryznde halife olmak, ancak kulluk
etmek iin yaratlmtr. yleyse o bu grevleri yerine getirmekle ykmldr.
Getirirse hirette karln da grecektir. Bir yette yle buyurulur: "Sizi
sadece bo yere yarattmz ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceinizi mi sandnz? Mutlak hkim ve hak olan Allah ok ycedir. O'ndan
baka Tanr yoktur. O, yce Ar'n sahibidir" (el-M'minn 23/115-116).
AKAD
121
122
LMHAL
Kur'an'da kyamet gn; saat, vka (kesin olarak meydana gelecek olan),
et-tmmet'l-kbr (en byk felket ve bel), hkka (gerek olan), gaiye
(iddetiyle birden bire halk saran), karia (kapy alacak gerek) gibi isimlerle
de anlmtr.
Kyamet gn nce mminlerin ruhlar alnarak hirete gmeleri salanacak, bylece kyamet, insanlarn ktleri ve kfirler zerine kopacaktr
(Buhr, Fiten, 5; Mslim, Fiten, 53; bn Mce, Fiten, 24).
1. Kyametin Kopaca Zaman
Kyametin ne zaman kopacan ancak Allah bilir. Bu konuda ne Hz. Peygamber, ne ona vahiy getiren Cebril (a.s.), ne de zaman gelince kyamet
olayn fiilen gerekletirmekle grevlendirilecek olan srfil (a.s.) bu bilgiye
sahiptir. Yce Allah kyametin kopaca zaman ancak kendisinin bildiini
eitli yetlerde ifade etmitir. Bu konudaki baz yetlerin meli yledir:
"Kyamet vakti hakkndaki bilgi ancak Allah katndadr..." (Lokmn
31/34).
"Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi
ancak Rabbimin katndadr. Onun vaktini O'ndan bakas aklayamaz. O,
gklere de yerlere de ar gelmitir. O size anszn gelecektir. Sanki sen onu
biliyormusun gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah katndadr. Ama insanlarn ou bilmezler" (el-Arf 7/187).
Cibrl hadisi diye bilinen hadiste de Cebril (a.s.) iman, slm ve ihsan
kavramlarnn ne ifade ettiini Hz. Peygamber'e sorduktan sonra kyametin
ne zaman kopacan sormu ve u cevab almtr: "Bu meselede kendisine
soru sorulan, sorandan daha bilgili deildir" (Buhr, mn, 37; Mslim,
mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15).
Mslman iin nemli olan, kyametin ne zaman kopacan bilmek deil, onun kopmasyla balayacak olan ebed hayata gerektii ekilde hazrlanabilmektir. Kyametin ne zaman kopacan bilmek mmkn deildir.
Ancak Hz. Peygamber baz hadisleriyle onun yaklatn gsteren almetlerden insanlar haberdar etmitir.
AKAD
123
124
LMHAL
srfil'in sra iki defa frmesi arasnda geecek zaman ise kesin olarak
bilinmemektedir.
AKAD
125
hitlik yapacan bildiren yetler (en-Nr 24/24-25), yeniden diriliin, ruhbeden birliktelii ile olacann delilleridir.
Kur'n- Kerm ldkten sonra tekrar dirilii inkr edenlere kar, yeniden dirilmenin aklen mmkn olduunu ve mutlaka meydana geleceini
srarla vurgulamakta ve bu konuda u delilleri ileri srerek, bu gerei ispatlamaktadr:
1. Bir eyi yoktan var edenin, onu ikinci defa var etmesi ncelikle mmkndr. Bu tr ispata rnek olarak u yetler verilebilir:
"Kendi yaratln unutarak bize kar misal getirmeye kalkyor ve: u rm kemikleri kim diriltecek? diyor. De ki: Onlar ilk defa yaratm olan diriltecek. nk O, her trl yaratmay gayet iyi bilir" (Ysn 36/78-79).
"Ey insanlar! Eer yeniden dirilmekten phede iseniz, unu bilin ki, biz
sizi topraktan, sonra nutfeden (sperm), sonra alakadan (alanm yumurta),
sonra organlar nce belirsiz, (sonra) belirlenmi canl et parasndan yarattk ki, size (kudretimizi) gsterelim. Ve dilediimizi belirlenmi bir sreye
kadar rahimlerde bekletiriz. Sonra sizi bir bebek olarak dar karrz. Sonra
gl anza ulamanz iin (sizi bytrz). inizden kimi vefat eder.
Yine iinizden kimi de mrn en verimsiz ana kadar gtrlr, ta ki bilen
bir kimse olduktan sonra bir ey bilmez hale gelsin..." (el-Hac 22/5).
2. Zor bir eyi yaratan, kolay bir eyi elbette yaratabilir. Gklerin ve yerin yaratlmas, insann yaratlmasndan daha zordur. Gkleri ve yeri yaratp, onlar bir eye dayanmadan uzayda tutan Allah, insan ldkten sonra
126
LMHAL
tekrar diriltmeye phesiz kadirdir: "Gkleri ve yeri yaratan ve bunlar yaratmakla yorulmayan Allah'n, lleri diriltmeye de gcn yeteceini dnmezler mi?..." (el-Ahkaf 46/33).
Ayrca insann ilk yaratl, ikinci yaratlna gre daha zordur. nsan
ilkin yaratmaya kadir olan Allah, onu ikinci defa yaratmaya daha ok kadirdir: "O ilkin mahlku yaratp sonra da tekrar diriltecek olandr ki, bu ona
gre (birinciden) pek daha kolaydr..." (er-Rm 30/27).
3. l bir durumda olan yeri canlandran Allah, insan da diriltebilir:
"...Sen yeryzn de l ve kupkuru grrsn. Fakat biz onun zerine
yamuru indirdiimiz zaman, o harekete gelir, kabarr, her eitten i ac
bitkiler verir. nk Allah hakkn ta kendisidir. O lleri diriltir, yine O her
eye hakkyla kdirdir. Kyamet vakti de gelecektir. Bunda phe yoktur. Ve
Allah kabirlerdeki kimseleri diriltip kaldracaktr" (el-Hac 22/5-7).
4. Bir eyi zddna eviren onu benzerine evirebilir. Mesel suyun bol miktarda bulunduu yeil aatan atein kmas, deta imknsz iken, atei yeil
aatan karan Allah, insan tekrar yaratabilir: "Yeil aatan sizin iin ate
karan O'dur. te siz atei ondan yakyorsunuz. Gkleri ve yeri yaratan, onlarn
benzerlerini yaratmaya kdir deil midir? Evet elbette kdirdir. O, her eyi hakkyla bilen yaratcdr" (Ysn 36/80-81).
Hz. Peygamber de eitli hadislerinde, ldkten sonra tekrar diriltme konusunda bilgi vermitir. O bir hadiste yle buyurmutur: "nsann kuyruk
sokumu kemii (acb'z-zeneb) dndaki her eyi, lmnden sonra ryp yok olacaktr. Kyamet gn tekrar diriltme bu rmeyen paradan
olacaktr" (Buhr, Tefsr, 39/3; Mslim, Fiten, 141, 142). Yine bu konu-
AKAD
127
sanki gnn ancak bir saati kadar kaldklarn sandklar bir durumda yeniden diriltip toplayaca gn aralarnda birbirleriyle tanrlar. Allah'n huzuruna varmay yalanlayanlar elbette zarara uramlardr. nk onlar doru
yola gitmemilerdi" (Ynus 10/45).
Hair gn insanlar kendi dertlerini, hesaptan yz akyla kp kmayacaklarn dneceklerinden yaknlaryla bile ilgilenmeyeceklerdir. O gn
mminlerin yzleri parlayacak, kfirlerin ise kararacaktr. Hz. Peygamber
her kulun ld durum zere, iyilik zere lmse iyi, ktlk zere lmse kt olarak diriltileceini, yaln ayak ve ilk yaratllar gibi haredileceklerini bildirmitir (Buhr, Rikak, 45; Mslim, Cennet, 14, 19; Tirmiz,
Tefsr, 18).
3. Amel Defterlerinin Datlmas
nsanlar hesaplarnn grlmesi iin toplandktan sonra, kendilerine
dnyada iken yaptklar ilerin yazl bulunduu amel defterleri datlr. Bu
defterlerin mahiyeti bilinmemektedir. Onlar dnyadaki defterlere benzetilemez. Kirmen Ktibn ad verilen melekler tarafndan yazlan bu defterler
hakknda Kur'an'da yle buyurulur: "Kitap ortaya konmutur. Sulularn
onda yazl olanlardan korkmu olduklarn grrsn. Vay halimize derler,
bu nasl kitapm. Kk byk hibir ey brakmakszn hepsini sayp
dkm. Bylece yaptklarn karlarnda bulmulardr. Senin Rabbin hi
kimseye zulmetmez" (el-Kehf 18/49).
Amel defterleri cennetliklere sadan, cehennemliklere soldan veya arkadan verilir. Defteri sadan verilenlere "ashb- yemn", soldan veya arkadan
verilenlere "ashb- iml" ad verilir. Defterin sadan verilmesi bir mjde,
soldan verilmesi ise azabn habercisidir.
4. Hesap ve Sual
nsanlar amel defterlerini ellerine aldktan ve yaptklarnn en ince detayna kadar yazldn grdkten sonra Allah Tel tarafndan hesaba ekileceklerdir. Hesap ve sorgulama srasnda amel defterlerinden baka, insann
organlar ve yeryzndeki mevcdat da insann yaptklarna ahitlik edecektir.
Zerre ls hayr ileyenin mkfatn, ktlk ileyenin cezasn grecei ve hibir adaletsizliin sz konusu olmayaca sorgu ve hesap srasnda
insanlara u be ey sorulacaktr: mrn nerede tkettii, genliini nasl
geirdii, maln nerede kazand, nereye harcad, bildiklerini uygulayp
uygulamad (Tirmiz, Kymet, 1).
128
LMHAL
eitli hadislerde de btn insanlarn, arac olmakszn Allah tarafndan hesaba ekilecei, mminler sorulan sorulara kolaylkla cevap verirlerken, kfirlerin
ince ve titiz bir hesap ve sorgulamadan geirilecekleri haber verilmektedir
(Buhr, Rikak, 49; Mezlim, 2; Mslim, Zekt, 20; Cennet, 18).
5. Mzan
Szlkte "terazi" anlamna gelen mzan, hirette hesaptan sonra herkesin
amellerinin tartld ilh adalet lsdr. yz bizce bilinemeyen mzan,
dnyadaki l aletlerinin hibirine benzemez. Tartda iyilikleri ktlklerinden
ar gelenler kurtulua erecek, hafif gelenler ise cehenneme gideceklerdir. Cehenneme gidenlerden mmin olanlar, iledii suun karl olan cezay ektikten
sonra oradan karlp cennete girdirileceklerdir. Mzan hakknda Kur'an'da yle
buyurulur: "Biz kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir
ekilde hakszlk edilmez. (Yaplan i) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gren olarak (herkese) yeteriz" (el-Enbiy 21/47).
6. Srat
Srat cehennemin zerine uzatlm bir yoldur. Herkes buradan geecektir.
Mminler yaptklar amellerine gre kimi sratli, kimi daha yava olarak bu
yoldan geecek, kfirler ve gnahkrlar ise ayaklar srerek cehenneme deceklerdir. Sratn nasl bir ey olduuna dair sahih hadislere rastlamak mmkn deildir. Peygamberimiz bir hadislerinde, cehennemin zerine kurulacak
srattan ilk geenin kendisi ve mmeti olacan, insanlarn iyi amelleri sayesinde oradan sratle geeceklerini bildirmitir (Buhr, Ezn, 129; Rikak,
48-52; Mslim, mn, 81; bn Mce, Zhd, 33).
7. Havuz
Kyamet gnnde peygamberlere ihsan edilecek havuzlar bulunacaktr.
Mminler bunlarn tatl ve berrak suyundan ierek susuzluklarn gidereceklerdir. Kur'an'daki "Kukusuz biz sana kevseri verdik" (el-Kevser 108/1)
yetinde geen kevser, genellikle havuz olarak anlalmtr. Bu sebeple Hz.
Peygamber'in kyametteki havuzu iin "havz- kevser" denilmitir.
Hadislerde bildirildiine gre kyamet gn her peygamberin bir havuzu
olacaktr. Bu havuzdan o peygamberin kendisi ve mmeti iecektir. Hz.
Peygamber'in havuzu ok geni, suyu stten daha beyaz, kokusu miskten
daha gzel, kadehlerinin says da gkteki yldzlardan daha oktur. Ondan
bir kere ien bir daha ebediyen susamayacaktr (Buhr, Rikak, 53; Fiten,
1; Mslim, Fezil, 9; Tirmiz, Kymet, 14, 15).
AKAD
129
8. efaat
hirette btn peygamberlerin Allah'n izniyle efaat etmeleri haktr ve
gerektir. efaat demek, gnah olan mminlerin gnahlarnn balanmas, olmayanlarn daha yksek derecelere erimeleri iin peygamberlerin
ve Allah katndaki dereceleri yksek olanlarn Allah'a yalvarmalar ve dua
etmeleri demektir.
Kfir ve mnafklar iin efaatin hibir ekilde sz konusu olmad o
gnde, bata Peygamberimiz olmak zere dier peygamberler ve Allah'n
has kullar, "...zni olmadan onun katnda kim efaat edebilir?..." (el-Bakara
2/255), "...Onlar Allah rzsna ulam olanlardan bakasna efaat etmezler..." (el-Enbiy 21/28) melindeki yetler efaatin varln ortaya koyarlar.
Peygamberimiz de "efaatim, mmetimden byk gnah ileyenler iindir"
(Eb Dvd, Snnet, 21; Tirmiz, Kymet, 11; bn Mce, Zhd, 37) buyurmutur.
Hz. Peygamber'in bundan baka bir de genel ve kapsaml bir efaati
vardr. Maherde btn yaratklar strap ve heyecan iinde hesaplarnn
grlmesi iin bekleirlerken, o Allah'a dua ederek hesap ve sorgunun bir an
nce yaplmasn ister. Buna "efat-i uzm" (en byk efaat) denilir. Peygamberimizin bu efaati, Kur'an'da makam- mahmd (vlen makam)
adyla anlr (el-sr 17/79); efat-i uzm konusunda bk. Buhr, Zekt, 52).
Mslmanlara den grev, efaate gvenip dinin gereklerini terketmek
deil, efaate lyk olmak iin alp abalamaktr.
9. Arf
Da ve tepenin yksek ksmlar anlamna gelen arf, cennetle cehennemin arasnda bulunan srun ve yksek ksmn addr. Bilginler, arf
ve arflklarn kimler olaca konusunda farkl iki gre sahip olmulardr:
1. Herhangi bir peygamberin tebliini duymam olarak len insanlarla,
kkken len mrik ocuklar arfta kalacaklardr.
2. Arflklar, iyi ve kt amelleri eit olan mminlerdir. Bunlar cennete
130
LMHAL
10. Cehennem
Kelime olarak derin kuyu anlamna gelen cehennem, hirette kfirlerin srekli olarak, gnahkr mminlerin de gnahlar lsnde cezalandrlmak zere kalacaklar azap yeridir. Kur'an'da cehennem iin yedi isim
kullanlmtr: Cehennem (derin kuyu), nr (ate), cahm (son derece byk,
alevleri kat kat ykselen ate), hviye (denlerin ounun geri dnmedii uurum), sar (lgn ate ve alev), lez (dumansz ve katksz alev), sakar (ate),
hutame (obur ve kzgn ate). Baz bilginler bu yedi ismin, cehennemin yedi
tabakas olduunu ileri srmlerdir.
Cehennem ve oradaki hayat, Kur'n- Kerm'de u ekilde tasvir edilir:
Sulular cehenneme vardklarnda, cehennem onlara byk kvlcmlar saar
(el-Mrselt 77/32-33), uzaktan gzktnde onun kaynamas ve uultusu iitilir (el-Furkan 25/12). nkrclar iin bir zindan olan cehennem (elsr 17/8), ateten rt ve yataklaryla (el-Arf 7/40-41), cehennemlikleri
her taraftan kuatan (el-Kehf 18/29), yzleri dalayan ve yakan (brhim
14/50; el-M'minn 23/104), deriyi soyup kavuran (el-Meric 70/16), yreklere ken (el-Hmeze 104/7), kzgn ate dolu bir ukurdur (el-Karia
101/9-11). Yakt insanlarla talar olan cehennem (et-Tahrm 66/6), kendisine atlanlardan bkmayacaktr (Kaf 50/33). nsann iine ileyen bir scaklk ve kaynar su iinde, serin ve ho olmayan bir kara dumann glgesinde
bulunacak cehennemliklerin (el-Vka 56/42-44) derileri, her yannda,
azab tatmalar iin baka deriler ile deitirilecektir (en-Nis 4/56). Onlarn
yiyecei zakkum aac (es-Sfft 37/64-66), iecekleri kaynar su ve irindir
(el-Vka 56/53-55; en-Nebe 78/25). Orada serinlik bulamadklar gibi iecek
gzel bir ey de bulamayacaklardr (en-Nebe 78/24).
Allah' grmekten mahrum kalacak inkrclara (el-Mutaffifn 83/15) Allah rahmet etmeyecek (en-Nis 4/137, 168), cehennem azab ise onlar ebed
olarak kuatacaktr. Gnahkr mminler ise cehennemde ebed kalmayacaklar, Peygamberimizin hadislerinde de bildirildii gibi, cezalarn ektikten
sonra cennete konulacaklardr (Buhr, Rikak, 51; Tevhd, 19; Tirmiz,
Birr, 61; bn Mce, Mukaddime, 9).
hiret hayatnn her devresinde olduu gibi cehennem azabn ruh, beden ile birlikte ekecektir. Ancak cehennem hayatnda sz edilen, ac, strap, azap, ate vb. eyler bu dnyadakilere benzetilemez. Bunlarn i yzn insanlarn bilmesi mmkn deildir. Ancak Allah bilir.
AKAD
131
11. Cennet
Szlkte bahe, bitki ve sk aalarla rtl yer anlamna gelen cennet,
terim olarak eitli nimetlerle bezenmi olan ve mminlerin iinde ebed olarak kalacaklar hiret yurduna denir. Cennet ve oradaki hayat sonsuzdur.
Kur'an'da cennet iin eitli isimler kullanlmtr. Cennetin tabakalar
olmas ihtimali de bulunan bu isimleri yle sralayabiliriz: Cennet'l-me'v
(ehid ve mminlerin barna ve kona olan cennet), cennet-i adn (ikamet ve
ebedlik cenneti), dr'l-huld (ebedlik yurdu), firdevs (her eyi kapsayan cennet bahesi), dr's-selm (esenlik yurdu), dr'l-mukame (ebed kalnacak
yer), cennt'n-nam (nimetlerle dolu cennetler), el-makam'l-emn (gvenli
makam).
Kur'n- Kerm'i incelediimiz zaman onun cenneti ve cennetlikleri u ekilde tasvir ettiini grrz: Cennet, genilii gklerle yer kadar olan (l-i
mrn 3/133), yakc scan da dondurucu souun da grlmeyecei bir yerdir (el-nsn 76/13). Temiz su, tad bozulmayan st ve szme bal rmaklarnn
yer ald cennette (Muhammed 47/15), suyu zencefille kokulandrlm tatl su
pnar (selsebl) (el-nsn 76/18) ve sonunda misk kokusu brakan bir iecek de
vardr (el-Mutaffifn 83/25-26). Cennet iecei ba artmayan, sarho etmeyen, ienlere zevk baheden ve bembeyaz bir kaynaktan kan (es-Sfft
37/45-47) bir iecektir. ildii zaman sarho etmedii gibi ne ba dnmesi
yapar (el-Vka 56/19), ne gnah ilemeye iter, ne de samalatr (et-Tr
52/23). Cennette trl meyveler, hurmalklar, nar aalar (er-Rahmn 55/68),
balar (en-Nebe 78/32), dikensiz sedir aalar, salkmlar sarkm muz aalar (el-Vka 56/28-29), eit eit ku etleri (el-Vka 56/21) bulunur.
Cennetliklerin elbiseleri ince ve kaln halis ipektendir (el-Kehf 18/31; el-nsn
76/21), ssleri altndandr (el-Kehf 18/21; el-Hac 22/23; el-Ftr 35/33), evleri
gzeldir (et-Tevbe 9/72). Cennettekilere hizmet etmek iin lmsz genler
(vildan) dolar, onlar gzelliklerinden dolay salm birer inci sanlrlar (elnsn 76/19). Bunlar altn kadeh ve tepsiler dolatrrlar, cennetliklerin canlarnn
istedii ve gzlerinin grd her ey orada hazr bulunur (ez-Zuhruf 43/71).
Cennettekilere altlarndan rmaklar akan, st ste bina edilmi kkler vardr (ezZmer 39/20), cennetlikler iin pek ok gzelliklerle nitelenmi tertemiz eler
bulunacaktr (el-Bakara 2/25; el-Vka 56/35-38; es-Sfft 37/48-49; en-Nebe
78/33). Cennetliklerin hem kendileri hem de eleri cennetin glgelerinde tahtlar
zerine kurulup yaslanrlar (Ysn 36/56). Allah tarafndan kalplerinden kin
sklp atlm olan cennetlikler, kardeler halinde, kar karya tahtlar ze-
132
LMHAL
rinde otururlar. Orada bunlara hibir yorgunluk ve zahmet yoktur (el-Hicr 15/4748). Cennette bo ve yalan sz de iitilmez (en-Nebe 78/35).
Cennet nimetlerinin insan akl ve hayalinin alamayaca gzellikte olduunu Hz. Peygamber bir kuts hadiste yle aklamtr: "Cenb- Hak buyuruyor ki: Slih kullarm iin ben, cennette hibir gzn grmedii, hibir
kulan iitmedii ve insann kalbinden bile gemeyen nice nimetler hazrladm" (Buhr, Tefsr, sre 32; Mslim, Cennet, 1; Tirmiz, Tefsr, sre 32).
phesiz cennetteki nimetlerin en by Allah'n honutluunu kazanmak ve Allah' grmektir. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulmutur: "...
Allah'n rzs ise hepsinden (btn cennet nimetlerinden) daha byktr.
te byk kurtulu ta budur" (et-Tevbe 9/72).
Allah'n hirette Grlmesi (R'yetullah). Mminler, hirette, cennete girdikten sonra Allah' greceklerdir. Bu grmenin mahiyeti hakknda
kesin bilgi yoktur. Ancak bilginler Allah' grme olaynda, bu dnyada varlklarn grlmesi iin zorunlu olan artlarn gerekmediini ileri srmlerdir.
Kur'n- Kerm'de "Yzler vardr ki, o gn l l parlayacaktr. Rablerine
bakacaklardr" (el-Kyme 75/22-23) buyurularak, hirette mminlerin Allah'
grecekleri haber verilmektedir. Peygamber Efendimiz de bir hadislerinde yle
buyurmaktadr: "Muhakkak ki siz u ay grnz gibi, Rabbinizi de greceksiniz. Ve o srada izdihamdan tr birbirinize zarar vermi de olamayacaksnz"
(Buhr, Mevkt, 16; Tevhd, 24; Mslim, mn, 81; Tirmiz, Cennet, 15).
Bir baka hadiste de, mminler cennete girdikten sonra, Allah'n mminlere "Daha vermemi istediiniz bir ey var m?" diye soraca haber verilmektedir. Onlarn bu soruya "Daha ne isteyelim?" diye cevap vermeleri
zerine, Allah'n kendisini mminlere gsterecei, artk mminler iin Allah'a bakmaktan daha ho gelecek bir eyin bulunmayaca ayn hadiste
bildirilmitir (bk. Mslim, mn, 80; Tirmiz, Cennet, 16).
AKAD
133
ilgili bir kavram olan kader, evreni, evrendeki tm varlk ve olaylar belli bir
nizam ve lye gre dzenleyen ilh kanunu ifade eder.
Szlkte "emir, hkm, bitirme ve yaratma" anlamlarna gelen kaz,
Cenb- Hakk'n ezelde irade ettii ve takdir buyurduu eylerin zaman gelince, her birisini ezel ilim, irade ve takdirine uygun biimde meydana getirmesi ve yaratmasdr. Kaz Allah'n tekvn sfat ile ilgili bir kavramdr.
b) Kaz ve Kadere man
Kader ve kazya iman yce Allah'n ilim, irade, kudret ve tekvn sfatlarna inanmak demektir. Bir baka deyile bu sfatlara inanan kimse, kader
ve kazya da inanm olur. Bu durumda kader ve kazya inanmak demek,
hayr ve er, iyi ve kt, ac ve tatl, canl ve cansz, faydal ve faydasz her
ne varsa hepsinin Allah'n bilmesi, dilemesi, kudreti, takdiri ve yaratmas ile
olduuna, Allah'tan baka yaratc bulunmadna inanmak demektir.
Dnyada meydana gelmi ve gelecek olan her ey, Allah'n ilmi, dilemesi,
takdiri ve yaratmas ile olur. Her eyin bir kaderi vardr. Bunun anlam ise udur: Yce Allah, insanlar hr iradeleriyle seecekleri eylerin nerede ve ne
ekilde seileceini ezel yani zamanla snrl olmayan mutlak ilmiyle bilir ve bu
bilgisine gre diler, yine Allah bu dilemesine gre takdir buyurup zaman gelince kulun seimi dorultusunda yaratr. Bu durumda Allah'n ilmi, kulun seimine bal olup, Allah'n ezel mnada bir eyi bilmesinin, kulun irade ve
seimi zerinde zorlayc bir etkisi yoktur. Aslnda insanlar, Allah'n kendileri
hakknda sahip olduu bilgiden habersizdirler ve pratik hayatta bu bilginin
etkisi altnda kalmakszn kendi iradeleriyle davranmaktadrlar. Bir baka ifadeyle sylersek biz, yce Allah bildii iin belli ileri yapmyoruz. Bizim bu
ileri yapacamz, O'nun tarafndan ezel ve mutlak anlamda bilinmektedir.
Allah, kulu seen ve setiklerinden sorumlu olan bir varlk olarak yaratm,
onu emir ve yasaklarla sorumlu ve ykml tutmutur. Ayrca Allah Tel,
kulun seimine gre fiilin yaratlaca noktasnda bir ilh kanun da belirlemitir.
Kader konusunda bilinmesi gereken bir baka husus da udur: Kader i
yzn ancak Allah'n bilebilecei, mutlak ve kesin bir biimde zmlenmesi mmkn olmayan bir ilh srdr. Zaman ve mekn kavramlaryla
yorulmu bulunan insan akl, zaman ve mekn boyutlarnn sz konusu
olmad bir ilh ilmi, irade ve kudreti kavrayabilme g ve yeteneinde
deildir. Kader konusunu kesin biimde zmeye girimek, insann kapasitesini zorlamas ve imknsza tlip olmas demektir.
134
LMHAL
AKAD
135
136
LMHAL
AKAD
137
lir. Bunlarn oluumunda insan iradesinin herhangi bir rol yoktur. Dolaysyla da insan bu fiillerden sorumlu deildir.
Yaz yazmak, oturup kalkmak, namaz klmak veya klmamak, hayr
veya er, iyi veya kt bir ey ilemek gibi hr irademizle seerek yaptmz fiiller ise iradeli fiillerimizdir. radeli fiillerimizin oluumunda herhangi
bir bask ve zorlama altnda deilizdir. Her ne ekilde olursa olsun bizi ve
yaptklarmz yaratan Allah Tel olduu iin, bizim her iki eit fiilimizi
yaratan da Allah Tel'dr.
Ehl-i snnet'e gre kullarn fiillerini onlarn iradeleri dorultusunda yaratan Allah olduu iin, yaratma sfat Allah'tan baka bir varla verilemez.
Bu sebeple kulun, fiilini kendisinin yaratt ileri srlemez. nk bir yette
"Allah her eyin yaratcsdr..." (ez-Zmer 39/62) buyurulmutur. nsann
fiili de ey kapsamndadr. ey somut varl olan demektir. O halde insan
fiilinin yaratcs da Allah Tel'dr.
Buna gre insan, hr iradesi ile fiili seer, gerekli gc sarfeder, Allah da
onun neyi seeceini ezel ilmi ile bilir, bu ilmine gre irade ve takdir buyurur ve bu iradesi dorultusunda yaratr.
e) Tevekkl
Szlkte "gvenmek, dayanmak, ii bakasna havale etmek" anlamlarna
gelen tevekkl terim olarak, hedefe ulamak iin gerekli olan madd ve mnev
sebeplerin hepsine bavurduktan ve yapacak baka bir ey kalmadktan sonra
Allah'a dayanp gvenmek ve ondan tesini Allah'a brakmak demektir. Mesel bir ifti nce zamannda tarlasn srp ekime hazrlayacak, tohumu
atacak, sulayacak, zararl bitkilerden arndrp illayacak, gerekirse gbresini
de verecek, ondan sonra iyi rn vermesi iin Allah'a gvenip dayanacak ve
sonucu O'ndan bekleyecektir. Bunlarn hibirisini yapmadan "Kader ne ise o
olur" tarznda bir anlay tembellikten baka bir ey deildir ve slm'n tevekkl anlayyla badamaz.
Tevekkl, mslmanlarn kadere olan inanlarnn tabii bir sonucudur. Tevekkl eden kimse Allah'a kaytsz artsz teslim olmu, kaderine raz bir kimsedir. Fakat kadere inanmak da tevekkl etmek de tembellik, gerilik ve miskinlik
demek olmad gibi, alma ve ilerlemeye mni de deildir. nk her
mslman olaylarn, ilh dzenin ve kanunlarn erevesinde, sebep-sonu
ilikisi ierisinde olup bittiinin bilincindedir. Yani tohum ekilmeden rn elde
edilmez. l kullanlmadan tedavi olunmaz. Slih ameller ilenmedike Allah'n
rzs kazanlmaz ve dolaysyla cennete girilmez. yleyse tevekkl, alp a-
138
LMHAL
gvenmelerini emretmi, nk tevekkl edene kendisinin yeteceini bildirmitir (bk. l-i mrn 3/122, 160; el-Mide 5/11; et-Tevbe 9/51; brhim
14/11; et-Tegabn 64/13; et-Talk 65/3). Hz. Peygamber de devesini salarak
tevekkl ettiini syleyen bedevye "nce deveni bala, Allah'a yle tevekkl et" (Tirmiz, Kyamet, 60) buyurarak tevekklden nce tedbirin alnmas iin uyarda bulunmutur.
f) Hayr ve er
Szlkte "iyilik, iyi, faydal i ve fayda" anlamlarna gelen hayr, Allah'n
emrettii, sevdii ve honut olduu davranlar demektir. Szlkte "ktlk,
fenalk ve kt i" demek olan er de Allah'n honut olmad, sevmedii,
mer olmayan, ilenmesi durumunda kiinin ceza ve yergiye mstehak
olaca davranlar demektir.
mentde ifade edildii zere her mslman kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna inanr. Yani lemlerin yaratcs olan Allah Tel hayr da
erri de irade eder ve yaratr. nk lemde her ey onun irade, takdir ve
kudreti altndadr. lemde ondan baka gerek mlk ve kudret sahibi, tasarruf
yetkisi olan bir baka varlk yoktur. nsan, hayr da erri de kendi iradesi ile
kazanr. Allah'n hayra rzs vardr, erre ise yoktur. Hayr seen mkfat,
erri seen ceza grecektir. errin Allah'tan olmas, kulun fiilinin meydana
gelmesi iin Allah'n tekvn iradesinin ve yaratmasnn devreye girmesi demektir. Yoksa Allah kullarn kt filleri yapmalarndan honut olmaz, erri
emretmez, erre ter (din) iradesi yoktur.
Ehl-i snnet'e gre, Allah'n erri irade edip yaratmas kt ve irkin deildir.
Fakat kulun er ilemesi, erri kazanmas, erri tercih etmesi ve erle nitelenmesi
ktdr ve irkindir. Mesel usta bir ressam, sanatnn btn inceliklerine riayet
ederek, irkin bir adam resmi yapsa, o zat takdir etmek ve sanatna duyulan
hayranl belirtmek iin "ne gzel resim yapm" denilir. Bu durumda resmi
yaplan adamn irkin olmas, resmin de irkin olmasn gerektirmemektedir.
Yce Allah mutlak anlamda hikmetli ve dzenli i yapan yegne varlktr. Onun
erri yaratmasnda birtakm gizli ve ak hikmetler vardr. Canl lden, iyi ktden, hayr erden ayrt edilebilsin diye, Allah eyay ztlaryla birlikte yaratmtr.
AKAD
139
Ayrca insana er ve kt eylerden korunma yollarn gstermi, erden saknma g ve kudretini vermitir. Dnyada er olmasa hayrn mnas anlalamaz, bu dnyann bir imtihan dnyas olmasndaki hikmet gerekleemezdi. er
Allah'n adalet ve hikmeti gerei veya kendisinden sonra gelecek bir hayra vasta ve arac olmak ya da daha kt ve zor bir erri defetmek iin yaratlmtr.
Allah'n kudreti ile meydana gelen her ite ya kendimiz, ya bakalar, ya da
toplum iin birtakm faydalar bulunabilir. Bir eyin er olmas bize gredir. Bir
yette bu husus yle aklanmaktadr: "Umulur ki, holanmadnz bir ey sizin
iin hayrdr. Ve yine umulur ki, sevdiiniz bir ey de sizin iin erdir. Siz bilmezsiniz, Allah bilir" (el-Bakara 2/216). Bir eyin er saylmasnn geree ve sonuca
baka yette de O'nun, dilediine bol rzk verip, dilediinin rzkn ise daraltt ifade edilmitir (e-r 42/12).
2. Rzk yaratan ve veren Allah Tel'dr. Kul, Allah'n evrende geerli tabii kanunlarn gzeterek alr, abalar, sebeplere sarlr ve rzk kazanmak
iin tercihlerde bulunur. Allah da onun bu tercihine ve abasna gre rzkn
yaratr. Allah'n yegne rzk veren olmas, tembellik yapmay, almamay,
yanl bir tevekkl anlayna sahip olmay gerektirmez. Kazan iin, mer
yollardan gerekli giriimde bulunmak kuldan, rzk yaratmak ise Allah'tandr.
3. Haram olan bir ey, onu kazanan kul iin rzk saylr. Fakat Allah'n
haram olan rzk, kulun kazanmasna rzs yoktur. Bir yette, "Artk Allah'n
size verdii rzktan hell ve temiz olarak yiyin..." (en-Nahl 16/114) buyurularak, hell yenilmesi emredilmi, haram yasaklanmtr.
140
LMHAL
mesi, kul olarak kendine verilen gc kullanma hususunda dinin haram kld bir davran isteme ve yapma ynnde seimini yapm olmasdr. Onun
bu seimi zerine de snnetullah diye ifade edilen tabiat kanunlarna gre
Allah, lm denen sonucu yaratm olmaktadr. Allah'n bu durumu ezel ilmiyle biliyor olmas, kulun iradesinin elinden alnm olmas anlamna gelmez.
FIKIH
Blm 4
Drdnc Blm
Fkh
I. KAVRAM
kinci blmde de ifade edildii gibi, fkh kelimesi szlkte "bir eyi
bilmek, iyi ve tam anlamak, i yzn ve inceliklerini kavramak" anlamna
gelir. Terim olarak ise, hicr ilk asrlarda zihn aba ile elde edilen din bilgilerin tamamn ifade etmiken, iman ve itikad konularnn ayr bir ilim dal
olarak teekkl etmesine paralel olarak, ileri dnemlerde slm'n fert ve
toplum hayatnn deiik ynleriyle ilgili er-amel hkmlerini bilmenin ve
bu konuyu inceleyen ilim dalnn zel ad olmutur. Fkhn, er delillerden
elde edilen fkh hkmleri sistematik tarzda ele alan dalna fr-i fkh,
delillerden hkm elde etme metodunu inceleyen dalna da usl-i fkh
denir. Fkh ilminde uzman olan kimselere de fakih (oulu fukah) denildiini biliyoruz. Fkh ferdin Allah'a, kendine ve topluma kar amel sorumluluklarn, beer ilikilerin sbjektif, ahlk ve objektif (hukuk) ynlerini
btnyle kuattndan ve bir bakma slm toplumunun dini anlama ve
yaama tarzn ve eitliliini, kltr ve geleneini temsil ettiinden slm
hukuku tabirinin ilk planda artrd dar ve ekl alana gre daha kapsamldr. Fakat Bat'daki slmoloji almalarnn etkisiyle fkh yerine slm
hukuku tabiri de e anlaml olarak kullanlr olmutur.
142
LMHAL
Kur'an'n fert ve toplum hayatna ilikin olarak koyduu amel hkmler, kural ilke ve amalar ile bunlarn aklamas, rneklendirmesi ve uygulanmas mahiyetindeki Hz. Peygamber'in snneti, slm'n amel hkmlerinin temel kaynaklarn tekil eder. Kur'an ve Snnet'in bu belirleyici ve
ynlendirici tavr, ferdin kiiliine ve temel haklarna mdahale deil aksine
dnya hayatnda eitli zaaf ve sapmalara mruz kalan insana ilh inayet
ve rahmet elinin uzanmas, onun akl ve ftr temizliinin vahiyle korunmas
ve desteklenmesi ve insann dnya ve hirette mutluluu yakalamasna
yardmc olunmas anlamn tar. Mslmanlar ferd, ailev ve sosyal hayatlarn dzenlerken dinin bu yol gstericiliinden zami lde yararlanmay bu sebeple isterler.
te yandan, Kur'an ve Snnet'te yer alan amel hkmlerin, ilke ve
amalarn anlalmas, yorumlanmas ve gnlk hayatn bu izgide dzenlenmesi konusunda slm toplumlarnn tarih sre itibariyle zengin ve ok
eitli bir tecrbe birikimine sahip olduu, naslarn ak ifadelerinin ereveledii ortak alan etrafnda zengin bir hukuk kltr ve geleneinin olutuu
da bilinmektedir. Bu itibarla slm fkh bir ynyle ilh teblile, Kur'an ve
Snnet'te yer alan aklamalarla, bir ynyle de mslman hukukularn
entelektel retimleri, gzlem ve tecrbe birikimleri, toplumlarn kltr,
gelenek ve vakalaryla balantldr. Bu durum, slm fkhnn hem ilh
inyetten, vahyin yol gstericiliinden, hem de beer abadan, fert ve toplumlarn art ve ihtiyalarndan kopmamasnn, ikisi arasnda denge kurarak
fert ve toplumlara mkul, dengeli ve yaanabilir bir hayat tarz nerebilmesinin temel mili olmutur.
Bu itibarla slm fkh veya slm hukuku denince, sadece Kur'an ve
Snnet'in amel hkmleri deil de slm toplumlarnn bu ortak alan etrafnda gelitirdii hukuk kltr ve gelenei, uygulama zenginlii kastedilir.
Dier bir anlatmla slm fkh veya hukuku tabirini mslman toplumlarn
fkh veya hukuku eklinde amak mmkndr.
Bu arada, fkhn hukuka gre daha kapsaml bir kavram olduunu da
zellikle vurgulamaya ihtiya vardr. nk hukuk beer ilikileri ekl ve
objektif kurallarla ve madd meyyidelerle dzenlerken fkh ferdin yaratanla, kendisiyle ve toplumla ilikilerini ekil ve z, dnya ve hiret, madd
ve mnev meyyide, cebr hukuk ve sosyal bask gibi deiik boyutlaryla
ele alr. Bu sebeple de fkhn iinde slm kltr ve medeniyetinin birok
ayrntsn, zengin bilgi ve tecrbe birikimini, fert ve toplum hayatnn deiik kesitlerini bulmak mmkndr. Ancak burada slm fkhnn bu deiik
FIKIH
143
edecekleri ana izgiyi, koruyacaklar temel deerleri, tayacaklar mkellefiyet ve sorumluluklar gstermekle veya hatrlatmakla yetinir. Buna din
literatrde, hidayetin bir tr olarak yol gsterici hidyet (hidyet-i mrde)
denir. Bu iki kaynakta yer alan hkmleri ve gsterilen hedefleri kavrama,
ondan amel hayata ve tek tek her bir olaya ilikin sonu karma tamamyla Kur'an ve Snnet'in muhatab olan mslmanlara ait bir sorumluluktur. Bu sebeple de Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Kur'an ve Snnet'in
nasl anlalaca, bu iki kaynaktan nasl istifade edilecei ve hangi l ve
usullere bal kalnarak hkm karlaca hususu daima nemini korumutur. Zaten tarih sre itibariyle ortaya kan farkl mezhep, ekol, temayl ve anlaylar da bu zihn ve beer abann birer rnei mesabesindedir.
slm toplumlarnn gelenei ve hukuk kltr, ok zengin doktriner tartmalarla dolu hacimli fkh literatr de bu aba sonucu ulalm bilgileri
yanstr. Ayrca, metinden (nas) hkm karma metodolojisini konu alan
bir ilmin tarihte usl-i fkh adyla ilk defa mslmanlar tarafndan kurulmu
olmas da bu srecin tabii bir sonucudur. Byle olunca, amel hayata ilikin
din hkmlerin asl kayna (delil) Kur'an ve Snnet olmakla birlikte, bu iki
kaynaktaki lafzlarn anlalmasna ynelik akl muhakeme ve yorum metotlar da benzeri bir ilev yklenmektedir.
144
LMHAL
B) DELLLER
Fkh ve usl-i fkh bilginleri salkl bir zihinsel ilemde, aratrlan hususa
dair hkm vermeye ulatran veya bir hkmn kantlanmasn salayan vastaya, daha zel ifadeyle aratrlan hususta er-amel nitelikteki hkme ulatran vastaya delil derler. Delil, ierdii bilginin kayna asndan akl-nakl,
ulatrd sonu hakknda kar ihtimali ortadan kaldrp kaldrmamas asndan
kati-zann ayrmna tbi tutulabilir. Fkhta delil genelde, fkh bir hkmn dinhukuk dayana (edille-i eryye, edillet'l-ahkm) anlamnda kullanldndan,
hkm kayna asl deliller de, bu kaynaktan hkm elde etmeye yarayan metotlar da ou zaman delil olarak adlandrlr. Bu sebepledir ki, Kur'an ve Snnet'i
anlamay, naslarla zm beklenen olay arasnda ba kurmay ve naslardan
olay aydnlatacak bir sonu karmay hedefleyen akl ve mantk metotlarn
ayn zamanda er (din-hukuk) delil olarak adlandrlmas da bu sebepledir.
er deliller, zerinde ittifak edilen-ihtilf edilen deliller eklinde bir ayrma da tbi tutulabilir. Nakl deliller sahibine aidiyeti (sbt) ve bir anlam
ifade ermesi (dellet) ynyle kat veya zann olabilmektedir. Mesel Kitap
ve Snnet btn olarak alndnda zerinde ittifak edilen nakl ve kat delil
saylabilirse de herhangi bir yet veya hadis, belirli bir hkme dellet ynyle zann, akl-mantk ncllere dayanmas ynyle de akl delil olarak
nitelendirilebilir. Nitekim Kur'an ve Snnet ahkmnn eriyyt-hissiyt
veya semiyyt-akliyyt eklinde bir ayrma tbi tutulmas da mmkn
olmaktadr. te yandan btn delillerin nakle ve akla veya sadece Kur'an'a
irca edilmesi de mmkndr. Bu itibarla delillerin eitli adlandrma ve ayrmnda bak asna gre deiebilir bir izfliin bulunduu grlr. Bu
deikenlik ve yoruma aklk din literatrde bir hkmn u veya bu delile
dayand, yet veya hadisin u veya bu hkme dellet ettii eklinde sklkla grlen iddialar da haliyle yakndan ilgilendirmektedir.
Fkh literatrnde yaygn genel kabule gre er delillerden Kitap, Snnet, icm ve kyas asl deliller; istihsan, istislah (meslih-i mrsele), istishb,
sedd-i zeryi gibi deliller de fer veya tli deliller grubunda yer alr. Bu asl
delillerin bir dier ad da "drt delil"dir (edille-i erbaa). Bu tr adlandrma bir
bakma, zerinde ittifak edilen-ihtilf edilen deliller ayrm olarak da alglanabilir. Hatta Kur'an ve Snnet'i delil, dierlerini de bu iki delilden hkm
karma metotlar olarak deerlendirmek daha dorudur. Akl da bu blmlemede bir ynden delil bir ynden de delilleri anlama ve mevcut metotlar
ileme melekesi konumundadr. Burada delil ve metot veya asl delil-fer
delil ayrm yaplmakszn klasik literatrde yer alan deliller ve onlardan
hkm karma metotlar hakknda zet bilgi vermekle yetineceiz.
FIKIH
145
a) Kitap
Kitap, yani Kur'an Hz. Peygamber'in snnetiyle birlikte slm dininin ve
onun din-hukuk (er) hkmlerinin asl kaynan tekil eder. Fkh usulnde de slm hukukunun asl ve tli kaynaklar incelenirken asl delillerden ilk srada kitap yer alr. Kur'n- Kerm'in sbt deeri zerinde yani
aslna uygun olarak bize ulam olduu hususunda gr ayrl bulunmad iin btn metodolojik tartmalar Kur'an'n ve ona tbi olarak snnetin
lafznn yorumlanmasna ve hkme delletine ilikin kurallar zerinde younlamtr. Hatta fkh usulnn esas itibariyle, Kur'an ve Snnet'in doru
ve tutarl biimde anlalmasn salayacak metot ve kurallar belirlemeyi
hedefleyen bir ilm disiplin olduunu sylemek mmkndr.
Ancak Kur'an yetleri slm'n asl kayna, Kur'an hkmleri de yine slm'n asl ahkm olmakla birlikte, tafsil ve cz' yetlerin bile fkh hkme ne
lde ve ne ynde dellet ettii hususu ciddi bir bilimsel abay ve metodolojiyi gerektirir. Bu itibarla yetler, iman, ahlk, db- mueret, gemi toplumlardan kssa ve tler, genel insan ve akl deerler, beer ilikiler gibi
konularda okuyucuya dorudan ana fikir vermekte ve onu byk lde
ynlendirmekte ise de yetlerden sradan okuyucunun gerek ilmihal gerekse
hukuk doktrini alannda hkm karmas ou zaman kolay olmaz. Kur'an'n
anlalmasnda, yetlerin lafz kadar Kur'an'n btncl anlatm, ilke ve hedefleri, Hz. Peygamber'in aklama ve uygulamas, fkh doktrin ve gelenei
ayr ayr nem tarlar. te yandan Kur'an'n lafzndan dorudan ve aka
anlalan anlamlar ile onun dolayl anlatm arasnda da bir ayrm yapmann
gerektii aktr. Kur'an bu zenginlik ve ayrmlar iinde okunmazsa ahslarn
kendi kiisel yorum ve tercihlerini Kur'an'la irtibatlandrp onlar Kur'an'n
hkm olarak alglamas ve neticede birden fazla eliik grn Kur'an'a
dayandrlmas yanll ortaya kabilir.
b) Snnet
Snnet fkh usulnde, Hz. Peygamber'in sz, fiil ve onaylar (takrir)
demek olup slm dininin Kur'n- Kerm'den sonraki ikinci ana kaynan
tekil eder. Fkh dilinde, zellikle de ilmihal literatrnde snnet ise, Hz.
Peygamber'in yolunu izleyerek yaplan fakat farz ve vcip kapsamnda olmayan fiiller anlamndadr.
Hz. Muhammed'in peygamber sfatyla syledii szler ve yapt iler
ile devlet bakan, ordu kumandan, st yarg mercii veya toplumun bir ferdi
olarak syledikleri ve yaptklar arasnda da belirli bir ayrmn yaplmas
146
LMHAL
FIKIH
147
(sarih icm), er bir mesele hakknda bir veya birka mctehid gr belirttikten sonra, bu grten haberdar olan o devirdeki dier mctehidlerin aka
ayn ynde kanaat belirtmemekle birlikte itiraz beyannda da bulunmayp
skt etmeleri suretiyle de (skt icm) oluabilir. slm bilginlerinin byk
ounluuna gre, sarih icm, kesin ve balayc bir kaynaktr. Skt icmn
balayc delil olup olmayaca ise fakihler arasnda tartmaldr.
cm teorisinin slm muhitinde hicr II. asrn sonlarndan itibaren olumaya balad ve icmda aranacak artlarla ilgili birok ayrntnn, icmn
temelini tekil eden ictihad messesinin ilemez hale geldii dnemlerde belirlenmi olduu dikkate alnrsa, icmn misyonunu fkh usul eserlerinde anlan tm artlar tayan bir fikir birliinin gereklemesi durumu ile snrl tutmamak gerekir. Sahbe dneminde, zellikle ilk iki halife zamannda icm
kavramnn temelindeki dnceye uygun bulunan ictihad birlii rneklerine
bolca rastlanabildii halde, daha sonraki dnemlerde gerek naslardan aka
anlalabilecek sonularn o zamana kadar ekillenmi olmas, gerekse mctehidlerin deiik beldelere dalm bulunmalar sebebiyle bu tarz bir fikr ittifakn gerekletii kolayca sylenemez. Nitekim fkh usul eserlerinde icmn
balayclk gc meselesi ele alnrken bu adan icmlar deiik derecelendirmelere tbi tutulmakta ve hemen herkesin balayc sayd ve inkr kfr
gerektiren icm, iaret edilen dneme inhisar etmektedir. mam fi de teorik
olarak icm kavramn her devir iin geerli saymakla birlikte pratikte kesin
icm iddiasnn ancak naslarda aka dzenlenmi ve slm dinin temel hkmlerinden olan (le namaznn drt rekat oluu, arabn haram oluu gibi)
hususlarla snrl olduunu belirtmektedir.
Bu durumda icmn misyonunu iki ana noktada zetlemek uygun olur:
1. slm dinini simgeleyici zellikteki temel hkmlerin korunmas. Naslarla
dzenlenmi pek ok konuda -farkl anlaya elverili olduundan- mctehidler farkl hkmler karlabilmilerdir; fakat baz naslardan karabilecek
sonular bakmndan slm mmetinin Reslullah dneminden itibaren ortak bir anlay benimseye geldii de grlr. Gerekten, slm tarihinin her
dneminde ve tm slm corafyasnda, -mezhep ve anlay farkllklar ne
lde olursa olsun- farkllk gstermeyen ve deiiklie uramayan ortak
hkmlere rastlanr ki, bu hkmler naslara dayanr; icmn fonksiyonu ise
bunlarn korunmasna yneliktir. 2. ctihad meselelerde olabildiince uygulama birliinin salanmas. slm'da ictihad serbestisi bulunmakla beraber,
gerek din yaantnn kendi iinde tutarllnn, gerekse yarg birliinin salanmas amac ile, bilimsel tartmalar ve kaz uygulamalar nda doruya en yakn ictihadn belirmesi iin aba sarfedilebilir. te bu ynde yap-
148
LMHAL
lacak sistemli bir alma ile byk ounluun gr salkl bir biimde
ortaya karlabilirse icm messesesinin temelindeki dnceden yararlanlm olur. lm kanaatlerin belirgin hale gelmesini ve byk ounluun
grnn ortaya kmasn salayacak bir fkh akademisinin, yine kaz
uygulamalar nda en elverili zmn benimsenmesine zemin hazrlayacak bir yksek yarg mekanizmasnn oluturulmas, bu dnceden yararlanmann en uygun yollar arasnda anlabilir. Ancak muhalif mctehid
bulunduu mddete gerek/balayc icmdan sz edilemez.
d) Kyas
Fkh usul terimi olarak kyas, "naslarda (Kitap ve Snnet'te) hkm bulunmayan fkh meseleye, aralarndaki illet (gereke) birlii sebebiyle, naslarda
dzenlenmi meselenin hkmn vermek" eklinde tanmlanr. Kyas ilemini
meydana getiren unsurlara "erkn'l-kyas" (kyasn rknleri) denir. Bu rknler unlardr: 1. Asl. Hkm nas tarafndan belirlenmi fkh olay. 2. Fer.
Hkm nas tarafndan belirlenmemi fkh olay. 3. Asln hkm. Asl hakknda sabit olan ve kyas yoluyla fere de uygulanmak istenen hkm. 4. llet.
Asla ait hkmn konmasna esas tekil eden zellik. Kyas yoluyla fer iin
belirlenen hkm ise kyasn rkn deil, kyas ileminin sonucu ve semeresidir. Mesel, mrisi ldren vrisin mirastan mahrum olaca hkm nas ile
belirlenmitir (bk. Eb Dvd, Diyt, 18; Drim, Feriz, 41). Msyi (vasiyet
edeni) ldren ms-lehin (vasiyet alacaklsnn) vasiyetten mahrum olup olmayaca ise nas ile belirlenmi deildir. Birinci olaydaki mahrumiyet hkmnn illeti, kiinin su ileyerek (mrisin canna kastederek) bir hukuk sonucu
zamanndan nce meydana getirmeye ynelmesidir. kinci olayda da ayn illet
mevcuttur. u halde aralarnda illet birlii bulunan bu iki benzer olaydan nas
tarafndan dzenlenmi olann hkmn naslarda dzenlenmemi olana da
vermek gerekir. Bylece, naslarda mssiyi ldren ms-leh hakknda zel
bir hkm bulunmad halde, kyas yoluyla byle bir kimsenin vasiyetten
mahrum olacana hkmedilmi olur.
Yukarda anlan rknlerin bulunmas, kyas ileminin varlndan sz
edilebilmesi iin gerekli olmakla beraber, bu rknlerin bulunmas yaplan
kyasn geerli olduuna hkmetmek iin yeterli deildir. Kyas ileminin
shhatli ve hukuken geerli saylabilmesi iin baz artlar tamas gerekir.
Bunlar her bir rknde aranan artlar eklinde olmak zere fkh usul
eserlerinde detaylandrlarak incelenmitir. Tartmalar daha ok illet ile ilgili
artlarda younlar. Asln hkmnn benzer bir mesele olan fere tarlabilmesi iin ortak ba olan illetin ak, belirli, istikrarl, uygun ve geili bir
FIKIH
149
150
LMHAL
hepte benimsenmi yerleik kuraln baz durumlarda kat biimde uygulanmas, fkh hkmlerin genel amalar ve ilkeleri ile badamaz. te bu durumda, fakihin benzeri durumlara uygulad hkmden vazgeip baka bir
zm benimsemesi zellikle Hanef ve Mlik mezheplerinde zel bir metot olarak ele alnm ve "istihsan" ad ile anlmtr. Mesel, Hanef fkhnda
benimsendii ekliyle, "Hz. Peygamber artl alverii yasaklad" hadisinin
genelinden kan anlama ve (esasen bu ve benzeri hadislerden karlm bulunan) szlemelerde ileri srlen artlarn geersiz saylaca ynndeki kurala sk biimde uyulmas halinde, akid hukukunda taraflara kolaylk ve
yarar salayan baz zmlere imkn tannmam ve bu konudaki naslarn
asl amac gerekletirilememi olacaktr. te Hanef fakihler bu naslardaki
yasan asl gerekesinin taraflar arasnda ekimeye yol ama ihtimali olduunu dikkate alarak akid esnasnda ileri srlen artn rf ve det haline
gelmi olmas halinde, (niza ihtimali ve dolaysyla yasan gerekesi ortadan
kalkm olacandan) istihsanen bu tr artlar ciz saymlardr.
Kapal kyas istihsan ise bir meseleye zm aranrken, birbiriyle atan ve biri ak dieri kapal iki kyas imkn bulunan durumlarda gerekleir.
Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan, mctehidi benzeri meselelerdeki hkmden vazgeip baka bir hkm vermeye ynelten gereke
asndan baz ayrm ve adlandrmalara tbi tutulur. Bir meselenin benzerlerinde uygulanan genel hkm, o meseleye dair zel bir nas sebebiyle,
icm veya rf sebebiyle terkedilebilecei gibi, genel kuraln kat biimde
uygulanmasnn skntya yol amas, kamu yararna aykr dmesi hallerinde de genel kural terkedilip dinin genel ilke ve amalarnn da yardmyla
mnferit ve istisna zmler retilir. Bu itibarla istihsan, kurallarn katl
ve genellii ile olaylarn deikenlii ve eitlilii arasnda dengeyi kuran bir
hakkaniyet hukuku grnmndedir. zellikle Hanef fakihleri istihsan
metoduna sklkla bavurmulardr.
Ayrca istihsan kavramnn "hakkaniyet", "hsnniyet", "hakkn ktye
kullanlmamas", "kolaylk" gibi hukuk ilke ve kavramlarnn youn biimde
uygulanmasna imkn veren zengin bir ierie sahip olduu da sylenebilir.
stihsann genellikle Hanef ve Mlik mezheplerine zg bir delil olduu
fikri yaygn olmakla birlikte, fur-i fkh eserlerini inceleyenler, birok ynyle bu metodun -isim belirtilmeksizin- dier mezheplerce de benimsenmi
olduunu grrler.
FIKIH
151
152
LMHAL
Kur'an ve Snnet'in hukuk dzenlemelerinde, sosyal realitenin ve insanlarn alkanlklarnn gz ard edilmedii, kkl deiikliklerde tedrclik metodunun uyguland, kendi ilkelerine ters dmeyen kurum ve kurallarn ise
korunduu grlr. Hz. Peygamber'in bu konudaki tavr ve uygulamalar nda fakihler de, ictihadlarnda ve kaz kararlarnda rf ve deti olabildiince
dikkate alarak hkm verme usuln benimsemilerdir. Bununla birlikte klasik dnem slm hukuk metodolojisinde (fkh usul eserlerinde) zellikle rf ve
dete yer verilmemitir. Bir baka anlatmla, slm hukukunun "dorudan"
kaynaklar arasnda yer alamayan rf ve det, hkm karmada stlendii
rol daha ok istihsan ve istislh gibi metotlar araclyla yerine getirmitir.
Bununla birlikte ileri dnem fkh usul literatrnde rf ve det hukukun
yardmc bir kayna olarak ele alnr. Fakihlere gre bir toplumdaki rf ve
detin geerlilii iin onun yaygn ve srekli olmas, naslarn lafzna ve ruhuna yani slm hukukunun temel ilkelerine aykr dmemesi gerekir. Bu
artlar tayan rfe sahih rf, tamayana da fsid rf ad verilir.
h) stishb
Fkh usul terimi olarak istishb, daha nce varl bilinen bir durumun aksine delil bulunmadka varln koruduuna hkmetme yntemidir. stishb metodunun temelini, slm hukukunun en kapsaml be genel
kuralndan biri olan "el-yakn l yezl bi'-ek" (Mecelle'deki ifadesi ile
"ek ile yakn zil olmaz" (madde 4) kaidesi oluturur. Buna gre, kesin olarak varl (ya da var olmad) bilinen bir durumun deitiine dair delil
bulunmadka o duruma gre hkmedilmesi asldr; bir tereddt sebebiyle o
hkm ortadan kaldrlamaz ve o durum iin yeni delil istenmez. Mesel,
ayptan slim olduu art ile bir mal satn alndnda, alc ayp bulunduu
iddias ile mal iade etmek isterse ve sat srasnda aybn bulunup bulunmad hususunda ihtilf karsa, bunu ispat klfeti alcya aittir. nk asl
olan maln ayptan salim olmasdr.
stishb, nceden varl bilinen hkm itibariyle nevidir:
a) bha-i Asliyye stishb. Buna gre bir eyden yararlanma veya
bir davranta bulunma hakknda naslarda zel bir hkm yoksa veya kyas
yahut istislh yoluyla naslardan bu hususta zel bir sonu kmyorsa, "Eyada aslolan mubahlktr" prensibine gre o eyden yararlanmann veya o
ii yapmann mubah olduu sonucuna ulalr. Bu tarz hkm verme metoduna "istishb" denir.
FIKIH
153
yanlarn mslmanlar iin balayc olmadnda limler fikir birlii iindedir. nceki ilh dinlerin hkmlerinden olduu Kur'an'da veya Snnet'te
belirtilmi olan hkmlere gelince, bunlardan neshedildiine dair delil bulunan hkmler mslmanlar hakknda geerli olmaz. Mesel yahudilere haram klnd bildirilen yiyeceklere ilikin hkmn (el-Enm 6/146), bir nceki yetin delletiyle mslmanlar hakknda geerli olmad anlalmaktadr. Bunlardan mslmanlar hakknda da geerli olduuna dair delil bulunan
hkmlerin durumu da aktr. nceki dinlerin hkmleri hakknda Kur'an
ve Snnet'te red veya onay ynnde bir aklama mevcut deilse, Hanefler
154
LMHAL
FIKIH
155
C) REY ve CTHAD
Rey ve ictihad, en genel anlamyla, asl iki delil olan Kur'an ve Snnet'i,
saylan metotlar ve benzerlerini kullanarak anlama, yorumlama ve metinle
akl ve toplum arasn buluturma faaliyetidir.
Szlkte "ahs gr, dnce ve kanaat" mnasna gelen rey kelimesi
fkh literatrnde "hakknda ak bir nas yani yet veya hadis metni bulunmayan fkh bir konuda mctehidin belli metotlar uygulayarak ulat ahs
gr" anlamnda kullanlan bir terimdir. ctihad szlkte "zor ve meakkatli
bir ii gerekletirme urunda kiinin olanca gayreti gstermesi", fkh ilminde
ise "fakihin er-amel bir meselenin hkmn ilgili delillerden karabilmek
iin olanca gayreti sarfetmesi" anlamna gelir. Bu melekeye sahip olan kimseye mctehid denir. lk dnemlerde fakih ve mft de mctehidle e anlaml
olarak kullanlmtr.
Son ve evrensel ilh din olan slm'n, farkl dnem ve blgelerde insanolunun karlat problemlere genel veya zel zm getirebilmesi, insan
iyi, doru ve gzele ynlendirebilmesi iin Kitap ve Snnet'in anlalmas,
yorumlanmas ve snrl naslarn snrsz olaylara uzanmas demek olan ictihad
faaliyetine, hem din bir vecbe hem de amel bir zaruret olarak ihtiya vardr.
Hz. Peygamber dneminden itibaren zellikle ilk birka asrda bu faaliyet
ictihad, rey, fkh istidll, kyas, istinbat gibi deiik isimlerle anlarak ok
verimli bir ekilde srdrlm, bunun sonunda hem ferd ve toplumsal hayat
kendi tabii seyrinde gelierek devam etmi, problemler zme kavuturulmu
hem de mslman toplumlarna has zengin bir hukuk kltr olumutur.
ctihad ve rey faaliyetinin yavalad, donuklat, dar kalplar ierisine girip
taklit ve ezberciliin yaygnlat ve mevcut sosyal artlara uygun alternatif
zm araylarna gidilmedii dnemlerde ise ayn lde bir gelimenin bulunmad grlr. yet ve hadislerde rey ve ictihad faaliyetinin tevik edildii, mslman fert ve toplumlar iin ictihadn hayat derecede nem tad
btn slm limlerince de sklkla ifade edildii halde slm dnyasnda hicr
IV. yzyldan sonra ictihad faaliyetinin gerileyip zayflad ve ictihadn yerini
taklidin almaya balad bilinmektedir. Bu durumun belli bal milleri arasnda; siyas bask ve ekimeler, ictihad kltr ve telakkisinin deimesi,
hazr fetvalarn oalmas, mezhepler etrafnda meydana gelen kmeleme,
mezhep taassubu, yarg ve eitim faaliyetinin belirli mezheplerin tekeline verilmesi, klasik literatrde yer alan mezhep grlerinin tarih artlarndan koparlarak ele alnmaya ve din ahkmn kendisi olarak alglanmaya balanmas
gibi sebepler saylabilir. Bu sebeplerin bir ksm, toplumda hukuk istikrar ve
156
LMHAL
gven ortamn kurma, yarg birliini salama, amel ve pratik ihtiyaca cevap
verme gibi toplumsal ve bireysel birtakm hakl sebeplere dayanmakta ve bu
yzden mezhepleme kanlmaz grnmekte ise de, entelektel seviyede bir
ictihad faaliyetinin olmay slm hukukunun vka ve toplumsal ihtiyala
irtibatn zayflatm, onu teorik tutarllkla yetinmeye mahkm etmitir. Bununla birlikte slm dnyasnda geni lekli sosyal ve siyasal deiimin yaand, zmsz braklan problemlerin iyice oald ve slm kltr ve
geleneinin ok ciddi tehlikelere mruz kald gnmzde ictihadn nemi
yeniden hissedilmeye balanm, eitli kii, kurum ve kurulu tarafndan bu
ynde mit verici rnekler sergilenmeye balanmtr.
Gnmzde mslmanlarn, gerek dinlerini daha iyi anlayp din ahkm
gnlk hayatlarna ve canl problemlerine intibak ettirebilmeleri gerekse kendileriyle ve dinleriyle uyum ve bar iinde yaayabilmeleri iin ictihad ve rey
faaliyetine eskiye gre daha ok ihtiyalar vardr. Bunu yaparken de salam
bir Kur'an ve hadis bilgisinin yan sra ilgili yetler ve hadisler etrafnda oluan
geleneksel fkh kltrn, yet ve hadislerin btnn, genel ilke ve amalarn, toplumun deien art ve ihtiyalarn ayr ayr iyice kavram olmalar
gerekmektedir. Bu itibarla, gnmzde ictihad bireysel bir aba ve baar
olarak nitelendirmek yerine, deiik ilim dallarnda uzmanlam kimselerden
oluan bir ictihad rasnn ortak faaliyeti olarak grmek daha isabetli grnmektedir. te yandan, gnmzde ictihad faaliyetinin amac dorudan bireye
yol gstermek ve onun olaylar karsndaki tavrn belirlemek deil de ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alannda fetva-ilmihal izgisinde, dier alanlarda ise
kanunlatrma hareketine katkda bulunma ve alternatif gr sunma eklinde
bir rol stlenmek olmaldr. ctihada kimlerin ehil olduu ve ictihad faaliyeti
sonunda ulalacak grn doruluu hususlar kii ve gruplara gre deikenlik tad gibi, naslarn ak hkmne aykr dmeyen her bir ictihadn
doru olma ihtimali de teorik olarak eittir. Bu sebeple de ictihad rn grlerin doktrin asndan isabet derecesinin tartlmas kadar toplumsal ihtiya ve beklentilere uygunluu da ayr bir nem tamaya balamtr. Eski
dnemlerde de ictihad ve fetvalar arasnda benzeri pratik mlhazalarla baz
tercihlerin yapld bilinmektedir. Byle olunca toplumsal dzen ve hukuk
istikrar iin sz edilen prosedrel ve pratik bir geerlilik ve meruiyet izgisine ihtiya bulunmaktadr. Bundan hareketle, slm hukuk doktrinindeki
zengin tartmalar ve gr farkllklarnn, gnmzde yukarda sz edilen
asl ve fer deliller ve metotlar iletilerek buna ilve edilebilecek yeni yorum ve
ictihadlarla birlikte, modern toplumlarn hukuk dzenlemeleri iin yeni bir
ufuk ve alternatif bir zm nitelii tad sylenebilir.
FIKIH
157
A) EHLYET
Ehliyet, kiinin din ve hukuk hkme konu (muhatap) olmaya elverili
oluu demektir. Kur'an'da yerin ve gn tamaktan ekindii emaneti insann
yklendii belirtilerek (el-Ahzb 33/72) dier btn varlklar arasnda sadece
insann ehliyet ve sorumluluk tadna iaret edilir. nsann dinin hitabna
ehil olmas akl denilen anlama, dnme ve ona gre davranma kabiliyetine
sahip bulunmas sebebiyledir. nsann bu anlamdaki ehliyet ve sorumluluuna
slm limleri ehliyyet'l-hitb derler. Bundan maksat insann dinin davetini
anlayacak konum ve kvamda olmas demektir. Bu tr din sorumluluk iin
akln tek bana yeterli olup olmad veya ne gibi ilve artlar arand zellikle kelm ve usul limleri arasnda geni tartmalara konu olmutur.
slm hukukunda ehliyet kavram, kiinin hak ve borlarnn sabit olmas, din devlerle mkellef tutulmas, hukuk ilem ve davranlarnn
geerlilii, toplumsal ve ceza sorumluluk tayabilmesi gibi farkl kademelerdeki hak ve ykmllkleri kapsadndan ehliyetin buna uygun baz
ayrm ve kademelendirmelere tbi tutulmas kanlmaz olmaktadr. nk
bu kademelerden her biri, farkl seviyede akl ve beden yetikinlii gerektirir. Bunun iin de ehliyet, kiinin anlama, dnme ve yapabilme kabiliyetinin inkiaf seyrine bal olarak tedrcen gelime gsteren itibar bir sfat
olarak alglanmtr. Dier bir ifadeyle, ehliyetin belirlenmesinde kiinin konumu kadar karlalan hak ve borcun, din ve hukuk fiil ve ilemin mahiyeti de nem arzeder. Bunun sonucu olarak slm hukukunda ehliyet
"vcb ehliyeti" ve "ed ehliyeti" eklinde iki ana safhaya, insan hayat da
cenin, ocukluk, temyiz, bul ve rd eklinde devrelere ayrlmtr.
Vcb ehliyeti, kiinin haklara sahip olabilme ve bor altna girebilme
ehliyetidir. Vcb ehliyetinin temelini zimmet ve hukuk kiilik tekil eder;
158
LMHAL
bu ehliyetin ya, akl, temyiz ve rd ile alkas yoktur. Akl ve beden geliimi ne durumda olursa olsun yaayan her insann bu tr ehliyete sahip
olduu kabul edilir. Ceninin sa domas kaydyla miras, vasiyet, vakf ve
nesep haklarnn bulunduu bu sebeple de eksik vcb ehliyetine sahip
olduu belirtilir. Ed ehliyeti ise, kiinin dinen ve hukuken muteber olacak
tarzda davranmaya ve hukuk ilem yapmaya elverili oluu demektir. Ed
ehliyetinin temelini akl ve temyiz gc tekil eder. Akl ve temyiz gc tam
olduunda tam ed ehliyetinden, eksik olduunda ise eksik ed ehliyetinden
sz edilir.
Kiinin iyiyi ktden, faydaly zararldan ana hatlaryla olsun ayrabilmesi demek olan temyiz, ed ehliyetinin balangcdr. Temyiz ana gelmeyen ocuun, akl hastasnn ve bu hkmde olan kimselerin ed ehliyeti
yoktur, haklarn kanun temsilciler vastasyla kullanrlar. Bunlarn dinen ve
hukuken geerli niyet ve iradeleri bulunmadndan imanla ve ibadetlerle
mkellef tutulmazlar, fiilleri sebebiyle ceza sorumluluk da tamazlar. Szleri, hukuk fiil ve ilemleri hukuken geersiz olup yok hkmndedir.
Henz bula ermemi fakat temyiz ana gelmi ocuklar ise eksik ed
ehliyetine sahiptir. Kiiler yaklak olarak yedi yandan bula kadar mmeyyiz saylr. Mmeyyizlerin din ed ehliyeti ile hukuk (meden) ed ehliyeti baz farkllklar gsterir. Mmeyyiz ocuklar iman, namaz, oru, hac,
kefret, cihad, iyilii emredip ktl engelleme gibi din devlerle ve beden
ibadetlerle mkellef deildir. Davranlarnn hukuk-mal sorumluluu bulunsa
da ceza sorumluluklar yoktur. Bu sebeple bu kimseler iin din teklif ehliyeti
ile ceza ehliyet ortak zellikler tar. Ancak ocuklarn din hayata, ibadetlerin
ifasna erken yata altrlmas ve bu ynde eitilmesi tavsiye edilmitir. Ayrca Mutezile temyiz andan itibaren Allah'a imann vcip olduu, Ahmed b.
Hanbel de ocuun on yandan itibaren namaz ve orula mkellef saylaca
grndedir. slm limleri, mmeyyiz ocuk mkellef tutulsun-tutulmasn,
imann ve ifa ettii ibadetlerin sahih olduu grndedir. Ancak buldan
nce yaplan hac ibadeti sahih olsa bile bul sonras farz olabilecek hac farzasn drmez. Mmeyyiz ocuun ve bu hkmde olan kimselerin yapt
hukuk ilemlere gelince hibeyi, sadakay, vasiyeti kabul gibi srf fayda yn
bulunan ve mal varlnda arta yol aan hukuk ilemleri kimsenin izin ve
onayna bal olmakszn geerli olur. Mahiyet icab hem kr hem de zarar
yn bulunan alm satm, kira, irket gibi bedelli hukuk ilemleri ancak kanun temsilcisinin izin veya onay ile geerli olur. Hibede bulunma, bor ikrar,
kefalet gibi srf zarar saylan hukuk ilemleri ise mmeyyiz de kanun temsilcisi de yapamaz. Bu snrlamalar hem snrl akl yetikinlie ve muhakeme
FIKIH
159
eder. nk slm dininde kiilere yklenen sorumluluk ile kiilerin bu sorumluluu tama gc arasnda daima bir denge bulunur. Kur'an'da da slm
tebliinin rahmet ve merhametten ibaret olduu (el-Bakara 2/178; el-Arf
7/52; Ynus 10/57; el-Enbiy 21/107), hi kimseye gcnn zerinde yk
yklenmeyecei belirtilmi (el-Bakara 2/286), hadislerde de mkellefiyetlerin
vazedilmesinde tedrcliin, insanlarn hal ve artlarnn gzetildii, mkellefiyetlerin asgari snrda tutulup kolayln esas alnd sklkla vurgulanmtr.
Ehliyeti ksmen azaltan veya tamamyla yok eden srekli ve geici hallerde
din-hukuk mkellefiyetlerin de bu duruma uyumlu olarak azaltlm veya
kaldrlm olmas bu genel ilkenin bir uygulamas mahiyetindedir.
160
LMHAL
B) HKM
slm dininin, insanlarn dnya ve hiret mutluluunu salamak zere
getirdii kurallarn btnne er hkmler (ahkm- eryye) veya ilh
hkmler (ahkm- ilhiyye) tabir edilir. er hkm denince, yet ve hadislerin dorudan ifade ettii hkmler anlalr ve bunlar da konular itibariyle itikad, ahlk ve amel olmak zere ana gruba ayrlabilir. Dinin
itikad hkmleri, btn din ahkmn temelini oluturur. man esaslar
byle olup bunlara kendi btnl iinde ve naslarn bildirdii ekilde inanlmas esastr. Bu hkmlerle akaid ve kelm ilimleri ilgilenir. Ahlk hkmler, insanlarn kendi aralarnda ve dier canllarla ilikilerini iyiletirip
nefsin eitilmesini hedefleyen hkmlerdir. Ahlk ve tasavvuf ilimlerinin
ana konusunu tekil ederler.
Amel hkmler, itikad hkmlere nisbetle ikinci derecede olduklar iin
bunlara ahkm- feriyye de denilir. Bu hkmler mkellefin d dnyaya
yansyan davranlarna balanacak sonular ve bunlarla ilgili kurallar
konu edinir. Bunlar da ibadetler ve mumelt eklinde iki ksma ayrlr. badetler insan ruhunu ve iradesini terbiye eden, dnme yeteneini gelitiren, fikr olgunluunu artran, dnyev menfaati bulunsun veya bulunmasn
srf Allah'n rzsn kazanmak iin yaplan fiil ve davranlardr. badetlerle
ilgili temel kurallar ve artlar Allah ve Resul tarafndan tek tek aklanmtr. badetler Allah hakk olarak yaplr, zamann ve artlarn deimesiyle
deimez, artmaz eksilmez. Bu sebeple de ibadetlerle ilgili din hkmlere
"taabbd hkmler" denilir. Bunlar iman esaslarndan sonra dinin ikinci
derecede nemli unsurunu tekil eder. Mumelt ahkm ise ferdin dier
fertlerle ve toplumla ilikilerini dzenler, bunlar belli kurallara ve sonulara
balar. Bu hkmler temelde adalet ilkesine dayanmakta olup Kur'an ve
Snnet'te mumelt ahkmnn sadece temel ilkeleri ve amalar aklanm,
bununla birlikte baz konularda ayrntl hkmler de sevkedilmitir. Dier
bir ifadeyle Kur'an ve Snnet'teki mumelt ahkm snrl saydadr ve ou
ilke ve ama tesbiti mahiyetindedir. slm literatr ve geleneinde oluan
zengin mumelt ahkm, genelde slm hukukularnn yet ve hadisler
etrafnda gelitirdii hukuk kltrn yanstr. Bu sebeple de mumelet ahkm, Kur'an ve Snnete aykr olmamak kaydyla zaman, yer ve rfe gre
deiiklik gsterebilirler.
Din hkmler bu ekilde gruba ayrlsa bile, Kur'an ve Snnet'te yer
alan bir hkmn hangi grupta yer aldna baklmakszn doruluuna ve
geerliliine inanmak ayn zamanda itikad bir vecbedir. Mesel namaz
FIKIH
161
klma, zekt verme, arap imeme, hrszlk yapmama amel bir hkm ise
de bu emir ve yasaklara uymann doru ve gerekli olduuna, inanmak
itikad bir gerekliliktir. Bu sebeple namaz klmama veya iki ime din-amel
bir hkmn ihlli, namazn, orucun farziyetini, faizin, zinann haramln
inkr ise itikad bir hkmn ihlli anlamn tar. nk slm inancna gre
Allah ve Resul neyi emretmi ve neyi yasaklamsa mslmann nce
bunlarn doru ve gerekli olduuna inanmas sonra da gc yettii lde
bunlar yerine getirmesi gerekir.
Fkh usulnde hkm nce vaz hkm-teklif hkm eklinde iki
gruba ayrlr. Her bir grupta yer alan temel kavramlar ve hkmler ayn
zamanda mkellefin davranlarnn din ve hukuk sonucunu da yakndan
ilgilendirir.
a) Vaz Hkm
ki durum arasnda riin kurduu ba ifade eden vaz hkm, kendi
iinde sebep, art ve mni eklinde e ayrlr. Bu grupta yer alan sebep,
rkn, art, mni, shhat, fesad, butln gibi ayrm ve kavramlar zellikle
ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alannda nemli sonulara sahip olduundan
ncelikle bu temel kavramlarn bilinmesine ihtiya vardr.
Sebep. riin varln hkmn varl, yokluunu da hkmn yokluu
iin almet kld durumdur. Mesel vakit namazn, ramazan aynn girmesi
orucun, maln nisab miktarna ulamas zektn sebebidir. badetler genelde
mkellefin iradesi dnda gerekleen sebeplere, mumelt ise iradesi ile
gerekleen sebeplere balanmtr. Satm akdi mlkiyetin intikali, hrszlk
ve adam ldrme ngrlm cezalarn infaz iin sebep olduu gibi. Sebep
domazsa hkm de gereklemez.
Rkn. Fkh ilminde bir eyin varl kendi varlna bal olan ve
onun yapsndan bir para tekil eden bir unsuru ifade eder. Bu daha ok
Hanefler'in tanmna gre yaplm bir aklamadr. Dier fakihlere gre, bir
eyin temelde varl kendisine bal husus -o eyin yapsndan bir para
tekil etmese de- rkn olarak anlr. badetlerde rknler ve bunlarn yannda shhat artlar o ibadetin farzlarn oluturur. Bunlardan birinin eksik
olmas o ibadeti geersiz (btl, fsid) klar. Namazda Kur'an okumann (kraat), rk veya secdenin terkedilmesi byledir.
art. Bir hukuk sonucun varl kendi varlna bal olan, ancak kendisinin varl onun varln zaruri klmayan ve onun yapsndan bir para
tekil etmeyen fiil veya vasftr. Mesel namaz iin abdest, nikh akdinde
162
LMHAL
ahit arttr. Bunlar olmadan namaz ve nikh olmaz. Ancak bunlar namazn
ve nikhn birer paras olmad gibi abdest ve ahit namaz ve nikh zorunlu klmaz. ri bir art bir hkmn muteber olmas iin gerekli grmse buna er art denir. Bu artlar bulunmadan ibadetler ve hukuk ilemler gereklemez. Ke malnn verilebilmesi iin rd ana gelmesi,
zektta nisab miktarna mlik olduktan sonra zerinden bir yln gemesi
artlar byledir. nsanlarn kendi hukuk ilemleriyle ilgili olarak ileri srdkleri artlara da cal artlar denir. Takyd ve talik artlar byledir. zellikle akidlerde hangi tr artn ileri srlebilecei ve bu artlarn akde etkisi
slm hukukular arasnda geni tartmalara yol amtr.
Mni. "Varl sebebe hkm balanmamas veya sebebin gereklememesi sonucunu douran durum" eklinde tanmlanr. Din ayrl ve mirassn ldrme miras olmaya, hayz ve nifas halleri namazn farz olmasna, yakn kan hsml nikh akdine mni saylmtr. Nisab miktar mala
sahip olduu halde ayn miktarda borcun bulunmasnn zektn vcip olmasna mni tekil etmesi de bir dier rnektir.
Gerek ibadet gerekse mumelt trnden olsun mkelleften sdr olan
er-hukuk nitelikteki fiiller, yukarda sz edilen rkn ve artlar tayp
tamamasna gre sahih-btl veya sahih-fsid ve btl eklinde bir ayrma
ve nitelendirmeye tbi tutulur. Bir ibadetin veya hukuk ilemin, ngrlen
rkn ve artlar ihtiva etmesi halinde sahih olacanda gr ayrl yoktur. Bu balamda shhat, bir fiilin gerekli rkn ve artlar tamas, butln
rknnn veya kurucu unsurlarndan birinin eksik olmas, fsid de rkn
ve unsurlar tamam olduu halde artlarnn eksik olmas anlamlarn tar.
Bir hukuk ilemin btl olmas, onun kurulmam ve yok hkmnde olmas
ve bu ileme hibir hukuk sonucun balanmamas demektir. Bir hukuk
ilemin fsid olmas ise, esasen onun var olup sadece baz artlarnn eksik
bulunmas ve ou kez bu eksikliinin sonradan giderilebilmesi ve ilemin
ancak byle bir ikmalden sonra sahih hale gelebilmesi demektir. Bu sebeple
fsid bir fiile baz hukuk sonular balanabilir. Mumeltta btl-fsid, yani
butln-fesad ayrm zellikle Hanefler'in n plana kard bir yaklamdr.
badetlere gelince, fakihler butln ile fesadn ibadetlerde ayn anlama ve
sonuca sahip olduunda gr birliindedir. Bu sebeple de ibadetten eksiklik
ister rknde isterse artlarn birinde olsun sonu ayndr. Mesel secdesiz
namazda rkn, abdestsiz klnan bir namazda art eksiktir. Bu tr fiillere
hibir din ve hukuk olumlu sonu terettp etmez. Netice itibariyle rkn ve
artlarndan biri eksik olan ibadet fsid veya btl olaca gibi, eran geerli
FIKIH
163
164
LMHAL
Fkh usul limlerinin ounluu er hkm Allah'n mkelleflerin fiillerine ilikin hitab, Hanefler ise bu hitabn neticesi olarak tanmlar. Buna gre
ounluk (cumhur) Allah'n haram klma (tahrm) veya vcip klma (icab)
ilemine er hkm derken Hanefler mkelleflerin fiillerinin sfatlarna yani
farz, vcip, mekruh gibi nitelendirmelere er hkm derler. Fkh literatrnde teklif hkm ile mkellefin fiilleri (efl-i mkellefn) tabirlerinin ayn
anlamda kullanlmas bu gelimenin sonucudur. Yine usulclerin ounluu
teklif hkm riin hitabna nisbet ederek icab, nedb, ibha, kerhe ve tahrm
eklinde be ksma ayrrken Hanefler bunu farz, vcip, mendup, mubah,
tenzhen mekruh, tahrmen mekruh, haram eklinde yedi ksma ayrarak inceler. Bu kavramlar ayn zamanda efl-i mkellefnin de blmlerini oluturur. Vcibin ve mekruhun ikiye ayrlmas Hanefler'e ait bir zelliktir.
te yandan, arada yakn iliki bulunmakla birlikte vaz hkmn rkn,
sebep, art, mni veya shhat, fesad, butln, nefz, lzum gibi alt blm ve
ayrmlar ilk bakta efl-i mkellefnin kapsam dnda grnmektedir.
Ancak bu durum fkh kitaplarnda yukarda belirtilen ayrmlara snnetmstehap gibi yeni ayrmlar, mfsid gibi yeni blmler ilve edilerek veya
farz, vcip, haram gibi kavramlarn kapsam geniletilerek telfi edilmeye
allmtr. Neticede efl-i mkellefn azmet ve ruhsat kavramlarnn da
ilvesiyle mkellefin muhatap olduu, yani bilmekle, buna uygun davranmakla ykml tutulduu btn amel hkmleri ifade eden geni bir kapsam kazanmtr. Bu sebeple de efl-i mkellefn konusunda bilgilenme,
fkhn ibadet ve ahvl-i ahsiyye alanndaki hkmlerinin doru anlalabilmesi ve uygulanabilmesi iin deta n art mesabesinde bir gereklilik
haline gelmitir. Fkh literatrnde teklif hkmler esasen vcip, mendup,
mubah, mekruh ve haram eklinde be hkm (ahkm- hamse) olarak ele
alnmakla birlikte, okuyucuya kolaylk salamas dncesiyle biz burada
bu be hkm erevesinde kalan dier baz temel kavramlar ve alt ayrm
va adlandrmalar da bu balklar altnda incelemeyi uygun bulduk.
FIKIH
165
a) Farz
Szlkte "bir eyi kesinletirmek, takdir etmek, pay ve paralara ayrmak, belirlenmi ey ve pay" anlamlarna gelen farz fkh ilminde, Allah ve
Resul'nn mkelleften yaplmasn kesin ve balayc tarzda istedii fiil
demektir.
Hanefler delilin kat veya zann oluuna gre bir ayrm yaparak, bir fiilin yaplmasn kesin ve balayc tarzda istendiini gsteren delil kat ise
bunu farz, zann ise bunu vcip terimiyle ifade ederler. Mesel kesin delillerle sabit olan ramazan orucu, abdestte yzn ykanmas, namazda rk
ve secdeye gitme farz olarak; vitir namaz, ftr sadakas, namazda Ftiha'nn okunmas gibi ykmllkler vcip olarak nitelendirilir. Fakihlerin ounluu byle bir ayrm gerekli grmeyip farz ile vcibi e anlaml olarak
kullanrlar. Bununla birlikte Hanefler'in bazan vcip kavramn farz da
iine alacak ekilde kullandklar veya amel ynden balayc oluunu dikkate alarak vcip iin amel farz, farz iin de amel ve itikad farz ayrm ve
adlandrmasn yaptklar da grlr.
Hanefler'in farz-vcip ayrmnn baz itikad ve fkh sonular vardr.
Farz inkr, kiiyi dinden karr, tekfir sebebi olur. Geerli mazereti bulunmad halde farz terkeden kimse fsk durumuna der. Vcibin inkr
kfr gerektirmez. Her iki fiilin de mazeretsiz terki kiiyi uhrev cezaya
mstehak klarsa da vcibin terki farzn terkine nisbetle daha hafif bir kusur
saylr. badetler konusunda farz terkedilirse o amel btl olur, aynen tekrarlanmas dnda telfi imkn olmaz. Buna karlk vcibin terki ile amel btl
olmaz, baka bir ekilde telfi edilmesine imkn tannr. Mesel hacda Arafat'ta vakfe farz (rkn) olduundan terkedilirse hac btl olur. Saf ile
Merve arasnda say terkedilirse, vcip terkedilmi olur ve ceza kurban ile
telfi edilebilir.
Bir fiilin farz olduunu gsteren delillerin balcalar unlardr:
a) riin bir fiilin yaplmasn emir sigas ile istemesi ve aksine dellet eden
bir karnenin bulunmamas. Mesel "Namaz dosdoru kln, zekt verin" (elBakara 2/43), "Akidleri yerine getiriniz" (el-Mide 5/1) yetleri byledir. b)
riin bir fiilin yaplmasn "farz oldu", "emrolundu" gibi balayclk bildiren bir
ifade ile istemesi. Orucun farz klndn, Allah'n adaleti, iyilii, akrabaya
yardm emrettiini bildiren yetler (el-Bakara 2/183; en-Nahl 16/90) byledir.
c) Haber verme deil, emir kastedilen baz haber cmleleri de farz hkm ifade
eder. Kocas len kadnn drt ay on gn, boanm kadnn ay hali bekle-
166
LMHAL
yeceini bildiren yetler (el-Bakara 2/228, 234) byledir. d) Bir hkmn belirli
bir zmreye veya btn insanlara yklendiini haber veren naslar da farz
hkm ifade eder. Mesel, "Gc yetenlerin o evi (Kbe'yi) haccetmeleri Allah'n insanlar zerinde bir hakkdr" (l-i mrn 3/97) yeti haccn farziyetinin, "Onlarn (annelerin) dinen ve rfen mkul ller iinde yiyeceini ve giyeceini salamak ocuun babasna aittir" (el-Bakara 2/280) yeti de karsnn nafakasn salamann koca iin farz olduunun delilidir. e) riin bir fiilin
yaplmasna sevap ve gzel karlk, terkedilmesine ise ar ceza verileceini
bildirmesi de o fiilin farz olduunun delilidir.
Farz, mkellefin ifa sorumluluu asndan farz- ayn ve farz- kifye eklinde iki ksma ayrlr. Farz- ayn, riin her bir mkellefin ayr ayr ifa etmesini istedii mkellefiyettir. O emri bakalarnn yerine getirmekte oluu kiiyi
sorumluluktan kurtarmaz. Aksine bir delil olmadka, riin emirleri o fiilin
ayn farz olduuna dellet eder. Namaz, oru, hac, zekt gibi temel ibadetler
byledir. Farz- kifye ise, mslmanlarn ferden deil de toplum olarak sorumlu olduklar mkellefiyetlerdir. Cenaze namaznn klnmas, cihad, ilimle
meguliyet, meslek ve sanatlarn icras, iyiliklerin emredilip ktln engellenmesi, ahitlik byledir. Bu grevleri toplumun bir kesimi yerine getirince
dierlerinden sorumluluk kalkar. Hi kimse yerine getirmezse btn mslmanlar vebal altnda kalr. Farz- kifyenin sevab yalnz onu ileyene aittir.
Toplumda farz- kifyeyi ifa edecek ikinci bir ehil kimse kalmadnda artk bu
farz tek ehil kimse iin farz- ayn hkmn alr. Toplumda bir olayla ilgili
ahitlik yapacak, iyilii emredip ktl engelleyecek veya hastay tedavi
edecek baka kimse bulunmadnda bu grevlerin ifas ehliyetli kii iin ayn
farz haline gelir.
b) Vcip
Szlkte "sabit, lzm, var ve gerekli olan ey" anlamna gelen vcip fkh ilminde fakihlerin ounluuna gre farz ile e anlaml olup riin mkelleften yaplmasn kesin ve balayc tarzda istedii fiil demektir. Hanefler ise kat delille sabit olan hkme farz, zann delille sabit olan hkme vcip diyerek ikili bir ayrm yapmlardr. Ancak Hanefler, vcibin de farz gibi
kesin olarak yaplmas gerektii grndedir. Onlarn bu ayrm daha ok
delilin kuvvetini ve inkrn din sonularn gstermeyi hedefler. Bu sebeple
Hanefler vcibi ou yerde "amel farz" olarak da adlandrrlar. Mesel ftr
sadakas, namazda Ftiha'nn okunmas, vitir ve bayram namazlar, kurban
kesme zann delille sabit olduundan Hanefler'e gre farz deil vciptirler.
FIKIH
167
Hanefler'e gre vcip iki ksma ayrlr: a) Kat bir delile yakn derecede
kuvvetli grnen zann bir delille sabit olan vcipler. Bu ksma giren vcipler
amel farz veya zann farz adn alr. Vitir namaz, abdestte ban drtte bir miktarn meshetme byledir. b) Zann delil olan haber-i vhid ile sabit olan vcipler
ise nem derecesi itibariyle amel farzn altnda ve snnetin stndedirler. Mesel namazda Ftiha okuma, vitir namaznda kunut tekbiri, bayram tekbirleri,
namazn sehiv secdesi ile ikmal edilen vcipleri byledir.
Vcibin inkr kfr gerektirmez. Ancak sapklkla itham sebebi grlr.
Vcibin terki farzn terki lsnde olmasa bile yine de gnah ve sorumluluu
gerektirir. Mesel namazn vaciplerinden birinin yanlarak terk edilmesi, sehiv
secdesini gerektirir. Bir vacibi kasten terk etmek ise, tahrimen mekruhtur ve
namazn iadesini gerektirir. Ahmed b. Hanbel'e nisbet edilen bir gre gre,
Kur'an'da yaplmas emredilen fiillere farz, snnette emredilenlere ise vcip denilir.
2. MENDUP
Mendup, tevik edilen, yaplmas kesin olmayan bir tarzda istenen, yani
farz ve vcip olmayan davranlarn genel addr. Hanef fkhnda, farz ve
vcip dnda yaplmas uygun grlen davranlar kuvvetliden zayfa
doru olmak zere; snnet, mstehap (mendup) ve db olarak sralanr.
Dier mezheplerde ise mendup, bir balayclk sz konusu olmakszn yaplmas istenen ey olarak tanmlanr. Bu mezheplerin mendup anlay,
Hanefler'in snnet anlayna olduka yakndr. Burada fkh ilmindeki kullanmyla snnet ve mstehap kavramlar ele alnacaktr.
a) Snnet
Snnet, Hz. Peygamber'in sz, fiil ve onaynn genel ad olup fkh usulnde Kur'an'la birlikte slm'n asl iki kaynan ve delilini tekil eder.
Fr- fkhta, zellikle de teklif hkm asndan snnet ise, Hz. Peygamber'in farz ve vcip kapsam dnda kalan yani kesin ve balayc olmakszn tavsiye ve rnek olma niteliini tayan sz ve fiillerinin genel addr.
Hanefler'in dndaki fakihler, Allah ve Resul'nn kesin ve balayc olmayan tarzda yaplmasn istedii veya tavsiye ettii fiillerin tamamn kapsamak zere mendup terimini kullanrlar. Dier bir ifadeyle, Kur'an ve hadislerden gerek dorudan gerekse dolayl olarak bir fiilin yaplmasnn kesin ve
balayc olmayan tarzda istendii yani tavsiye edildii sonucu karlabiliyorsa, bu tr fiillere topluca mendup denilir. Mesel boanmalarda ahit
bulundurulmasn, borluya mhlet verilmesini, akidlemelerin yazlmasn
emreden yetler fakihlerin ounluunca byle anlalmtr. Mendubun da
168
LMHAL
nem derecesine gre kendi iinde snnet, mstehap, fazilet, db gibi terimlerle ifade edilen bir derecelendirmeye tbi tutulduu grlr. Bu itibarla
snnet, mendup grubu iinde yani yaplmas iyi ve gzel olan, tavsiye edilen fakat terkedilmesinde bir gnah ve cezann terettp etmedii fiiller grubunda en st sray igal eder. Hanefler'in ise mendubu genelde mstehap
mnasnda kullandklarn bu arada belirtmek gerekir.
Snnet kendi iinde ksma ayrlr: Mekked snnet, gayr-i mekked
snnet, zevid snnet. Hz. Peygamber'in devaml yapt, srf balayc ve
kesin bir emir olmadn gstermek iin ndiren terkettii fiillere mekked
snnet denilir. Bunlar bir bakma din vecbeler iin koruyucu ve tamamlayc bir nitelik de tamakta olup nem ynyle farz ve vcipten sonra
nc sray igal eder. Mesel abdest alrken aza ve burna su verme,
sabah namaznn snneti, ezan, kamet, cemaatle namaz byledir. Bu nevi
snneti yerine getiren Allah katnda ho karlanr, vgye lyk grlr,
sevap kazanr. Terkeden cezaya ve gnaha arptrlmasa da dinen azarlanmay ve knanmay hak eder. te yandan farz namazlarn cemaatle klnmas, ezan gibi din irlardan olan snnetin fert plannda terki ciz olmakla
birlikte toplum olarak terk ve ihmali ciz grlmez.
Hz. Peygamber'in ibadet ve taat trnden olup bazan yapt bazan da
terkettii veya ou zaman yapt bazan da terkettii fiil ve davranlara
gayr-i mekked snnet denilir. Nfile ve mstehap, hatta mendup tabirleri de
ou kez bu anlamda kullanlr. kindi ve yats namazlarnn farzlarndan nce
klnan drder rektlk namazlar, vcip kapsamnda olmayan infak ve yardm
byledir. Bu tr snneti yerine getiren sevap ve vgye lyk grlr,
terkeden dinen knanmaz. Bu iki snnet (mekked ve gayr- mekked)
eidine "hd snneti" de denir.
Hz. Peygamber'in, Allah katndan bir tebli veya Allah'n dinini aklama
nitelii tamakszn insan olmas itibariyle yapt normal ve beer davranlara
ise zevid snnet veya det snneti denilir. Hz. Peygamber'in giyim ve kuam
tarz, yeme ve ime tarz, zevkleri, kna ile sa ve sakaln boyam olmas byledir. Esasen bu fiiller din mkellefiyet erevesinde deildir. Yaplmas dinen
tavsiye de edilmemitir. Bununla birlikte bir mslman Hz. Peygamber'in bu tr
davranlarn ona olan sevgi ve ballndan dolay yaparsa sevap ve vgye
lyk olur. Terkederse knanmaz ve gnah ilemi olmaz.
Farz namazlardan nce ve sonra klnmas snnet olan namazlar iin,
fi mezhebinde ayrca vitir namaz ve evvalde tutulan alt gn oru iin
revtib snnet tabiri kullanlr. Fakihlerin ounluuna gre teravih namazlar da revtib snnetler arasndadr.
FIKIH
169
b) Mstehap
Szlkte, "sevimli olan, tercih edilen ve gzel bulunan i" demektir. Hz.
Peygamber'in bazan ileyip bazan terkettii, limlerin ve slih kullarn teden beri yapageldikleri ve tavsiye ettikleri fiil ve davranlara din terminolojide mstehap denilir. Mstehaplar ibadetlerin ve beer ilikilerin daha gzel
ve verimli olmasn salayan db ve ahlk kurallar niteliindedir. Mesel
sabah namaznn ortalk aydnlanncaya kadar, scak mevsimlerde le namaznn serin vakte kadar geciktirilmesi, akam namaznda acele edilmesi
byledir. Mstehabn terki dinen knamay gerektirmeyip sadece evl ve
gzel olan terk mnas tar. Mstehap ou kez mendup, nfile, tatavvu,
db gibi tabirlerle e anlaml olarak kullanlr ve yaplmas terkinden evl
olan fiiller arasnda en alt sray igal eder. Bundan sonra yaplmas ile
terkedilmesi msvi olan mubah fiiller gelmektedir. Snnet ve mstehap
fiiller, daha genel ifadeyle mendup fiiller, farz ve vcip grubundaki din
devlerin ve btn beer-sosyal ilikilerin daha anlaml ve verimli olmasna
yardmc olan, bir bakma onlar koruyan, onlara maddeten ve ruhen hazrlk nitelii tayan yardmc fiillerdir. Bir ynyle Hz. Peygamber'in gzel
ahlkn, tavsiye ve teviklerini bir ynyle de slm toplumlarnn ibadet
hayatyla ilgili olumlu izgisini ve tecrbe birikimlerini yanstr. Mstehap ve
snnetlerin devaml terki vciplerde ve farzlarda da tembellik ve ihmale yol
aabileceinden doru bulunmamtr.
3. MUBAH
Mubah kelimesi szlkte "aa kan, aklanan, serbest braklan ey"
demektir. Din bir terim olarak ise, bu szlk anlamyla balantl olarak,
riin mkellefi yapp yapmamakta serbest brakt fiilleri ifade eder. Hell,
ciz, mutlak gibi terimler de, genelde ayn mnada kullanlr ve mkellefin
yapmas veya terketmesi halinde herhangi bir vg yahut knamay gerektirmeyen davranlarn belirtir. Bununla birlikte aralarnda baz cz' anlam
farkllklar bulunduu iin mubah teriminin yan sra ciz ve hell terimleri
zerinde de ayrca durmak gerekir.
Fkh usulnde er-teklif hkm be kategoride ele alnr. Bunlardan
vcip ve mendup yaplmas gerekenleri, haram ve mekruh ise yaplmamas
gerekenleri ifade eder. Mubah ise iki gruba da dahil olmayp yaplmas veya
terkedilmesi ynnde herhangi bir er-din ykmlln bulunmad fiil
170
LMHAL
ve konumu ifade eder. Baz usulcler mubah, riin yaplmasna izin verdii fiiller olarak da tarif ederler.
Bir fiilin mubah olduu; riin o eyin hell ve mubah olduunu bildirmesiyle (mesel bk. Bakara 2/187, Mide 5/5), ilenmesi halinde bir vebal ve
gnahn, din bir sakncann bulunmadn ifade etmesiyle (mesel bk. elBakara 2/173, 235) veya herhangi bir yasaktan sonra gelen emirle (mesel
bk. el-Mide 5/2, el-Cuma 62/10) bilinebilecei gibi, o konuda hibir din yasaklama ve kstlamann bulunmamasyla da kendiliinden sabit olur; usulcler birincisine er mubah, ikincisine ise akl mubah adn verirler. Akl
mubah, berat-i asliyye veya istishb'l-asl terimleriyle de aklanr. Bu da
bir fiilin din-er hkm konusunda herhangi bir aklama yoksa, "Eyada
kural olan mubah olmasdr" ilkesi gereince o fiilin mubah olduuna hkm
verilmesini ifade eder. Kur'an'da deiik vesilelerle zikredilen "evleniniz, yiyiniz, iiniz, gezip dolanz" gibi emirler, esasen hell ve mubah olan bu
fiillerin mubah oluunu desteklemek veya aklamaktan ok bu mubah fiillerin ilenmesinde dikkat edilecek kayt ve artlar, hikmet ve amalar aklamaya yneliktir. Bu itibarla, bu son grup fiilleri de yine akl mubah kavram
iinde dnmek gerekir. badetler naslara dayanmak durumunda olduu
iin "ibadet alannda akl mubahlk" geerli deildir; yani riin naslarla belirledii ibadetler dnda ibadet eidi icat edilemez, yaplamaz.
Mubahn hkm, yaplp yaplmamasnn dinen eit deer hkmnde olmas, yaplmasnda da yaplmamasnda da sevap ve gnahn olmamasdr.
Bununla birlikte mubahn iyi niyetle ve ibadet kastyla ilenmesi halinde filin
ecir ve sevap kazanaca da ifade edilir. Bir kimsenin cihada hazrlk amacyla
spor ve beden eitimi yapmas buna rnek gsterilir. te yandan, bir fiilin
kural olarak mubah olmas, o fiilin srekli ve lsz ekilde ilenmesi veya
terkedilmesinin de mubah olduu anlamna gelmez. Kiinin diledii zamanda
istedii yemek eitlerinden yemesi mubah olmakla birlikte bu konuda lsz
davranrsa, mesel ar beslenir veya alk grevi yaparsa artk bu fiil mubah
olmaktan kp duruma gre mekruh, haram gibi din hkmler alr. Bu yzden de baz usulcler mubah fiillerin, cz'ye nisbetle bu hkm tasa bile,
klliye nisbetle ya yaplmas ya da terkedilmesi gereken bir fiil olduunu belirtirler. Ayn anlayn devam olarak, temiz ve mubah olan eyleri tamamen
terketmenin mekruh ve bazan haram, bunlardan kiinin mkul ve mer ller iinde yararlanmasnn genel hkmnn mendup, onlardan bazlarn
bazan yapp bazan yapmamasnn zel (cz') hkmnn ise mubah olduu
ifade edilmitir. Oyun ve elence, gezip dolama ve dinlenme esasen ve tek
tek ele alndnda mubah davranlar olduu halde bunlar devaml bir det ve
FIKIH
171
172
LMHAL
4. MEKRUH
Mekruh szlkte "sevilmeyip kerih, naho grlen ey" demektir. Bunun
mastar olan kerhet de szlkte irkinlik, sevimsizlik, bir eyi sevmemek
ve holanmamak gibi anlamlara gelir. Fkh terimi olarak ise mekruh, riin
yaplmamasn kesin ve balayc olmayan tarzda istedii fiil ve davranlardr. Gerek riin bu tarz yasaklamas gerekse bu yasaklamann sonucu kerhet diye anlr; yasaklanan fiil iin de mekruh terimi kullanlr. Mekruh da
haram gibi mer olmayan fiil ve davran olmakla birlikte, aralarnda baz
farkllklar bulunmaktadr.
Bir fiilin mekruh olduunu tesbit edebilmek iin naslarn iyi incelenmesi
gerekir. Zira ri bu hususu deiik slp ve ekillerde gstermi olabilir:
FIKIH
173
174
LMHAL
b) Tenzhen Mekruh
Bu, riin yaplmamasn kesin ve balayc olmayan bir tarzda istedii
fiildir. Bu tanm, cumhr- fukahnn mekruh tanmna uygundur. Tenzhen
mekruh, helle yakn olup, mendubun kartdr. kindi namazndan sonra,
gnein batmasndan az nce nfile namaz klmak, soan, sarmsak yiyerek
camiye gitmek, abdest alrken suyu israf etmek gibi fiiller bu ksma rnek
verilebilir. Bu nevi mekruhun hkm, herhangi bir cezay ve knanmay
gerektirmemesidir. Ancak tenzhen mekruh hkmndeki fiili istemek, stn
ve faziletli olan davran tarznn terkedilmesi demektir.
Din literatrde yer alan ve zellikle ibadetler alannda sklkla sz konusu edilen mekruhlar -mendublarda olduu gibi- mkellefleri din hayata,
haramdan, kt ve irkin ilerden uzak durmaya hazrlayc, din vecbelerin
daha anlaml ve verimli ekilde ifa edilmesini destekleyici bir ilev tar.
Ayn ekilde mekruhlardan kanma, Hz. Peygamber'in nerilerini, gzel
ahlk ve yaayn, slm toplumlarnn ortak kltrn, tecrbe birikimini
ve ahlk deerlerini iyi izleyebilmek asndan da son derece nemlidir.
5. HARAM
Teklif hkmlerden biri olan haram; szlkte "yasak, memnu" demek
olup hellin zdddr. Din terim olarak ise, riin yaplmasn kesin ve balayc bir ifade ve slpla yasaklad fiildir. Yasaklama iine tahrm veya
hazr, yasaklanan eye harm, muharrem veya mahzr, bu yndeki hkm ve vasfa da hurmet denilir.
Haram ve mekruh, riin yasaklad, yaplmasn istemedii fiillerin iki
nevidir. Yasaklama ak ve kesin bir slpla ve delille olmusa haramdan,
daha esnek ve yumuak bir slpla veya daha zayf bir delille olmusa
mekruhtan sz edilir.
ounluunu Hanefler'in tekil ettii bir grup slm hukukusu ve usulcs, bir fiilin haram hkmn alabilmesi iin hem Kur'an yetleri,
mtevtir ve mehur snnet gibi sbtu kesin (veya kesine yakn) bir delilin,
hem de bu delilin ak ifadesinin bulunmasn art koarlar. Bu sebeple de,
hd hadislerle sabit olan veya dolayl bir ekilde ifade edilen yasaklara
"tahrmen mekruh" adn verirler. ounluk ise, itikad ynden olmasa bile
amel bakmdan zann delilleri yeterli grdnden, hd hadislerle sabit
yasaklar da haram olarak adlandrrlar.
FIKIH
175
hadiste zikredilen durumlarda alm satm ve nikh szlemesini yasaklamtr. Bu yasaklama, anlan szlemelerin mahiyetlerinden deil, bu szlemelerin dndaki sebebe; din kardeini incitme ve zme sebebine dayanmaktadr.
Yine, cuma namaz ile ykml kii bakmndan cuma namaz esnasnda
alverile megul olmak, haksz olarak ele geirilen arazide namaz klmak, dinen yasak birer fiil olmakla beraber, yasaklk fiilin mahiyeti ile deil, onu evreleyen zaman veya mekn faktr ile ilgilidir. Bu ve benzeri durumlarda, yasa
ihll sebebiyle kiinin gnahkr ve uhrev sorumluluk stlenmi olaca hususunda fikir birlii bulunmakla birlikte, ibadetin veya hukuk ilemin dnyev
hkmler asndan geerli saylp saylmayaca tartlmtr. Fakihler haramlk
176
LMHAL
FIKIH
177
Kur'an'n konuyla ilgili baka bir yeti ise yledir: "Diliniz yalana alm olduu iin her eye "u haramdr, bu helldir" demeyin. Zira Allah'a
kar yalan uydurmu olursunuz" (en-Nahl 16/116).
178
LMHAL
FIKIH
179
Azmet farz, vcip, snnet, mstehap niteliindeki bir davrann yaplmasn; haram, mekruh gibi davranlarn da yaplmamasn ifade eden btn teklif hkmleri iine alr. Mesel namaz, oru, hac bata olmak zere
Allah'n kullarn ykml tuttuu btn din vecbeler genel tarzda her
mkellef kii iin konulmu birer azmet hkmdr. Ayn ekilde arap
ime, domuz eti yeme, zina etme gibi haram olan fiiller de her mkellefi
balayc genel hkmlerdir.
Azmetin kart ruhsattr. Szlkte "kolaylk, devaml olan" ruhsat, fkh
ilminde "meakkat, zaruret, ihtiya gibi rz bir sebebe bal olarak azmet
hkmn terketme imkn veren ve yalnz sz konusu rz durumla snrl
bulunan hafifletilmi ve geici hkm" ifade eden bir terimdir. Mesel mkelleflerin oru tutmas bir azmet hkmdr. Fakat hasta ve yolculara karlatklar glk sebebiyle, oru tutmama kolayl tannm ve bunlardan tutamadklar orularn normal hale dnnce kaz etmeleri istenmitir. Domuz
etinin yenmesi, arabn iilmesi haram olduu halde, susuzluktan veya alktan lme tehlikesiyle karlaan kimseye bu azmet hkmn terkedip domuz
etinden veya araptan hayat tehlikeyi atlatacak miktarda yemesi imesi mubah klnmtr. badetlerin ekil artlaryla ilgili birok ruhsatn tannm olmas da burada hatrlanmaldr. Bu ruhsatlar, zaten mkellefiyetlerin ok az ve
snrl tutulduu slm dininin rahmet ve kolaylk din olmasnn, Allah'n kullar iin zorluu deil kolayl dilemi bulunmasnn tabii sonulardr.
Dinin teklif hkmleri incelendiinde birka eit ruhsatn bulunduu
grlr.
a) Haram leme Ruhsat. Zaruret veya zaruret derecesine varan ihtiya hallerinde haram bir fiil mubah hatta vcip hale gelebilir. Haram ileme ruhsatnn bulunduu baz durumlarda mkellef azmet hkmne uymakla ruhsattan yararlanma arasnda serbest braklr. lm tehdidi altnda
kalan kimsenin imann gizleyip kfr telaffuz etmesine ruhsat vardr. Bu
mubah olmakla birlikte bu kimse imann aklamakta direnir de ldrlrse
ehid olur. yette byle bir ruhsat yazld gibi (en-Nahl 16/106) Hz. Peygamber byle bir zorlama sonucu ldrlen mminin ehid olduunu haber
vermitir. Baz durumlarda ise mkellefin azmet hkmn terkedip ruhsattan yararlanmas vcip hale gelir. Alk yznden lm tehlikesiyle karlaan kimsenin domuz eti yiyerek veya lm tehdidi altnda bulunan kimsenin dini tebliden vazgeerek hayatn kurtarmas vcip olduundan, bu
kimsenin azmet hkmnde srar edip lmesi halinde gnahkr olaca g-
180
LMHAL
IV. LMHAL
lim ve hl kelimelerinden olumu bir isim tamlamas olan ilmihal (ilm-i
hl) szlkte "durum bilgisi" demektir. Btn mslmanlarn din bilgi ve
FIKIH
181
182
LMHAL
lmihal bilgilerinin banda inan, ahlk ve ibadet esaslar ile hemen herkesin gnlk hayatta karlat meselelere ilikin temel hkmler gelir. lmihal kitaplarnn zn oluturan fetva kitaplarnda fkhn genel bir zeti ve
ska karlalan fkh meselelerin zm rnekleri verilmitir. Geni ilmihal
kitaplarnda ise inan, ahlk, ibadet ve hell-haram yan sra peygamberler
tarihi, Hz. Muhammed'in hayat ve rnek ahlk (siyer) ile aile hukuku
(mnkeht) blmleri de yer alr. nk bu konular da hem her mslmann
ncelikle bilmesi gereken bilgileri, hem de ferd hayatnda devaml yz yze
kald problemlerin cevaplarn iermektedir.
TEMZLK
Blm 5
Beinci Blm
Temizlik
I. LKELER ve AMALAR
Kur'n- Kerm'in birok yetinde, Hz. Peygamber'in hadislerinde ve rnek
hayatnda temizliin nemi ve gereklilii zerinde srarla durulmu, genel
anlamda temizlik ve ibadet amal temizlikle ilgili birtakm ilke ve ller getirilmi ve temizlik baz ibadetler iin n art saylmtr. Bu, slm dininin
dnya hayatna hem hirete uzanan bir kpr olmas hem de insann yaratlndan beklenen ulv gaye ve hikmetlerin gerekleme alan olmas cihetleriyle
nem vermesinin, insan hayatn madd ve mnev ynleriyle bir btn halinde ele almasnn ve neticede bu hayat dzene koymada ferde yardmc
olmasnn tabii bir sonucudur. nk din, z itibariyle mnev kirlerden
arnma, Allah' tanma, O'na itaat ve ibadet etmeden ibaret gibi grnse de
ruhun ycelii ve insann byle mnev bir balant ortamna geebilmesi iin
insan evreleyen fizik artlarn da buna uygun olmas gerekir. badet hayatyla ve mnev temizlenme ile beden ve evre temizlii arasnda sk bir ban
kurulmas hatta Kur'an'da temizlikten, hem madd hem de mnev temizlii
kapsayacak ekilde genel bir anlatmla sz edilmesi byle bir anlam tar. te
yandan slm dini ferdin hiret kadar dnya hayatnda da her ynden mutlu
ve huzurlu olmasn arzu ettii, mslmanlarn salkl ve gvenli bir toplum
oluturmasn din hayat iin deta n art mesabesinde gerekli grd iin,
184
LMHAL
bata beden temizlii olmak zere madd temizlii de din mkellefiyet kapsamnda grm, bu konuda ferde bir dizi dev ve sorumluluk yklemitir.
slm kltrnde genel anlamdaki temizlik ile ibadet amal temizlik birbirini
tamamlar ve birlikte bir anlam ifade eder. Bu sebeple slm bilginleri temizlii
madd temizlik, hkm temizlik ve mnev temizlik eklinde safhal bir faaliyet
olarak grmlerdir. Beden, elbise ve evre temizlii eklinde ifade edilebilecek
olan madd temizliin de, genelde ibadete hazrlk ve n art olarak, kimi durumda ibadet olarak deerlendirilmi olmas, ona, slm kltrnde bir ibadet
ierii kazandrldn gsterir. Abdest ve gusl, hkm temizlik kademesidir.
nc kademede ise kiinin uzuvlarn gybet, yalan, haram yemek, mala hyanet etmek gibi gnahlardan, kalbini haset, kibir, gsteri, hrs ve benzeri kt
huy ve hastalklardan, hatta benlik ve bilincini Allah'n gayrsndan (msiv)
temizlemesi gelir. Mslmann kademe kademe arnmas ve temizlenmesi, Allah'n huzuruna byle bir safiyet ve arlkla kmas tlenir.
Madd temizlik slm dininin fevkalde nem atfettii bir konudur.
Kur'n- Kerm'de evrenin ve ibadet yerinin temizliinden sz edilir, Allah'n
temizlik konusunda titizlik gsterenleri sevdii bildirilir (el-Bakara 2/125; etTevbe 9/108; el-Hac 22/26). Hz. Peygamber de "Temizlik imann yarsdr"
(Mslim, Tahret, 1), "Allah temizdir, temizlii sever" (Tirmiz, Edeb, 41),
"Namazn anahtar temizliktir" (Eb Dvd, Salt, 73; Tirmiz, Tahret, 3)
buyurmu; deiik vesilelerle beden ve evre temizliini emretmi veya tavsiye etmi, bu konuda davranlaryla ashabna ve btn mslmanlara
rnek olmutur. slm'n bu srarl takibi neticesinde temizlik mslmanlarn
hayatna din yn de bulunan bir kltr ve gelenek olarak yerlemi, fkh
kitaplarnn ilk blmn temizlik (tahret) konusu tekil etmitir. Bu blmde ibadetlere hazrlk mahiyetinde ve onlarn n art olan abdest, gusl,
teyemmm gibi hkm temizliin yan sra sularn temizlii, dinen ve maddeten pis (necis) saylan eyler, temizlenme usulleri gibi konularn da ayrntlaryla ele alnd grlr. Grnr kir ve pisliklerin giderilmesi "necsetten
tahret", abdestsizlik durumunun kaldrlmas ise "hadesten tahret" olarak
adlandrlr. Her iki tr temizlik de ibadete hazrlk olmakla birlikte aralarnda
mahiyet fark olduu aktr. Bu fark gstermek zere Trke ilmihal kitaplarnda birincisine "madd temizlik", ikincisine "din temizlik" veya "mnev
temizlik" denilmitir. Her iki nitelendirme eksik olduu gibi yanl anlalmaya da msaittir.
slm dini, beden ve elbise temizliini emrettii gibi, kalp ve gnl temizliini
de emretmitir. Beden ve elbise temizlii, grnen kir ve pisliklerin temizlenmesi
TEMZLK
185
anlamna gelir ve buna "madd" (d) temizlik denir. Dinimizin, zerinde daha
nem ve titizlikle durduu temizlik ise kalp ve gnl (i) temizliidir. Kalbin
temizlii, dnyev ilikiler boyutunda, insann hemcinslerine kar ktlk, kin
ve haset gibi olumsuz duygulara kalbinde yer vermemesi, aksine iyilik ve hogry ilke edinmesi anlamna geldii gibi, tasavvuf boyutta, kalbin msivdan
arnmas anlamna gelir ki her iki boyutuyla kalbin temizlenmesi, "gerek" bir
temizliktir. Bununla birlikte kalpten giderilen ey duyularla alglanr bir kir olmad iin bu temizlik, madd olmayan anlamnda "mnev" temizlik olarak nitelendirilmitir. slm dini gerek madd, gerekse mnev temizlii nemle ve srarla
emrettiinden, bu iki tr temizlik iin en genel anlamda "din temizlik"
nitelemesini yapmak da mmkndr. nc bir temizlik eidi ise, zellikle
namaz ibadeti iin ngrlen ve fkh kitaplarnda "hadesten tahret" olarak
isimlendirilen "ibadet amal temizlik"tir. Bu tr temizlik, mahiyete bahsi geen
iki tr temizlikten farkl olduu iin bunun isimlendirilmesinde baz skntlar
yaanmtr. Madd ve mnev temizliin dinin emri olduu ikinci plana drlecek ekilde, sadece bunun "din temizlik" olarak isimlendirilmesi uygun deildir.
nk, "din temizlik" ifadesinin, hem madd (d) temizlik hem mnev (i) temizlik hem de ibadet iin ngrlen bu zel temizlik trn iine alacak ekilde
kullanlmas mmkndr. badet amal temizliin, "hkm temizlik" olarak nitelendirilmesi de eksik olup baz zorluklar tamaktadr. nk "hkm temizlik"
ifadesi, esasnda, "gerek temizlik" mukabili olarak kullanlmakta, dolaysyla
gerek temizlii iermemektedir. Halbuki abdest ve gusl, ibadet amal olmakla
birlikte gerek temizlii iermektedir. Bu bakmdan "hkm temizlik" ifadesi, sadece ibadet amal olmakla birlikte gerek temizlik iermeyen "teyemmm" iin
kullanlabilir.
Dier temizlik trlerinden ayrmak zere, ibadete hazrlk olduu iin vesile ibadet olarak kabul edilen abdest, gusl ve teyemmm iin, "ibadet temizlii" veya "ibadet amal temizlik" tabirini kullanmak daha doru ise de,
yaygn kullanma uyarak "hkm temizlik" ifadesini kullanmay imdilik
srdreceiz.
186
LMHAL
kltrnn asl unsurlarndan birini tekil etmitir. Suyun slm medeniyetinde ayr bir nem kazanmasnn bir sebebi de bu olmaldr. te yandan suyun temizlii ve su ile temizlenme bata olmak zere temizlik ara ve gerelerinin toplumlarn art ve imknlar, pozitif bilimlerin bu konudaki katks
nisbetinde giderek deitii ve iyiletii de aktr. Bu sebeple fkh kitaplarnda
evre ve beden temizlii konusunda yer alan eitli kstas ve usuller bir ynyle slm limlerinin temizlik konusuna verdii nemi, onlarn bu gayeyi
gerekletirmeye mtuf abalarn, bir ynyle de iinde bulunulan art ve
imknlara ball yanstr.
Temizlik slm'n ok nem verdii din bir vecbe ve salkl yaamann
nemli bir art olmasnn yan sra insan olmann onur ve erefinin de gerektirdii tabii bir durumdur.
Fkh bir terim olarak tahret (temizlik), hem madd pislikten ve kirlerden
hem de hkm kirlilik halinden (hades) temizlenmeyi kapsar. Bu sebeple
hkm temizlik ayn zamanda madd temizlii de iine alr. Dier bir ifadeyle, ferdin bedenini ve evresini madd kirlerden temizlemesi, hkm temizlik iin genelde n art durumundadr. Madd temizliin tabii usul su ile
temizliktir. Bu yzden fkh kitaplarnda suyun kendisinin temiz olmas ve
temizlikte kullanlmas konusu zerinde ncelikle ve nemle durulur.
Suyun bulunmad veya temizleyici nitelikte olmad durumlarda dier
temizleme ara ve usullerine bavurulur. te yandan temizliin gerektii
ekilde yaplabilmesi iin hkm kirlilik hallerinin yan sra dinen kir ve pis
(necis) saylan eylerin ve bunlarn temizlenme usullerinin de bilinmesi gerekir. Bu erevedeki bilgilerin bir ksm bilimsel aratrma, tahlil ve deneyimi gerektirse de nemli bir ksm bizzat fertler tarafndan bilinip uygulanabilecek durumdadr. Bu sebeple de madd ve hkm temizlikle ilgili temel
bilgiler ve pratik zm yollar ferd mkellefiyet kapsamndaki ilmihal bilgileri arasnda yer almtr.
A) SULARIN HKM
Kur'n- Kerm'de Allah'n insan ve dier canllar sudan yaratt (elEnbiy 21/30, en-Nr 24/45, el-Furkan 25/54), temizlenme dahil birok hikmete mebn olarak gkten temiz su indirdii (el-Bakara 2/22, 164, el-Enfl
8/11, el-Furkan 25/48) belirtilerek suyun yeryzndeki varlklarn hayat
asndan nemine ve asl temizlik arac olduuna iaret edilir. Hz. Peygamber'in hadislerinde de yine su ile temizlenmenin nemi sklkla vurgulanarak
durgun ve akarsularn, yamur, kaynak, deniz ve gl sularnn madd ve
hkm temizlikte kullanlmasyla ilgili temel aklamalar yer alr. Durgun ve
TEMZLK
187
akarsularn temizliinin salanmas ve korunmas, bu konuda nerilen tedbirler, getirilen yasaklamalar hadis kltrnde nemli bir yekn tutar.
Sularn temiz saylmas ve temizleyici olmas (hkm temizlikte kullanlabilmesi) konusunda fkh literatrnde yer alan ayrntl bilgiler, yukarda
sz edilen hadislerin nda mslman toplumlarn asrlar boyunca oluan bilgi ve tecrbe birikimlerinin rndr. Hanef fkh kltrnde su,
doal su zelliine sahip olup olmamas ynyle mutlak ve mukayyet su,
yenilenme ve akclk zelliine gre de durgun ve akarsu ksmlarna ayrlr.
Sularla ilgili pratik bilgiler, literatrde bu ayrm ve adlandrma iinde verilmeye allr.
a) Mutlak Su - Mukayyet Su
Yaratld tabii halini koruyan, mahiyetini deitirecek baka maddeler
karmam suya mutlak su denilir. Yamur, kar, deniz, rmak, kaynak ve
kuyu sular normalde byledir. Mutlak suyun zellii ve iki tabiat vardr.
zellikleri, rengi, kokusu ve taddr; iki tabiat da incelii ve akcldr. te
yandan mutlak su, temiz ve temizleyici olup olmama ynyle be ksma
ayrlr. Suyun temizleyici saylmas, abdest ve gusl gibi hkm temizlik
arac olabilmesinin ciz oluunu, temiz saylmas ise dier madd temizlik ve
kullanm arac olabilmesini ifade eder.
1. Rengi, kokusu ve tad bozulmam, iine pis bir madde karmam,
kullanlmas mekruh ve pheli hale gelmemi sular hem temiz hem de temizleyici saylrlar. Tabiatta normal halde bulunan mutlak sular kural olarak
byledir. nsann, at, deve, sr, koyun ve kei gibi eti yenen hayvanlarn
ve kularn art sular da, bu sulara madd bir pislik bulamad srece
kural olarak hem temiz hem temizleyicidir.
2. Temiz ve temizleyici olmakla birlikte kullanlmas mekruh olan sular:
Tavuk gibi eti yenen, kedi gibi eti yenmeyen evcil hayvanlarn, aylak, doan gibi yrtc kularn art sular byledir. Hz. Peygamber kedi hakknda
"O pis deildir, nk aranzda dolap duran yaratklardandr" (Eb Dvd,
Tahret, 38) buyurarak bunlardan saknmann imknszlna iaret etmitir. Eti yenmeyen yrtc kularn gagalar kemik olduundan, art sular
dier yrtc hayvanlarnkinden farkl grlmtr. Bu tr sularla abdest
almak veya gusletmek mekruhtur. Ancak normal su bulunmadnda bu
sular hem abdest ve gusl gibi hkm temizlikte hem de madd temizlikte
kullanlabilir.
188
LMHAL
kullanlamaz. Fakihler bu sularn temizleyici olmadn sylerken bunu anlatmak istemilerdir. Ancak fakihlerin ounluu asl zelliklerini kaybetmemesi ve madd bir kirlilik de tamamas kaydyla kullanlm suyu temiz
sayar ve bu suyun madd temizlikte kullanlabileceini syler. Baz fakihlerin ise ihtiyatla hareket edip kullanlm sular dinen necis su grubunda mtalaa ettii grlr. Bu gr ayrlklar suyun kt olmas halinde kullanlabilecek baz ruhsatlar iermesi sebebiyle faydadan hl deildir. Abdestsiz
veya cnp olan kimsenin suyu almak veya scaklna bakmak amacyla
elini suya sokmasyla bu su kullanlm saylmaz.
4. Temiz ve temizleyici olmayan sular: ine pislik dt kesin olarak
veya galip zan ile bilinen tanm aada gelecek olan az miktardaki sular
ile iine den pislikten dolay rengi, tad veya kokusu bozulan byk su
birikintileri ve akarsular byledir. Kpein, eti yenmeyen vahi hayvanlarn
art sular da temiz deildir.
5. Eek ve eekten doan katrn art sularn hkm temizlikte kullanlp kullanlmayaca ise phelidir. Temiz su bulunmadnda bunlarla abdest ve gusl alnr ve ayrca teyemmm yaplr.
ine temiz bir maddenin katlmasyla incelik ve akcln kaybeden
mutlak sulara veya tabii bir oluumla meydana gelip zel bir isimle anlan
sulara "mukayyet su" tabir edilir. Gl suyu, meyve suyu, maden suyu, dier
hell merubat trleri veya iinde nohut, mercimek benzeri temiz eylerin
pimesiyle incelik ve akcln kaybeden sular byledir. Mutlak sular temiz
ve temizleyicilik zelliini kaybetmedii srece hem madd pisliin temizlenmesinde hem de hkm temizlikte kullanlabilirken mukayyet sular, normal su bulunmad zaman sadece madd temizlikte kullanlabilir.
Hanefler dndaki dier mezheplerde sular genellikle 1. Temiz ve temizleyici sular, 2. Temiz fakat temizleyici olmayan sular, 3. Temiz olmayan
yani necis sular eklinde ksma ayrlarak incelenirse de, bu konuda genellikle tecrbe ve gzleme dayal bilgiler kullanldndan mezhepler arasnda kayda deer bir gr farkll yoktur.
b) Durgun Su Akar Su
Suyun durgun veya akar olmas, durgun ise miktar, o suyun temiz ve
temizleyici olma zelliini belirlemede etkin rol oynar. Akar sular ile byk
havuz niteliindeki durgun sular temel vasfndan biri deimedike yani
TEMZLK
189
rengi, tad veya kokusu bozulmadka iine den bir pislikten dolay temiz
ve temizleyicilik zelliini yitirmez. Buna karlk kk havuz niteliindeki
durgun sular, iine bir pislik dmekle temel vasfnda deime olup olmadna baklmakszn temiz ve temizleyici olmaktan kar. Kural bu olmakla birlikte byk ve kk havuz ayrmnda nasl bir lnn kullanlacanda fkh mezhepleri arasnda gr farkllklar vardr. Hanefler'e gre
durgun suyun derinlik ve hacminden ok yzey genilii nemlidir. Hanefler'e gre su, avulandnda elin dibe demeyecek derinlikte olmas kaydyla, yzeyinin yaklak olarak 50 m2 olmas, fi ve Hanbeller'e gre ise
hacminin iki kulle (yaklak 206 litre) ve daha fazla miktarda olmas halinde
byk havuz hkmn alr. Mlikler'e gre ise normal abdest ve gusl
suyu kabnn alaca su az su hkmndedir.
Fakihlerin bu konudaki yaklam ve kstaslar dikkatlice incelendiinde,
onlarn hem suyun asl zelliini korumasna nem verdikleri hem de iine
kk bir pislik dt diye bol miktarda suyun kullanlamaz olmasn nlemek istedikleri grlr. Byle olunca suyun teminindeki kolaylk ve zorluk,
suya den pisliin tr ve miktar da gz nnde bulundurulmak kaydyla,
mezheplerin bu konudaki farkl grlerinin bir ruhsat olarak deerlendirilebilecei, kiilerin kendi kltr, imkn hatta kalb mutmainlikleri asndan
bu ruhsatlardan birini seebilecei sylenebilir. Dier yandan suyun temel
zelliklerinde bir bozulma olduunda veya yaplan bilimsel incelemeler ve
laboratuvar tahlilleri sonunda insan sal ve evre iin zararl olduu tesbit
edildiinde bu suyun kullanmnn dinen de ciz olmayaca aktr. nk
insann salk, gvenlik ve huzur iinde yaamas dinin genel hedeflerinden
biri olduu gibi bilimin de ana gayesini oluturur. Bu sebeple fkh kitaplarnda suyun madd ve hkm temizlikte kullanlabilmesi iin aranan artlar,
suyun kullanmnn din hkmyle ilgili niha bir l ve zm olarak deil,
fertlere gnlk yaaylarnda kolaylk salamay ve ortalama bir l getirmeyi amalayan neri ve katklar olarak anlalmaldr. Nitekim maden
kaplara konup gnete stlan suyun kullanmn baz fakihlerin mekruh
grd, bunu sylerken de bu tr sularn sala zararl olduu noktasndan hareket ettikleri bilinmektedir. Byle olunca suyun temizlii konusunda
fkh kltrmzdeki bu tr yaklamlar ilke ve ama ynyle deerlendirip
gnmzdeki teknolojik gelimelerden, artma ve tahlil imknlarndan ve
pozitif bilimin sonularndan zami lde yararlanmak vazgeilmez bir
nem tamaya balamtr.
190
LMHAL
TEMZLK
191
Hanefler'e gre temizdir. Hanef ve Mlikler'e gre meni necis olsa da kurumu ise ovalamakla temizlenmi saylr.
slm dini temizlie byk nem vermi olup bu ayn zamanda insann
salam yaratlnn da gereidir. Vcut, elbise ve evredeki necis maddelerin
her bir zerresinin en iyi ekilde temizlenmesi arzu edilen bir eydir. deal olan
bu olmakla birlikte byle bir temizlik her zaman iin mmkn olmayabilir. Bu
sebeple de slm bilginleri Kur'an ve Snnet'teki kolaylk ve kolaylatrma
ilkesinden hareketle ibadetler iin gerekli madd temizliin alt snrn belirlemede baz ller getirmeye almlardr. Bu ayn zamanda namaz temizlii
iin hogr snrn da belirledii iin ferd-din mkellefiyet asndan nem
tar. Hanef fakihlerinin necis maddeleri ar pislik-hafif pislik eklinde ayrmalar da bu anlayn rndr.
Ar necset ile hafif necset arasnda kirlenmeye yol ama ynyle bir
fark yoktur, ikisi de kirlilik sebebidir. Bu ayrm daha ok namazn shhatine
engel olup olmama ynyledir. Ar saylan necis madde eer kat ise yaklak
3.5 gram (1 dirhem), sv ise el ayasn (avu ii) kapsayacak miktar ve fazlas vcut, elbise veya namaz klnacak yerde bulununca namazn shhatine
engel olur. Hafif necsetin ise bir uzvun veya onu rten elbisenin drtte birinden az miktarna bulam olmas namazn shhatine engel olmaz. Temiz olmayan bir maddenin hogr snrn amayan miktar ile namaz klmak
mekruh sayldndan, namaza balanmadan nce her trl kir ve pis maddelerden temizlenmek gerekir.
te yandan, dinde gl giderip kolayl salama dncesiyle, kanlmas zor olduu iin vcut ve elbiseye srayan idrar serpintileri, sokaklarda
yrrken srayan amur paralar, sinek ve benzeri haerattan bulaan pislikler, necis maddelerin buhar ve tozu gibi nesneler ayn hogr snr iinde
bulunmutur. Bununla birlikte bu tr ruhsatlardan sadece ihtiya halinde yararlanmal, imkn olduu lde namazda ve namaz dnda vcut, elbise ve
evre temizliinde zami lde titizlik gsterilmelidir. Zaten namaz ruhun
Allaha ykseliini ve O'nun huzurunda duruu simgelediinden mslmann
en temiz ve gzel elbisesiyle namaza durmas tavsiye edilmitir. mkn olanlarn sadece namazlarda giymek zere zel bir elbise edinmesinin yararndan
sz edenler, her ne kadar ncelikli olarak bu madd temizlii gzetmi olsalar
da, gerek Peygamberimizin ve ashabnn tarzlarna uymad gerekse ibadetin
gndelik hayatn doal bir paras olduu esprisini zedeleyecei mlhazasyla, zel namaz elbisesi edinmek ho karlanmam, bunun yerine mmkn
olduu lde her zaman temizlie dikkat etmenin gerektii vurgulanmtr.
192
LMHAL
b) Hades
Hades fkh dilinde, abdestsizlik veya cnplk sebebiyle insanda meydana geldii var saylan hkm kirlilii veya bu kirliliin sebebini ifade eder.
Hades, byk hades ve kk hades eklinde ikiye ayrlr. Guslle giderilebilen cnplk (cenbet), hayz ve nifas gibi hkm kirlilikler byk hades, abdestle giderilebilen hkm kirlilik de kk hadestir. Buna bal olarak gusl
byk hkm temizlik, abdest de kk hkm temizlik adn almtr. Buna
gre cnplk, hayz ve nifas halleri byk hkm kirlilik halini, abdesti bozan sebeplerin varl da kk hkm kirlilik halini dourur. Bu kimselerin
tbi olaca din mkellefiyet ve hkmler aada ayr ayr anlatlacaktr.
C) TEMZLEME YOLLARI
Hkm kirlilik hali demek olan hadesten, hkm temizlik usul olan ve
her birinin kendine mahsus ayrntl hkmleri bulunan abdest, gusl ve
teyemmmle temizlenilir. Dinen temiz saylmayan madd kirliliin (necset)
ise eitli yol ve usullerle giderilmesi mmkndr.
Hanef mezhebinde necseti temizleme yollar konusunda sosyal artlar
ve ihtiyalar dikkate alnarak daha toleransl davranlm ve kolaylk ilkesine arlk verilmitir. Mlik mezhebinin bu konudaki tavr da Hanef mezhebine yakndr. fi ve Hanbel mezheplerinde ise namazn shhatine engel
olur dncesiyle temizlik konusunda daha sk artlar getirildii grlr.
zetle ifade etmek gerekirse, temizliin en genel ve tabii usul su ile ykamaktr. Suda kaynatma, atee sokma, silme, ovalama ve kazma, kurutma, zerine toprak serpme, iindeki suyun bir ksmn veya tamamn
boaltma, yap deiiklii (istihle), boazlama ve tabaklama balca temizleme yol ve usulleri olarak zikredilebilir. Bunlar arasnda iine necis bir
maddenin dt havuz, depo ve kuyularn temizlii ile byk ve kk
abdest bozduktan sonra yaplacak beden temizlii ayr bir nem tar.
a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi
Fkh literatrnde kuyu, havuz ve depo sularnn salk kurallarna uygun
biimde korunmas, kirletilmeyip temiz tutulmas, iine bir pislik dtnde
ise temizlenmesi usulleri zerinde nemle durulmutur. Hanef fakihleri, durgun sular byk ve kk havuz eklinde ikiye ayrp byk havuzun yani
"ok su"yun miktarn belirlemede suyun yzey geniliini esas almlardr.
Hanefler'in bu ls gerei kuyular kk su hkmnde olduundan, iine
necis bir madde dtnde temizlenmesi iin duruma gre belli miktarda
TEMZLK
193
194
LMHAL
TEMZLK
195
III. ABDEST
A) MAHYET ve NEM
Farsa b (su) ve dest (el) kelimelerinden oluan ve "el suyu" anlamna
gelen abdest, belirli ibadetlerin ifasnn n art olan ve kendisi de ibadet
mahiyetinde grlen bir nevi hkm temizliktir. Arapa karl gzellik,
temizlik ve parlaklk anlamna gelen "vud"dur. Fkhta abdest, "belli uzuvlar usulne uygun olarak su ile ykamak ve bazlarn da eldeki su slakl
ile meshetmek" eklindeki ibadet temizlii olarak tarif edilir.
Abdestle ilgili olarak Kur'n- Kerm'de, "Ey iman edenler! Namaza kalktnzda yzlerinizi, dirseklere kadar kollarnz ykayn, banz meshedin
ve topuklara kadar ayanz ykayn. Eer su bulamazsanz temiz toprakla
teyemmm edin" (el-Mide 5/6) buyurulur. Bu yet Medine dneminde nzil
B) ABDESTN GEREKLL
Abdest bal bana ve bizzat ama olan bir ibadet deil belli ibadetleri
yapmay mubah klan, kulun bu ibadetlere mnen ve ruhen hazrlanmasna
ve bu ibadetlerden zami verim elde etmesine yardmc olan vasta (vesile)
196
LMHAL
ibadettir. Baz ibadetler ve fiiller iinse abdestli olmak dinen gerekli grlmemi olsa bile, tad birok madd ve mnev faydalar sebebiyle tavsiye
edilmitir. Bundan dolay abdestin din deer ve balayclk hkm farz,
vcip ve mendup eklinde eittir.
Namaz klmak, Kbe'yi tavaf etmek, tilvet secdesi yapmak, Kur'an'a dokunmak iin abdest dinen gereklidir. Snn mezheplerin ou bunlarn farz
olduunda gr birliinde olup yalnz Hanefler Kbe'yi tavafta abdesti
vcip grrler. Kur'an'a dokunmak iin abdestin farz olduu hkm,
Kur'an'a ve Snnet'e de (el-Vka 56/79; Beyhak, Snen, I, 87-88) dayandrlmakla birlikte esasen mslmanlarn Kur'an'a atfettikleri nemi ve ondan istifadeyi zami lye karma gayretlerini yanstan ve bnyesinde
birok sosyal ve psikolojik gerekeyi barndran kolektif uur konumundadr.
Yatmadan nce abdest almak, vakit namazlar iin ayr ayr abdest almak, ezan okurken abdestli bulunmak mendup grlmtr. Hatta mmine
mnev destek salad, deta mminin silh olduu, ayrca Hz. Peygamber'in mmkn olduu lde abdestli halde bulunduu gz nnde tutularak slm limleri mminin imkn lsnde her ie abdestli olarak balamasn ve abdestli bulunmasn tavsiye etmilerdir.
Abdestin yukarda zetlenen bu din hkmnn tabii sonucu olarak abdestsiz kimsenin, cenaze namaz da dahil namaz klmas, kr ve tilvet
secdesi gibi namaz hkmne tbi fiilleri yapmas, Kbe'yi tavaf etmesi,
Kur'an'a dokunmas ve onu elle tutmas ciz grlmez. Abdestsiz olarak
Mushaf'a bakarak veya ezberden Kur'an okumak ise cizdir.
Kur'an yce Rabbin kelm olduu iin ona her zaman zami sayg gstermek, s-i edeb olarak alglanacak davranlardan kanmak gerekir. Kur'an
tilveti, teden beri snnet deer hkm atfedilen bir ibadet olarak telakki
edildii iin, Kur'an tilvet ederken hem bu kolektif uuru incitmemek ve hem
de esasen her eidiyle ibadetin abdestli olarak ifasnn ibadeti tamamlayan bir
boyut olmas sebebiyle byle davranp ibadet lezzetini daha derinden almak
iin abdestli olmaya zen gstermelidir. Fakihlerin Kur'an tilvetini snnet
olarak nitelendirip ona ibadet ierii yklemeleri bu anlamda dorudur ve
bunun iin abdestli olmann art koulmas da yerindedir. Ancak Kur'an okumaktan asl maksat mnasn anlamakszn okuma deil, anlamak ve gereini
yerine getirmek zere okumadr. Zaten Kur'an'n indiriliinin asl amac da
budur. Birinci okuyuta ibadet nitelii n plana kt, ikincisinde ise anlama
nem kazand iin iki tr okuyu arasnda abdest asndan bir ayrm yapmak mmkndr. Bu ayrm sebebiyle olmal ki, baz bilginler, ikinci tr okuyu biiminde abdest almay art komamlardr.
TEMZLK
197
C) ABDESTN FARZLARI
Abdestin farzlar, bir fiilin abdest saylabilmesi iin onda bulunmas zorunlu olan ana unsurlar demektir. Abdestin farzlar ilgili yette (el-Mide
5/6) zikredildii zere drttr:
1.
2.
3.
4.
Yz ykamak.
Kollar dirseklerle birlikte ykamak.
Ba meshetmek.
Ayaklar topuklarla birlikte ykamak.
Yzn snr iki kulak yumua, alndaki sa bitim yeri ile enenin sona
erdii yer arasnda kalan ksm olarak belirlenmitir. Yz ykanrken sakal sk
ise stn ykamak yeterlidir. Abdest alrken parmaktaki yzn altna su
alacak ekilde oynatlmas, el, yz ve ayakta bulunan ve suyun deriye temasn nleyen maddelerin imkn dahilinde temizlenmesi gerekir. Dirseklerin
ykanmas da abdestin farzlar kapsamndadr. Ban drtte birinin el iinin
slaklyla meshedilmesi Hanefler'e gre yeterlidir. Ban mesh miktar fi
mezhebinde daha az iken dier iki mezhepte deta ban tamamdr.
Abdestin bu drt farznda Snn fkh mezhepleri ittifak etmitir. Ancak
Hanef mezhebinin dnda kalan dier Snn mezhebin buna baz artlar
da ilve ettii grlr. Mesel niyet bu mezhebe gre, abdeste balarken
besmele ekmek Hanbeller'e gre, drt farzn yette saylan sraya uygun
yaplmas (tertb) fi ve Hanbeller'e gre, bu ilemlerin ara verilmeden
yaplmas (muvlt) Mlik ve Hanbeller'e gre farzdr. Caferler, abdestle
ilgili yetin ifade tarzndan hareketle ayaklarn ykanmasnn deil meshedilmesinin farz olduunu ileri srmlerdir. Bu gre yakn olan baz Snn
limler de vardr.
Abdestin farzlarnn yerine getirilmi olmas kukusuz alnan abdestin
fkhen geerli (sahih) olmas sonucunu da dourur. Bununla birlikte kullanlan suyun temiz ve temizleyici olmas, abdest alrken zr durumu hari
abdesti bozan bir durumun bulunmamas, ykanmas gereken uzuvlarda hi
kuru yerin kalmamas da gerekir. Baz ilmihal kitaplarnda, abdest alrken
ykanan uzuvlarda ine delii kadar kuru yerin kalmamasnn istenmesi,
hakiki anlam deil bu konuda zami titizliin gsterilmesi gerektiini ifade
iindir. Abdest uzuvlarnda bulunup suyun deriyle temasn nleyen maddelerin imkn lsnde temizlenmesi gerekir. Temizlemede zorluk varsa
bunlarn bulunmas abdeste zarar vermez. Boyac, marangoz gibi esnafn,
sanatkrlarn el ve kollarnda bulunan boyalar byledir. Bunlar el ve trnaklardan kaznmadka abdestin geerli olmayacann sylenmesi, bilgiye
198
LMHAL
TEMZLK
199
200
LMHAL
F) ABDESTN EKL
Snnet ve dbna riayet edilerek, ayrca drt mezhebin farz sayd hususlar da ierecek ekilde abdest yle alnr: Abdest suyunun elbiseye sramayaca bir konum alnr, mmknse kbleye dnlr. Niyet ve besmele
ile abdeste balayp nce eller bileklere kadar ve parmak aralar da ovuturularak defa ykanr, cilt zerindeki hamur, boya, sakz gibi maddeler
temizlenir. Parmakta yzk varsa oynatlr. Misvak veya di fras ile,
bunlar yoksa sa elin parmaklaryla diler temizlenir. Az, sa el avucuna
alnan su ile defa alkanp temizlenir. defa da burna su ekilip sol
elle burun temizlenir. Orulu olmayan kimse az ve burnun her yerine suyun iyice ulamasn salar. kere yz ykanr. Varsa sakaln iinden parmaklar geirilerek suyun sakal diplerine ulamas salanr. Sonra dirsekle
birlikte sa kol defa, sonra ayn ekilde sol kol defa ykanr. Sa el
slatlarak avu ve parmaklarn iiyle ban st bir defa meshedilir. Bu ekilde ban drtte birini meshetmek yeterli ise de iki elle ban tamamnn
meshedilmesi salk bakmndan endie verici bir durum yoksa snnettir.
TEMZLK
201
G) ZRLNN ABDEST
Devaml burun kanamas, idrar tutamama, devaml kusma, yarann devaml kanamas, kadnlarn aknts gibi abdesti bozan ve ksmen sreklilik
tayan beden rahatszlklara ilmihal dilinde zr (mazeret), byle kimselere
de zrl kimse (mzur, mzure) denilir.
slm dini kolaylk ve rahmet dinidir. Namaz bata olmak zere kiilerin
ibadetlerini zamannda ve gerektii ekilde yerine getirebilmeleri hem bir
grev hem de bir haktr. Bu sebeple slm dini kiiye gcnn stnde yk
yklememi, ibadet hayat da dahil daima kolayln salanmasn, zorluk
ve skntnn nlenmesini ilke edinmitir. Bu sebepledir ki normal durumlarda abdesti bozan eyler konusunda zrl kimseler iin zel hkmler
getirilerek bu kimselerin ibadet etmesine frsat tannmtr. Su bulunmadnda veya suyun kullanmnn sala zararl olduu durumlarda teyemmm imkn, yarann stne mesh hkmleri de yine slm'n hem namaz
ferdin asl grevi ve dinin direi saymasnn hem de kolaylk prensibinin
birer rneidir.
Yukarda saylan trde olup en az bir namaz vakti sresince devam eden beden rahatszlklar zr hali saylr. zrl kimse her namaz vakti iin abdest
alr, bu zr halinin abdesti bozmad var saylarak o vakit iinde ald abdestle, onu bozan yeni bir durum meydana gelmedike, diledii kadar farz, vcip, snnet, eda ve kaz namaz, cuma ve bayram namaz klabilir, Kbe'yi tavaf
edebilir, Mushaf tutabilir. Namaz vaktinin kmasyla zrl kimsenin abdesti
bozulmu olur, yeni namaz vaktinde tekrar abdest almas gerekir. zrl kimsenin abdesti zr hali dnda abdesti bozan ikinci bir sebeple de bozulur. Mesel
idrarn tutamayan kimsenin burnu kanamakla abdesti bozulur. mam fi'ye
gre zrl kimsenin her namaz iin ayr abdest almas gerekir. zrl kimsenin
bu sebeple elbisesine bulaan idrar, kan zr devam ettii srece namazn shhatine engel olmaz. Kadnlar iin ayba ve lousalk hali farkl fkh hkmlere
tbi olup bunun dnda kalan kanamalar ve devaml akntlar (istihze) zr hali
saylr.
202
LMHAL
H) MESH
slm dini namazn ifasn dinin temel vecbelerinden saym olmasnn
yan sra her trl mkellefiyette zorluu gidermeye ve kolayl temin etmeye de ayr bir nem vermitir. Bunun bir rnei de, mkellefler iin mest
ve sarg zerine mesh yaparak abdest alma ve bylece zerine den ibadetleri ifa etme imkn getirmi olmasdr.
Mesh, bir ey zerinde eli gezdirmek, o eyi elle silmek demektir. Fkhta
mesh, bir nevi hkm temizlik ilemi olup abdestte elin slaklyla bir uzuv,
mest veya sarg zerinde, teyemmmde ise yz ve kollar zerinde toprakla
yaplan sembolik temizlik eididir. Abdest alrken ba, boyun ve kulaklarn
meshedilmesi abdestin ilkten (asl) hkm, mest ve sarg zerine mesh ise
ykama yerine geen (bedel, halef) bir ilemdir.
a) Mest zerine Mesh
Dinimizin ibadetlerde kolayl tercih etmi olmas sebebiyle, ayaklara
mest vb. giyildiinde, abdest iin bunun karlmas ve ayan ykanmas istenmeyip mestin zerine mesh yapma ciz grlmtr. Mest deri ve benzeri
maddelerden ayaklara giymek maksadyla yaplan, ayaklar topuklarla birlikte
rten, iine su geirmeyecek veya yere konduunda kendi kendine dik durabilecek bir ayakkab eididir. Ayaklar ayn ekilde rten izme, potin, kendisiyle yol yrnebilecek dayankllkta orap ve boazl terlikler ve benzerleri de
Hanefler'e gre mest hkmndedir. Devaml olarak yerle temas halindeki
izme ve ayakkablara meshetmek yeterli olmayp altnda veya zerindeki
necis maddelerin de temizlenmesi gerekir.
Abdest alrken mestin zerinde elin parma kadar yerin elin slaklyla bir defa meshedilmesi gerekir ve yeterli olur. Bunun iin mestin abdestli olarak giyilmi, mestin ayan abdestte ykanmas gereken yerlerini
tamamen kaplam, ayrca dayankl ve salam bir maddeden yaplm olmas aranr. Mest ile yaklak 6 kilometre yrnebilmesi veya brakldnda dik durabilmesi bu dayankllk ve salamln ls olarak zikredilir.
Mestin topuktan aa ksmnda, altnda veya stnde ayak parmaklardan
girecek ekilde bir deliin, yark veya yrtn bulunmamas, mestin
iine su almamas da gerekir. zerine deri kaplanm veya altlarna pene
vurulmu orap zerine mesh edilebilir. Hanef fakihlerinden Eb Ysuf ve
mam Muhammed, altna pene vurulmu olmas artn aramakszn kaln
ve iini gstermeyen dayankl kee ve yn oraplar zerine, bir grup fakih
ise bu artlar da aramayarak orap zerine meshedilebilecei grndedir.
TEMZLK
203
204
LMHAL
IV. GUSL
Szlkte gusl (gasl ve gusl) "bir eyi su ile ykamay", fkh ilminde ise
"btn vcudun temiz su ile ykanmas eklinde yaplan hkm temizlik
ilemi"ni ifade eder. Fkhta abdeste kk temizlik, abdest almay gerektiren
hallere kk kirlilik (hades-i asgar), gusle byk temizlik, gusl gerektiren
hallere de byk kirlilik (hades-i ekber) denilir. Gusln Trke'deki bir baka
ad da boy abdestidir.
Kur'an'da "Eer cnp iseniz iyice temizlenin" (el-Mide 5/6) buyurularak
cnplk halinden kurtulmak iin gusln gereklilii bildirilmi, ayrca
hayzn (ay hali) kadnlar iin mazeret hali olduu belirtilerek gusledip temizleninceye kadar onlarla cinsel iliki kurulmas yasaklanmtr (el-Bakara
2/222). Cnplk hali ile kadnlarn hayz ve nifas kanlarnn kesilmesi halinde gusln gerekli olduu ve bunun nasl yaplmas gerektii hususuna
Hz. Peygamber'in sz ve uygulamalar da nemli aklamalar getirmitir.
Abdest gibi gusl de esasen hkm-din temizlenme ve arnma vastasdr. Byle olmakla birlikte bunlarn madd temizlenmeyi de salad, ayrca
birok tbb yararlar ierdii de inkr edilemez. Gusln insan sal asndan nemi ve yarar Doulu ve Batl ilim adamlarnca ayr ayr dile getirilmi, boy abdesti temizlii mslman milletlerin belirgin zellii, slm medeniyetinin beden temizliine ve salna verdii nemin deta simgesi
olmutur. Gusl ile, hayz, nifas ve cnplk halinin vcutta brakabilecei
madd bir kalnt ve bulaklar iyice temizlenmi olur. Ayrca gusl, cnplk halinin vcutta yol aaca yorgunluk ve geveklii giderme, bedende
yeni bir denge kurma, kan dolamn dzene koyma ve kiiyi hkm kirlilikten kurtararak ibadet atmosferine hazrlama gibi beden ve ruh sal
asndan birok yarar iinde barndrr. Buna ilve olarak, bilinebilen veya
bilinemeyen birok hikmet ve fayda tad inancyla Allah'n bu emrini
yerine getiren mmin Allah'a kaytsz artsz itaat etmenin haz ve sevabna
kavuur.
TEMZLK
205
olarak anlalmtr. Bu sebepledir ki, cnp olan, hayz ve nifas gren kimselerin hkm kirlilii, onlarn namaz, tilvet secdesi, Kbe'yi tavaf, Kur'an'
eline alma ve Kur'an okuma, mescide girme gibi belirli ibadetleri veya ibadetle
yakndan ilgili fiilleri yapmak iin gerekli ruh ve mnev hazrla sahip olmadklar anlamna gelir. Bundan dolay cnp kimsenin oruca devam etmesi
veya namaz vaktine kadar ykanmay geciktirmesi gnah saylmayp namazn
klnabilecei son vakit ncesinde gusletmesi farz grlmtr. Dier bir anlatmla gusl, hkm kirlilii sona erdirip belirli ibadetleri yapmay mmkn hale
getiren bir hkm temizlenme usulnden ibarettir.
a) Cnplk
Fkh dilinde cnplk (=cenbet), cins mnasebet veya ehvetle meninin gelmesi (inzal) sebepleriyle meydana gelen ve belirli ibadetlerin yaplmasna engel olan hkm kirlilik halinin addr. Meni gelsin veya gelmesin cins
mnasebet sonunda kadn da erkek de cnp olur. Cnple yol aan cins
mnasebetin ls ve balang snr, erkeklik organnn snnet ksmnn
girmi olmasdr. Erkek veya kadndan ehvetle (cins zevk vererek) meninin
gelmesi cnpln ikinci sebebidir. Meninin uyku halinde veya uyankken, irad ya da gayri irad gelmesi sonucu deitirmez. filer hari fakihlerin ounluu, cnplk iin meninin ehvetle gelmesini art grdklerinden, ar kaldrma, dme, hastalk gibi sebeplerle meninin gelmesini cnplk sebebi saymazlar.
Uyandnda ihtilm olduunu hatrlamamakla birlikte elbisesinde meni bula gren kimsenin gusletmesi gerekir. Buna karlk ihtilm olduunu hatrlad halde elbisesinde byle bir iz grmeyen kimsenin ise gusletmesi gerekmez.
Cnp olan kimsenin farz veya nfile herhangi bir namaz klmas, tilvet secdesi yapmas, Kbe'yi tavaf etmesi, Mushaf' eline almas, camiye
girmesi ve orada bulunmas ciz grlmez. Bu kimseler dua ve zikir maksadyla besmele ekip Ftiha, hls, yet'l-krs gibi sre ve yetleri okuyabilirler. Cnp kimsenin bu halini herhangi bir farz namazn ifas vaktine
kadar geciktirmesi ve bu arada yeme ime de dahil beer ve sosyal faaliyetlerini srdrmesi fkhen ciz ise de bir an nce cnplkten kurtulmas,
bunun iin de ilk frsatta boy abdesti almas, deilse cinsel organn, el ve
azn ykamas tavsiye edilmitir.
b) Hayz ve Nifas
Hayz (ay ba) ve nifas (lousalk) kanlarnn kesilmesiyle veya bu iki
hal iin ngrlen zami srelerin dolmasyla gusl gerekli olur. Bu sreyi
206
LMHAL
B) GUSLN FARZLARI
Gusl, ilgili yette de (el-Mide 5/6) iaret edildii gibi btn vcudun
kuru bir yer kalmayacak ekilde tamamen ykanmasndan ibarettir. Bunda
btn fakihlerin ittifak vardr. Ancak Hanef ve Hanbel mezhebinde az ve
burnun ii guslde bedenin d ksmndan saylmtr. Byle olunca gusln;
aza su almak (mazmaza), burna su ekmek (istinak) ve btn vcudu
ykamak eklinde farzndan sz edilir. Mlik ve filer ile a'dan
Caferler'e gre az ve burnun iini ykamak snnettir. Guslde niyet
Hanefler'e gre snnet, dier mezheplere gre farzdr. Mlikler'e gre vcudu ovalamak ve gusl ilemlerinin arasn amamak da gusln farzlarndandr.
Gusl mutlak su denilen nehir, pnar, kuyu, deniz, kaynak ve yamur
sular ile yaplr. Sa, sakal, byk ve kalarn ykanp diplerine suyun ula-
TEMZLK
207
208
LMHAL
ar davranmamak, avret yerlerini rterek ykanmak, gusl esnasnda konumamak, guslden sonra abucak giyinmek gusln belli bal snnet ve
dbndandr. Abdestin db saylan dier gzel davranlar gusl iin de
geerlidir.
Mslmann kaplca, yzme havuzu, hamam gibi umuma ak yerlerde
ykanrken avret yerlerini rtmede titizlik gstermesi, bakasnn alan avret
yerlerinden gzn sakndrmas, ayrca bu yerlerde salk ve temizlik kurallarna da zami lde uymas gerekir. Hz. Peygamber hamama bir rt
ile girilmesini emretmi, avret yerlerini aarak veya plak ykanan kimselere meleklerin lnet edeceini haber vermitir (Eb Dvd, Hammm, 2-3;
Nes, Gusl, 2). slm bilginlerinden hamama gitmeyi doru bulmayanlar
da dnemlerinde hamamlardaki aklk ve hayaszlktan ikyeti olduklar
iin bir bakma tepkisel davranp kar tedbir almaya almlardr. Hadislerde ve fkh kitaplarnda bu konuda dile getirilen kayg ve sakncalar, o
dnemde insanlarn rtnmeye ve edebe dikkat etmeksizin ftursuzca soyunup ykand hamamlarn komu lke ve blgelerde yaygn olmas, ayn
detin mslmanlar arasnda da yaylma istidad gstermesi sebebiyledir. Bu
tehlike ve sakncann bulunmad dnemlerde hamamlar ve umumi temizlik mahalleri slm'n temizlie verdii nemin bir yansmas olarak slm
toplumunda giderek yaygnlam, neticede bu eserler slm medeniyet ve
mimarisinin ayrlmaz bir paras olmutur.
V. TEYEMMM
Szlkte "bir ie ynelmek, bir eyi kastetmek" anlamna gelen teyemmm din literatrde, suyu temin etme veya kullanma imknnn bulunmad durumlarda hadesi yani byk ve kk hkm kirlilii gidermek maksadyla, temiz toprak veya yer kabuundan saylan bir maddeye srlen
ellerle yz ve iki kolu meshetmekten ibaret hkm temizlik demektir. Abdest ve gusl normal durumlarda su ile yaplan ve madd temizlenme zellii de tayan hkm bir temizlik iken teyemmm istisna hallerde bavurulan, abdest ve gusl yerine geen (bedel) sembolik bir ilemdir. slm'n
mkellefler iin byle bir imkn getirmi olmas, hem namaz bata olmak
zere ibadetlerin ifasna byk nem vermi bulunmasnn hem de kolayl
ilke edinmi olmasnn sonucudur.
Kur'an'da teyemmm imknyla ilgili olarak yle buyurulur: "Eer
hasta olur veya yolculukta bulunursanz, yahut biriniz ayak yolundan ge-
TEMZLK
209
A) TEYEMMMN SEBEPLER
Teyemmm abdest ve gusl yerine geen bir bedel ve istisna hkm
olup ancak belli bir mazeretin bulunmas halinde yaplabilir. Bu mazeretler
de iki grupta toplanabilir: 1. Abdest veya gusle yetecek miktarda suyun
bulunmamas. 2. Suyu kullanmay engelleyen fiil bir durumun veya suyu
kullanmamak iin dinen geerli bir mazeretin/engelin bulunmas.
Abdest ve gusle yetecek suyun hi bulunmamas, yryerek veya vastayla kolayca gidilip gelinebilecek bir mesafeden daha uzakta olmas, su
yolunda bir tehlikenin varl, parayla su satn alma imknnn olmay
veya fiyatnn rayi bedelin ok stnde olmas, suyu kullanmann salk
asndan tehlikeli oluu, suyu elde etme ara ve gerecinin bulunmay,
havann veya suyun ar derecede souk olmas gibi durumlar da yukardaki iki mazeret halinin sk rastlanlan rnekleri olarak saylabilir. Bu konuda mkellef kendi karar vermeli, hakl ve geerli bir mazeretinin bulunduuna kanaat getirdiinde dinin bu ruhsatndan yararlanmaldr.
B) TEYEMMMN YAPILII
Teyemmm, hkm temizlenme niyetiyle temiz topraa srlen el ayasyla
yz ve kollar dirseklerle birlikte meshetmekten ibarettir. Bu sebeple teyemmmn niyet, yz meshetmek, kollar dirseklerle birlikte meshetmek eklinde
farz vardr. Dier bir anlatmla teyemmm bu fiilden oluur.
Teyemmme balarken besmele ekmek, sraya riayet etmek yani nce
yz sonra kollar meshetmek, bunlar yaparken ara vermemek, elleri topraa vurduunda ileri geri hareket ettirmek ve topran parmak aralarna
girmesini salamak, ellerini topraktan kaldrnca parmaklardaki toz ve topraklar silkelemek teyemmmn snnet ve db olarak saylr.
Temiz, kuru ve tozlu toprakla teyemmm edilebilecei gibi ta, kum, akl, tula, kiremit gibi maddelerle de yaplabilir. ki elin i yz, yzn
meshi ve kollarn meshi iin ayr ayr topraa srlr. Birincide iki elin iiyle
yzn tamam, ikincisinde sol elin ii ile sa el ve kol, sa elin ii ile sol el
210
LMHAL
TEMZLK
211
A) HAYIZ
Fkh ilminde hayz, ergenlik ana giren salkl kadnn rahminden dzenli aralklarla akan kan ifade eder. Kadnlarda ergenlikten menopoza kadar
grlen bu fizyolojik olaya da hayz hali (mensturasyon, regl), det grme,
det kanamas, ayba hali gibi isimler verilir. Hayz hali, kadnda dl yatann (rahim) i yzn kaplayan zarn, yumurtann dllenmeyip lmesi ve
hormon salgsnn kesilmesi zerine paralanarak kanla birlikte dar atlmasndan ibarettir. Hayz kannn kesilmesiyle kadnn temizlik dnemi balar. ki
hayz kan arasndaki sreye de temizlik sresi denilir. Dllenme meydana
geldiinde ise yumurta rahmin i zarna tutunarak gelimeye balar ve det
kanamas kesilir. Hamile kadnn det grmemesi bu sebepledir.
Tarih boyunca det kanamas birok toplumda ok ters yorumlanm,
eitli kltrlerin ve yanl inanlarn etkisiyle det gren kadn toplumdan
ve beer ilikilerden dlanmtr. slm dini bu yanllklar dzeltmi, hayz
gren kadn gnlk hayattan, zel ve sosyal ilikilerden uzak tutmam,
det kanamasnn ftr ve tabii bir hadise olduunu belirtmi, kadn ruhen
ve bedenen rahatsz eden bu zel durumda ona kar gayet normal davranlmasn, bu durumun onun gnlk yaantsn ve beer ilikilerini etkilememesini istemitir.
lk det kanamas gen kzlarda ok etkisi yapabilir, bazan hayat boyu
srecek bir gerginlie ve huzursuzlua sebep olabilir. Bu konuda ailelere
nemli bir grev dmekte, bunun fizyolojik bir olay olduu, kadnlk ve
annelik sorumluluunun balangc saylmas gerektii, baz din muafiyet
ve ykmllkler getirdii anlatlmaldr. Konunun ilmihal kitaplarnda ncelikle ele alnmakta olmasnn bir sebebi de bu eitim ve bilgilendirmeye
yardmc olmaktr.
Hayz hali, slm dininde baz ibadetlerin yaplmasna engel olan hkm
kirlilik (hades) olarak nitelendirilmi ve bununla ilgili baz fkh hkmler
212
LMHAL
TEMZLK
213
gerekli grlr. Hayzl kadnn gbekle diz kapa arasndan cinsel amala
yararlanma da ciz grlmez. Bunun dndaki yerler ve fiiller iinse herhangi bir snrlama getirilmemitir. Hayz kan kesilen kadn gusletmedike
cinsel ilikide bulunamaz. Ancak Hanefler hayz kannn allm, belirli
214
LMHAL
B) NFAS
Fkh dilinde nifas yani lousalk, doumdan hemen sonra kadnn cinsel
organndan gelen kan veya bu ekilde kan gelmesinin sebep olduu hkm
kirlilik (hades) halinin addr. Byle kadna da lousa (nfes) tabir edilir.
Nifas fizyolojik ve tbb bir olay olduundan nifasnn en ksa ve en
uzun sresinin belirlenmesi konusunda yine tp bilim dalnn ve uzmanlarnn gr esastr. Fakihler bu konuda bir sre telaffuz etmekte hayli ekimser davranmlardr. Ancak doum yapan kadnn ne zaman ibadetleri
ifa etmeye balayabileceine aklk getirme maksadyla nifas kan iin
zami sre koymann ve bu sreden sonra akan kann hastalk (istihze,
zr) kan saylmasnn yararl olacan dnmlerdir. Onlarn bu belirlemesi esasen toplumlarnn kltr ve tecrbe birikimlerini yanstmaktadr.
Hanef ve Hanbeller nifasn en uzun sresinin 40, Mlik ve afiler ise 60
gn olduu grndedir. Bu sreler tamamlanmadan da nifas kan kesilebilir. O zaman fiil durum esas alnr ve kann kesilmesiyle nifas hali dinen sona ermi saylr.
Nifas iin zami sre belirlemesi, nifas kanna hastalk kannn eklenmesi halinde nem tar ve byle bir belirleme kadnn din mkellefiyetlerine aklk getirmeyi salar. Bu sreden sonra gelen kan nifas kan deil
hastalk kan saylacandan, bu durumdaki kadnn boy abdesti alarak nifas
halinden kmas ve zrl kimselere tannan ruhsat ve ngrlen hkm
temizlenme usuln kullanarak ibadetlerine balamas gerekir.
Normal doumla veya el, ayak gibi uzuvlar belirmi olan bir ocuun
dmesiyle nifas hali meydana gelir. Daha nceki dnemdeki dkler iin
TEMZLK
215
nifas hkmleri uygulanmaz. Nifasn zami sresi iinde fslal olarak grlen temizlik de nifastan saylr.
Kadnlarn hayz hali ile ilgili din hkmler nifas iin de geerlidir. Nifas
halinde kadnlara ibadetler konusunda muafiyet tannr. Namaz klamaz,
oru tutamaz, Mushaf' eline alamaz, Kur'an okuyamaz, mescide giremez,
Kbe'yi tavaf edemez, cinsel ilikide bulunamaz. Bu srede terkettii namazlar kaz etmez, fakat tutamad farz ve vcip orular sonradan kaz
eder. Lousalk dnemindeki cinsel iliki dinen haram olduu gibi kadnn
beden ve ruh sal asndan da son derece zararldr. Hayz hali iin sz
konusu edilen ruhsatlar nifas iin de geerlidir.
Nifas hali sona eren kadnn gusletmesi gerekir. Gusletmedike belirtilen
ibadetleri eda edemez. Cinsel ilikinin hell olabilmesi iin nifas kan kesildikten sonra kadnn gusletmesi veya (Hanefler'e gre) bir namaz vakti kadar srenin gemesi gerekir.
C) STHZE
Rahim ii damarlardan hayz ve nifas hali dnda ve bir hastalk veya
yapsal bozukluk sebebiyle gelen kana istihze (zr kan) denilir. Dier bir
ifadeyle istihze, kadnn det ve lousalk dndaki kanamalarnn genel
addr. Fakihlerin, hayz ve nifasn zami srelerini belirleme abalarnn bir
amac da hayz ve nifas kan ile istihze kann birbirinden ayrt etme konusunda kadnlara genel ve pratik bir l vermektir. Bu konuda her bir kadnn kendi tecrbe ve kanaatinin de nemli olduunu, niha olarak da tp
biliminin tesbitlerinin l alnmas gerektiini belirtmek gerekir.
stihze kan, dinmeyen burun kanamas, tutulamayan idrar veya bir yaradan srekli kan akmas gibi sadece abdesti bozan bir zr (mazeret) halidir. Bu
durumdaki kadn gerekli madd-beden temizlii yapar, tedbirleri alr ve zrl
kimselere tannan ruhsat ve muafiyetleri kullanarak her bir namaz vakti iin ayr
ayr abdest alp ibadetlerini eda eder. Alnan bu abdestle o vakit iindeki btn
farz, vcip ve nfile, eda ve kaz namazlar klabilir. fi ve Mlikler'e gre her
bir farz namaz iin ayrca abdest almak gerekir.
NAMAZ
Blm 6
Altnc Blm
Namaz
218
LMHAL
dinin bir emri olmasndan nce, ftratn gerei olduu, dolaysyla da mesele
dinler asndan ele alndnda ibadet ekillerinin nem kazand sylenebilir.
Kur'an'da ibadete ilikin emirler, ekil ve biim olarak ibadete ynelik
olmayp, byk lde ibadetin mahiyetine, ibadetin kime yaplacana ve
nasl yaplacana yneliktir. Hz. Peygamber de sz ve fiilleriyle, Kur'n-
Kerm'de ad geen ve ana ats oluturulan ibadetlerin ayrntl biimlemesini yapmtr.
Doall ve ftr oluu noktasndan bakldnda, ibadet iin ferdin ihtiyac ve eitimi dnda bir ama aramaya gerek bulunmamakla beraber,
bireysel ve toplumsal motivasyon salamak, bireye moral dayankllk kazandrmak ve baz sosyal yararlar elde etmek gayesiyle ona birtakm hikmetler ve faydalar atfedilebilir.
badetlerin srf Allah'n emri olduu iin yerine getirilmesi gerektii ve
emir varken de hikmet aramaya gerek bulunmad dncesinde olan ve
bu sebeple de ibadet iin bir ama ve yarar aramaya gerek olmadn syleyen bilginler bulunmakla birlikte, bilginlerin ou, insanlar tarafndan bilinsin bilinmesin her emrin mutlaka bir hikmet ve maslahat bulunacan
sylemilerdir. Bu bakmdan emre muhatap olan kiinin, o emri yerine getirirken ondaki maslahat ve yararlar, ne gibi amalar gzetilmi olabileceini
dnmesi ve ondaki hikmetleri anlamaya almas insan farkl bir uura
ve farkl bir boyuta tayabilir.
badetin amac zerinde dnrken onu bir tek boyuta indirgemek uygun deildir. Bu hem ibadetin mahiyeti hem de bu ibadeti yerine getirenlerin
bulunduklar mertebe ve seviye bakmndan doru deildir. nk bir seviyedeki insan iin ibadetin amacnn, sadece imtihan ve deneme olmas uygunken, baka bir seviye iin ibadetin amac nefsin terbiye edilmesi ve disiplin altna alnmas yoluyla insann ykselmesi olabilmektedir. Belki daha
st bir seviye iin ise Allah'a ibadet, btn bu amalarn stnde ve tesinde gnller iin stn bir haz, bir zevk ve bir nimet, ruhlar iin bir vuslat;
ksaca insann mutluluu olacaktr. Mesel Hz. Peygamber'in "Benim mutluluum namazdadr" sz, namazn neminin yan sra, Reslullahn namaza atfettii anlam da gstermektedir. nk ibadeti en st dzey duygu
younluunda ifa eden Hz. Peygamber iin namaz, yce yaratc ile bir buluma ve O'nun huzurunda mnct haline dnmektedir.
NAMAZ
219
badetlere ilikin hkmler, tabiatlar icab deimeye pek ak olmadklar iin, teden beri genel kabul gren ibadet uygulamalarn, "aa uydurma ve kolaylatrma" adyla deitirmeye almak, fayda yerine zarar
vermekte ve insanlarn dine ballklarn ve samimiyetlerini zedelemekte ve
sarsmaktadr. badetler, her ne kadar bizzat ama olmayp z itibariyle yksek amalara basamak niteliinde ise de, dine balln ve bir anlamda dindarln da yansyan bir gstergesi mesabesindedir. Bu bakmdan sosyoekonomik yn bulunan zekt bir tarafa braklacak olursa namaz, oru ve
hac gibi ibadetlerde biim ve ekli ikinci plana iterek, on drt asrdr szle
szle gelen genel kabuln dna kmak birok bakmdan sakncaldr.
220
LMHAL
mektedir. Yine yaygn kabule gre, Cibrl'in Hz. Peygamber'e Kbe'de, namazn vakitlerini gstermek zere imamlk etmesi Mirac olaynn ertesi
gn olmutur.
Her din, yaratc kudret karsnda boyun emek ve kutsal ile balant
kurmak temeli zerine kurulur ve her dinde bunu salamak zere ngrlen
merasimler bulunur. slm dininde yce yaratc Allah'a yaklamann yolu,
ona ykselmenin basama ve bu bakmdan en parlak ve nemli ibadet,
namaz ibadetidir. Bu zelliinden dolay namaz dier btn ibadetlerin z
ve zeti saylmtr. Nitekim Hz. Peygamber bir hadislerinde "Namaz dinin
direidir" (Tirmiz, man, 8; Msned, V, 231, 237; Acln, Kef'l-haf, I,
31-32) buyurmu, secdeyi de kulun Allah'a en yakn olduu hal olarak ni-
NAMAZ
221
mi, mmetin namazla ilgili ortak bilin ve deerlendirmesi deta bu cmleyle zetlenmitir.
Namaz belli eylemler ve zel rknler ile yce Allah'a kulluk etmektir.
Namazn d grn birtakm ekiller ve zikirden ibaret ise de, ierisi ve
gerek mahiyeti, yce yaratcya mnct etmek, Onunla konumak, Ona
yaknlamak ve Onu mahede etmektir. Bu zelliinden dolay, yani yce
yaratc ile teklifsiz, aracsz buluma ve konuma anlamna geliinden dolay, namaz ilh bir lutuf olarak kabul edilmitir.
Namaz terketmek, klmamak byk gnahtr. Peygamberimiz, kyamet
gnnde hesab sorulacak ilk amelin namaz olacan bildirmitir (Tirmiz,
Salt, 188). Namaz klmak, Mslmanln da yansyan temel gstergelerinden biri sayld iin slm bilginleri farziyetini inkr etmeksizin namaz
terkeden kimse iin, mevcut baz rivayetleri de kendi anlaylarna gre deerlendirerek, baz meyyideler ngrmlerdir. Gayet tabiidir ki namaz ve
dier ibadetler Allah rzs iin ve iten gelerek yapldnda anlamn ve amacn gerekletirmi olur. Bunun dnda birtakm zorlamalarla veya gsteri
iin klnan namazlarn bir deeri olmadna gre, namaz terkedenler iin
fakihlerin kendi zamanlarna gre ngrdkleri meyyideleri kamu dzeni ve
genel ahlk ilkesi asndan deerlendirmek gerekir. Esasen bu meyyidelerin
dayandrld hadislerin byk ounluu, namazn terkedilmesinin meyyidesini deil, slm dininde namaz ibadetinin nemini gsterme amacna ynelik bulunmaktadr. Kimsenin kimseyi zorla mslman etme hak ve yetkisi
bulunmadna gre, bu dine mensup olanlar kendi zgr iradeleriyle bu dini
semi olacaklar ve bu dinde olduka nemli bir yeri bulunan namaz ibadetinden haberdar olacak ve bunu zevkle yerine getireceklerdir.
Namaz insann madd ve mnev temizliinin vastas olmaktadr. nk
namaz klmak iin gerekiyorsa gusl abdesti almak, normal durumlarda
abdest almak suretiyle bir nevi vcut temizlii yaplm olduu gibi, ayrca
elbisenin ve namaz klnacak yerin de temizlenmesi gerektii iin bir st ba
temizlii yaplm olur. Daha da nemlisi namaz gnahlardan arnmann da
bir yoludur. Namaz esas itibariyle insan gnah ilemekten alkoyar, gnahtan uzaklatrr. Nitekim bir yette "Sana vahyedilen kitab oku ve namaz kl; nk namaz irkin ve kt ilerden alkor. Allah' zikretmek en
byk eydir. Allah yapp ettiklerinizi bilir" (el-Ankebt 29/45) buyurulmak-
tadr.
Ayrca namaz, ilenmi hata ve gnah kirlerinin giderilmesini de salar.
Peygamberimiz gnde be vakit namaz, bir insann kapsnn nnden akp
222
LMHAL
NAMAZ
223
kendi seviyesiyle, gayret ve hassasiyetiyle ve biraz da ortamla alkal sbjektif bir hal olduundan bu konuda herkes iin ortalama bir izgiden sz
etmek ve buna namazn artlar arasnda yer vermek doru olmaz. Namazda sz edilen i huzuru ve kalb ball yakalamak, ruhun madd
lemden Allah'n huzuruna ykseliini hissetmek herkes iin kolay olmad
gibi arzu etmekle elde edilebilen bir sonu da deildir. Byle bir mkellefiyet,
insana gcnn zerinde bir yk yklemek anlamna gelir. Fakihlerin, zhir artlarn yerine getirilmesiyle mkellefin uhdesinden namaz borcunun
deceini ve bunun dnyev hkmler bakmndan yeterli olacan sylemeleri bu sebepledir. Klnan namazn kabul olunup olunmamas, hirette
fayda verip vermeyecei fkhn konusu deildir. Ayrca fakihler fetva verirken, insanlarn kusur ve eksikliklerini de dikkate almlar, mkellefiyet
artlarn ideal deil ortalama llerde tutmaya almlardr. Bu gereke ve
mlhazalar sebebiyledir ki, namazn ruhu olan kalp huzuru namazn tamamnda art koulmam, namaza balarken yaplan niyetteki ihls ve
yneli yeterli grlmtr.
A) FARZ NAMAZLAR
Farz olan namazlar, ayn farz (farz- ayn) ve kif farz (farz- kifye) olmak
zere ikiye ayrlr. Farz- ayn olan namazlar ykmllk andaki her
mslmana farz olup, her biri ayr ayr bunu yerine getirmekle mkelleftir.
Farz- ayn olan namazlar, her gn be vakit namaz ve her hafta cuma gnleri
klnan cuma namazndan ibarettir. Gnlk farz namazlar sabah namaz 2
rekat, le namaz 4 rekat, ikindi namaz 4 rekat, akam namaz 3 rekat ve
yats namaz 4 rekat olmak zere toplam 17 (on yedi) rekattr. Cuma namaz,
cuma gn le namaznn vaktinde cemaatle klnan ve farz olan ksm 2
rekat olan bir namazdr. Cuma namaz klnnca ayrca le namaz klnmaz.
224
LMHAL
Farz- kifye olan namaz ise, bir mslman ldnde bata yaknlar,
komular ve tanyanlar olmak zere mslmanlarca klnmas gereken
cenaze namazdr. Bu namaz birileri klnca teki mslmanlar cenaze namaz klmadklar iin sorumlu olmazlar. Sevap ve fazileti ise namaz klanlar elde etmi olurlar.
B) VCP NAMAZLAR
Vcip namazlar, vcip oluu kulun fiiline bal olmayan (li-aynih vcip)
ve vcip oluu kulun fiiline bal olan vcip (li-gayrih vcip) olmak zere iki
ksmdr. Yats namazndan sonra klnan rekatlk vitir namaz ile ramazan ve kurban bayram namazlar birinci grupta yer alr. Tilvet secdesi de,
her ne kadar namaz olmayp bir secdeden ibaret olsa da, bu gruba sokulmaktadr. Ayrca ounluk tarafndan snnet kabul edilmekle birlikte, baz
Hanefler'in vcip saydklar ksf namaz da (gne tutulduunda klnan
namaz) bu gruba girer.
kinci grupta ise nezir namaz, sehiv secdesi ve ifsat edilen nfile namazn kazs yer alr. Nezir namaz, esasen gerekli ve grev olmamakla birlikte, kii bir vesileyle namaz klmay adad zaman kendi iradesiyle kendini ykml klm olur; artk bu ykmll yerine getirmesi gerekir.
C) NFLE NAMAZLAR
Farz veya vcip olan namazlarn dndaki namazlara nfile namazlar denir ve farz namazlarn ncesinde veya sonrasnda klnan snnet namazlar
nfile namaz kapsamnda yer alr. Nfile namazlar, snnet namazlarn dnda
ayr bir kategori olarak ele alan bilginler de bulunmaktadr. Buna gre namazlar; a) farz namazlar, b) vcip namazlar, c) snnet namazlar, d) nfile
namazlar olmak zere drt eit olmaktadr. Snnet namazlar, vakit namazlar
yannda dzenli olarak klnan snnetleri (revtib) ifade etmekte, nfile namazlar ise dzenli olmayarak eitli vesilelerle Allah'a yaknlamak ve sevap
kazanmak maksadyla ayrca klnan namazlar (regaib) ifade etmektedir.
Snnet, Hz. Peygamber'in yapt ve bir balayclk ve gereklilik olmakszn yaplmasn istedii ve tevik ettii eylerdir. Bu anlamda snnet, hem Hz.
Peygamber'in devaml olarak yapt, ndiren terkettii eyleri yani
Hanefler'in stlahndaki snneti hem de devaml olarak yapmayp, yaplmasna tevikte bulunduu eyleri (mendup, mstehap) iine almaktadr. Buna
gre mesel sabah namaznn farzndan nce iki rekat namaz klmak snnet,
ikindi ve yatsdan nce klnan drt rekat ise mstehap saylmaktadr.
NAMAZ
225
226
LMHAL
NAMAZ
227
A) NAMAZIN FARZLARI
Namazn on iki farz vardr. Namazn farzlar, namazn dndaki farzlar
ve namazn iindeki farzlar olarak iki gruba ayrlr. Namazn dndaki farzlar, namazdan nce ve namaza hazrlk mahiyetinde olduu iin namazn
artlar (urt's-salt) olarak adlandrlr. Namazn iindeki farzlar ise, namazn varl ve tasavvuru kendisine bal olduu, yani bu farzlar namazn
mahiyetini oluturduu iin namazn rknleri (erkn's-salt) adn alr.
Bunlar namaz oluturan unsurlardr. Namazn farzlarndan herhangi birinin
eksiklii durumunda namaz sahih olmaz. Buna gre;
a) Namazn artlar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Hadesten tahret
Necsetten tahret
Setr-i avret
stikbl-i kble
Vakit
Niyet
b) Namazn Rknleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ftitah tekbiri
Kyam
Kraat
Rk
Secde
Kade-i ahre eklinde sralanr
Bu saylan art ve rknlerde fakihler gr birliindedir. Namazn rknlerinin dzgn bir ekilde yaplmas demek olan tadl-i erkn Eb Ysuf'a ve Hanefler'in dndaki mezhebe gre rkn kabul edilmitir. Kiinin kendi istei ve fiili ile namazdan kmas da (hurc bi sunih) Eb Hanfe'ye gre bir rkndr. Farzlar arasnda sraya riayet etmek (tertip), fi ve
Hanbel mezheplerine gre namazn rknlerindendir.
a) NAMAZIN ARTLARI
1. Hadesten Tahret
Hades genel olarak hkm kirlilik, hadesten tahret de bu hkm kirlilikten temizlenme demektir. Abdestsizlik durumu yani namaz abdestinin
olmay ve cnplk hali, din literatrde hades yani hkm kirlilik olarak
228
LMHAL
NAMAZ
229
230
LMHAL
da avret olarak kabul ederken, dier mezhep, diz kapaklarn avret saymazlar.
Kadn iin avret, yz, el ve ayak dndaki btn vcuttur. Onlar, yzlerini
namazda rtmedikleri gibi, ellerini ve ayaklarn da ak bulundurabilirler.
Salaryla beraber balar, bacaklar ve kollar rtl bulunur.
mam Mlik, setr-i avretin (rtnme) namaza has olmayan genel bir farz
olduunu, namazda ve namaz dnda uyulmas gereken din bir emir bulunduunu dikkate alarak kadnlarn balarn rtmelerini ayrca namazn
farzlar arasnda saymamtr. Onun bu grn bir uzants olarak Mlik
mezhebinde setr-i avret namazn snnetlerinden saylr. Dier mezhep
imam ve Mlik mezhebindeki teki gre gre, namazda setr-i avret, tpk
kbleye ynelmenin farz oluu gibi farzdr.
Hz. Peygamber'in "Allah, bula ermi kadnn namazn bartsz
kabul etmez" (bn Mce, Tahre, 132; Tirmiz, Salt, 160; Msned, IV, 151,
218, 259) ve "Kadn bul ana erince elleri ve yz dnda baka yerlerinin bakasna grnmesi hell olmaz" (Eb Dvd, Libs, 31) eklindeki
NAMAZ
231
nda kalan ksmlar ise hafif avrettir. rtlmesi gerekli olmakla birlikte
birincisi kadar ar deildir. Kadnn gs, gs hizasnda bulunan srt
ksm, kollar, boynu, ba ve dizden aas hafif avret olup, bunun dnda
kalan yerleri galiz avrettir. Bu ayrmn pratik sonucu namazdaki rtnme
hkmlerine etki eder. Buna gre, hafif avret saylan yerleri ak olarak
namaz klan bir kimse genel din farz ihll etmi olmann gnahn yklenmekle birlikte, bu kimsenin namaz btl olmaz. Mliklerin namazda ba
rtmeyi snnet, amay da mekruh saymasnn anlam budur.
Giyilen eyin, tenin rengini gstermeyecek kalnlkta veya dokuda olmas gerekir. Vcut hatlarn belli eden elbise ile namaz klmak mekruh olmakla birlikte klnan namaz geerlidir. pek giysi giymek mekruh veya haram kabul edilse de, ipek elbise ile klnan namaz geerlidir.
Namaz esnasnda avret mahallinin, kiinin iradesi dnda almas durumunda, alan yer eer rtlmesi gereken yerin drtte biri oranna ulam
ve bir rkn eda edilecek bir sre (sbhnellhi'l-azm diyecek kadar bir sre)
ak kalm ise kiinin namaz bozulur. Kendi iradesi ile aacak olursa namaz hemen bozulur.
4. stikbl-i Kble
stikbl-i kble, namaz klarken kbleye ynelmek demektir. Mslmanlarn kblesi, Mekke'de bulunan Kbe'dir. Kbe denilince sadece bilinen bina
deil, bunun yannda, hatta daha ncelikle bu binann bulunduu yer kastedilir. Kbe'yi gzle gren kii, bizzat Kbe'ye ynelir. Kbe'den uzakta
olan kii ise Kbe'nin bizzat kendisine deil, onun bulunduu tarafa ynelir,
yzn ve ynn o tarafa evirir. Namazn amac, kalbin msivdan (Allah'tan baka her eyden) ayrlp yalnzca Allah'a ynelmesidir. Elbetteki
Allah herhangi bir ynle kaytl ve snrl deildir. Fakat, kalbin huzur ve
sknetini salamak bakmndan, namazda herkesin ynelecei bir ynn
tayin edilmesi, belirlenmesi gerekir. Zhirde, yzmz Allah'n evi olan
Kbe'ye evirdiimiz gibi, btnen de, Allah'n nazargh olan kalbimizi,
gnlmz baka eylerden ekip alarak, arndrarak yalnz Allah'a yneltmeli, Allah'tan baka eyleri kalpten atmalyz.
Kblenin ne tarafta olduunu bilmeyen kimsenin, yannda kble ynn
bilen birisi varsa ona sormas gerekir. Byle biri varken ona sormayp kendisi ictihad ederek, yani kble ynn bulmaya alarak bir yne ynelmi
ve yneldii tarafn kble yn olmad ortaya km ise, namaz iade etmesi gerekir.
232
LMHAL
NAMAZ
233
5. Vakit
Namaz gnn belli zaman dilimlerinde yerine getirilmesi gereken bir farzdr.
Bu itibarla farz namazlar iin vakit arttr. Yine her bir farz namaza bal snnet
namazlar, vitir, teravih ve bayram namazlar iin de vakit arttr. Bir farz namaz,
vaktinin girmesinden nce eda edilemeyecei gibi, vaktinin kmasndan sonra
da eda edilemez. Bir farz namazn vakti iinde klnmas ed, vaktinin kmasndan sonra klnmas da kaz olarak adlandrlr. Bir namazn zrsz olarak
vaktinde klnmamas ve ileriki bir vakitte kaz edilmek zere ertelenmesi doru
deildir ve gnahtr. lgili hadisten hareketle, unutma ve uyuma gibi mazeretler
nedeniyle vaktinde klnamam olan namazn daha sonra klnmas gerekir.
hmal ederek, geveklik gstererek namazn vakti ierisinde klnmamas gnah
olduu iin kimi bilginler, bu ekilde mazeretsiz olarak vakti ierisinde klnmam olan namazlarn kaz edilemeyeceini, gnahndan kurtulmak iin tvbe
etmek gerektiini ileri srmlerdir. Bu bilginler, ayn ekilde uyuma ve unutma
mazereti sebebiyle vaktinde klnamam bir namazn hatrlanldnda eda niyetiyle klnacan belirtmilerdir. Esasen niyet ederken hangi farz namazn klndnn belirlenmesi (tayin) art olmakla birlikte, eda veya kaz eklinde bir belirleme yapmak gerekli deildir. nk kazya kalm bir namaz, eda niyetiyle kaz
edilebilecei gibi, henz vakti kmam bir namaz da kaz niyetiyle eda edilebilir.
234
LMHAL
Kaz, sadece be vakit farz namaz ve bir de vitir namaz iin sz konusudur. Cuma ve bayram namazlar ve snnet namazlar kaz edilemez.
aa) Be Vakit Namazn Vakitleri
1. Sabah Namaznn Vakti. Fecr-i sdk da denilen ikinci fecrin domasndan gnein domasna, daha dorusu gnein domasndan az nceye kadar olan sre sabah namaznn vaktidir. Fecr-i sdk, sabaha kar
dou ufkunda tan yeri boyunca genileyerek yaylan bir aydnlktr. Bu
ikinci fecre fkh literatrnde "enlemesine beyazlk" anlamnda "beyz-
mstaraz" denilir. Bu andan itibaren yats namaznn vakti km, sabah
namaznn vakti girmi olur. Bu vakit ayn zamanda, sahurun sona erip
orucun balamas (imsak) vaktidir.
Fecr-i kzib de denilen birinci fecir ise, sabaha kar douda tan yerinde
ufuktan ge doru dikey olarak ykselen, piramit eklinde, akl ve donuk
bir beyazlktr. Fkh literatrnde buna uzayp giden beyazlk anlamnda
"beyz- mstetl" de denilir. Bu geici beyazlktan sonra, yine ksa bir sre
karanlk basar ve bunun ardndan da ufukta yatay olarak boydan boya
uzanan, giderek genileyip yaylan fecr-i sdk aydnl balar.
Sabah namaznn ortalk aydnlandktan sonra klnmas (isfr)
mstehaptr. Bu aydnln ls, atlan okun dt yerin grlebilecei
lde bir aydnlktr. Bununla birlikte, klnan namazn fsid olup yeniden
klnmasnn gerekebilecei ihtimaline binaen, gnein douundan nce
namaz yeniden klabilecek bir srenin braklmas gerekir. Sadece kurban
bayramnn ilk gn Mzdelife'de bulunan haclarn o gnn sabah namazn, ikinci fecir doar domaz, ortalk henz karanlka iken (tagls) klmalar daha faziletlidir. Dier mezhebe gre ise, sabah namazn her zaman
bu ekilde erken klmak daha faziletlidir (fecir hakknda bk. Tecrd-i Sarih
Tercmesi, II, 586-588).
2. le Namaznn Vakti. le namaznn vakti, mm- zam Eb
Hanfe'ye gre, zeval vaktinden yani gnein tepe noktasn geip batya
doru kaymasndan itibaren balar ve gne tam tepedeyken eyann yere
den glge uzunluu (fey-i zevl) hari, her eyin glgesi kendisinin iki
misline ulaaca zamana kadar devam eder. Bu zamana "asr- sn" denir.
Eb Ysuf, Muhammed ve dier mezhep imamna gre ise, le namaznn vakti zeval vaktinden, her eyin glgesi, fey-i zevl hari, kendisinin bir
misline ulat ana kadardr. Her eyin glgesi, fey-i zevl hari, kendisinin
bir misline kt zaman, le namaznn vakti km, ikindi namaznn
NAMAZ
235
vakti girmi olur. Bu zamana "asr- evvel" denir. Bir cismin glge uzunluunun, kendi uzunluuna veya kendi uzunluunun iki katna ulap ulamad hesaplanrken, gnein tam tepe noktada iken cismin yere den glge
uzunluu (fey-i zevl) hari tutulur, yani toplam uzunlua dahil edilmez.
Sz gelimi, yere dikilen 1 m. uzunluundaki tann gne tam tepedeyken
yere den glgesinin uzunluu, ki buna fey-i zevl denir, yarm metre olsun. Bu durumda tann yere den glge uzunluu 1.5 m. olduu zaman,
glgesinin uzunluu kendi uzunluu kadar (bir misli) olmu olur. tann
glge uzunluu 2.5 metreye ularsa, kendi uzunluunun iki misline ulam olur.
Bu ihtilftan kurtulmak iin, le namazn her eyin glgesi, fey-i zevl
dnda, glgesi bir misli olana kadar geciktirmemek; ikindi namazn da her
eyin glgesi, fey-i zevl dnda, iki misli olmadka klmamak evldr.
Normal kullanmda gndz denilince, gnein domasndan batmasna
kadar olan sre anlalr (rf gndz). Fakat er bak asndan ise gndz, fecr-i sdktan gnein batmasna kadar olan sredir (er gndz).
er gndz rf gndzden daha uzun bir sredir. le namaznn vakti,
gnein tepe noktasn geip batya doru kaymasndan itibaren balar.
Gnein tepe noktasn gemesine "zeval" denilir. Zeval, rf gndzn tam
ortasna denk gelir. Mesel rf gndz on saat ise, bu srenin yars (be
saat) zeval vaktidir ve gne grne gre gkteki yar yolu katetmi olur.
imdiye kadar her eyin glgesi doudan batya doru dmekte iken, bundan sonra batdan douya doru dmeye balar. te gnein tam bu yar
yola geldii anda yere den glgesine "zeval anndaki glge" anlamnda
"fey-i zevl" denir. Fey-i zevlin yn ve uzunluu blgenin ekvatordan
uzaklna, kuzey veya gney yarkrede oluuna gre deiir. Bu anda
yere dikilen 1 m. uzunluundaki bir eyin glgesi, mesel yarm metre olsun, fey-i zevldir. Bu andan itibaren o eyin glgesi, fey-i zevle ilveten 2
metreye ulanca, yani 2.5 m. olunca, asr- sn olmu, mm- zam'a gre
le vakti km, ikindi vakti girmi olur.
Tam zeval vaktinde namaz klnmaz. Namaz klnmas ciz olmayan bu
vakit, ok ksa sren bir ana m mahsustur, yoksa bu ann biraz ncesinden
mi balar? Bir gre gre bu hususta rf gndz esas alnr. Buna gre tam
zeval vaktine, gndzn bu ana kadar geen sresi ile geri kalan sresinin
birbirine eitlii anlamna gelmek zere "istiv vakti" denir ki, gne sanki
herkesin bann zerindeymi gibi grnr. te namaz klmann ciz olmad vakit bu andr. Dier gre gre ise, bu hususta er gndz esas alnr.
236
LMHAL
er gndzde ise, gndz gnein domas ile deil, fecr-i sdkn domas
ile balad iin istiv vakti, zeval vaktinden biraz nceye denk gelir. Bu baka gre kerahet vakti, istiv vakti ile zeval vakti arasndaki sredir.
Cuma namaznn vakti de tam le namaznn vakti gibidir.
3. kindi Namaznn Vakti. kindi namaznn vakti, le namaznn
vaktinin kmasndan gnein batmasna kadar olan sredir. le namaznn vaktinin ne zaman sona erdii konusundaki gr ayrlna gre sylenecek olursa, ikindi namaznn vakti, Eb Hanfe'ye gre her eyin glge
uzunluu, kendi uzunluunun iki katna kt andan itibaren, dierlerine
gre ise bir katna akt andan itibaren balar.
4. Akam Namaznn Vakti. Akam namaznn vakti gnein batmasyla balar, afan kaybolaca zamana kadar srer.
afak, mm- zam'a gre akamleyin ufuktaki kzllktan/kzartdan
sonra meydana gelen beyazlktan ibarettir. Eb Ysuf, Muhammed ve dier
mezhebin imamna gre afak, ufukta meydana gelen kzllktr. Eb
Hanfe'nin bu grte olduu rivayeti de vardr. Bu kzllk kaybolunca akam namaznn vakti km olur.
Akam namaznn vakti dar olduu iin, bu namaz ilk vaktinde klmak
mstehaptr. Ufuktaki kzlln kaybolmasna kadar geciktirmek uygun deildir.
5. Yats Namaznn Vakti. Yats namaznn vakti, afan kaybolmasndan yani akam namaz vaktinin kmasndan itibaren balar, ikinci fecrin domasna kadar devam eder.
bb) Mstehap Vakitler
Her vaktin namaz, kendisi iin belirlenmi olan vaktin hangi parasnda
klnrsa klnsn vaktinde klnm olur. Farz namazlar vaktin ilk girdii
anda klmak efdaldir. Nitekim Hz. Peygamber "Vaktin evveli, Allah'n honutluudur, vaktin sonu ise affdr" (Tirmiz, Mevkt, 13) buyurmutur.
Fakat namazn ilk vaktinden sonraya braklmasnda bir fazilet varsa bu
takdirde vaktin sonuna braklabilir. Hz. Peygamber, sabah namaznn ortalk biraz aydnlka iken klnmasnn daha faziletli olduunu belirttii iin,
sabah namaznn vaktin ilk ksmnda deil son ksmnda klnmas (isfr)
Haneflerce daha faziletli kabul edilmitir. Fakat sonrasnda vakfe yaplaca iin Mzdelife'de klnan sabah namaznn, vaktin evvelinde klnmas
(tagls) daha uygun ve faziletlidir.
NAMAZ
237
Scak blgelerde, yaz gnlerinde, le namazn geciktirip serinlikte klmak (ibrd) efdaldir. kindi namazn, gnein gz kamatrmayacak duruma gelmesinden nceki vakte kadar geciktirmek efdal, gz kamatrmayacak hale gelmesine kadar geciktirmek tahrmen mekruhtur.
Akam namazn her zaman ilk vaktinde, yani vakti girer girmez klmak
efdaldir. Yats namazn gecenin ilk te birine kadar geciktirmek efdaldir.
Uyanacana gvenen kiiler iin, vitir namazn fecrin domasna yakn bir
zamanda klmak efdaldir.
cc) Mekruh Vakitler
Farz namazlar iin mstehap vakitler olduu gibi, genel olarak namaz
klmak iin uygun olmayan, yani namaz klmann mekruh olduu vakitler
de vardr. Mekruh vakitler iki ksmdr. Bir ksmnda hibir namaz klnmaz,
bir ksmnda ise zellikle nfile namaz klnmaz, kaz namaz klnabilir.
Hibir namazn klnamayaca mekruh vakit unlardr:
1. Gnein domasndan ykselmesine kadar olan zaman (rk zaman
ki bu yaklak 40-45 dakika civarndadr).
2. Gnein tam tepe noktasnda olduu zaman (vakt-i istiv).
3. Gnein batma zaman (gurb). Gurup vakti, gnein sararp veya kzarp artk gzleri krptrmadan rahatlkla baklacak hale geldii vakittir. Bu
vakitte sadece, o gnn ikindi namaznn farz klnabilir.
Nfile namaz klmann mekruh olduu vakitler:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10. Cuma gn hatibin minbere kmasndan cuma namaz sona erinceye kadar nfile namaz klnmaz.
238
LMHAL
NAMAZ
239
Nfile namazlar iin "falanca namazn ilk snnetini veya son snnetini
klmaya niyet ettim" diye niyet edilir. Bununla birlikte, ister mekked isterse
gayr-i mekked olsun nfile namazlarda, "falanca namazn snnetini" diye
bir belirleme yapmak art deildir; sadece namaz klmaya niyet edilmesi
yeterlidir, fakat belirleme yaplmas daha iyi olur. zellikle teravih namaz
klarken, "teravih namazna" veya "vaktin snnetine" diye niyet edilmesi
daha ihtiyatl bir tutum olur. Cemaate yetiip de imamn farz m yoksa teravihi mi kldrdn bilmeyen bir kimse, farza niyet ederek imama uyar. Eer
imam farz kldrmakta ise, uyan kiinin farz sahih olur; imam teravihi kldrmakta imise, uyan kiinin kld namaz nfile olur, fakat yatsnn farzndan nce olduu iin teravih namaz yerine gemez.
Niyet ederken hangi farz namazn klndnn belirlenmesi (tayin) art
olmakla birlikte, eda veya kaz eklinde bir belirleme yapmak gerekli deildir.
nk kazya kalm bir namaz, eda niyetiyle kaz edilebilecei gibi, henz
vakti kmam bir namaz da kaz niyetiyle eda edilebilir.
Cemaatle namaz klnmas halinde imama uymaya da niyet edilmesi gerekir. Fakat imamn, imamla niyet etmesi art deildir. Arkada kadn cemaat
bulunmas halinde, kadnlarn iktidsnn sahih olabilmesi iin imamn onlara
imam olmaya niyet etmesi gerektii sylenmitir.
Niyetin Zaman. Niyetin iftitah tekbiriyle birlikte yaplmas efdaldir.
Fakat niyet ile tekbir arasnda namaz ile badamayacak bir i bulunmamas
artyla, tekbirden nce de niyet edilebilir. Tekbir alndktan sonra yaplan
niyet ounluk tarafndan kabul edilen gre gre geerli olmaz. Dier bir
gre gre Sbhneke'den veya ezden nce edilen niyet ile namaz geerli olur. teki mezhepler niyet ile tekbirin yakn olmasna nem vermilerdir. zellikle fi mezhebinde niyetin hemen tekbirden nce veya tekbirle
birlikte yaplmas gerekir.
Namaza balarken yaplan niyetin namaz sonuna kadar hatrlanmas
art deildir. Bu bakmdan bir kimse bir vaktin farz namazna niyet ederek
namaza balasa, daha sonra nfile klyormu gibi bir zan ile namazn tamamlasa, farz namaz klm saylr.
240
LMHAL
b) NAMAZIN RKNLER
1. ftitah Tekbiri
ftitah "balamak, kapy ap girmek" anlamndadr. ftitah tekbiri
(tahrme), namaza balarken alnan tekbir olup "Allahekber" cmlesini
NAMAZ
241
2. Kyam
Kyam "dorulmak, dikelmek, ayakta durmak" demektir. Namaz oluturan ana unsurlardan biri olarak kyam, iftitah tekbiri ve her rekatta
Kur'an'dan okunmas gerekli asgari miktar okuyacak kadar bir sre ayakta
durmak anlamna gelir.
Farz ve vcip namazlarda ve Hanef mezhebinde benimsenen gre
gre sabah namaznn snnetinde kyam bir rkndr. Gc yeten kii bu
rkn yerine getirmeden, mesel oturarak farz veya vcip bir namaz klarsa
namaz geerli olmaz. Yine bir kimse, ekiliverse decei bir tarzda, duvara
veya bastona yaslanarak namaz klacak olursa, namaz geersiz olur. Nfile
namazlarda ise kii, ayakta durmaya gc yettii halde oturarak da namaz
klabilir.
Hasta veya ayakta durmaya gc yetmeyen kiiden kyam vecbesi der.
Bu kii oturmaya g yetiriyorsa, namaz oturarak klar. Bu durumda oturma,
o kii iin hkmen kyam yerine geer. Oturmaya da gc yetmiyorsa nasl
klabiliyorsa yle, uzanarak veya ima ederek klar.
3. Kraat
Szlkte "okumak" anlamna gelen kraat, "Kur'an okumak" demektir.
Namazda bir miktar Kur'an okumak gerekir. Namazda Kur'an, kyam halinde iken yani ayakta dururken okunur. Namazda okunmas gereken asgari
miktar, ksa yet veya buna denk bir uzun yettir. Namazn asl iskeletini
oluturan ve biimini veren kyam, rk ve secde gibi rknlere nisbetle
kraat, namazn zit rkn olarak kabul edilir. Bu yzden, kyam, rk,
secde ve son oturu, gerek cemaatle namaz klarken gerekse tek bana
namaz klarken terkedilmedii halde, kraat, imama uyan kiiden der.
Kraat nfile namazlarn, vitir namaznn ve iki rekatl namazlarn btn
rekatlarnda, drt veya rekatl farz namazlarn ise herhangi iki rekatnda
olmas farzdr. Kraatin ilk iki rekatta olmas ise vciptir. kinci rekattan sonraki
rekat veya rekatlarda Ftiha sresini okumak Hanef imamlardan yaplan bir
rivayete gre vcip, dier bir rivayete gre ise snnettir.
Hanefler'in farz namazlarn ilk iki rekat dnda Ftiha sresinin
okunmasn snnet kabul etmeleri, farz namazlar iki rekat esas zerine
deerlendirmelerinin bir sonucudur. Seferde drt rekatl namazlarn ksaltlp
iki rekat olarak klnmas gerektiindeki srarlarnn da bu noktayla ilgisi
vardr.
242
LMHAL
NAMAZ
243
Eb Hanfe'den baka btn mctehidlere gre Arapa ezberleyip okuyabilen kimselerin namazda Kur'an' asl dilinden Kurndan okumalar farzdr.
Hanef mezhebine gre Arapa'ya dili dnmeyen veya ezberleyemeyen
kimseler reninceye kadar namazda Kur'an' (anlamn, melini) kendi dillerinde okuyabilirler.
Zellet'l-kar bahsinde grlecei zere "Namazda, kraat rkn yerine getirilirken Kur'an'dan olmayan bir kelime okunursa namaz bozulur."
Namazda nemli olan ibadet uurudur. Okuduunun mnasn da bilmek
ve namazda bunu dnmek isteyenler, okuyacaklar Kur'an'n namazdan
nce melini okurlar, mnasn buradan anlarlar, namazda Kur'an' asl dilinden okurken bu mna ve ierik zerinde dnebilirler. Ancak namazn ekli
asndan daha nemli ve gerekli olan, mnay anlamak ve dnmek deil,
ibadet bilinciyle belli bir biim ve davrann yerine getirilmesidir. Kald ki, din
yin ve trenlerin hemen btn din ve inanlarda belli bir sembolizm ve biimsellik ierdii bilinmektedir. Hatta ibadetin haz ve gizeminin biraz da bu
biimde sakland sylenebilir.
bb) Gizli ve Ak Okumann ls
Bir yazy hi ses karmadan ve dili dahi kprdatmadan okumak mmkndr ve buna Trke'de "iinden okumak veya sessiz okumak" denildii
gibi "gzyle szmek" de denilir. Ezberlenmi herhangi bir metni mesel bir
iiri dili hareket ettirmeden ve ses karmadan tekrarlamak ise "iinden
okumak" olarak adlandrlmaz, belki "iinden geirmek, zihinden tekrar etmek" denir; fakat anlam olarak iinden okumaya yakndr. Bir yazy fslt
ile kendisi veya yaknnda bulunanlarn duyabilecei bir tonla okumaya
"alak sesle okumak", bu ekilde bir iki kiinin duyabilecei bir sesle konumaya ise "fsldamak, fslt ile konumak, alak sesle konumak" denilir.
Namazda kraatin cehr yaplmasnn anlam, bakalarnn duyaca ses
tonuyla okumak demektir. Buna aktan okumak veya yksek sesle okumak denilmektedir. Kur'n' aktan okumann anlam belli olduu iin bu
konuda gr ayrl olmamtr. Fakat haf okuyuun anlam ve tanmlanmas konusunda farkl grler bulunmaktadr.
Fakihler ezberlenmi olan Ftiha sresinin ve dier srelerin namazda dili
kprdatmakszn ve ses karmakszn zihinden tekrarlanmasn okuma (kraat) saymamlardr; yani byle yapmakla, namazn rkn olan kraatin yerine getirilmi olmayacan sylemilerdir. Hi ses karmamakla birlikte
244
LMHAL
yetidir. inde geen "salt" kelimesine iki farkl anlam verildii iin bu yet
iki farkl ekilde anlalmaya msaittir. Kimileri yette geen salt kelimesine
kraat (Kur'an okuma), kimileri de dua anlam vermilerdir. Her iki anlam
destekleyen rivayetler de bulunmaktadr. yete verilen birinci anlam "Kur'an
okurken sesini ykseltme, tamamen de ksma; bu ikisi arasnda bir yol tut"
Hz. ie'nin, yette geen salt kelimesini dua olarak aklam olmasdr
(Buhr, V, 229; Mslim, Salt, 31/I, 329-330). Salt kelimesinin Kur'an'da,
NAMAZ
245
cc) Zellet'l-kar
Namazda kraat ederken her rekatta okunan Ftiha sresinin ve arkasndan eklenmek zere birka srenin iyi ezberlenmesi ve okuyularda titiz
davranlmas gerekecei bellidir. Bununla birlikte Kur'an okurken eitli sebeplerle okuma hatas yaplabilir. Bu okuyu hatalar ve dil srmesi fkh
terminolojisinde "zellet'l-kar" olarak adlandrlr. Okuyu hatas, Arap olan
olmayan herkes iin sz konusu olabilir. Arapa bilmeyenler iin ayrca
telaffuz ve hareke problemi de sz konusudur. limler okuyuta yaplan
hatalarn, kraat artnn yerine gelip gelmediine, dolaysyla namazn sahih olup olmadna etkisi zerinde dnm ve bunun iin birtakm ller getirmilerdir. Fakat getirilen l daha ziyade anlamn bozulmas, deitirilen kelimenin Kur'an'da olup olmamas gibi, yine Arapa bilmeyen
kiilerin tam olarak farkna varamayaca teknik hususiyetler ierdii iin
Arapa ile megul olmam kiiler asndan bu bilgi ve llerin fazla pratik
deeri yoktur. Bu bakmdan, bu llere genel olarak iaret edip, sklkla
karlalabilecek baz durumlara ilikin hkmlere iaret etmeyi yeterli bulmaktayz.
1. Namazn rknlerinden biri olan kraati ifa ederken Kur'an'n bir kelimesinin dahi anlam bozulacak ekilde kasten deitirilmesi halinde namaz
bozulur. Kastsz olarak yanllk yapmak durumunda esas alnacak l, deitirilen lafzn Kur'an lafzlarndan olup olmadna baklmasdr. Eer Kur'an
lafzlarndan olmayan bir lafz okunmu olursa namaz bozulur. Okunan ey
Kur'an lafzlarndan olduu srece zabt ve irabnda ve mnada bir bozukluk
(halel) olsa bile namaz fsid olmaz. Yine kelime sonlarndaki hareke yanllar,
anlam deitirse bile namaz bozulmaz.
2. Bir harf yerine baka bir harf okumak: Bu harfler sin ve sad harfi gibi
mahre yaknl bulunan harflerden ise namaz bozulmaz. Mesel, "Allah'ssamed" diyecek yerde "Allh's-semed" demek "fel takher" diyecek yerde "fel
tekher" demek, "fethun karb" diyecek yerde "fethun garb" demek namaz bozmaz. Fakat limlerin ounluu "Allah ehad" yerine "Allah ehat" okumann
namaz bozaca grnde olduklar iin, hls sresini okurken "dl" harfini,
"te" gibi okumamaya dikkat etmek gerekir.
3. Mahre yaknl olmamakla birlikte baz harfler yaygn olarak kartrld iin ayrt etme zorluu bulunan bu eit harflerin birbiri yerine geirilmesi durumunda birok fakihe gre namaz bozulmaz. Mesel "dt" yerine
"dl", "zl" veya "z" harfinin okunmas byledir.
246
LMHAL
NAMAZ
247
dndaki mezhebe gre tuma'nne ve kavme farzdr. Eb Hanfe ve Muhammed'e gre ise vciptir. Bu tume'nne ve kavme sresinin asgari ls
"sbhnellhi'l-azm" diyecek kadar durmaktr.
5. Secde
Secde szlkte "itaat, teslimiyet ve tevazu iinde eilmek, yere kapanmak, yz yere srmek" anlamna gelir. Namazn her rekatnda belirli
uzuvlar yere veya yere bitiik bir mahalle koyarak iki defa yere kapanmak
namazn rknlerindendir. Hz. Peygamber'in uygulamasna en uygun secde
yz, eller, dizler ve ayak parmaklarnn zerine olmak zere yedi uzuv zerinde yaplandr. Bununla birlikte bunlardan bir ksm ile yetinildiinde secdenin geerli olup olmayaca konusunda mezhepler arasnda farkllklar
vardr. Hanef mezhebinde farz olan, alnn ve ayaklarn hi deilse bir ayan yere dayanmasdr. Burnun konmas vcip, ellerin ve dizlerin konmas
ise snnettir. Tercih edilen gre gre, bir ayan sadece bir parman
veya sadece stn yere koymak yeterli deildir. Yine bir mazeret (zr)
yokken aln yere dedirmeden sadece burun zerine secde yeterli olmaz.
Hanefler'den Zfer ile fi ve Hanbel mezheplerinde, yedi uzvun (eller,
ayaklar, dizler ve yz) her birinin bir ksmnn yere dedirilmesi farzdr.
filer'e gre avu ilerinin ve ayak parmaklarnn alt taraflarnn yere gelmesi gerekir. Mlik mezhebinde farz olan, secdenin alnn bir ksm zerinde
yaplmasdr. zr sebebiyle bunu yapamayan ima ile secde eder. Sadece
burnun zerine secde edilmesi yeterli deildir.
Secdede ve iki secde arasnda bir miktar beklemek (tume'nne), rkdaki
tume'nnenin hkmyle ayndr.
6. Kade-i Ahre
Kade-i ahre son oturu demektir. Namazn sonunda bir sre (teehht miktar) oturup beklemek namazn rknlerindendir. ki rekatlk namazlardaki oturu, daha nce oturu bulunmad iin son oturu saylr.
Son oturutaki sre Hanefler'e gre "teehht" miktardr. Teehht
miktar ise, "Tahiyyt" duasn okuyacak kadar bir sredir. fi ve
Hanbeller'de ise farz olan oturu sresi teehht miktarna ilveten bir de
Hz. Peygamber'e salavat getirilebilecek (Allahmme salli al Muhammed
diyecek) kadardr. Mlik mezhebine gre farz olan, hi deilse selm vermeye elverili bir sre oturmaktr.
248
LMHAL
Namaz ibadetinin ana atsn oluturan artlar ve rknler bunlar olmakla birlikte, yukarda da belirttiimiz gibi, tadl-i erkn ve namazdan
kendi fiili ile kmak da fakihlerin bir ksmna veya ounluuna gre namazn farz veya vcipleri arasnda saylr. Bu sebeple bu iki kavram hakknda burada bilgi verilmesi yerinde olur.
Tadl-i Erkn
Tadl-i erkn, rknleri dzgn, yerli yerinde ve dzenli yapmak demektir. Tadl-i erkna riayetin sonucunda rknler ekil olarak dzgn ve kvamnda yerine getirilmi olur. Bylece kii namazn stn kr deil, "drt ba
mmur" klm olur. Tadl-i erkna yakn anlamda kullanlan "tuma'nne"
kelimesi, yaplmakta olan rkne hakknn verildiine kanaat getirilmesi ve
yaplan iin ie sinmesi halini ifade eder ki tadl-i erkna riayetin sonucudur.
Tadl-i erkn zellikle rkda, rkdan dorulmada, secdede ve iki secde
arasndaki oturuta sz konusu olur.
Hanef mezhebi eserlerinde rkda "tuma'nne"nin, rkdan dorulduktan sonra bir sre ayakta beklemenin (kavme) ve iki secde arasnda bir sre
(sbhanellhi'l-azm diyecek kadar) oturarak beklemenin (celse) snnet
olduu kaydedilmekle beraber kuvvetli gre gre bunlar tadl-i erknn
birer boyutu olmak bakmndan vciptir.
Tadl-i erkn, Eb Ysuf'a ve Hanef mezhebi dndaki mezhebe
gre, ayr bir rkn veya rknn art olmas itibariyle farzdr. Hanef mezhebine gre (Eb Hanfe ve Muhammed'e gre) ise vciptir.
Namazdan Kendi Fiili ile kmak
Eb Hanfe'ye gre namaz klan kiinin, namazn sonunda kendi istek
ve iradesiyle yapt bir fiil ile namazdan kmas namazn rknlerindendir.
Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise teehht miktar oturmakla namaz rknleri itibariyle tamamlanm olur. Bu gr ayrlnn ayrnt saylabilecek baz fkh sonular vardr. Buna gre bir kimse kade-i ahrede teehht
miktar oturduktan sonra kendi istei ile, namazla badamayacak bir fiil
ilese, mesel kendisine verilen selm almak veya haprana ok yaa
veya yerhamkellh demek gibi bir ekilde konusa, her imama gre
de namaz tamam saylr. Fakat teehht miktar oturduktan sonra, kendi
istei dnda bir sebeple namaz bozulsa Eb Ysuf ve Muhammed'e gre
bu kiinin namaz tamamdr, Eb Hanfe'ye gre ise tamam deildir. Hemen
abdest alp kendi istek ve iradesiyle (ihtiyar) namazdan kmazsa namaz
geersiz olur ve yeniden klmas gerekir. Yine son oturuta, teehht miktar
NAMAZ
249
oturduktan sonra henz kendi istek ve iradesiyle namazdan kmadan namaz vakti ksa, bu kiinin namaz iki imama gre tamamdr. Eb Hanfe'ye
gre ise fsiddir.
fi ve Mlik mezheplerine gre namazdan kmak iin birinci selmn
verilmesi; Hanbel mezhebine gre de iki tarafa selm verilmesi farzdr. Hanef mezhebine gre ise selm farz deil, vciptir.
Hanefler, Hz. Peygamber'in bazan teehht miktar oturduktan sonra,
selm vermeden arkadalarna dnerek konumak gibi bir fiille namaz tamamladn bildiren rivayetleri dikkate alarak namazdan selmla kmay
rkn saymamlardr.
B) NAMAZIN VCPLER
Namazn vciplerinden herhangi birinin terkedilmesi namaz bozmaz.
Namazn vciplerinden biri sehven terkedilmise sehiv secdesi yaplmas,
eer kasten terkedilmise namazn iade edilmesi yani yeniden klnmas
gerekir.
Hanefler'deki vcip kavram, dier mezheplerde bulunmad iin burada Hanefler'in terminolojisine gre belirtilen vciplerin bir ksm, teki
mezheplerde farz saylrken, bir ksm snnet saylmaktadr. Farz olan bir
ey terkedildii zaman namaz fsid (geersiz) olur. Namazn vciplerinden
biri bilerek terkedildii zaman namaz yeniden klmak (iade), bilmeyerek
(sehven) terkedildii zaman ise sehiv secdesi yapmak lzm gelir. Sehiv secdesi yaplmad zaman ise, eksikliin verdii kerahete ramen namaz borcu
dm olur.
Namazn vcipleri unlardr:
1. Namaza "Allahekber" szyle balamak. Bu, ounlua gre farzdr.
2. Nafile ve vacip namazlarn her rekatnda, farz namazlarn ilk iki
rekatnda Ftiha sresini okumak. Bu, ounlua gre farzdr.
3. Farz namazlarn ilk iki rekatnda, vcip ve nfile namazlarn her rekatnda Ftiha'dan sonra, Kur'an'dan ksa bir sre veya buna denk decek bir
veya birka yet okumak (zamm- sre), Ftiha'ya bir kk sre veya en
kk sreye denk ksa yet ya da ksa yete denk bir uzun yet eklemek vciptir (En kk sre Kevser sresi [nn ataynke'l-kevser] ve en
250
LMHAL
ksa yet "smme nazar" yetidir). Ftiha'dan sonra bir sre daha okumak
12. Farz olan fiillerin srasna riayet etmek (kyamdan sonra rka gitmek, iki secdeyi pe pee yapmak gibi).
NAMAZ
251
tekbir almak da vciptir. kinci rekatta getirilen ilve tekbirler rkdan hemen
nce olduu iin bu rekatta rka giderken alnan tekbir de vcip saylmtr).
252
LMHAL
Buna gre Hanefler'de namazn farz ve vcipleri dnda yaplmas uygun grlen eyler kuvvetliden zayfa doru yle bir sralama takip etmektedir: Snnet, mendup=mstehap, db.
Dier mezheplerde ise mendup, bir balayclk ve gereklilik sz konusu
olmakszn yaplmas istenen ey eklinde tanmlanmaktadr. Mendubun
yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza yoktur. Fakat
mendubu terkeden kii, knama ve sitemi hak eder.
Buna gre, cumhurun mendup tanm Hanefler'in snnet tanm ve anlaylaryla rtmektedir. Esas itibariyle namazn farz ve vciplerinden
olmayan, dolaysyla eksiklii namazn aslna zarar vermeyen, bununla
birlikte yerine getirilmesi hem Hz. Peygamber'in uygulamasna uyma hem
de namazn ekil ve ieriini tamamlama anlamna gelen eylerin genel
anlamda mendup olarak deerlendirilmesi, namazn snnet, mstehap ve
dbnn bu balk altnda dnlmesi mmkndr. Bu bakmdan aada
namazn snnetleri ve db olarak saylan eyler genel olarak namazn
menduplardr.
A) SNNETLER
Namazn snnet ve dbnn ou, namaz fiillerinin belli bir dzen ve
intizam iinde yaplmasn ve yaplan fiillerin eklen gzel grnmesini
salamaya yneliktir. Namazn snnetleri unlardr:
1. ftitah tekbirini alrken ellerin yukar kaldrlmas ve bu esnada ellerin
ak ve parmaklarn normal halleri zere bulunmas ve ilerinin kbleye ynelik tutulmas. Erkekler ellerini kulaklarna, kadnlar gsleri hizasna
kadar kaldrrlar. Bu hkm kunut tekbiri ve bayram namaznn ilve tekbirleri iin de geerlidir. Ayrca, imama uyan kii (mukted) iftitah tekbirini,
imamn iftitahndan ok sonraya brakmamaldr.
2. ftitah tekbirinin hemen ardndan el balamak (itimat). Bunda nce
elleri salverip (irsl) sonra balamak yoktur. Erkekler gbek altndan ve
kadnlar gs stnden el balarlar. Sa el sol elin zerine konulur. Erkekler sa elin sere ve ba parmaklarn sol bilein iki tarafndan halka
yaparlar. Kadnlar halka yapmayp, sa ellerini dz bir ekilde sol elleri zerine koyarlar.
3. Kyamda iken ayaklarn arasn drt parmak kadar ak bulundurmak.
Namaza balarken ve ara tekbirlerinde ellerin kaldrlmas, hizas, kyam ve
NAMAZ
253
rkda iki ayak arasndaki mesafe gibi konularda mezheplere gre farkl
uygulamalar vardr.
4. Sbhneke okumak, namaza Allah' bu ekilde verek, sen ederek
balamak snnettir. Bu bakmdan Sbhneke birinci rekatta iftitah tekbirinden (tahrme) hemen sonra okunur.
5. Tek bana namaz klan iin sadece ilk rekatta ve Sbhnekeden
sonra Ez billhi mine'-eytni'r-racm demek (teavvz). Cemaatle
namaz klma durumunda sadece imam "ez" eker, imama uyan kiiler
Sbhneke'den sonra bir ey okumazlar.
6. Tek bana namaz klan kiinin ve cemaatle namaz durumunda imamn, her rekatn banda Ftiha'dan nce besmele ekmesi. mama uyan
kiilerin besmele okumas gerekmez.
7. Sbhneke'yi ve ez besmeleyi gizli okumak, Ftiha'nn sonunda
"min" demek. Ftiha'y okuyan da iiten de min der.
8. Tek bana namaz klarken Ftiha'nn arkasndan okuyaca srenin,
sabah ve le namazlarnda uzun srelerden, ikindi ve yats namazlarnda
orta uzunluktaki srelerden ve akam namaznda ksa srelerden seilmesi.
Cemaatle namaz durumunda, imam cemaat soutmamak durumunda olduu iin, bulunduu yere ve cemaatin durumuna gre sre seer. Uzun
sreler, tvl-i mufassal olarak anlr. Hucurt sresi ile Brc sresi arasndaki sreler bu grupta yer alr. Orta uzunluktaki srelere de evst-
mufassal denir. Brc sresi ile Beyyine sresi arasndaki sreler bu grupta
yer alr. Ksa sreler ise, ksr- mufassal diye anlr. Bunlar Beyyine sresinden Ns sresine kadar olan srelerdir.
9. Rka varrken tekbir almak, yani Allahekber demek.
10. Rkda kere "Sbhne rabbiye'l-azm" demek.
11. Rkdan dorulurken "Semiallah limen hamideh" demek (tesm).
Bunu imam ve tek bana namaz klan syler; imama uyan kii sylemez.
12. "Semiallah limen hamideh" dedikten sonra, "Rabben leke'l-hamd"
veya "Allahmme rabben leke'l-hamd" demek (tahmd). Bunu tek bana
namaz klan ve imama uyanlar syler. mam da syleyebilir (Eb Hanfe'ye
gre imam sylemez).
13. Tek bana namaz klan kii, tesm ve tahmdi gizli yapar. mam ise
tesmi sesli syler. Tahmd her durumda sessiz okunur. Ancak kalabalk
254
LMHAL
NAMAZ
255
B) NAMAZIN DBI
db, Hz. Peygamber'in bazan yapp bazan terkettii eyler olup Hanef
literatrnde mendup veya mstehap anlamnda kullanld da olur. Bunlar terketmek, iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de riayet edilmesi
daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db yce yaratcnn huzurunda
durulduunun farknda olunarak zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr.
Namazn db (mstehaplar) unlardr:
1. Namaz esnasnda iken hem grnte hem i dnyada bir tevazu,
sknet ve huzur iinde bulunmak.
2. Kyafete eki dzen vermek. Mesel gmlek gibi dmeli bir giysi giyildiinde dmelerini iliklemek.
3. Kamet srasnda "hayye alel felh" denirken imam ve cemaatin namaz
iin ayaa kalkmas.
4. "Kad kameti's-salh" denilirken imamn namaza balamas, mezzini
fiilen tasdik etmek anlamna gelecei dncesiyle dbdan (mstehap)
saylmtr. Fakat imamn kametin bitmesini beklemesinde ve kamet bittikten sonra namaza balamasnda da bir beis yoktur. Hatta Eb Ysuf ile dier mezhep imamna gre en uygunu kamet bittikten sonra namaza
balanmasdr. nk bu suretle cemaate saflara ekidzen verme frsat
tannm olur.
Kamet getirilirken camiye giren kii ayakta beklemeyip, hemen oturur
ve cemaatle birlikte ayaa kalkar.
256
LMHAL
A) NAMAZIN MEKRUHLARI
Namazda yaplmas ho karlanmayan davranlara "namazn mekruhlar"
denir. Genel olarak namaz iin ngrlm bulunan biimsel yapya aykr
olan davranlar ile namazn gerektirdii sayg, tzim, tevazu, boyun bkme
ve sknet haline de aykr olan ve namazda kalbi megul edecek ve insan
ibadetin gerektirdii kalp huzurundan ve hudan alkoyacak davranlar
mekruh saylmtr. Namaz esnasnda elbiseyle veya vcudun bir yeriyle oynamak gibi namazla ilgisi olmayan ve onunla badamayan bir hareketin
yaplmas mekruhtur. nk bu ekildeki davranlar namazn biimsel yapsna aykrdr ve ayn zamanda namazn gerektirdii sayg ve tzim vaziyetiyle de badamamaktadr.
NAMAZ
257
258
LMHAL
NAMAZ
259
rekatn eksik kalaca ve sonradan tamamlanmas gerektii, bu da yaplmazsa namaznn bozulmu olaca grleri de mevcuttur.
13. Namazda kraate ilikin mekruhlar daha ziyade kraatin snnetlerinden birinin terki sebebiyle olur:
kinci rekatta birinci rekattan daha uzun okumak byledir.
Bir rekatta bir srenin iki kere okunmas veya farz namazlarda ilk iki
rekatta Ftiha'dan sonra ayn srenin okunmas mekruhtur; nfile namazlarda mekruh deildir.
Ftiha'dan sonra srekli olarak belirli bir srenin okunmas, baka srenin okunmamas mekruhtur.
Ftiha'dan sonra okunacak srelerde Kur'an'daki sraya uymamak, mesel birinci rekatta Kevser sresini okuduktan sonra ikinci rekatta Fl sresini okumak mekruhtur.
260
LMHAL
NAMAZ
261
262
LMHAL
Tertip sahibi olan yani o zamana kadar namaz kazya kalmam bir
kimsenin, daha nce klamad bir namaz (fite) namaz esnasnda hatrlamas.
Teyemmm ile namaz klmakta iken kullanlmas mmkn suyu grmesi.
zr sahibi olan/mazereti bulunan kiinin zrnn ortadan kalkmas.
Mest zerine meshetmi olarak namaz klarken, mesih sresinin dolmas
durumunda namaz bozulur. Bu sre mukim iin bir gn bir gece, yolcu iin
gn gecedir. Yine, mesih yapt mesti ayandan karmas durumunda namaz bozulur. nk zerine meshettii mest ayandan kt
iin abdestsiz konumuna dmektedir.
Namaz klann nnden geilmekle namaz fsid olmaz; geenin erkek
veya kadn olmas arasnda fark yoktur. Bu ii bilerek, farknda olarak yapan kii mkellef ise gnahkr olur. Mekruh olan gei, ak alan ve byk
camiye gre namaz klann secde mahallinden; kk mescidde ise karsndan gemektir. nnden geilme ihtimali bulunan yerde namaz klan kiilerin stre edinmesi, yani bir stunu veya baston, apka ve emsiye gibi eyleri siper edinmesi mstehaptr. Cemaatle namaz durumunda imamn stresi, ona uyanlar iin de stre saylr. Kbeyi tavaf etmek, namaz benzeri
bir ibadet sayld iin, orada namaz klarken tavaf edenlere kar stre
edinmeye gerek yoktur.
13. Namaz klarken herhangi bir sebeple abdest bozulursa namaz da bozulmu olur. Namaz klarken bilerek abdest bozucu bir fiil ileyen kiinin
namaz bozulur. Ancak bu i, namazn sonunda yaplm ise, kii kendi fiili
ile namazdan km saylaca iin Hanefler'e gre namaz bozulmaz. Burun kanamas gibi bir zr durumunda Hanefler'e gre, bu durumun zerinden bir rkn eda edecek kadar sre gemedike namaz bozulmaz. Kii
dilerse, en ksa yoldan yeniden abdest alp gelerek namazna kald yerden
devam eder, isterse namazn yeni batan klar.
(mama uymu [mukted] kiinin namaznn hangi durumda bozulaca
konusunda "Cemaatle Namaz" bahsine ve okuyu hatalarnn namaza
etkisi konusunda "Kraat" bahsine baknz.)
NAMAZ
263
ynelik olarak durup ellerini kaldrr ve niyet ederek Allahekber der, ellerini balar. Sbhneke'llhmme ve bihamdike ve tebrekesmke ve
tel ceddke vel ilhe gayrk der. mama uymu (mukted) deilse,
Ez billhi mine'-eytni'r-racm. Bismillhi'r-rahmni'r-rahm der
ve Ftiha'y okur. Ftiha'nn bitiminde min der, besmelesiz olarak bir sre
veya birka yet okur (zamm- sre). Ardndan Allahekber diyerek rka
gider. En az kere Sbhne rabbiye'l-azm dedikten sonra Semiallh
limen hamideh diyerek dorulur ve Rabben lekel-hamd der. Ardndan
Allahekber diyerek secdeye gider. Bedensel bir engeli yoksa yere nce dizlerini, sonra ellerini ve sonra yzn koyar, kyama dnerken de bunun
aksini yapar. Secdede en az kere Sbhne rabbiye'l-al dedikten sonra
yine Allahekber diyerek ara oturuu (celse) yapar, sonra yine Allahekber
diyerek ikinci secdeye gider ve yine kere Sbhne rabbiye'l-al dedikten
sonra Allahekber diyerek ikinci rekata kalkar.
kinci rekat da birinci rekat gibidir. u kadar ki ikinci rekatta elleri kaldrma, Sbhneke ve ez yoktur. Ayaa kalknca el balayp besmele ile
Ftiha'y okur ve min dedikten sonra Ftiha'ya bir sre veya birka yet
ekler. Daha sonra birinci rekatta olduu gibi rk ve secdeleri yapar. kinci
secdeden sonra kade yapp et-Tahiyyt lillhi ve's-salavt ve'ttayyibt. es-Selm aleyke eyyhe'n-nebiyy ve rahmetullhi ve
berekth. es-Selm aleyn ve al ibdillahi's-slihn. Ehed en l
ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abduh ve reslh der.
Klaca namazn rekat says ikiden fazla ise bu ilk oturu (kade-i l)
olur. Bu oturuta Tahiyyt'a bir ey eklenmez ve Allahekber diyerek
nc rekata kalklr. Kalkaca zaman ellerini dizleri zerine getirir, yle
kalkar. Kyamda el balayp besmele ile Ftiha'y okur ve min der. Bundan
sonra yaplacak eyler namazn farz olup olmamasna gre kk deiiklikler gsterir:
a) Bu kld farz namaz ise Ftiha'dan sonra sre veya yet okumayp
rka varr. Secdelerden sonra, eer varsa drdnc rekata kalkar, drdnc rekat da nc rekat gibidir. Drdnc rekat yoksa ikinci secdeden
sonra oturur (son oturu=kade-i ahre).
b) Kld namaz farz deilse, farkl olarak nc rekatn Ftiha'sna
min dedikten sonra, bir sre veya birka yet okur. Sonra rka ve secdeye varr. Drdnc rekat, nc rekat gibidir. Drdnc rekatn secdeleri yaplnca oturulur. Bu oturu, rekatl namazlarn nc rekatnn ve
iki rekatl namazlarn ikinci rekatnn bitiminde yaplan oturu gibi, son
264
LMHAL
oturu (kade-i ahre) adn alr. Son oturuta Tahiyyt'tan sonra salavat ve
dualar okunur, ardndan selm verilir.
Salavat udur: Allhmme salli al Muhammedin ve al
hammed, kem salleyte al brhme ve al li brhm.
hamdn mecd. Allhmme brik al Muhammedin ve al
hammed, kem brekte al brhme ve al li brhm.
hamdn mecd.
li Munneke
li Munneke
Dualar: Son oturuta salavat getirdikten sonra yaplacak dua, yetlerden iktibas edilebilecei gibi hadislerden de edilebilir.
yetlerden alnarak yaplabilecek duaya rnek:
Rabben tin fi'd-dny haseneten ve fi'l-hireti haseneten ve
kn azbe'n-nr, bi rahmetike y erhame'r-rhimn (el-Bakara 2/201).
Rabben l tzi kulben bade iz hedeyten ve heb len min
lednke rahmeten inneke ente'l-vehhb (l-i mrn 3/8).
Rabbic'aln mukme's-salti ve min zrriyyet rabben ve
tekabbel du. Rabbenafir l ve li-vlideyye ve li'l-m'minne yevme
yekuml-hisb (brhm 14/40-41).
Hadislerden iktibas edilebilecek duaya rnek:
Allahmme inn es'elke mine'l-hayri kllih m limt minh ve
m lem alem ve ez bike mine'-erri kllih m limt minh ve
m lem alem.
Trkesi: "Allahm bildiim bilmediim btn iyilikleri senden istiyorum,
bildiim bilmediim btn ktlklerden sana snyorum".
steyen bu dualarn anlamlarn da syleyebilir. imdi bu vesileyle namazda Trke dua etmenin namaz bozup bozmayaca konusu ile Hz. Peygamber'den nakledilenlerden baka bir duann namazda okunup okunamayaca sorusuna aklk getirmeye alalm.
NAMAZ
265
Bu hadisler, namazda konuma yasann baka biriyle konumaya ilikin olduunu, ierik bakmndan uygun olmak artyla, kiinin istedii lafzlarla dua edebileceini gstermektedir.
Namazda "Ey Allahm, beni evlendir, karnm doyur" gibi insanlarn konumalarna benzeyen szler sylenirse, Hanefler'e gre bunu syleyen
kiinin namaz bozulur. nk bu sz, Kur'an'daki dualara ve Hz. Peygamber'in namazda okuduu veya okunabileceini bildirdii dualara benzeme-
266
LMHAL
NAMAZ
267
yeryznde namaz vakitleri deiik anlara rastlamakta ve bu suretle yukarda belirtilen hakikat, gece gndz fslasz olarak haykrlm olmaktadr.
Ezann szleri yledir:
Allh ekber
Allh ekber
Allh ekber
Allh ekber
Ehed en l ilhe illallah
Ehed en l ilhe illallah
Ehed enne Muhammeden Reslullah
Ehed enne Muhammeden Reslullah
Hayye ale's-salh
Hayye ale's-salh
Hayye ale'l-felh
Hayye ale'l-felh
Allh ekber
Allh ekber
L ilhe illallh
Ezann szleri memleketimizde bir mddet aadaki ekilde tercme
edilip okunmu, daha sonra bu uygulamadan vazgeilmitir.
Tanr uludur
Tanr uludur
Tanr uludur
Tanr uludur
phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak
phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak
phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed
phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed
Haydin namaza
Haydin namaza
Haydin felha
Haydin felha
Tanr uludur
Tanr uludur
Tanr'dan baka yoktur tapacak
Sabah ezannda Hayye ale'l-felh denildikten sonra iki defa es-salt
hayrn mine'n-nevm (Namaz uykudan hayrldr) denilir. O srada ezan
268
LMHAL
NAMAZ
269
270
LMHAL
Nis 4/102) yetinde Allah Tel cihad srasnda korkulu anlarda bile cemaatle namaz klmay sz konusu etmektedir. Korkulu anlarda cemaatle namaz
klmann tevik edilmesi, normal zamanlarda cemaate riayet edilmesinin daha
ncelikli ve nemli olduunu da belirtmi olmaktadr. Sava durumunda namazn, normal kln biiminin dnda farkl bir ekilde klnmas, cemaatin
nemi ve gvenlik gibi sebeplerle aklanabilecei gibi, bunda sahbenin Peygamberle birlikte namaz klma itiyaknn da rol bulunmaktadr. nsanlar Hz.
Peygamber'in arkasnda, iki ayr grup halinde nbetlee namaz klnca, hem
cephe terkedilmemi, hem de herkes Hz. Peygamber'in arkasnda namaz klm olmakta ve bu suretle Hz. Peygamber'in belli bir grupla namaz kld takdirde ortaya kmas muhtemel olan yanl anlamann nne geilmi olmaktadr.
Hz. Peygamber cemaatle namaz tevik sadedinde cemaatle klnan namazn, tek bana klnan namazdan yirmi yedi veya yirmi be derece daha
faziletli olduunu belirtmitir (Buhr, Ezn, 30; Mslim, Mescid, 42). Kendisi de hayat boyunca cemaate namaz kldrm, hastalandnda ise cemaate
katlarak Eb Bekir'in arkasnda namaz klmtr. Cemaatle namaz, ierdii
NAMAZ
271
Saflarn en faziletlisi en n saftr. Bu fazilet imama yaknlk derecesindedir. Fakat imama en yakn duran kiiler imamla ehil olan kiiler olmal ki
imamn abdesti bozulduunda, hemen birini yerine geirebilsin.
b) Cemaatle Namazn Hkm
Cemaat fazileti her ne kadar bir kiiyle de olabilir ve hne halkyla dahi
cemaatle namaz klnabilirse de bu, camiye kmann ve daha kalabalk bir
cemaatte bulunmann sevabna denk olmaz. Farz namazlarn cami ve mescitlerde cemaatle kln slm dininin bir sembol ve iar olduu iin bunun
terk ve tatil edilmesi asla ciz grlemez.
Cemaatin nemini gsteren ok sayda hadis bulunmaktadr. Bunlardan
birinde Hz. Peygamber " kii bir kyde veya sahrada bulunur ve cemaatle
namaz klnmazsa, eytan onlara hkim olur. yleyse cemaatten ayrlma.
nk kurt ancak srden ayrlan koyunu yer" buyurmaktadr (Eb Dvd,
Salt, 47). Bir dier hadiste ise "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin
ederim ki, ate yaklmas iin odun toplanmasn emretmeyi, sonra da namaz
iin ezan okunmasn, daha sonra da bir kimseye emredip imam olmasn,
sonra da cemaatle namaza gelmeyenlere gidip evlerini yakmay dndm"
(Buhr, Ezn, 29, 34; Mslim, Mescid, 251-254) diyerek cemaatin top-
272
LMHAL
Mlikler'e gre ise, cuma namaz dndaki farz namazlar cemaatle klmak,
gc yeten erkekler iin mekked snnettir. Kadnlarn, hastalarn, ok yal
kimselerin ve ktrmlerin ise cemaatle namaz klmak iin mescide gitmesi
gerekmez.
Hanef ve filer'e gre, cemaatin en az says imam ve ona uyan olmak zere iki kiidir. Hatta uyan kii ocuk da olabilir. nk Hz. Peygamber, teheccd namaznda ocuk yata olan bn Abbas'a imamlk yapm ve
bir hadisinde "ki kii ve daha fazlas cemaattir" (Zeyla, Nasb'r-rye, II,
198) buyurmutur.
c) Kadnlarn Mescidlere Gitmeleri ve Saf Dzeni
Hz. Peygamber kadnlarn mescide gelebileceklerini, ancak evdeki ibadetlerinin daha stn olduunu eitli vesilelerle dile getirmitir. Bu konuya
ilikin hadislerden bazlar yledir:
"Kadnlarn mescidlere gitmesine engel olmayn. Fakat evleri onlar iin
daha hayrldr" (Mslim, Salt, 134-137; evkn, Neyl'l-evtr, III, 148149).
"Kadnlarnz gece mescide gitmek iin sizden izin istediklerinde onlara
izin verin" (Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 944-945; Mslim, Salt, 139).
"Kadnlar cemaate katlmak istedikleri zaman, koku srnmesinler"
(Mslim, Salt, 141-142).
Farz namazlarn camide cemaatle klnmas daha faziletli olmakla birlikte, klasik dnemde fitne endiesiyle kadnlarn camiye gitmesine pek scak baklmamtr. Eb Hanfe serkelerin, kt niyetli kimselerin uykuda
olmas sebebiyle gvenlikli vakit olduu dncesiyle, yal kadnlarn sabah, akam ve yats namazlarnda camiye gitmelerinde bir saknca grmemitir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise yal kadnlar btn vakit na-
NAMAZ
273
274
LMHAL
NAMAZ
275
cek en ileri nokta, kadnlarn ayn hizada bulunmalar durumunda, saf tutmann gerekleemeyeceidir. Saf tutmann, farz deil snnet olduu dnlrse, bunun da fazla bir nemi olmad grlr.
Mezheplerin bu konudaki grleri ve gerekeleri incelendiinde kadnlarn erkeklerle ayn safta bulunup bulunmayacaklar konusunun esas itibariyle din bir mesele olmayp, doal ve rf nedenlere dayand ve namazda
huzurun salanmasnn hedeflendii grlmektedir.
d) Cemaate Gitmemek in Mazeret Saylan Haller
Cemaate katlmamak u durumlarda mubah olur:
1. Hastalk. Cemaatle namaza katlmamay mubah klan mazeretlerin
banda hastalk gelir. limler, cemaate katlmamay mzur gsteren hastalk iin, teyemmm mubah klacak derecede olmas eklinde bir l getirmilerdir. Hastalk iin getirilen bu l, cemaatin nemini gstermesi bakmndan olduka yerindedir. Fakat bu l, hastal sadece hasta olan kii
asndan, yani onun ayakta durmaya, yrmeye g yetirip yetirememesi
asndan deerlendirmektedir. Hastalk iin l getirilirken bakalarna
verilecek rahatszlk ve hastaln yaylma riski de dikkate alnmaldr. Mesel nezle veya grip olan kii, yukarda getirilen lye uymaz. Bununla
birlikte nezle, grip gibi hastalklara yakalanm kiilerin bu halde cemaate
katlmalar mekruhtur. Bu ekilde hasta olan kiilerin camiye, mescide gelmeleri, hastalk mikrobunun bulamas riskini tamas sebebiyle hem salk
asndan sakncaldr, hem de bu ekilde hasta olan kiiler srekli olarak
ksrmek, burnu akmak, burnunu silmek gibi davranlar gstereceinden
cemaate katlan teki kiilerin namazda olmas gereken kalp huzurunu ve
sknunu bozarlar.
Bu bakmdan, hem kendilerini hem bakalarn rahatsz edecek durumda
bulunan kiilerin mescide gelmeyip, namazlarn tek balarna klmalar
daha uygundur. Nitekim Hz. Peygamber, ayn gerekeyle "Soan veya sarmsak yiyen kimse evinde otursun, bizden ve mescidimizden uzak dursun"
(Buhr, Ezn, 160; Mslim, Mescid, 73) diyerek soan ve sarmsak gibi
276
LMHAL
NAMAZ
277
B) MAMLIK
Fkh literatrnde imamlk (immet) terimi, hem devlet bakanln
hem de namaz imamln ifade eder. Bu iki farkl konumu ayrmak iin,
devlet bakanlna byk immet anlamnda "immet-i kbr", namaz
imamlna da kk immet anlamnda " immet-i sur" denilmitir. lmihal dilinde ise immet terimi namaz imamln ifade eder.
278
LMHAL
a) mamln artlar
mamn ergin (bli), belli bir akl olgunluk dzeyine ulam (kl) ve
tabii ki mslman olmas arttr. Kfr gerektirecek bir inanc bulunan,
bidat ve dalalet ehlinin arkasnda namaz klnmaz.
mam olacak kiinin erkek olmas art grlmtr. Kadn, erkeklere
imam olamaz. Bununla birlikte kendi aralarnda cemaatle namaz klmak
istediklerinde ilerinden biri imam olabilir. Yine bir cenaze namaznda sadece
kadnlar bulunuyorsa, bu takdirde ilerinden biri imam olup cenaze namazn kldrr.
mamlk yapabilmek iin namaz sahih olacak kadar Kur'an' ezbere okuyabilmek (kraat) art olduu gibi zrl olmayp salam olmak ve namazn
shhat artlarndan birini yitirmi olmamak da arttr. zrl olan kimse,
zrsze imam olamayaca gibi, necsetten tahret artn veya setr-i avret
artn yerine getirmemi kimse, bu artlar yerine getirmi olan kiiye imam
olamaz.
mamla Ehil Olma Sralamas
Geleneksel olarak slm toplumlarnda, namaz da dahil olmak zere birok konuda insanlara nderlik etmek yneticilere ait kabul edildii iin namaz imaml da teorik olarak onlara braklm ve bu bakmdan kitaplarmzda imamla en lyk kiiler sralanrken en bata o blgenin st dzey
yneticileri saylmtr. Bu sralama imdiki idar yapya gre yaplacak
olursa immete en lyk kiiler vali, kaymakam, emniyet mdr ve hkimler olur. Fakat gnmzde artk, imamlk ve mezzinlik bir meslek haline geldii iin, mlk mirlerin sembolik ncelikleri devam etmekle birlikte,
camide namaz artk o caminin resm grevlisi olan imam, o yoksa mezzin
kldrmaktadr.
Cami dnda veya grevlisi olmayan bir mescidde namaz klnacaksa bu
takdirde imamla kimin geeceini belirlemek iin baz nitelikler aranabilir.
Bir evde cemaat yaplacaksa evin sahibi veya onun izin verdii kii imam
olur. Bunun dnda yle bir sra takip edilebilir: Namaz hkmlerini en iyi
bilip Kur'an' daha gzel okuyan, daha mttaki olan, yaa byk olan,
ahlka daha stn olan, daha yakkl olan, sesi daha gzel olan, elbisesi
daha temiz olan, insanlar arasnda itibar daha fazla olan.
NAMAZ
279
Cahil kiinin, gsteriinin (mri) ve ilim sahibi bile olsa fsk yani byk gnah ileyen veya kk gnahta srar eden kiinin imam olmas
mekruh grlmtr.
Daha stn bir kimse bulunduu takdirde gz grmeyenin immeti de
mekruhtur.
b) mama Uymann Geerlilik artlar
Cemaatle namaz klnrken imama uymaya iktid, imama uyan kimseye
de mukted denilir. Bir kimsenin imama uymasnn fkhen geerli (sahih)
olabilmesi iin baz artlar aranr.
1. Mukted namaza dururken hem namaz klmaya hem de imama uymaya niyet etmelidir.
2. Mukted imamdan geride durup, hizasna veya nne gememelidir.
3. Klnan namazn nevi itibariyle imam muktedden aa olmamaldr.
Nfile klan mukted, farz klmakta olan imama uyabildii halde, farz namaz
klan (mfteriz) mukted, nfile namaz klan (mteneffil) imama uyamaz.
Hanefler'e ve Mlikler'e gre byledir. Fakat filer'e ve Hanbeller'e gre
farz klan kii, nfile klana uyabilir. Bunlarn gerekelerinden birisi Muz'n
Hz. Peygamber'in arkasnda yats namazn kldktan sonra, gidip kendi
kavmine yats namazn kldrdna ilikin rivayettir. filer'e gre bir vaktin farz namazn klm olan kimse, yeniden bakalarna ayn vakit iin
imamlk yapabilir. Kendi kld nfile olur.
Drt rekatl bir farzn kazs iin tekil edilen cemaatte imam yolcu,
mukted mukim olursa, imam muktedden durumca daha aa olmu olur.
yle ki; iktid, ya ilk iki ya son iki rekatta olacaktr. Birinci kka gre
kade hususunda, ikinci kka gre kraat hususunda, farz klan nfile klana
iktid etmi olur.
4. mam ve mukted, ayn farz klyor olmaldr. Mesel biri le namaznn farzn kaz ediyor, teki ikindi namaznn farzn eda ediyor ise veya
birisi bugnn le namazn, dieri dnn le namazn kaz ediyor ise
birbirlerine uyamazlar.
5. mam lhik veya mesbk olmamaldr. Yani bir kimse, imama le
namaznn son rekatnda uymu olsa ve imam selm verdikten sonra geri
kalan rekat tamamlarken, bu durumdan habersiz birisi gelip kendi bana farz kldn zannederek ona uysa sahih olmaz. ktidnn sahih olmas
iin imamn imamlk yapmaya niyet etmesi art olmad iin tek bana farz
280
LMHAL
namaz kld bilinen bir kiiye gidip iktid edilebilir. O kii kendisine uyulduunu ister farketsin ister farketmesin durum deimez. Kendine iktid
edildiini farkederse sesini biraz ykseltmesi uygun olur. Farz klmakta olduunu belli etmek iin intikal tekbirlerini yksek sesle almasnda yarar
vardr.
6. mam ile mukted arasnda, kadn saff bulunursa iktid sahih olmaz.
7. mam ile mukted arasndaki mesafenin mkul uzaklkta olmas gerekir. Aksi takdirde mesel aralarnda bir rmak veya yol bulunmas gibi, ar
uzaklkta iktid sahih olmaz.
Farz dndaki namazlar binek zerinde klnabildii gibi cemaatle de klnabilir. Farz olmayan bir namaz cemaatle klnacaksa, birinin binek zerinde tekinin yaya olmas veya farkl bineklerde olmas durumunda iktid
sahih olmaz.
8. mamn intikal tekbirlerini duymaya engel olacak bir perde, duvar
bulunmamaldr. Aradaki duvar, hoparlr ve aradaki aktarclar sayesinde
imamn intikallerinden haberdar olmay engellemiyorsa bu takdirde iktid
konusunda herhangi bir problem olmaz.
9. Bir kimse baka mezhepten birine uyabilir. Onun kendi mezhebindeki
artlara aykr bir davran iinde bulunup bulunmadn aratrmas gerekmez. Olaan durum budur. Fakat uyduu kiide, kendi mezhebine gre abdesti bozan bir durumun ortaya ktn bilen kiinin o imama uymas sahih
olmaz. Mesel fi bir imamn elinin kanadn gren, daha sonra onun gidip
abdest tazelemediini de yaknen bilen kiinin o imama uymas sahih olmaz.
nk kan akmas fi mezhebine gre abdesti bozmaz, fakat Hanef mezhebine gre bozar. Bu durumu kesin olarak grp bildikten sonra, ona uymas
sahih olmaz. Uyacak kii bu durumu yaknen bilmiyorsa, tahmine gre davranmayp uyabilir. sterse uyulan kii, Hanef mezhebine gre abdesti bozan
bir ey yapm olsun.
Mlik ve Hanbel mezheplerine gre imamn namaz -kendi mezhebine
gre- sahih olursa baka mezhepten olan ve ona uyarak namaz klan cemaatin de namaz -kendi mezheplerine uymasa bile- sahih olur.
Abdestli kiinin teyemmmlye; abdest uzuvlarn ykam olan kiinin,
mesel mest zerine veya sarg zerine meshetmi olan kiiye; ayakta durann oturan kiiye iktids da, bunun tersine bir iktid da sahihtir. Nfile
klan farz klana uyabilir, fakat aksi sahih deildir. ma ile namaz klan
kiiye, kendi durumunda olanlar uyabilirler.
NAMAZ
281
Mukim ile sefernin (yolcu) cemaatle namaz klmalar ciz olup mukimin
imam olmas daha uygundur. Yolcunun imam olmas halinde, kendisinin
sefer olduunu sylemesi art olmamakla birlikte, onlarn yanlmamalar
iin nceden duyurmas iyi olur.
c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler
Cemaatle klnan namazda, imama uymu kiilerin namaz imamn namazna bal olduu iin, imamn namaznn bozulmas durumunda ona
uyanlarn da namazlar bozulur. Dolaysyla bir rkn veya artn ihlli gibi
bir sebeple imamn namaz bozulacak olursa imamn o namaz iade etmesi
gerektii gibi cemaatin de iade etmesi gerekir. mam namaznn bozulduunu farkettiinde bu durumu cemaate bildirmelidir.
mama uyan kii (mukted), namazdaki fiilleri yaparken imama uygun
davranmak durumunda olup bu fiilleri imamla birlikte yapmas gerekir.
Rk ve secdede imamdan nce ban kaldramaz, yine rk ve secdeye
imamdan evvel gidemez.
Kraati sadece imam yapar. mamn okumas, cemaatin okumas yerine
geer. mam okurken cemaat susar ve dinler; aktan okunan namazlarda
Ftiha'nn bitiminde min der; kraat dnda okunacak zikir ve tesbihleri
kendisi okur.
Mukted rkda kere "Sbhne rabbiye'l-azm" ve secdede kere
"Sbhne rabbiye'l-al" demeden imam ban kaldrrsa, mukted bunlar
tamamlamaya almadan ban kaldrr.
Birinci oturuta mukted Tahiyyt' bitirmeden imam nc rekata
kalksa, mukted isterse Tahiyyt' tamamlar, isterse imama uyarak kalkar.
Tahiyyt' okumak vcip olduu gibi imama uygun davranmak da vciptir.
Mukted bu iki vcipten hangisini isterse onu yapabilir. Fakat uygun olan
imama uyum gstermektir. mam bayram tekbirlerini, birinci oturuu, tilvet
ve sehiv secdesini ve kunut duasn okumay terkederse ona uyanlar da
terkeder.
Son oturuta mukted Tahiyyt' bitirmeden imam selm verecek olursa,
Tahiyyt' tamamlayp sonra selm verir. Eer Tahiyyt' bitirmi ve geriye
salavat ile dualar kalmsa bu takdirde imamla beraber selm vermelidir.
Namazn aslnda bulunmayan bir hususta mukted imama uymaz. Mesel
imam namazda fazladan bir secde daha yapsa veya son oturuu yaptktan
sonra selm verecek yerde sehven kalksa bu durumlarda mukted ona
282
LMHAL
mtbaat etmez, yani ona tbi olmaz ve imam uyarmak zere "sbhnallah"
der. Eer imam son oturutan sonra sehven yapt kyam secdeye varmadan
nce farkedip hemen geri oturursa, birlikte selm verir ve sehiv secdesi yaparlar. mam son oturuta selm verecek yerde yanllkla kalktn farketmeyip, kalkt bu rekat secde ile tamamlayacak olursa, mukted artk imam
beklemeyerek kendisi selm verir.
Eer imam son oturuu unutarak fazla bir rekata kalkarsa, mukted bir
mddet bekler ve "sbhnallah" diyerek imam uyarmaya alr. mam durumu farkedip hemen oturursa ne l; beraberce selm verip sehiv secdesi
yaparlar. Bu durumda mukted imam beklemeyerek kendi kendine selm
veremez. nk iktid durumunda iken kendi bana hareket etmi olacandan kld namazn farzln iptal etmi olur. mam son oturuu yapmadan kalktn farketmeyip kalkt rekat secde ile tamamlayacak olursa,
imamn namaznn farz son oturuu terkettii iin fsid olduu gibi ona
uymu olanlarnki de ayn ekilde fsid olur.
Mukted son oturuta, Tahiyyt' okuduktan sonra, imamn selmn
beklemeden selm verebilir. Fakat bu davran, vcip olan mtbaat
terketmek anlamna geldii iin byle yapmas mekruh olur.
NAMAZ
283
secdeye varmam ise namaz hemen keserek imama uyar. Cemaate muhalefet grnts vermemek iin byle davranmas mstehap saylmtr. Bu
durumda selm vermesine gerek yoktur. Edeben sa tarafa selm vermesi
uygun olur diyen de vardr. Tek bana kld namazda secdeye varm ise
baklr: Eer kld namaz sabah ve akam namaz ise yine brakr ve
imama uyar. Fakat bunlarn ikinci rekat iin secdeye varm ise, artk brakmayp namaz kendisi tamamlar ve selm verdikten sonra cemaat devam
ediyor bile olsa imama uymaz. nk imama uymas halinde, imamla birlikte klaca namaz nfile hkmnde olacaktr. Halbuki, sabah namaznn
farzndan sonra nfile klnamad gibi, rekatl bir namaz da nfile olarak klnamaz. Eer balad ve ilk rekatn secdesine vard namaz le,
ikindi ve yats namaz gibi drt rekatl bir farz ise, bu takdirde kld bir
rekata bir rekat daha ilve eder, teehhtte bulunur, selm verip imama
uyar. Kendisinin kld iki rekat namaz nfile olmu olur.
Byle bir namazn nc rekatnda bulunup da henz secdesine varmam ise, hemen ayakta veya oturarak selm verip namazdan kar,
imama uyar, tek bana kld iki rekat, nfile olmu olur. Fakat bu namazn nc rekatnn secdesini de yapm bulunursa, artk bunu tamamlar,
farz yerine getirmi olur. Ancak bu namaz le veya yats namaz olursa
tek bana kld bu farzdan sonra imama yine uyabilir. mamla klaca
namaz nfile olur. Fakat bu durumda ikindi namaz olursa imama uyamaz.
nk ikindi namazndan sonra nfile namaz klmak mekruhtur.
Nfile bir namaza balam olan kimse, yannda cemaatle namaza balansa, bu nfileyi iki rekat olmak zere klar, bundan sonra selm verip
cemaate katlr. nc rekata kalkm ise, onu da drdnc rekat ile tamamlamadka namazn kesmez. Ancak nfile namaza balayan kimse,
klnmaya balanan bir cenaze namazn karmaktan korkarsa, nfile namaz hemen brakr, cenaze namaz iin imama uyar, sonra nfileyi kaz
eder. nk cenaze namaznn telfi imkn yoktur.
Cemaatle sabah namaznn klndn gren kimse, cemaate yetieceini
zannederse hemen sabah namaznn snnetini klar ve gerek grrse
Sbhneke ile ezy ve sre ilvesini brakarak yalnz Ftiha ile, rk ve
secdelerde de birer tesbih ile yetinebilir. Bundan sonra imama uyar. Ancak
imama yetiecei kanaatinde olmazsa snnete balamayp imama hemen
uyar, artk bu snneti kaz da etmez. Eer snnete balam ise bunu tamamlar.
284
LMHAL
NAMAZ
285
mama uyann abdesti nc rekatta bozulsa abdest aldktan sonra drdnc rekatta imama yetise, nce kraatsz olarak nc rekat klar. Bundan sonra imama uyar, onunla drdnc rekat klarak selm verir. Fakat
imama bu ekilde yetiemeyeceini anlarsa, hemen imama tbi olur, imam selm verince kendisi kalkar, nc rekat kraatsiz olarak klar ve selm verir.
Bir kimse yukarda saylan mazeretler dnda da lhik durumuna debilir. Mesel imamla birlikte namaz klarken imamdan nce rk veya secdeye
varan kimse ya da imamdan nce rk veya secdeden kalkan kimse yahut da
bir veya birka rekat imamla birlikte klamayan kimse de imam selm verdikten sonra tek bana tamamlayaca ksmlarda lhik durumundadr.
Bir kimse imama birinci rekata yetiemezse, yetiemedii rekatlar bakmndan mesbk olduu gibi, yetitii rekatlardan birinde rz olan durum
sebebiyle de lhik konumuna debilir ve bylece bir kii ayn anda hem
lhik hem mesbk olmu olur.
Cemaat sevabndan mahrum kalmamak iin lhikin hkmlerini yerine
getirmekte yarar olmakla birlikte, bu ayrntlara dikkat etmekte baz glkler bulunduu iin, bu durumda kalan kimselerin namazlarna yeniden balayp kendilerinin klmas daha uygun grlmtr.
c) Mesbk
mama namazn banda deil, birinci rekatn rkundan sonra, ikinci,
nc veya drdnc rekatlarda uyan kimseye mesbk denir. Son
rekatn rkundan sonra imama uyan kimse btn rekatlar karm olur.
Mesbkun hkm, kard yani imamla birlikte klamad rekatlar
kazya baladktan sonra, tek bana namaz klan kimse gibidir. Sbhneke'yi okur, kraat iin ez besmele eker ve okumaya balar. nk bu
kimse kraat bakmndan namazn ba tarafn kaz etmektedir. Bu durumda
eer kraati terkederse namaz fsid olur.
Sbhneke duasn okuma yeri, eer klnan namaz le ve ikindi namaz gibi gizli okunan namaz ise iftitah tekbirinden sonradr. Eer aktan
okunan namaz ise ve imam kraat etmekte iken yetimi ise, salam gre
gre Sbhneke'yi okumayp imamn kraatini dinler, Sbhneke'yi kendi
kaz edecei rekatlarda okur ve tek bana namaz klanlarda olduu gibi
Sbhneke'den sonra ez besmele eker.
286
LMHAL
NAMAZ
287
tin skk olmas durumunda mesbk imamn selm vermesinden nce kalkp namazn tamamlayabilir.
Eb Hanfe'ye gre, tek bana namaz klan kimse terik tekbirleri ile ykml olmad halde, mesbk kurban bayramnda terik tekbirlerini imam ile
birlikte alr, daha sonra ayaa kalkp kard rekatlar tamamlar.
mam selm vermeden nce Tahiyyt' okuyup bitirmi olan mesbk,
isterse kelime-i ehdeti tekrar eder, baka bir gre gre ise susar. En
dorusu Tahiyyt' yava yava okumaktr.
mam drdnc rekatta oturup yanllkla beinci rekata kalksa,
mesbkun namaz bu kyam ile fsit olur. Fakat drdnc rekatta oturmadan beinci rekata kalkm ise, secdeye varmadka mesbkun namaz bozulmaz.
X. CUMA NAMAZI
Cuma, slm dininde ok nemli kabul edilen haftalk toplu ibadet gndr. eitli hadislerden anlaldna gre cuma gn, daha nce yahudi ve
hristiyanlar iin haftalk ibadet gn olarak belirlenmi, fakat onlar bunu
deitirerek yahudiler cumartesiyi, hristiyanlar pazar haftalk toplant ve
ibadet gn kabul etmiler; son olarak cuma gn, mslmanlar iin yeniden haftalk ibadet gn klnmtr.
Cuma gnnn nemine ve haftalk toplu ibadet gn seilmesinin anlamna ilikin olarak Hz. Peygamber'den birok hadis rivayet edilmektedir.
Bunlardan bazlar yle sralanabilir: "Gnein doduu en hayrl gn
cumadr; dem o gn yaratlm, o gn cennete girmi ve o gn cennetten
kmtr. Kyamet de cuma gn kopacaktr" (Mslim, Cuma, 18). Baka
bir hadiste bu gnde yaplan dualarn kabul edilecei bir ann (icbet saati)
bulunduu haber verilmektedir. Bir rivayete gre Hz. Peygamber "Ben icbet saatinin, hangi an olduunu biliyordum, fakat Kadir gecesi gibi, bu da
bana unutturuldu" (Hkim, I, 279) buyurmutur.
288
LMHAL
NAMAZ
289
Hz. Peygamber'in cuma namazn ilk defa hicret esnasnda, Medine yaknlarndaki Rnn vadisinde Slim b. Avf kabilesini ziyaretleri srasnda
oradaki namazghta kldrm olduu bilginlerce kabul edilmektedir. te
yandan, kaynaklarda daha hicretten nce Esad b. Zrre'nin Medine'de
cuma namaz kldrd kaydedilmektedir. Bu durum karsnda cuma namaznn ne zaman farz klnd hususunda iki farkl rivayet ve gr ortaya
kmtr. Bunlardan birincisine gre cuma namaz Mekke'de farz klnm
olmakla birlikte mriklerin basklar yznden orada klnamamtr. Dier
rivayete gre, cuma namaz hicret esnasnda farz klnmtr ve ilk cumay
Hz. Peygamber Rnn vadisinde kldrmtr. Bu rivayeti benimseyenlere
gre, Esad b. Zrre'nin cuma namaz kldrmas uygulamas farz deil,
nfile hkm kapsamndadr.
Btn mctehidlere gre cuma namaz farz- ayn olup, Reslullah zamanndan itibaren farkl gr aklanmad iin, bu hususta icm meydana gelmitir.
Cuma namaz, cuma gn le namaz vaktinde klnan ve farz iki rekat
olan bir namazdr. Bu namazdan nce hatibin hutbe okumas namazn shhat
(geerlilik) artlarndandr. Cuma namaz o gnk le namaznn yerini tutar.
290
LMHAL
NAMAZ
291
292
LMHAL
veya gayr-i Snn hibir mezhepte farkl bir grn ortaya kmam olmasdr.
Dinin ve dindarln simgesi olan ve belli bir biimsellik hatta sembolizm
tayan ibadetler, zaman ve zemin deimesinden etkilenmezler. Bu onlarn
mahiyetinden ileri gelir. nk salt ibadet olan merasimlerin deimesi, bir
anlamda dinin deimesi, yozlamas sonucuna gtrr. Salt ibadet olmamakla birlikte genel anlamda ibadet ierikli konularda bir ihtiyat pay ile
hareket etmek uygun olmakla birlikte, uygulamasnda birtakm glkler
ortaya kmsa veya uygulanmas, konulu espri ve amacyla eliir hale
gelmise, bu takdirde z korumak zere lzumlu yeni dzenlemelerin yaplmas gerekli hale gelebilir.
Sonu olarak, kadnlarn cuma namaz klmas konusunda bir serbestlik
vardr; msait zaman ve zemin bulan kadnlar cuma namaz klabilirler. Bu
durum, dinin onlara tand bir muafiyettir. Din ykmllkten muafiyetin
ayrm olarak alglanmasnn yanll kadar byle bir ilve ykmlln
kadnlara ne kazandraca hususu da zerinde dnlmeye deer bir husustur. Fakat cuma namazn kadnlara farz haline getirerek onlar cuma
namaz klmaya mecbur etmek, hibir sebeple olmasa bile, asrlarca sregelen gelenei gereksiz yere ve haksz olarak hie saymak olduu iin yanltr
ve aslszdr.
2. Mazeretsiz Olmak
Baz mazeretler, cuma namazna gitmemeyi mubah klar ve byle bir
mazereti bulunan kiiye cuma namaz farz olmaz. Fakat byle kimseler de
kendilerine cuma namaz farz olmad halde, bu namaz klarlarsa namazlar sahih olur ve artk o gn ayrca le namaz klmazlar.
Cuma namazna gitmemeyi mubah klan belli bal mazeretler unlardr:
1. Hastalk. Hasta olup cuma namazna gittii takdirde hastalnn artmasndan veya uzamasndan korkan kimse cuma namaz klmakla ykml olmaz. Yrmekten ciz durumda bulunan ok yal kimseler de bu
konuda hasta hkmndedirler. Cuma namaz iin camiye gittii takdirde
hastaya zarar geleceinden korkan hasta bakc iin de ayn hkm geerlidir. Mikrobik ve bulac hastalklara yakalanm kimseler de cuma namazna gelmeyebilirler.
2. Krlk ve ktrmlk. Kr (m) olan bir kimseye, kendisini camiye
gtrebilecek biri bulunsa bile, Eb Hanfe, Mlikler ve filer'e gre, cuma
namaz farz deildir. Hanbeller'le, Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise,
NAMAZ
293
294
LMHAL
4. kamet
Fakihlerin byk ounluuna gre cuma namaznn vcip olmas iin,
kiinin cuma namaz klnan yerde ikamet ediyor olmas gerekir. Bu bakmdan cuma namaz dinen yolcu saylan (sefer) kimselere farz deildir. Zhr
ve brhim Neha gibi baz mctehidlere gre yolcu seyir halindeyken deil
de, cuma namaz klnan yerde konaklam halde iken, orada kald srece
cuma namaz klmakla ykmldr. Zhirler'e gre ise cuma namaz yolculara da farzdr.
b) Cuma Namaznn Shhat artlar
1. Vakit
Cuma namaz, Hanbeller'in dndaki mctehidlere gre, cuma gn
le namaz vaktinde klnr; le namaznn vaktinden nce veya sonra
klnmas sahih deildir. Hanbeller'e gre ise cuma namaz, cuma gn,
gnein bir mzrak boyu ykselmesinden itibaren le namaznn vakti kncaya kadar klnabilir.
2. Cemaat
Cuma namaz ancak cemaatle klnan bir namaz olup mnferiden, yani
tek bana klnamaz. Bunun yan sra dier farz namazlarda imamla birlikte
bir kiinin bulunmas cemaat iin yeterli olduu halde, cuma namaznda
cemaat olabilmek iin daha fazla kiinin bulunmas, yani cemaati oluturanlarn belli bir saynn altnda olmamas gerekir. Cuma namaz klabilmek
iin gerekli asgari saynn ka olduu hususunda farkl grler bulunmaktadr. Hanef mezhebinde, mam Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre,
cuma namaz iin imamn dnda en az kiinin daha bulunmas arttr.
Bunlar yolcu veya hasta da olsalar bu art yerine gelmi saylr. mam Eb
Ysuf'a gre ise, imamn dnda en az iki kiinin bulunmas gerekir.
Cuma namaznn geerli olmas iin, cemaatin says, mam Eb Hanfe'ye
gre en azndan birinci rekatn secdesine kadar aranlan asgari saynn altna
dmemeli, hi deilse bu sre iinde imamla birlikte hazr olunmaldr. Eb
Ysuf ve Muhammed'e gre iftitah tekbiri alnncaya kadar, Zfer'e gre ise
ikinci rekattan sonra teehht miktar oturuncaya kadar hazr bulunulmaldr.
Cemaati oluturan kiiler daha nce dalrlarsa cuma namaz geersiz olur,
yeni batan le namazn klmak gerekir.
NAMAZ
295
fi'ye gre ise, bir yerde cuma namaz klabilmek iin akll (kl), bula ermi (ergen, bli), hr, erkek, mukim ve oraya yerlemi olan en az
krk ykmlnn bulunmas arttr. Buna gre, bir yerde krk kii bulunsa
da, bu krk kiiden bir ksm kle, kadn veya yolcu olsa, ya da ticaret veya
renim grme gibi bir amala orada bulunuyor olsalar, bu kimselerden
oluan krk kiiyle cuma namaz klnamaz. Ayrca, bu krk kiinin hepsi
veya bir ksm, yazn veya kn ya da her iki mevsimde g eden gebelerden oluuyorsa, bu durumda da, cuma namaz eda edilemez. Hatta bu
krk kiinin iinde Ftiha sresini okuyamayan bir mm bulunsa bu kimse
saydan drlr ve bu durumda say krktan aaya indii iin, bu kimselerle de cuma namaz sahih olmaz. Ancak Ftiha sresini okumay renmek iin gayret gsterdii halde bunu henz baaramam kimseler sayya dahil edilir. Cuma namazn kldran kiinin yolcu olmas durumunda,
kendi dnda krk kiinin bulunmas gerekir. Ayrca, bu mezhebe gre, namazn herhangi bir blmnde veya hutbe esnasnda say krktan aaya
derse namaz fsid olur. Hanbeller'in gr de genel hatlaryla fi mezhebinin gr gibidir.
Mlik mezhebinde mehur ve tercih edilen gre gre, cuma namaz
iin cemaatin imamdan baka en az on iki kii olmas arttr. Ancak mam
Mlik'ten bu konuda kesin bir say belirlemeksizin, krk kiiden az sayda
olan bir cemaatle cuma namaz klnabilirse de drt kii gibi az bir say ile
klnamayaca ynnde bir gr de nakledilmektedir. Mlikler'e gre
cuma namaznda imamn mukim olmas arttr.
Bu grlerin dnda, Taber'nin cuma namaz iin imamdan baka bir
kiinin bulunmasnn yeterli olacana dair bir gr olduu gibi, bu sayy
en az drt, yedi, dokuz, yirmi, otuz ve seksen olarak belirleyen ictihadlar da
bulunmaktadr.
3. ehir
slm bilginleri cuma namaz klnacak yerin ehir veya ehir hkmnde
bir yerleim birimi olmasn art komulardr. Fakat gerek bu artn ayrntlar
konusunda gerekse bir yerleim biriminde birden fazla yerde cuma namaz
klnp klnamayaca hususunda gr ayrlklar vardr.
Hanefler'e gre, cuma namaz klnacak yerleim biriminin ehir veya
ehir hkmnde bir yer olmas ya da byle bir yerin civarnda bulunmas
gerekir. Bir yerleim biriminin hangi durumda ehir hkmnde saylaca
hususunda farkl rivayetler bulunmaktadr. Hanef mezhebinde fetvaya esas
296
LMHAL
olan (mft bih) gre gre bu kriter "en byk camisi orada cuma namaz
ile ykml bulunanlar alamayacak kadar nfusa sahip olma" eklinde
belirlenmitir. Baz yazarlarca bu kriter, bir yneticisi olan yerleim birimi
olarak ifade edilmitir. ehrin civar ifadesiyle de bu artlardaki yerleim
birimlerinin yaknlarnda bulunan mezarlk, at alanlar ve eitli gayelerle
toplanmak iin hazrlanan sahalar ve bu uzaklktaki yerler kastedilmektedir.
Kaynaklarda geen bu ehir ifadesinin gnmzde, byk veya kk
yerleim birimi olarak anlalmas gerektii, bu bakmdan farz eda edecek
sayda cemaatin yerleik bulunduu ky, belde gibi tm birimlerde cuma
namaznn klnabilecei bilginlerce kabul edilmektedir.
Mlikler'e gre cuma namaz klnacak yerin, insanlarn devaml oturduklar ehir, ky vb. bir yerleim birimi veya buralarn civarnda bir yer
olmas gerekir. Bu bakmdan adr vb. barnaklardan oluan ve geici olarak
oturulan yerlerde cuma namaz klnamaz. Mlikler ayrca, cuma namaz
klnacak yerde cami bulunmasn da art komulardr.
filer'e gre de, cuma namaznn insanlarn devaml olarak oturduklar
bir ehir veya kyn snrlar iinde klnmas gerekir. lde veya adrlarda
yaayanlar, yani belli bir yerleim birimi iinde oturmayanlar sayca ne kadar ok olurlarsa olsunlar orada cuma namaz klamazlar.
Hanbeller'e gre ise, cuma namaznn klnabilecei yerin en az krk kiinin devaml olarak oturduu yer olmas arttr.
4. Cami
Bir yerleim biriminde birden fazla yerde cuma namaz klnp klnamayaca konusunda farkl grler bulunmaktadr. Btn mezhepler bir ehirde klnan cuma namaznn mmkn olduunca bir tek camide klnmas
gerektii zerinde durmulardr. Cuma, toplanma, bir araya gelme gibi anlamlar ierdiinden, bu art da esasen toplanma, bir araya gelme ve bu suretle birlik ve btnlk oluturma esprisiyle ilgilidir. Bu espriyi her zaman
canl tutmak gerekmekle birlikte, gnmzde ok byk saylarda insanlarn yaad ehirler gz nne alndnda, cuma namazn bir veya birka
yerde klmay sz konusu etmek, hem bu byklkte cami olamayaca iin
hem de ulam artlar asndan, mmkn ve anlaml deildir.
Bu konuda Hanef mezhebinin ve teki mezheplerin grleri genel
hatlaryla yledir:
NAMAZ
297
298
LMHAL
5. zin
Hanefler, cuma namazn devlet bakan veya temsilcisinin ya da bunlar tarafndan yetkili klnan bir kiinin kldrmas gerektiini ileri srmlerdir. Hanefler'in dndaki dier mezhepler cuma namaznn geerlilii iin bu
art aramazlar. Ancak Hanefler'in dndaki baz bilginlere gre de, baz
durumlarda mesel zorunlu olmad halde birden fazla yerde cuma namaz
klnmas durumunda sadece devlet bakan veya temsilcisinin kldrd
cuma namaz sahihtir. Bir camide cuma namaz kldrmas iin kendisine
yetki verilen kimse, o camide cuma namazn kendisi kldrabilecei gibi bir
bakasna da kldrtabilir. Namaz iin verilen izin hutbe iin de geerlidir.
Cuma namaz, Hulef-yi Ridn dneminden hemen sonra siyas bir
ierik kazanmaya balamtr. Baz yrelerde ve dnemlerde, hutbelerde
Ali'ye, baz dnemlerde veya yerlerde de Muviye'ye lnet okunduu grlm; hutbe bir anlamda, siyas kanaatin ve hangi tarafta olunduunun
gstergesi haline gelmitir. leriki zamanlarda ise hutbenin biri adna okunmas, onun isyan bayran ektii ve siyas bamszln iln ettii anlamna gelmeye balam, dolaysyla hutbe ve cuma namaz deta siyas bir
sembol olmutur. Tarih kitaplarnda, adna hutbe okutmak veya adna hutbe
okunmak eklinde yer alan ifadeler de cuma namaznn zaman ierisinde
siyasal bir ierik kazandn gstermektedir. zellikle Abbsler'den itibaren
resm veya yar resm mezhep durumunda olan Hanef mezhebinin limleri
ister istemez bu siyas konjonktrden etkilenmiler ve cuma namaz iin
daha nce bulunmayan birtakm artlar ileri srmek durumunda kalmlardr. Dolaysyla cuma namaz klmak iin devlet bakannn izninin aranmas art eski siyas ieriini kaybetmi olduu iin, gnmzde bu art
aramaya gerek kalmamtr. te yandan, bu artn hl geerliliini koruduu dnlse bile, bir lkede camilerin yaplmasna izin verilmesi, imamlarn maalarnn devlet tarafndan denmesi ve bu iler iin kamusal bir
rgtlenmenin mevcut olmas, cuma namaznn klnmas iin de izin saylr
ve art yerine gelmi olur.
Sonraki Hanef fkhlar, devlet bakannn veya izninin bulunmamas
durumunda bir cemaat tekil edebilen mslmanlarn, aralarndan birine cuma
imaml selhiyeti vererek bu namaz klabileceklerine fetva vermilerdir.
Cuma klnan yerin herkese ak olmas anlamnda genel izin de (izn-i
m), baz kitaplarda ayr bir art olarak deerlendirilmekle birlikte, bir an-
NAMAZ
299
Hanefler'e gre, bir yerde cuma namaz klnabilmesi iin, o yerde cuma
namaz klnmasna, yetkili kimse tarafndan herkese ak olmak zere izin
verilmesi arttr. Buna gre, belli bir yerde bulunan kimseler, cuma namaz
klnmasna izin verilmi camide, sadece belirli kimseler girmek kaydyla
cuma namaz klamazlar. Ancak baka kimselerin de girmesine msaade
edildii halde, baka kimseler gelmese ve sadece oradaki kimseler klsalar,
cuma namazlar sahih olur.
Gvenlik ve gizliliin korunmas gibi sebeplerle herkese ak olmayan
yerlerde bulunan cemaat cuma namaz klabilir. Burada izn-i m art zaruret sebebiyle kalkm olur.
6. Hutbe
Cuma namaznn shhat artlarndan birisinin de hutbe olduu hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Ancak cuma namaznn shhat artlarndan olan hutbenin rknleri ve geerlilik artlar konusunda mezhepler
arasnda gr farkllklar vardr.
Hutbe, birilerine hitap etmek, bir eyler sylemek demektir. Haftada bir
gn bir meknda toplanm olan mminlerin bata din konular olmak
zere, onlarn hayatlarn kolaylatracak, ilikilerini uyumlu hale getirecek
her konuda aydnlatlmas iin hutbe bir vesile ve bir frsattr. Hutbe esasen
bu amac gerekletirmek iin dnlmtr; bu sebeple cemaatin bilip
anlad bir dille irad edilir.
Cuma namaznn bir parasn tekil eden hutbenin varl, fkhen geerlilii veya en gzel ekilde ifas iin baz artlar aranr. Bunlar ilmihal dilinde
hutbenin rknleri, artlar ve snnetleri olarak anlr.
aa) Hutbenin Rkn
Eb Hanfe'ye gre hutbenin rkn yani temel unsuru Allah' zikretmekten
ibaret olduu iin, hutbe niyetiyle elhamdlillah veya sbhnallh veya l
ilhe illallah demek suretiyle hutbe yerine getirilmi olur. Fakat bu kadarla
yetinilmesi mekruhtur. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise hutbenin rkn,
hutbe denilecek miktarda bir zikirden ibarettir ki, bu zikrin uzunluunun da en
az teehhd miktar kadar yani Tahiyyt duas kadar olmas gerekir.
mam Mlik'e gre hutbenin rkn, mminlere hitaben mjdeli veya sakndrc ifade tamasdr.
300
LMHAL
NAMAZ
301
302
LMHAL
NAMAZ
303
cami dnda bir yerde klnacak ise iki rekat klnmasnn uygun olacan
sylemilerdir.
Zuhr-i ahr namaz, son le namaz demektir. Cuma namaz, le namaznn vaktinde klnp, onun yerini tuttuuna gre, ayrca bir "son le
namaz" klmann anlam nedir?
Esasen Hz. Peygamber'den ve ilk dnemlerden gelen rivayetler arasnda
zuhr-i ahr diye bir namaz yoktur. Bu namaz, cumann shhat artlarnn, zellikle cuma namaznn bir blgede bir tek camide klnmas artnn ehirlerin
nfusunun artmas sebebiyle gereklememesi, dolaysyla bir ehirde birka
yerde namaz klma mecburiyetinin ortaya kmasyla birlikte gndeme gelmi bir
namazdr. Bunun anlam udur: Cumann her yerleim biriminde tek bir camide
klnmas namazn sahih olmas iin art grld takdirde, bir ehirde sadece
bir camide cuma namaz klmann da artk imknsz hale geldii gz nnde
bulundurulursa, bir ehirde birka camide klnan namazlardan sadece birinin
sahih, tekilerin btl olmas kanlmaz olur. Cuma namaz btl olan kiilerin de
le namazn klmalar gerekir. Hangisinin sahih, hangilerinin btl olduu bilinmediine gre, hepsinin ihtiyaten yeniden le namaz klmas en uygun zmdr. te bu son le namaz, byle bir ihtiyatn hatta kaygnn rn olup o
gnn le namazn kurtarma dncesiyle klnmaktadr. Fakat, bu tedbirin
kayna olan kayg ve var sayma mahal yoktur. nk cuma namaznn bir
camide klnmas, cumann anlamna uygun olmakla birlikte, nfusu milyonlara
ulaan byk ehirlerin ortaya kt gnmzde bu artn yerine getirilmesi
mmkn deildir. Fakihlerin byle bir art ileri srm olmasn kendi dnemlerindeki artlarla irtibatlandrmak gerekir. Dolaysyla mam Muhammed'in grne uyularak, izdiham olsun olmasn bir ehirde birden fazla camide cuma namaz klnabileceinin tercih edilmesi kanlmazdr. Nitekim sonraki Hanef fkhlar da bu ictihad fetvaya esas almlardr. Byle olunca, her bir camide
klnan cuma namaznn ayr ayr sahih olmas, bu ynden aralarnda bir fark
gzetilmemesi esas olup cuma namaz klanlarn ayrca son le namaz (zuhr-i
ahr) klmalar gerekmez. Son le namaznn niyetinde ve gerekesinde "cumann sahih olmad" kaygs vardr. Halbuki yukarda saylan artlar yerine getirilerek klnan cuma namaz sahih bir namaz saylacandan, bunu telfi maksadyla ikinci bir namazn klnmas gereksiz olduu gibi byle bir telfi niyeti de
doru deildir.
2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler. Hanef
mezhebine gre cuma namazna imam selm vermeden nce yetien kimse
cuma namazna yetimi olur. Bu kii imamn selm vermesinden sonra
304
LMHAL
NAMAZ
305
domasna kadardr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre, fecirden sonra klnmaz. Mlik, fi ve Ahmed'e gre ise, sabah namazn klmad mddete,
fecirden sonra da vitir namaz klnabilir.
Vitir namaz Hanefler'e gre akam namaz gibi bir selmla klnan
rekattan ibaret olup akam namazndan fark, bunun her rekatnda Ftiha
ve ardndan bir sre ve son rekatta rkdan nce tekbir alnarak Kunut
duas okunmasdr. Bu tekbiri almak ve Kunut duasn okumak Eb Hanfe'ye gre vciptir ve hangisi terkedilse sehiv secdesi gerekir. Eb Ysuf ve
Muhammed'e gre Kunut duas okumak snnettir.
Mlik, rekat vitir namaz klmay mstehap grmtr. Bu rekatn aras selmla ayrlmaldr, yani her birinde selm verilmelidir. Mlikler'e
gre vitir bir rekat olarak da klnabilir.
Vitir namaz binek zerinde klnabilir, binek nereye ynelirse ynelsin,
saknca yoktur. nk Hz. Peygamber bunu binek zerinde klmtr. Bu
husus, vitir namaznn farz olmadna da gereke yaplmaktadr. yle ki;
Hz. Peygamber hibir farz namaz binek zerinde klmad halde, vitiri binek zerinde klmtr. yleyse vitir namaz farz deildir.
Hanefler'e gre Kunut duas sadece vitir namaznda okunur. fi ve Mlik'e gre, her zaman sabah namaznn farznda rkdan sonra ayakta Kunut
duas okunabilir. Bu Kunut duas, Mlikler'e gre mstehap, filer'e gre
snnettir. Sabah namaznda Kunut duasn okuyan bir fi veya Mlik imama
uyan Hanef, susup bekleyebilecei gibi iinden Kunut duasn da okuyabilir.
Vitir namaz, mstakil bir namaz olduu iin yats namazyla birlikte kazya kald vakit kaz edilmesi gerekir.
Kunut duas:
Allhmme! nn nestenke ve nestafiruke ve nestehdk; ve
n'min bike ve netb ileyke ve netevekkel aleyke ve nsn
aleyke'l-hayra kulleh nekuruke, vel nekfruk; ve nahleu ve
netruk men yefcruk.
Allhmme! yyke nabd ve leke nsall ve nescd ve ileyke
nes ve nahfid nerc rahmeteke ve nah azbek. nne azbeke
bi'l-kffri mlhk.
Bu duay okuyamayan kimse "Rabben tin" duasn okur veya kere
"Allahmmafir l" veya kere "Y Rabbi" der.
306
LMHAL
Vitir namaz tek klnr. Cemaatle klnmas sadece ramazan ayna mahsustur. Dier gnlerde vitir namazn, yats namazn klp uyuduktan sonra
gecenin sonuna doru klmak daha faziletli olmakla birlikte ramazanda cemaatle klmak gecenin sonuna brakmaktan evldr.
NAMAZ
307
308
LMHAL
A) REVTB SNNETLER
Bir vakti bulunan nfile namazlara revtib snnetler denir. Bunlar belli
bir dzen ve tertip iinde, be vakit farz namazlarla birlikte klnd iin bu
ekilde adlandrlmtr. Bunlarn bazlar mekked, bazlar gayr-i mekked
snnettir. Hanef literatrnde, snnet-i mekkede olan nfile namazlar
ksaca "snnet" diye, gayr-i mekked olanlar ise "mstehap" veya "mendup"
diye adlandrlmtr. Ramazan aynda yats namazndan sonra klnan teravih namaz da, snnet-i mekkede trndendir ve ramazan ayna mahsus
olmak zere teravihten sonra dzenli olarak klnd iin ayn zamanda
revtib kapsamnda yer alr.
a) Vakit Namazlaryla Birlikte Dzenli Olarak Klnan Snnetler
(Farzlara Tbi Olan Nfile Namazlar)
Farzlara tbi nfile namazlar; sabah namaznn farzndan nce iki; le
namaznn farzndan nce drt, farzndan sonra iki; ikindi namaznn farzndan nce drt; akamn farzndan sonra iki; yatsnn farzndan nce drt,
farzdan sonra iki olmak zere toplam 20 rekattr. Cuma namaznn farzndan nce ve sonra klnan drder rekatlk nfile namazlar da farzlara tbi
nfile kapsamnda yer alr. Bunlarn bir ksm mekked, bir ksm gayr-i
mekkeddir.
NAMAZ
309
310
LMHAL
baka bir vakit namaznn vakti girmedii iin, farzyla birlikte snneti de
kuluk vaktinde kaz edilebilir. O gn le namazndan nce kuluk vaktinde klnamamsa sabah namaznn snneti artk kaz edilmez.
Balanm nfile namazn tamamlanmas gerekir. Balanm nfile namaz herhangi bir nedenle bozulacak olursa kaz edilmesi Hanefler'e gre
vcip, Mlikler'e gre farzdr. filer'e gre ise bozulan nfile namazn kaz
edilmesi gerekmez.
Mekruh vakitler dnda olmak zere gece-gndz istenilen vakitte nfile
namaz klnabilir. Nfile namazlarn evde klnmas daha faziletlidir.
Nfile namazlarn btn rekatlarnda kraat farzdr. filer'e gre nfile
namazlarda iki rekatta bir selm vermek snnet iken, Hanefler'e gre iki
veya drt rekatta bir selm verilebilir. Gndz klnan nfilelerde drt, gece
klnan nfilelerde sekiz rekattan fazlasn tek selm ile klmak mekruhtur.
Dier drt rekatl nfilelerden farkl olarak ikindinin snneti ile yatsnn
ilk snnetinin birinci oturuunda Tahiyyt'tan sonra Salli-Brik ve ayaa
kalknca namaza yeni balyormu gibi Sbhneke okunur.
Nfile namazlarda mutlak niyet yeterlidir. Yani bir belirleme yapmakszn namaz klmaya niyet edilebilir. Farz namazlarla kaz namazlarnda ve
vciplerde hangi namazn klndnn belirlenmesi ve ona niyet edilmesi
gerekir.
Nfile namazlar, farz namazlardan farkl olarak binek zerinde klnabilecei gibi binek zerinde olmakszn istenirse oturarak da klnabilir. Fakat
ayakta klmak daha faziletlidir. Hz. ie'nin anlattna gre Peygamberimiz
gece namazn hibir zaman oturarak klmam, fakat ya ilerleyince, nfile
namazlarda kraati oturarak yapm, rka gitmek istediinde ayaa kalkarak otuz krk yet kadar ayakta okuduktan sonra rk yapmtr. Zaten
nfile namazn oturarak klnabilecei hkm, kraatin olduka uzun tutulma gelenei dikkate alnarak verilmi bir hkmdr. Yoksa normal artlarda, Ftiha'dan sonra Kevser ve hls sresinin okunaca iki rekat nfile
namazn oturarak klnmas tabii ki uygun deildir. Nfile namazlarda uzun
kraat esprisi, teravih namaznda da sz konusudur. Nitekim rivayetlere gre
Hz. Peygamber'in sekiz rekat olarak kldrd teravih namaz, bazan gecenin ilk te birlik ksmn, bazan yarsn kaplam ve bir keresinde bu sekiz
rekatlk namaz sahur vaktine kadar srmtr. Bu bakmdan teravih namaznda snnet olan sekiz rekat klmaktr derken, bu sekiz rekatn ne kadar srdnn de dikkate alnmas uygun olur.
NAMAZ
311
312
LMHAL
Peygamberimiz ramazan gecelerini ihyaya daha fazla nem vermi olmakla birlikte, rivayetlerden anlaldna gre bu, o gecelerde Peygamberimizin daha ok sayda nfile namaz kld anlamna deil, gecenin her
zamankine gre daha byk bir blmn ibadetle geirdii anlamna gelmektedir.
Teravih namaznn 20 rekat olduu ounluk tarafndan kabul edilmekle ve mslmanlar arasnda yerleik teaml de bu ynde olmakla birlikte, zaman zaman bunun 20 rekat klnmasnn snnete aykr olduu, 8
rekat klnmasnn daha doru olaca iddialar gndeme gelmektedir. Bu
sebeple teravihin rekat saysn tesbit amacyla teravih uygulamasnn tarihesine bir gz atmak istiyoruz.
Hz. Peygamber, teravih namazn birka gece dnda srekli olarak tek
bana klm ve arkadalarn "Kim ramazan namazn (teravih) inanarak ve
sevabn Allah'tan bekleyerek klarsa onun gemi gnahlar balanr"
NAMAZ
313
Kuvvetli rivayetler, Hz. Peygamber'in ramazann son birka gn mescidde teravih namaz kldrdn gstermektedir. Bu rivayetlerde, teravihin
ka rekat olduu belli deildir. Yine teravih namazna ilikin bu rivayetlerin
sunulu ekli ve ieriine baklarak teravih namaznn, sadece Hz. Peygamber'in son ramazan aynda sz konusu olduu gibi bir izlenim de edinilmektedir. nk teravih uygulamas, birka ramazan devam etmi olsayd,
hi deilse says konusunda bir netlik elde edilmi olurdu.
Buhr'deki ifadeye gre Hz. Peygamber'in gece namaz hususunda
sorulan bir soruya cevaben ie yle demitir:
"Hz. Peygamber ramazan geceleri de dahil hibir gece on bir rekattan
fazla nfile namaz klmamtr. yle bir drt rekat namaz klard ki, o drt
rekatn ne kadar uzun ve ne denli gzel olduunu hi sorma! Ardndan ayn
ekilde bir drt rekat daha klard. Daha sonra rekat daha klard. Ben
bir keresinde Ey Allah'n resul! Vitir klmadan m uyuyacaksn? diyecek
oldum, bana dedi ki: Ey ie, benim gzlerim uyur ama kalbim uyumaz"
(Buhr, Salt't-tervh, 1).
314
LMHAL
NAMAZ
315
316
LMHAL
larsa, bu kendisi iin on senelik ibadete denk klnr" demitir (Tirmiz, Salt, 202). Ayrca kendisinin de akam namazndan sonra alt rekat namaz
kld rivayet edilmektedir (evkn, Neyl'l-evtr, III, 64). Bununla birlikte
NAMAZ
317
318
LMHAL
NAMAZ
319
bunu samimi olarak isteyenlere bir iaret veya ipucu verir. Birinci defada
sonu alnamazsa kere veya yedi defa tekrarlanabilir. Kii bu duann
Arapa'sn okuyabilecei gibi Trke anlamn da okuyabilir. stihre iin
uykuya yatma ve rya bekleme art yoktur.
i) Tvbe Namaz
Gnah ve irkin saylan ileri yapmaktan kanmak dinimizin emridir.
Bununla birlikte insanlar su ve gnah ileyebilirler. Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerde bir gnah ilenmesi durumunda, kiinin gnahta srar etmeyerek hemen tvbe etmesi gerektii ve Allah'n iten yaplan tvbeleri kabul
edecei belirtilmitir. Esasen tvbe ve istifarda bulunmak iin gnah ilemi olmak gerekmez. Peygamberimiz, gemi-gelecek gnahlarnn affolunduu/affedilecei bildirildii halde, gnde yetmi kere, yz kere tvbe istifarda bulunmutur. zellikle mbrek gecelerde ve seher vakitlerinde olmak
zere, kld namazlarn sonunda selm vermeden nce ve selmdan sonraki tesbhatn ardndan kulun tvbe ve istifarda bulunmas durumunda,
Cenb- Allah'n balamas umulur. Ayrca Peygamberimiz tvbe namazna ilikin olarak, "Bir kul gnah iler de sonra kalkp gzelce abdest alp
temizlenir ve iki rekat namaz klarak Allah'tan balanmak dilerse Allah
onu mutlaka affeder" buyurmu ve arkasndan u yeti okumutur: "Onlar
irkin bir i yaptklarnda ya da kendilerine zulm ve hakszlk ettikleri zaman hemen Allah' hatrlayp, gnahlarnn affedilmesini isterler; zaten gnahlar Allah'tan baka kim affedebilir ki! Bunlar o gnah bile bile bir daha
yapmazlar" (l-i mrn 3/135).
Tvbe namaz iki rekat olarak klnabilecei gibi daha fazla da klnabilir.
j) Tesbih Namaz
Tesbih namaz, mrde bir kez olsun klnmas tavsiye edilen mendup
bir namazdr. Peygamberimiz amcas Abbas'a "Bak amca sana on faydas
olan bir ey reteyim; bunu yaparsan gnahlarnn ilki-sonu, eskisi-yenisi,
bilmeyerek ilediin-bilerek ilediin, k-by ve gizli yaptn-aktan yaptn on trl gnahn Allah balar" diyerek bu namaz tavsiye
320
LMHAL
NAMAZ
321
karp ters evirerek giydii ve kbleye dnp ellerini omuz hizasna kadar
kaldrarak dua ettii belirtilmitir (Mslim, stiska, 1).
Yamur duas, sulamak ve bol yamur almak iin baka tedbirler almaya engel deildir; mminler hem tabii ve teknik tedbirleri alr, hem de her
ey iradesine bal bulunan Rablerine dua ederler.
l) Ksf ve Hsf Namazlar (Gne ve Ay Tutulmas Esnasnda Namaz)
Gne tutulmasna ksf, ay tutulmasna hsf denir. Peygamberimiz
olu brhim'in ld gn gne tutulmas zerine yle demitir: "Ay ve
gne Allah'n varln ve kudretini gsteren almetlerdir. Bunlar hi kimsenin lmnden veya yaamasndan/domasndan dolay tutulmazlar. Ay
veya gne tutulmasn grdnz zaman, alncaya kadar namaz kln,
dua edin" (Buhr, Ksf, 1, 15).
Gne tutulduu zaman, ezansz ve kametsiz olarak, en az iki rekat olmak zere toplu olarak namaz klnr. mam her rekatta normal namazlara
gre daha uzun ve aktan kraatte bulunur. Namazdan sonra imam kbleye
kar ayakta veya cemaate dnk ekilde oturarak dua eder. Cemaatle klnmad durumlarda bu namaz tek bana da klnabilir.
Ksf namaznn snnet olduu ve cemaatle klnmasnn daha faziletli
sayld konusunda mctehidler arasnda gr birlii bulunmakla birlikte,
hsf namaznn snnet olup olmad ve cemaatle klnp klnmayaca
tartmaldr.
Eb Hanfe ve Mlik, ay tutulmas gne tutulmasndan daha fazla olduu halde Peygamberimizin bu sebeple namaz klmadn ne srerek,
hsf namaznn snnet olmadn sylemilerdir. Ancak byle bir durumda tek bana iki rekat namaz klnabilir, mstehaptr. fi ve Ahmed b.
Hanbel'e gre ise hsf namaz da ksf namaz gibi snnettir, cemaatle
klnr.
iddetli rzgr, ar yamur, ar souk ve benzeri durumlarda, bunlarn
can ve mal kaybna yol aabilecek doal fete dnmemesi iin dua etmek ve
bu anlamda iki rekat namaz klmak gzel (mstehap) bulunmutur. Nitekim
Peygamberimiz iddetli bir rzgr estiinde yle dua etmitir:
"Allahm! Senden rzgrn en hayrlsn, rzgrla gnderdiklerinin en
hayrlsn isterim. bu rzgrn ktlnden, bu rzgrdakilerin ktlnden ve rzgrla gnderdiin eylerin ktlnden sana snrm"
(Tirmiz, Daavt, 48, 88; Mslim, stiska, 15).
322
LMHAL
A) HASTA NAMAZI
Hastalk ve yolculukta genel olarak meakkat ve sknt bulunduu iin
bu durumlar, beden ibadetlerden zellikle namaz ve oruta bir hafifletme,
kolaylatrma sebebi saylmtr.
Taat, takata gre olduundan, yani buyruun yerine getirilmesi kiinin
gc lsnde olduundan hastann namaz kendi gcne gre belirlenmi, hastaln artmas ve iddetlenmesi nisbetinde namazn eda biiminde
eksiklik ve kolayla izin verilmitir. Bu itibarla mesel kyam, namazn
nemli bir rkn olduu halde ayakta duramayan veya zorlukla duran kimseler nasl mmkn ve kolay ise o ekilde oturarak klabilirler. Oturarak dahi
klamayan, yani bu durumda rk ve secde etmekten ciz olan kimse, im-
NAMAZ
323
knna gre durarak veya oturarak veya yatarak ima (bayla, hatta baz
mctehidlere gre gzyle iaret) eder. Tabiatiyla aslolan ekillerin korunmas
deil, zn yani Allah'la kurulan ilh balantnn srdrlmesi olduundan, olaan d durumlarda kii, her zaman olmas gerektii gibi, namaz
kurtulunmak istenen bir yk, zerinden atlmas gereken bir bor haline
getirmeden, kendi durumuna uygun bir ekilde yerine getirmeye almaldr.
Hasta bir ekilde farz namaz klmaya g yetirememise, akl banda
olduu srece geirdii namazlar beten ok deilse, salna kavutuu
zaman kaz eder. Salna kavuamaz ise bu durumda kimi limlere gre
skat etmeleri iin vrislerine vasiyet eder. Akl banda deilse yahut kard namazlar beten fazla ise shhatine kavutuu zaman onlar kaz etmesi gerekmez (Iskat- salt ve devir konusu iin bk. Cenaze blm).
B) YOLCU NAMAZI
a) Seferliin Mahiyeti
Kiinin herhangi bir nedenle ikamet ettii yerden kalkp baka bir yere
gitmesi veya gitmek iin yola koyulmas, Arapa'da sefer veya msaferet
olarak adlandrlmakta olup, bu ekilde yola km kiiye de sefer veya
msafir denilir. Sefernin mukabili mukimdir ve mukim bir yerde yerleik
bulunan, yolcu olmayan kii anlamndadr. Trkemizde seferlik veya
msaferet yerine, ounlukla yolculuk tabiri kullanlmaktadr. Fkh ve ilmihal kitaplarnda seferlik veya yolculuk szlk anlamna yakn olmakla birlikte, ondan farkl olarak, belirli bir mesafeye gitmek anlamndadr. Yolcu
olan kiiyi ilgilendiren baz zel ruhsat hkmleri bulunduu iin seferin
tanmnn ve mahiyetinin iyi belirlenmesi gerekir.
nceki fakihler yolcu olmann tanmnda iki farkl kriteri gz nnde
bulundurmu; kimi gidilecek mesafeyi, kimi de bu mesafe katedilirken harcanan zaman l almtr. Her iki kriter de yaya yry veya kafile
ierisindeki deve yryne gre hesaplanmtr. Hanefler'in ounluunun kabulne gre yolculuk, orta bir yryle gnlk bir mesafeden
ibarettir. Buna " konak" veya " merhale" de denir. Bir kiinin gnde
ancak alt saat yolculuk yapabilecei kabul edilince gnlk yolculuk on
sekiz saatlik bir zamana tekabl etmi olmakta ve buna gre karada byle
bir yry ile, denizde ise mutedil bir havada yelkenli bir gemi ile on sekiz
saat srecek bir mesafe "sefer sresi" saylmtr. Seferlik belirlenirken yolun
324
LMHAL
yalnz gidi mesafesi esas alnr, dn mesafesi hesaba dahil edilmez. Yolculuk yapan kimse sratli gider ve bu mesafeyi daha ksa srede katederse,
bu mesafe hesabna gre yine yolcu saylr.
Yolculukta gnn esas alnmas ve gnn zaman ve mesafe olarak ifade edilmesi konusunda herhangi bir yet ya da hadis bulunmayp, bu
ayarlama slm hukukular tarafndan yaplmtr. Onlar bu zaman ve mesafe ayarn yaparken byk lde, sahbenin Hz. Peygamber'in uygulamasn tavsif edilerine ve onlarn kendi uygulamalarna dayanmlardr.
Mesel Hanefler gnlk yolculuun seferlik hkmlerine esas olduunu
tesbit ederken byk lde, yolcu olan kiinin gn gece mest zerine
meshedebileceini bildiren u hadisi esas almlardr: "Mukim kimse tam bir
gn bir gece, yolcu ise gn gece mesh eder" (Mslim, Tahret, 85;
Eb Dvd, Tahret, 60).
NAMAZ
325
Sefer bir yerde yerleik bulunan kii iin normal ve sradan bir i deil,
gelip geici ve olaan d bir durumdur. Olaan d bir durum olduu iin
sefer halindeki meakkat, kiiye birtakm ruhsatlarn verilmesine sebep olmutur, fakat hamallk gibi ar bir ite almada daha fazla meakkat bulunduu halde, olaan durum olmas sebebiyle bu gibi ar iler yolculuk
durumuna kyas edilmemitir.
Yolculuktaki ruhsatlarn verili nedeni, yolculuun meakkat, tel ve normal dzenin bozulmasn iermesidir. Fakat bunlar deiken (izf) bir kavram
olduu iin fakihler meakkat yerine daha objektif ve herkes iin geerli bir kriter
arayna girmiler ve mesafe ayar yapmak zorunda kalmlardr.
Yolculuun ierdii meakkat tek boyutlu deildir. En bata yolculuun
getirdii yorgunluk ve bedensel skntlar vardr. Bunun yannda yolcunun,
yolculuun amacyla ilgili endie ve korkular, geride brakt ii, ei, ailesi ile
ilgili endieleri bulunabilir. Buna bir de yol gvenlii endiesi eklenirse yolcu
iin tannan ruhsatlarn mnas daha iyi anlalr. Hal byle olunca, yolculua
kan kiinin zaman kaybna tahamml yoktur. O bir an nce iini bitirmek
ve normal yerleik hayatna dnmek arzusundadr. O halde onun yolculuk
esnasnda zaruri ihtiyalar dnda oyalanmamas gerekir. te yola kan
kiinin bir an nce normal yaantsna, evine, iine dnme doal arzusunu
abuklatrmak iin dinimizde, baz kolaylklar getirilmitir. Bunlarn banda
namazla ilgili olan "namazn ksaltlmas" (kasr) ve "iki namazn bir vakitte
klnmas" (cem) gelir. Dikkat edilirse hem kasr, hem de cem zaman kaybn
en aza indirmek gibi bir amaca mebnidirler. Kii namaz tam klarak vakit
kaybetmeyecek veya bir namaz vaktinde durmayp onu teki vakit namazyla
birlikte eda edecek ve mola zamann ona gre ayarlayacaktr.
Dikkat etmek gerekir ki bu ruhsatlar daha ziyade yaya olarak veya at,
deve gibi hayvanlarla yolculuk yapanlar ve byle olduu iin de yolculuun
kontroln elinde tutanlar iin sz konusu edilmi olmaktadr. Buna gre
gnmzde toplu ulam vastalaryla yaplan yolculuklarda bu anlam, yani
namazn ksaltlmas veya cemedilmesi sayesinde zamandan kazanlmas
durumu sz konusu deildir. Otobslerin gidilen mesafeyi ka saatte alacaklar, nerede ve ka dakika sreyle mola verecekleri yaklak olarak bellidir. Namazdan kesip zamandan kazanma durumu toplu ulam vastalarnda
sz konusu deildir. Ancak bu durumda da yolcunun genel seyahat programna uyma zorunluluu, molalarda ihtiyaca gre zaman darl gibi skntlar vardr.
326
LMHAL
NAMAZ
327
karlmtr. Ayrca yolcu olan kiinin, drt rekatl farz namazlarn ikier
rekat olarak klmasna da izin verilmitir. Buna "kasr's-salt" denir.
Yolculukta drt rekatl namazlarn ksaltlarak klnmasnn cizlii konusunda yet ve Peygamberimizin uygulamas bulunmakta olup ayrca
bilginler bu hkm zerinde icm etmilerdir.
Namazlarn ksaltlmasna ilikin yet udur: "Yeryznde sefere ktnz zaman, eer kfirlerin size ktlk etmesinden (fitne) korkarsanz, namazlar ksaltmanzda bir saknca yoktur" (en-Nis 4/101). Bu yette ksalt-
mann korku artna balanm olmas, bir nceki yette Allah urunda
hicretten ve bir sonraki yette sava durumunda Peygamberimizin nasl
namaz kldracandan bahsedilmesi, bu yetin sava vb. gibi olaan st
durumlara ilikin olduu, olaan d olmakla birlikte sradan yolculuklara
ilikin olmad izlenimini verse de, teden beri seferlik konusundaki hkmler bu yetle irtibatl olarak ele alnmtr.
Bunun yannda umre, hac ve sava iin yapt yolculuklarda Hz. Peygamber'in namazlar ksaltarak kldna dair hret derecesini am haberler
bulunmaktadr. bn mer, Hz. Peygamber'le yapt yolculuklarda, Hz. Peygamber'in iki rekattan fazla kldn grmediini; ayn ekilde Hz. Eb Bekir,
Hz. mer ve Hz. Osman'n da byle davrandklarn ifade etmitir.
Yolcunun drt rekatl farz namazlar ksaltmas mecburi midir, yoksa ksaltma konusu tamamen yolcunun tercihine mi kalmtr?
Bu konuda inisiyatifin tamamen yolcu olan kiiye braklmasnn uygun
olacan yukarda aklamtk. Burada, mezheplerin bu konudaki yaklamlarna ksaca yer vereceiz.
Hanefler, namazlarn ksaltlmas hkmnn Allah'tan bir ba olduu
ynndeki rivayeti esas aldklar iin, ksaltmann bir ruhsat deil bir azmet
hkm olduunu ileri srerek bu konuda yolcuya tercih hakk tanmam ve
ksaltmann vcip olduunu sylemilerdir. Onlara gre yolcunun bilerek drt
rekatl namaz ikiye indirmeyip drt olarak klmas mekruhtur. Bununla birlikte kii, iki rekat klp teehhtte bulunduktan sonra iki rekat daha klacak
olsa farz eda etmi, son iki rekat da nfile olmu olur. Ancak selm tehir
etmi olmasndan tr kt bir i yapm saylr. Sefer olan kii, ayet birinci
teehhd terketmi veya ilk iki rekatta kraatte bulunmam ise farz eda
etmi olmaz. Bu grn bir devam olarak, seferde iken kazya kalan drt
rekatlk namazlarn normal duruma dnldnde yine ikier rekat olarak
klnmas gerektii sylenmitir. Hanefler'in bu konuda, Hz. mer'den nakle-
328
LMHAL
NAMAZ
329
Bir kimse doup yerletii veya karsnn yerletii yere varnca sefer
olmaz. Sadece gidecei bu yer sefer mesafesi uzaklnda ise yolculuk esnasnda sefer olur.
330
LMHAL
nn da le ile birlikte iade edilmesi gerekir. Mzdelife'de ise akam ile yats
namaz tek ezan ve tek kamet ile klnr. Akamn farz ile yatsnn farz
arasnda snnet namaz klnmaz. Arada snnet klnmsa yats iin tekrar
kamet getirilir.
Dier mezheplerde cem, belirli sebep ve artlarla ciz grlmtr. iCafer mezhebinde ise, hibir mazerete gerek olmakszn iki namazn bir
vakitte cemedilmesi cizdir. Cemi kabul edenlere gre, iki namazn cemedilmesini ciz klan sebepler, ayrntdaki gr ayrlklar bir tarafa braklacak
olursa unlardr: 1. Yolculuk (sefer), 2. Yamur, amur, kar, dolu, 3. Hastalk, 4. htiya ve meguliyet.
1. Yolculuk. Hanefler dndaki ounluk limler, yolculuu bir mazeret kabul ederek, yolculukta cem yaplmasn ciz grmlerdir. Ancak baz
ayrntlarda aralarnda gr ayrl vardr. Buna gre Mlikler, cem yapmann ciz olabilmesi iin yolculuun yorucu bir yolculuk olmasn art koarken, filer ve Hanbeller, yorucu olup olmamasna baklmakszn yolculuun her hlkrda cem iin bir mazeret olduunu sylerler. Bu noktada
filer, Mlikler'in ve Hanbeller'in aksine, ayr bir art ileri srerek, cem
yapmay ciz klan yolculuun, herhangi bir yolculuk deil, namazlarn
ksaltlmasn ciz klan nitelik, sre veya mesafedeki yolculuk olduunu
sylerler. Bu arada yolculuun trne ve amacna bal olarak da baz gr
ayrlklar ortaya kmtr. Kimi Mlikler, deniz yolculuunu da sefer hkmnden istisna etmilerdir.
2. Yamur, Kar, Dolu. Yamur, iddeti konusundaki gr ayrlklar
bir tarafa braklacak olursa, Mlik, fi ve Hanbel mezheplerinde, yolcu
olmayan (mukim) kiiler iin bir mazeret kabul edilmi ve byle gnlerde
namazn cemi belli artlarla ciz grlmtr. Mlikler ve Hanbeller, sadece akam ile yatsnn mescidde cem-i takdm olarak cemedilmesini ciz
grrken, filer buna le ve ikindinin cemini de ilve etmilerdir. Bu ve
benzeri sebepler, evde deil, sadece mescidde cemaatle birlikte cem yapmay ciz hale getirir.
filer, yerlerin amurlu olmasn cem yapmay ciz klan mazeret kabul etmezken, Hanbeller bunu bir mazeret saym, Mlikler ise cemin ciz
olabilmesi iin amurla birlikte zifiri karanlk durumunun bulunmasn art
komulardr.
3. Hastalk. Mlikler'e gre hasta bir kii, ikinci bir namazn vaktine
kadar durumunun namaz klamayacak derecede ktleeceinden veya
NAMAZ
331
baylacandan endie ediyorsa, cem yapabilir. Hanbeller de hastalk sebebiyle meakkat sz konusu olduunda cemi ciz grmler ve emzikli kadn, istihze kan gren kadn, zr sahibi kiileri ve her vakit iin abdest
almaktan ciz olan kiileri de ayn hkmde tutmulardr. filer'e gre ise
hastalk sebebiyle cem ciz deildir.
4. htiya, Meguliyet ve Sknt. htiya ve sknt sebebiyle cem genelde
ciz grlmemitir. Cem konusunda en geni gre sahip olan Hanbel mezhebinde sknt ve meguliyetin cemi ciz klaca sylenmektedir. Hanbel
fakihi Eb Yala'nn bu hususta getirdii l udur: "Cumann ve cemaatle
namazn terkedilmesini ciz klan her sebep, cemi de ciz klar". bz mezhebine gre ise, namazn vaktinde klnmasnda sknt douran her mazeret
cem iin bir sebep tekil eder. bn Srn, bn brme, Eheb gibi nl limler
ve baz fi fakihleri, bir sebep olmakszn cem yaplmasn da -itiyat haline
gelmemesi artyla- ciz grmlerdir. Sad b. Mseyyeb'in de bu ynde bir
fetvas bulunmaktadr.
Mezheplerin cem konusunda gr ayrlna dme sebepleri noktada toplanabilir:
1. Namazlarn vakitlerini tayin eden hadisler yannda, cem konusunda
birbiriyle eliir gzken haberlerin bulunmas. Bu durumda kimi limler,
cem konusundaki haberlerin, vakitlemeye ilikin hadisleri tahsis ettiini
ileri srerek cemi ciz grrken, kimileri de cem konusundaki haberleri
tevil ederek ceme kar kmlardr.
2. Arafat ve Mzdelife'de cem yapmann merluunda ittifak vardr. Dier zaman ve yerlerdeki namazn buna kyas edilip edilmeyecei tartma
konusu olmutur. Bu kyas ciz grenler, cemi de ciz grmlerdir.
3. Namazlarn mterek vakitleri olup olmad noktasndaki tartma
da, cem konusundaki gr ayrlnn nemli bir nedeni olmutur.
Be vakit namazn ilk ve son vakitleri, ayrntdaki ihtilflar bir yana,
bellidir ve herkes tarafndan kabul edilmektedir. Cafer mezhebinin vakit
anlay, Ehl-i snnet'ten farkl olup, olaan durumlarda bile ceme imkn
veren bir ekildedir. iler genelde cem yaparak namaz kldklar iin, onlarn namaz e indirdii zannedilir.
Burada cemi ciz grenlerin ve ciz grmeyenlerin gerekelerini tartmayacaz. Hanefler iki yer dnda cemi kabul etmemi, dier mezhepler
belli mazeretler sebebiyle cemi kabul etmilerdir. Hanef mezhebinin gr, teorik olarak daha tutarl ve savunulabilir olmakla birlikte, gnmzde
332
LMHAL
cemin yaplmasnn namaz klanlara salayaca birtakm kolaylklar bulunmaktadr. Cem yapmak sonradan ortaya km, uydurulmu bir uygulama deildir. Nitekim Arafat ve Mzdelife'de cem yaplacan btn mezhepler sylemektedir. Bunun yannda Hz. Peygamber'in eitli zamanlarda
ve eitli durumlarda iki namaz birletirerek bir vakitte kld ynnde rivayetler bulunmaktadr. Gerek Arafat ve Mzdelife'deki cemin, gerekse
teki rivayetlere gre eitli zamanlarda yaplan cemin gerekesi ve hikmeti
namaz klanlara kolaylk salanmasdr. Hz. Peygamber'in, korku ve yolculuk durumu olmakszn da le ile ikindiyi ve akam ile yatsy birlikte kldna dair rivayetler bulunduu gibi (Muvatta, I, 144; Mslim, Salt'lmsfirn, 49), baz sahblerin de cem yapt nakledilmektedir.
Cemin Arafat ve Mzdelife dnda ciz olmadn savunan Hanefler
ise byk lde, namazlarn belli vakitlere gre belirlendiini bildiren yetlere (el-Bakara 2/238; en-Nis 4/103) ve Cibrl'in pe pee iki gn Hz. Peygamber'e imamlk yaparak namazlarn ilk ve son vakitlerini gstermesine
dayanmlardr. Bu yetler ve bu rivayet, her bir namazn kendine zel bir
vakti bulunduuna ve bu vaktin ncesine veya sonrasna alnmasnn ciz
olmadna dellet etmektedir. Hanefler ayrca, namazn kasten geciktirilerek vaktinin kmasna yol amay tehditli ifadelerle yasaklayan hadislere ve
bn Mesd'dan gelen mukabil rivayetlere de tutunmulardr.
Namaz iin zel vakitler konulmu ve bu vakitler namazn vcbu iin sebep
klnmtr. Kur'an'da mcmel olarak belirtilen vakitler, Hz. Peygamber tarafndan belirlenmi ve namaz vakitleri tevtrle sabit olmutur; tevtrle sabit olan
bir eyi de haberi vahidle terketmek kesinlikle ciz deildir. u kadar ki, namaz
vakitlerini fiil olarak uygulayan ve belirten Hz. Peygamber olduu gibi, cemin
meruiyetini sz ve fiili ile belirten de odur. Snnetin bir ksm alnp bir ksm
atlamayacana gre, bunlarn arasn uzlatrmak gerekir.
Buna gre, olaan ve normal durumlar iin be vakit namazn vakitlerine
titizlikle uyulmas kuraldr. Ancak baz zel durumlarda, ihtiya ve zaruret
sahiplerine de cem ruhsat tannm olmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta udur: Cem, bir ruhsat ve kolaylatrmadr; gerektiinde bu ruhsattan istifade edilmelidir. Snn fkh mezheplerine gre kural, her namazn
kendi zel vaktinde klnmasdr. Ancak geerli bir mazeretin olmas durumunda cem yaplabilir. Namaz dinin direi kabul edildii iin, hibir mazeret
nedeniyle terkine izin verilmemi, fakat klnabilmesi iin birtakm kolaylklar
getirilmitir. Bu bakmdan olaan d durumlarda, alkanlk haline getirmemek kaydyla ve belirli artlarla cem yaplabilir. Namaz vaktinde klmalarnda
NAMAZ
333
dahi uygun grmemilerdir. fi ve Hanbeller'e gre eer cem birinci namazn vaktinde yaplyor (cem-i takdm) ise, pe peelik arttr; ikinci namazn vaktindeki yaplyor ise bu art deildir. ki namaz arasnda verilebilecek
arann belirlenmi bir miktar olmayp, abdest alacak ve kamet getirecek
kadar bir sre olduu sylenmektedir.
Akam ile yatsnn cem-i takdm olarak birlikte klnmas durumunda
vitir namaznn ne olaca konusunda da arlkl gr, bunun yats namazna tbi olduu ve dolaysyla yats namaz klndktan sonra klnabilecei
ynndedir.
D) KORKU NAMAZI
Kur'n- Kermde Hz. Peygamber'in cephede namaz nasl kldracana
ilikin ayrntl aklama getiren bir yet ve bu konuda Hz. Peygamber'in
uygulamasnn bulunmas sebebiyle fkh kitaplarnda ve buna bal olarak
ilmihal kitaplarnda "korku namaz" adyla bir bahis almtr. Namazlarn
334
LMHAL
Bu yetin hkmnn devam edip etmedii konusunda limler farkl grlere sahiptirler. Fakihlerin ounluu bu yetin hkmnn devam ettiini,
dolaysyla byle bir sava durumunda ayn hkmn uygulanabileceini ve
yetin nerdii kln usulnn, ayn zamanda cemaatle namaz klmann
nemini vurgulamay amaladn ileri srerler. Eb Ysuf'un da ilerinde
bulunduu baz limler, bu hkmn Hz. Peygamber'e has olduunu ve gnmze hitap etmediini sylemilerdir. yetin slbu yannda, Hz. Peygamber'le birlikte, onun cemaati olarak namaz klma eref ve fazileti ve sahbenin
bu konudaki itiyak da dikkate alnacak olursa, korku namaz denilen bu zel
namaz klma biiminin sadece o dneme ait olduu eklindeki grn daha
tutarl olduu sylenebilir.
Fakihlerin ounluuna gre korku namaz, dman saldrs gibi ciddi bir
tehlike annda cemaatin iki gruba ayrlarak, imamn arkasnda farz bir namaz
nbetlee klmalardr. ki rekatl bir namazn ilk rekatn, drt rekatl bir
namazn ilk iki rekatn imamla birlikte klan birinci grup, ikinci secdeden
veya ilk oturutan sonra cemaatten ayrlp grev bana gider, ikinci grup
gelerek imamla birlikte kalan rekatlar tamamlar ve greve dner. mam kendi
bana selm verir. Daha sonra da birinci grup kraatsiz, ikinci grup kraatli
olarak nbetlee namazlarn tamamlar, bylece hem cemaatle namaz ifa
edilmi, hem de grev aksatlmam olur.
NAMAZ
335
A) Sebepler
Namaz belli vakitlerde yerine getirilmesi gereken bir farz olduu iin, bir
mazeret olmakszn tembellik ve ihmal yznden bile bile namaz vaktinde
klmayan kimse gnahkr olur. Hz. Peygamber, uyuyakalma ve unutmay bir
mazeret kabul etmi ve bu iki sebepten biriyle bir namazn vaktinde klnamamas durumunda, hatrlanld vakit klnmasn sylemitir. Hz. Peygamber'in bu husustaki ifadesi yledir: "Biriniz uyuyakalr veya unutur da bir
namaz vaktinde klamaz ise, hatrlad vakit o namaz klsn; o vakit, kard namazn vaktidir" (Buhr, Mevkt, 37; Mslim, Mescid, 314-316).
Hads-i eriflerde genel olarak namazn sadece uyku ve unutma durumunda, vaktinin haricinde klnabilecei zerinde durulmutur. Baz bilginler
bu iki mazeretin snrlayc olduunu dnerek, tembellik ve ihmal yznden bilerek ve farknda olarak namazn klnmamas durumunda, bu namaz
kaz etmenin gerekmedii kanaatine varmlar ve namaz farknda olarak
vaktinde klmayanlarn, o namaz kaz etme haklarnn olmadn, tvbe
ve istifar etmeleri gerektiini ne srmlerdir. Zhirler'den bn Hazm ve
daha birka bilgin bu grtedir. Bu gr sahipleri, namazn kendi vaktinde
klnmasnn nemini, bu hususa titizlik gstermek gerektiini ve namaz
ihmal ve tembellik sebebiyle bilerek vaktinde klmamann iten yaplacak
tvbe dnda, telfi edilemez bir gnah olduunu vurgulamlardr.
Ancak Hanefler'in de iinde bulunduu byk ounluu oluturan fakihlere gre; uyku veya unutma gibi insann iradesini elinden alan bir zr
nedeniyle bir namaz kaz etmek gerekince, bilerek klmama halinde haydi
haydi kaz gerekir. Bu gr sahipleri de, namaz kazya brakmann byk
bir gnah olduunu, bundan dolay tvbe etmek gerektiini sylemiler,
fakat namaz mslmann Allah'a kar olan bir borcu olduu iin, bunu
gecikmeli de olsa demek durumunda olduunu dikkate almlar ve kazy
bir telfi yolu olarak grmlerdir. Bu durumda kii, namaz vaktinde klmad iin gnahkr olmutur, fakat daha sonra kaz ettii iin, namaz
terketme gnahndan kurtulmu veya bu gnahnn affedilmesi ynnde
nemli bir adm atmtr.
Vaktinde klnamam olan be vakit farz namazn kazs farz, vitir namaznn kazs ise vcip olur. Snnet namazlar, kural olarak, kaz edilmez.
Bununla birlikte baz durumlarda, baka bir namazn vakti girmedii srece
kaz edilebilir. Mesel sabah namaznn farz ile birlikte snneti de vaktinde
klnmamsa, o gnn le namaz vaktinden nce farz ile birlikte kaz
336
LMHAL
NAMAZ
337
lk halinde olandr. Sizden biri namazn unutur veya uyku yznden klamazsa, hatrlad zaman onu klsn" (Mslim, Mescid, 311; Eb Dvd,
Salt, 11).
338
LMHAL
NAMAZ
339
Kazya kalm namazlar kaz ile megul olmak, nfile namaz klmaktan nemli ve nceliklidir. Hanef mezhebinde tasvip edilen gre gre,
vakit namazlaryla birlikte klnan dzenli nfileler (revtib snnetler) bunun
dndadr. Yani revtib snnetlere de riayet gsterilmeli ve bu snnetler,
kaz namaz klmak gerekesiyle terkedilmemelidir. Fakat zerinde kaz
namaz bulunan kimselerin bunlar dnda tehecct, tesbih gibi dier nfile
namazlar klmas uygun deildir.
zerinde ok sayda kaz namaz bulunan, mesel namaza ge yalarda
balam olan kii, gemi namazlar kaz ederken "Vaktine yetiip de klamadm ilk sabah /ilk le /ilk ikindi /ilk akam /ilk yats namazn klmaya"
eklinde niyet edebilecei gibi, "Vaktine yetiip de klamadm son sabah
namazn klmaya" eklinde de niyet edebilir. Bylece hangi namaz kaz ettii
bir lde belirli (muayyen) hale gelmi olur.
340
LMHAL
NAMAZ
341
mak gerekir, selmdan nce yaplmas ciz deildir. Sehiv secdesi selmdan
nce yaplacak olursa, selmdan sonra secdelerin tekrarlanmas gerekir.
fi'ye gre ise sehiv secdesi selmdan nce yaplmaldr, selmdan sonra
yaplrsa, sehiv geersiz saylr.
mam Mlik'e gre ise, sehiv secdesi namazda ziyade bir fiil ilemek yznden yaplacaksa selmdan sonra, bir noksanlk yznden yaplacaksa
selmdan nce yaplr. Hem bir fazlalk hem de bir eksiklik yznden yaplacaksa, bu durumda sehiv secdesi selmdan nce yaplr. Namazda noksanlk yapmak, namaz iindeki bir mekked snneti veya en az iki gayr-i
mekked snneti terketmek durumunda olur. Namazda ziyade yapmak ise,
namazn cinsinden olsun veya olmasn namaz bozmayacak kadar az bir fiil
ilve etmek durumunda sz konusu olur. Mesel namazn rknlerinden
rk ve secde gibi bir fiilin fazladan yaplmas namazda fazlalk yapmak
olur.
Sehiv iin yaplacak iki secde vcip olduu gibi, secdeden sonraki oturuta Tahiyyt okumak ve selmla kmak da vciptir. Sehiv secdesi yapmas gereken kiinin, salavat duasn (Salli ve Brik), namaz oturmasnda m
yoksa sehiv secdesi oturmasnda m okuyaca konusunda iki gr bulunmaktadr. Hanef fakihlerinden Kerh'ye gre salavat duas, sehiv secdesi
kadesinde okunur. Tahv'ye gre ise, selm bulunan her kadede, salavat
duasnn okunmas gerekir. Kerh'nin gr daha sahih, Tahv'nin gr
ise daha ihtiyatl grlmtr. Bir ksm limlere gre, imam hakknda Kerh'nin gr evldr; nk imam tezce selm verince halk imamn sehiv
secdesi yapacan sezer ve dikkatli davranr. Mnferid hakknda ise
Tahv'nin gr evldr.
Sehiv secdesi imam iin ve tek bana namaz klan kii iin sz konusudur. mamn sehvi yani yanlmas, kendisi hakknda asaleten, kendisine
uyan cemaat hakknda tebean sehiv secdesini gerektirir. mama uymu bulunan kii (mukted), imam sehiv secdesi yaptnda onunla birlikte yapar,
kendisi sehiv secdesini gerektiren bir ey yapmsa bundan dolay sehiv
secdesi yapmaz. mam sehiv secdesini gerektiren bir ey yapt halde sehiv
secdesi yapmazsa mukted de yapmaz.
b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar
Bilindii gibi namazn kraat, rk ve secde gibi farzlar, Ftiha okumak
ve ardndan baka bir sre eklemek (zamm- sre), tertibe riayet etmek gibi
vcipleri ve kadelerde salavat okumak gibi snnetleri bulunmaktadr. Na-
342
LMHAL
NAMAZ
343
344
LMHAL
c) Bir kimse drt rekatl farz namazda son oturuu (kade-i ahre) unutarak beinci rekata kalkar da beinci rekat klmakta iken son oturuu
yapmadn hatrlarsa, bunu henz secdeye varmadan hatrlamas halinde
bunun telfisi mmkndr. Hemen oturur, Tahiyyt okur ve selm verir,
farz olan oturuu geciktirdii iin de sehiv secdesi yapar. Fakat beinci
rekatn secdesini yaptktan sonra hatrlayacak olursa o vakit kade-i
ahrenin telfisi mmkn deildir. Namaznn farzl btl olur ve farz diye
kld be rekat namaz nfileye dnr. Bir rekat daha klarak bu nfileyi
altya tamamlar. Farz tekrar klar.
Drt rekatlk farz namazda, eer kade-i ahre yapldktan sonra yanllkla beinci rekata kalklacak olursa, bu fazla rekat secde ile tamamlanm
olsa dahi namazn farzln iptal etmez. Fazladan klnan rekat tam bir
nfile haline getirmek iin ona bir rekat daha ilve edilir. Selm tehir edildii iin de namazn sonunda sehiv secdesi yaplr.
Kaz yoluyla telfinin mmkn olduu bu rneklerin her birinde sehiv
secdesi yapmak gerekir. te yandan, bu rnekler kiinin rk veya secde
veya kade-i ahreyi terketmesi durumlarna ilikindir. Kii iftitah tekbirini
terketmise bunun kaz yoluyla telfi edilmesi mmkn olmaz; namaz btl
olur.
bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar
1. Rknn tekrar. Namazn rknlerinden birini tekrar etmek veya bir
rkn tehir etmek, mesel bir rekatta iki defa rk veya defa secde yapmak durumunda, namaz klan kii ister imam ister mnferit olsun, sehiv
secdesi gerekir. Birinci ve ikinci rekatlarda Ftiha'nn arka arkaya tekrar
okunmas, rkda veya secdede veya teehht yerinde kraat edilmesi yani
Kur'an okunmas da byledir. Namazn bir rekatnda farz olan kraat sehven terkedilip rka gidilse ve rkda hatrlansa, kyama dnlp tekrar
kraat yaplr ve tekrar rka gidilir. Ancak bu durumda bir rekatta iki rk
yapld iin sehiv secdesi gerekir.
2. Takdim ve tehir. Namazn rknlerinden birinin takdim veya tehir
edilmesi sehiv secdesini gerektirir. Mesel kraatten nce rk etmek veya
oturaca yerde kyam etmek veya kyam edecei yerde oturmak veya rk
yerinde secde etmek veya secde edecek yerde rk etmek, ksaca bir fiili
baka bir fiilin yerinde yapmak durumunda, namaz klan kii ister imam
ister mnferit olsun, sehiv secdesi gerekir. Unutulan secdenin sonradan
hatrlanarak yaplmas halinde de bu tehiri telfi iin sehiv secdesi yaplr.
NAMAZ
345
3. Ara verme. Bu genelde namaz iinde uzunca bir sre tereddt ve dnme eklinde olur. Uzunca bir mddet dnme veya dnmenin uzamas, ortalama olarak bir rkn eda edilecek kadar srenin, bir rkn veya
bir vcibi eda etmeksizin, bir ey yapmakszn geirilmesi demektir. Bu
uzunca dnme, namaz klan kiiyi bir rkn veya bir vcibi yerinde edadan alkoyduu iin sehiv secdesi gerekir. Bir rknn eda edildii sradaki
dnme ise sehiv secdesini gerektirmez.
Namaz klan kii kyamda iftitah tekbirini aldnda phe etse, "uzunca
bir mddet" dndkten sonra, iftitah tekbirini alm olduunu hatrlasa
veya Tekbir almadm diye yeniden tekbir aldktan sonra balangta tekbir
alm olduunu hatrlasa sehiv secdesi gerekir.
Ftiha'dan sonra ne okuyacan dnrken, namazn bir rknn eda
edecek miktarda skt etmi olsa, sehiv secdesi yapar.
rekat m drt rekat m klndnda tereddt edilerek dnlse veya
Ftiha okunduktan sonra hangi srenin okunulaca dnlse, yine sehiv
secdesi gerekir. nk bu durumlarda dnmenin uzamas sebebiyle vcip
tehir edilmi olmaktadr.
4. Kraat eksiklii veya fazlal. Bir kimse Ftiha sresini hi okumasa
veya byk bir ksmn okumasa, ya da Ftiha'dan sonra sre komasa
sehiv secdesi gerekir.
Ftiha'y okuyup, arkasndan baka bir sre okumadan Ftiha'y ikinci
kez okuyacak olsa, sehiv secdesi yapmaldr. Fakat Ftiha'y sreden sonra
ikinci kez okusa, sahih gre gre sehiv secdesi gerekmez. Ftiha'y son iki
rekatta iki kere okumas durumunda da ittifakla sehiv secdesi gerekmez.
Bir kimse, drt rekat farzn ilk iki rekatnda bir ey okumasa, sonra
bunu hatrlasa, son iki rekatta hem Ftiha okur, hem sre koar ve selmdan sonra sehiv secdesi yapar.
Bir kimse birinci veya ikinci rekatta Ftihann devamnda sre okumasa, rkda iken veya rkdan ban kaldrdktan sonra secdeden nce
bunu hatrlarsa, kyama avdet eder, yani ayaa kalkar ve sreyi okur, sonra
tekrar rk eder. Namazn sonunda da sehiv secdesi yapar. Kyama dnp
kraat ettikten sonra rku yeniden yapmazsa namaz bozulur. nk sre
okumakla, nce yapt rk iptal edilmi olur.
Drt veya rekatl farzlarn ilk iki rekatnda Ftiha'dan sonra birer
sre okunmamsa, bu sre nc ve drdnc rekatlarda Ftiha'dan
346
LMHAL
sonra eklenir. Eer bu namaz cemaatle klnan bir akam veya yats namaz
ise, nc ve drdnc rekatlarda hem Ftiha ve hem de eklenecek sre
aktan okunur. Ftiha'nn deil de sadece srenin aktan okunacan
syleyen de vardr. Eb Ysuf'a gre ikisi de gizli okunur. nk son
rekatlarda gizli okumak snnettir. Eb Ysuf'tan dier rivayete gre ise,
yeri getii iin artk bu sre hi okunmaz. Hangi gr alnrsa alnsn hepsine gre de sehiv secdesi yapmak gerekir.
Namazda Ftiha'dan nce sehven baka bir sre okunsa, Ftiha okunup
ardndan sre yeniden okunur, namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Bu
tertip noksan rk halinde bile hatrlansa, dorulup srasnca yeniden
okunmaldr. Bu ekildeki bir yanlma pek ndir vuku bulduu iin, az veya
ok olmasna baklmaz, Ftiha'dan nce bir tek harf bile okunsa, yeni batan okuyup sehiv secdesi yaplr.
Bir kimse Ftiha okuyup okumadnda tereddt etse, henz baka bir
sre okumamsa Ftiha'y okur. Fakat baka bir sre okumusa artk Ftiha'y okumaz. nk srenin Ftiha'dan nce okunmu olma ihtimali daha
ar basar. Bununla birlikte kendisinin bu hususta ar basan bir kanaati
varsa, o kanaatine gre davranmaldr.
Bir kimse vitirde Kunut duasn okumadn rkdan sonra anlasa, secdeden nce veya sonra olmas farketmez, dnp Kunut duas okumaz; namazn
sonunda sehiv secdesi yapar. Kunut okumadn rk esnasnda hatrlasa sahih olan rivayete gre dnp Kunut okumas gerekmez. ster dnp Kunut
okusun, isterse dnmeyip namazna devam etsin, sehiv secdesi gerekir.
Kunut tekbirinin terkinden dolay sehiv secdesi gerekip gerekmedii konusunda imamlardan rivayet olmad iin kimi limler Kunut tekbirinin
terkedilmesi durumunda sehiv secdesi gerekmediini, kimileri de bayram
namazna kyasla sehiv secdesi gerekeceini sylemilerdir.
Vitir klan kimse, nc rekatta Ftiha ve sre okumadan Kunut okuyup rka varsa ve Ftiha ile sre okumadn bu esnada hatrlasa kyama
dnerek Ftiha ve sre okur.
Kyamda iken Ftiha'dan sonra ve sreden nce teehht okusa, vcip
olan zamm- sreyi geciktirdii iin sehiv secdesi yapmas gerekir.
Drt rekat farzn son iki rekatnda Ftiha'dan sonra sre okusa, tercih
edilen gre gre, sehiv secdesi gerekmez.
NAMAZ
347
348
LMHAL
NAMAZ
349
11. Sehiv secdesi yapmas gereken kii, bunu unutarak selm verse,
araya dnya kelm da girmeden sehiv secdesi yapmas gerektiini hatrlasa, mescidden kmadka ve sz sylemedike (biriyle konumadka)
sehiv secdesi yapabilir.
12. Bir kimse le namazn rekat m yoksa drt rekat m kldm?
diye kukulanrsa; eer bu kuku ilk kukusu ise namaz batan klar, bu
kuku ilk deilse biraz dnr, kanaatine gre davranr. Namaz yeniden
klmas gerekmez.
Mesel, sabah namazn klarken Bir rekat m yoksa iki rekat m kldm? diye phe etse, biraz dnnce iki rekat kldna kanaat getirirse
oturur, selm verir ve sehiv secdesi yapar. Bir rekat kldna kanaat getirirse, bir rekat daha klar oturur selm verir ve sehiv secdesi yapar. Bir mi
iki mi kldna kanaat getiremeyip kararsz kalsa, az olan ihtimali esas alr,
bir rekat daha ilve eder ve namazn sonunda sehiv secdesi yapar.
Drt rekatl bir namaza balayan kimse, kld rekatn birinci rekat m,
ikinci rekat m olduunda kukuya dp, bir taraf tercih edemezse, kendisini bir rekat klm sayar ve birinci saylan rekatn ikinci ve nc saylan
rekatn da drdnc rekat olma ihtimali bulunduu iin, her bir rekatn sonunda ihtiyaten teehht miktar oturur. Bu suretle drt oturu yapm olur.
Bir kimse kld rekatn ikinci mi yoksa nc m olduu hususunda
kukuya dse, sahih gre gre, bu rekatn sonunda oturmaz. Bir taraf
tercih edemedii takdirde bunu ikinci rekat sayar, geri kalan rekatlar tamamlar. Akam namaz ile vitir namaznn durumu farkldr. Bu kuku
bunlardan birinde ortaya karsa, oturmak gerekir. nk kuku edilen
rekatn nc rekat olma ihtimali bulunmaktadr. Kuku edilen rekatn
ikinci rekat olma ihtimaline binaen de teehhtten sonra bir rekat daha
ilve edilir. Bunlarn sonunda sehiv secdesi yaplr.
Drt rekatl namazlarda, klnmakta olan rekatn drdnc m beinci mi
olduunda ve sabah namaznda, klnan rekatn ikinci mi nc m olduunda ve rekatl namazlarda, klnan rekatn nc m drdnc m
olduunda kuku edilse, sonunda oturulur. Teehhtten sonra kalklr, bir
rekat daha klnr. nk bu rekatlarn fazla olma (yani beinci, nc, drdnc olma) ihtimali vardr. lve edilen bir rekat ile fazla olan ksm nfile
olmu olur. Sonunda sehiv secdesi yaplr. Bu hkm, kukunun klnmakta
olan rekatn secdesinden nce olmasna gredir. Eer bu kuku, ilk secde
yapldktan sonra domusa namaz ittifakla btl olur. nk kuku duyu-
350
LMHAL
lan rekatn ziyade olup farz olan son oturuunun terkedilmi olmas muhtemeldir. lk secde halinde ise mam Muhammed'e gre namaz btl olmaz.
Namaz tamamladktan sonra vki olan kukuya itibar edilmez. Mminin
hali lehine yorumlanp tamam klm olduuna hkmedilir. Fakat zann- galibi,
namaz eksik kld ynnde ise bu takdirde iade eder. mam Muhammed'e
gre, teehht okunduktan sonra vki olan kukuya itibar edilmez.
13. Bir kimse le namazn kldm m klmadm m? diye kuku duysa,
vakit iinde ise bu namaz klmak lzmdr, vakit kt ise bir ey gerekmez.
Rk veya secde yapp yapmadnda kuku duyarsa, namaz iinde ise,
kuku duyduu eyi (rk veya secde) tekrar eder, namazdan ayrldktan
sonra ise bu kukuya itibar edilmez.
14. Mesbk, yani cemaatle namaza sonradan katlan kimse imam ile
birlikte sehiv secdelerini yapar, isterse bu sehiv secdesini gerektiren i, kendisinin uymasndan nce gereklemi bulunsun.
Mesbk, henz imam selm vermeden ayaa kalkp kraatte hatta rkda bulunduktan sonra imam selm verip sehiv secdesi yaparsa, mesbk
bu secdelere itirak eder. Bu ana kadar yapm olduu kraat ve rku aradan kalkar, hi yaplmam gibi olur. mamn selm vermesinden sonra kalkar, eksik kalan rekatlarn tamamlar. Bununla birlikte mesbk, imamn
selmn beklemeden ayaa kalktnda, imam sehiv secdesi yaparsa,
mesbk ona uymad takdirde namaz fsid olmaz. Namazn tamamlaynca bu sehiv secdesini kendisi yapar. Ayrca eer mesbk secdeye vardktan sonra imam sehiv secdesi yapacak olsa, mesbk artk ona uyamaz,
namazna devam eder ve namazn sonunda sehiv secdesini kendisi yapar.
Mesbkun, imamdan sonra kendi bana klaca rekatlardan birinde
sehiv etmesi durumunda sehiv secdesi yapmas gerekir. Daha nce imamla
birlikte sehiv secdesi yapm olmas bunu deitirmez.
Mesbk imam ile birlikte sehven selm verse bundan dolay sehiv secdesi yapmas gerekmez. Fakat imamn selmndan sonra selm verecek
olsa, sehiv secdesi gerekir. nk birinci durumda mukted, ikinci durumda
ise mnferittir. Muktedye kendi sehvinden dolay sehiv secdesi gerekmez.
15. Sehiv secdesi yapmakta olan veya sehiv secdesinin teehhdnde bulunan imama uymak cizdir. Bu durumda imama uyan kii cemaate yetimi saylr. Ayn ekilde sehiv secdesinde namaz hali devam ediyor olduu iin mesel
ksaltt bir namazda zerine sehiv secdesi gereken yolcu, sehiv secdesini yaptktan sonra ikamete niyet eylese, kld namaz drde tamamlar.
NAMAZ
351
352
LMHAL
Bir kimse gece namazn kazya braksa, gndz imam olarak kaz ederken sehven gizliden okusa, sehiv secdesi gerekir. Gndz namazn kazya
brakp geceleyin imam olarak kaz etse ve sehven aktan okusa yine sehiv
secdesi gerekir. Bir kimse geceleyin nfile namaz kldrmak zere bir toplulua imam olsa ve sehven gizliden okusa, yahut gndz nfile namaz kldrmak zere imam olup sehven aktan okusa (cehr) sehiv secdesi gerekir.
Bunu kasten yaparsa iset etmi olur.
B) TLVET SECDES
Tilvet secdesi, Kur'n- Kerm'de on drt yerde geen secde yetlerinden birini okumak veya iitmek durumunda yaplan secdeye denir. Peygamberimizin, iinde secde yeti bulunan bir sre okuduunda secde ettii,
sahbenin de onunla birlikte secde ettii ve bazlarnn alnlarn koyacak
yer bulamadklar rivayeti yannda bu konuya ilikin olarak Peygamberimizin yle buyurduu rivayet olunmaktadr:
"demolu secde yetini okuyup secde edince, eytan alar ve 'Vay benim halime! demolu secde etmekle emrolundu ve hemen secde etti; cennet onundur. Ben ise secde etmekle emrolundum, ama secde etmekten
kandm, bundan dolay cehennem benimdir' diyerek oradan kaar" (Mslim, mn, 35).
NAMAZ
353
edilmitir. Her iki halde de dinleyen kiinin, iinden mminlerin secde ediini tasvip, inanmayanlarn itaatsizliini ise tekzip etmesi, bu duygusunun
bir gsterimi ve da vurumu olarak da secde etmesi gerekir. limlerin,
secde yetini telaffuz etmeksizin sadece gzyle szen kiinin secde etmesinin gerekmeyeceini sylemeleri, gzyle szmenin okuma saylp saylmayaca tartmas yannda, secde yetinin aktan okunup ardndan secde
edilmesinin meydana getirecei izlenim ile de ilgilidir.
Secde yetini okuyan veya iiten her mkellefin secde etmesi gerekir. Tilvet secdesi, ibadet ieriinin tesinde bir inan anlam ve balants ierdii
iin, abdestsiz olan kiilerin, hatta hayzl kadnlarn hemen secdeye kapanmalarnn mmkn hatta gerekli olduunu syleyenler olmusa da, limlerin
ounluu tilvet secdesi iin abdest artnda srar etmilerdir. Tilvet secdesi
yapmak, Hanefler'e gre vcip, dier mezhebe gre ise snnettir.
Tilvet secdesi yle yaplr: Bata, tilvet secdesi yapacak kiinin abdestli,
stnn bann temiz ve avret yerlerinin de rtl olmas arttr. Tilvet secdesi yapmak niyetiyle abdestli olarak kbleye dnlr ve eller kaldrlmakszn
"Allhekber" diyerek secdeye varlr. kere "Sbhne rabbiye'l-al" denildikten sonra yine Allhekber diyerek kalklr. Bu secdede aslolan, yzn yere
konulmas, yani secde edilmesidir. Secdeye giderken ve kalkarken "Allhekber" ve secde esnasnda "Sbhne rabbiye'l-al" denilmesi snnettir. Ayn
ekilde secdenin oturduu yerden deil de, ayaktan yere inilerek yaplmas,
secde yapp oturmak yerine ayaa kalklmas ve secdeden kalkarken
"gufrneke rabben ve ileyke'l-masr" denilmesi mstehaptr.
Tilvet secdesini hemen yerine getirmek mecburiyeti olmamakla birlikte,
bu secdenin anlamna ve amacna uygun olan davran, mmknse secdenin hemen o anda yaplmasdr. Mesel, arabada giderken tilvet secdesi
yapmas gereken kimse bunu ima ile yapabilir.
Bir toplulukta Kur'an okunurken secde yeti okunmusa, Kur'an okuyan
kiinin kendisi ne geerek tilvet secdesini topluca yaptrmas gzel olur. Bu
secde yaplrken kadnlarla ayn hizada durulmu olmas problem tekil etmez.
Fakat herkes istedii gibi, bulunduu yerde tek tek de secde yapabilir.
Secde yetinin namazda okunmas durumunda tilvet secdesinin nasl
yaplaca hususunda teden beri birok gr ne srlm ve birtakm
neriler getirilmitir. Genel olarak sylemek gerekirse, secde yeti Alak sresinde (96/19) olduu gibi rekatn sonuna tesadf ediyorsa, tilvet secdesi
namaz secdeleriyle yerine getirilmi olur; namazdan sonra ayrca tilvet
354
LMHAL
secdesi yaplmaz. Hatta Hanef mezhebinde, niyet etmesi durumunda, yapaca rkun da tilvet secdesi yerine geecei kabul edilmitir. Secde yetini
okuduktan sonra okumaya daha devam edecekse tilvet secdesine varp
kalkmas gerekir. limlerin bu grlerine ramen, elimizde Hz. Peygamber'in namazda tilvet secdesi yaptna ilikin salkl bilgi bulunmad
gibi, namazdaki kiiden ayrca bir de tilvet secdesi yapmasn istemek yukarda ortaya konulan anlam ve ama erevesi ierisinde tutarl ve gerekli
deildir. nk namaza durmu olan kimse, lisn- hl ile, zaten yaratcsna kar bir muhalefet ierisinde olmadn, aksine bir boyun bk ve
tevazu ierisinde olduunu gstermekte ve ayrca namaz gerei rk ve
secde yapmaktadr. Bu bakmdan, namaz esnasnda yapaca secdelerin
ayn zamanda tilvet secdesi grevi de greceini sylemek daha mkul ve
namaz disiplini bakmndan daha uygun gzkmektedir.
Secde yetlerinin hangileri olduunu grmek iin u yetlere baklmas
ve bu yetlerin mellerinin okunmas uygun olur: el-Araf 7/206; er-Rad
13/15; en-Nahl 16/49; el-sr 17/107; el-Meryem 19/58; el-Hac 22/18; elFurkan 25/60; en-Neml 27/25; es-Secde 32/15; Fusslet 41/37; Sd 38/24;
en-Necm 53/62; el-nikak 84/21; el-Alak 96/19.
C) KR SECDES
kr secdesi bir nimetin kazanlmasndan veya bir felket ve musibetin atlatlmasndan dolay kbleye dnerek tekbir alp secdeye varmak, secdede iken
Allah'a hamd ve kr ettikten sonra yine tekbir alarak ayaa kalkmaktr.
Hz. Peygamber'in ve ashabn ileri gelenlerinden birounun eitli sebeplerle kr secdesi yaptklarna dair rivayetler bulunduu iin kr secdesi bu gibi durumlarda mstehap kabul edilmitir. Bu bakmdan bir kimse
kendisi iin nemli olan bir sonuca ulat ve yine kendisi iin tehlikeli olan
sonutan beri olduu her durumda kr secdesine kapanabilir.
NAMAZ
355
mesi dnda zel bir hazrlk yapmaya gerek yoktur. Bu emir ve tavsiyeler,
bu geici dnyann en gzel ekilde yaanmasn salamaya yetecei gibi,
mstakbel hayat iin de bir hazrlk tekil edecek zelliktedir.
nsann ls de saygya lyktr. Bu sayg bir ynyle, lnn yaknlarna bir teselli mahiyeti tad gibi lmn hilik olmadn anlatmak amacna da yneliktir. O lmtr, fakat yine insandr; bu dnya asndan lmtr, fakat baka bir lem iin yeniden domutur. lnn deta yeni
domu bir ocuk gibi ykanmas, bir ynyle bu yeniden dou olayn
sembolize etmekte, bir ynyle bu fni yolculuun yani dnya hayatnn
kendisi zerinde brakt kir, toz ve bulaklar gidermeyi temsil etmektedir.
Bu ykamann ardndan, yeni doan ocua giydirilen zbn misali kefene
sarlr ve byk bir ihtimamla beiine indirilir. tesini Allah biliyor, gidenler biliyor. Biz de bildirildii kadarn biliyoruz...
Cenaze, l anlamna geldii gibi, tabut veya teneir anlamna da gelir.
Son nefesine yaklam ve lmek zere olan kiiye muhtazar, len kiiye
meyyit (oulu mevt), l iin genel olarak yaplmas gereken hazrlklara
tehiz, lnn ykanmasna gasil, kefenlenmesine tekfin, tabuta konulup
musallya yani namazn klnaca yere ve namazdan sonra kabristana
tanmasna tey ve kabre konulmasna defin denir. Telkin, muhtazarn
yannda kelime-i tevhid ve kelime-i ehdet okumaya denildii gibi definden
sonra, sorulmas muhtemel sorular ve cevaplar lye hatrlatma konumasna da denilir. lnn yaknlarna basal dileinde bulunmaya tziye
denir ki teselli etmek anlamndadr.
len bir mslman ykamak, kefenlemek, onun iin namaz klp dua
etmek ve bir kabre gmmek mslmanlar iin farz- kifyedir.
Peygamberimiz "llerinizin gzel ilerini ydedin, kt taraflarn dile
getirmeyin" (Tirmiz, Ceniz, 34) diyerek, lmlerimizi hayrla anmamz,
iyi taraflarn n plana karmamz tavsiye etmitir. lenin olumsuz ynleri
konusunda suskun kalma hususu, len kiinin lmeden nceki davranlaryla ilgili olduu kadar, lm anndaki durumu, gasil iini yapanlarn grdkleri ho olmayan eylerle de ilgilidir. Fakat len kii haram aka ileyen bidat ve sapklkla tannm ve bu hal zere lm biriyse, bakalarn
sakndrmak maksadyla onun bu durumu gerektiinde sylenebilir.
lmek zere olan kiiyi, eer bir glk yoksa kbleye doru ve sa yan
zerine evirmek mstehaptr. Srtna, ensesine yastk gibi eyler konup ba
356
LMHAL
ykseltilerek yz kbleye gelecek ekilde ve ayaklar kbleye uzank duruma getirilmesi ayndr.
Bir hadiste "Kimin son sz L ilhe illallah olursa, o kii cennete girer"
buyurulmutur (Eb Dvd, Ceniz, 16). lm yaklam kiiye kelime-i
tevhid telkin edilmesi snnettir (Mslim, Ceniz, 1). Ona "sen de syle"
dememeli, sadece yannda kelime-i tevhid ve kelime-i ehdet okumaldr.
Bu telkinin amac, hastann son nefeste bu szleri sylemesi ve son sznn bu kelimeler olmasdr. Bu bakmdan bu telkini hastann sevdii kimseler yapmaldr. Bu telkin tvbeyi de iine alacak ekilde yle de yaplabilir:
Estafirullhe'l-azm ellez l ilhe ill h, el-Hayye'l-Kayym ve
etb ileyh. lm yaklam kiinin (muhtazar) yannda Ysn veya Rad
sresini okumak mstehaptr.
Muhtazar lnce gzleri kapatlr, bir bezle enesi balanr. Bunlar yapan kii yle dua etmelidir:
Bismillhi ve al milleti reslillh. Allahmme yessir aleyhi
emreh ve sehhil aleyhi m badeh ve esidhu bi likaike vecal m
harece ileyhi hayren mimm harece anh (Allah'n adyla ve Reslullah'n dini zere Ey Allahm bunun iini kolaylatr ve sonrasnda glk
gsterme. Onu, cemalinle mutlu eyle. Gittii yeri, ayrld yerden daha hayrl
eyle).
NAMAZ
357
Cenaze ykayan erkek veya kadn, farz olan ykama grevini yerine getirmeye niyet etmeli ve besmele ile balamaldr. Ykama bitinceye kadar da
Gufrneke y rahmn (Artk senin af ve mafiretinle ba baa, sen onu bala ey rahmn olan Allah) demelidir.
Ykayc eline bir bez alarak rtnn altndan lnn avret yerlerini temizler.
Sonra abdest aldrmaya balayarak, nce yzn ykar. Az ve burna su verilmez. Sadece dudaklarnn iini ve dlarn, burun deliklerini, gbek ukurunu
parmakla veya parmana sard bezle mmkn mertebe siler. Ondan sonra
ellerini, kollarn ykar. Sahih olan gre gre ban da meshedip, ayaklarn
geciktirmeksizin hemen ykar. Bylece lye abdest verilmi olur. Namazn ne
olduunu anlamayacak yata len ocua abdest verilmesine gerek yoktur. Cenazenin abdest ii tamamlannca zerine lk su dklr. Varsa hatm denilen
gzel kokulu bir ot ile, yoksa sabun ile ykanr. Sonra sol tarafna evrilerek, sa
taraf bir defa ykanr. Bylece sa ve sol taraflar er defa ykanr. Bundan
sonra cenaze hafife kaldrlr. Bu kaldrta cenaze, ykayan kiinin gsne
veya eline veya dizine dayandrlr. Sonra karn hafife ovulur. Bir ey karsa su
ile ykanp giderilir. Yeniden abdest verilmesine ve batan ykanmasna gerek
yoktur. iip dalmak zere olan lnn zerine sadece su dkmekle yetinilir;
abdest verdirmeye ve defa ykamaya gerek yoktur.
lnn sa sakal taranmaz; salar ve trnaklar kesilmez; snnet olmamsa snnet edilmez. Cenaze ykanrken pamuk kullanlmaz. Ykandktan sonra havlu ve benzeri bir ey ile kurulanr. Ondan sonra kefen gmlei
giydirilir ve geri kalan kefenleri yaylr. Bana ve sakalna hnt denilen
kfur veya benzeri gzel kokulu bir ey konur. Secde yeri olan aln, burun,
eller, dizler ve ayaklara da kfur konur.
l kapal bir meknda ykanmal, ykayan ve yardm edenden baka
kimse grmemelidir. Bir ly ona en yakn olan biri veya takv sahibi gvenilir bir kimse ykamaldr. Ykama karlnda para alnmasa iyi olur.
Erkek ly erkek, kadn ly kadn ykamaldr. Ykayan kiiler abdestli olmaldr. Ykaycnn gayri mslim olmas mekruh olmakla birlikte
mslman bir ly ykayacak mslman kimse yoksa bu takdirde gayri
mslim ykasa da olur.
Bir kadn vefat eden kocasn ykayabilir. nk kadn iddet bekleyecektir. Bu iddet kmadka evlilik devam ediyor saylr. Fakat koca, lm karsn ykayamaz. nk erkein iddet beklemesi gerekmez, kars lnce
aralarndaki evlilik ba kalkm olur. Ancak ykayacak kimse bulunmad
358
LMHAL
takdirde, koca karsna teyemmm verir. Dier imama gre koca karsn
ykayabilir.
Erkekler arasnda lm bulunan bir kadnn orada bir mahremi varsa,
mahremi kendisine teyemmm verdirir. Mahremi yoksa yabanc bir erkek
eline bir bez alarak bakmadan kadna teyemmm ettirir.
Su bulunmad zaman yine teyemmm ile yetinilir. Bir cenaze iin teyemmm yaptrlp cenaze namaz klndktan sonra su bulunacak olursa,
yeniden ykanr. Cenaze namazn yeniden klmaya gerek olup olmad
konusunda Eb Ysuf'tan, biri klnaca, dieri klnmasna gerek olmad
eklinde iki gr rivayet edilmektedir.
Henz bul ana yaklamam kk kz ocuunu gerektiinde erkek ykayabilecei gibi, ayn durumdaki erkek ocuunu gerektiinde bir
kadn ykayabilir. Cinsel organ kesilmi veya yumurtalar alnm erkek de
erkek ykayc tarafndan ykanr.
Erkek mi kadn m olduu anlalmayan ve bu bakmdan kendisine
hns-i mkil denilen kimse lnce ykanmaz, sadece teyemmm ettirilir.
Kefenleme hususunda kadn saylr ve ona gre kefenlenir.
Suda boulmu olan bir kimse, ykamak niyetiyle defa suda hareket
ettirilerek ykanr. Yalnz su iinde kalm olmas, hayattaki mslmanlar
cenazeyi ykama farzn yerine getirmekten kurtarmaz.
Bir mslmann akrabas veya kars olan bir gayri mslim ld zaman onun dindalarna verilir. Eer bunlara verilmezse snnete uygunluk
artna dikkat edilmeksizin ykanr ve kefenlenerek gmlr.
len mslmann gayri mslimden baka akrabasndan bir velisi bulunmasa bile cenaze gayri mslimlere verilmez. nk bunun tehiz ve tekfini mslmanlarn borcudur.
Dk neticesinde l doan ocuk, bir bez parasna sarlarak gmlr,
ykanmas gerekmez.
lm bir mslmann ba ile beraber vcudunun ou bulunuyorsa
ykanr, kefenlenir ve namaz klnr. Fakat basz olarak yalnz vcudun
yars bulunsa veya gvdesinin ou kaybolmusa ykanmaz, kefenlenmez
ve zerine namaz klnmaz. Bir beze sarlarak gmlr.
Kefene sarldktan sonra lden kacak bir sv veya benzeri eyler artk
ykanmaz, ylece gmlr.
NAMAZ
359
B) Cenazenin Kefenlenmesi
len erkek veya kadn, bedenleri rtlecek ekilde kefenlemek farzdr. Kefen, cenazenin ykanp kurulanmasndan sonra sarld bez demektir. Bu bez, bir
ynyle lnn bedenini rtme grevi grd gibi, bir ynyle de insann bu
dnyadan bir ey gtremeyeceini, doduu gibi plak ve sade gideceini temsil etmek zere yensiz ve yakasz, dikisiz ve oyasz sade bir bezdir.
Erkein kefeni, biri gmlek (kams) yerini, biri etek (izr) yerini ve biri de
sarg-brg (liffe) yerini tutmak zere yensiz ve yakasz, etraf dikisiz kat
bez; kadnn kefeni ise bu kata ilve olarak bir ba rts ve bir de gs
rts olmak zere be kat bezdir. Bu sylenen snnet zere kefenleme iin
gereken para saysdr (kefen-i snnet). Bu sayda para bulunamayp, erkek
iin izr ve liffe ve kadn iin bu ikisine ilveten bir ba rts ile yetinilmesi
durumunda, bu da yeterlidir (kefen-i kifyet). Bu kadar da bulunmaz ve gerek
erkek gerek kadn iin sadece bir kat bez bulunabilirse, l tek para beze
sarlr (kefen-i zarret).
Kams, boyun ksmndan ayaklara kadar uzanan gmlek yerinde bir bezdir.
zr, eteklik yerinde, batan ayaa kadar uzanan bir bezdir. Liffe ise, sarg
yerinde olup batan ayaa kadar uzanan, ba ve ayak taraflarndan dmlenen
bir bezdir. Bu bakmdan izrdan biraz daha uzundur.
Kefenin beyaz renkli pamuk bezinden olmas daha faziletlidir. Gelenek
olarak da beyaz patiskadan yaplmaktadr. Kefen olarak kullanlacak bez
ok basit ve di olmamaldr, fakat ok pahal olmasna da gerek yoktur.
lnn mal varlna uygun olmaldr. Kadnlar iin ipekten ve zaferan ile
usfur denilen boyalarla boyanm bezden kefen yaplabilir.
llere sarlmadan nce kefenlerin birka defa gzel kokulu eylerle ttslenmesi dettir.
nce liffe tabut iine veya hasr veya kilim gibi bir ey zerine yaylr,
onun zerine izr serilir, sonra da l, kefen gmlei iinde izrn stne
konur. l erkek ise, izr nce soluna, sonra da sana getirilerek sarlr,
sonra liffe de ayn ekilde sarlr. Almasndan korkulursa, kefen bir kuak
ile de balanabilir.
l kadn ise, salar ikiye ayrlarak kefen gmlei zerinden gs
zerine konulur ve stne, yzn de rtecek ekilde ba rts konur.
Sonra zerine izr sarlr ve izrn zerinden gs rts balanr. Daha
sonra liffe sarlr. Gs rts liffeden sonra da balanabilir.
360
LMHAL
Bul ana yaklam ocuklar, bykler hkmndedir. Bu aa gelmemi ocuklarn kefenleri sadece izr ve liffeden ibaret olur. Kefenin tek
kat olmas da mmkndr. Fakat kat yaplmas daha iyidir.
Kefen, len kiinin kendi malndan karlanr. Kefen harcamalar, len kiinin borcundan, vasiyetinden ve vrislerin haklarndan nce gelir. Geriye mal
brakmam kimselerin kefen masraf, hayatta iken nafakasn vermekle ykml bulunduu kimselere aittir. Byle bir kimsesi yoksa, duruma gre bir
devlet kurumu tarafndan veya oradaki mslman halk tarafndan karlanr.
Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gre gre, arkada mal braksn
brakmasn kadnlarn kefenleri kocalarna aittir. mam Muhammed'e gre ise,
arkada mal brakmayan kadnlarn tekfin ve tehiz masraflar, bu kadnlarn
nafakalarn temin etmekle ykml olan kimselere aittir. Kendilerine ait mallar varsa, masraflar oradan karlanr. fi'nin gr de byledir.
Bir lnn tehiz ve tekfin masraflarn vrislerden birisi karlamsa, bu
masraflar lnn terekesinden alabilir. Fakat akraba olsun olmasn, bu masraflar vris olmayan bir kimse, vrislerin istei veya izni olmadan karlamsa, terekeden alma hakk olmamakla birlikte vrisler bu kiinin yapt masraf
demek isterlerse, bu kiinin harcad miktar almasnda saknca yoktur.
lnn alnna veya sargsna veya kefenine kendisinin iman zere, ezel
ahid zere sabit olduuna dair ahidnme denilen baz mukaddes kelimeler yazlacak olursa, len kiinin yce Allah'n mafiretine kavumasnn umulaca
sylenmitir. Bunun mrekkeple veya kalc baka bir eyle yazlmas eitli
nedenlerle ho karlanmam, bunun yerine, l ykandktan sonra ahadet
parma ile alnna bismillhirrahmnirrahm ve gs zerine yine iaretle
L ilhe illallah yazlmas uygun ve faydal grlmtr.
C) Cenaze Namaz
Ykanp kefenlenen lye son duay yapmak zere cenaze namaz klmak grevi vardr. Bu grev farz- kifyedir. Namaza duracak olan mslmanlarn yn kbleye gelecek ekilde, cenaze n tarafa konulur. Mslmanlar abdestli ve kbleye ynelik olarak dua mahiyetindeki bu namaz
klarlar.
Cenaze namazna niyet arttr. Bu niyetle lnn kadn veya erkek, kz
ocuk veya erkek ocuk olduu belirlenir (tayn). Bu durumu bilmeyen kii
"zerine imamn namaz kld kii" diye niyet edebilir.
NAMAZ
361
mam olan kii, Allah Tel'nn rzs iin orada bulunan cenazenin namazn klmaya ve o cenaze iin dua etmeye niyet ederek namaza balar.
Niyette lnn erkek veya kadn, kz veya erkek ocuu olduu belirtilmelidir. Dier namazlarda, cemaat iinde kadn bulunmas durumunda imamn,
kadnlar iin de imamla niyet etmesi gerekli olduu halde, bu namazda
gerekmez. Cemaat ise, Allah rzs iin o cenaze namazn klp onun iin
dua etmeye ve imama uymaya niyet eder.
Cenaze namaznn rknleri kyam ve tekbirdir. Snnetleri ise hamd ve
sen etmek, salt ve selm getirmek, hem lye hem de dier mslmanlara dua etmekten ibarettir. Duann rkn olduunu syleyenler de vardr.
Cenaze namaznda iftitah tekbirinden baka, tekbir bulunmaktadr.
Cenaze namaznda cemaatin bulunmas art deildir. Yalnz bir erkein
veya yalnz bir kadnn bu namaz klmasyla farz yerine getirilmi olur. Bir
lnn namazn sadece kadnlar klm olsalar, bu cizdir ve farz yerine
gelmi olur. Onlar kendi aralarnda bu namaz cemaatle klabilecekleri gibi
tek tek de klabilirler.
Dier namazlarda olduu gibi cenaze namaznda da namaz kldrmaya
en yetkili ve lyk olanlar yneticilerdir. Bu olmad takdirde srasyla
mft, cami imam ve daha sonra veraset srasna gre lnn velisi olan
yaknlar gelir. Namaz kldrma sras veliye geldii halde izni olmadan, nce
saylanlar dnda birisi namaz kldrmsa, veli isterse yeniden namaz klabilir ve baka bir cemaate yeniden cenaze namazn kldrabilir. len bir
kadnn velisi bulunmazsa namazn kldrmaya kocas, sonra mahalle sakinleri yetkili olurlar. Eb Hanfe'den bir rivayete ve Eb Ysuf'un ve fi'nin grne gre cenaze namazn kldrma ncelii lenin velisine aittir.
Birka cenaze bir araya gelmi olsa bunlarn namazlarn ayr ayr klmak daha iyidir, hangisi daha nce getirilmise nce onun namaz klnr.
Birlikte getirilmilerse daha faziletli olana ncelik verilir. Bununla birlikte
orada bulunan cenazelerin hepsine birden bir namaz klmak da yeterli olur.
mam lnn gs hizasnda durur. Cemaat de hi olmazsa saf balar.
Cenaze namaznda saflarn en faziletlisi en arka saftr. Cenaze musallaya, ba
taraf imamn sana gelecek ekilde konulur. Ters konulmusa, namaz ciz
olmakla birlikte snnete aykr davranld iin kt bir i yaplm olur.
Cenaze namazna balandktan sonra gelip cemaate katlan kimse hemen
tekbir alr, noksan kalan tekbirlerini de dua okumakszn pe pee alr, bylece
cenaze musalldan kaldrlmadan tekbirlerini tamamlayp selm verir.
362
LMHAL
NAMAZ
363
364
LMHAL
NAMAZ
365
F) Tanmas
Cenazeyi tey etmek, yani arkasndan mezara kadar gitmek snnettir,
bunda byk sevap vardr. Hatta akraba veya komulardan olup iyi haliyle
bilinmi kiilerin cenazesini tey etmenin nfile namazdan daha faziletli
olaca sylenmitir.
Hazrlanm olan cenazeyi bir an nce gtrp defnetmek iyidir. Cuma
gn sabahleyin hazrlanm olan cenazeyi, cemaati daha ok olsun diye
cuma namaz sonrasna ertelemek mekruhtur. Ancak cenaze ile ilgilenildii
takdirde cuma namaznn karlaca endiesi varsa bu takdirde cenaze
cuma namaz sonrasna braklabilir. Bayram namaz vaktinde hazrlam
olan cenazenin namaz da bayram namazndan sonra hutbeden nce klnr.
Cenazenin tanmasnda snnet olan ekil, drt kiinin drt taraftan cenazeyi yklenmesidir. Her bir taraftan srayla yklenip onar adm, toplam
krk adm gtrmek mstehaptr. Cenaze nce n taraftan sa omuza, sonra
ayak tarafndan sa omuza alnr. Sonra yine n taraftan bu defa sol omuza,
sonra arka taraftan sol omuza alr. Her bir omuzlamada onar adm yrnr.
Cenazeyi, omuzlara yklenerek kabre gtrmek onlarn haklarnda gsterilen en byk hrmet ve sayg niandr. Byle bir hareket insanln
eref ve kymetini gsterir. Bir insan hiret evinin kapsna eya tar gibi
gtrmek insann hassas kalbini incitebilir. Bunun iin de bir zaruret olmadka cenazeyi srtlamak, hayvan veya arabaya yklemek mekruh grl-
366
LMHAL
G) Defin
Cenaze kabre gtrlp omuzlardan indirilince bir engel yoksa, cemaat
oturur. Cenaze omuzdan inmeden oturmalar mekruh olduu gibi, cenaze
yere indikten sonra ayakta durmalar dahi mekruhtur.
Kabrin bir insan boyu kadar derin olmas yeterlidir. Kabirlerde lahit
yapmak faziletlidir; kabrin iinde kble taraf oyulur ve l, yz kble tarafna gelecek ekilde sa taraf zere buraya konur. Lahitin nne tahta,
kerpi veya kam gibi eyler konur ve bylece atlan toprak lnn stne
NAMAZ
367
deil, bu eylerin stne gelmi olur. Bu lye saygnn bir gereidir. Eer
kabrin kazld yer lahit yaplamayacak derecede yumuak veya slak ise,
bu durumda, dere gibi bir ukur kazlr, ki buna ak (yarma) denir. Gerekirse
bunun iki yan kerpi veya tula gibi bir eyle rlr. Sonra l bunlarn
arasna konur ve zerine lye dokunmayacak ekilde tahta veya kerpile
tavanms bir rt yaplr. Kabrin dibi slak veya yumuak olduu durumlarda cenaze tabut ile birlikte gmlebilir. Fakat gerekmedike tabut ile
gmmek mekruh saylmtr. Kimi limler kadnlarn tabut ile gmlmelerini
gzel karlamlardr.
Kabir temininde glk bulunduu takdirde, daha nce defin yaplm
bir kabre, nceki lnn ryp sadece kemiklerinin kalaca bir srenin
gemesinden sonra ikinci bir cenaze defnedilebilir. Bu sre iklim, blge ve
toprak zelliklerine gre deiiklik gsterebilir. kinci defin nceki lnn
kemikleri dikkatlice bir kenara toplandktan sonra yaplr.
Cenaze kble tarafndan kabre indirilir, sa yan zerine kbleye dndrlr ve kefen zerinde ba varsa zlr. Cenazeyi kabre koyan kiiler
Bismillhi ve al milleti reslillh (Allah'n adyla ve elisinin dini zere)
derler. Cenazeyi kabre koyacak kiilerin says ihtiyaca gre deiir. Kadnlar kabre koyacak kimselerin lye akrabalk ynnden mahrem olmalar
daha uygundur. Kadnlar kabre yerletirilinceye kadar gerekirse kabirleri
zerine bir perde ekilir.
Definde bulunan kiilerin kabir zerine avu toprak atarak birinci
defada "Sizi bundan (topraktan) yarattk", ikincisinde "Sizi tekrar topraa iade edeceiz", ncsnde de "Sizi bir kez daha topraktan karacaz" demeleri mstehaptr.
Kabrin topraktan bir iki kar ykseltilip, deve hrgc gibi yaplmas
menduptur. Kabir zerine su serpmekte -gerekli olmamakla beraber- bir
saknca da yoktur.
368
LMHAL
NAMAZ
369
Bir kimse "Falan zat beni ykasn, namazm kldrsn veya beni kabre
koysun" eklinde vasiyet ederse, bu vasiyeti yerine getirmek gerekmez.
Ancak lnn velisi olan kii, buna rz gsterirse bu vasiyet yerine getirilir.
Cenazeyi tamak veya kabri kazdrmak iin cretle adam tutmak cizdir.
Bir kimsenin kendisi iin kefen alp hazrlamas ciz olduu gibi, gnmzde
ehirlerdeki cr dete gre aile mezarl olarak mezar yeri almak da -genel olarak mslmanlara bir sknt getirmezse- cizdir. Tabii ki aslolan, bir insann
kendisi iin kabir hazrlamas deil, kendisini kabir iin hazrlamasdr.
Cenazenin gndzn gmlmesi mstehaptr; gece defnedilmesini
mekruh grenler, gecenin ve karanln yol aaca sakncalar gz nnde
bulundurmulardr. Bakaca bir saknca bulunmadnda gece de defin yaplabilir.
lnn velisi, lnn gmlmesinin ertesi gnnden balayarak yedinci
gne kadar, imkn lsnde fakirlere sadaka vermeli ve sevabn lye
balamaldr. Bu bir snnettir. Bunu yapamazsa iki rekat namaz klarak
sevabn lye balar.
l sahiplerinin lmn birinci, nc gnlerinde veya haftasnda yemek
vermeleri konusunda herhangi bir snnet veya tavsiye bulunmamaktadr.
Bununla birlikte, l sahiplerine eziyet olmamak, gereinden fazla nemsememek yani din bir grev saymamak artyla ve daha ziyade fakirlerin doyurulmasna ynelik olarak bu zamanlarda yemek verilebilir. Komularn ilk
gn ierisinde, l sahipleri iin yemek hazrlayp getirmeleri, lkemizde
yaygn olarak yaplan gzel detlerdendir.
I) Tziye
Tziye, lnn yaknlarna mmkn olduunca teselli edici, rahatlatc
szler sylemek ve zntsnn paylaldn gstermekten ibarettir. Tziye iin ounlukla "Allah size gzel sabrlar ihsan etsin ve mkfatn da
versin", "Banz sa olsun! Allah geride kalanlara mr versin!" gibi szler
sylenir. Tziyenin kabristanda veya lnn kapsnn nnde yaplmas
mekruh grlmtr.
Tziye sresi, ayn yerde yaayanlar iin gndr. Tziyenin gn iinde yaplmas mstehaptr. l sahipleri normal hayata daha abuk dnebilseler diye, gnden sonra tziye yapmak mekruh kabul edilmitir. l
sahipleri yaplacak tziyeleri kabul iin gn sreyle evlerinde oturabilir-
370
LMHAL
ler. Baka yerde oturanlar veya ayn yerde olduu halde haberi olmayanlarn gnden sonra tziye yapmalar mmkn grlm ise de, aslolan
tziye iinin gn iinde bitirilmesidir.
J) Iskat ve Devir
badetlerde skat, namaz, oru, kurban, adak, kefret gibi ibadet ve borlar ifa etmeden vefat eden bir kimseyi bu borlarndan kurtarmak iin fakirlere
fidye denmesi ilemini ifade eder. Fkhta daha ok namaz ve oru borcunu
drme anlamna gelen skat- salt ve skat- savm terimleri kullanlr. Burada fidyeden maksat sz konusu ibadetlerin yerine gemesi amacyla yaplan
nakd veya ayn demelerdir. Bu balamda skat- salt, bir kimsenin salnda eda veya kaz edemedii namaz borlarn uhdesinden drebilmek
iin lmnden sonra fidye denmesi ilemini, devir de bu fidye demede
gelitirilen bir yntemi ifade eder.
a) Iskat
Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde yukardaki
anlamda skat sz konusu olmadndan, skat- salt ve skat- savm anlay ve uygulamasnn Kitap, Snnet ve sahbe fetvalarndan delillendirilmesi
yerine, fkhn geliim seyri gz nnde tutularak ele alnmas daha doru
olacaktr. te yandan, skat- salt telakki ve uygulamas hem teori hem de
tarih seyir itibariyle skat- savm fikrine dayandrld iin, ncelikli olarak
skat- savm, sonra da skat- salt hakknda bilgi verilmesi yerinde olur.
badetler ve bu nitelikteki kefretler Allah hakk grubunda yer ald iin
kural olarak skat kabul etmez. Din mkellefiyetlerin ifasnda mkellefin
niyeti ve ibadetin Allah rzs iin yaplmas ibadetin zn, ekil artlar ise
madd unsurunu tekil edeceinden, ibadetler ancak riin belirledii sebeplere bal olarak ve O'nun emrettii tarzda yerine getirilirse ifa edilmi saylr. badetlerin dinin taabbd (kulluu ve teslimiyeti sembolletiren) hkmlerinin en banda yer almasnn da anlam budur.
Fkh kltrnde ibadetler; beden, mal, hem beden hem mal eklinde
l ayrma tbi tutulur ve her bir ibadetin mkellef tarafndan zamannda,
bizzat ve ayr ayr ifa edilmesi gerektii, her ibadetin kendine mahsus bir
sebebi ve gayesi olduu, hibirinin dierinin yerine gemeyecei nemle
vurgulanr. Ayn ekilde namaz, oru gibi beden-ahs ibadetlerin mkellef
adna bir bakas tarafndan yerine getirilmesi de (niybet) ciz grlmemitir. badetlerin ifasyla ilgili genel prensipler byle olmakla birlikte ri, dinde
NAMAZ
371
kolaylk ilkesinin de bir gerei olarak, snrl riz hallerde baz istisna hkmler sevketmi ve ifa edilemeyen baz ibadetlerin ayn veya baka cinsten
bir dier ibadet ya da fiille telfisine imkn tanmtr. Seimlik kefretler,
hacca gidemeyenin yerine bedel gnderilmesi, kadnlarn hayz ve nifas
hallerinde namazdan muaf tutulmas ve orucu da -ileride kaz etmek zeretutmamalar, hasta ve yolcunun oru tutup tutmamakta serbest olmas ve
tutmad orular dier gnlerde kaz edebilmesi, unutma veya uyku sebebiyle klnamayan namazn ilk frsatta klnmas gibi hkmler bunun rnekleri ise de bu grupta yer alan belki de en nemli istisna hkm oru
tutmaya g yetiremeyenlerin bunun yerine fidye demeleridir (el-Bakara
2/184). Hanef fakihlerinin oru yerine fidyenin denmesine "misl-i gayr-i
makul ile kaz" demeleri de bunun istisna ve kural d olduunu belirtmeyi
amalar (Serahs, I, 49).
bn Abbas, bn mer, bn Mesd, Muz b. Cebel ve Seleme b. Ekvan da
aralarnda bulunduu bir grup sahb, "Sizden ramazan ayna yetienler o ayda
oru tutsun" (el-Bakara 2/185) melindeki yet nzil oluncaya kadar ashaptan
dileyenin oru tuttuunu, dileyenin de tutmayp fidye verdiini, bu yet nzil
olduktan sonra ise oru tutmaya gc yetenler hakknda fidye hkmnn
neshedilip yalnz hasta ve yallar iin bir ruhsat olarak kaldn belirtirler (Mslim, Sym, 149-150; Cesss, Ahkm'l-Kur'an, I, 218). Bu sebeple, oruta fidye
ile ilgili yette (el-Bakara 2/184) geen Oru tutmakta glk ekenler (oruca
zorlukla g yetirenler veya g yetiremeyenler) kayd ile bir sonraki yette yer
alan ramazan ayna erien herkesin oru tutmas emri birlikte ele alnarak, oru
tutmaya gc yetenlerin fidye demesinin ciz olmad hususunda gr birliine varlmtr. Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamas da bu ynde olmutur.
Sonu olarak, slm limlerinin ortak kabulne gre, ihtiyarlk ve iyileme midi
kalmam hastalk sebebiyle oru tutamayan kimseler, kaz etmeleri de mmkn
olmad iin tutamadklar gn saysnca fidye derler. yetin tutulamayan
orucun kaz edilmesini deil de her bir oru iin bir fakir doyumu fidye denmesini emretmesi, burada hastalk, bnye zayfl, meakkat ve yolculuk gibi geici
bir mazeretin deil, yallk ve iyileme umudu kalmam hastalk eklinde devamllk arzeden bir mazeretin kastedildii yorumuna hakllk kazandrmtr. Bu
kimselerin, tekrar sala kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmediinden tutulamayan orucun, ayn cinsten bir ibadetle telfisi talep edilmemi, "Her
bir oru iin bir fakiri doyurma" eklinde sosyal amal, orucun mahiyetiyle de
alkal bir baka ibadet istenmitir. slm mmeti iinde ortaya kan skat-
savm ve akabinde skat- salt tatbikat, temelde yetin snrl mazeretler iin
getirdii bu istisna hkm etrafnda gelitirilen zorlama yorum ve temennilerden
372
LMHAL
NAMAZ
373
vasiyetin bulunmas kaydyla veya mutlak olarak fidye ile skat- savmn ciz
olduu ve bunun cevaz hakknda nas bulunduunun ifade edilmesi de, bu
son kyasn dayandrld yet hkmnn mazeretsiz olarak tutulmayan ve
kaz edilmeyen orular iin de fidye verilebileceini kapsad iddiasn iermesi ynyle tetkike muhta bir konudur. Konu, dier fkh mezheplerinde de,
benzeri bir yaklamla ele alnr.
Iskat- savm hakknda yaplan bu geniletici yorumun, yine hicr II. yzyln
sonlarndan itibaren namaz hakknda da dnlmeye baland tahmin edilmektedir. Kiinin salnda iken klmad veya klamad namazlar iin vefatndan sonra fidye verilerek borcunun drlmesi temenni ve teebbsne ad
olan skat- salt hakknda, mam Muhammed e-eybn hari tutulursa ilk
Hanef mctehidlerinden olumlu bir gr bilinmemektedir. Kaynaklarda mam
Muhammed'in ez-Ziydt'ta skat- savm iin yukardaki grn akladktan
sonra "Bir kimse namaz borcu iin fidye verilmesini vasiyet etse, Allah'n dilemesine bal olarak bu fidye onun iin yeterli olur" temennisini belirttii, ancak
skat- savm hakknda kyas yaparken namaz hakknda byle bir kyasa girimeyip namazn hkmn orucunkine ilhak etmekle yetindii aktarlr. Burada
kyastan deil de ilhaktan sz edilmesi, kyasn dayandrlabilecei bir asln bulunmayndandr. Bir mazeret sebebiyle klnamayan farz namazlarn bu mazeret kalknca hemen klnmas veya kaz edilmesi emredilmi ise de (Buhr,
Mevkt, 37; Mslim, Mescid, 314; Eb Dvd, Salt, 11), mazeretsiz olarak
kasten terkedilen namazlarn daha sonra kaz edilmesi gerektiine ve bu kaznn kiiden namaz borcunu dreceine dair ak bir nas yoktur. Byle olunca,
klnmayan veya klnamayan bir farz namazn yerine, salnda mkellefin
veya vefatndan sonra miraslarnn fidye vermesinin cevazn ve bu fidyenin
sz konusu namaz borcunu dreceini ak veya dolayl ekilde bildiren hibir
yet veya hadisin bulunmamas gayet tabiidir. mam Muhammed'in skat- salt
hakknda "Allah dilerse yeterli olur" eklinde ihtiyatl bir temennide bulunmas da
bu sebeptendir. Serahs de, lenin namaz borcu iin verilecek fidyenin namazn
yerine gemesinin kesinlik tamadn, fakat bunun Allah'n lutuf ve keremine
kaldn syler (Usul, I, 51).
Zaten skat- saltn cevazna kail olan fakihler de, namaz ve oru borcuyla vefat eden kimsenin her iki ibadet asndan da ifa edemez olma (acz)
durumuna dtn, namazn orutan daha nemli olduunu, oru hakkndaki ruhsatn gerekesinin "acz" olmas halinde namaz da oruca ilhak
etmenin ihtiyaten de olsa mmkn olacan, ancak cevazn pheli, skatn
da bir temenniden teye gemediini ifade ederler. te yandan skat- salt
hakkndaki bu yorum ve temenniler, namaz borcuyla len kimsenin bu
374
LMHAL
NAMAZ
375
deme geldiinde sadece mal imkn elverili olan aileler ve miraslar vefat
eden yaknlarnn yksek meblalar tutan fidye borcunu deme imkn
bulmaktayd. Bu ayrmn yol at sknt, hicr IV. yzyln sonlarndan
itibaren "devir" ileminin bulunmas ve ciz grlmesiyle giderilmeye alld. Devir, skat iin fakirlere nakd bedeli tamamen vermek yerine muayyen bir miktar hibe edip tekrar hibe yoluyla ondan geri alma ve toplam bor
miktarna ulancaya kadar bu hibe ve kar hibe ilemini devam ettirme
usulnn addr. Bylece elde devredilen para ile devir saysnn arpmyla
elde edilen meblan fidye olarak hibe edilmi olaca, neticede de skat iin
gerekli fidyenin tamamen denmi olaca var saylmaktadr.
lenin toplam fidye borcunun hesaplanmasnda sadece ifa edemedii namaz ve oru borlar iin fidye verilmesi, kurban, adak ve kefret trndeki
bilfiil ibadet borlarnn denmesi ile yetinilmeyip ihtiyaten lenin buldan
vefatna kadar devam eden dneme ait btn beden ibadetleri ve Allah hakk
grubundaki btn din mkellefiyetleri gz nnde bulundurulup bunlar fidye
ile skat edilmek istenir. Bu yaklam ve arzu, haliyle denecek mebl ykseltmekte ve devri deta kanlmaz klmaktadr. te yandan, devir usulyle
nemli bir deme kolayl getirilmi olmas da byle bir talebi ve hesaplama
yntemini tevik etmektedir. lemin sonunda arada devrolunan miktar fakirlere verilir ve bylece toplam bor miktar kadar para fidye olarak datlm
saylr. Zekt deme dahil dier mal mkellefiyetlerin ifasnda ciz olmayaca
aka belirtilen bu ileme belli bir dnemden sonra baz fakihlerin skat-
savm ve saltta istisna olarak cevaz vermeye balad, sorulan fetvalar ve
verilen cevaplar dikkatlice incelendiinde, onlarn bu yneliinin temelinde,
herhangi bir er delilden ziyade mit, ihtiyat ve temenniye dayal bir iyimserliin, det basksnn ve bazan menfaat beklentisinin yatt grlr.
te yandan, beden ibadetlerde aslolan fakirle zenginin eit olmasdr.
lenin namaz ve oru borcunu fidye deyerek skat etme bir imkn ise bu
imkn, yaknlarnn ibadet borlar iin fidye verme arzusu iinde olan fakat
mal durumlar buna elvermeyen fakir ailelere de tanmak ve bylece beden
ibadetlerde mkellefiyet ve ifa imkn ynyle eitlik ilkesini korumak gerekir. Bu dnce de devir ileminin ciz grlmesinde nemli bir mil olmutur. Bu fakihler, devir usulne, vasiyet edilen miktarn (ki bu miktar
terekenin kural olarak te birini geemez) toplam fidye borcunu demeye
yetmemesi durumunda bavurulabileceini belirtmi ve devirin, daha fazla
harcama yapmak istemeyen zenginler iin bir hile kaps olmayp fidye borcunu baka trl deme imkn bulunmayanlar iin zayf bir mide de dayansa deta son are olduunu vurgulamak istemilerdir. Bu fakihlerin
376
LMHAL
byle bir cevaz kapsn aralarken iyi niyetle hareket ettikleri ve tasaddukla,
hayr ve hasenatla sonulanmas sebebiyle skat ve devir ilemine scak
bakm olacaklar dorudur. Ancak alan bu cevaz yolunun, yukarda zikredilen snrlandrc ve ynlendirici mlhaza ve kaytlar da gz ard edilerek daha sonralar din bir imkn veya gereklilik olarak telakki edilip zenginfakir herkes tarafndan alabildiince kullanld ve deta din devlerde
hileyi sembolize eden bir gelenek halini ald da inkr edilemez.
Sonu itibariyle, yette sadece oru tutmaya gc yetmeyen srekli mazeret
sahibi kimselerin fidye vermesinin emredildii, bunun dndaki skat- savmn
yette yer almad, skat- saltn ve devir ileminin ise Kur'an veya Snnet'ten
herhangi bir delile veya fkh hkm elde etmede kullanlan bir usule dayanmad aktr. Zaten beden ibadetler ruhun Allah'a ykseliini sembolize ettii,
kiinin kendini gelitirip eitmesine yardmc olduu ve tabii olarak mkellef
asndan birok mnev ve derun yararlar tad iin bunlarn sradan bir boralacak ilikisi erevesinde mtalaa edilmesi ve neticede skat usulnn alternatif
ifa olarak grlmesi bu ibadetlerin ruh ve amacna aykrdr. Ancak vefat eden
kimsenin yaknlarnn mteveffann uhrev mesuliyetini azaltacak bir eyler
yapabilme ynndeki iyi niyeti ve gayreti, mteahhirnden baz fakihlerin de
ihtiyat ve temenniden te gitmeyen fakat neticede fakirlere tasaddukla sonulanan skat ilemine engel olmamalar hatta olaya scak bakmalar, bu srecin tabii
bir devam olarak fakirler iin de devir usulnn bulunmas, skat ve devrin slm toplumunda hzla yaygnlamasnn temel mili olmutur. Mazeretsiz olarak
tutulmayan ve kaz edilmeyen orular iin skat- savmn, btnyle skat-
saltn ve devrin cevaz ynnde Kur'an'da, snnette veya sahbenin ve
mctehid imamlarn fetvalarnda hibir aklama yer almad halde btnyle
skat ve devrin uygulamada giderek yaygnlamas, bunun slm'n ngrd
veya cevaz verdii bir usul olarak alglanmasna, insanlarn salklarnda ibadetleri ifada tembellik etmesine veya ihmalkr davranmasna, slm'n bu det
sebebiyle yanl anlalmasna ve haksz ithamlara mruz kalmasna yol amaktadr. Ancak len iin bir eyler yapp Allah'n rahmetini umma, din bir
grevi ifa etme, bu vesileyle ihtiya sahiplerine yardm etme gibi birok farkl
niyetin iie olduu, psikolojik ve iktisad sebeplerin ve sosyal basknn n plana
kt bu ilemin sadece ilm ve ekl bir yaklamla bidatlardan ve yanllardan
arndrlmas da kolay grnmemektedir. Din adna yaplan bu tr yanl uygulamalar nlemenin belki de en etkili yolu, geride kalanlarn lenler iin yapabilecekleri en iyi hizmetin onlarn namaz-oru borcu iin para demek deil kendi
ibadetlerini dzenli ekilde yerine getirmek, dnyada iyi bir mslman olarak
yaamak ve len yaknlar iin, sevabn onlara balamak zere hayr, eser,
iyilik, ibadet ve dua yapmak olduu bilincine ermeleridir.
NAMAZ
377
378
LMHAL
daki itibarna iaret edildikten sonra Allah ve Resul'ne itaat eden, yani
slm dininin getirdii hkmlere boyun een kimsenin de ayn ekilde iyi
muamele grecei belirtilir. Hz. Peygamber de"Kim ehid olmay itenlikle
dilerse, Allah onu ehidlerin menzilesine ulatrr, bu kii isterse yatanda
lm olsun" (Mslim, mre, 156-157; Nesa, Cihd, 36) buyurarak ms-
lmann iyi niyet ve samimi arzusunun bile Allah katnda stn bir deere
sahip olduunu belirtmitir.
ORU
Blm 7
Yedinci Blm
Oru
I. LKELER ve AMALAR
Allah'n buyruklar ve yasaklar elbetteki kullarn iyilii iindir. slm bilginleri btn hkmlerin insanlarn yararlarn gerekletirme amacna ynelik olduu konusunda gr birlii etmilerdir. Bu bakmdan, Allah'n
yaplmasn istedii eylerde kullar iin ok byk faydalar, yasaklad
eylerde ise byk zararlar bulunduu kesindir. Kur'n- Kerm'de akla aykr hibir emir ve yasak bulunmamakla birlikte, btn emir ve yasaklarn
yarar ve hikmetlerini bilmek de mmkn deildir. Kald ki, ibadetler dinin
bir ynyle akl st ve bir ynyle sembolik trenleri kapsamnda deerlendirildii vakit, o dinin mensuplar, benimsemi olduklar dinin bu gereklerini bir hikmet, bir yarar arama telna dmeden yerine getirmek durumundadrlar. Bununla birlikte teden beri slm bilginleri eitli ibadetlerin
yarar ve hikmetleri konusunda kafa yormu, bunlarn kiisel pratik yararlarndan ok, insan nefsinin arndrlmas ve ykseltilmesi yolunda fonksiyonel hale getirmeye almlardr. badetleri, bir hedefe erimenin yolu olarak
grebilenler iin bu kulluk grevleri, artk srtta tanan ve bir an nce indirilmeye allan bir yk olmaktan kar ve deta zerinde ykseklere ulalan bir ara haline gelir. badet esasen Hakk'n emrine riayet olduu gibi,
380
LMHAL
her halde "Yaratlan sevdik yaratandan tr" derken vurguyu ayn noktaya
yapyordu. Bu itibarla slm, kiinin yaratan ile gnl bana, kendisiyle bark olmasna nem verdii gibi insanlarla "iyi geim"ine de ayn nemi vermitir.
Gazzl orucun derecesinden bahsederken, bedende itah ve ehvetin
tatmin yeri ve arac olan iki zay yani mide ve cinsel organ, itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmekten ibaret olan orucu, "sradan insanlarn orucu" (avam orucu) olarak; buna ilveten gz, kula ve dier
zalar gnahtan korumay "zel kiilerin orucu" (havas orucu) olarak ve
tm bunlara riayet ettikten baka, kalbini dk emellerden, dnya dncelerinden ksaca, msivdan artarak btn varlyla Allah'a balanmay
ise "daha zel kiilerin orucu" (ehass'l-havs orucu) diye tanmlar. Orucun
hangi derecesi alnrsa alnsn, ibadetin toplumsal ilikilere, toplumsal hayata, ksaca "iyi geim"e ynelik olumlu sonular aka grlecektir.
nsanlarn arasndaki ekimenin, kavgann temel sebeplerinden biri insanlarn, itah ve ehvetlerini lszce tatmin etmeye almas ve belki bu
amac gerekletirmek zere mal ihtiraslardr. Birinci kademedeki oru bile
bu ihtiras dizginlemenin, itah ve ehveti kontrol altna almann bizzat gerekletirilen ve tecrbe edilen bir yolu olmaktadr. tah ve ehveti alabildiine ve lszce tatmin peinde komak eytan bir tutum olup oru tutmak bu ynyle eytan zincire vurmak anlamna gelir.
Peygamberimizin, orucun ikinci ynn vurgulayan "Oru bir kalkandr; sakn, oruluyken, cahillik edip de kem sz sylemeyin. Birisi size sataacak veya dalaacak olursa, 'ben oruluyum, ben oruluyum' deyin" sz
(Buhr, Savm, 9; Mslim, Sym, 30), izaha gerek brakmayacak ekilde,
ORU
381
382
LMHAL
edilecek hale gelinceye kadar yiyip iiniz; sonra, akama kadar orucu tamamlayn..." (el-Bakara 2/187).
msak vaktinden iftar vaktine kadar yeme, ime ve cinsel ilikiden uzak
durmann bir amac olmal ve bu i bilinli olarak yaplmaldr. Bu ama ve bilin,
orucun Allah rzs iin tutuluyor olmasdr ki ksaca "niyet" tabiri ile anlatlr. Bu
ama ve bilin olmad zaman, mesel imkn bulamad iin veya perhiz, rejim, zindelik gibi baka amalar iin bu eyden (yeme, ime, cinsel iliki)
uzak durmak oru olarak deer kazanmaz.
Oru, Peygamberimizin hicretinden bir buuk sene sonra ban aynn
onuncu gn farz klnm olup, slm'n be artndan biridir. Peygamberimiz bu hususu "slm be ey zerine kurulmutur: Allah'tan baka Tanr
olmadna ve Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna tanklk etmek;
namaz klmak, zekt vermek, ramazan orucunu tutmak ve gc yetenler
iin Beytullah' ziyaret etmektir (hac)" diyerek bildirmitir (Buhr, mn,
34, 40; lim, 25; Mslim, mn, 8).
Oru tutmak, dier ibadetlere nazaran biraz daha skntl olduu iin
Allah, orucun farz klndn bildirirken, psikolojik rahatlatma salayacak ve
emre muhatap olan mslmanlarn yksnmesini engelleyecek bir slp
kullanarak, oru tutmann nceki mmetlere de farz klndn belirtmesi
yannda, ayrca orucu daha skntl hale getirmesi muhtemel iki durumu
(hastalk ve yolculuk) oru emrinin hemen peinden geerli mazeret olarak
zikretmitir. Bu slp, mesel teki mmetlerde de bulunduu anlalan
namaz iin kullanlmamtr.
Oru riynn en az karaca bir ibadet olduu iin sevab en fazla olan
ibadetlerden saylmtr. Peygamberimiz'den nakledildiine gre, orucun bu
ynne ilikin olarak Allah, "Oru benim iindir; onun karln ben vereceim" (Buhr, Savm, 2, 9; Mslim, Sym, 30) buyurmutur. Bu bakmdan
oru tutmann sevap olarak karl olduka yksektir. Cennetin zel olarak
ORU
383
oru tutanlarn girmesi iin ayrlm bulunan "reyyn" adl kapsndan girme
hakk (Buhr, Savm, 4) bu karln mukaddimesi saylmtr.
Oru, nefsin isteklerinden irad olarak uzak durma olmas ynyle bir
irade eitimine, alk ve susuzluun verdii skntya dayanma ynyle de
bir sabr eitimine dnmektedir. nsann hayatta baarl olabilmesi iin
irade hkimiyeti ve glkler karsnda dayanabilme gc de nemli bir
role sahiptir. Nefsin isteklerinin kontrol altna alnmasnda, ruhun arndrlp
yceltilmesinde oru etkili bir yoldur. Bu orucun deiik biimlerde de olsa
hemen btn din ve kltrlerde riyzet ve mchede yolu olarak mevcut
olmasn da aklar.
Toplumsal hayatta huzursuzluklara yol aan taknlklar, byk lde
insann hayvan ynn tatmin eden madd zevklere dknlkten kaynaklanr. Madd zevk deyince de akla, yeme ime ve cinsel iliki gibi zevkler
gelir. te oru, insan madd zevk ve ehvetler peinde koturan, dolaysyla
da, Allah'n haklarna riayet edemedii iin kendisine zulmetmesine, insanlarn haklarna riayet edemedii iin onlara zulmetmesine sebep olan nefs-i
emmreyi teskin etmenin de bir ilc, arlklar trplemenin bir aresidir.
Oru, yoksullarn durumunu daha iyi anlamaya, dolaysyla onlarn skntlarn giderme ynnde aba sarfetmeye de vesile olur. "Tok, an halinden anlamaz" atasz de bunu ifade eder.
Orucun, dinimizde nemli bir yeri olan sabr konusuyla irtibat da burada hatrlanmaldr. "Namaz ve sabrla yardm isteyin" (el-Bakara 2/153) ve
"Sabredenlere ecirleri hesapsz olarak tastamam verilir" (ez-Zmer 39/10)
gibi yetler, "Oru sabrn yarsdr" (Tirmiz, Daavt, 86) diyen ve orucun
Allah iin olup mkaftn da kendisinin hesapsz olarak vereceini bildiren
hadislerin ortak anlam, orucun sabr boyutunu ve bunun fazilet ve sevabnn yksekliini anlatr.
Btn bunlara ilveten orucun salk asndan pek ok yararlar bulunduu da uzman hekimler tarafndan ifade edilmektedir. Ramazan orucu zahiren bakldnda, bir yl boyunca alan vcut makinesinin dinlenmeye ve
bakma alnmas gibidir. Oru, zellikle mide ve sindirim organlarnn dinlenmesi iin iyi bir moladr.
Orula ilgili olarak ilki kuts hadis olmak zere Peygamberimizin baz
szleri yledir:
384
LMHAL
"Her bir iyilik iin on mislinden yedi yz misline kadar karlk olabilir;
fakat oru bakadr. nk oru benim iindir ve onun ecrini ben vereceim" (Mslim, Sym,164; Nesa, Sym, 42).
"Kim iman ederek ve sevabn Allah'tan umarak ramazan orucunu tutarsa nceki gnahlar affedilir" (Buhr, Savm, 6).
"Canm elinde tutan Allah'a yemin ederim ki; orulunun az kokusu,
Allah katnda misk kokusundan daha hotur; Allah der ki: Az kokan u
kul ehvetini, yemesini, imesini benim iin terkediyor. Mademki srf benim
iin oru tutmu, o orucun ecrini ben veririm" (Buhr, Savm, 9; Mslim,
Sym, 164).
"Orulu iin birisi iftar ettii vakit, teki Rabbi ile karlat vakit olmak
zere iki sevin vardr" (Buhr, Savm, 9).
"Oru bir kalkandr" (Buhr, Savm, 9; Tirmiz, mn, 8).
A) FARZ ORU
Farz olan oru denince, ramazan orucu kastedilir ve zaten tayin edilmi,
nceden belirlenmi (muayyen) olan oru da budur. Mazeretli veya mazeret-
ORU
385
siz olarak tutulamad zaman, baka bir zaman kaz edilmesi de ayn ekilde farzdr.
Bunun dnda bir de kefret olmak zere tutulan oru vardr. Ramazan
orucunun bozulmas sebebiyle tutulmas gereken kefret orucu yannda
ayrca, zhr, yanllkla ve kaza ile adam ldrme, hacda ihraml iken vaktinden nce tra olma (halk) ve yemin iin tutulacak olan kefret orular da
farz oru kapsamnda deerlendirilmitir. Kefret orucu, yaplan bir hatann
cezas veya telfisi anlamn tadndan kii iin batan belirlenmi bir
ykmllk olmayp, buna sebebiyet vermesi halinde gndeme gelebilen
rz bir ykmllk niteliindedir. Bu bakmdan ramazan orucu "muayyen
farz", dierleri ise "gayr-i muayyen farz" olarak nitelendirilir. Ramazan orucu
sadece belirli bir vakitte, yani ramazan aynda tutulabilirken, dierleri oru
tutmann mubah olduu her zaman tutulabilir.
Ramazan orucunun kazas da istenilen mubah gnlerde tutabilir. Fakat
mam fi'nin kazya kalan orucun ayn yl ierisinde kaz edilmesi gerektiine ilikin gr de dikkate alnarak, herhangi bir sebeple kazya kalan
orucu mmkn olan en ksa zamanda tutmaya almak uygun olur.
B) VCP ORU
Nezir (adak), kiinin dinen ykml olmad bir ibadeti yapmay kendisi iin bir ykmllk haline getirmesidir. Kii, oru tutmay adamsa, bu
adak orucunu tutmas vciptir. Adak adanrken, orucun tutulaca gn belirlenmise, mesel falan ayn falan gn gibi, bu muayyen bir vcip olur ve
orucun belirlenen gnde tutulmas gerekir. Nezredilen itikf orucu da belirli
gnde tutulaca iin muayyen vcip saylr. Orucun tutulaca gn belirlenmemise gayr-i muayyen vcip olur ve diledii mubah bir gnde tutabilir.
Balanm nfile bir orucun bozulmas durumunda bunun kaz edilmesi
Hanefler'e gre vciptir. Mlikler ise kaznn farz olduunu sylemilerdir.
fi'ye ve Mlik'ten baka bir rivayete gre ise, nfile orucun kazs gerekmez.
C) NFLE ORU
Farz ve vcip olan orularn dnda tutulan orular nfile oru olarak
isimlendirilir. Daha nce namaz eitlerini ele alrken belirttiimiz gibi, nfile, gereksiz anlamna deil, farz ve vcip olann dnda, ksaca gerekenin
dnda yaplan anlamna gelir. Daha fazla sevap kazanmak maksadyla
386
LMHAL
yapld iin tabir cizse nfile ibadet, bir bakma fazla mesai yapmaktr.
Nfile orularn snnet, mstehap, mendup veya tatavvu olarak adlandrldklar da olur.
Nfile oru, mubah olan tm gnlerde tutulabilir. Ancak baz gnlerde
oru tutmak daha faziletli grlerek bugnlerde oru tutmak snnet veya
mendup kabul edilmitir. Peygamberimizin sklkla oru tuttuu veya oru
tutulmasn tavsiye ettii gnler, ksaca oru tutmann mendup kabul edildii belli bal gnleri grelim.
Oru Tutmann Mendup Olduu Gnler
1. evval Orucu. Ay takviminde ramazan ayndan sonraki ay, evval
aydr. evval aynda alt gn oru tutmak mstehaptr. Bu orularn bayramn hemen arkasndan pe pee tutulmas daha faziletli olmakla birlikte ay
ierisinde aralkl olarak tutmak da mmkndr. Kaz veya adak orularnn
bugnlerde tutulmasyla da ayn sevap elde edilir. Peygamberimizin, ramazan orula geirip buna evvalden alt gn ilve eden kiinin btn yl
orulu geirmi olaca ynndeki ifadesini (Mslim, Sym, 204), "Kim iyi
bir amel ilerse, kendisine bunun on kat ecir vardr" (el-Enm 6/160) yetiyle birlikte deerlendiren kimi limler, bire on hesabyla, ramazan orucunun on aya, alt gn evval orucunun da altm gne karlk olduunu ve
bu suretle btn yln orulu geirilmi saylacan sylemilerdir.
2. Aure Orucu. Muharrem aynn onuncu gnne "r" denilir. Hz.
Peygamber'in bugnde devaml olarak oru tuttuu rivayet edilmitir. Fakat
sadece o gnde oru tutulmas doru grlmemi, bunun yannda bir nceki
veya bir sonraki gnn de orulu geirilmesi tavsiye edilmitir. Bir rivayete
gre Peygamberimiz Medine'ye geldiinde yahudilerin aure gnnde oru
tuttuklarn grnce, bu orucun anlamn yani ne iin tutulduunu sormutu. Yahudiler, bugnn byk bir gn olduunu; Allah'n Ms'y ve
sriloullar'n dmanlarndan bugnde kurtardn ve Ms'nn bu sebeple bugnde oru tuttuunu, kendilerinin bugnde oru tutmalarnn da
bundan kaynaklandn syleyince, Peygamberimiz "Ben Ms'ya sizden
daha yaknm" demi ve bugnlerde oru tutulmasn emretmitir (bn Mce,
Sym, 41). Aure orucunu Chiliye dneminde Araplar'n tuttuu ve Hz.
Peygamber'in de ramazan orucunun farz klnmasna kadar bu orucu tutmay emrettii rivayetleri de vardr (Mslim, Sym, 116). Daha sonra ramazan orucu farz klnnca aure orucu bir ykmllk olmaktan karlm,
fakat aure gn oru tutulmas tavsiye edilmi ve bugn oru tutmak snnet olarak devam etmitir.
ORU
387
5. Zilhicce Orucu. Zilhicce aynn ilk dokuz gnnde oru tutmak tavsiye edilmitir. Zilhicce aynn 10. gn kurban bayramnn ilk gndr.
Peygamberimizin zilhiccenin ilk dokuz gn oru tutmay srdrd rivayet edildii iin zilhiccenin ilk dokuz gnnn, yani kurban bayramndan
nceki dokuz gnn orulu geirilmesi mstehaptr. Fakat skntya ve halsizlie sebep olaca gerekesiyle, hacda olanlarn 9. gn (arefe gn) oru
tutmas mekruh grlmtr. Peygamberimiz arefe gnnn faziletine ilikin olarak "Arefe gnnden daha ok Allah'n cehennem ateinden insanlar zat ettii bir gn yoktur" buyurmu, yine "Arefe gn tutulan orucun
bundan nce ve sonra birer yllk gnahlar rtecei Allah'tan umulur" dedii (Mslim, Sym, 196-197) nakledilmitir.
6. Haram Aylarda Oru. Haram aylar olarak anlan zilkade, zilhicce,
muharrem ve receb aylarnda, perembe, cuma ve cumartesi gnleri oru
tutmak mstehaptr.
7. ban Orucu. ban aynda oru tutmak mstehap saylmtr. ie
vlidemizin belirttiine gre Peygamberimiz en ok orucu ban aynda
tutmu, ban aynn tamamn orula geirdii olmutur. Fakat, pazartesiperembe veya her ay gn ve benzeri gibi tutulagelen mtat oru dnda
ban aynn ikinci yarsnda oru tutmak baz limlerce mekruh kabul edildii gibi, fi mezhebine gre haram saylmtr.
8. Dvd Orucu: Gn ar oru tutmak yani bir gn oru tutup ertesi
gn tutmamak, Peygamberimiz tarafndan "savm- Dvd" olarak nitelenmi
ve bu ekilde oru tutmann faziletli olduu ifade edilmitir. Peygamberimiz
388
LMHAL
bu ekildeki oru hakknda "En faziletli oru Dvd'un tuttuu orutur; o bir
gn oru tutar, bir gn tutmazd" demitir. Sahbeden Abdullah b. Amr,
"Ben daha fazlasn tutabilirim" deyince, Peygamberimiz bunun faziletli bir
ekil olduunu ve daha fazlasn tutmaya almamay tavsiye etmitir
(Mslim, Sym, 187-192). Bu bakmdan gn ar oru tutmak, en faziletli
nfile oru olarak deerlendirilmitir.
Yukarda belirtilen gnlerde oru tutmann fazileti ve kiiye kazandraca sevaplar konusunda birok hadis rivayet edilmitir. Oru tutmann tavsiye edildii gnler incelendiinde bunlarn belirlenmesinin geliigzel olmayp, belli bir periyoda gre dzenlendii grlr. Bu bakmdan oru tutmann ruh ve beden yararlar gz nne alndnda yln belli zamanlarnda
oru tutmak olduka yararl, tutulacak orular Peygamberimizin nerdii
gnlerde tutmak ise olduka sevapldr. Bununla birlikte, oru tutulmas
haram ve mekruh olmayan gnlerde kii kendi durumuna ve tercihine gre
istedii zaman nfile oru tutabilir.
ORU
389
390
LMHAL
ORU
391
zan ayna ulamas oru emrinin fiilen ona ynelmesi anlamna gelir. Vcb
sebebi tabiriyle kastedilen budur. Nitekim "... ramazan ayna yetien onu
orulu geirsin" (el-Bakara 2/185) yeti de bu ykmllk-sebep ilikisini
gstermektedir.
Namaz ibadetinde vakit, namazn hem vcb sebebi hem de shhat art
olduundan onun sebep yn zerinde ayrca durulmamtr. Ramazan ay
ise, orucun sadece vcb sebebi olduundan ayrca zerinde durulmasna
ihtiya vardr. Konuyu nemli hale getiren bir dier sebep de ramazan aynn balang ve bitiinin tesbitinin nasl yaplaca konusunun teden beri
tartmal oluudur. Literatrde bu konu "r'yet-i hill" yani hillin grlmesi
meselesi olarak adlandrlr.
A) HLLN GRLMES
Kamer aylar, adndan anlald gibi balangc ve bitii ayn hareketlerine gre belirlenen aylardr. Ramazan orucu, ramazan aynda tutulduundan ve ramazan ay da ay takvimine gre her sene deitiinden, oruca
balayabilmek iin ncelikle, ramazan aynn baladn tesbit etmek gerekmektedir. Peygamberimiz "Hilli (ramazan hilli) grnce oruca balaynz ve hilli (evval hilli) grnce bayram ediniz. Hava bulutlu olursa iinde
bulunduunuz ay otuza tamamlaynz" buyurmutur (Buhr, Savm, 5,
11; Mslim, Sym, 3-4, 7-10). Bir baka hadiste de "Hilli grmedike
balamaynz, hilli grmedike bayram etmeyiniz. Hava bulutlu olur da
hilli gremeyecek olursanz, ay otuza tamamlayn" (Buhr, Savm, 11)
buyurulmutur. Bunun iin ban aynn 29. gnnden itibaren hilli grme
aratrmalar yapmak gerekmitir. Ayn ekilde, ramazan aynn kp evval
aynn girdiini anlamak, dolaysyla bayram gn oru tutmu olmamak
iin bu defa ramazann 29. gnnden itibaren hill gzetlenir ve grlmeye
allr. ban aynn yirmi dokuzunda hava bulutlu olur da ay grlemezse, kamer aylar bazan 29 bazan 30 ektiinden, Peygamberimizin
direktifi dorultusunda ban aynn otuz ektii farzedilerek ona gre davranmak gerekir.
Bir hadislerinde Peygamberimiz "Biz mm bir toplumuz; hesap ve
okuma yazma bilmeyiz. unu biliriz ki ay, ya 29 ya 30'dur" (Buhr, Savm,
11,13; Mslim, Sym, 15; Eb Dvd, Savm, 4) buyurmutur.
392
LMHAL
ORU
393
bir, ok istisna durumlarda iki gnlk fark ortaya karacaktr. Nitekim astronomik verilere gre ayn ilk kez grld yerle, buraya en uzak yerdeki
grl arasndaki sre fark dokuz saatten ibarettir. Halbuki gnein hareketinde, belki de her anna gre yzlerce farkl anlarda, belki farkl blgelerde gnn her annda namaz klnm olmaktadr.
Ulam ve iletiim imknlarnn son derece yava ve yetersiz olduu dnemlerde, ihtilf- metliin dikkate alnmas anlalabilir, izah edilebilir ve
savunulabilir bir durum olsa bile iletiim imknlarnn son derece sratli
olduu gnmzde, byle bir grn savunulmas imknszdr. Kald ki,
fakihlerin byk ounluu, ilk dnemlerden beri, ihtilf- metlie itibar
edilmeyeceini, bir yerde grlen hillin dier yerler iin de geerli olacan
sylemilerdir. Bu gr, savunanlarnn ve delillerinin gll bir yana,
btn mslmanlarn ayn zamanda oru tutmalar ve ayn zamanda bayram etmeleri sonucunu dourduu ve zhiren de olsa bir birlik salad iin
bile daha isabetli saylmaya lyktr.
Asl tartma astronomi ilminin verilerine gre hareket edilip edilmeyecei noktasnda toplanmaktadr. Bu konuda, astronomi ilminin verilerine
itibar edilmeyeceini savunanlarn argmanlar olduka zayf grnmektedir. Bir kere, Peygamberimiz "Hilli grnce oru tutun..." dediine gre,
aslolan hillin grlmesidir; grmenin nasl olduu deil. Hadiste geen
r'yet kelimesinin ba gzyle grmek anlamna geldiini iddia etmek ise
bir zorlamadr; nk o kelimenin klasik Arapa'da anlamak, bilmek gibi
anlamlar vardr. te yandan, astronomik verilere itibar edilmeyii, Peygamberimizin yukarda geen "Biz mm bir toplumuz, hesap, okuma yazma
bilmeyiz" szne dayandrlyorsa, bu takdirde, mslmanlar ne kadar cahil
kalrlarsa o kadar iyi mslman olurlar gibi bir anlam karlmas kanlmaz
olur. Esasen Peygamberimizin bu sz, o toplumun bilgi ve tecrbe birikiminin ince hesaplar yapmaya yetmeyeceini, fakat bu iin znde hesap
meselesi olduunu da gstermi olmaktadr.
Hz. Peygamber tarafndan hillin plak gzle grlmesi gibi bir lnn getirilmi olmas, bu yntemin kameri ayn balang ve bitiini belirlemede yegne
yol olduunu belirlemek iin deil, belki de teden beri kullanlagelen mtat yol,
her trl artta ve imknszlk iinde uygulanabilir bir yntem olmas sebebiyledir. badetlerin ifasnda kolaylk esastr. slm'daki btn ibadetlerin ortak zellii, sade, kolay anlalr ve kolay tatbik edilebilir olmasdr. Bu bakmdan slm'daki ibadetler, hibir uzmanlk ve bilim dalnn gelimedii toplumlarda bile,
tarihte grld gibi, en sradan insanlar tarafndan bile kolaylkla yerine geti-
394
LMHAL
rilebilir. Sabah namaz klacak olan kii, kafasn uzatp dou tarafna bakt
zaman, gnein doup domadn grebilir. Ama iin z itibariyle yaln ve
kolay olmas, hibir zaman, bilimsel verilerin ve gelimelerin dikkate alnmamas
gerektii anlamna ekilemez. Tam tersine bilimsel gelimelerden, her konuda
olduu gibi, ibadetler konusunda da yararlanmak gerekir.
Gnmzde astronomi ilmi olduka gelimi, ayn ve gnein hareketlerinin hassas bir ekilde tesbiti mmkn hale gelmitir. Artk ince astronomik
hesaplar sayesinde, gelecek birka yllk namaz vakitlerini gsteren takvimler bile hazrlanabilmektedir. Astronomik hesap, ayn plak gzle grlebilir
olmasn esas aldna gre, en dorusu bu esasa gre hazrlanan takvimlere
gre hareket etmektir. Bu konuda dnya mslmanlar arasnda devletler
dzeyinde bir gr birliine varlp, her yl mslmanlarn lht bir atmosfere girmeye hazrlandklar ramazan aynda onlar tereddte dren ve
ibadet evklerini kran r'yet-i hill tartmasna bir son verilmesi gnmz
mslmanlarnn ortak dileidir. Bu suretle, hi deilse oru ve bayram mnasebetiyle bir birlik ve beraberlik iinde olunmu, ideolojik sylemler iin
istismar edilen bir konu olmasnn nne geilmi, slm lkelerinin anlamsz bir rekabet ve gruplama iine girmesi de nlenmi olur.
Klasik dnem fakihleri de, ryet-i hill tartmasn kesmek maksadyla,
kamu otoritesinin (hkim) bu konudaki kararn herkes iin balayc kabul
etmilerdir. lkemizde, her yl yaanan anlamsz ve lzumsuz tartmalara
son vermek iin, bu alanda kamu otoritesi saylan Diyanet leri Bakanl'nn
astronomik veriler esas alnarak kabul ve iln ettii takvime uyulmas en
dorusudur. Bu suretle mslmanlar arasnda gereksiz yere oluturulan gerginlik ve soukluk ortadan kalkacak ve bayramn btn lkede ayn gnde
yaplm olmas, birlik ve beraberlik ruhunun kuvvetlenmesine katkda bulunacaktr. Bununla birlikte, astronomik hesapla tatmin olmayp hillin gzle
grlmesi gerektiini dnenler, meseleyi tabii mecrandan saptrmamak ve
fitneye sebep olmamak artyla sadece kendi nefislerinde gzle grmeyi esas
alarak davranabilirler. Unutmamal ki mslmanlar arasnda fitneye sebep
veya alet olmak byk gnahtr. Kur'an diliyle ifade etmek gerekirse,"Fitne,
savatan (ldrmekten) bile ktdr" (el-Bakara 2/191, 217).
B) YKMLLK ARTLARI
Orucun ykmllk artlar denince, bir kimsenin oru ibadetiyle ykml (mkellef) saylmas, farz veya vcip bir orucun bir kimsenin zimmetinde bor olarak sabit olmas iin aranan artlar kastedilir. Fkh literatrnde bu artlar, orucun vcb artlar" olarak da anlr. Oru tutmamay mu-
ORU
395
bah klan mazeret halleri de, bu ykmllk artlarn aklayan ilve bilgilerdir.
a) Ykmllk artlar
Namaz mkellefiyeti iin gerekli olan artlar yani Mslmanlk, ergenlik
(bul) ve belli bir akl olgunluk dzeyinde olmak (akl), oru iin de gerekli
ve geerlidir.
Ergenlik yana gelmeyenler ibadetlerle ykml olmamakla birlikte,
altrmak ve sndrmak maksadyla, aile bykleri onlara ara ara namaz
klmalarn ve oru tutmalarn syleyebilir. Peygamberimiz, yedi yandan
on yana kadarki srede ocuun namaza altrlmasn nermitir. Beden
durumlar dikkate alnmak artyla ocuklarn 8-9 yalarndan itibaren oruca
altrlmalar da uygundur.
Genel vcb artlar yannda kiinin ayrca oru tutmaya g yetirecek
durumda olmas ve yolcu olmamas da arttr. Bu artlar orucun edasnn
vciplik artlar olarak da adlandrlr. Oru bahsinin banda zikrettiimiz
yetin belirttiine gre, hasta ve yolcu olan kiiler isterlerse oru tutmayabilirler. Fakat tutmadklar orular normal duruma dndkten sonra kaz
ederler. Hasta iin normal durum iyilemek, yolcu iin ise, yolculuun bitmesidir (ikamet). Oru tuttuu takdirde kendisinin veya ocuunun zarar
grmesi muhtemel olan gebe veya emzikli kadnlar da oru tutmayabilirler.
Hatta zarar grme ihtimali kuvvetli ise tutmamalar gerekir. Durumlar normale dndnde tutamadklar orular kaz ederler.
Yallk sebebiyle oru tutmaya artk gc yetmeyenler, bunun yerine bir
fakir doyumluu olan fidye verirler.
b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler
Kur'an'da ve hadislerde, dinde insanlara zor gelecek hibir ykmlln bulunmadna sklkla iaret edildiini, herhangi bir sknt ve meakkatin bulunduu durumda da mkelleflere birtakm kolaylk ve ruhsatlarn
tannm olduunu biliyoruz. Bu genel ilkenin bir paras olarak, baz durumlarda farz olan ramazan orucunu tutmamaya da msaade edilmitir.
Ramazan orucunu tutmamay mubah klan mazeretler (zrler) genel
hatlaryla unlardr:
1. Sefer. Namaz blmnde belirtildii zere sefer (yolculuk) hali, genellikle, sknt ve meakkatli olduu iin yolcu olanlara birok konuda ko-
396
LMHAL
4. Yallk. Dinimiz oru tutmaktan ciz olan yal kimselerin oru tutmasn istememi, bunun yerine, tutamadklar her gn iin bir yoksulu doyuracak kadar fidye vermelerini ngrmtr. Blm banda zikredilen
yette oru tutmaya g yetiremeyenlerin veya tutmaya altklar takdirde
byk bir sknt ekecek olanlarn fidye vermeleri gerektii ifade edilmektedir. yileme midi bulunmayan hastalar da bu hkmdedir. Ancak ramazanda oru tutma gcne sahip olmayp da, daha sonra kaz edebilecek
durumda olanlar fidye vermeyip tutamadklar orular kaz ederler.
ORU
397
yilemeyen srekli bir hastalk nedeniyle oru fidyesi veren kimse daha
sonra oru tutmaya g yetirecek olsa fidyenin hkm kalmaz; oru tutmas
ve nceki tutamad orular kaz etmesi gerekir.
5. leri Derecede Alk ve Susuzluk. Orulu bir kimse alktan veya
susuzluktan dolay helk olacandan, beden ve ruh salnn ciddi boyutta
bozulacandan endie ediyorsa veya byle bir eyin olmas tecrbeye veya
doktor raporuna gre kuvvetle muhtemel ise, orucunu bozmas ciz olur.
Hatta lm tehlikesi aksa oru tutmas haram olur.
6. Zor ve Meakkatli lerde almak. Esas itibariyle bir insann
ibadetlerini normal bir ekilde yapmasn engelleyecek zor ve ar ilerde
almas veya altrlmas doru deildir. nsann ibadetini salkl bir ekilde yapmakla geimini temin ikilemi arasnda braklmas insan haklar
asndan kesinlikle kabul edilebilir bir durum deildir. Byle bir durumda
braklan kii, eer toplum kendisine daha iyi i imknlar salayamyorsa,
dolaysyla iinden ayrld takdirde geim sknts ekmesi kesin veya
kuvvetle muhtemel ise, bu durumda oru tutmayabilir. Geici bir sre ar
bir ite almak durumunda kalan ise bu durumda oru tuttuu takdirde
salna bir zarar erieceinden endie ediyorsa oru tutmayabilir. Bunlar
imkan bulurlarsa kaza ederler, deilse oru yerine fidye verirler.
Kur'an'da oru tutmamay mubah klan mazeretler olarak hastalk, yolculuk ve oruca g yetirememeden sz edilmitir (el-Bakara 2/184-185).
Fakihler de oru tutmama ruhsatn bu durumla snrl tutmay tercih etmi, bu durumun ortak zellii meakkat olsa bile, her meakkat halinde
oru tutulmayabileceini sylemekte mtereddit davranmlardr. Bunun en
bata gelen sebebi, mkelleflerin sbjektif ve deiken bir durum olan meakkati belirlemede lsz veya mteshil davranp olur olmaz bahanelerle
orucu terketmesine yol ama, yani bu ruhsat ktye kullanma endiesidir.
Bununla birlikte oru ibadeti, netice itibariyle kul ile Allah arasnda kalan bir
ykmllk ilikisi olduundan, mkelleflerin yukarda saylan mazeretler
nda kiisel inisiyatiflerini kullanmas, mazeretleri ilerine sinmedii srece orucu terketmemesi, hakl ve geerli bir mazeretlerinin bulunduuna iyice
kani olduklarnda da anlan ruhsattan yararlanmas isabetli bir tutum olur.
Sralanan bu mazeretlerden biri sebebiyle oru tutamayan kimse, oruca, orululara ve ramazan ayna hrmeten, mmkn olduka bunu belli etmemelidir.
Canna veya bir uzvuna ynelik bir tehdide mruz kalan kimsenin nasl
davranacana ilikin olarak kimi limler, zorlama karsnda ramazan oru-
398
LMHAL
C) GEERLLK ARTLARI
Orucun sahih (geerli) olmas iin, oru tutmaya niyet etmi ve orucu
bozacak eylerden kanm olmak arttr. Esasen orucu bozacak eylerden
kanmak, teknik anlamda rkn olmakla birlikte, ibadetin sahih olmas iin
kanlmaz bir art olduu iin burada shhat art olarak ele alnmtr. Kadnlar iin ilve art ise, onlarn hayz veya nifas durumunda olmamalardr.
Peygamberimizin hanmlarndan gelen btn rivayetler, onlarn ayba
hallerinde namaz klmadklar ve oru tutmadklar ynndedir.
Daha nce namaz bahsinde ve bu blmn banda da belirtildii gibi
hayz veya nifas halinde bulunan kadnn oru tutmas haram olduu gibi,
tutaca oru da geerli olmaz. Kadnlar bu durumlar sebebiyle tutamadklar orular daha sonra istedikleri bir zamanda kaz edebilirler. Fakat evval
ay iinde tutarlarsa hem borlarndan kurtulmu, hem de Peygamberimizin
evvalde oru tutmaya ilikin tavsiyesine uymu olurlar.
Cnplk, hayz ve nifastan farkldr. nk; cnpln gereklemesi
ihtiyar olduu gibi, gusletmek suretiyle cnplkten temizlenmek de mmkndr. Bu bakmdan cnplk oruca balamaya engel grlmemitir. Bununla birlikte mmkn olan en ksa zamanda cnplkten temizlenmek
gerekir.
ORU
399
a) Niyet
Dier ibadetlerde olduu gibi oru ibadetinde de niyet arttr. filer ve
baz Mlikler niyeti rkn saymlardr. Her ikisine gre de, niyet edilmedii
takdirde sabahtan akama kadar a durmak oru yerine gemez. Bu bakmdan, ister farz veya vcip, isterse nfile olsun her tr oruta niyet arttr. Herhangi bir oruca kalben niyet etmek, hangi orucu tutacan kalbinden geirmek yeterlidir. Bu niyetin dil ile ifade edilmesi, onun teyit edilmesi ve perinlenmesi anlamna geldiinden mendup saylmtr.
aa) Niyetin Vakti. Her trl oru iin mmkn olduka, sabah vakti
girmeden nce veya geceden niyet etmek en faziletli olandr. nk bu
suretle hem mezheplerin bu konudaki ihtilflarnn dnda kalnm, hem de
niyet ibadetin balama vaktiyle ayn zamana getirilmi olur. Nitekim niyetin
hangi vakitte yaplaca konusu mezhepler arasnda ihtilfl olduu gibi,
niyetin vakti asndan oru trleri arasnda da fark gzetilmektedir.
1. Hanefler'e gre ramazan orucu, nfile orular ve vakti belirtilmi
adak (nezr-i muayyen) orularnn niyet etme vakti gn batmndan balayp
ertesi gnn kuluk vaktine hatta le namaz vaktinin girmesinden az
nceki vakte kadar devam eder. le vakti girdikten sonra artk hibir oruca
niyet edilemez.
Zevalden nce nfile oruca niyet etmenin cizliini gsteren hadisler
bulunmaktadr. Bunlardan birinde, Peygamberimizin bir gn ie vlidemize le yemei hazrlayp hazrlamadn sorduu, Hz. ie'nin yiyecek
bir ey olmadn sylemesi zerine Peygamberimizin o gn oru tuttuu
rivayet edilir.
Mlikler'e gre niyetin geerli olmas iin gnein batmasndan itibaren
gecenin son ksmna kadar veya fecrin domas ile birlikte yaplmas gerekir.
nk sabahleyin, yani oru ibadetinin balama vaktinde niyet edilmeyince
o gnn orulu geirilmeyecei belirli hale gelmi olur.
filer'e gre ise ramazan orucu, kaz orucu ve adak orucuna geceden
niyetlenmek arttr. Fakat nfile oruca zevalden nceye kadar niyetlenmek
cizdir.
2. Zimmette sbt bulmu orulara ise en ge imsak vaktine kadar niyet
edilmi olmas ve orucun belirlenmesi gerekir. Orucun zimmette sbt bulmas, oru borcunun kanlmaz bir ekilde kesinlemi, sabit hale gelmi olmas
demektir. Mesel balanm fakat bir sebeple tamamlanamam nfile orucun
400
LMHAL
ORU
401
olursa, engel kalktktan sonra yeniden niyet gereklidir. Tek bir niyetin yeterli
olduu orularda her gece niyetlenmek ise menduptur. Mlikler'in bu konudaki
gerekesi ilgili yette geen "Sizden her kim ramazan ayna yetiirse onu orulu
geirsin" ifadesidir. Ay, tek bir zamana verilen isimdir, dolaysyla ay sresince
oru tutmak btn bir ibadet hkmnde olup namaz ve hacca benzer, tek bir
niyet ile eda edilebilir.
cc) Niyetle lgili Baz Ayrntlar. Oruca niyetin vaktiyle ve ekliyle ilgili ayrnt saylabilecek baz bilgiler de bu ibadetin geerliliini yakndan
ilgilendirir. Bunlar u ekilde sralanabilir:
1. inde bulunulan gn, gne batmadan nce ertesi gnn orucuna
niyet edilemez.
2. Gne battktan sonra herhangi bir oruca niyet edilmesi halinde,
ikinci fecre kadar yeme, ime ve cinsel ilikide bulunmak niyete ve oruca
zarar vermez. nk bu niyet ikinci fecirden itibaren balayacak olan oru
ibadeti iin yaplmtr. Nitekim bu ekilde niyet eden kimse, herhangi bir
sebeple, ikinci fecrin domasna kadar, bu niyetini geri alabilir.
3. Oru tutup tutmayacanda tereddt olmas durumunda veya niyetin
bir arta balanmas durumunda niyet gereklemi olmaz. Niyet, kesin
azim ve karar demektir.
4. Ramazanda, ramazan orucundan baka oru tutulamayaca iin,
hangi oruca niyet edilirse edilsin ramazan orucu yerine geer. Fakat, daha
nceden oru tutmay adad belirli gnde, baka vcip bir oruca (mesel;
kefret orucuna veya bir ramazan orucunun kazsna) niyet ederek oru tutacak olsa, arlk kazanan gre gre bu oru, niyetlendii vcip oru yerine
geer, belirli adak orucunu kaz etmesi gerekir.
5. Hem kefrete hem de nfileye niyet edilerek tutulan oru, kefret
orucu yerine geer; fakat hem kazya hem de yemin kefretine niyet edilerek tutulan oru, her ikisi de vciplik asndan edeer olduu iin, hibirinin yerine gemez, nfile olur.
Sahura kalkp yeme ve ime de niyet yerine geer.
6. Tutulamam ramazan orularn kaz ederken, bir belirleme yapmakszn, kazs gereken oruca diye niyet edebilecei gibi, belirleme yaparak
da niyet edebilir. zerinde ok sayda kaz borcu varsa "kazs gerekli ilk
oruca" diyerek niyet edilebilir.
402
LMHAL
ORU
403
tutmak isteyen sahurda bir eyler yesin" (Msned, III, 367, 379), "Sahura
kalkn, nk sahur yemeinde bereket vardr" (Buhr, Savm, 20; Mslim,
Sym, 45), "Sahur yemei ile gndz tutacanz oruca; ve le zeri uykusuyla da (kaylle) tehecct namazna kuvvet kazann" (bn Mce, Sym, 22).
mutur. ftar yemeklerini, zenginler arasnda bir lks ve gsteri yar haline getirmekten kanmak gerekir. Yine varlkl kimselerin, her zamankinden daha fazla olarak, ramazanda ihtiya sahiplerine yardmda bulunmas
beklenir. Varlkl kimselerin bulunduu bir blgede akam ne ile iftar edeceini dnen insanlarn kalmam olmas gerekir. Bu hem Mslmanln
yksek bir amac hem de oru ibadetinin verdii kalp inceliinin bir gereidir. Aksi bir durum elbette ki varlkl kimselerin vicdann rahatsz edecektir.
Sabah namaznn vaktini geirmemek kaydyla cnp sabahlamak ciz ise
de ibadete balarken temiz olmak dncesiyle daha nce gusletmek uygundur. Hayz ve nifastan temizlenen kadnlar iin de ayn durum geerlidir. Bununla birlikte cnp olarak sabahlayan kimsenin gerekli dikkati gstermek
artyla, banyo yapmas cizdir. ie vlidemizin bildirdiine gre Peygamberimiz, baz kereler cnp olarak sabah namaz vaktine girmitir.
Oru, kiinin Rabbiyle gnl ban glendiren, ona mnev ve derun
bir haz tattran, irade eitimine ve kalp inceliine yol aan ibadetlerden ol-
404
LMHAL
duu iin oru tutan kii zaten dilini kt, irkin, bakalarn rencide edecek
bo ve gereksiz szlerden koruyacaktr. Oru bu tesiri tam meydana getiremiyorsa, oru tutan kimsenin bu sonucu ve etkiyi elde etmek iin almas,
orulu iken sz ve davranlarna daha ok dikkat etmesi gerekir. Hele insanlarn birbirleri hakknda kt kanaate sevkedecek ve ilikilerini bozacak
dedikodu ve sz tama gibi dinimizce hibir zaman ho grlmeyen davranlar, orucun mnev haline taban tabana zt eylerdir. Peygamberimiz
orucun bu ynn anlatmak zere "Yalan konumay brakmayan, yanl
davranlardan kanmayan kimsenin kendini a ve susuz brakmasna Allah'n ihtiyac yoktur" (Buhr, Savm, 8) buyurmutur. Aslolan ibadeti
amacna uygun yapmak, ibadetin zevkini tatmaktr. badetlerin hakk verilmeye alld takdirde bunun nce kiinin kalp ve vicdanndaki olumlu
etkileri, sonra da toplumdaki olumlu sonular ok belirgin bir ekilde ortaya
kacaktr. Peygamberimiz bu noktaya iaretle "Hibiriniz orulu iken kt
laf sylemesin; barp armasn, hatta kendisine ar szler syleyen (kfreden) birine dahi sadece 'Ben oruluyum' demekle yetinsin" (Buhr,
Savm, 2; Mslim, Sym, 160) buyurmutur.
Ramazann mnev atmosferini daha iyi hissedebilmek iin Kur'an okumak, eksikliini hissettii bilgileri renmeye almak yerinde olur. Ayrca,
her ramazanda mutlaka Kur'n- Kerm'in Trke anlam, mukabele okur gibi
bir defa okunmal, genel hatlaryla Kur'n- Kerm'in ierii hakknda bilgi
sahibi olunmal, daha derin ve detayl bilgiye ihtiya hissedilen konularda, o
alanda yazlm eserlere veya bizzat ehliyetli hocalara bavurulmaldr.
E) TKF
Fkh terimi olarak itikf, bir mescidde ibadet niyetiyle ve belirli kurallara
uyarak inzivaya ekilmek demektir. Hadis kaynaklar Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretten sonra her yl ramazann son on gnnde itikfa ekildiini,
hanmlarnn da genelde Resl-i Ekrem'le birlikte itikf yaptn nakleder
(Buhr, tikf, 3; Mslim, Hayz, 6; Tirmiz, Savm, 80). Peygamberimizin
ramazann son on gnnde daha fazla ibadet ettii bilinmektedir. ie vlidemizin belirttiine gre Resl-i Ekrem ramazann son on gnne girildiinde
btn geceyi ihya eder; ailesini uyandrr ve kadnlardan ayr kalrd.
Hz. Peygamber'in bu tatbikatndan hareketle limler, orulunun zellikle
ramazann son on gnnde itikfa girmesini mstehap kabul etmilerdir.
Hatta Hanefler, Hz. Peygamber'in bunu devaml yapm olmasndan hareketle itikf kif nitelikte mekked snnet saymtr. tikf bir ibadet nevi
ORU
405
V) ORUCUN YASAKLARI
Orucun yasaklar, dorudan sylenirse yemek, imek ve cinsel ilikide
bulunmaktr; tersinden sylenirse orucun yasaklar, orucun bozulmasna
sebep olan eylerdir. Blm banda da belirttiimiz gibi oru, yeme, ime ve
cinsel ilikiden kanmaktr. Dolaysyla bu hususa dikkat edildii takdirde oru tutulmu olur. Bununla birlikte baz davranlarn, saylan bu
eyin kapsamna girip girmedii konusunda gerekli veya gereksiz tereddtler oluabilmektedir. Yine orucun bozulmasna yol amamakla birlikte, orucun genel havasna, anlam ve gayesine yakmayan eyler konusunda da
dikkatli olmak gerektii iin burada gnlk hayatta karlalabilecek baz
durumlara ksaca iaret etmek istiyoruz.
406
LMHAL
A) ORUCUN MEKRUHLARI
teden beri fkh ve ilmihal kitaplarnda mekruh olarak nitelendirilen
eylerin bir ksm, orucun anlam ve gayesine yakmayan eyler, bir ksm
da biraz ileri gidildii takdirde orucun bozulmasna sebep olabilecek eylerdir. Mesel bir eyi tatmak ve inemek mekruhtur; nk aza alnan bir
eyin yutulma tehlikesi bulunmaktadr. Fakihler yine ayn gerekeyle, bir
insann eiyle pmesini, ona sarlmasn mekruh saymlardr. nk bu
davran, orucu bozacak bir fiili ilemeye gtrebilir. Esasen bir insann
eiyle pmesi oruca zarar vermez. Nitekim ie vlidemiz, Peygamberimizin orulu iken hanmlaryla elleip akalatn ve ptn anlatmtr (bn Mce, Sym, 19; Muvatta, Sym, 13).
Ar titizlikleri gerei misvak kullanmay dahi mekruh sayanlar bulunmakla birlikte, limlerin ounluu bunu mekruh grmemilerdir. Gnmzde yaygn olduu ekliyle az ve di temizliinin di fras ve di macunu
kullanlarak yaplmas da oruca zarar vermez; stelik aksatlmamas gereken
yerinde bir davran da olur. Az ve di temizliini gndz yapmamay
tercih edenler, bunu mutlaka sahurdan sonra yapm olmaldr. Orulunun
normal temizlik iin veya cnplkten temizlenmek iin ykanmas mekruh
olmamakla birlikte, serinlemek maksadyla ykanmas oru esprisine aykrlk gerekesiyle mekruh saylmtr. Orulunun gzel koku srnmesi veya
gzel kokan bir eyi zel olarak koklamas da mekruh saylmaz.
Ayrca, esasen orucu bozmamakla birlikte, orulunun direncinin krlmasna ve gsz dmesine yol aan, kan aldrmak vb. eyler mekruhtur.
Konunun banda sahurun geciktirilmesi ve iftarn vakit girer girmez yaplmasnn anlamna ilikin olarak sylediimiz hususlar burada da geerlidir.
ORU
407
408
LMHAL
Fakihler aza giren yamur, kar veya doluyu isteyerek yutmay, su ime
kapsamnda deerlendirerek orucu bozacan; fakat, kiinin kast olmakszn
boaza inen yamur, kar ve dolunun orucu bozmayacan sylemilerdir.
Kusma, kasten yaplmad durumlarda orucu bozmaz. Kasten yapldnda ise, sadece az dolusu olmas halinde bozar.
Batan beri ortaya koymaya allan oru tutma esprisi ve orucun anlam ve amacyla pek badamayan muhtemel btn davranlar ve olaylar
tek tek sralamak mmkn olmad iin bu konuda yle bir aklama getirmek doru olur: Orucun anlam, Allah rzs iin, gerek beslenme gerekse
tat ve keyif alma kast ve arzusu ieren yiyip ime ve cinsel ilikiden uzak
durmak, zetle nefsi itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmektir.
Bu yasan ihlli saylan her davran orucun mna ve gayesine aykrdr.
Yeme, ime ve cinsel iliki saylan her davran orucu bozar, kaz edilmesini
gerektirir. Kastl olarak yaplrsa hem kaz hem kefret gerekir.
Baylma ve delirmenin orucu bozan eylerden saylmas, esasen oru
yasaklarnn ihlli ile ilgili olmayp, btn mkellefiyetlerde n art olan
bilinlilik halinin geici veya srekli olarak yitirilmesi ile ilgilidir. Bu halin
kaplad gnlerin kaz edilmesinin istenmeyii de ayn sebebe baldr.
Unutarak bir ey yemek ve imekle oru bozulmaz. Peygamberimiz
orulu olduunu unutarak yiyip ienlerin oruca devam etmelerini, onlar
Allah'n yedirip iirdiini sylemitir (Buhr, Savm, 26; Mslim, Sym,
17). Fakat yanllkla (hata) yiyip imek bundan farkl olup Hanefler'e gre
orucu bozar. Mesel; bir kimse orulu olduunun farknda olduu halde
kastsz olarak yanllkla bir ey yese veya ise, diyelim ki abdest alrken
azna ald sudan yutsa veya denizde yzerken su yutsa orucu bozulur ve
kaz lzm gelir.
filer orucu bozma kast bulunmad iin yanllkla bir ey yiyip imenin orucu bozmayacan sylerken, Mlikler orucun anlamnn (imsak)
ortadan kalkm olduu gerekesiyle, ister unutma isterse yanllk sonucu
olsun, bir ey yiyip imekle orucun bozulacan sylemilerdir.
Sabah vaktinin girip girmedii konusunda phesi bulunan kimse yiyip
imeye devam ederken o esnada ikinci fecrin domu olduu ortaya ksa
oru bozulur ve kaz etmesi gerekir, kefret gerekmez. Ayn ekilde gnein
battn zannederek iftar ederken gnein henz batmad anlalsa yine
kaz gerekir. Hanef mezhebinde arlkl gr byledir. Ancak, bu durumda kefaretin gerekeceini syleyenler de vardr. Zira kii, her iki durumda da zann ile hareket etmi ve yanld ortaya km ise de zanlarn
ORU
409
410
LMHAL
kihlerin, yaralayp vcuda giren bak vb. kat cisimler ile derin yara zerine
srlen merhemin orucu bozup bozmayacana ilikin tartmalarna gre
belirlenmeye allmtr. yle ki;
a) Eb Hanfe'nin derin yara zerine srlen ve karn veya beyne ulaan ilcn/merhemin orucu bozaca ynndeki grn alanlar, ineyle
vcuda bir ey zerkedilmesi durumunda orucun bozulacan ileri srmlerdir. Bu grte hareket noktas, tabii yollar dndan da olsa vcuda bir
eyin girmi olmasnn orucu bozaca fikridir. ne veya damar yoluyla
alnan il, serum veya a vcudun iine aktlm olmakta ve btn vcuda yaylmaktadr. Beslenme saylp saylmayaca tartlsa bile, bunlarn
vcudu glendirdii ortadadr. Bu ekilde alnan il, gerek azdan alnsn
gerekse ineyle zerkedilmi olsun, hibir ekilde kefret gerektirmese de
orucu bozar ve kazy gerektirir. l almak veya ine yaptrmak durumunda olan kimselerin ya o gn oru tutmamalar ya da il almay ve ine
yaptrmay sahur ve iftar vakitlerine almalar gerekir.
b) Buna mukabil Eb Ysuf ve Muhammed'in derin yara zerine srlen merhemin orucu bozmayaca ynndeki grn esas alanlar ise
ineyle vcuda bir ilcn zerkedilmesi durumunda orucun bozulmayacan
sylemilerdir. Eb Ysuf ve Muhammed, oruca "normal yollardan vcuda
bir ey almaktan kanmak" eklinde bir anlam ykledikleri iin yaraya srlen merhemin, karna veya beyne ulam olmasnn bir nemi olmayacan, dolaysyla bu durumda orucun bozulmayacan sylemilerdir. Eskiden fetvahne ve daha sonra 1948 ylnda Ezher niversitesi Fetva Komisyonu tabii delikler dndan vcuda giren bir eyin orucu bozmayaca ynnde fetva vermitir. nk bu tedavi ynteminin, az yoluyla ilcn yutulmasna benzemedii aktr. Bu noktadan hareketle, astm ve nefes darl
sebebiyle aza sklan spreyin zerrecikler halinde ieri gittii doru olsa bile
bunlarn akcierden teye gemedii ve mideye ulamad, gda ve susuzluk giderme zellii de tamadklar; bu sebeple bunlarn da orucu bozmayaca ileri srlmtr. Ayrca belli hastalklara kar korunmak maksadyla yaplan alarn hkmnde de tartma bulunmakla birlikte, bu tr
alarla vcuda mikrop verilerek baklk kazandrmaya alld, dolaysyla bunlarn beslenme amal olmad sylenerek oruca zarar vermeyecei
gr arlk kazanmtr.
Hangi gr alnrsa alnsn, burada inisiyatif, tercih, karar ve tabii ki sorumluluk mkellefe ait olacaktr. Sz konusu olan ey bir ibadettir ve Allah
rzs iin yaplmaktadr. Bu bakmdan, oru tutan bu uurdaki insanlarn
gerekmedii halde, hi alk, susuzluk ve sknt hissetmeden oru tutmak iin
ORU
411
B) KEFRET ORUCU
Ramazanda zrsz olarak oru tutmamak byk gnahtr. Mslman
kiinin mazeretsiz olarak oru yemesi son derece uzak ihtimaldir. Bununla
birlikte ramazanda mazeretsiz olarak kasten oru yemek, ramazann saygnln ihll etmek anlamna gelecei iin kefret demek gerekir. Kefret
412
LMHAL
ORU
413
yapan kii, kendi kendini kandrm olur. Bu kimse ayrca, dinin temel vecbelerinden birini hafife ald, gerek ramazana gerek oruca saygszlk ettii
iin byk gnah ilemi olur. Kefretin gerekip gerekmemesi teknik bir
konudan ibaret olup, mazeret olmadka, ramazan orucu konusunda titiz
davranmak gerekir. Ramazanda zrsz olarak oru tutmayan kimse gnahkrdr. Peygamberimiz mazeretsiz olarak ramazanda bir gn oru yiyen
kimsenin mr boyu oru tutsa da o gnn borcunu gerekten demi olmayacan ifade etmitir.
C) FDYE
Fidye konusunu ieren yetteki "ve ale'llezne yutkneh" ifadesinin
(el-Bakara 2/184), dil asndan oruca g yetiremeyenler anlamna gelebilecei gibi zorlukla g yetirenler anlamna da gelebilecei dile getirilmitir.
Hatta kimi rivayetlerde, "Sizden ramazan ayna yetienler o ayda oru tutsun" (el-Bakara 2/185) melindeki yet nzil oluncaya kadar, fidye yetinden hareketle, ashaptan dileyenin oru tuttuu, dileyenin de tutmayp fidye
verdii, bu yet nzil olduktan sonra ise oru tutmaya gc yetenler hakknda fidye hkmnn kaldrlp sadece hasta ve yallar iin bir ruhsat olarak devam ettirildii belirtilmektedir (Mslim, Sym, 149-150). Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamasnn da bir sonucu olarak yetteki "oru
tutmakta zorluk ekenler" ifadesiyle, eyh-i fn (dkn ihtiyar) denilen
yal kimselerin kastedildii yaygn olarak benimsenmektedir. Buna gre
yet, oru tutmaya gc yetmeyen yallarn tutamadklar oru iin fidye
vermesi hkmn getirmi olmakta ve fidyenin miktarn "bir fakir doyumluu" olarak belirlemektedir. Ar bir hastala yakalanan ve iyileme
umudu bulunmayan hasta, orucu ileride kaz etme ihtimali ok dk olduu iin, bu ihtimal yok saylarak eyh-i fn gibi deerlendirilmi ve fidye
hkm kapsamna alnmtr. Bu kimselerin, tekrar salklarna kavuup
oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmediinden tutulamayan orucun, ayn
cinsten bir ibadetle telfisi talep edilmemi, ibadet evkinden mahrum kalmamalar iin, bunun yerine "her bir oru iin bir fakiri doyurma" eklinde,
orucun mahiyetiyle alkal olmas yannda sosyal amac da bulunan bir
telfi ekli nerilmitir.
Her geen gn bnyesi zayflayan hasta ve yallar, tutamadklar her
bir oru iin bir yoksulu doyurabilecekleri gibi, bir fakir doyumluu fidyeyi
ramazann banda veya sonunda, nakit para veya mal olarak da verebilirler. Bu fidyeyi salklarnda deyemezlerse, fidyenin denmesini vasiyet
414
LMHAL
ORU
415
D) ISKAT- SAVM
Iskat- savm, birinin salnda iken yerine getirmedii oru borcunun
fidye yoluyla telfi edilmesi, drlmesi anlamna gelmektedir. Bir nceki
blmde ibadetlerde skat ve devir konusu hakknda yeterince bilgi verilmiti. Zaten skat- savm ile, len kimsenin namaz borcunun fidye denerek
drme giriiminin ad olan skat- salt arasnda sk bir ba vardr.
badetler anlam ve ama ynyle, ncelikle bireysel ve kiisel fenomenler olduklar iin, kural olarak niybet ve veklet kabul etmezler. slm dini
her alanda olduu gibi ibadetlerin ifasnda da sadelii, kolayl ve g yetirilebilir olmay esas alm; bu ilkenin gerei olarak, ibadetin ifasnda sknt
douracak durumlar iin baz kolaylklar tand gibi, ibadetin ngrlen ilk
ve asl biimiyle yerine getirilemedii durumlarda birtakm telfi mekanizmalar ve ndiren de olsa alternatif ifa biimleri nermitir. Baz istisna durumlarda niybete izin verilmesi (bedel hacc), sz konusu durumun ibadet
ieriinin dnda kalan baka mlhazalarla aklanabilmektedir. Kural,
ibadetlerin zellikle ve sadece mkellef tarafndan ve ngrlen biimlere
uyularak yerine getirilmesidir.
Esasen, tekrar salna kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmeyen hasta ve yal kimseler iin ilgili yette nerilen fidye yoluyla telfi
ekli, sonralar hkmn konulu amacna uygun grlmeyebilecek zorlama
416
LMHAL
ORU
417
ZEKT
Blm 8
Sekizinci Blm
Zekt
I. LKELER ve AMALAR
nsann var olup yaayabilmesi iin toplumsal hayatn gereklilii teden
beri "nsan, tabiat itibariyle medendir" szyle ifade edilir. Bu bakmdan tek
tek kiiler, bireysel varlklarn devam ettirebilmek iin bir topluma, toplumsal organizasyona katlmak durumundadrlar. Bu katlm, kendi varln
sadece iinde srdrebildii topluma kar fertlere birtakm grevler ykler.
Baka bir ifadeyle, tek tek her birinin sosyolojik atmosferi olan "toplum"un
salkl bir ekilde varln srdrebilmesi iin fertlerin, kendilerinden oluan bu topluma kar sorumluluklar vardr.
Toplum varlnn salkl bir ekilde srebilmesi iin, toplumsal denge
ve barn bir ekilde salanmas ve fertler arasnda duygusal gerilime yol
aabilecek etkenlerin giderilmesi arttr. Bir toplumda zenginlerin ve fakirlerin bulunmas doaldr. Fakat doal olmayan, bunlarn birbirlerinin haklarn
gzetmemesi ve sosyoekonomik adan bir bakma snnetullah denilebilecek bu durumun toplumda gerilim ve gerginlik sebebi olmasdr. Bunun iin
de hem zengin ve fakir arasndaki ekonomik dzey farknn uuruma dnmemesi, yani zenginin daha zengin, fakirin daha fakir olmasnn engel-
420
LMHAL
lenmesi hem de bu yzden gereklemesi muhtemel olan bu duygusal gerilimin nlenmesi veya gerilimin alnmas gerekir.
Kur'n- Kermde bu ynde yaplan dzenlemeler deta byle bir gerilimin
potansiyel varln ima edip, bunun engellenme ve giderilme yollar tehis
edilmektedir. Kuranda cennet ehli mttakiler tantlrken onlarn dnyada
gzel davranan kimseler olduundan sz edilip ...ve mallarnda muhta ve
mahrumlarn hakk vard" (ez-Zriyt 51/19) buyurulur. Kur'an'n baka bir
yerinde, namaz klan ve namazlarnda daim olanlarn eline mal geip, zengin
olunca pintileen kimseler gibi olmadklar belirtilerek "Bunlar sahip olduklar
mallarda muhta ve mahrumun belli bir hakk bulunduunu unutmazlar" (elMeric 70/22-25) buyurulmutur. Bu tehis ve belirlemenin Medine'de slm
toplumunun olumasndan nce daha Mekke dneminde yaplm olmas
problemin sadece slm toplumu iin deil, btn toplumlar iin geerli olduunu da ima eder.
Ayn anlamda olmak zere Kur'an'da "Gzel bir sz ve balama, eziyete
dnen bir sadakadan daha iyidir; Allah zengindir ve halmdir. Ey inananlar!
Zekt dahil her trl sadakanz baa kakmak ve eziyete dntrmek sretiyle boa karmaynz. Bu, inanmad halde maln gsteri iin harcayan
kiinin tutumudur..." (el-Bakara 2/263-264) denilmitir.
Bu dzenleme toplumdaki ekonomik dengesizliin yol aabilecei muhtemel olumsuz sonularn azaltlabilmesi iin zekt nemli bir ara olarak sunmakla kalmyor, ayn zamanda bunun ileyiinde son derece nemli insan
meziyetlere, psikolojik faktrlere de iaret ediyor. yetten anlaldna gre;
zengin, verirken gnlsz davranmayacak, baa kakmayacak, ayn ekilde
fakir de alrken ezilmeyecek, mahcubiyet duymas gerekmeyecek. nk; biri
borcunu dyor, dieri hakkn alyor, alacan tahsil ediyor; baa kakma ve
mahcubiyet iin hibir neden kalmyor. Bu dzenleme bir anlamda toplumsal
gerilim sigortas grevi gryor.
Allah elisinin benzetmesinde, mslmanlar bir vcut, bir bnye gibidir.
Vcudun bir zas szlaynca bu szy br organlarn duymamas, bu szy
hafifletmeye almamas mmkn m, byle bir ey dnlebilir mi? Hayr! nk, byle bir bgnelik, vcudun doal yapsna terstir.
Nasl ki bir bnyede, gerek ieride oluan gerekse dardan gelen mikroplara kar kendisini korumak iin bir savunma mekanizmas varsa ve
gerekli hallerde bu mekanizma harekete geiyorsa, yine dardan gelecek
fizik mdahale ve saldrlara kar organlar imkn ve kabiliyetleri lsnde
ZEKT
421
422
LMHAL
verecektir. Bunun iin de belli mallarda belli zenginlik lleri (nisab) belirlenmitir.
ZEKT
423
424
LMHAL
yerine getirmelidir. nk, ancak bu ekilde eda edilen zekt Allah katnda
kabul grebilir.
Zektn ncelikle zaman ve mekn yaratan yce Allah'n emri olduu
iin deyen, bu ve dier ibadetleri O'na yakn olmak, O'na kretmek amacyla yerine getiren mslman, hiret hayatnn nimetlerine ve cennette
Allah'a yakn olmaya ehil olur.
Zektn bu ibadet mnas yannda bir de yce insan hedefleri, stn
ahlk deerleri ve iktisad gayeleri vardr. Kur'n- Kerm zektn hedeflerini
tathr (temizleme) ve tezkiye (artma) kelimeleriyle zetler:
"Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al. Onunla kendilerini temizlemi
ve tezkiye etmi olursun" (et-Tevbe 9/103). Bu iki kelime zenginin ruh ve
ZEKT
425
Sosyal dayanma sisteminin temelini oluturan zektn, bir ibadet anlayyla ele alnmas ve fakir, kimsesiz, muhta, yetim, yolda kalm ve borlu
gibi yardma muhta btn snflar kapsayacak kadar geni olmas, slm
dininin toplumsal btnleme, kaynama ve dayanmaya byk bir nem
atfettiini gsterir. Gnmzde insanlarn devletten vergi karmak iin ince
muhasebe hesaplar yaptrdklar dnlrse, modern vergilendirme prensiplerinin hemen hepsini bnyesinde tayan zektn bu yaklamla ele alnmasnn salad yararlar daha iyi anlalr. Zekt, sosyal gvenliin finansmannda, herhangi bir zarar ve felkete urayan insanlara yardm elinin uzatlmasnda mkemmel bir aratr.
Zekt teriminin tad artma ve reme (nem) dikkat ekicidir. Yoksul
zmrelerin eline geen para her eyden nce insan onurunu gelitirir, i
gc kalitesini artrr, bunun yannda artan satn alma gc sayesinde ykselen umumi, talep hacmi ekonomik hayata dinamizm getirir.
slm ekonomisinin ekseni olan zektn en dikkate deer zellii slm'n
artlarndan saylp tek tek fertlerin vicdanlarna mal edilmi olmasdr. Asrmzda
devletlerin ykledikleri vergilerden her lkedeki vatandalarn kamaya abaladklar ve bu uurda eitli muhasebe oyunlar gelitirdikleri gz nnde bulundurulursa zektn bu yn daha iyi anlalr.
Zekt, servet biriktirip onu tl hale getirmenin amansz dmandr. Biriken servet zektn tarhedildii birinci kalem matrahtr. Aadaki yetleri
dnerek okuyan mslmanlarn, imkn sahibi olduklarnda zekt vermemeleri mmkn deildir.
"Altn ve gm biriktirip de onlar Allah yolunda harcamayanlar iin
ackl bir azab mjdele. O gn (bu altn ve gmler) cehennem ateinde kzdrlp bunlarla onlarn alnlar, brleri, srtlar dalanacak ve (o esnada) ite nefisleriniz iin toplayp, sakladklarnz; artk saklayp istifilik ettiiniz bu nesnelerin
acsn haydi tadn! (denilecek)" (et-Tevbe 9/34-35).
Zekt sermayeyi yatrma zorlar. nk elde tl tutulup yatrma ynlendirilmeyen sermaye, yldan yla zekt demeleri sebebiyle erimeye yz
tutar.
Zekt sayesinde zenginle fakir arasnda gven, sayg ve sevgi oluur.
Zengin zektn verirken fakiri incitmemek iin zami titizlii gsterir. nk
Kur'an bu ekilde muamele edenleri vm, iyilik yapp da bunu insanlarn
bana kakmann yaplan iyiliin, deerlerini drdn haber vermitir.
426
LMHAL
A) YKMLLK ARTLARI
Bir kimsenin zektla ykml (mkellef) tutulabilmesi iin gereken
artlar, ilmihal dilinde, vcb artlar veya zektn farziyetinin artlar olarak da anlr. Zektla ykmllk iin gereken artlarn bir ksm mkellefte,
bir ksm da malda aranan baz zelliklerdir.
a) Mkellef ile lgili artlar
Zekt, slm'n be esas arasnda yer alan bir ibadet olmas sebebiyle,
namaz ve orula mkellefiyette sz konusu olan artlar, ilke olarak, zektta
da aranr. Ancak zekt, sosyal yardmlama ve dayanma ierii de tayan
mal bir mkellefiyet olmas ve nc ahslarn haklarn da ilgilendirmesi
sebebiyle, dier ibadetlerde aranan akl ve bul artnn bunda aranp
aranmayaca tartma konusu olmutur.
ZEKT
427
Zekt bir ibadet sayld iin, teden beri, zengin gayri mslim vatandalarn, zektla ykml olmalar hi gndeme gelmemi, bunun yerine
onlardan baka isimler altnda baka vergiler alnmtr.
ocuk ve akl hastalarnn "r" denen toprak rnleri zektndan sorumlu olduklarnda gr birlii bulunmakla birlikte, bunlarn zekta tbi
dier mallarndan zekt alnp alnmayaca konusunda farkl iki gr ileri
srlmtr. Eb Hanfe akll ve bli olmayanlar, toprak rnleri ve
kamu hukukunun bir paras olarak alnan zekt tr hari, zektla mkellef tutmamtr. Fakihlerin ounluuna gre ise akl hastalarnn ve ocuun mallar zekta tbidir. Bu borcu veli ve vsileri derler. Zekt vekletle
yerine getirilebilen mal bir ibadettir. Veli zektta ocuun ve akl hastasnn
vekilidir. Bu vecbeyi yerine getirmede onun yerini almaktadr, dolaysyla
onlar adna zekt verir.
Bu iki farkl grten, ounluun gr daha gl ve tercihe ayan
grnmektedir. nk zekt netice itibariyle zenginliin borcudur, topluma
kar bir ykmllk mahiyetindedir ve sosyal adaletin gereklemesine
hizmet etmektedir.
b) Mal ile lgili artlar
Kur'an zekta tbi olan mallara genel olarak temas etmi (bk. et-Tevbe
9/103), Hz. Peygamber de hadislerinde hangi mallarn ne artlar iinde zekta tbi olacaklarn belirtmi, zekt memurlarna vermi olduu tlimatlarda bu mallardan nasl ve ne ekilde zekt tahsil edileceini retmitir.
Zektla ilgili olarak daha sonraki dnemde oluan fkh doktrini de Hz. Peygamber ve sahbe dnemindeki bu uygulama rnekleri etrafnda gelimitir.
Bunun sonucu olarak, bir maln zekta tbi olabilmesi iin "tam mlk olma",
"artc zellie sahip olma", "nisaba ulam olma", "tabii ihtiyalardan fazla
olma", "zerinden bir yl gemi olma" gibi artlarn arand grlr. Ancak
bu artlarn gerekliliinin Kur'an'da veya Hz. Peygamber tarafndan aka
zikredilmediini, fakihlerin ilk dnemlerdeki zekt tahsil rnek ve usullerinden bu sonucu kardklarn burada belirtmek gerekir. Zekt konusundaki
klasik fkh doktrini bu metotla ve byle bir srete olumutur.
slm hukukularnn "mal" kavramyla ilgili grleri, slm toplumunun ekonomik geliim seyriyle deta paralellik arzeder. Hanefler'e gre mal,
insann mlik olduu ve kendisinden dete uygun olarak yararland her
eydir. Fakihlerin ounluu menfaatleri "mal" kabul ederken Hanefler kar
428
LMHAL
ZEKT
429
430
LMHAL
ZEKT
431
432
LMHAL
Hanefler'e gre, kii ve aile fertleri iin gerekli bir yllk gda maddeleri,
giyecekler, sanat ve meslek aletleri, oturulan ev, ev eyas, binek arac, ilim
iin edinilen kitaplar asl ihtiya saylr.
Temel ihtiyalar kiinin hayatn korumak ve insan onuruna yakr bir
ekilde srdrmek iin muhta olduu eylerdir. Bir kimsenin yeme, ime,
barnma, salk, i ve meslek edinme, seyahat, dinlenme ve eitim gibi tabii
ve temel ihtiyalarn iinde yaad toplumun genel iktisad seviyesine gre
lks ve ar saylmayacak lde gidermesi mmkn ve mer grnmektedir.
Asl ve tabii ihtiya kavramnn ve bu konudaki llerin zamann, evrenin ve artlarn deimesi ile deiebilecei dorudur. Ancak insann her
arzu ettii ey de zaruri ihtiya deildir. srafn yaygnlat, insanlarn
deta her eyin en iyisini tketme yarna girdii ve lks eyann neredeyse
ihtiya haline geldii gnmzde temel ihtiya maddelerinin belirlenmesinin
kiilerin kendi sosyal evresine, kltr ve alkanlklarna ve kendi tesbitine
braklmayp bu konuda toplumun ortak deerlerine ve toplumdaki asgari
geim ve hayat standardna gre bir belirlemeye gidilmesi gerekir. Klasik
dnemde fakihlerin ileri srd ller de bir bakma -o dnemler itibariylebyle bir ilev grmtr.
4. Nisab. Szlkte "snr, iaret, asl ve kk" anlamlarna gelen nisab
kelimesinin terim anlam; zektn vcbuna almet ve l olmak zere
tesbit edilen belirli bir miktardr.
Zengin olmann asgari snr veya asgari zenginlik ls diyebileceimiz nisab, zekta tbi her mal iin, Hz. Peygamber tarafndan gsterilmitir.
Bu asgari snrlar bir adan o dnem slm toplumunun ortalama hayat
standardn ve zenginlik lsn gstermekle birlikte ileri dnemlerde de
er belirleme (mukaddert eriyye) saylarak zekt nisab adyla aynen
korunmutur. Bu itibarla fakihler, toprak rnleri hari, zekta tbi btn
mallarda nisabn art olduunda gr birliine varmlardr. Hadislerde
nisab miktarlar u ekilde gsterilmitir:
Gmte nisab miktar 200 dirhem, altnda 20 miskal, hayvanlarda 5
deve, 30 sr, 40 koyun, toprak rnlerinde ise (cumhura gre) 5 vesktir
(=budayda 653 kg.). Eb Hanfe'ye gre ise toprak rnlerinin az da ou
da zekta tbidir. Toprak rnlerinin zektnda nisab aranmaz.
Nisab miktarlarnn belirlenmesinde kullanlan bu mallarn, o dnemin
en yaygn zenginlik arac olduu aktr. Nisabn bu mallar zerinden belir-
ZEKT
433
lenmesi usul, sosyal ve ekonomik artlarn fazla deimedii ileriki dnemlerde de aynen korunmu ve bu nisab miktarlar "belirlenmi er ller" olarak nitelendirilmitir. Kaynaklar yukarda ayr ayr saylan ve bugn
iin aralarnda nemli bir deer fark ortaya km bulunan nisab miktarlarnn Hz. Peygamber dneminde birbirine denk olduklarn belirtir. O dnemde deiik mallar iin belirlenen bu nisab miktarnn bir ailenin yllk
ortalama harcamalar tutar, deta asgari geim standard olduu dnlecek olursa, gnmzde nisab miktarnn kar, koca ve ocuklardan oluan
en kk bir ailenin yllk asgari harcamalar tutar olarak belirlenmesi ve
byle bir lnn esas alnmas isabetli olur. Aylk cretlendirmenin geerli
olduu kesimler iin yllk ortalama yerine aylk ortalama geim standardnn esas alnmas ve buna gre bir zm getirilmesi yerinde olur.
Zekt mslmanlarn zenginlerinden alnr, fakirlerine verilir. Byle bir
mal mkellefiyetin konabilmesi iin toplumda zenginlik snrnn, daha
dorusu asgari hayat ve geim standardnn belirlenmesine ihtiya vardr.
Modern vergi sistemlerinin, asgari geim indirimleri tesbit ederek bunlar
vergi kapsam dnda saymalar da byle bir noktadan hareketledir. slm
dini bu durumu kendine zg ve dil bir ekilde zme kavuturarak toplumda nisab ad altnda byle bir belirlemeye gitmi, nisabn stnde gelir
ve serveti olanlardan zekt alp, nisabn altnda gelir ve servet sahiplerini
zekttan muaf tutmutur.
5. Yllanma. Zekta tbi mallarda aranan artlardan biri de, o maln
zerinden bir kamer yln gemi olmas artdr ki buna fkh ilminde
"haveln'l-havl" tabir edilir.
Hz. Peygamber, "zerinden bir -kamer- yl gemedike, o malda zekt
yoktur" (bn Mce, Zekt, 5) buyurmutur. Fakihler, Hz. Peygamber ve
Hulef-yi Ridn devirlerindeki zekt uygulamalarndan hareketle altn ve
gm para, ticaret mallar ve hayvanlarda zektn farz olmas iin
"haveln'l-havl"i art koarlar. Toprak rnlerinin zekt hasat mevsimi
deneceinden onlarda bu art bahis konusu deildir. Madenlerin ve definelerin zekt ise elde edildikleri zaman denir; bunlarn zerinden bir sene
geme art aranmaz.
Zekta tbi olan mallarn, "haveln'l-havl" artna gre iki grupta topland grlmektedir. Birinci grupta zektn farziyeti iin "zerinden bir
kamer senenin gemesi" art aranan para, ticaret mallar ve hayvanlar,
ikinci grupta ise bu artn aranmad toprak mahsulleri, maden ve defineler
yer alr.
434
LMHAL
ZEKT
435
Bir yl art da, eldeki eski maln zerinden bir yl gemesi ile gereklemi
olur. Bu konuda fakihler arasnda gr ayrl yoktur.
2. Ml-i mstefd eldeki maln cinsinden deil ise cumhura (fakihlerin
ounluuna) gre ayr hkmdedir. Ne nisab tamamlamak ne de yl artnn gereklemesi iin eldeki mala eklenir. Mesel nisab miktar deveye sahip olan bir kimse, yl iinde sr satn alsa, sr iin de ayrca bir yl beklemesi gerekir.
3. Ml-i mstefd; ticar krlar ve hayvan rnlerinin dnda, fakat elde
bulunan nisab miktar maln cinsinden ise; Hanefler'e gre bu mal eldeki
mala eklenerek hepsinin zerinden bir yl geince zekta tbi olur. Mesel 5
milyon liralk demir stoku bulunan tccarn sene iinde eline sat veya ba yoluyla 50 milyon liralk demir gese, sene sonunda 55 milyon liralk
mal varlnn zektn vermesi gerekir.
Bu konuda Hanefler'in gr arlk tar. nk zellikle gnmzde
ticaret sektrnde bir sene iinde pek ok mal el deitirmekte, kr ve zarar
sene sonu hesaplarnda ortaya kmaktadr. Hangi maln ticareti yaplrsa
yaplsn zektn matrah sene sonundaki mal varl olmaldr.
6. Bor Karl Olmama. Zekta tbi mallarda aranan "tam mlk" ve
"asl ihtiyalardan fazla olma" artlarnn bir gerei de zekta tbi olan maln
bor karl olmamasdr. Ancak limler, zellikle zhir mallarda (ak
mallarda) borcun zektn gereklemesine mani olup olmayaca konusunda
farkl fikirler ileri srmlerdir.
Fakihlerin ounluu el-emvl'l-btna" (gizli mallar) ad verilen para
ve ticaret mallarnn zektnda borcun etkili olacanda ittifak etmiler, elemvl'z-zhire (ak mallar) denilen toprak rnleri, hayvanlar ve madenlerde ise borcun, zektn vcbuna mani olup olmadnda ihtilfa dmlerdir.
Hanefler'e gre bor nevidir:
1. ahslara olan borlar.
2. Allah hakk olarak vcip olup kullar tarafndan istenen borlar. Zekt
bu nevidendir.
3. Kullar tarafndan istenmeyen fakat Allah iin yerine getirilmesi gereken borlar. Nezir ve kefret bu eit borlardandr.
lk iki grupta toplanan borlar zekt mallarnn nisabn drrlerse, bu
mallarda zekt gereklemez. nc grupta toplanan borlar, zektn ger-
436
LMHAL
eklemesine mani deildir. Ayrca bor hangi neviden olursa olsun, toprak
rnlerinde zektn vcbuna mani deildir.
mam afi'ye gre bor hibir malda zektn vcbuna engel olmaz.
mam Mlik'e gre ise sadece parada zektn vcbuna engeldir, nisab drrse zekt farz olmaz.
Fakihler arasndaki bu ihtilf, onlarn zektn srf ibadet mi yoksa malda
fakir iin gerekleen bir hak m olduu noktasnda farkl deerlendirmelere
sahip olmasndan kaynaklanmaktadr.
B) GEERLLK ARTLARI
Yukarda zektn vcb artlarndan, yani bir kimsenin zektla mkellef
olabilmesi iin ahs ve mal ynnden aranan artlardan sz edildi. imdi
ise, zerine byle bir mkellefiyet terettp eden mslmann yapaca ifann
geerli olabilmesi iin gerekli artlar, yani klasik ifadesiyle zektn shhatinin
artlar zerinde durulacaktr. Zektn, fakihlerce srarla zerinde durulan iki
nemli shhat art vardr. Bunlar da mkellefin ibadet niyeti ve yaplan
demenin ehline temlikidir.
a) Niyet
Zekt esasen mal bir ibadettir ve namazla birlikte slm'n iki temelini
tekil eder. Namaz beden ibadetlerin, zekt da mal ibadetlerin simgesi konumundadr. yet ve hadislerde zektn ok defa namazla birlikte zikredilmi olmas da byle bir anlam tar. Zekt sadece bir bor deil ayn zamanda ondan istifade edecek kiilerin bir hakkdr da. Bu sebeple devletin toplama ve datma ykmlln stlendii bir nevi vergi olarak da nitelendirilir. Devlet onu mkelleflerden gerektiinde zorla tahsil eder. Bunlar zekt
mkellefiyetinin toplumu ve nc ahslar ilgilendiren yndr. Bunlara
ilve olarak bir de zektn ibadet olmas, Allah'n emrine itaat edilerek, Ona
kulluun bir nianesi olarak yerine getirilmekte oluu sebebiyle mkellefin
niyet ve kastn, onun i dnyasn ilgilendiren yn vardr. Bu sebeple de
slm bilginleri, zektta ibadet bilin ve niyetinin bulunmas gerektiini,
ancak bu takdirde zektn mkellef asndan geerli olacan belirtirler.
Zektn bu iki ynn birlikte deerlendiren fakihler dier ibadetlerde
olduu gibi zekt borcunun denmesinde de niyetin art olduunda gr
birliine varmlar, fakat bu niyetin ne zaman yaplacanda, mkellef adna
bakas tarafndan yaplp yaplamayacanda (niybet), ayrca devlet tara-
ZEKT
437
438
LMHAL
ZEKT
439
440
LMHAL
hbe dneminin uygulamalarnda hareket noktasnn, o dnem slm toplumunun mal ve ekonomik deer lleri olduu da gz ard edilmemelidir.
Byle olunca bu bilgi ve llerin, mal ve ekonomik deer kavramnn eski
dnemlere gre bir hayli deitii gnmz toplumlarna gncelletirilerek
getirilmesi, zektn mna ve gayesine daha uygun bir yaklam olacaktr.
Burada zekta tbi mallar konusunda arlkl olarak klasik fkh kitaplarndaki bilgilere yer verilecek ve bundan hareketle gncel problemlerin
zmne k tutulmaya allacaktr.
A) ALTIN ve GM
Kur'an'da insanlarn dnya malna olan ar dknl srekli knanr,
zenginlerin ihtiya sahipleri iin harcama yapmas, infakta bulunmas istenir. Altn ve gm deta dnya maln simgeledii iin bu balamda ska
zikredilmitir.
Hz. Peygamber ve onu takip eden Hulef-yi Ridn ve Emevler devirlerinde piyasada tedavlde olan para, dirhem (gm) ve dinar (altn) ad
verilen paralar idi. Ayrca kle halinde altn ve gmler de demeler iin
kullanlyordu.
Bu itibarla altn-gm paradan zekt ykmll konusu; a) mbdele arac olmas bakmndan nakit veya kle altn ve gm, b) Altn ve
gmten yaplan ziynet eyas, c) gnmzdeki paralar olmak zere
ayr alt balkta ele alnabilir.
a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya Kle
Altn ve Gm
Hadis kitaplarnn ittifak halinde Eb Sad el-Hudr'den rivayet ettikleri
bir hadiste Hz. Peygamber 5 ukiyeden (=200 dirhem) az olan gmte zekt
ykmllnn olmadn (Buhr, Zekt, 32); ayrca baka bir rivayette
de gerek para, gerekse kle halindeki gmn 1/40 (% 2.5) nisbetinde
zekta tbi olduunu bildirmitir (Buhr, Zekt, 38). Bylece Hz. Peygamber tarafndan gmn zekt nisab 200 dirhem, nisbeti de 1/40 (% 2.5)
olarak tayin edilmitir.
Gmn nisab ve nisbetlerini bildiren hadisler kadar mehur olmamakla
birlikte hadis mecmualarnda altnn nisab ve nisbetini bildiren hadisler de yer
almaktadr. Hz. mer ve Hz. Ali'nin her 20 dinar altndan 1/2 dinar zekt
ald rivayet edilir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1107, 1167).
ZEKT
441
Bu bilgi ve rivayetleri esas alan mezhep imamlar gmn zekt nisabnn 200 dirhem, altnn nisabnn 20 miskal, her ikisinin de zekt
nisbetlerinin 1/40 (% 2.5) olduunda gr birliine varmlardr.
Dirhem ve dinarlarn bugnk llerle arlklar:
Fkh ve tarih kitaplar dirhem ve dinarlarn arlklarnn arpa, buday,
hardal gibi hububatla tesbit edildiini, altn para birimi dinarla, miskalin eit
arlkta olduklarn kaydederler. Ayrca dirhemle dinar arasnda -her 7 dinarn 10 dirheme eitlii gibi- aritmetik bir ban bulunduunu bildirirler.
Dirhem ve dinarn arlklarnn hububatla tesbiti, o dnemin artlar asndan kolay ve pratik bir zm olmakla birlikte, bu durum ileriki dnemlerde
dirhem ve dinarn baka l birimlerine dntrlmesi srasnda ufak baz
farkllklarn kmasna sebep olmutur.
200 dirhem gm ve 20 miskal altn iin, Din leri Yksek Kurulu,
nisabn esas alnmasnda 20 miskal altnn 80.18 gr, 200 dirhem gmn
ise 561.2 gram olmasn esas almtr.
Altn ve gm bu nisab miktarna ulanca zekta tbi olur ve 1/40
nisbetinin zekt olarak verilmesi gerekir. Altn ve gm de nisab fazlas
ksm iin de zekt oran, fakihlerin arlkl grne gre, ayndr.
Altn ve gm nisabdan az ise nisab tamamlamak iin biri dierine
ilve edilir mi? Hanefler'e gre ilve edilmelidir. filer ve Hanbeller ise
aksi grtedir.
b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas
Altn ve gmten yaplan kadn ziynet eyasnn zekta tbi olup olmayaca sahbe devrinden itibaren tartma konusu olmutur.
Hanef mezhebine gre altn ve gmten yaplm ss eyalar zekta
tbidir. Mesel altn ve gmten yaplm bilezik, kolye, gerdanlk gibi kadn ss eyas nisaba ular ve zerinden bir sene geerse, o gnk altn
fiyatlar ile deeri bulunur ve 1/40 zekt verilir.
mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise mubah olan kadn ss eyas zekta tbi deildir. Ancak filer'e gre kadn ss eyalarnda israfa kaarsa, mesel 200 miskal arlnda ziynet eyas bulundurursa bunlarn zektn vermesi gerekir.
442
LMHAL
Kadn ss eyasnn zekta tbi olup olmamas hususunda iki farkl gr ileri sren fakihler, bu konu ile ilgili aadaki hususlarda da gr birliine varmlardr:
1. Altn ve gm dnda, hangi maddeden olursa olsun btn ss eyalar zekta tbi deildir.
2. Erkekler tarafndan kullanlan veya dince kullanlmas haram saylan
altn-gm mmul btn ss eyas zekta tbidir.
c) Maden ve Kt Paralarn Zekt
Tarihin ilk devirlerinde alveri trampa usulyle, mal malla deitirilerek
yaplyordu. Daha sonra altn ve gm madeni, giderek de altn ve gm
paralar temel mbdele arac olarak yaygnlk kazand. Son bir iki yzyl
iinde eitli sebepler sonucu bunlar da tedavlden kalkarak yerini itibar deere sahip maden paralar, banknot ve kt paralar ald.
Mezhep imamlar devrinde kt para henz kullanlmad iin klasik
dnem fkh kitaplarnda kt parann zekt ile ilgili ak bir hkme rastlanmamas tabiidir. Altn temsil eden ve altn yerine demelerde kullanlan
para trnn (banknot) kullanld devirde yaayan fakihler, bu paralar
"karl hemen denebilen bor senedi" olarak deerlendirmi ve borcunun
dnda, zerinden bir yl gemi nisab miktar, yani 80.18 gram altn veya
561.2 gram gm karl paras olanlarn bu parann 1/40'n (% 2.5)
zekt olarak vermeleri gerektiini sylemilerdir.
Kt para giderek altna bal olmaktan karlm ve tamamen mbadele arac olmutur. Gnmzde artk para denilince, kt para anlalmaktadr. Alveri onunla yaplmakta, ii cretleri, memur maalar onunla
verilmekte, artk kt para zenginlik ls kabul edilmektedir. htiyalarn
giderilmesi, kr etme gibi ekonomik faaliyetlerde altn kuvvetinde ve onun
gibi grev yapmaktadr.
Btn bunlarn anlam, kt parann er para olan altn ve gmn
mbdele vastas olarak yapm olduklar grevi yklenmi olmasdr. O
halde, o parada da, altn ve gm parada olduu gibi, fakir ve yoksullarn
hakk vardr ve bu hak zekt eklinde denmelidir.
Maden ve kt paralar altn, gm ve ticaret mallar hkmndedir. Kendi
balarna veya altn-gm ve ticaret mallaryla beraber nisab miktarna ulanca
sene sonunda 1/40n (% 2.5) zekt olarak vermek gerekir.
ZEKT
443
B) TCARET MALLARI
Kur'n- Kerm'de,"Ey iman edenler! Kazandklarnzn temizlerinden ve
sizin iin yerden kardklarmzdan infak edin; gz yummadan alamayacanz di, baya eyleri vermeye kalkmayn. Bilin ki Allah mstanidir,
vlmeye lyktr" buyurulur (el-Bakara 2/267). Bu yette geen "Kazan-
dklarnzn temizlerinden ... infak edin" anlamndaki ibare fakihlerin ounluu tarafndan "ticar yolla elde ettiiniz kazantan zekt verin" eklinde anlalmtr.
Hadis kitaplarnda Hz. Peygamber'in ashabna, ticaret maksadyla ellerinde bulundurduklar mallarndan zekt demelerini emrettii rivayetleri
vardr. Halifelerin uygulamas da bu ynde olmu, ticaretle urap elinde
nisab miktar ticaret mal bulunan kimselerden, o dnemlerden itibaren zekt alnagelmitir.
slm bilginleri, her eit ticaret malnn kural olarak zekta tbi olacanda gr birliindedir. Ancak ticaret mallarnda zektn farz olmas iin
aranan nisab artnn sene banda m, sene sonunda m, yoksa btn sene
boyunca m bulunmas gerekecei, zekt demesinin ayn mi nakd mi yaplaca hususlar aralarnda tartmaldr.
Ticaret mallarnn nisabnn teorik olarak altn veya gmn nisabna
gre hesaplanaca ve bu deerlerden noksan olan ticaret malnn zekta
tbi olmayaca sylenmitir.
uras da bir gerek ki; gnmzde altna gre gm ok deer kaybetmi, altn ve gm nisab arasnda byk bir dengesizlik meydana gelmitir. Bu durum gerek parann, gerekse ticaret mallarnn nisabnda altnn
m yoksa gmn m esas alnmas gerektii tartmasn gndeme getirmitir. Gnmz fkh bilginleri, altnn asrlardr deerini koruduunu dikkate alarak para (banknot) ve ticaret mallarnn nisabn tayinde altn nisabnn esas alnmasn uygun grmlerdir.
Hanef fakihlerine gre, ticaret mallarnn kymeti sene banda ve sene
sonunda, yukarda gsterilen altn veya gm nisablarnn altna dmemelidir. Aksi halde bu mallarda zekt gereklemez. Ticaret mallarnn kymetlerinin sene iinde nisabn altna dmesi zektn farz olmasna mani
deildir. Mlik ve fi fakihlerine gre, ticaret mallarnda nisab sadece sene
sonunda aranr. Sene ba ve sene iinde nisabn dmesi bu mallarda zektn vcbuna mani saylmaz.
444
LMHAL
C) TOPRAK RNLER
Fakihler,"...sizin iin yerden kardklarmzdan infak edin..." (el-Bakara
2/267) emrinin, topraktan karlan rnlerden zekt veriniz anlamna geldii grndedir. Ayrca mslmanlara "hasat gn mahsullerinin haklarn vermeleri" de emredilmitir (el-Enm 8/141). Bu yette zikredilen "hak"
teriminden zekt m yoksa zekttan ayr bir deme mi kastedildii tartma
konusu olmakla birlikte fakihlerin ounluu bu yette zikredilen "hak"
tabirinin toprak rnlerinden alnmas gereken zekt olduunu sylemilerdir.
Hz. Peygamber'in toprak rnlerinin zekt ile ilgili aadaki u hadisi
hemen btn hadis ve fkh kitaplarnda zikredilir:"Yamur ve nehir sularyla sulanan toprak mahsullerinde r (1/10), kova (el emei) ile sulananlarda nsf r (1/20) vardr" (Buhr, Zekt, 55).
ZEKT
445
Bu hadis toprak mahsullerinden ne nisbette zekt alnacan gstermektedir. te bu nisbetten doan ve onda bir anlamna gelen r (ur)
terimi, "toprak rnlerinden alnan zekt" anlamnda kullanlmtr.
slm limleri zira mahsullerin 1/10 yahut 1/20 nisbetlerinde zekta
tbi olduunda gr birliine varmlardr. Ancak hangi nevi toprak rnleri zekta tbidir ve hangileri zekta tbi deildir? Bu sual sahbe devrinden itibaren farkl ekilde cevaplandrlmtr.
Eb Hanfe'ye gre, btn toprak rnleri zekta tbidir. Eb Ysuf ve
mam Muhammed'e gre, toprak rnlerinin zekta tbi olabilmeleri iin
hububatta olduu gibi bir sene -rmeden- kalabilme zelliine sahip olmalar gerekir.
Hanef fkh kitaplar mm- zam'n btn toprak rnlerinin zekta
tbi olduu hususundaki grn destekledikleri gibi, ada slm limleri
de bu gr savunurlar.
mam Mlik ve fi'ye gre ise bir sene muhafaza edilebilen gda maddesi zelliine sahip toprak rnleri zekta tbidir. filer meyveden sadece
hurma ve zmn zekta tbi olduu grndedir.
Hanefler'e yakn bir gre sahip olan Ahmed b. Hanbel'e gre llebilen, kurutulabilen, dayankl olan gda maddeleri ve insanolu tarafndan
yetitirilen btn rnler zekta tbidir. Ahmed b. Hanbel, zekta tbi mallarda gda maddesi olma artn aramamaktadr. Buna gre pamuk, keten
gibi giyim eyas yaplan maddeler de zekta tbidir.
Toprak mahsullerinin zekta tbi olabilmesi iin -dier zekt mallarnda
olduu gibi- belli bir nisaba ulamas art mdr?
Fakihlerin ounluu toprak mahsulleri zektnda da nisabn art ve nisabn be vesk (=653 kg.) olduu, bu nisaba ulamayan rnlerin zekta
tbi olmayaca grndedir. Onlar bu grlerinde Hz. Peygamber'in "Be
veskten az (rnde) zekt yoktur " anlamndaki hadisine istinat ederler (Eb
Ubeyd, el-Emvl, nr. 1422-1424).
Toprak rnlerinde nisab artn arayan fakihlere gre buday ve arpa
kabuksuz olarak depo ediliyorsa miktar 653 kilograma ulamad srece
zekta tbi deildir. Bu ve bu miktarn zerinde olan ise zekta tbidir. Eer
pirin gibi kabuu ile birlikte depo ediliyorsa, mal sahibi isterse nisab kabuksuz olarak 5 vesk, isterse kabuklu olarak 10 vesk hesap eder ve ona
gre zektn der.
446
LMHAL
can gstermektedir.
Buna gre toprak rnlerinin zekt topran sulama tekniine gre belirlenmektedir. Toprak emek sarfedilmeden yamur, nehir, dere, rmak ve
bunlarn kanallar ile sulanyorsa zekt olarak mahsuln 1/10'u; kova, dolap, motor veya cretle alnan su ile sulanyorsa 1/20'si verilecektir.
Eer arazi hem yamur veya nehir sularyla hem de dolap vb. gibi
emekle elde edilen su ile sulanyorsa, hangisi ile daha ok sulanm ise ona
itibar edilir. Burada emek ve masrafla retilen zira mahsulden daha dk
vergi alnd ve bylece vergilendirmede mkellefler arasnda bir dengenin
salanmasna alld sylenebilir.
Gnmzde arazinin sulama masrafndan ziyade gbre, mazot ve iilik
masraflarnn nemli yekn tuttuu gz nnde bulundurulursa, bu tr
masraflar yaplarak elde edilen zira mahsuln de emek ve masrafla sulanan
arazinin mahsulne kyaslanmas daha uygun olur. "Sulama dnda kalan
girdilerin zekt matrahndan dlmesi, geri kalandan sulama usulne gre
zekt verilmesi gerekir" diyen ada limler de vardr.
Toprak rnlerinin zekt (r), hububatta harman vaktinde, meyvelerde ise toplandktan sonra verilir.
Zira mahsullerin zekt sahiplerinin vefat etmeleri ile dmez, vrislerinden alnr. Ayn ekilde bu arazi vakfedilirse yine r skt olmaz.
Hanef mezhebine gre toprak rnlerinin zekta tbi olabilmeleri iin
zerlerinden bir yln gemesi (havl) art deildir. Bir sene iinde ka defa
mahsul alnrsa her defasnda zekt verilmesi gerekir.
r ykmll iin akl ve bul art aranmaz. Mal sahibi ocuk
veya akl hastas ise vel ve vasleri onlar adna zektlarn vermekle mkelleftir.
Mal sahibi hibir karlk beklemeden (meccnen) tarlasn ekilmek zere
birine verse, kan mahsuln zektn bu ahs der. Arazi ekilmek zere
belli bir cretle kiralanm ise zekt mm- zam'a gre arazi sahibinden,
ZEKT
447
Hanefler'den Eb Ysuf ve mam Muhammed (mmeyn) ile dier mezhep imamna gre kiracdan alnr.
Arazi, yarclk (mzraa) usul kiralanm ise mahsul vergisi mm-
zam'a gre yine mal sahibinden alnr, mmeyn'e gre ise mal sahibi ve
kirac, hisselerine den mahsuln zektlarn ayr ayr derler.
Zekta tbi mahslt yetitikten sonra satlrsa, zekt arazi sahibinden,
yetimeden satlrsa satn alandan alnr.
Topran stats, bu topran mahsulnden alnacak zekt veya verginin belirlenmesini yakndan ilgilendirir. fi, Mlik ve Hanbeller'e gre
r vergisinde topran statsnn bir tesiri yoktur. Toprak harac olsa
sahibi mslman ise hem harac ad verilen vergiyi ve hem de kan mahsuln zektn (r) verecektir.
Hanefler'e gre ise toprak rnlerinden zekt, r arazisi iin bahis
konusudur. Topran r topra olmas, zira mahsul zektnn vcbunda
arttr. Hanefler'e gre mslman mkellef hara topran ister sahip ister
mutasarrf olarak eksin, sadece harac vergisi vermekle ykmldr, harac
ve r ayn topraktan birlikte tahsil edilmez.
Hanef fkh kitaplarnda Trkiye, Suriye, Msr, Irak topraklarnn harac
olduu, dolaysyla re tbi olmad zikredilmekle birlikte, bu gr onlarn
ayn topraktan ayn sebeple iki ayr verginin tahsil edilemeyecei prensibini
benimsemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Gerekten de ayn araziden ve
ayn sebep altnda iki farkl vergi tahsil etmek vergi adaleti ynnden tartmaya ak bir konudur. Bugn iin bu topraklar mslmanlarn mlk
olduu ve -en azndan lkemiz itibariyle- harac vergisi alnmadndan,
Hanef mezhebinin ilkelerine gre, farziyeti nasla sabit olan zira mahsul
zekt verilmelidir.
448
LMHAL
ifadesi ile genel olarak zira mahsullerden zekt ykmllne iaret edilmi olduuna ve yetteki "infak ediniz" emrinin, fakihlerin ounluu tarafndan "zektn veriniz" anlamnda tefsir edildiine yukarda temas edilmiti. Allah Tel topraktan eitli mahsuller bitirdii gibi, O'nun yaratt
ok eitli madenler de yine topraktan karlmaktadr. Bu sebeple, fakihler
zikredilen yetin umumi anlam gereince madenlerde de denmesi gerekli
bir hakkn bulunduunu dnmlerdir.
Hz. Peygamber'in hadislerinde ve sahbe uygulamasnda yer altnda
bulunan define ve madenlerin vergilendirildiine dair eitli rivayet ve bilgiler bulunur. Fkh literatrnde "rikz" madenleri, dier yer alt zenginliklerini ve yer altnda gml antika, hazine ve benzeri eyay ifade eden geni
bir kapsama sahiptir. Bu itibarla konu rikz, madenler, deniz mahsulleri
olmak zere l bir ayrm iinde ele alnabilir.
a) Rikz
Rikz terimi, maden, define ve hazine gibi kendiliinden yer altnda bulunan veya insanlar tarafndan yer altna gmlp gizlenen her trl kymetli maden ve eyay ifade eder.
Hz. Peygamber'in "Rikzda humus (1/5 nisbetinde vergi) vardr" (Eb
Ubeyd, el-Emvl, nr. 856-860) buyurduu, Hz. mer'in Medine dnda bu-
lunan 1000 dinar altn parann 200 dinarn devlet adna beytlmle ald,
Hz. Ali'nin de madenleri rikz diye isimlendirip, karlan maden paralarndan ve bulunan eski devirlere ait paralardan 1/5 nisbetinde vergi ald rivayet edilir (Eb Ubeyd, a.g.e, nr. 871, 874-875).
ZEKT
449
Rikzla ilgili hadis ve sahbe tatbikatn deerlendiren fakihler, bu terimin kapsam zerinde gr ayrlna dmlerdir.
mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre rikz eski devirlerde
yer altna saklanan ve slm devirde bulunan kymetli eya, hazine ve definedir. Madenler rikzn kapsamna girmez. Hatta mam fi rikz sadece
Chiliye devrinde gmlm olan altn ve gme hasreder.
Hanef fakihleri ise hem madenleri ve hem de eski devirlerde yer altna
gmlp gizlenen her nevi kymetli eyay rikz mefhumu iinde mtalaa
ederler.
Rikz; eski devirlerde yer altna gmlen veya herhangi bir sebeple yer
altnda kalan kymetli eyay ifade ettiinde,
1. Mevt (ilenmemi, sahipsiz) topraklarda veya sahibi bilinmeyen topraklarda bulunmu ise 1/5i vergi olarak alnr, kalan 4/5i bulana verilir.
Mlk arazide bulunmu ise Hanefler'e gre 4/5i mlk sahibi veya vrislerine ait olur. Bu eyay gayri mslim tebaadan biri veya ocuk da bulsa durumda bir deiiklik olmaz.
2. Bulunan altn-gm ve kymetli eyann slm almet (mhr, yaz
gibi) tamas halinde "lukata" hkmleri uygulanr. Bu halde bulunan eya
bir sene mddetle -usulne uygun- iln edilir, sahibi kmazsa beytlmle
teslim edilir.
3. Bu nevi bulunan eyann vergilendirilmesi iin cumhura gre nisab
da aranmaz. mam fi nisab artn ileri srmtr.
4. Fakihler rikzn 1/5 nisbetinde vergiye tbi olabilmesi iin, bulunduktan sonra zerinden bir sene gemesinin art olmadnda gr birliindedir.
Rikz ile ilgili hadislerde, alnan 1/5 nisbetindeki verginin zekt verilecek kimselere mi, yoksa fey kapsamnda dnlp zektn dnda kalan
muhtelif devlet giderleri iin mi harcanaca hususunda aklk yoktur. Bu
sebeple fakihler rikzn datm hususunda farkl grler ileri srmlerdir.
mam fi rikzdan alnan 1/5 nisbetindeki verginin zekt verilecek
kimselere sarfedileceini, Eb Hanfe, -bir gre gre- mam Mlik ve
Ahmed b. Hanbel ise bu gelirin fey hkmlerine tbi olup zekt dnda,
kamu hizmetlerine harcanacan savunmulardr.
Rikz, yer altna gmlm altn, gm, hazine yani kenz ve define
anlamna alndnda nemli bir devlet geliri saylmamaldr. nk bu eit
450
LMHAL
hazine ve antik eyann bulunup karlmas sk sk rastlanan bir olay deildir. Ancak, Hanef fakihlerine gre madenler rikz mefhumu iinde mtalaa
edildiinden, rikzn vergilendirmesi byk nem tamaktadr. Hemen aada izah edeceimiz gibi, bu durumda hem kapsam genilemi olacak ve
hem de maden vergi nisbetleri 1/5 olarak kabul edildiinden devlet gelirleri
iinde nemli bir yekn tutacaktr.
b) Madenler
Arap yarmadasnda slm'n ilk devrinde maden iletmecilii ve ticareti
pek gelimemi, bunun sonucu olarak maden vergi hukuku tatbikat da
snrl saydaki uygulama rneine mnhasr kalmtr. Bu sebepten dolay
da mctehidler hangi nevi madenlerin zekta tbi olduu, hangilerinin olmad konusunda farkl grler ileri srmlerdir.
Hanef fakihlerinden Serahs (. 490/1090), maden vergi hukuku ynnden nemli olan aadaki taksim eklini verir.
Yer altndan karlan madenler ksmdr:
1. Kat olup eritilebilen ve dkm yaplabilen madenler; altn, gm,
demir, bakr gibi.
2. Eritilmeye elverili olmayan kat madenler; mermer, kire, kmr
gibi.
3. Sv olup katlamayan madenler; cva, petrol gibi.
Eb Hanfe ve arkadalarna gre, kat olup eritilebilen ve dkm yaplabilen altn, gm, demir, bakr gibi madenler vergiye tbidir. Eritilmeye
elverili olmayan yakut, zmrt, mermer, kire gibi madenlerle, sv olup
katlamayan civa, petrol gibi madenlerden vergi alnmaz.
fi'ye gre, sadece altn ve gm madenleri zekta tbidir, bunlarn
dnda kalan madenler zekta tbi deildir.
Hanbel fakihleri ise, altn ve gm ile dier madenler arasnda herhangi
bir fark gzetmemiler ve Bakara sresinin 267. yetinin genel anlatmndan
hareket ederek, cinsi ne olursa olsun btn madenlerin zekta tbi olduu
grn savunmulardr. Hanbel mezhebine gre, yerden kan btn madenler zekta tbidir. Bu madenlerden ister altn, gm, demir, bakr gibi
eritilip dkm yaplabilir cinsten olsun, ister yakut, zmrt, srme gibi sert
olup eritilemeyen madenler olsun, isterse zift, neft, petrol gibi sv halde bulunan madenlerden olsun, bir ayrm gzetilmeksizin hepsinden zekt alnr.
ZEKT
451
Gnmzde zellikle petrol gibi yer alt zenginlikleri sadece ahslar deil
lke ekonomileri asndan da byk bir nem ve deer tamaya balamtr.
Klasik dnem fakihlerinin madenlerin zekt veya vergiye tbi olup olmad
konusundaki grleri, dnemlerinde bilinen ve elde edilen madenlerin o
gnk ekonomik deeriyle ve toplum iin tad nemle yakndan balantldr. Zekt ve vergilendirmenin temelinde servetten pay alnp ihtiya sahipleri
ve toplum yararna harcanmas olduuna, fakihler de daima bu ilkeyi korumaya altklarna gre, onlarn madenlerin zektyla ilgili grlerinin gnmze aktarlmas, bu ilke ve ereve dahilinde yaplmaldr. Bu itibarla
Hanbel mezhebinin gr dorultusunda hareket edip, gnmzde btn
madenlerin zekta tbi tutulmas gerektiini ifade etmek, dier mezheplerin
grleriyle de esasta elimez. Bu anlay zektn ruhuna daha uygundur. 20
miskal altn olan zekta tbi tutup milyarlarca dolarlk kazan elde eden maden ve petrol iletmecisini zekttan muaf tutmak slm'n daima ngrd ve
nem verdii adalet lsyle badamasa gerektir.
Madenlerden alnacak zektn nisbeti konusu fakihler arasnda tartmaldr. Hanef mezhebi fakihleri madenleri rikz mefhumu iinde mtalaa ettiklerinden, rikzla ilgili hadise istinaden vergi nisbetinin 1/5 olaca, mam
fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise madenlerden 1/40 (% 2.5) nisbetinde
zekt alnaca grn benimsemilerdir.
Madenlerin zekta tbi olabilmesi iin belli bir nisaba ulamas ve zerlerinden bir sene gemi olmas art mdr?
Hanef mezhebine gre madenlerde nisab aranmaz. Bulunan veya ilenen maden az da olsa ok da olsa vergiye tbidir. nk maden rikzdr.
Rikzda da 1/5 nisbetinde alnmas gerekli bir "hak" olduu hadisle belirtilmitir. Buna gre sahipli arazide eritilebilen ve dkm yaplabilen altn,
gm, demir, bakr gibi bir maden bulunursa devlet 1/5 nisbetinde vergisini alr, kalan yani 4/5'i o arazi sahibine verilir.
mam Mlik, mam fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise madenlerin zekta tbi olabilmeleri iin nisab miktarna ulamas gerekir. Bu da hadislerle
gsterilen altn ve gm nisabdr. Madenler bu kymetlere ulamadka
zekta tbi olmazlar.
Btn fakihler madenlerin zekta tbi olabilmeleri iin zerinden bir
sene gemesinin art olmad grnde birlemilerdir.
Maden, sahibi bilinmeyen arazide veya devlete ait topraklarda bulunursa yine devlet 1/5 payn alr, kalan 4/5'i bulana ait olur.
452
LMHAL
Hanefler'e gre madenlerden alnan 1/5 nisbetindeki vergi fey hkmne tbidir, dolaysyla kamu yararna olmak zere devlet giderleri iinde sarfedilir.
Dier mezhep imamlarna gre ise alnan vergi zekttr ve Tevbe sresinin 60. yetinde gsterilen zekt sarf yerlerine harcanr.
c) Deniz rnleri
Bu konuda Hz. mer'den bir uygulama rnei aktarlr: Hz. mer Yal b.
meyye'yi deniz kylarna mil olarak tayin eder. Yal deniz kysnda bulunan bir anber hakknda Hz. mer'den yazl gr ister. Hz. mer de ashapla
istiareden sonra yle gr bildirir: "phesiz anber, Allah'n nimetlerinden
biridir. Anberde ve onun gibi denizden karlan dier kymetlerde 1/5
(nisbetinde vergi borcu) vardr" (Eb Ysuf, el-Harac, s. 76).
slm vergi hukukunun klasik dnemdeki nemli melliflerinden Eb
Ubeyd de Emev Halifesi mer b. Abdlazz'in Umman miline, denizden
karlan balklarn deeri gm nisabna ularsa, onlardan zekt tahsil
etmesini emrettiini rivayet eder (el-Emvl, nr. 888) ve ad geen mctehid
halifenin denizden karlan her trl kymetli eyann zekta tbi bulunmas grnde olduunu bildirir.
Dnemlerinde denizden elde edilen rnlerin nemli bir yekn tutmad iin
olmal, fakihler deniz mahsullerinin zekta tbi mallardan olmad grndedirler. Eb Ysuf ise denizden karlan inci, mercan gibi kymetli ss eyalar ile
anber gibi kokularn 1/5 orannda vergiye tbi tutulmas gerektiini ileri srer.
F) HAYVANLAR
Kur'an'da hayvanlarn zekta tbi olduklarna aka temas eden herhangi bir yete rastlanmaz. Bununla beraber "Onlarn mallarndan sadaka
(zekt) al..." (et-Tevbe 9/103) emrinin hayvanlar da iine ald dnlebilir. nk hayvanlar zellikle gebe toplumlarda belki de en nemli geim
ve zenginlik aracdr. lde yaayan Araplar arasnda "mal" kelimesinin
hayvan anlamna kullanlmas bu sebepledir.
Hz. Peygamber'in hadislerinde, dier zekt mallar gibi hayvanlar da tafsiltl bir ekilde ele alnmtr.
Kaynaklarn ittifakla haber verdiine gre Hz. Peygamber zekta tbi
olan mallarla onlarn nisab ve nisbetlerini gsteren uzun bir vergi tarifesi
ZEKT
453
454
LMHAL
5ten
9a kadar
10dan
14e
"
15ten
19a
"
20den
24e
"
25ten
35e
"
36dan
45e
"
46dan
60a
"
61den
75e
"
76dan
90a
"
91den 120ye
"
1 adet
2 "
3 "
4 "
1 "
1 "
1 "
1 "
2 "
2 "
koyun
"
"
"
iki yanda dii deve
yanda dii deve
drt yanda dii deve
be yanda dii deve
yanda dii deve
be yanda dii deve
Bu cetvel, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridnden gelen uygulama rneklerine dayand iin slm limleri arasnda bu konuda bir gr farkll yoktur. Deve miktarnn bundan fazla olmas halinde zektn hangi l
ve usule gre alnaca konusunda fkh mezhepleri farkl yntemler belirlemilerdir. Mesel Hanefler'e gre 121. deveden sonra tekrar batan balanr
ve denecek zekt ilkinde olduu gibi hesap edilir.
b) Koyunlarn Zekt
Hz. Peygamber'in hadislerinde koyun nisbetleri ve bu nisbetlerde denecek zekt miktar aadaki ekilde gsterilmitir (Buhr, Zekt, 38):
1den
40tan
121den
200den
400den
c) Srlarn Zekt
Sime olan srlarda zekt nisab 30 sr olup, bundan az iin zekt
gerekmez. 30 srdan 40 sra kadar, zekt olarak iki yana basm erkek
veya dii bir buza verilir. 40 srdan 60 sra kadar, yana girmi
erkek veya dii bir dana verilir. Tam 60 sr olunca, birer yan bitirmi iki
buza verilir. Sonra her otuz srda bir buza ve her 40 srda bir dana
verilmek suretiyle hesap edilir.
Zekt verme bakmndan sr ile manda arasnda fark yoktur ve bunlar
bir cins saylr. Bir kimsenin 20 inek ve 10 mandas varsa, 30 srlk zekt
nisabna sahip olmu kabul edilir.
ZEKT
455
d) Atlarn Zekt
Hz. Peygamber'den "Sizi at ve klenin zektndan muaf tuttum" ve
"Mslmana klesi ve atndan dolay zekt yoktur" (Buhr, Zekt, 45-46)
anlamlarnda iki hadis rivayet edilmesine ramen, yine Hz. Peygamber'in bu
umumi hkmden "reme amacyla bulundurulan sime atlar" istisna ettiini gsteren ve bu sonuncularn zekta tbi olacana iaret eden hadisler
de nakledilir.
Eb Ubeyd bu konuda iki farkl rivayeti yan yana zikretmitir. Bunlardan birine gre am'dan bir grup mslman Hz. mer'e mracaat ederek
atlarndan zekt almasn istemiler, halife de sahbeyle istiareden sonra,
bu istei -Hz. Peygamber ve Eb Bekir atlardan zekt almad gerekesi ilereddetmitir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1364). Kart anlamdaki teki rivayete gre ise, amllar Eb Ubeyde b. Cerrh'a atlarndan zekt almas iin
mracaatta bulunurlar; o da durumu Hz. mer'e bildirip halifeden konu ile
ilgili yazl gr beyan etmesini ister. Hz. mer Eb Ubeyde'ye yazd
cevab mektubunda "atlardan zekt vermek istiyorlarsa, bu zekt almasn
ve onlarn fakirlerine datmasn" bildirir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1365).
Atlarda zekt tahakkuk edip etmeyecei konusunda gerek Hz. Peygamber, gerekse Hz. mer'den rivayet edilen hadislerden, Hz. Peygamber devrinde Medine ve civarnda atlarn deve kadar ok bulunmad, mslmanlarn at sadece savalarda kullanmak iin yetitirdikleri, ayrca ileride satp
para kazanmak maksadyla topluca at besleme detinin henz yerlememi
olduu anlalyor. Nitekim Hz. mer am'dan gelen bir grup mslmann,
atlarndan zekt almas iin yaptklar teklifi -Hz. Peygamber ve Eb Bekir
zamanlarnda benzer tatbikat olmad gerekesi ile- nce reddetmi, sonra
olumlu karlam, daha sonra da, atlarn tamamen ticar gayelerle nesilleri
elde edilmek iin yetitirildiklerini grnce, bu hayvanlardan zekt tahsili
cihetine gitmitir.
Fakihlerin ounluu, Hz. Peygamber'in "atlarn zekttan istisna edildiini" bildiren hadislerini esas alp, btn atlarn zekt istisnas olduu grn benimsemilerdir. Eb Hanfe ve rencisi Zfer'e gre ise, "nesli elde
edilip ileride satlmak maksadyla, erkei diisi kark bir halde yaayan,
senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren (sime) atlar ya at ba 1 dinar
veya paraya gre kymetlendirilerek, bu deeri zerinden 1/40 (% 2.5)
nisbetinde zekta tbi tutulur."
Burada unu belirtmeliyiz ki, slm fakihleri binek hayvan olan, nakliyatta kullanlan, sava iin yetitirilen ve senenin ounu besihanelerde
456
LMHAL
beslenerek geiren atlarn zekttan istisna edileceinde gr birliine vardklar gibi, -zhir hukukular mstesn- ticarete konu olan btn atlarn
zekta da mevzu olacanda ittifak etmilerdir.
O halde zekta mevzu olup olmayaca mnakaa konusu olan at, sadece
nesli elde edilmek maksadyla, erkei diisi kark bir halde bulundurulan ve
senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren (sime) atlardr. Kanaatimize
gre fakihler arasnda bu konuda ortaya kan ihtilfn sebebi, Hz. Peygamber
zamannda bu hususta herhangi bir tatbikatn grlmemesidir. Yukarda da
belirtildii gibi, Hz. Peygamber zamannda Arap yarmadasnda nesli elde
edilmek ve nemlandrmak maksadyla, erkei, diisi bir arada at yetitirme
gelenei henz yerlememi vaziyetteydi. O devirde atlarn zellikle savalarda kullanlmak iin yetitirildii bilinmektedir. Ancak Hz. mer devrinde
zikredilen maksatla at yetitirilmeye balannca bu hayvanlar zerinde de
zekt tatbikat balamtr.
Hayvanlarn zekta tbi tutulmas konusunda Hz. Peygamber'in snnetinde, sahbenin tatbikatnda grlen rnekler ve bu rivayetler etrafnda
oluan klasik fkh doktrini dikkatlice incelendiinde, hayvanlardan zekt
alnmas hususunda o toplumun artlarna gre ortalama bir zenginlik snrnn belirlendii, bunun zerindeki zenginliin zekta tbi tutulduu grlr. Deve, sr ve koyunlardaki zekt alt snrnn o gnk artlar iinde
belli bir ekonomik seviyeyi temsil ettii ve birbirlerine denk bir deer tad
sylenebilir. Arazinin yamur suyuyla veya emekle sulanmasna gre zekt
oranlarnda bir ayrm yapld gibi, evde beslenen hayvanlarn deil de
mera ve yayla hayvanlarnn zekta tbi tutulduu grlr. Evde ailenen
ihtiyac iin beslenen hayvanlarn zekttan muaf tutulmas, temel ihtiya
maddelerinin zekt matrah dnda braklmas ilkesinin bir dier ifadesidir.
Ticaret amacyla beslenen hayvanlarn ise ticaret mallarnn hkmne tbi
olaca aktr.
Hayvanlarn zekt ile ilgili bu hkmler konulurken de o toplumdaki
yaygn ve bilinen hayvan trlerinin esas alnd ve onlar zerinden rneklendirme yapld gzden uzak tutulmamaldr. Gnmzde retimi yaplan
ve srler halinde beslenen dier hayvan trlerinin bu ller iinde zektnn verilmesi gerekir.
ZEKT
457
458
LMHAL
ZEKT
459
460
LMHAL
ZEKT
461
462
LMHAL
ZEKT
463
Eb Ubeyd'e gre bn Abbas'n konu ile ilgili fetvasnda kastedilen toprak mahsulleridir. Yani sene gemeden zekt verilecek olan toprak mahsulleri zektdr ki "hasat zaman" denir. Medineliler arazi mahsulne "emvl"
adn verirler.
bn Rd'n de iaret ettii gibi ml-i mstefdn yani miras, ba, mkfat gibi gelirlerin kazanld anda zektnn denip denmeyecei hakknda Hz. Peygamber ve sahbeden ak bir rivayetin bulunmad dorudur. Bu sebeple de birinci grup fakihler klasik izgiyi takip ederek altn, gm, ticaret mallar ve hayvanlardan zekt alnmasnda l olan "maln
zerinden bir yl gemesi" artn maa, cret, serbest meslek kazanlar iin
de geerli saymlardr.
Eski dnemlere oranla ekonomik artlarn bir hayli deitii, enflasyonun deta kanlmaz olduu ve tketimin giderek artt gnmz toplumlarnda ii, memur ve serbest meslek sahiplerinin zekt vermesi iin ihtiya
fazlas gelirlerinin zerinden bir yln gemesi gerektiini sylemek fazla
gereki deildir. Belki daha uygun olan, bu tr dzenli geliri olan kimselerin asl ve temel giderlerini, bu amal tasarruf ve borlarn dtkten sonra,
arta kalan gelir yl sonu itibariyle toplandnda nisab miktarna ulayorsa,
yln tamamlanmasn beklemeden aylk gelirinden dzenli olarak % 2.5
orannda zekt vermesidir. Asl ve temel giderler, yukarda izah edilen
havic-i asliyye erevesine giren hususlardr. Din leri Yksek Kurulu,
maa ve benzeri standart gelirlerin, dier gelirlere katlarak nisap miktarnn
zerinden bir yl getikten sonra zekat verilmesi gerektii grndedir.
J) HSSE SENED
Hisse senedi bir anonim irketin sermayesinin birbirine eit paylarndan
bir parasn temsil eden ve kanun ekil artlarna uygun olarak dzenlenen
hukuken kymetli evrak hkmnde bir belgedir. Tahvil gibi bir bor senedi
deil, bir ortaklk ve mlkiyet senedidir. irket yaad ve kr ettii mddete sahibine gelir getirir. Hisse senedinin sahibine salad bu gelire
temettu (kr pay) denir.
Hisse senetleri tedavl kabiliyetlerine, irket krna, itiraklerine ve sermayeyi temsil edip etmediklerine gre muhtelif nevilere ayrlr.
Hisse senetlerinin trl deeri vardr:
1. Nominal deer: Hisse senedinin zerinde yazl deerdir. Baz lkelerde hisse senetleri nominal deer tamaz. lk defa piyasaya karlrken
464
LMHAL
ihra eden kuruluun, arz ve talebi gz nnde bulundurularak kararlatrd bir ihra fiyat ile sata sunulurlar.
2. hra deeri: Hisse senetlerinin nominal deerin altnda veya stnde
bir deerle ihra edilmesidir. hra edilen bir hisse senedinin bu deerde
kalp kalmayacan zamanla piyasa artlar tayin edecektir.
3. Piyasa deeri: Piyasada arz ve talebin oluturduu deerdir.
Hisse senedi bir ticar iletmenin tmnn (arsas, binalar, fabrikas, makineleri, demirba, paras, bor ve alacaklar, dier iletmelerdeki itirak paylar,
ihtir ve patentleri dahil olmak zere) btn madd ve mnev varlnn belli
bir parasn temsil eden bir mlkiyet senedidir. Bir irketin hisse senedini
alan kimse, o iletmenin aktif ve pasifindeki her eye ortak olur.
Bu husus kapal irketlerden halka ak irketlere doru gidildike derece
derece farkllk gsterir. Be alt ortakl bir aile anonim irketinde ortaklar
hisse senetlerinin kendilerine tand tm haklarn bilinci iindedir. Fakat
irket halka aldka ve byyp ortak says arttka, hisse senetleri temsil
ettikleri haklardan ayr bir kiilik kazanmaya balar. Hisse senedi hamilleri
hisse senetlerini uzun vadeli yatrm yapmak iin bile alm olsalar, artk
hisse senetleri onlar iin bir iletmenin aktif ve pasifindeki tm varlklar ve
haklar temsil eden bir belge olmaktan kar, bizzat kendisi bir mal haline
gelmeye balar. Eer portfy sahibi devaml bir yatrm iin deil de, zaman
iindeki deer artlarndan yararlanmak amacyla yatrm yapmsa, hisse
senetleri iyiden iyiye bir mal haline gelir, artk onlarn neyi ve hangi haklar
temsil ettii dnlmez.
Gnlk hayatta asl para olmamakla birlikte hisse senedi, tahvil vb. aktif
unsurlarn para gibi tedavl etmesi, muasr slm limlerini megul etmitir.
Bu konuda l952 ylnda am'da yaplan bir toplantda limler; tr ne
olursa olsun ve ne maksatla elde bulundurulursa bulundurulsun, btn
hisse senetlerinin ticaret mal olduu ve onlar gibi zekt hkmlerine tbi
tutulmas gerektii kanaatini serdetmilerdir. nk hisse senetleri ve tahviller ticareti yaplp kr elde etmek iin elde bulundurulur. Nominal deerleri
ile sermaye piyasasndaki deerleri de daima farkldr. Bu itibarla hisse senetleri ve tahviller birer ticaret maldr ve ticaret mallarna uygulanan lyle zekta tbi olmaldr.
Hisse senetleri menkul kymetler borsasnda alnp satlmak ve bylece
ticareti yaplp kazan elde etmek iin bulunduruluyorsa, ticaret mallar gibi
ilem grrler, rayi bedelleri zerinden % 2.5 orannda zekta tbi olurlar.
ZEKT
465
Hisse senetleri, kr elde etmek iin deil, yatrm yapmak ve bunun gelirini
(temettu) elde etmek iin alnm ise yine ayn ekilde rayi bedel + gelirleri
% 2.5 orannda zekta tbi olurlar, ancak bu durumda zekt dorudan irketten tahsil edilir.
1965 ylnda Kahire'de yaplan ikinci konferansta konu tekrar gndeme
gelmi; hisse senetleri ve tahvillerin alnp satlmak suretiyle ticareti yaplmak iin elde bulundurulduunda ticaret mallar gibi % 2.5 nisbetinde zekta tbi olmas, srf yatrmda bulunulup, bunun gelirinden yararlanmak
amac ile alnmsa -zira araziye kyasla- saf gelirinden % 10 zekt alnmas, bu ikinci durumda hisse senetlerinin zektnn irket tarafndan verilmesi gerektii belirtilmitir. nk irketler yatrmclarn zekt borlarn
temettularndan kolayca karp, kalann kr olarak verebilirler.
1984 ylnda Kveyt'te yaplan "I. Zekt Kongresi"nde hisse senetlerinin
zektnn, irketin tznde gerekli dzenlemeler yaplp genel kuruldan bu
ynde karar karldktan sonra, hisse sahiplerinin de rzlar alnarak irketler tarafndan denmesi tavsiye edilmitir. Bu tavsiye karar, mam fi'nin ortaklk prensibinin dier mallara temiline istinat etmektedir. Ayn kararda eer irketler zekt -u veya bu sebeple- demezlerse onlarn yllk
btelerinde her hisse sahibine den zekt miktarn gsterip bildirmeleri
tavsiye edilmitir.
Konferansn tavsiye kararlarnda u hususlar da yer almtr:
1. irket, mallarnn zektn demise artk hisse sahiplerinin ayrca zekt demeleri gerekmez.
2. irket, mallarnn zektn dememise her hisse sahibinin hissesine
den zekt aadaki ekillerde demesi gerekir:
a) Hisse sahibi, hisse senedini srf ticaretini yapmak iin almsa onun
zekt vcb tarihindeki piyasa deeri zerinden % 2.5 orannda denmelidir.
b) Gelirinden yararlanmak amac ile almsa; limlerin ounluuna
gre, elde ettii geliri dier mallarna katar, nisab ve bir yl bekleme art
gereklemise % 2.5 orannda zekt der. Bu suretle sorumluluktan kurtulmu olur.
Baz limler de sanayi sektrndeki yatrm gelirini zira araziye kyas
ettiinden, onlara gre ise geliri elde eder etmez % 10'unu zekt olarak der.
466
LMHAL
ZEKT
467
468
LMHAL
larn dnda- farkl gr ileri sren olmamtr. Buna gre speklatr sfatyla
sermaye piyasalarnda hisse senedi alp satanlar -ticaret sektrnde alan
her mkellef gibi- hisse senetlerinin piyasadaki deerleri zerinden, nisab ve
yl geme (havl) artlar gerekleince % 2.5 orannda zektlarn demeleri
gerekir. nk portfy sahibi devaml bir yatrm iin deil, zaman iindeki
deer artlarndan yararlanmak, yani hisse senetlerinin ticaretini yapmak iin
onlar almtr. Artk bu hisse senetleri tam bir ticaret meta haline gelmitir.
Onlarn neyi ve hangi haklar temsil ettii dnlmez.
2. Eer hisse senetlerini yatrmc sfatyla elinde bulunduruyorsa, hisse
senedinin satn ald deeri + gelirinden, o hisse senedini ihra eden irketin zekta tbi olmayan mal varln -yllk bilanodan renerek- karp,
geriye kalan meblan % 2.5 orannda zektn vermelidir. nk hisse senedi, yukarda da akland gibi, bir ticar iletmenin tmnn (arsas,
binalar, makineleri, demirba, paras, bor ve alacaklar vb.) btn madd ve
mnev varlnn belli bir parasn temsil eden bir mlkiyet senedidir. Bir
irketin hisse senedini alan kimse, o iletmenin aktif ve pasifindeki her eye
ortak olur. Geri hisse senedi hamilleri onlar uzun vadeli yatrm yapmak
iin alm olsalar da, artk hisse senetleri onlar iin bir iletmenin aktif ve
pasifindeki tm varlklar ve haklar tam temsil eden bir belge olmaktan
kmtr. Fakat yatrm niyetiyle elde bulundurulduundan dolay hl mlkiyet senedi zelliini korumaya devam ederler. Bu itibarla mlkiyetin satn
alnan deeri + gelirinden, zekta tbi olmayan mal varlklar karlarak
kalan % 2.5 orannda zekta tbi olmaldr.
Hisse senetlerinin zektn, onlar ihra eden irketler de verebilir, hisse
sahipleri de verebilir. irketler hisse senetlerinin zektn verirse -yukarda
iaret ettiimiz- mam fi'nin ortak maln zekt ile ilgili ictihadna, hisse
senetlerinin zektn fertler verirse bu konuda Hanefler'in ortaya koymu
olduu prensibe uyulmu olur. Ancak hisse senetlerinin zektn irketler
verirse, irketin tznde bu durumun aka belirtilmi, genel kurulda bu
ynde bir karar alnm, hisse sahibi hisselerinin zektn hesaplayp karma yetkisini irket ynetimine brakm olmaldr.
ZEKT
469
V. ZEKTIN DENMES
Yukarda zektn vcb ve shhat artlar ile hangi mallardan ne oranda
verilmesi gerektii zerinde duruldu. imdi ise bu zektn ne zaman ve ne
ekilde denecei zerinde durulacaktr.
470
LMHAL
ZEKT
471
b. Hanbel ve baz Mlik fakihleri ise durum ne olursa olsun zekt borcunun
ertelenemeyecei grndedir.
teden beri mslmanlar zekt borlarn rahmet ay olan ramazan
aynda demeyi det haline getirmi iseler de, zektn denmesi iin tayin
edilmi bir gn veya ay yoktur. Aslolan, vcb artlar gerekleince zektn
denmesidir.
Bir malda zekt borcu doduktan sonra, bu bor denmeden nce o mal
alnmak, kaybolmak, gasbedilmek gibi yollarla helk olsa; mkellef ister
deme imknna sahip olsun veya olmasn, Hanefler'e gre zekt borcu
der. Fakat bu mal ba veya sat yoluyla tketirse zekt borcu dmez,
zektn vermesi gerekir.
Fakihlerin ounluuna gre ise bu durumda zekt borcu dmez. Mkellefin onu yeniden demesi gerekir. Ancak mam Mlik'e gre, telef olduklarnda hayvanlarn zekt denmez.
Hanefler, zektn mkellefin niyetiyle eda edilen ve niybet kabul etmeyen bir ibadet olduunu ileri srerek, mkellefin lmesiyle zekt borcunun da deceini sylemilerdir. Ancak len vasiyet etmise mirasnn te
bir miktarndan zekt borcu denir. Vasiyet etmemi ise mal vrislerine intikal eder. Fakat, vrisleri deme mecburiyetinde deillerdir. Ama derlerse bu
nfile bir sadaka yerine geer. nk zekt bir ibadettir. Her ibadet gibi niyetle eda edilir. Borlunun lmesi sebebiyle niyet olmadndan bor da der. Hanefler zekt borcunu demeden len kimsenin, namaz, orucu
terkederek len kimse gibi gnahkr ve borlu olarak ld ve geride kalanlarn onu bu bortan kurtaramayaca grndedirler.
Zektn niyete dayal bir ibadet olma vasfndan ok ihtiya sahiplerinin
hakkn ilgilendiren ynn n planda tutan cumhura gre ise, zekt borcu
mkellefin lm ile ortadan kalkmaz. Aksine len vasiyet etmese de
terikesinden denir. Namaz ve oru beden ibadetlerdir. Onlarn yerine getirilmesi iin bakasn vekil tayin etmek mmkn deildir. Mal bir ibadet
olan zektta ise veklet geerlidir. ocuk ve akl hastasnn mallarndan
velileri nasl zekt demekle mkellefse lenin vrisleri de onun zekt borcunu demekle sorumludur.
472
LMHAL
ZEKT
473
filer, gizli mallarn zektnn bizzat mkellef birey tarafndan denecei grnde Hanefler'le birleir. Fakat, ak mallarn zekt konusunda
biri bunun devlet tarafndan toplanp datlabilecei, dieri, gizli malda olduu gibi, mkellef birey tarafndan yerine getirilecei eklinde iki gr
bulunmaktadr.
Mlik mezhebine gre ise, zektn ilke ve amalar dorultusunda yaplm dzenlemelere tam riayet artyla, zekt borlar dorudan devlete
denir.
Hanbeller ise bu konuda bir ayrm ve tercih yapmakszn, zekt borlarnn devlete verilebilecei gibi, dorudan hak sahiplerine de ulatrlabileceini sylemilerdir.
Fakihlerin ounluuna gre devletin, zekta tbi olan btn mallarn
zektlarnn dorudan kendisine verilmesini isteme yetkisi vardr. Devlet bu
yetkiyi kullanarak demekten kananlardan zekt borcunu zorla alr. Fakihler arasndaki ihtilf, mkellefin zekt borcunu devlete deme mecburiyetinde olup olmaddr. Fakihlerin bu konudaki farkl grlerinde ve
ekimser tavrlarnda, dnemlerinde devlet eliyle toplanan zektn yerinde
harcanp harcanmad ynndeki kanaatlerinin etkili olduu aktr.
Bu konu 1952 am Konferansnda limler tarafndan ele alnm ve u
sonuca varlmtr:
1.
drlar.
sunda
devlet
Zamanmzda mslmanlar zekt demede ihmalkr davranmaktaBu itibarla Hz. Osman'n gizli mallarn zektlarn demeleri husuverdii veklet geerliliini kaybetmitir. Asl kurala dnlerek zekt
tarafndan toplanp datlmaldr.
2. Gnmzde hemen hemen btn mallar ak mal haline gelmitir. Ticarette tutulan deerlerle banka ve irketlerdeki paralarn tesbiti ve belirlenmesi kolay ve mmkndr.
Bu sebeplerden dolay gizli-ak ayrm yaplmadan btn mallarn zekt hkmetler tarafndan oluturulacak zel bir kurum vastas ile toplanp
hak sahiplerine yani yette ngrlen yerlere datlmaldr.
Zektn devlet tarafndan toplanmad yerlerde mkellef, ak ve gizli
btn mallarnn zektn bizzat kendisi hak edenlere vermelidir.
Zekt, ister devlet eliyle toplansn isterse mkellef tarafndan densin,
deme ekil ve usulyle ilgili olarak dikkat edilmesi gereken baz kurallar
vardr.
474
LMHAL
ZEKT
475
476
LMHAL
Kur'an'da zektn harcama yerlerinin ayr ayr belirtilmesinin sebebi, nceki yetlerde (et-Tevbe 6/58, 59) aklanmtr: Hz. Peygamber zamannda
mala dkn baz kiiler zekt mallarna gz dikmi ve Hz. Peygamber'den
bunlar kendilerine vermesini istemilerdi. Reslullah onlarn hak etmedikleri isteklerde bulunmalarn ho karlamam, onlar da serzenite bulunmaya balamlard. Bunun zerine yce Allah hem onlarn bu davranlarn knayan yetlerini indirmi (et-Tevbe 9/58-59) hem de zektn sarf yerlerini aklamtr.
Tarihin tand en eski devlet gelirlerinden olan vergi, yine tarih boyu
eitli lke ve imparatorluklar tarafndan deiik trlerde halktan toplanm,
ancak bu vergiler genelde yerine harcanmayp kral veya imparatorlarn kiisel masraflarna veya onlarn akraba ve yardmclarna harcanmak zere
hazineye konulmutur. Kur'an'da zektn sarf yerleri gsterilmekle, bu tr
yolsuzluk ve usulszlkler nlenmek istenmi, zektn datm dar grl
ve tarafl davranabilecek yapdaki yneticilerin insafna braklmam, onu
almaya gerekten hak kazanan fakir ve muhtalar dururken, hak etmeyen
fakat hrs ve tamah yznden zekt mallarna gz dikenlerin mitleri de
krlmtr.
ZEKT
477
1. FAKRLER ve MSKNLER
yette bu snf "el-fukar ve'l-meskn" eklinde geer. Zekt verilecek
kiileri belirtmek zere ncelikle zikredilen bu iki terim, phesiz tabii ve
zaruri ihtiyalarn temin edemeyecek olanlar ifade etmektedir. Ancak bu iki
terimin ayn yette pe pee zikredilmesini dikkate alan fakihler bu iki terimin ayr iki snf m yoksa ayn snf m ifade ettiini, hangi ihtiya derecelerini gsterdiklerini tartmlardr.
a) Hanefler, yette zikredilen fakiri; ev ve ev eyas gibi asl ihtiyalarn karlayan mal olsa da gelirleri ihtiyalarn karlayamayan, nisab
miktarndan daha az mal bulunan kimse olarak anlamlardr. Miskin ise
hibir geliri ve mal olmayan kimsedir. Bu tanmlar Eb Hanfe'den rivayet
edilmi, Eb Ysuf ve mam Muhammed hari, dier Hanef fakihleri tarafndan da benimsenmitir. Mlikler'in fakir ve miskin tanmlar da Eb Hanfe'nin tanmlarna yakndr.
Buna gre miskin, fakirden daha muhta kimseye denmektedir. Hanef
fakihleri iinde tam bunun aksi tanmlar verenler de vardr. Eb Ysuf ve
mam Muhammed ile Mlikler'den bn'l-Kasm'a gre fakir ve miskin ayn
snftr, aralarnda bir fark yoktur.
Hanefler'e gre zekt almaya hak kazanan fakir ve miskinler u iki
grupta toplanabilir.
1. Hi mal olmayan yoksul kiiler.
2. Zaruri ihtiyalar dnda nisab miktarnn altnda mal olan kiiler.
b) fi ve Hanbeller'e gre fakir; kendisinin ve bakmakla mkellef olduu kiilerin ihtiyalarn gidermeye yeterli mal ve kazanc olmayan kimsedir. Miskin ise kendisine ve geimini salamakla ykml kiilere yeterli
olmamakla beraber, sahip olduu mal ve kazanla kt kanaat geinebilen
kiidir. Bu iki mezhebe gre fakir, miskinden de fazla ihtiya iinde olan
kimsedir.
Bu iki mezhebe gre de zekt almay hak eden muhtalar;
1. Hibir mal ve geliri olmayanlar.
2. Mal ve geliri olup da bunlarla kendilerinin ve bakmakla ykml olduklarnn ihtiyalarn karlayamayan kimselerdir.
Bu grlerin dnda fakir ve miskin terimlerinin, zellikle sosyal gvenliin temini asndan nemli olan tanmlar da yaplmtr.
478
LMHAL
ZEKT
479
verilmesi cizdir. nk fakirlik ve miskinlik "nisab"a deil, "kifye"ye (yeterli mala) sahip olmamakla llr.
Bir fakire ne kadar maln yeterli olacann kesin bir ls yoktur. Bu,
kiinin mesleine, yaad muhit ve artlara gre deiir. Mesel meslei
terzilik, marangozluk, kasaplk vs. olanlara sanatlarn yrtebilecek ve
meslektalarnn bulundurduu alet ve makineleri satn alabilecek kadar,
iftiye srekli kendisine yetecek, tarla, bahe alabilecek kadar zekt verilebilir. Sanat ve meslei olmayan muhtalara da yaadklar evrenin artlarna gre bir mr boyu yetecek miktarda zekt verilebilir.
Mlik ve Hanbeller'e gre ise fakir ve miskinlere, kendilerine ve ailelerine bir yl yetecek kadar zekt verilebilir. Bir yllk yeter mal kavram da
kii, muhit ve artlara gre deiebilir.
Fakihler madd imknszlndan dolay evlenemeyenlere "evlenme yardmn", ilim tahsili iin alanlara "kitap almalar iin yaplacak yardmlar"
da kifye (yeterlilik) kavramnn kapsamna almlardr.
Zengin, zekt verecek durumdaki kimse olduu iin, kural olarak zekt
alamayacanda fakihler gr birliindedir. Hz. Peygamber "Sadaka (zekt) zengine hell olmaz" (Eb Dvd, Zekt, 25) buyurmutur. Ancak
fakihler zekt almaya engel tekil eden zenginliin snrn belirlemede farkl
grler ileri srmlerdir. Bu itibarla fakir ve miskin terimlerinin daha iyi
anlalabilmesi iin bunlarn kart olan "zengin" terimini ayrca ele almak
ve fakihlerin bu konudaki grlerini tesbit etmek gerekmektedir.
Hanefler'e gre, eran zengin saylmann ls nisabdr. Zenginliin
art temel ihtiyalardan fazla olan nisab miktar mala sahip olmaktr. Bu
maln artc vasfta olmas ise zekt deme mkellefiyeti iin arttr.
Buna gre zenginlik u iki durumda ele alnmaldr:
1. Kiinin hangi neviden olursa olsun, nisab miktar artc vasftaki zekta tbi mallardan birine sahip olmasdr. Mesel 20 miskal altn veya 200
dirhem gm yahut bunlarn karl paraya sahip olan zengin saylr.
Ayn ekilde be deveye veya krk koyuna, yahut otuz sra mlik olan da
zengin saylr. Btn bunlar zekt mkellefidir (Zamanmzda gmn
deeri ar derecede dt iin 561.2 gr. gm ve bunun TL. karl nisap
saylamaz. Ya altn veya saylan mallarn ortalamas esas alnmaldr). Bir kimse
480
LMHAL
ZEKT
481
1. ster artc vasfta olsun ister olmasn, kendisine ve bakmakla mkellef olduu kiilere yetecek kadar mala sahip olan kimsenin zekt almas ciz
deildir.
2. Nisabn stnde mal olduu halde bu varl kendisinin ve aile fertlerinin geimini salyamyorsa, o kiinin zekt almas cizdir. Mesel, nisabn
ok stnde ticar sermayesi olan bir kimse, ticar hayattaki durgunluk veya
baka bir sebepten dolay geim skntsna dm ise onun zekt almas
cizdir.
Zekt almay engelleyen ly "kifye" (yeterlilik) olarak kabul eden
fakihlerin ounluu, vcudu salam, alma imkn ve gcne sahip olduu halde almayan tembel kiilere zekt vermenin ciz olmad grnde de birlemilerdir.
Bir de mslmann bakalarndan yardm dilenmemesi iin konulmu
zenginlik ls vardr ki buna "nisb- istin" ad verilmektedir. Hanef
mezhebine gre nisb- istin -eski deerine gre- 200 dirhem gm veya
bunun deeri herhangi tr bir maldr. Bu kadar mal veya paraya sahip olamayanlarn bakalarndan yardm istemesinde bir saknca yoktur.
Fakihlerin ounluu ise ihtiya sahibi olan kimselerin dilenmesinin ciz
olduunu, ihtiyac olmayanlarn dilenmesinin ise haram olduunu sylemilerdir.
Zaruret olmadka bakalarndan istememe konusu zerinde titizlikle
duran fakihler 40 veya 50 dirhem paras bulunan kimselerin dilenmesini
yasaklayc mahiyetteki hadisleri, bu durumda yardm istemenin mekruh
olduu eklinde yorumlamlardr.
2. MLLER
Fakirler ve miskinler iki ayr grup saylacak olursa, ilgili yette zekt gelirlerinden pay alacaklar belirtilen nc grup kiiler "zekt ilerinde altrlan memurlar" anlamna gelen millerdir. Szlkte bir i yapan, ii, zanaatkr gibi mnalara gelen "mil", terim olarak, zekt gelirlerini toplamak
ve ve datmakla grevlendirilen kiiyi ifade eder.
mil terimi hadislerde genel olarak idareci, her trl devlet gelirlerini,
zellikle zekt gelirlerini toplayp datan kii anlamnda kullanlmaktadr.
Bunun yannda hemen hemen ayn anlamda "rif, ir, cb, emn, hzin,
s ve musaddk" terimlerinin kullanld da grlmektedir.
482
LMHAL
Kur'an'n, milleri zekttan pay almay hak eden sekiz snftan biri olarak
zikretmesi, zekt toplama ve datm iinin devletin kontrol ve idaresi altnda
yaplmas gerektiini ortaya koymaktadr. Nitekim Hz. Peygamber dneminden itibaren zektn miller vastasyla topland bilinmektedir. slm'n ilk
dnemlerindeki uygulamalardan anlaldna gre zekt gelirlerini bir yere
toplayan, muhafaza eden, hak sahiplerine datan, hesap ilerini yrten,
tartan, len, sayan ve zekt idaresinin her kademesinde alan memurlarn
tamam miller snfna girmektedir.
Zekt milliine tayinde aranacak artlar, millerin hak ve grevleri ve
millerin creti konular fkh literatrnde etrafl bir biimde ele alnmtr.
Bu konudaki ayrntlar ve gr ayrlklar bir yana, btn bilginlere gre,
zekt millerinin crete veya zekttan paya hak kazanabilmeleri iin fakir
olmalar art deildir. Zira Hz. Peygamber zektn be kii mstesna zengine
hell olmayacan belirtmi ve bu be kii iinde zekt millerini de saymtr (Eb Dvd, Zekt, 25).
3. MELLEFE-i KULB
lgili yette zekt verilecek drdnc grup, "mellefe-i kulb" olarak nitelendirilmitir. Mellefe-i kulb, kalpleri kazanlmak, slm'a sndrlmak
veya ktlklerinden emin olunmak istenen yahut mslmanlara faydal
olacaklar umulan kiilerdir. Bu tanma gre mellefe-i kulb mslmanlar
ve gayri mslimler olmak zere ikiye ayrlr.
1. Gayri mslim olanlarn kalplerinin kazanlmas ile, kendilerinin veya
onlara tbi olan fertlerin slm'a girmeleri umulur, yahut onlardan veya
yaknlarndan gelebilecek ktlklerden korunulur.
Mellefe-i kulbun bu erevede anlal ve uygulan, gnmzde
uluslararas arenadaki lobi faaliyetini de ksmen iine almaktadr.
2. Mslman olanlarn kalplerinin slm'a daha ok sndrlmasnda ise
u maksatlar gdlr:
a) slm'a yeni girmi olanlara slm'da sebat etmeleri iin yardm edilir.
b) evresinde sz geen, slm' tam benimsememi kimselere zekt
verilerek, mslmanlarla daha iyi kaynamalar, bylece slm iin ciddiyetle almalar umulur.
c) Snr blgelerinde grev yapan mslmanlara bu fondan yardm yaplarak toplumun genel asayi ve gvenliini teminde aktif katklar salanr.
ZEKT
483
4. RKAB
Rikab "boyun" mnasna gelen rakabe kelimesinin ouludur. Zektn
sarf yerlerine ilikin aklamann yer ald yette, boyunduruk altndaki
kimseler iin pay ayrlmasndan sz edilir. yetin bu ifadesi, o dnemden
itibaren zektn sosyal bir vka olarak slm toplumunda da yaygn olan
kleliin tedrcen kaldrlmas ynnde harcanmas eklinde anlalmtr.
484
LMHAL
5. BORLULAR
yette zektn sarf yeri olarak gsterilen altnc grup, borlulardr (elgarimn).
Hanefler'e gre garimn, borcu olan ve borcundan baka nisab miktar
mal bulunmayan kimselerdir. fi, Mlik ve Hanbel mezhepleri de
garimnin tanmnda "borlu olma"y esas alrlar ve borcun sebebinin bor-
ZEKT
485
luya zekt verme hkmne etkisini dikkate alarak borlular iki ksma ayrrlar:
1. Kendi ihtiyac iin borlananlar: Geim masraflar, mesken edinme,
tedavi masraflar, ocuunu evlendirme gibi sebeplerle borlanan kimselerle
yangn, sel, deprem, kaza ve israf dnda bir sebeple iflas eden kimseler bu
gruba girer.
2. Toplumun menfaati iin borlananlar: ki aile veya iki ky halk arasnda kan veya mal davalarndan atma ktnda, fitne alevini sndrmek iin taraflar raz edecek mal vermeyi taahht edip hibir karlk beklemeyen kimse bu sebeple borlanrsa, bu borluya zekt verilir. Bu itibarla,
"Ara bulmak iin borlanan kiinin borcu zekt malndan denir, isterse bu
kii gayri mslim iki toplumun arasn bulmak iin borlanm olsun" denilmitir.
Hayr kurumlarnda hizmet ederken ve kimsesizler yurdu, hastahane,
okul, cami yapm gibi bir sosyal hizmeti gerekletirirken borlananlar da,
ara bulmak iin borlananlar gibidir. Bunlarn da borlar zekt malndan
karlanabilir.
Kabsa b. Muhrik ara bulmak iin dedii diyetten dolay borlanr ve
Hz. Peygamber'e gelerek yardm ister. Hz. Peygamber, o anda zekt geliri
bulunmad iin, ona zekt gelinceye kadar beklemesini syler ve u eklemeyi yapar:
"Ey Kabsa! stemek sadece grup insan iin helldir: a) Ara bulmak
iin diyet verir veya kefil olur, borlanr, borcunu deyene kadar onun istemesi hell olur, borcu kapatlnca artk isteyemez. b) Mal bir fet sonucu helk olur. O kimsenin de ihtiyacn karlayacak kadar istemesi helldir. c)
Fakir den ve fakirlii komularndan gvenilir ahitle dorulanan kimsenin istemesi de helldir. Bu grup insandan bakalarnn dilenmeleri haramdr. Onlar dilenip aldklarn haram olarak yerler" (Mslim, Zekt, 36).
486
LMHAL
2. ki, kumar ve zina gibi dince yasaklanan bir haram ilemek veya
harcamalarnda israfa kamak suretiyle borlanm olmamak.
3. Borcun sresi dolmu olmak. Vadesi gelmemi borcu olanlara zekt
verilmez diyenler olduu gibi verilir diyenler de vardr.
4. Borcun kul hakkndan doan bir bor olmas. Zekt ve kefret gibi
borcu olanlar garimn teriminin kapsam dndadr. Ancak fakihlerin hepsi
bu art komamlardr.
len kimsenin borlarnn bu fondan denip denemeyecei de fakihler
arasnda tartmaldr. Hanef ve Hanbel fakihleri ile bir grnde mam
fi len kimsenin borlarnn zekt verilerek denemeyeceini ileri srmlerdir. mam Mlike ve mam fi'nin dier grne gre lnn
borcu bu fondan denebilir.
Borluya ihtiyac kadar zekt verilir. Bu ihtiya da borcun denmesidir.
Borlu borcunu kendisine verilen zektla demez de bakasnn demesi
veya alacakllarnn balamas gibi yollarla bu bor denirse verilen zekt
kendisinden geri alnr. nk bu fondan verilen zekt borcu kapatmak iindir.
6. F SEBLLLAH
yette zekt verilecek yedinci grup iin f seblillh terimi zikredilmektedir. Kelime anlam "Allah yolunda" demek olan f seblillh tabirinin -biri
dar dieri geni- iki anlam vardr:
1. Allah Tel'nn rzsna uygun ve O'na yaklamak amacyla yaplan
her trl hayrl ite alan.
2. slm' yceltmek uruna bilfiil cihadda (scak harp) bulunan.
"Allah yolunda" tabirinin, zekt gelirinden Allah yolunda cihad iin de
bir fon ayrlmas gerektiini bildirdii aktr. Ancak cihad kavramnn slm
kltrnde geni bir anlam yelpazesine sahip olmas sebebiyle, yetin bu
ifadesinin kimleri ve ne tr faaliyetleri kapsad hususu slm bilginleri
arasnda geni tartmalara konu olmutur.
"Allah yolunda" tabirinin ilk planda "Allah yolunda savaanlar (gaziler)"
eklinde anlalm olmas, yetin ifade tarzndan ziyade slm'n yayl
dnemindeki sosyopolitik artlarla ve uluslararas ilikilerle ilgili olmaldr. O
dnemde cihadn en yaygn ve etkili yolu aknlar ve scak savalar oldu-
ZEKT
487
7. BNSSEBL
yette zektn sekizinci sarf yeri olarak ibnssebl tabiri kullanlr.
Szlkte "yol olu" anlamna gelen ibnssebl, yolcu, yola km ve bir sredir yolda olan kimse demektir. Araplar bir eye uzun mddet devam eden
kimseye onun adn verirler.
Hanef, Mlik ve Hanbel fakihlerine gre, yette zikredilen ibnsseblin
terim anlam, memleketinde mal olmakla birlikte bulunduu yerde mal,
paras olmayan, yani paraszlktan yolda kalm kimse demektir. Gurbette,
herhangi bir sebeple muhta duruma den kii memleketinde mal da olsa,
o maldan yararlanamad srece, fakir gibidir ve ona zektn bu fonundan
pay verilir.
filer'e gre ise bu terim, hem gurbette kalm yolcuyu, hem de yolculuk yapmay dnen fakat bunun iin madd imkn bulamayan kimseyi
iine alr.
Yolcuya zekt verilebilmesi iin onun memleketine gidecek kadar paras
ve mal bulunmamas ve yolculua mer amalarla km olmas gerekir.
fi ve Mlik mezhebi fakihlerinden bazlar muhta duruma den yolculara zekt verilebilmesi iin onlarn kaldklar yerde bor verecek kimse bu-
488
LMHAL
ZEKT
489
490
LMHAL
ZEKT
491
492
LMHAL
filer dndaki fakihler farz olmayan (nfile) sadakalarn fakir zimmlere verilebileceinde gr birliine varmlardr.
c) Zenginler. Hanefler'e gre tabii ihtiyalarndan fazla "artc" zellikte
olsun olmasn nisab miktar mala sahip olan kimselere, onlarn kk ocuklarna zekt verilemez.
d) Hz. Peygamber'in Yaknlar. Buhr'de rivayet edilen bir hadiste
Hz. Peygamber, torunu Hasan zekt hurmalarndan birini alp yemek istedii zaman ona "Brak, brak! Zekt maln bizim yiyemeyeceimizi bilmiyor
musun?" (Buhr, Zekt, 57; Mslim, Zekt, 161) buyurmutur. Zektn
Hz. Peygamber'e ve onun yaknlarna verilmeyeceini bildiren baka hadisler de vardr (bk. Mslim, Zekt, 167; Eb Dvd, Zekt, 29). Ancak fakihler, Hz. Peygamber'in yaknlarnn kimler olduu hususunda farkl grler ileri srmlerdir.
Hz. Peygamber'in, zekt almay bizzat kendisine ve yaknlarna yasaklam olmasnda phesiz birok sebep ve hikmetler vardr. Grlen odur ki
en stn ahlk zerine yaratlan rnek insan ve son peygamber Hz. Muhammed, bu emriyle kendisini ve yaknlarn her trl thmet ve ibeden
uzak tutmak istemitir.
ZEKT
493
494
LMHAL
Bu son tarifte yer alan unsurlar ksaca zetlemek gerekirse denebilir ki,
vergi alma yetkisi sadece devlete aittir, ancak kamu idare niteleri de devletin devrettii yetkiye dayanarak vergi koyabilirler.
Vergiyi fertler ve iletmeler hukuk zor altnda derler ve bu deme karlnda devletten, vatandalk konumlarndan doan genel ve kamusal
haklar hari, herhangi bir hak iddia edemezler. O halde vergiden doan hukuk iliki bir alacak bor ilikisidir. Bir alacak veya borcun meydana gelmesi iin esas itibariyle iki tarafn bulunmas gerekir. Vergi ilikisinde taraflardan biri vergi alacakls, dier vergi borlusudur; her iki tarafn da yetki
ve devleri kanundan doar.
Devletin kendinden beklenen hizmet, yatrm ve grevleri yapabilmesi
iin gelire ihtiyac vardr. Gnmzde devletler iin en nemli gelir kayna
vergilerdir.
Yukardaki aklamalarn nda zekt ve verginin benzer ve farkl
ynleri u ekilde sralanabilir:
a) Zektn Vergiye Benzemeyen Taraflar
1. Zekt ile vergi arasnda mevcut farklar sylenirken, ncelikle zektn
Allah tarafndan konulmu, Kur'an'da yazl kalc ve deimez bir hkm
verginin ise kanunla konulup kaldrlan, akas beer bir otoriteye dayanan bir karar olduu gndeme getirilir ve vergi kanunlarnn yrrle girmesi veya yrrlkten kaldrlmas eklinin dier kanunlardan fark bulunmad sylenir.
2. Vergi kanunla konup kanunla kaldrld gibi, onun miktar ve
nisbetleri de kanunla dzenlenir, gerektiinde ayn usulle arttrlr eksiltilir.
Zektn nisab ve nisbetleri Hz. Peygamber tarafndan belirlenmitir. Bu
nisab ve nisbetler Hulef-yi Ridn dneminde ve mteakip dnemlerde
aynen korunmu, tarih iinde hi deitirilmemitir. Zektn bu unsurlarnn
deitirilmesi, onun mal bir ibadet olma zelliini ortadan kaldrr.
3. Zektn sarf yerleri yetle belirlenmitir. Zekt devlet de tahsil etse,
hukuk bakmdan onun durumu yetim maln elinde bulunduran vasnin
durumu gibidir. Devlet ancak koruma amac ile elinde bulundurabilir. Diledii mal ve hizmetlere harcayamaz, zikredilen yette gsterilen zmrelere
sarfetmekle ykmldr. Halbuki devlet vergi gelirlerini sosyal ve kamusal
alanda istedii gibi harcayabilir.
ZEKT
495
496
LMHAL
ZEKT
497
neklendirmitir. Zekt borcunu hesap edip demenin gizli mallarda mkellefin kendisine braklmas, ak mallarda ise devlet eliyle yaplmas biraz da
pratik zorunluluktan kaynaklanmtr. Bu husus da zektn tek bir mal dev
olduunu, tahsil zorluklar bulunduunda bireyin kendi sorumluluuna braklabileceini gsterir.
Hz. Peygamber zekt tahsilini gzetilen hedefleri salayacak kapsamda
tutmu, zekt dnda cebr bir vergi tahsili yapmamtr. slm'n fert ve
toplum hayatn btn ynleriyle, prensip itibariyle veya ayrntya inerek
kuatyor olmas mslman toplumlarda geniletilmi anlamda zektn,
kamu adna yaplan btn mal tahsilt temsil etmesini de zorunlu klar.
Bat toplumlarnn vergi demelerinde itenlii ve gnlll salayabilmek iin vergiyi kutsal bir kamu devi olarak tanttklar, toplumlarn bu
ynde eitip byle bir saduyu oluturmaya altklar bilinmektedir. slm
dini, toplumun imar ve kamu yarar iin deta zorunlu olan bu mal katlm
dinin be esas arasnda yer alan bir ibadet olarak takdim etmi, bylece
mslmanlara sosyal gvenlii kurma, ynetilen-yneten, millet-devlet
arasnda karlkl gveni, saygy ve sosyal bar tesis etme, kamu giderlerine btn bireylerin itenlikle katlmn salama ynnde nemli bir imkn
getirmitir.
Her iki grn de hakl gerekeleri vardr. Zektn toplumsal yn inkr edilemedii gibi, zenginliin toplumun imar iin seferber olmas, bireylerin iinde yaadklar ve sayesinde eitli imkna kavutuklar toplumlarnn yarar iin kamu harcamalarna ibadet ak ve heyecanyla katlmas da
amzda fevkalde nem kazanmtr. Bununla birlikte Kur'an'da zektn
sarf yerlerinden sz edilirken ncelikli olarak ihtiya sahibi ahslarn gndeme getirilmesi de anlamldr. Bu bizlere, toplumun huzur ve mutluluunu
salamann yolunun bireylerin tek tek huzur ve gvenliini salamaktan
geeceini retmektedir.
te yandan, gnmzde gerek fertlerin vergilerini gerektii ekilde demede, gerekse devletlerin serveti vergilendirmede ve toplad vergileri yerine harcamada kamu vicdann rahatsz edecek lde mteshil veya kusurlu davrand, eitli bask gruplarnn bteden pay alma mcadelesi
iinde gerek ihtiya sahiplerinin, kimsesiz ve yoksullarn haklarnn deta
unutulduu da bir gerektir. Bu itibarla zekt, dorudan ihtiya sahibine
ulamas, toplumda sosyal dengeyi ve bar kurmada tek bana etkili olmas sebebiyle hl nem ve etkinliini korumaktadr. Zektn bu anlam ve
nemi, btn bireyleri kuatacak lde bir salk sigortas ve sosyal g-
498
LMHAL
venliin, kimsesizlik ve isizlik sigortasnn, devlet destekli sosyal dayanmann bulunmad toplumlarda daha yakndan hissedilmektedir. Byle
olunca son tahlilde, sz konusu artlar muvacehesinde zektn vergiden ayr
dnlmesi, zenginlerin yukarda belirtilen usul ve esaslara gre zekt
borlarn hesap etmeleri ve onu da hak sahiplerine ulatrmalar din bir
mkellefiyet olarak devam etmektedir.
ZEKT
499
milerini iki kat veren, bol yamur almasa bile isentisi olan bir bahenin
durumu gibidir. Allah yaptklarnz grr" (el-Bakara 2/261-265).
3. Hanefler'e gre zektn, alann onuru zedelenmemesi ve gsteri aibesinden uzak olmas iin gizlice verilmesi daha iyidir.
fi ve Hanbeller'e gre ise insanlar bu ibadeti yapmaya tevik etmek
iin zektn aka verilmesi daha uygun olur.
Btn fakihlere gre zekt dndaki gnll demeleri gizlice vermek
efdaldir. Yce Allah yle buyurur:
"Sadakalar aka verirseniz iyi olur. Eer onlar yoksullara gizlice verirseniz sizin iin daha iyidir. Byle yaptnz iin Allah sizin gnahlarnz
balar. Allah yapmakta olduklarnz noksansz bilir" (el-Bakara 2/271).
500
LMHAL
6. Zektn, kendilerine zekt verilebilecek akrabaya denmesi daha faziletlidir. Zekt ncelikle -varsa- muhta olan erkek veya kz kardelere,
sonra bunlarn ocuklarna, sonra muhta amcalara, halalara, bunlarn ocuklarna ve daha sonra da dier akrabalar, komular ve meslektalara verilmelidir.
7. Zekt, ncelikle maln bulunduu yerde yaayan fakirlere verilmelidir. Ancak o blgenin dnda fakir akraba veya daha muhta kimseler varsa
onlara gndermek tercih edilebilir.
8. Yce Allah Tevbe sresi 103. yette Hz. Peygamber'e hitaben yle
buyurur: "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al ki bununla onlar (gnahlardan) temizleyesin, onlarn sevaplarn arttrp yceltesin. Onlara dua et.
nk senin duan onlar iin sknettir. Allah ok iyi iiten ve bilendir". Bu
ZEKT
501
Bu konuda Eb Sad el-Hudr'den gelen bir rivayet de yledir: "Biz Peygamber devrinde fitreyi yiyecek maddelerinden 1 s olarak verirdik. O zaman bizim yiyeceimiz arpa, kuru zm, hurma ve ke (ya alnm peynir)
idi " (Buhr, Zekt, 74).
502
LMHAL
ZEKT
503
Ftr sadakas ile ilgili hadisler, genel olarak btn mslman fertler iin
ftr sadakas denmesi gereini belirtmektedir. Bununla birlikte, bir kimsenin ister kendisi ister kendi dndaki kiiler bakmndan ftr sadakas ykmls saylmas iin bulunmas gereken artlar ve bu artlarn kapsam
ile ilgili olarak mezhepler arasnda ictihad farkllklar vardr.
1. Mslman Olmak. Ftr sadakasnn vcip saylmas iin ykmlnn
mslman olmas gerektii hususunda slm bilginleri fikir birlii iindedirler.
Ancak, fi mezhebinde sahih kabul edilen bir gre gre, gayri mslim bir
kimsenin bakmakla ykml olduu mslman yaknnn fitresini demesi
gerekir. te yandan Hanef bilginlere gre bir mslman, gayri mslim olan
klesinin fitresini vermekle de ykmldr.
2. Mal Varl. Hanefler'e gre ftr sadakas ykmls saylmak iin
kiinin varlkl olmas gerekir. Varlkl olma ls, zektta olduu gibi nisab
miktarna, mesel -bu iki mebla kymete eit olduunda- 20 miskal altn
veya 200 dirhem gm kymetine denk mala sahip olmaktr. Yine zektta
olduu gibi temel ihtiyalar (havic-i asliyye) bu miktarn dndadr. Ancak
zekttan farkl olarak, ftr sadakasnn vcbu iin sahip olunan maln
"artc" zellikte olmas ve zerinden bir yl gemi bulunmas gerekmez.
Bir baka anlatmla, Hanefler'e gre meskeni, ev eyas, elbiseleri, binei, silh ve ailesinin bir yllk geim masraflar ile borlar dnda artc
nitelikte olsun olmasn 20 miskal altn deerinde mal olan kimse -bu mala
sahip olduktan sonra bir yl gemi olma art da aranmakszn- ftr
sadakas ile ykmldr.
Mlik, fi ve Hanbel mezheplerine gre ise, ftr sadakasnn vcbu
iin zenginlik ls olan nisaba mlik olmak art olmayp, zengin fakir her
mslman fitre ile ykmldr. Ancak bu bilginlere gre ftr sadakas ykmll iin kiinin, temel ihtiyalarnn yan sra bayram gn ve gecesine yetecek kadar aza sahip olmas arttr. Mlikler'e gre, deyebilme
umudu varsa, kii bor alarak fitre vecbesini yerine getirmelidir.
Ftr sadakas ile ykml olan kimse sahip olduu mal kaybetse veya bu
mal nisabn altna dse de fitre ykmll sona ermez. Fakat fitre borcu
olan bir mkellef lrse -Hanefler'e gre- bu bor terekesinden ayrlp denmez; ancak miraslar kendiliklerinden derlerse bu iyi olur. Fakihlerin ounluuna gre ise terekeden fitre borcu denmelidir.
Klasik kaynaklarda ftr sadakasyla mkellefiyet iin hrriyet artndan
sz edilir ve klelerin ftr sadakasyla mkellef olmadklar belirtilir. Bunun
504
LMHAL
da sebebi, o dnemlerde btn toplumlarda yaygn olarak bulunan klelerin, yine mevcut telakkiler sebebiyle mlkiyet hakknn bulunmaydr.
Bunun iin de klelerin fitrelerinin sahipleri tarafndan verilmesi gerektii
belirtilmitir.
3. Ehliyet. Fakihlerin byk ounluuna gre, ftr sadakasnn mal
ykmllk yn ar bast iin, ykmlnn kl ve bli olmas art
deildir. Konuya bu adan bakan mezhep imamnn yan sra Hanef
imamlardan Eb Hanfe ve Eb Ysuf'a gre, mal varlna ilikin art tayan kn ve akl hastasnn malndan da ftr sadakas verilmesi gerekir.
Ftr sadakasnda ibadet ynn stn kabul eden mam Muhammed ve
Zfer'e gre ise byle kiilerin malndan ftr sadakas verilmesi gerekmez.
4. Velyet ve Bakmakla Ykmllk. Kiinin kendi dndaki kimselerin ftr sadakas ile ykml saylmas iin, bunlarn kendi velyeti altnda olan ve bakmakla mkellef bulunduu kimselerden olmalar gerekir.
Buna gre:
Gerekli mal varlna sahip bulunan bir mslman, velyeti altnda bulunan ve mal varl ftr sadakas demeye elverili olmayan kklerin,
akl hastalarnn ve akl zayflarnn (math) ftr sadakasn demekle ykmldr. Drt mezhebe gre, mkellefin bul ana gelmemi ocuklar
ile akl hastal veya zayfl sebebiyle velyeti altnda bulunan byk
ocuklar ve dier yaknlar bu kapsamdadr.
Bunlarn dndaki kimselere gelince:
Hanefler'e gre, vefat eden oulun ocuklar ve -mslman olsun gayri
mslim olsun- ticaret amacyla alnm olmayp hizmet amacyla bulundurulan kleler iin fitre denmesi gerekir. Buna karlk kiinin, bakmn stlendii kiiler de olsa, ana babas, byk ocuklar, kars, kardeleri ve dier yaknlar iin fitre demesi gerekmez. Fakat vekletleri olmad halde
bunlar iin deme yapsa geerli olur.
Hanefler dndaki bilginlere gre ise, kendisine fitre vcip olan kiinin
-gc varsa- mslman ve bakmakla ykml olduu (ana baba gibi) akrabas, kars ve kleleri iin de fitre vermesi gerekir. Eb Hanfe'ye gre, evli
kadnlar fitrelerini kendileri derler. Mlik mezhebinde, babann kz ocuu
ile ilgili fitre ykmll kzn koca evine intikali zamanna kadar devam
eder.
ZEKT
505
C) DEME VAKT
Yukarda belirtildii zere, ftr sadakas ile ykml olma vakti (vcb
vakti) Hanefler'e gre ramazan bayramnn 1. gn tan yerinin aarmas,
ounlua gre ise ramazann son gn gnein batmas andr. Ftr sadakasn yerine getirmenin geerlilii (shhati) iin hangi zaman dilimi iinde
denmi olmas gerektii hususunda da farkl ictihadlar vardr.
nce belirtilmelidir ki, drt mezhepte de ftr sadakasnn ramazan bayramndan bir veya iki gn ncesi ile bayram namaz vakti arasnda kalan
sre iinde geerli olarak "ed" edilebilecei grleri hkimdir. Bu sreden
ncesi ve sonras hakkndaki grler zetle yledir:
Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gre gre ftr sadakas, ramazan aynn girmesinden itibaren denebilir. Ramazan ay girmeden bile verilebilecei grnde olanlar vardr. Bayram gnnden sonraya braklmas
halinde de fitre ykmll devam eder ve ilk frsatta denmesi gerekir.
fi mezhebine gre, fitre ramazan aynn balangcndan itibaren denebilir, daha nce denmez. Mlik ve Hanbel mezheplerine gre ise ancak
ramazan bayramndan bir veya iki gn nce verilebilir, daha nce verilemez. Dier taraftan bu mezhebe gre, fitrenin bayramn 1. gn gnein
batna kadar eda edilmesi geerlidir. zrsz olarak bu vakitten sonraya
braklmas haramdr ve geciktirmekten tr fitreyi yerine getirmekle ykml olan kii gnahkr olur. Fakat fitre borcu zimmetten dmedii iin,
daha sonraki gnlerde kaz yoluyla yerine getirilmesi gerekir.
506
LMHAL
zet olarak, btn mezheplere gre, fitrenin Hz. Peygamber'in uygulamasna binaen bayram namazna gitmeden nce verilmesi mstehaptr.
Bununla birlikte bilginler, yine Hz. Peygamber'in hadislerinde ifade edilen
yoksullarn ihtiyalarnn giderilmesi amacna uygun olarak fitrenin bayramdan bir-iki gn nce denmesini tevik etmilerdir. Fitrenin bayramn
birinci gnnden sonraya braklmas ise ciz deildir; ancak zamannda
denmemi olmasndan dolay fitre ykmll sona ermez.
ZEKT
507
508
LMHAL
ZEKT
509
HAC ve UMRE
Blm 9
Dokuzuncu Blm
Hac ve Umre
I. LKELER ve AMALAR
badetler z ve amac itibariyle kulun yaratan ve O'nun stn kudreti
karsnda aczini itiraf etmesi, kendini kuatan sonsuz zaman dilimi, usuz
bucaksz varlklar lemi iinde konumunu bilip ona gre tavr almas ve bu
ruh hali iinde O'nunla iletiim kurmas demek olduundan neticede bireyin
mutluluuna, bireyin kendisini tanmasna, kendisiyle ve toplumla bark
yaamasna, bunun devamnda da toplumsal huzur ve barn kurulmasna
hizmet eder. badetlerin tad hikmetler bu sra dahilinde zetlenebilirse
de, bir dine mensup olanlarn yeryznde tek bir cemaat oluturarak ylda
bir defa belli bir yer ve zamanda birlikte ibadet etmesi demek olan hac ibadetinde durum biraz daha farkldr.
Kutsal zaman ve mekn inanc hemen btn dinlerde mevcuttur ve esasen haccn temelinde, ulhiyyetin herhangi bir yerde tecellsine ilikin inan
yatar. slm dininde de, kutsal mekn ve zaman telakkisi hac ibadeti bnyesine yerletirilmitir.
Hac szcnn "kast, yneli ve yry" anlamna gelmesi, bir bakma hac ibadetine saygnlk ve kutsiyet atfedilen birtakm zel meknlar
zerinden Allah'a yrnmesi eklinde sembolik bir mahiyet kazandrr.
512
LMHAL
HAC VE UMRE
513
514
LMHAL
m olurlar. Hz. Peygamber ite bu anlayla haccedenler iin "Kim Allah iin
hacceder de (bu esnada, Allah'n rzsna uymayan) kt sz ve davranlardan ve Allah'a kar gelmekten saknrsa, (kul hakk mstesna) annesinin
onu dourduu gnk gibi (gnahlarndan arnm olarak hacdan) dner"
(Buhr, Hac, 4; Mslim, Hac, 438) buyurmutur.
Haccn sebebi ve namazlarda kbleghmz olan Kbe, yeryznde Allah'a ibadet iin yaplan ilk binadr. Allah'n emri ile Hz. brhim ve olu Hz.
smil tarafndan Mekke'de yaplmtr. naat tamamlandktan sonra, Cibrl
(a.s.) tavafn ve haccn nasl yaplacan fiilen gstermi; Hz. smil de
bunu Hicaz halkna gretmitir. Hz. brhim'den sonra mrikler tarafndan
haccn zaman ve eda edilii zerinde yaplan tahrif ve deiiklikler, Resl-i
Ekrem'in Ved haccndaki uygulamas ile tekrar asl haline dnmtr. Hz.
Peygamber bu haccnda slm haccn nasl yaplacan amel olarak gstermi, hatalar dzeltmi ve "Hac mensikini benden aln, benden grdnz gibi yapn" (Mslim, Hac, 310) buyurmutur.
Bununla birlikte, Hz. Peygamberin bu uygulamasnda hangi fiil ve alt
ibadetlerin hac ibadetinin asl ve tal unsurlar olduu, terkedildiinde nasl
telfi edilecei konusu ayrntyla belirtilmedii iin, bu husus daha sonraki
dnemlerde fakihler arasnda tartmal kalm, her bir fkh mektebi kendi
bak asna gre bir deerlendirme yapmtr. Haccn rkn ve artlar,
vacip ve snnetleri, hac yasaklarnn ihlli halinde ne gerekecei konularndaki farkl ictihadlar, esasen bu deerlendirme farkllklarn yanstr. te
yandan hac ibadeti iinde yer alan ve bir ksm sembolik davranlardan
ibaret olan fiiller (mensik), ounluk itibariyle Hz. Peygamber'den grld ekliyle yaplmas gerektiinden taabbud nitelikte ise de, bir ksm o
gnk art ve imknlarla da alkal emir ve tavsiyelerdir. Byle bir ayrm
da hac ibadetinin ifas konusundaki gr ayrlklarna zemin hazrlamtr.
HAC VE UMRE
515
516
LMHAL
B) EDA ARTLARI
Haccn edasnn, yani hac ykmls tarafndan bizzat ifa edilmesinin
farz olmas iin bulunmas gereken artlara 'haccn edasnn artlar' denir.
Bu artlar genel hatlaryla unlardr:
HAC VE UMRE
517
a) Salkl Olmak. Eb Hanfe ve Mlik, salkl olmay hac ykmls olmann art olarak grdklerinden bunlara gre salkl olmayan kimseler hac yapmakla mkellef deildir; dolaysyla yerlerine vekil gndermeleri de gerekmez.
Hanef imamlardan Eb Ysuf ve Muhammed ile fi ve Hanbel hukukularna gre ise, yukarda belirtilen ykmllk artlarnn gereklemesi halinde, fiilen haccetmeye engel tekil eden bir hastalk veya sakatl
bulunanlar, yerlerine vekil gndermeli veya bunu vasiyet etmelidirler. Fiilen
hac etmeye engel hastalk ve sakatlklar arasnda, genel olarak, krlk, ktrmlk ve hac yolculuuna dayanamayacak derecede hastalk veya yallk durumlar gsterilmitir.
b) Yol Gvenlii. Hanef ve Hanbel mezheplerinde fetvaya esas olan
gre gre yol gvenliinin bulunmas haccn edasnn artlarndandr.
Mlik ve filer ise, istitat kavramna getirdikleri aklama dorultusunda,
bunu ykmllk artlar arasnda saymlardr.
c) rz Bir Engelin Bulunmamas. Tutukluluk veya yurt dna kma yasa gibi yolculua kmay engelleyen bir durumun hac mevsimine
denk gelmesi halinde eda ykmll gereklemez.
d) Kadnlara zel ki art. Haccn edasyla dorudan ilgisi bulunmamakla birlikte, kadnlara ilikin baka hkmlerin sonucu olarak sz konusu
edilen iki art daha bulunmaktadr.
Bunlardan birincisi, kadnlarn tek balarna uzun mesafeli yolculuklara
kma yasandan kaynaklanan "yanlarnda elerinin veya bir mahremlerinin bulunmas" artdr. Hanef mezhebine gre, haccedebilmek iin seferlik
hkmlerinin uygulanaca bir mesafeyi katetmek durumunda olan kadnlar
tek balarna hac yolculuuna kamazlar.
fi mezhebinde ise katedilecek mesafeden ziyade yol emniyeti ve kadnlarn gvenlii esas alndndan koca veya baka bir mahremin bulunmas art koulmam, bunun yerine kadnlarn bunu salayacak ekilde
-arlkl gre gre kadnn yer ald- bir grup oluturmalar yeterli
grlmtr. Bununla birlikte iki kadnn hatta kendini gvenlik iinde hissediyorsa bir kadnn -sadece- farz olan hac grevini yerine getirmek iin tek
bana yola kmas ciz grlmtr. Mlik mezhebine gre ise, kocas
veya bir mahremi bulunmayan yahut cretle bile olsa kendisiyle birlikte
hacca gelmeyen bir kadn, gvenli bir kafile ile birlikte, bu kafilede baka
518
LMHAL
C) GEERLLK ARTLARI
Haccn geerli yani sahih olabilmesi iin artn bulunmas gerekir. Bu
artlar; a) Hac yapmak niyetiyle ihrama girmek, b) zel vakit, c) zel mekndr.
a) HRAM
hram szlkte "haram etmek, kendini mahrum brakmak" anlamna
geldii gibi, "tzim edilmesi gereken zamana veya mekna girmek ve bunlara sayg duymak" anlamna da gelir. hram ilmihal dilinde hac veya umre
yapmaya niyet eden kiinin, dier zamanlarda mubah olan baz fiil ve davranlar belirli bir sre boyunca yani hac veya umrenin rknlerini tamamlayncaya kadar kendi nefsine haram klmas anlamndadr. Namaza balama tekbiri anlamna gelen tahrme ile ihram kelimeleri ayn kkten tremi ve anlamlar birbirine ok yakn iki kelime olduu gibi, ait olduklar
ibadetteki fonksiyonlar da birbirine ok yakndr. Hatta ihram iin mecazen
'haccn balama tekbiri' demek mmkndr.
Normal zamanda hell olan baz fiiller ihraml iin yasak hale gelir. Klk-kyafet, cinsel hayat ve avlanmak gibi hususlarla ilgili olmak zere gruplandrlabilecek bu yasaklarn ihlli, yasan eidine ve ihll biimine gre
deien cezalar gerektirir. Bu cezalar kurban kesmek, sadaka vermek, bedelini demek ve oru tutmaktan ibarettir.
Bu yasaklar niyet ve telbiye anndan itibaren balar ki, zaten niyet ve
telbiye ihramn rkndr. Bu bakmdan hac ve umreye niyet edip telbiye
yapmaya "ihrama girmek", ihrama giren kiiye "muhrim" (ihraml) denir.
hram giymek ise hac trenlerinin ifas srasnda giyilmek zere yn, pamuk
veya ketenden hazrlanm beyaz renkli giysiyi (ihramlk) giymek anlamndadr.
HAC VE UMRE
519
520
LMHAL
fi mezhebinde ise ihram art deil, rkn sayld iin hac aylarndan
nce, hac iin ihrama girilemez. Hac aylarndan nce ihrama girildii takdirde, bu ihram umre ihram olarak geerli olur.
Umre yapmann zel bir vakti olmadndan umre iin her zaman ihrama girilebilir.
hrama Girme Yerleri. Kur'n- Kerm'de Kbe'ye "el-beyt'l-harm"
(el-Mide 5/2), onu evreleyen mescide "el-mescid'l-harm" (el-sr 17/1)
denildii gibi, bu mescidin iinde bulunduu Mekke ehri de "harem" (elKasas 28/57; el-Ankebt 29/67) yani "saygya lyk" szyle vasflandrl-
HAC VE UMRE
521
fk Blgesi. Harem ve Hil blgelerinin dnda kalan yerlere fk denir. Hil blgesi dndan dorudan Mekke'ye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz gememeleri gereken be nokta, Hz. Peygamber tarafndan
belirlenmitir. Bunlardan her birine "mkat", bu noktalarn snrlad ve Hil
blgesi dnda kalan yerlere de "fk" ve bu yerlerde yaayan insanlara da
fk denir ki uzaklardan gelen anlamndadr.
Mekkeye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz gememeleri gereken bu be yer unlardr:
1. Zlhuleyfe. Mekke'ye Medine zerinden gelenlerin mkatdr. Medi-
lak 94 kilometredir.
4. Karnlmenzil. Necid ve Kveyt ynnden gelenlerin mkat olup,
Svey ynnden Kzldeniz yolu ile gelenler, Cuhfe yaknnda Rb hizasnda ihrama girerler. Hava yolu ile Cidde'ye gelenler ise, geldikleri istikametteki mkatn hizasn gemeden, niyet ve telbiye yaparak ihrama girerler.
Klasik fkh kitaplarnda Hil blgesinden saylan Cidde de, baz ada
alimlere gre kara snr buradan balad iin mikat saylm ve ihrama
Ciddede girmek caiz grlm ise de, bu gr ounluk tarafndan kabul
grmemitir. Bu takdirde Cidde Afak blgesinde saylacandan, hemen her
gn eitli sebeplerle Cidde-Mekke arasnda yolculuk yapanlar, Hanef ve
Maliklere gre, Harem blgesine her girite ihrama girme ve umre yapma
gibi uygulanmas ok zor bir durumla karlaacaklardr.
Uzaklardan gelenler (fkler), gerek hac gerek umre iin, yollar zerindeki
bir mkatta ihrama girerler. Eer yol zerinde mkat yoksa, en son, kendilerine
en yakn mkatn hizasn gemeden ihrama girmelidirler. Mkattan nce ihrama
girmek ciz, hatta Hanefler'e gre, ihram hkmlerine uyabilecei konusunda
kendine gvenenler iin daha da faziletlidir. Dier mezhepte ise ihrama
mkat snrnda girmek snnete uygun olduu iin daha faziletlidir.
Harem Blgesine hramsz Girmek
Hanef ve Mlikler'e gre, her ne maksatla olursa olsun dorudan Harem blgesine, mesel Mekke'ye gidecek olan fklerin, mkat snrn
522
LMHAL
Hil blgesi halk hac veya umre yapmayacaklar zaman, Harem blgesine ihramsz girip kabilirler. Harem blgesinde bulunan kimseler ister Mekkeli isterse uzaklardan gelenlerden olsun, Hil blgesine, -mesel Cidde'yegittiklerinde, Harem blgesine ihramsz dnebilirler. Dorudan Harem blgesine gitme kast olmakszn Hil blgesindeki herhangi bir yere mesel Cidde'ye gidecek olan fklerin, mkat snrn ihraml gemeleri gerekmez.
Bunlar, daha sonra Harem blgesine, mesel Mekke'ye gitmek isterlerse, Hil
blgesinde oturanlarn hkmne tbi olurlar. Hac veya umre yapacaklarsa,
Harem snrn gemeden ihrama girerler. Hac veya umre kast yoksa Harem
blgesine ihramsz girerler ve isterlerse Kbe'yi ihramsz tavaf ederler.
Medine ziyaretini hacdan nce yapmak zere mkat snrn ihramsz geenler, Cidde'ye indikten sonra herhangi bir sebeple nce Mekke'ye gitmek
zorunda kalrlarsa, Cidde'de -Harem blgesi snrn gemeden- ihrama girerler.
bb) hramn Vcipleri
1. Mkat snrn ihramsz gememek.
Uzaklardan gelip dorudan Harem blgesine gidecek olan fkler,
mkat snrn ihramsz geerlerse cez (dem) gerekir. Ancak, mkat ihrama
girmeden geen kimse, henz hac veya umre mensikinden herhangi birine,
mesel kudm veya umre tavafna balamadan mkata dnp orada ihrama
girerse ceza der. Bu kiinin, ihramsz getii mkat snr yerine; bulunduu yere daha yakn bir mkata gidip orada ihrama girmesi mmkndr.
Mkat ihramsz getikten sonra, hac veya umre mensikinden birine balanmsa artk mkata dnlse bile ceza dmez.
2. hram yasaklarndan saknmak.
Aada ayrntyla aklanaca zere, ihrama giren kimsenin ihram sresince davranlarn haccn anlam ve amacyla da btnlk salayacak
ekilde kontrol altnda tutmas ve belirli yasaklara uymas gerekir.
HAC VE UMRE
523
4. Erkeklerin izr ve rid denilen iki paradan ibaret rtye brnmesi. zr belden aaya sarlan, rid ise vcudun st ksmn rten havludur. Bu rtlerin beyaz, yeni veya ykanp temizlenmi olmas mstehaptr.
2. hram rtlerine brndkten sonra mstehap olan eyler:
1. Kerhet vakti deilse iki rekat ihram namaz klmak. Bu namazn ilk
rekatnda Kfirn sresi, ikinci rekatnda da hls sresinin okunmas,
ayrca niyet ve telbiyenin de bu namazdan sonra yaplmas efdaldir.
2. hraml bulunulan sre iinde her frsatta telbiye sylemek.
3. Hac iin ihrama, hac aylar baladktan sonra girmek.
dd) hram Yasaklar
hrama giren kimselere, ihramdan kncaya kadar yasak olan i ve davranlar vardr. Bunlara "ihram yasaklar" denir. hram yasaklar ilgili olduu
alanlara gre u ekilde gruplandrlabilir:
1. Vcutla lgili Yasaklar
1. Sa veya sakal tra olmak, byklar kesmek.
2. Kask ve koltuk alt kllar ile vcudun dier yerlerindeki kllar tra
etmek, yolmak veya koparmak.
3. Trnak kesmek.
4. Sslenme amacyla sa, sakal ve byklar yalamak, boyamak, salara
biryantin veya jle srmek, kadnlar oje ve ruj kullanmak. Vcuda veya ihram
rtsne gzel koku srmek; gzel kokulu sabun kullanmak.
524
LMHAL
HAC VE UMRE
525
526
LMHAL
c) ZEL MEKN
Haccn farzlarnn zel meknlarda yerine getirilmesinin anlam, vakfenin Arafat snrlar iinde ve tavafn Kbe'nin etrafnda yaplmasdr.
Bu artlardan herhangi birinin eksiklii durumunda yaplan hac geerli
olmaz.
A) ARAFAT VAKFES
Arafat, Mekke'nin yaklak 25 km. gneydousunda Harem snrlar dnda bir blgedir. Vakfe ise bir yerde bir sre durmak veya beklemek demektir. Arafat vakfesi nemli ve titizlik gerektiren bir rkndr. nk sresi iinde Arafat'ta bulunamayanlar o sene hacca yetiememi olurlar. Arafat
vakfesi dnda vaktinde yaplamayan dier mensik ise, daha sonra kaz
edilerek veya fidye denerek telfi edilebilir. Hz. Peygamberin "Hac, Arafat'tan ibarettir" (Tirmiz, Tefsr, 3; Eb Dvd, Mensik, 57) sz Arafat
HAC VE UMRE
527
528
LMHAL
B) ZYARET TAVAFl
Tavaf, "bir eyin etrafnda dolamak, dnmek" gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise tavaf, Hacerlesved'in bulunduu keden veya hizasndan
HAC VE UMRE
529
balayp, Kbe'nin etrafnda yedi defa dnmektir. Her bir devire "avt" denir.
Yedi avt bir tavaf olur. Ziyaret tavaf farz olup haccn iki rknnden biridir.
"fda tavaf" da denilen bu tavaf yaplmadka hac tamam olmaz. Ancak,
Arafat vakfesini yaptktan sonra vefat eden kii haccnn tamamlanmasn
vasiyet etmise, bir "bedene" (sr veya deve kurban) kesilmekle hacc tamamlanr.
a) Tavafn Sahih Olmasnn artlar
1. Tavafn Vaktinde Yaplmas
Tavafn hangi vakitten itibaren yaplaca yani balang vakti nemlidir. Son vakti iin bir snr yoktur, mrn sonuna kadar herhangi bir vakitte
yaplmas yeterlidir.
Hanef ve Mlikler'e gre ziyaret tavafnn vakti bayramn ilk gn fecr-i
sdktan itibaren balar. fi ve Hanbeller'e gre ise ziyaret tavafnn vakti,
arefe gn gece yarsndan itibaren balar. Ziyaret tavaf ilk vaktinden sonra
her zaman yaplabilirse de Eb Hanfe'ye gre bu tavafn kurban kesme
gnlerinde, yani bayramn nc gn gne batncaya kadar; Mlikler'e
gre ise zilhiccenin sonuna kadar yaplmas vciptir. Mazeretsiz olarak daha
sonraya braklrsa ceza (dem) gerekir.
fi ve Hanbeller ile Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, ziyaret
tavafnn bayramn ilk gnnde yaplmas vcip deil, snnettir. Mazeretsiz
olarak daha sonra yaplmas mekruh ise de ceza gerekmez.
Tavafn, bayramn ilk gn yaplmas ise daha faziletlidir.
2. Niyet
Niyet, yaplmak istenen bir eyin bilinmesi ve kalben belirlenmesidir.
Ayrca dille sylenmesi mstehaptr. Tavaf niyeti olmakszn Kbe'nin etrafnda dolamak tavaf saylmaz. Ancak niyette tavafn trn yani bu yaplan tavafn kudm tavaf m, ziyaret tavaf m yoksa umre tavaf m olduunu tayin etmek gerekmez; mutlak tavafa niyet yeterlidir.
3. Tavafn Mescid-i Haramn inde, Kbe'nin Etrafnda Yaplmas
Kbe'nin etrafnda tavaf yaplan yere "metf" (tavaf alan) denir. Tavaf
sadece burada yaplmaz. Mescid-i Harm'n iinde olmak artyla, daha geni devir yaplarak metfn dndan, hatta mescidin st katlarndan Kbe'nin evresi dolalabilir. Fakat Harem-i erif'in dndan dolamak tavaf saylmaz. nk bu, Kbe'yi deil, mescidi tavaf olur.
530
LMHAL
HAC VE UMRE
531
532
LMHAL
HAC VE UMRE
533
1. Nezir Tavaf. Tavaf etmeyi adayan kiinin, nezrini yerine getirmesi vciptir. Bunun iin zaman belirlenmise, belirlenen zamanda, zaman tayini yaplmamsa uygun bir zamanda adanm olan tavaf yerine getirilir.
2. Tahiyyet'l-mescid Tavaf. Bir mescide girildiinde klnmas snnet olan tahiyyet'l-mescid yerine, Mescid-i Harm'a her girildiinde hrmeten ve mescidi selmlamak iin bir tavaf yapmak mstehaptr. Buna selmlama tavaf anlamnda tahiyyet'l-mescid tavaf denir. Hac veya umre
gerei yaplacak olan tavaf bunun yerini tutar.
3. Tatavvu Tavaf. Mekke'de bulunulan sre iinde hac ve umre ile ilgili olarak yaplan tavaflar dnda, frsat bulduka yaplan nfile tavaflardr.
Dier ibadetler gibi, balanlm olan nfile bir tafavn bitirilmesi de vcip
olur. Uzak yerlerden gelmi olan kimselerin nfile tavaf yapmalar, Mescid-i
Harm'da nfile namaz klmalarndan efdaldir. Hac mevsimi dnda Mekkeliler iin de hkm ayndr.
V. HACCIN VCPLER
Haccn rkn ve artlarnn yannda bir de vcip olan trenleri (mensik)
vardr. Bunlarn terkedilmesiyle hac geersiz (fsid) olmaz ise de mazeretsiz
terkedilmesi tahrmen mekruhtur. Ayrca mer bir mazeret olmadka terkedilen
veya zamannda yaplmayan her vcip iin ceza gerekir. Dier ibadetlerde olduu gibi haccn vcipleri de kendileri mstakil birer nsk olan "asl vcipler" ve
baka bir nske bal olan "dolayl (fer) vcipler" olmak zere ikiye ayrlr.
Hanef mezhebinde haccn asl vcipleri say, Mzdelife'de vakfe, eytan talama, halk veya taksir ve ved tavaf olmak zere toplam be trenden (nsk)
ibarettir. Bunlardan say ile halk veya taksir, hem hac, hem de umrede vciptir.
Dier ise umrede yoktur. Bu blmde sadece asl vcipler ksaca aklanacaktr. Fer vcipler yeri geldike bal olduklar mensikle birlikte ele alnmtr.
A) SAY
Say szlkte "komak, aba gstermek" gibi anlamlara gelir. Hac ve umre
ile ilgili bir terim olarak ise say, Kbe'nin dou tarafnda bulunan Saf ve Merve
adl iki tepe arasnda, Saf'dan balanp Merve'de tamamlanmak zere yedi defa
gidip gelmeyi ifade eder. Saf'dan Merve'ye gidi bir avt ve Merve'den Saf'ya
dn bir avt olur. Sayin yapld Saf ile Merve arasndaki yaklak 350 metrelik mesafeye de "mes" (say yeri) denir.
534
LMHAL
Buhr'deki bir rivayetten anlaldna gre sayin asl, Hz. smil'in annesi Hcer'in su aramak maksadyla bu iki tepe arasnda komasna dayanmaktadr (Buhr, Enbiy, 9).
Say Hanef mehebine gre hac ve umrenin vciplerinden, dier mezhebe gre ise haccn rknlerindendir.
a) Sayin Geerli Olmasnn artlar
1. Sayi, ihrama girdikten yani hac veya umre yahut her ikisi iin niyet
ve telbiye yaptktan sonra yapmak. hrama girmeden nce hac veya umre
mensikinden hibiri yaplamaz.
Sayin sahih olmas iin, ihrama girdikten sonra yaplmas art ise de ihraml olarak yaplmas art deildir; belirli mensik tamamlanp ihramdan
ktktan sonra da yaplabilir. Nitekim hac iin ihrama giren kimse, kurban
bayramnn ilk gn fecr-i sdktan nce ihramdan kamayaca iin, Arafat vakfesinden nce hac sayini yapmak isterse, ihraml olarak yapar. Arafat dn ziyaret tavafndan sonra yaparsa, ihramsz olarak da yapabilir.
Efdal ve snnete uygun olan da budur. Umre sayinin ihraml olarak yaplmas vciptir. Umre tavafnn drdnc avtndan sonra tra olan kii, ihramdan km olur. Bu kiinin ihramsz olarak yapaca umre sayi sahihtir,
fakat sayi tamamlamadan ihramdan karak vcibi terkettii iin ceza (dem)
gerekir.
2. Hac sayini hac aylar baladktan sonra yapmak. hrama girme dnda, hacla ilgili mensikten hibiri, hac aylar girmeden yaplamaz.
3. Sayi muteber bir tavaftan sonra yapmak. Say tek bana mstakil
bir nsk deildir. Ancak muteber bir tavaftan sonra, ona bal olarak yaplabilir. Muteber tavaf, hades-i ekberle yani cnp, ayba veya lohusa
olarak yaplmam olan tavaftr.
4. avtlarn ounu yani en az drdn yapm olmak. Hanef mezhebinde, sayin yedi avtndan drd rkn, vciptir. Dier mezhepte
btn avtlar rkndr.
5. Saye Saf'dan balamak. Merve'den balanrsa ilk avt sahih olmaz.
b) Sayin Vcipleri
1. Sayi yryerek yapmak. Yrmekten ciz olan hasta, yal ve sakatlar, arabaya binerler.
2. Yedi avta tamamlamak (ilk drt avt rkndr).
HAC VE UMRE
535
c) Sayin Snnetleri
1. Tavaf bitince, tavaf namaz klmak dnda ara vermeden saye balamak.
2. Say yapmaya gitmeden nce Hacerlesved'i istilm etmek.
3. Hadesten tahret, yani sayi abdestli olarak yapmak. Tavaflarn temiz olarak yaptktan sonra det grmeye balayan kadnlarn say yapmalar kerhetsiz olarak cizdir.
4. Necsetten tahret. Bedende, ihramda ve elbisede namaza engel pislik
bulunmamak.
5. Her avt banda, Saf ve Mervede yksee kp, Kbeye ynelerek
tekbir ve tehlil ile el ap dua etmek.
6. avtlar pe pee -ara vermeden- yapmak.
7. Erkekler yeil kl stunlar arasnda "hervele" yapmak ve dier ksmlarda ise normal yrmek. Hervele, ksa admlarla koarak canl ve
alml yrmektir. Kadnlar hervele yapmazlar.
8. Say esnasnda tekbir, tehll, zikir ve dua ile megul olmak.
9. Niyet etmek. Hanefler'in de iinde olduu fakihlerin ounluuna gre sayde niyet snnet, Hanbeller'e gre ise arttr.
d) Sayin Yapl
Tavaftan sonra, Hacerlesved istilm edilerek Saf tepesine klr. Say
yapmaya niyet edilip, tekbir, tehlil, zikir ve dua okunarak Merve'ye doru
yrnr. Yeil kl stunlar arasnda "hervele" yaplr. Bu stunlar arasnda
her avtta:
"Rabbim, gnahlarmz bala, bize ac, kusurlarmz affet ve
bize ikram et, bildiin gnahlarmzdan vazge; nk sen bizim
bilmediklerimizi de biliyorsun. phe yok ki sen en aziz ve en kerm
olan Allah'sn" duas okunur. Merve'ye varnca yine Kbe'ye ynelinerek
tekbir, tehll sylenip dua edilir. Bylece sayin ilk avt yaplm olur. Ayn
ekilde Saf'dan Merve'ye drt gidi ve Merve'den Saf'ya dn olmak
zere yedi avt bitince say tamamlanm olur.
Say kendi bana -mstakil- bir nsk deildir. Mutlaka bir tavafa bal
olarak yaplr. Tavaf namazndan sonra ara vermeden yaplmas snnet ise
de, tavaftan sonra hemen yaplmayp bir sre sonra yaplmas da cizdir.
536
LMHAL
Gerek hac, gerek umre iin sadece birer say vardr. Sayin nfilesi yoktur.
Bu sebeple her tavaftan sonra say yaplmaz. Umre sayinin umre tavafndan sonra fakat ihramdan kmadan yaplmas vciptir. Hac sayinin ziyaret
tavafndan sonra yaplmas efdal ise de, kudm tavafndan veya Arafat'a
kmadan herhangi nfile bir tavaftan sonra yaplmas da cizdir. frad ve
krn hacc yapanlar, kudm tavafndan sonra hac sayini yapmamlarsa,
Arafat'a kmadan nce diledikleri zaman, herhangi nfile bir tavaf mteakip hac sayini yapabilirler. Temettu hacc yapanlardan, Arafat'a kmadan
nce hac sayini yapmak isteyenler ise, terviye gn (veya daha nce) hac
iin ihrama girdikten sonra yapacaklar nfile bir tavaf mteakip hac sayini
yapabilirler. nk hac sayi, hac iin; umre sayi de umre iin ihrama girmeden nce yaplamaz.
B) MZDELFE VAKFES
Mzdelife, Arafat ile Mina arasnda, Harem snrlar iinde bir blgedir.
Mina'dan Muhassr vadisi ile ayrlr. Haccedenlerin arefe gnn bayram
gnne balayan geceyi burada geirmeleri snnet, burada vakfe yapmak
ise vciptir.
a) Geerli Olmasnn artlar
1. Hac iin ihraml olmak.
2. Arafat vakfesini yapm olmak.
3. Belirli yerde yani Mzdelife snrlar iinde yapmak. Muhassr vadisi
dnda Mzdelife'nin her yerinde vakfe yaplabilir. Kuzeh da zerindeki
Mear-i Harm civarnda yaplmas snnettir.
4. Belirli zaman iinde yapmak.
b) Mzdelife Vakfesinin Zaman
Mzdelife vakfesinin zaman, Hanefler'e gre bayramn birinci gn (10
Zilhicce) tan yerinin aarmaya balamasndan (fecr-i sdk) gnein domasna kadar olan sredir.
Mlikler'e gre, arefe gn akam gnein batndan bayram sabah
gnein douuna kadar olan sre; fi ve Hanbeller'e gre ise gecenin
yarsndan itibaren gnein douuna kadar geen sredir. Gece yars, gnein bat ile gnein douu arasndaki srenin ortasdr.
HAC VE UMRE
537
Arafat vakfesi gibi Mzdelife vakfesinin shhati iin de niyet ve ilim (yani Mzdelife'de bulunduunu ve vakfe yaptn bilmek) gerekli olmadndan,
mezheplere gre yukarda belirtilen sreler iinde, ister uykuda, ister uyank,
ister baylm halde olsun, ok ksa da olsa bir zaman diliminde Mzdelife
snrlar iinde bulunan veya buradan geen kimseler, bu vecbeyi yerine
getirmi saylrlar. Geceyi Mzdelife'de geirip sabah namazn erkence klmak, namazdan sonra telbiye, tekbir, tehll, zikir, dua ve istifar ile vakfeyi
ortalk aydnlanncaya kadar srdrmek, ortalk iyice aydnlandktan sonra
gne domadan Mina'ya hareket etmek ise btn mezheplerde snnettir.
c) Akam ve Yats Namazlarnn Cem-i Tehir ile Klnmas
Haccedenlerin arefe gn akam Mzdelife'de akam ve yats namazlarn ister mnferit ister cemaatle olsun, yats vakti iinde cem-i tehir ile
klmalar, Hanefler'e gre vcip; filer'e gre ise snnettir. Bu namazlar
yats vaktinin kmasndan endie edilmedike Arafat'ta veya yolda klnmaz; klnd takdirde, henz yats vakti kmadan Mzdelife'ye ulalrsa,
Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre yeniden klnr. Eb Ysufa gre
Mzdelife'ye ulamadan klnmas mekruh ise de klnd takdirde iadesi
gerekmez. Cem-i takdm ve cem-i tehir ile klnan namazlarda, iki farz
arasnda baka namaz klnmas mekruhtur. Bu sebeple akamn snneti ve
yatsnn ilk snneti klnmaz. Yatsnn son snnetiyle vitir klnr. ki vaktin
namaz bir tek ezan ve bir tek ikametle klnr. Yats namaz iin ayrca ezan
ve ikamet gerekmez.
C) EYTAN TALAMA
Dilimizde "eytan talama" denilen remy-i cimr, haccedenlerin bayram
gnleri Mina'da Kk Cemre, Orta Cemre ve Akabe Cemresi ad verilen
yerlere ufack talar atmas demektir. Halk dilinde kk eytan, orta eytan
ve byk eytan da denilen bu ta kmelerine ta atmak haccn vciplerindendir. Mina, Mzdelife ile Mekke arasnda, Harem snrlar iinde bir blgedir. Hanef mezhebinde, eytan talanan gnlerde Mina'da gecelemek snnettir. Dier mezhepte ise, mazereti olmayanlarn bu gecelerden her birinin yardan ounda Mina'da bulunmalar vciptir. Aksi halde ceza gerekir.
a) eytan Talamann Geerli Olmasnn artlar
538
LMHAL
HAC VE UMRE
539
vakitlerde yapmalar, hem kendileri iin rahat olaca, hem de gndz olacak izdiham rahatlataca gerekesiyle daha uygun grlmtr.
Mlikler'e gre talama vakti bayramn birinci gn tan yerinin aarmasyla
balar ve akam namaz vaktinin girmesine kadar devam eder. Gne battktan
sonra (gece veya ertesi gn) atlrsa, ed deil kaza saylr ve ceza gerekir. fi
ve Hanbeller'e gre ise bu vakit gecenin yarsndan bayramn drdnc gn
gne batncaya (terik gnlerinin sonuna) kadar srer. Bu srenin herhangi bir
annda ta atlmas sahihtir. Ancak henz gne domadan atlmas mekruh;
gnein douundan zevale kadar geen srede snnet; zevalden gne batncaya kadar kerhetsiz ciz; mazeretsiz gne battktan sonraya geciktirmek ise
mekruh saylmtr.
2. Bayramn kinci ve nc Gnleri (11-12 Zilhicce). Bu gnlerin
her birinde her cemreye yedier olmak zere toplam 21 ta atlr. Bu iki
gnde ta atma zaman, zeval vaktinde balar. Haneflere gre ertesi gn
fecr-i sdka kadar, Maliklere gre ise gnein batmasna kadar devam
eder. Belirtilen bu srenin herhangi bir blmnde ta atma ii yaplabilir.
Bu iki gnde zevalden nce ta atlmas ise ciz deildir.
fi ve Hanbeller'e gre ise bu gnlerle ilgili talamann sresi de bayramn ilk gn gibi terk gnlerinin sonuna kadardr.
3. Bayramn Drdnc Gn (13 Zilhicce). Eb Ysuf, mam Muhammed ve dier mezhep imamna gre bayramn drdnc gn de ta
atma vakti, ikinci ve nc gnlerde olduu gibi zevalden itibaren balar.
Eb Hanfe'ye gre ise bayramn drdnc gn ta atma zaman fecr-i
sdkta balar. Ancak talarn henz gne domadan atlmas mekruh,
gnein douundan zevale kadarki srede ciz, zevalden sonra atlmas ise
snnettir.
ster ed, ister kaz olsun, bayramn drdnc gn gnein batmasyla
ta atma sresi sona erer.
c) Atlacak Ta Says
Bayramn birinci gn, sadece Akabe Cemresine 7 (yedi) ta atlr, dier
iki cemreye ta atlmaz. Bayramn ikinci, nc ve drdnc gnleri ise,
Kk Cemreden balamak zere, sra ile her cemreye, gnde yedierden
21 olmak zere gnde 63 ta atlr. Bayramn birinci gn atlan yedi ta
da eklenirse talamada atlan toplam ta says 70 olur. Ancak bayramn
drdnc gn cemrelere ta atmak faziletli olmakla birlikte zorunlu deil-
540
LMHAL
Bayramn drdnc gn ta atmayacak olanlarn, Hanefler'e gre drdnc gn fecr-i sdktan nce, dier mezhepte ise nc gn gne batmadan nce Mina'dan ayrlm olmalar gerekir. Mina'nn Mekke tarafndaki
snr, Akabe Cemresidir. Akabe Cemresinden Mekke cihetine birka adm ilerlemek bile Mina'dan ayrlmak saylr. Bayramn drdnc gn ta atmayacak
olanlarn, nc gn gne batmadan Mina'dan ayrlmalar, Hanefler'e gre
snnettir. Gne battktan sonra ayrlmak mekruh ise de ceza gerekmez.
d) eytan Talamann Snnetleri
1. Talar -be metre mesafeden atmak.
2. Yedi ta pe pee atmak.
3. Bayramn ikinci, nc ve drdnc gnleri srayla Kk, Orta ve
Akabe cemrelerine ta atmak. Dier mezhepte sraya uymak shhat artdr.
4. Atlan talarn nohuttan byk, fndktan kk olmas.
5. Kk ve Orta cemrelerde ta attktan sonra dua etmek. Akabe Cemresine ta attktan sonra dua edilmez, oras hemen terkedilir.
6. Her bir ta atarken "Bismillhi Allahekber" demek.
e) eytan Talamann Mekruhlar
1. Byke bir ta olduu gibi veya krp birka para yaparak atmak.
2. Cemre mahallinde biriken talardan alp atmak.
3. Temiz olmayan mesel pislik bulam talar atmak.
4. Bir cemreye ayn gn yediden ok ta atmak.
5. Ta atarken cemreler arasnda sraya uymamak.
f) eytan Talamann Yapl
Cemre mahalline varmadan nce Mzdelife'de veya yolda yeteri kadar
ta toplanp hazrlanr. Talarn Mzdelife'den veya belirli bir yerden toplanmas gerekmez, her yerden alnabilir. Sadece cemre mahallinde bakalar
tarafndan atlm talar alp atmak mekruhtur. Talar atmak iin cemrelere
yeteri kadar yaklalr. Atlacak ta, ba ve ahadet parmaklarnn ular ile
tutulup "Bismillhi Allahekber, ramen li'-eytn ve hizbih" denile-
HAC VE UMRE
541
rek atlr. Atlan ta yerine ulamaz veya uzaa derse, onun yerine bakas atlr.
g) eytan Talamada Veklet
Hastalk, yallk, sakatlk gibi mazeretlerle cemre mahalline gidip bizzat
ta atmalar mmkn olmayanlar, uygun kiileri vekil ederek talarn attrrlar. Mazeretin ls ayakta namaz klmaktan ciz olmaktr. zdiham
sebebiyle gndz cemrelere yaklamas mmkn olmayanlar talarn gece
tenha zamanlarda atarlar. Gece ta atabilecek durumda olanlarn, bakalarn vekil etmeleri ciz olmaz. nk vekletin ciz olabilmesi iin, acziyetin
sabit olmas gerekir. Ta atma sresi iinde herhangi bir vakit, mesel bayramn drdnc gn bizzat tan atabilecek olan kiinin bakasn vekil
etmesi ciz deildir. Vekil olanlar, nce kendi talarn, daha sonra vekili
olduklar kiinin talarn atarlar.
h) Vaktinde Atlamayan Talarn Kazs
Ta atma gnlerinde her gnn tann kendi vakti iinde atlmas vcip
olduu gibi, vaktinde atlamayan talarn ta atma sresi iinde kaz edilmesi de vciptir. Ta atma sresi, bayramn drdnc gn gnein batmas
ile son bulur. Bundan sonra eda ve kaz olarak talama yaplmaz. Eb Hanfe ve mam Mlik'e gre, vaktinde atlamayan talar, talama sresi iinde
kaz edilse de cezas dmez. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise ta
atma sresi iinde kaz edildii takdirde cezas der.
fi ve Hanbeller'e gre ise vaktinde atlamayan talar bayramn drdnc gn gne batmadan nce atld takdirde, kaz deil, eda saylr.
Gecikmeden dolay ceza da gerekmez.
) Artan Talar
Artan talar ihtiyac olanlara verilir veya uygun bir yere braklr; topraa
gmlmesi gerekmez. Yeterli saydan fazlasnn cemrelere atlmas mekruhtur.
542
LMHAL
a) Zaman ve Yeri
Hacda salar tra etme veya ksaltmann zaman, bayramn ilk gn
fecr-i sdktan, mrn sonuna kadar devam eden sredir. Ancak Eb Hanfe
ve mam Mlik'e gre, bayramn nc gn gne batncaya kadarki sre
iinde yaplmas vciptir. Daha sonraya geciktirilmesi durumunda ceza
(dem) gerekir. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile fi ve Hanbeller'e gre
ise bu vecbenin bayramn ilk gnnde yaplmas vcip deil, snnettir
Geciktirilmesi mekruh ise de ceza gerekmez. Ancak tra olmadka ihramdan klm olmaz ve ihram yasaklar devam eder. Umrede salar tra
etme veya ksaltmann vakti, umre tavafnn drt avtn tamamladktan
sonra balar. Fakat umre sayini ihraml olarak yapmak vcip olduu iin
sayi de yaptktan sonra tra olmak gerekir. Hac iin ihrama girenler, bayramn ilk gn fecr-i sdktan nce, umre iin ihrama girenler ise, umre
tavafnn en az drt avtn tamamlamadan tra olmakla ihramdan km
olmazlar, ihram yasa ilemi olurlar.
Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre, ister hac, ister umre iin olsun,
salar tra etmenin veya ksaltmann yeri Harem blgesidir. Harem blgesi
dnda yaplmas sahih ise de vcip terkedildii iin ceza gerekir. Eb Ysuf
ve mam Zfer'e gre, bu vecbenin Harem blgesinde yaplmas vcip deil,
snnettir.
b) Tra Edilecek veya Ksaltlacak San Miktar
Hanefler'e gre salarn tra edilmesi veya ksaltlmasnda vcip olan
miktar, ban en az drtte birindeki salardr. Ban sadece drtte birinde
veya daha az ksmnda sa varsa, hepsinin tra edilmesi veya ksaltlmas
gerekir. Ne kadar ksmnda olursa olsun, salarn tamamnn tra edilmesi
veya ksaltlmas ise snnettir. filer'de, vcibin ifas iin tel san tra
edilmesi veya ksaltlmas yeterlidir. Mlik ve Hanbeller'e gre ise salarn
tamamnn tra edilmesi veya ksaltlmas vciptir. Mezheplerin her birinde
ban tra edilecek miktar ile abdestte meshi gereken miktar ayndr.
Erkeklerin salarn dipten tra etmeleri, ksaltmaktan efdaldir. Kadnlar
ise salarnn en az drtte birinin ularndan bir miktar keserler. Onlarn
salarn dipten tra etmeleri mekruhtur. Salarn ksaltlmas halinde kesilen miktar, parmak ucu (parman u boumu) uzunluundan daha az olmamaldr.
HAC VE UMRE
543
544
LMHAL
yapmakla; Mlik ve Hanbeller'e gre ise Akabe Cemresine ilk gnk talar atmakla gerekleir.
2. kinci Tehalll. kinci tehalll cinsel iliki dahil btn ihram yasaklarnn kalkmas demektir. lk tehalllden sonra ziyaret tavafnn da
yaplmasyle olur. ayet henz tra olmadan ziyaret tavaf yaplmsa, tra
olmakla ilk ve ikinci tehalll her ikisi birden gerekleir. Hanefler dndaki
dier mezhepte, ikinci tehalll iin ziyaret tavafndan baka sayin de
yaplm olmas gerekir. nk onlara gre say vcip bir nsk deil, haccn rknlerindendir.
E) VED TAVAFI
Ved tavaf Mekkeli olmayan ve Mekkeli hkmnde saylmayan, uzak
blgelerden gelmi haclarn Mekke'den ayrlmadan yapmalar gereken en
son tavaftr. Buna sader tavaf da denir. Sader ayrlma demektir.
a) Vcip Olmasnn artlar
1. Haccetmi olmak.
2. Hacceden kiinin fk olmas.
3. Kadnlar, Mekke'den ayrldklar esnada ayba veya lousalk halinde
olmamak.
Sadece umre yapanlar ile, Mekke'de, Harem blgesinde ve mkat snrlar
iinde ikamet eden haclarn, Mekke'den ayrlrken ved tavaf yapmalar
gerekmedii gibi, henz ved tavafn yapmadan ayba veya lousa olan
ve temizlenmeden Mekke'den ayrlan kadnlardan da ved tavaf der.
Fakat Mekke'den ayrlmadan temizlendikleri takdirde, yola kmak iin hazrlanm bile olsalar, ved tavafn yapmalar gerekir.
b) Vakti ve Shhat art
Ved tavaf ziyaret tavafndan sonra yaplr. Mekke'den ayrlp mkat dna klmadka vakti sona ermi olmaz. Ved tavafn yapmadan Mekke'den ayrlan kii henz mkat snrlar dna kmamsa, ihramsz olarak
Mekke'ye dnp ved tavafn yapmas vciptir. Mkat dna klmsa
dnmek vcip deildir ve artk ceza gerekir. Fakat dnlp eda edilirse yani
yeni bir umre yapmak zere ihrama girip umreden sonra ved tavaf yaplrsa ceza der. Ziyaret tavafndan nce ved tavaf yaplmaz. ayet yaplrsa, bu tavaf ziyaret tavaf saylr. nk Arafat vakfesinden sonra yaplan
HAC VE UMRE
545
ilk tavaf hangi niyetle yaplrsa yaplsn ziyaret tavaf olur. Ziyaret tavafndan sonra yaplan her tavaf da ved tavaf saylr. Hanef mezhebinde ved
tavafnn Mekke'den ayrlrken yaplmas daha faziletli ise de nceden yapmak da cizdir. Bu takdirde Mekke'den ayrlrken tekrar yapmak gerekmez.
Ved tavafn yaptktan sonra Harem-i erife gidip namaz klmakta veya
tavaf yapmakta bir saknca yoktur. Bu durumda en son yaplan tavaf, ved
tavaf olur.
fi ve Hanbeller'e gre, ved tavaf Mekke'den ayrlrken yaplr. Aksi
halde iadesi gerekir. Mlikler'e gre ise ved tavaf vcip deil snnettir.
A) HACCIN SNNETLER
a) Kudm Tavaf
Kudm, "geli ve var" anlamndadr. Buna gre kudm tavaf, Mekke'ye geli tavaf demektir. frad veya krn hacc yapan fkler iin snnet
olup Arafat vakfesine kadarki sre iinde eda edilir. Mekke'ye varnca geciktirilmeden yaplmas mstehaptr. Haccn sayi bu tavaftan sonra yaplacaksa tavafta "ztb" ve "remel" yaplr. Aksi halde yaplmaz. fk olmayanlarn, yani haccetseler bile Harem ve Hl blgeleri halknn, temettu
hacc veya sadece umre yapanlarn, ifrad hacc yaptklar halde Mekke'ye
uramadan dorudan Arafat'a kanlarn ve zel halleri sebebiyle Arafat
vakfesinden nce kudm tavaf yapamam olan kadnlarn kudm tavaf
yapmalar gerekmez.
b) Hac Hutbeleri
Hacla ilgili olarak hutbe vardr. Birinci hutbe Zilhiccenin 7. gn Mekke'de, Harem-i erif'te le namazndan nce okunur. kinci hutbe, arefe gn
Arafat'ta Nemre Mescidinde zevalden sonra cem-i takdm ile klnan le ve
546
LMHAL
ikindi namazlarndan nce, cuma hutbesinde olduu gibi, arada oturularak iki
hutbe halinde okunur. nc hutbe ise, bayramn 2. gn le namazndan
nce Mina'da Mescid-i Hayf'ta irad edilir.
c) Arefe Gecesini Mina'da Geirmek
Zilhiccenin 8. terviye gn gne doduktan sonra Mekke'den Mina'ya
gitmek ve o gnk le namazndan ertesi gnk sabah namaz dahil, be
vakit namaz Mina'da klp geceyi de Mina'da geirmek ve arefe gn sabah gne doduktan sonra buradan Arafat'a hareket etmek snnettir.
Gnmzde kalabalk sebebiyle genellikle dorudan Arafat'a klmakta ve
bu snnet -dzeni ve emniyeti koruma zaruretinden dolay- terkedilmektedir.
d) Bayram Gecesini Mzdelife'de Geirmek
Arefe gn gne battktan sonra Arafat'tan Mzdelife'ye intikal edip
geceyi burada geirmek ve sabah namazn kldktan ve ortalk aydnlandktan sonra buradan Mina'ya hareket etmek snnettir.
e) Bayram Gnlerinde Mina'da Kalmak
"Eyym- nahr" ve "eyym- Mina" denilen Zilhiccenin 10, 11 ve 12.
gnlerinde Mina'da kalmak ve orada gecelemek, Hanefler'e gre snnet,
dier mezhepte ise vciptir.
f) Muhassab'da Bir Sre Dinlenmek
Hac sonunda Mina'dan dnte, Mekke giriinde, Cennet'l-muall civarnda, Muhassab denilen vadide bir sre dinlenmek (tahsb), Hanefler'e
gre snnet-i kifye, dier mezheplerde ise mstehaptr. Bu yere "Ebtah",
"Batha" veya "Hasba" da denilmektedir. Bu vadi gnmzde Mekke'nin
iinde kaldndan artk bu snnet yaplamamaktadr.
B) HACCIN DBI
1. Hac farzas hell kazan ile eda edilmelidir. Hac sadece mal bir ibadet olmadndan, mer olmayan kazan sarfedilerek yaplan hac eklen
sahih olursa da bu haccn sevap ve fazileti olmaz.
2. zerlerinde kul hakk bulunanlar yola kmadan nce hak sahiplerinin haklarn deyerek onlarla helllemelidir.
3. Bir daha ilememek azim ve karar ile gnahlara tvbe edilmelidir.
HAC VE UMRE
547
VII. UMRE
A) Tanm
Umre, ihrama girerek tavaf ve say yaptktan sonra tra olup ihramdan
kmaktan ibarettir. Hanef ve Mlikler'e gre mslmann mrnde bir
defa umre yapmas mekked snnettir. fi ve Hanbeller'e gre ise farzdr.
B) Umrenin Farz ve Vcipleri
Hanefler'e gre, umrenin farzlar ihram ve tavaf olmak zere ikidir.
Bunlardan ihram art, tavaf ise rkndr. fi ve Hanbeller'e gre bu drt
nsk yani ihram, tavaf, say ve tra birer rkndr. Mlik mezhebinde
ise, ilk rkn, tra ise vciptir. Bu nsklerle ilgili hkmler ve umre
iin ihrama girme yerleri daha nce aklanmtr.
C) Umrenin Zaman
Umre iin belirli bir zaman yoktur, her zaman yaplabilir. Ramazanda
yaplmas mendup ve daha faziletlidir. Ancak Hanef mezhebinde "terk
gnleri" denilen ylda be gn yani arefe gn sabahndan bayramn 4.
gn gne batncaya kadarki sre iinde umre yapmak, tahrmen mekruhtur. Dier mezhepte, haccetmeyen kiilerin terk gnleri dahil her
zaman umre yapmalar, kerhetsiz ciz grlmtr. Haccedenler ise, Mli-
548
LMHAL
HAC VE UMRE
549
a) frad Hacc
frad hacc umresiz yaplan hacdr. Sadece hac ibadeti yapld iin "umresiz hac" anlamnda olmak zere bu ad verilmitir. Hac aylar iinde, hacdan nce umre yapmayp, sadece hac niyetiyle ihrama girerek hac
mensikini eda edenler, ifrad hacc yapm olurlar. ster mkat snr dnda
ister iinde ikamet etsin, herkes ifrad hacc yapabilir.
b) Temettu Hacc
Temettu yararlanmak, istifade etmek anlamna gelir. Ayn yln hac
aylarnda umre ayr ihramla, hac ayr ihramla yapld zaman iki ihram
arasnda, ihramsz, yani ihram yasaklarnn bulunmad yasaksz bir zaman dilimi, umre ile hac arasnda hac yasaklarnn sz konusu olmad
serbest bir vakit bulunduu iin bu ad verilmitir.
Temettu hacc ayn yln hac aylar iinde, umre ve hacc ayr ayr niyet ve
ihramla yapmaktr. Hac aylar iinde umre yapp ihramdan ktktan sonra, ayn
yl hac iin yeniden ihrama girip hac mensikini de eda eden uzak blgelerden
gelmi haclar temettu hacc yapm olurlar.
c) Krn Hacc
Krn hacc, her ikisine birlikte niyet edilerek ayn yln hac aylar iinde
umre ve hacc bir ihramda birletirmektir. Hac ve umre tek ihramla yapld
iin "birletirmeli hac" anlamnda bu ad almtr. Umre ve hacca, ikisine
birden niyet edip umreyi yaptktan sonra ihramdan kmadan, ayn ihramla
hac mensikini de tamamlayan fkler "krn hacc" yapm olurlar.
d) Temettu ve Krn Haccnn artlar
1. Hacceden kii fk olmaldr. Harem ve Hil blgelerinde, mkat snrlar iinde ikamet edenlerin temettu ve krn hacc yapmalar ciz deildir.
Hac aylarndan nce Mekke'ye gidip hac gnlerine kadar orada kalan fkler de bu konuda ayn hkme tbidir. Bunlardan haccedecek olanlarn, o yl
hac aylar girdikten sonra umre yapmamalar gerekir. Yaptklar takdirde,
iset etmi olurlar; kr kurban deil, ceza kurban keserler.
2. Umre ve hac, her ikisi ayn yln hac aylarnda yaplmaldr. ayet
umre hac aylarndan nce yaplmsa veya umre tavafnn en az drt avt,
hac aylar henz girmeden tamamlanmsa yaplan hac temettu veya krn
deil, ifrad hacc olur.
550
LMHAL
HAC VE UMRE
551
552
LMHAL
Temettu hacc yapanlar mkatta sadece umreye niyet ettikleri iin umrenin sayi tamamlannca, tra olup ihramdan karlar. Tekrar hac iin ihrama girinceye kadar Mekke'de ihramsz kalrlar. 8 Zilhicce (terviye) gn
veya isterlerse daha nce hac iin tekrar ihrama girerler. Hac iin ihrama
girdikten sonra yapacaklar nfile bir tavaf takiben isterlerse hac sayini
Arafat'a kmadan nce yapabilirler. Bu takdirde, ziyaret tavafndan sonra
say yapmazlar.
Krn hacc yapanlar, ihrama girerken hacca da niyet ettikleri iin umre
sayindan sonra tra olmazlar ve ihramdan kmazlar. Bunlar umre sayi
bitince, gerekiyorsa biraz dinlendikten sonra ayrca kudm tavaf yapp tavaf namazn klarlar. Hac sayini isterlerse bu kudm tavafnn arkasndan,
isterlerse ziyaret tavafndan sonra yaparlar. Peinden say yaplacak tavafta
ztb ve ilk avtta remel yaplr.
c) ster ifrad, ister temettu, ister kran yapsnlar, btn haccedenler
terviye (8 Zilhicce) gn Mekke'den ayrlp Mina'ya veya Arafat'a geerler.
d) Hac Mensikinin Eda Edildii Gnler
Hac mensiki youn olarak 8-13 Zilhicce arasndaki alt gn iinde eda
edilir. Bu gnlerden her birinde yaplan mensik zetle yledir:
1. Terviye gn (8 Zilhicce). ster ifrad, ister temettu, ister krn hacc
yapsnlar, btn haccedenler terviye gn sabah namazndan itibaren
Mina'ya veya Arafat'a intikale balarlar. Terviye gn le namazndan
arefe gn sabah namazna kadarki be vakit namaz Mina'da klmak ve
geceyi orada geirip gne doduktan sonra Arafat'a hareket etmek snnettir.
2. Arefe gn (9 Zilhicce). Arafat'ta zeval vaktine kadar adrlarda dinlenilir ve ibadetle megul olunur. Zeval vaktinden sonra, mmknse gusledilir. le ve ikindi namazlar cem-i takdm ile klndktan sonra vakfe yaplr. Btn gn telbiye, tekbir, tehll, zikir, tesbih, salavt- erife, dua, namaz-niyaz, tvbe-istifar, Kur'n- Kerm tilveti gibi ibadetlerle deerlendirilir. Reslullah "Bugn gzne, kulana ve diline sahip olann gemi gnahlar balanr" (Msned, I, 329, 356) buyurmutur. Gne battktan
sonra akam namaz klnmadan Arafat'tan Mzdelife'ye intikal balar. Akam ve yats namazlar, yats vakti girdikten sonra, Mzdelife'de cem-i
tehr ile klnr. Bayram gecesi burada ibadet ve istirahatle geirilir. eytan
talamada kullanlmak iin yeteri kadar ta toplanr.
HAC VE UMRE
553
nce hac sayini yapmam olanlar ziyaret tavafndan sonra hac sayini de
yaparlar. Ziyaret tavafnn bayramn ilk gn yaplmas efdaldir. O gn yaplamazsa daha sonra yaplr. Bu tavafn en ge bayramn 3. gn gne
batmadan nce yaplmas Eb Hanfe'ye gre vcip, dier mctehidlere gre
ise snnettir.
f) Ziyaret tavaf bayramn ilk gnlerinde yaplmsa, tavaftan sonra tek-
gecelemek,
554
LMHAL
b) Bayramn 4. gn cemrelere ta atmayacak olanlarn, o gn fecr-i sdktan yani tan yeri aarmaya balamadan nce Mina'dan ayrlm olmalar gerekir.
Bunlarn 3. gn henz gne batmadan Mina snrlar dna kmalar snnet;
gne battktan sonra ayrlmalar mekruhtur. 4. gn tan yeri aarmaya balamadan Mina'dan ayrlmam olanlarn o gn de her cemreye yedier ta atmalar gerekir. Ancak Eb Hanfe'ye gre, 4. gn talarn fecr-i sdktan itibaren
zevalden nce atlmas da cizdir. 4. gn talar atldktan sonra Mina'dan Mekke'ye inilir.
c) fkler, Mekke'den ayrlmadan nce ved tavaf yaparlar. Bylece
HAC VE UMRE
555
Dier mezheplere gre hac iin niyet ve telbiye yapmakla umre ihram
bozulmaz, hac ihram ile birlemi sayldndan krn hacc yapm olur ve
krn hedyi kesmesi gerekir. Fakat hacdan sonra nceden yaplamayan
umrenin kazs iin ayrca tavaf ve say gerekmez. Hac iin yaplan tavaf ve
say umre iin de yeterli olur.
c) Krn hacc iin ihrama girmise, Hanefler'e gre, umre tavafndan
556
LMHAL
olarak; filer'e gre ise, temettu haccnda hac iin ihrama mkatta girilmeyip Mekke'de girilmesinden dolay; krn haccnda ise, iki ayr ibadetin bir
tek ihram ile yaplmasndan doan kusurun telfisi iin "ceza kurban" (dem-i
cbrn) olarak kesilir
2. Ceza hedyi. Hac ve umrenin vciplerinin terki, vaktinde yaplmamas
ve ihram yasaklarnn ihllinden dolay kesilmesi vcip olan kurbanlardr.
3. hsar hedyi. Hac ve umre yapmak zere ihrama girdikten sonra vakfe
ve tavaf yapma imkn ortadan kalktndan bu nskler tamamlanmadan
ihramdan kabilmek iin kesilen kurbanlardr.
4. Nezir (adak) hedyi. Harem blgesinde kesilmek zere nezredilen kurbanlardr. Vcip olmasnn sebebi nezredilmesidir.
C) Hedy Kurbannn Kesilecei Yer ve Zaman
ster vcip, ister tatavvu olsun, btn hedy kurbanlar Harem blgesi snrlar iinde kesilir. Aksi halde tatavvu olanlar hari, Harem blgesinde
yeniden kesilmesi gerekir. Kurban bayramnn ilk gnnde (eyym-
nahr) kesilen hedy kurbanlarnn Mina'da; bu gnler dnda kesilenlerin ise
Mekke'de kesilmesi efdaldir. Temettu ve krn hedyleri Hanef, Mlik ve
Hanbeller'e gre bayramn ilk gn fecr-i sdktan itibaren kesilir. Daha
HAC VE UMRE
557
nce kesilmesi ciz olmaz; aksi halde iadesi gerekir. Bunlarn eyym- nahr
denilen kurban kesme gnlerinde (bayramn ilk gn fecr-i sdktan, nc
gn gne batncaya kadarki sre iinde) kesilmesi Eb Hanfe'ye gre vcip;
Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre snnettir. Mazeretsiz olarak eyym-
nahrda kesilmezse, Eb Hanfe'ye gre daha sonra biri kaz, biri de ceza
olarak iki kurban gerekir. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, eyym-
nahrdan sonra kesilmesi, mekruh ise de ceza gerekmez. Mlik ve Hanbeller'e gre de, eyym- nahrdan sonra kesilen temettu ve krn hedyleri kaza
olarak kesilmi olur fakat ceza gerekmez.
fi mezhebinde ise temettu ve krn hedylerinin, eyym- nahrda kesilmesi snnet ise de bunlar ceza hedyi sayld iin ihrama girdikten sonra
olmak artyla (eyym- nahrdan nce veya sonra) her zaman kesilebilir.
Temettu haccnda, henz hac iin ihrama girmeden, umre ihramndan ktktan sonra da kesilebilir. Hanef, Mlik ve Hanbeller'e gre eyym- nahr
(kurban kesme gnleri), bayramn 3. gn gne batncaya kadar olmak
zere gn; filer'e gre ise 4. gn gne batncaya kadar drt gndr.
ster vcip, ister tatavvu olsun, krn ve temettu hedyleri dndaki hedy
kurbanlarnn kesilmesi iin belirli bir zaman yoktur. Bunlardan nfile olanlarn eyym- nahrda; ceza kurbanlarnn ise, cinayeti mteakip geciktirilmeden kesilmesi efdaldir.
D) Hedy Kurbanlarnn Etleri
Tatavvu (nfile) olarak kesilen hedy kurbanlar ile temettu ve krn
hacc yapanlarn kr kurban olarak kestikleri hedy kurbanlarnn etlerini,
zengin-fakir herkes yiyebilir. Bunlarn etlerinden sahiplerinin de yemeleri
mstehaptr.
Ceza hedyi ile ihsr hedyinin etlerinden bunlarn sahipleri, bakmakla
ykml olduklar kimseler ve zenginler yiyemezler. Bunlarn etlerini adak
kurban gibi ancak yoksul kimseler yerler; fakat bunlarn Harem blgesindeki yoksullar olmas gerekmez.
E) Kurban Yerine Oru
Temettu veya krn hacc yapanlardan, eitli sebeplerle temettu ve
krn hedyi kesme imkn bulamayanlar, hac esnasnda, yedisi de hacdan sonra olmak zere toplam on gn oru tutarlar. lk gnn, hac aylar
iinde, ihrama girdikten sonra ve kurban bayramnn ilk gnnden nce
tutulmas gerekir. Temettu haccnda bu gn oru, henz hac iin ihrama
girmeden, umre ihramndan sonra da tutulabilir. Ancak kurban bayramn-
558
LMHAL
dan nce tamamlanamad takdirde, kurban kesme imkn olmasa bile oru
kurbana bedel olmaz. Hac esnasnda gn oru tutulduktan sonra, "eyym- nahr" denilen kurban kesme gnleri iinde ve henz tra olmadan
kurban kesme imkn doarsa, oru kurban yerini almaz; kurban kesmek
gerekir. Fakat tra olduktan veya eyym- nahrdan sonra bu imkn elde
edilirse, ayrca kurban kesmek gerekmez. Hacdan sonra tutulmas gereken
yedi gn orucun Mekke'den ayrlmadan tutulmas da mmkn ise de dndkten sonra memlekette tutulmas efdaldir. Gerek hac esnasnda, bayramdan nceki gn; gerek hacdan sonra tutulmas gereken yedi gn orucun,
aralkl olarak tutulmas ciz fakat ara vermeden pe pee tutulmas efdaldir.
HAC VE UMRE
559
560
LMHAL
Cnp veya abdestsiz olarak yaplan tavaf, hangi tavaf olursa olsun,
abdestli olarak yeniden yaplrsa cezas der. Cnp olarak yaplan tavafn
abdestli olarak yeniden yaplmas vcip; abdestsiz yaplan tavafn iadesi ise
menduptur.
c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler
Bunlar, hac ve umrenin vcipleriyle ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetler olmak zere ikiye ayrlabilir.
aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar
1. Mkat ihramsz gemek.
2. Sayin tamamn veya en az drt avtn terketmek yahut zrsz yryerek yapmamak.
3. Mzdelife vakfesini zrsz olarak terketmek.
4. eytan talamay hi yapmamak veya bir gnde atlmas gereken talarn yardan ounu atmamak. Yardan ou atlmsa, eksik braklan her
bir ta iin sadaka vermek gerekir.
5. Ziyaret veya umre tavafnn son avtn ya da sadece birini yapmamak.
6. fk olanlar ved tavafn veya en az drt avtn yapmamak.
7. Farz ve vcip tavaflarda (ziyaret, umre ve ved tavaflarnda) setr-i avrete uymamak.
8. Ziyaret ve umre tavaflarn abdestsiz; kudm, ved ve umre tavaflarn cnp olarak yapmak. Tavaf abdestli olarak iade edilirse ceza der.
Hanefler dndaki mezhepte hadesten tahret, tavafn shhat art olduundan, cnp veya abdestsiz olarak yaplan tavaf sahih olmaz.
9. Arefe gn Arafat'tan gne batmadan nce ayrlmak.
10. Eb Hanfe'ye gre ihramdan kmak iin Harem blgesi dnda veya bayram gnlerinden sonra tra olmak; ziyaret tavafn bayram gnlerinden sonra yapmak ve Akabe Cemresine ta atma, kurban kesme ve tra
olma nsklerinde sraya uymamak. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile
dier mezhepte bunlar vcip olmayp snnet olduundan ceza gerekmez.
bb) hram Yasaklaryla ilgili Olanlar
1. Bir defada (ayn yerde ve ayn anda) vcudun veya bir uzvun tamamna gzel koku yahut ya srmek. Deiik yerlerde ve zamanlarda srlrse, her bir uzuv iin ayr ceza gerekir.
HAC VE UMRE
561
hrama srlen gzel kokunun eni ve boyu birer kartan byk ve kokunun etkisi bir gndz veya gece sresi devam ederse, koyun veya kei
kesmek gerekir. Bu orana ulamazsa sadaka verilir. Vcuda srlen kokudan ceza gerekmesi iin belirtilen miktarda srlmesi yeterlidir; bir gndz
veya gece sresi etkili olmas art deildir. Hanefler dndaki mezhepte
de gzel kokudan ceza gerekmesi iin miktar ve zaman kayd yoktur; srlmesi yeterlidir.
2. Vcudun veya sa, sakal gibi bir uzvun tamamna, sslenmek iin
ya, jle, biryantin srmek veya kna, sa boyas ve benzeri eylerle boyamak. Tedavi iin srlen il, merhem veya kokusuz krem ve yalar iin bir
ey gerekmez.
3. Erkekler bir tam gndz veya gece sresince giyim eyas (elbise, i
amar, orap, topuklar kapatan ayakkab) giymek, ba ve yz rtmek.
Kadnlar yzlerini rtemezler. Bir gndz veya gece sresinden daha az
giyilirse, sadaka yeterlidir. fi ve Hanbeller'e gre, ceza gerekmesi iin bir
sre gemesi gerekmez; giyilmesi yeterlidir. Mlikler'e gre ise, giyilen ey
vcudu scak ve souktan koruyorsa, ksa bir sre giymekle; scak ve souktan korumayan incecik bir ey ise bir tam gn giymekle ceza gerekir.
4. San veya sakaln en az drtte birini veya baka bir uzvun tamamn
tra etmek. Daha aznda sadaka yeterlidir.
5. Bir defada (ayn anda ve ayn yerde) btn trnaklar veya bir elin yahut bir ayan trnaklarnn tamamn kesmek. El ve ayaklardan her birinin
trnaklarnn tamam, ayr ayr yerlerde ve zamanlarda kesilirse, her biri iin
ayr ceza gerekir. Bir elin veya ayan trnaklarnn tamam kesilmeyip bir
ksm kesilirse, kesilen her bir trnak iin sadaka verilir. Bu takdirde verilmesi gereken sadaka toplam, bir koyun veya kei bedelini aarsa, her trnak iin sadaka yerine, istenirse bir dem (koyun veya kei) kesilebilir. Kendiliinden kopan veya krlan trnaklar iin bir ey gerekmez.
6. lk tehalllden sonra henz ziyaret tavafn yapmadan cinsel ilikide
bulunmak.
7. hraml iken eini ehvetle pmek, okamak, sarlp kucaklamak gibi
cinsel ilikiye yol aan davranlarda bulunmak. ehvetle bakmak veya
dnmekle, boalma bile olsa bir ey gerekmez.
562
LMHAL
HAC VE UMRE
563
kymet fark takdir edilir. Verilen zarar iyiletikten sonra hayvanda bir eksiklik brakmazsa, ceza demek gerekmez.
Hanefler dndaki mezhepte ise av hayvanlar, benzeri olanlar ve
olmayanlar olmak zere ikiye ayrlr. Mesel yaban eei sra; ceylan keiye ve tavan olaa benzetilmitir. Avlanan hayvann benzeri varsa, o
Harem blgesinde kesilip eti yoksullara tasadduk edilir veya takdir edilen
bedelin her bir ftr sadakas miktar iin bir gn oru tutulur. Benzeri olmayan hayvanlarn, takdir edilen kymetlerine itibar edilir.
bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar
Harem blgesiyle ilgili yasaklar sadece ihramllar iin deildir. Bu blgenin avnn avlanmas, kendiliinden biten her trl canl/ya aa, bitki ve
otlarnn kesilmesi veya koparlmas, ihraml ihramsz herkese yasaktr.
Hanefler'e gre Harem blgesinin avn avlayan kimse kymetini tasadduk
eder. Bunun yerine oru tutmak ciz olmaz. Bu blgede kendiliinden biten
ve insanlar tarafndan ekilip dikilen cinsten olmayan aa ve bitkileri kesip
koparan kimsenin bunlarn bedelini tasadduk etmesi gerekir. Bunlar sahibinin kesmesi ceza gerektirmez. nsanlar tarafndan ekilip dikilen veya insanlarn ekip diktii cinsten olan aa ve bitkilerin kesilip koparlmasndan dolay ise bir ceza gerekmez.
f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak
hram yasaklar bir mazeretle de yaplsa, yine ceza gerekir. Ancak bu
yasaklar mesel hastalk veya geirilen bir kaza sebebiyle ban tra edilmesi, rtlmesi yahut elbise giydirilmesi gibi semav bir mazeretle yaplrsa
ceza olarak mutlaka dem (koyun veya kei kesmek) gerekmez. Byle bir
durumla karlaan kii muhayyer olur. ster pe pee veya aralkl olarak
gn oru tutar, isterse alt yoksula birer ftr sadakas kadar ba yapar, bir
yoksula alt gn ftr sadakas verse de olur, yahut da Harem blgesinde bir
dem keser. Hanefler'e gre bilgisizlik, yanlma, unutma, bask (tehdit) gibi
semav olmayan mazeretlerle ilenen yasaklar iin muhayyerlik yoktur,
koyun veya kei kurban etmek gerekir. Dier mezhepte ise, semav olmayan mazeretlerden dolay da muhayyerlik vardr.
C) CNAYET CEZA ve KEFRETLERNN DEME ZAMANI ve YER
Hac ve umrede ilenen bir cinayetin cezasn demek iin belirli bir sre
yoktur. Cinayetin ileniinden mrn sonuna kadar, her zaman denebilir.
nk btn kefretler, gecikmeli olarak (terh zere) yaplabilecek vcip
564
LMHAL
HAC VE UMRE
565
B) FEVT
Fevt, haccetmek zere ihrama giren kiinin Arafat vakfesine yetiememesi, vakfe sresi iinde bir an olsun Arafat'ta bulunamamasdr. ster
mazeret sebebiyle ister mazeretsiz, vakfe sresi iinde (arefe gn zeval vaktinden, bayram sabah tan yeri aarmaya balayncaya kadar), ksa da olsa bir
an Arafat'ta bulunamayan kii, o ylki hacca yetiememi, hacc karm
(fevt etmi) olur. Bu duruma den bir kimse;
a) frad hacc yapmak zere ihrama girmise, umre yaparak ihramdan
kar. Daha sonraki yllarda haccn kaz eder.
b) Temettu hacc yapmak zere nce umre yapp, sonra hac iin ihrama
girmise, vakfeye yetiemedii iin temettu bozulur; kr kurban gerekmez. Bir umre daha yaparak ihramdan kar. Daha sonraki yllarda sadece
bir hac kaz etmesi gerekir.
c) Krn hacc iin ihrama girmi ve vakfenin fevtinden nce umrenin
tavaf ve sayini yapmsa, temettu haccnda olduu gibi, ikinci bir umre
daha yaparak ihramdan kar. ayet umre tavafn ve sayini yapmamsa,
nce umre ihramndan kmak iin tavaf ve say yapar; sonra hac ihram
iin ikinci defa tavaf ve say eder ve tra olup ihramdan kar. Daha sonraki
yllarda sadece bir hac kaz eder. Vakfeyi kararak hacca yetiemeyen kiilerin, ihramdan kmak iin yaptklar umreler, ihsr durumuyla karlaanlarn kestikleri "hedy" yerinde sayld iin, Hanefler'e gre hacc fevt olan
kimselerin ayrca kurban kesmeleri gerekmez. Dier mezhebe gre ise,
kaz edilen hacda kurban kesmek vciptir.
566
LMHAL
HAC VE UMRE
567
568
LMHAL
HAC VE UMRE
569
ster hac, ister umre iin gnderilmi olsun, vekil ancak gnderen adna
yaplacak mensiki tamamladktan sonra, kendisi iin umre veya hac yapabilir. Aksi halde yolculuu kendi adna yapm saylacandan ald paray
iade etmesi gerekir.
12. Vekil, yryerek deil, vastaya binerek haccetmelidir. Vasta cretini
kendisine alkoymak iin, yryerek haccederse, kendisi adna haccetmi olur.
Bakas adna yaplacak nfile hac iin, vekilin mslman, akll ve
mmeyyiz olmas, adna haccettii kii iin ihrama girmesi ve hacc cret
karl yapmamas artlar yeterlidir. Bakas adna hacceden vekil, hacc
ifsat ederse ald paray iade eder. rad olarak iledii cinayetler iin denecek fidye ve ceza kurbanlarnn bedellerini kendisi karlayaca gibi, gnderenin izniyle bile olsa, temettu veya krn hacc yapt takdirde, krn ve
temettu hedylerini de kendi parasyla keser. hsr kurban ise, gnderenin
parasndan kesilir. nk bunda vekilin kusuru ve dahli yoktur.
570
LMHAL
ziyaret etmi gibidir" (Drekutn, II, 278, nr. 192; Beyhak, ub'l-mn, III,
488, nr. 4151; es-Snen'l-kbr, V, 246), "Kabrimi ziyaret edenlere efaatim
sabit bir hak olur" (Drekutn, II, 278, nr. 194; Beyhak, ub'l-mn, III, 490,
nr. 4159), "Kim, gnlnde beni ziyaretten baka hibir dnce bulunmakszn,
beni ziyarete gelirse, kyamet gn ona efaati olmak benim zerimde bir hak
olur" (Tabern, el-Evsat, V, 275, nr. 4542) buyurmutur.
Ziyaret db
Reslullah' ziyaret iin Medine'ye giderken, Mescid-i Neb'yi ziyarete ve
orada namaz klmaya da niyet edilir. nk bu mescid, Mescid-i Harm ve
Mescid-i Aks gibi iinde namaz klmak zere uzak yerlerden sefer yaplacak mescidden biridir. Burada klnan bir namaz, Mescid-i Harm dnda,
dier mescidlerde klnan bin namazdan sevap ynnden daha stn grlmtr (Buhr, Salt f mescidi Mekke, 1). Yolculuk esnasnda oka
salt selm sylenir. Medine uzaktan grlnce: "Allahm, buras senin
peygamberinin haremidir, vahyinin indii mbarek yerdir. Bu kutsal
yeri benim iin cehennemden korunma, azaptan ve hesaptan gvence kl!" diye dua edilir.
Medine'de kalnacak yere yerleildikten sonra abdest tazelenir, mmknse gusledilir. Varsa gzel kokular srnp temiz bir kyafetle, salavt-
erife okunarak ve Reslullah (s.a)n civarnda bulunulduu ve onun huzuruna varlaca dnlerek Mescid-i Neb'ye gidilir. "Bbsselm" veya
"Bbl- cibrl" denilen kaplarn birinden mescide girilir. Kerhet vakti deilse, iki rekat "tahiyyet'l-mescid" klnp dua edilir. Bu namazn, mmkn
olursa Hz. Peygamber'in "Evimle minberim aras cennet bahelerinden bir
bahedir" (Buhr, Salt f mescidi Mekke, 5) buyurduu "Ravza-i Mutahhara" denilen yerde klnmas uygun olur. Reslullaha hayatta iken nasl
hrmet ve tzim gerekli ise, vefatndan sonra da ayn ekilde gereklidir. Bu
sebeple Hz. Peygamber ziyaret edilirken bararak selm verilmez, yannda
yksek sesle dua edilmez, saygsz ve edebe uymayan davranlarda bulunulmaz. Hcre-i sadetin duvarna kadar sokulunmaz, duvarlarna el srlp plmez, etraf tavaf edilmez, karsnda eilinmez. Bu tr davranlar
mekruhtur ve irkin bidatlardr. Hele kabr-i sadete kar secde kesinlikle
haramdr; ibadet kastyla yaplrsa kfrdr. Tahiyyet'l-mescid klnp istenilen dualar yapldktan sonra tevazu, edep ve sknetle, yaklak 1.5 metre kalncaya kadar kabr-i sadete yaklalp Reslullaha ynelerek, ba
hizasnda durulur. Reslullahn kendisini grp szlerini iittiini dnerek ve selmn kabul buyurup, duasna "min" diyeceini mit ederek,
HAC VE UMRE
571
Blm 10
Onuncu Blm
Hz. Peygamberin
badet Hayat
Kur'n- Kerm'de Hz. Peygamber hakknda "ve sen elbette yce bir ahlk zeresin" (el-Kalem 68/4) buyurulmakta ve bu yce ahlka eritirilen
sevgili Peygamberimiz yine Kur'n- Kerm'de bize "en gzel rnek" (elAhzb 33/21) olarak tantlmaktadr.
Hi kukusuz Hz. Peygamber her hususta olduu gibi ibadet hayat hususunda da inananlar iin en gzel rnektir.
Yce Allah Kur'n- Kerm'de Hz. Peygamber'e hamd, tesbih, secde, ibadet, kulluk, ibadette sabr gibi hususlarda baz emir ve ykmllkler vermi (bk. en-Nahl 16/98-99; Meryem 19/65; Hd 11/123; Th 20/14), ayrca
baz ibadetlere iaretle Resl-i Ekrem'den onlar yerine getirmesini istemitir.
Mesel namazla ilgili tlimat ieren yet melleri yledir:
"Ey Muhammed! Kitaptan sana vahyolunan oku. Namaz kl; muhakkak
ki namaz hayaszlktan ve fenalktan alkor" (el-Ankebut 29/45).
574
LMHAL
Kevser sresinde ise "yleyse Rabbin iin namaz kl, kurban kes"
(108/2) buyurularak namazla kurban bir arada zikredilmitir.
Cebril'in tarifiyle abdest alp namaz klm, daha sonra Hz. Hatice'ye de
abdest aldrp namaz kldrmtr. Bu dnemde namaz, sabahn erken ve
akamn ge vaktinde olmak zere gnde iki vakitte ikier rekat olarak
klnrd.
lk namazda Cebril, sabahleyin Kbe civarnda Hz. Peygamber'e imamlk yapm, daha sonra namazlar Hz. Peygamber'in immetiyle devam etmi, hemen ilk gn akam vaktine cemaat olarak Hz. Hatice, ertesi gn Hz.
Ali katlmtr. Hz. Ali, akamleyin amca olu Hz. Peygamber ile yengesi
Hz. Hatice'yi namaz klarken grm, davete uyarak ertesi gn o da byk
bir ocuk iken cemaate katlmt. Daha sonra Zeyd b. Hrise ve Hz. Eb
Bekir bunlara eklenmitir.
Risletin ilk dneminde alen namaz klnamyordu; Hz. Peygamber, Hz.
Ali'yi de yanna alarak Mekke dnda da aralarnda namaz klp dnyordu. Dier mslmanlar da yle yapyorlard. Bir defasnda Sad b. Eb
Vakkas da arasnda mriklerin takibine, alay ve tazyikine mruz kalnca
eline geirdii bir deve ene kemii ile birinin ban yarm ve "Allah yolunda ilk kan aktan kii" diye anlmt. "Ey Muhammed! Artk, sana
buyurulan aka ortaya koy, mriklerden yz evir" (el-Hicr 15/94)
575
mslmanlarn Kbe nnde topluca namaz klma gayreti mriklerin hcumuyla nlenmek istendi. Bu olayda Hz. Eb Bekir dahil baz mslmanlar
lmden dndler. Kez Hz. Eb Bekir'in evinin avlusunda namaz klp,
Kur'an okumasnn engellenmesi de bu zamanlara rastlar. Peygamberliin
altnc ylnda nce Hz. Hamza, daha sonra Hz. mer'in mslman olmasyla Kbe'de iki saf olarak ilk defa aka ve topluca namaz klnd.
"Ey rtnp brnen (resulm)! Biraz hari geceleri kalk namaz kl..."
(el-Mzzemmil 73/1-4) yetleri ile gece namaz farz klnd. Bir sre sonra
indirilen yetle (el-Mzzemmil 73/20) sorumluluk hafifletilerek gece namaz
576
LMHAL
gamber'in teheccd ve vitir iin kalkt saat bazan gecenin ilk te biri getikten sonraki zamand, bazan gecenin ortas, bazan da sonuna doru idi.
Hz. Peygamber tarafndan ilk cuma namaz Kub'dan Medine'ye giderken Slim b. Avf oullar yurdunda Rnn vadisinde hicretin 1. ylnda
klnd, ilk cuma hutbesi de orada irad edildi.
Hz. Peygamber ramazan aynda iki gece evinden camiye kp cemaate
imam olarak teravih kldrm, ama nc gn halk beklese de, teravihi
cemaatle klmak farz klnr endiesiyle camiye kmamtr. Ramazan gecelerinde 4+4+3 tarznda yatsdan ayr olarak on bir rekat namaz kld rivayet edilir. Bunun son rekat vitirdir.
Hz. Peygamber ilk bayram namazn hicretin 2. yl evvalin birinci gnnde klm ve cemaate kldrmtr.
Hz. Peygamber namaza ok dknd, onu dinin direi olarak nitelendiriyordu (Tirmiz, mn, 8; Msned, V, 231, 233). Namaz onun gznn
nuru idi (Nes, ret'n-nis, 1; Msned, III, 128, 199, 285). O, namaz
klarken sanki dnyaya veda eder, hiret lemine dalard (bn Mce, Zhd,
15; Msned, V, 412).
Hz. ie, Hz. Peygamber'in ahlknn Kur'an olduunu ve M'minn
sresinin ilk on yetinde bu ahlkn sralandn belirtiyordu. O sreye bakld zaman hemen ilk iki yette kurtulua eren mminlerin, namazlarnda
hu iinde olduklar (bk. el-Mminn 23/1-2) belirtiliyor. Hz. Peygamber
Kur'an emrine uyarak namazlarn hu zere klyor, mslmanlarn da bu
ekilde klmalarn istiyordu. Esasen Hz. Peygamber kullukta ve ibadette
ihsan esasndan bahsediyordu. hsan, Allah' gryormuasna ibadet etmekti (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 17; Tirmiz, mn, 4).
Hz. Peygamber'in farz namazlara ilve olarak deiik zamanlarda nfile
namazlar da kld, bu namazlarn slm limlerince daha sonra, Hz. Peygamber'in devaml klp klmadna veya tavsiye ederken kulland slba
gre snnet (mekked ve gayr-i mekked), mstehap ve db gibi isimlerle
anld bilinmektedir. Bu nfileler gece iinde rekat says pek belirgin olmayan teheccd namaz, sabah namaznda 2 rekat, gne doduktan bir
sre sonra 2 rekat, kuluk vakti 4 rekat, leden nce 4, sonra 2 rekat,
ikindiden nce 4, akamdan sonra 2, yatsdan nce 4, sonra 2 rekat namaz
idi. Akamdan sonra 6 rekat evvbn namazn da genelde klard. Seferden
dndnde ise mescidde 2 rekatlk bir namaz klard.
577
Hz. Peygamberin kld nfile namazlarn bu saylanlardan ibaret olmad, onun deiik vesilelerle eitli nfile namazlar kld bilinmektedir.
Olu brhim'in topraa verildii gn gne tutulmutu. Bunun brhim'in
lmyle bir ilgisi olmadn, Allah'n kanunu olarak cereyan ettiini belirttikten sonra mescidde cemaatle birlikte 2 veya 4 rekat ksuf namaz kld. 4
rekat olarak tesbih namaz klard. Sevinli gelimeler olduunda kr
secdesine kapanrd. Zira Cenb- Allah "yle ise siz beni ibadetle ann ki
ben de sizi anaym. Bana kredin; sakn bana nankrlk etmeyin! Ey iman
edenler! Sabr ve namazla Allah'tan yardm isteyin. nk Allah muhakkak
sabredenlerle beraberdir" (el-Bakara 2/152-153) buyuruyordu. Nfile na-
mazlar evlerde klmay tavsiye ederdi. Yce Allah'n namaz klnan eve
hayr, rahmet ve bereket ihsan edeceini mjdelerdi.
O kulluk uuru en yksek seviyede bir insand, ihsan zere (Allah' gryormuasna) ibadet edilmesi gerektiini biliyor ve mmetine bunu tavsiye ediyordu. man, ibadet, ahlk (davranlar) btnlne devaml iaret
578
LMHAL
579
gecelerinin nemli bir frsat olduunu syler ve mslmanlar ramazan gecelerini ihyaya tevik ederdi. Oru ktlklere kar bir kalkand; zararl sz,
dnce ve davranlardan korurdu. Orulu olmak bilinci kiiyi hep hayr ve
iyiliklere yneltirdi.
Ashabn bildirdiine gre Hz. Peygamber, insanlarn en cmerdi idi. Bilhassa ramazanda Cebril ile karlat zaman mutluluuna ve cmertliine
snr olmuyordu. Ramazan gecelerinde Cebril Hz. Peygamber'le buluup
nbetlee Kur'an (mukabele) okurlard. Reslullah Cebril ile bulutuunda
insanlara rahmet getiren rzgrdan daha cmert, daha faydal olurdu.
Hz. Peygamber, ramazann genellikle son on gnnde itikfa girerdi.
Hz. ie'nin bildirdiine gre Reslullah ramazanda son on gn girince geceleri ihya eder, ailesini ibadet iin uyandrr, ibadete daha ok nem verir,
dier vakitlere nisbetle daha ok ibadet eder ve mslmanlara da bunu tavsiye ederdi (Mslim, tikf, 7).
Hz. Peygamber, bin aydan daha hayrl (bk. el-Kadr 97/3) olan Kadir gecesinin ramazann son on gnnde ve tekli gecelerde aranmasn tavsiye
etmitir (Mslim, Sym, 208, 212).
Hz. Peygamber ramazan ay dnda nfile oru da tutard. sme b.
Zeyd'in nakline gre Peygamberimiz en ok nfile orucu ban aynda tutard. Bunun hikmeti sorulunca Hz. Peygamber yle cevap verdi: "Ey
sme, ban ay, recep ile ramazan arasnda deerli bir aydr. Halk bunun
faziletinden habersizdir. ban aynda ilenen ameller lemlerin Rabbi olan
Cenb- Allah'n huzuruna ykseltilir. Ben de slih amellerimin bu ay iinde
Cenb- Hakk'n huzuruna ykseltilmesinden haz duyarm" (Tirmiz, "emil, 50-51).
580
LMHAL
slm'da kurban, Hz. brhim'in geirdii imtihanlardan sonra yce Allah'n ihsan ettii koun kurban edilmesini hatrlatan bir ibadettir. Hz. Peygamber kurban keserek bu ibadeti ifa etmi, "babanz brhim'in snneti"
dedii kurban ibadetini hem kendisi yerine getirmi, hem de mmeti kanalyla gnmze kadar yaatlmasna vesile olmutur. Kesilen kurbann etinden kendisi ve ailesi yer, dost ve arkadalarna ikram eder, ihtiya sahiplerine gnderirdi. Kurban etinden yenilenin deil bakalarna ikram edilenin
kalc olduunu da sk sk tekrarlard.
Zekt hicretten sonraki yllarda farz klnmtr. Hz. Peygamber ahsen
zengin deildi, ancak toplanan zekt mallarn mmkn mertebe hi bekletmeden ve geceletmeden gerekli yerlere ve ihtiya sahiplerine datrd. Ehl-i
beyt, zekt mallarndan yararlanamazd. Dolaysyla Hz. Peygamber mr
boyunca zekt gelirlerinden yararlanmam, hne halkn da yararlandrmamtr. Ancak o, hediye kabul eder, kendisine getirilen hediyeye hediye
ile mukabelede bulunurdu. Hz. Peygamber inananlar zektlarn vermeye
ve zekt dnda da infak ve tasadduka davet ederdi. Zira bu, dierkmlk
duygularn gelitiriyordu. Veren gnl hazz, alan da eksiklerini karlayaca iin gnl huzuru hissediyordu. Hz. Peygamber hibir maln ihtiya
fazlas ksmn elinde ve evinde tutmaz, infak ederdi; komularna ve muhtalara gnderirdi.
Hac, hicretin 9. ylnda farz klnd (bk. el-Hac 22/26-29). O yl Hz. Eb
Bekir hac emri tayin edilerek haccn esaslarn uygulamal olarak insanlara
gsterdi. Hz. Peygamber ise farz olan ilk ve son haccn hicretin 10. ylnda
gerekletirdi. Hac gnlerinde Arafat'ta Zilhiccenin 9. gn irad edilen hutbenin balangcnda, ashab ile bir daha grememe ihtimalinden bahisle
ebediyete intikalinden nce vedalat iin bu hacca "Ved hacc" denilmitir. Yine dinin kemale ve tamama erdiini bildiren yet (bk. el-Mide 5/3) o
581
582
LMHAL
Eymn, 19). Nitekim Allah Tel da "Allah sizin iin kolaylk istiyor, zorluk istemiyor" (el-Bakara 2/185) buyuruyordu.
Hz. Peygamber'in cemaatle ibadet esnasndaki baz uygulamalar da ibadetin zn zedelememek kaydyla cemaate kar tam bir msamaha iinde
olduunu gsteriyor. Mesel cemaatle namaz esnasnda saflarda annesiyle
birlikte bulunan bir ocuun alamasn duyunca ksa bir sre okuyarak
rk ve secdeye giderdi. nk namaz uzadka annenin zihni ocuun
alayna taklp kalacakt.
Hz. Peygamber'in bilhassa nfileleri klarken, torunlarnn omuzuna trmanp oyun oynamalarna engel olmamas da onun hem ocuk sevgisini
hem de ibadetlerde msamahakr davranmasn gsterir.
Ashaptan Abdullah b. Amr son derece zhid bir zat idi. Her gn oru tutuyordu, her gece hatmediyordu; bu yzden de yeni evli olduu halde hanmndan uzak duruyordu. Durum Hz. Peygamber'e intikal edince onu ararak meseleyi aratrd. Bu sahbenin daha fazla sevap kazanma gayretiyle
byle davrandn anlaynca da ona, byle yapmasnn yanl olduunu,
vcudunun ve ailesinin de zerinde haklarnn bulunduunu syleyip her
ayda gn oru tutmasn ve ayda bir de Kur'an' hatmetmesini tavsiye
etti. Bundan fazlasna gcnn yeteceini syleyip daha fazla ibadet etmek
iin izin istediinde de ona gn ar oru (savm- Dvd) tutmasn, haftada
bir de Kur'an hatmetmesini nerdi (Mslim, Sym, 185-193). Yce Allah
kulun ibadetinden usanmaz, ama kul hastalanr, youn ie mruz kalr,
ihtiyarlayp gten der ve yklendii youn ibadetlerin ifasnda zorlanabilirdi. Nitekim de yle oldu. Yallk yllarnda Abdullah b. Amr'n, Hz. Peygamber'in gsterdii kolaylklardan yararlanmamann skntsn ektii sylenir (Buhr, Fezil'l-Kur'n, 34; Mslim, Sym, 35).
Sonu olarak Hz. Peygamber en stn kulluk uuruyla ibadetlerini ifa
etmi, Allah'n rzsn her zaman n planda tutmu; iman, ibadet ve davran btnl ile mmetine rnek olmu, sosyal hayatta din duyarlla
dikkat etmi, uygun ibadet telakkisini yaygnlatrm, ifrat ve tefritten, arlktan uzaklatrm; evresinde, yce Allah'a ibadeti en derin haz bilen
duyarl bir sahbe kitlesi oluturmutur.
Bize den, bu mnev mirasn ilk uygulayclarn iyi renmek, anlamak, anladklarmz uygulamak ve en uygun yorumlarla gnmze tamaktr.
Biz bu cildi, Resl-i Ekrem'in hicretin 10. ylnda yapt hac esnasnda
irad ettii Ved hutbesiyle, Hz. Peygamber'e, onun ailesinin gzide fertlerine
583
ve ashabna salt selmla bitirmek istiyoruz. Bu hutbe zelde mslmanlara, genelde ise btn insanla slm'n evrensel mesajn duyuran, insanlarn kardeliini ve eitliini, temel hak ve hrriyetlere sahip olduunu
vurgulayan nemli bir belgedir.
ki cihan peygamberi Resl-i Ekrem, hicretin 10. ylnda hac ibadeti esnasnda Arafat'ta, 100.000den fazla mslmana hitaben yle buyurdular:
Ey nsanlar!
Szm iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, bu seneden sonra sizinle burada belki de bir daha hi buluamayacam.
nsanlar! Bugnleriniz nasl mukaddes bir gn ise, bu aylarnz nasl
mukaddes bir ay ise, bu ehriniz (Mekke) nasl mukaddes bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir, her trl tecavzden
korunmutur.
Ashabm! Yarn Rabbinize kavuacaksnz ve bugnk her hal ve hareketinizden muhakkak sorulacaksnz. Sakn benden sonra eski sapklklara
dnp de birbirinizin boynunu vurmayasnz.
Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara bildirsin! Olabilir ki
bildirilen kimse, burada bulunup dorudan iitenden daha iyi anlayarak
muhafaza etmi olur.
Ashabm!
Kimin yannda bir emanet varsa onu sahibine versin! Faizin her eidi
kaldrlmtr, ayamn altndadr. Lkin borcunuzun asln vermeniz gerekir. Ne zulmediniz, ne de zulme uraynz. Allah'n emriyle faizcilik artk
yasaktr. Chiliyeden kalma bu irkin detin her trls ayamn altndadr. lk kaldrdm faiz de Abdlmuttalib'in olu (amcam) Abbas'n faizidir.
Ashabm!
Chiliye devrinde gdlen kan davalar da tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan davas Abdlmuttalib'in torunu (amcazadem) Reba'nn
kan davasdr.
nsanlar!
Bugn eytan, sizin u topraklarnzda yeniden tesir ve hkimiyetini
kurmak gcn ebed surette kaybetmitir. Fakat siz, bu kaldrdm eyler
584
LMHAL
dnda, kk grdnz ilerde ona uyarsanz bu da onu memnun edecektir. Dininizi korumak iin bunlardan da saknnz.
nsanlar!
Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanz
tavsiye ederim. Siz kadnlar, Tanr emaneti olarak aldnz; onlarn namuslarn ve iffetlerini Allah adna sz vererek hell edindiniz. Sizin kadnlar zerinde hakknz, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr. Sizin kadnlar zerindeki hakknz, onlarn aile yuvasn sizin holanmadnz hibir kimseye
inetmemeleridir. Eer raz olmadnz herhangi bir kimseyi aile yuvanza
alrlarsa, onlar tedib edebilirsiniz. Kadnlarn da sizin zerinizdeki haklar,
mer bir ekilde, her trl yiyim ve giyimlerini temin etmenizdir.
Mminler!
Size bir emanet brakyorum ki ona sk sarldka yolunuzu hi armazsnz. O emanet Allah'n kitab Kur'an'dr.
Mminler!
Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman mslmann kardeidir,
bylece btn mslmanlar kardetir. Din kardeinize ait olan herhangi bir
hakka tecavz hell deildir. Meer ki gnl holuu ile kendisi vermi olsun.
Ashabm!
Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de zerinizde hakk vardr.
nsanlar!
Cenb- Hak her hak sahibine hakkn (Kur'an'da) vermitir. Vrise vasiyet
etmeye lzum yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona aittir. Zina eden
iin mahrumiyet vardr. Babasndan bakasna ait soy iddia eden soysuz, yahut efendisinden bakasna intisaba kalkan nankr, Allah'n gazabna, meleklerin lnetine ve btn mslmanlarn ilencine urasn! Cenb- Hak, bu gibi
insanlarn ne tvbelerini ne de adalet ve ahadetlerini kabul eder.
nsanlar!
Yarn beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz?
"Allah'n eliliini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyet ve tte bulundun, diye ahadet ederiz" cevabn verdiler.
Bunun zerine Hz. Muhammed:
ahit ol y Rab! ahit ol y Rab! ahit ol y Rab! dedi (bn Him, II,
350; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, I, 542-544).
ndeks*
ehl-i hads, I, 33
Ehl-i kitap, I, 9, 99; II, 8, 47-48,
55, 207, 217, 309
ehl-i rey, I, 33
Ehl-i snnet, I, 22-23, 135, 137;
II, 506-507
ehliyet, I, 157-159; II, 204-205,
210-211, 351
emanet, I, 109; II, 401-402
emir bil-marf nehiy anilmnker, I, 465-466, 543544
emvl-i btna, I, 437
emvl-i zhire, I, 437
esm-i hsn, I, 85-87; II, 498
Eariyye, I, 25-26, 135
erts-sat, I, 123
evst- mufassal, I, 253
evvbn namaz, I, 315
eyym- nahr, I, 546
ezan, I, 266-267
fite (oulu fevit), I, 334
fakih (oulu fukaha), I, 31
fakir, I, 478; II, 6, 8
farz, I, 165-166, 223
farz- ayn, I, 166, 223
farz- kifye, I, 166, 223
fsid, I, 162-163, 259; II, 209210, 242-243, 347, 350351, 366
Ftiha, I, 241-242, 249-250, 253
fecr, I, 234
fecr-i kzib, I, 234
fecr-i sdk, I, 234, 537
fesad, I, 162-163; II, 351, 462
fesih, II, 223, 352
fetnet, I, 110
fevt, I, 565-566
fey-i zevl, I, 234-235
fkh, I, 31, 141-143
frka, I, 21
ftratullah, I, 5; II, 78-79, 81
f seblillh, I, 487, 488
fidye, I, 413-415
fitre, I, 502
Din literatrde kullanlan terim ve kavramlar eitli alanlarda deiik anlamlar kazanp farkl ekillerde tanmlandndan, eserin sonuna szlk ilve etmek yerine bu terim ve kavramlara vurgu yaplan ve haklarnda aklayc bilgi verilen yerlerin cilt ve sayfa numaralarnn verilmesi tercih edilmitir.
586
fr, I, 492; II, 215, 245
fr-i fkh, I, 141
garimn, I, 485-487
gasil, I, 355, 356-358
gayb, I, 97; II, 146
gayr-i mekked snnet, I, 168,
309
gusl, I, 204
haber-i vhid, I, 173
hac, I, 514
hacc- ekber, I, 515
hcet namaz, I, 317-318
hades, I, 186, 192, 227
halk, I, 136-137, 542-543
hamele-i ar, I, 95
Hanbel mezhebi, I, 37-38
Hanef mezhebi, I, 34-36
hara, I, 448
haram, I, 173-174; II, 31-33, 40,
375-376
haram li-aynih, I, 175
haram li-gayrih, I, 175-176
Harem, I, 520
Hriclik, I, 29; II, 286, 303
hair, I, 126-127
havic-i asliyye, I, 432-433; II, 5
havelnl-havl, I, 434-436, 445
havuz, I, 128, 189, 192-193
havz- kevser, I, 128
hayat, I, 89
hayr, I, 138-139; II, 487
hayz, I, 205-206, 211-214, 228,
337, 389, 555; II, 15, 19
hazr, I, 174
hedy, I, 556-558; II, 3
hell, I, 172; II, 32
hervele, I, 535
hesap, I, 127-128
Hristiyanlk, I, 8-12, 22; II, 1,
31-32, 35, 43-44, 157,
199-200, 238, 251-255,
308, 331
hikmet, I, 177, 220; II, 488,
513-514
Hil, I, 520-521
hile, I, 178; II, 350, 357-358,
421-422, 427
Hinduizm, I, 2, 8, 10
hisb, I, 433-434, 442-443, 447,
449
hukuk, I, 18
hull, I, 11, 63
hurmet, I, 174
hu, I, 222-223, 256
hutbe, I, 299
hkm, I, 160-161
hrriyet, I, 293; II, 491, 494,
506-507
hsf namaz, I, 321-322
skat, I, 370-374, 415-417
LMHAL
ztb, I, 532
iade, I, 229
ibadet, I, 16-17, 48, 50, 54-55,
63, 217-219; II, 13-14, 23,
31, 127
ibha-i asliyye, I, 152
ibnssebl, I, 488-490
ibrd, I, 237
icm, I, 146-148; II, 276
icml iman, I, 70-71
ictihad, I, 155-156; II, 292
ifrad hacc, I, 549
iftitah tekbiri, I, 240, 252, 518
ine, I, 409-411
ihanet, I, 115
ihls, I, 16-18
ihram, I, 512-513, 518
ihsan, I, 16-18, 55
ihsr, I, 564-565
ihtilf- metli, I, 392-393
ikamet, I, 268, 294
ikrar, I, 69-70; II, 243
il, I, 409-411; II, 63-64, 164
ilim, I, 90
ilkel monoteizm, I, 6
illet, I, 148; II, 14, 44, 87-88,
418-419
lliyyn, I, 95
ilmihal, I, 180-182
immet, I, 277; II, 285-286,
290, 294, 297
immet-i kbr, I, 277; II, 297
immet-i sur, I, 277; II, 297
mmiyye, I, 29-31; II, 228, 231
iman, I, 16-17, 55, 68-69, 75,
79; II, 494
iman-amel ilikisi, I, 72-73
imann artmas-eksilmesi, I, 7374
imsak, I, 234, 381
ncil, I, 102
irade, I, 90, 135
irhs, I, 115
irtidad, I, 80, 337
irtisl, I, 269
iset, I, 226, 251, 343
slm, I, 17-18, 75; II, 488-489,
494
slm hukuku, I, 141-143
ism-i azam, I, 85, 287
smiliyye, I, 29-30
ismet, I, 109
srfil, I, 94
istibr, I, 193-194
istidrc, I, 115
istihre namaz, I, 318-319
istihze, I, 215-216
istihsan, I, 149-150
NDEKS
kuyu, I, 192-193
kfr, I, 78-80
krtaj (bk. ocuk drme)
ksf namaz, I, 321-322
lhik, I, 279-280, 285-287
liffe, I, 359
lukata, I, 402; II, 450
maden, I, 451-453
maher, I, 126-127
mahzur, I, 174
ml-i mstefd, I, 436
Mlik mezhebi, I, 36-37
mni, I, 162
maslaha, I, 151
Mtrdiyye, I, 26-27, 135
mazeret, I, 201, 205-206, 212216, 275-276, 292-293,
330-331, 335-336, 395398; II, 15, 19
mazmaza, I, 206
Mecc, I, 124
mel, I, 242-243
Mecslik, I, 8, 9, 10, 11
mekruh, I, 172-173, 256; II, 40,
106
melek, I, 92
mensik, I, 514
mendup, I, 167, 224-225, 252
meslih-i mrsele, I, 151
mesbk, I, 285, 350
mesh, I, 202-203
mest, I, 202
menet, I, 115
mevt arazi, I, 450
Mevleviyye, I, 59
meyyit, I, 355
mezhebe ballk, I, 41-48
mezhep, I, 21
Mkil, I, 94
mkat, I, 521, 522
milel, I, 9
miskal, I, 442
miskin, I, 478
mzan, I, 128
Mutezile, I, 27-28; II, 161, 506507
mumelt, I, 104; II, 361
mubah, I, 169; II, 32, 105
mcize, I, 113-117
muhlefetn lil-havdis, I, 88
muhztn-nis, I, 273-275
muhtazar, I, 355
mukarrebn, I, 95
mukayyed su, I, 188
587
mukm, I, 294, 323; II, 4
mukted, I, 279, 282
Mushaf, I, 196, 205, 213, 215
mutlak su, I, 187, 206
muvlt, I, 197, 333, 532
mbarek gece, I, 322
mctehid, I, 155
mdrik, I, 282-284
mekked snnet, I, 168, 309
mellefe-i kulb, I, 483-484
mezzin, I, 266
mfsid, I, 163, 259
mmin, I, 77
mnafk, I, 77-78; II, 534
mnferid, I, 282
Mnker ve Nekir, I, 95
mrted, I, 55, 337
mstehap, I, 63, 169-170
Nakibendiyye, I, 59
namaz, I, 219-223
namaz dualar, I, 264
Natrizm, I, 5
neb (oulu enbiy), I, 63, 106
necset, I, 190, 195, 229
necis, I, 186, 190; II, 45, 61, 64,
94
nem, I, 426, 431-432
nezir tavaf, I, 533
nifas, I, 205-206, 214-215, 228,
337, 389, 555; II, 15
nihal, I, 9
nisab, I, 433; II, 5-6
niyet, I, 238-239, 310, 399-402,
437-439, 440, 519, 529
oru, I, 381
rf, I, 151-152
rtnme, I, 229-231; II, 71-73,
319
r, I, 448
zgrlk (bk. hrriyet)
zr/zrl, I, 201, 205-206,
215, 228, 275-276
peygamber, I, 16, 63, 106-107
rey, I, 155
rey ve ictihad, I, 33-34, 39, 155
reenkarnasyon (bk. tensh)
regaib, I, 224-225
remel, I, 532
remy-i cimr, I, 537-538
resul, I, 106
revtib, I, 225, 308
rzk, I, 139
ribt, I, 60
rikb, I, 484-485
rikak (oulu rekaik), I, 48
rikz, I, 450-451
ruhsat, I, 179-180
ryet-i hill, I, 392-394
ryetullah, I, 132
rk, I, 246-247
rkn, I, 161; II, 344
s, I, 507-508
Sbilik, I, 9-11; II, 150
sadaka, I, 423
sader tavaf, I, 544
sahb (oulu sahbe), I, 41,
153
shib-i tertb (bk. tertip sahibi)
sahih, I, 162-163; II, 206, 209,
242, 347
salt, I, 220
salavat, I, 264
sarg, I, 203-204
savm (oulu sym), I, 381
savm- Dvd (bk. Dvd orucu)
say, I, 512, 526, 534-536
sebeb-i nzl, I, 103
sebep, I, 161
secde, I, 247
secde-i tilvet (bk. tilvet secdesi)
sedd-i zeri, I, 154
sefer, I, 294, 323-326; II, 4-5
sehiv secdesi, I, 339
selm, I, 250-251, 255; II, 489
Selefiyye/Selef, I, 24-25
sem, I, 90
setr-i avret, I, 229-231; II, 71
sdk, I, 109; II, 515-516
sfts-salt, I, 262
shhat, I, 162-163, 197; II, 206,
209, 347, 349
srat, I, 128
su deposu, I, 192-193
sual, I, 127
sf, I, 48, 63
suhuf, I, 101
sulh, II, 525
sr cem, I, 329
sbhneke, I, 253, 263
sbt, I, 144
sbt sfat, I, 89-91
snnet, I, 143, 145-146, 167168, 225-226, 251; II, 3,
11, 262-264, 503
ban orucu, I, 387
fi mezhebi, I, 37
588
art, I, 161
efaat, I, 129
ehdet kelimesi, I, 70
ehid (oulu hed), I, 377378
ek gn, I, 389
er, I, 138-139; II, 487
eru men kablen, I, 153
evval orucu, I, 386
eytan, I, 98-99
a, I, 29-31, 34; II, 228, 273,
276, 286, 299
intoizm, I, 8
irk, I, 78
kr, I, 161
kr secdesi, I, 354
tadl-i erkn, I, 248, 251, 254
tbin, I, 33, 41
tafsl iman, I, 71
tagls, I, 236
tahret, I, 184-186
tahiyyt, I, 247, 250, 254, 263
tahiyyetl-mescid, I, 316, 533
tahkk iman, I, 71-72
tahrme, I, 240, 518
tahrmen mekruh, I, 173-174; II,
31
takdr-i ilh (bk. Allahn takdiri)
takld iman, I, 71-72
taksr, I, 542
takv, I, 48, 51, 53; II, 493, 495498, 513
Taoizm, I, 8
tarikat, I, 59
tasavvuf, I, 48, 54-57
tatavvu, I, 225, 533, 556
tavaf, I, 512, 529
tziye, I, 355, 369-370; II, 474
tebeut-tbin, I, 33
tebli, I, 110
LMHAL
tehiz, I, 355
tehalll, I, 543-544
teheccd, I, 315
tekml nazariyesi, I, 6
tekfin, I, 355, 359-360
tekfir, I, 79-80
tekke, I, 60-61
teklf hkm, I, 163
tekvin, I, 91
telbiye, I, 519
telfik, I, 40, 45-48
telkin, I, 355, 367-368
temettu hacc, I, 549
temlik, I, 439-440
temyiz, I, 158
tenahnuh, I, 260
tensh, I, 11, 64; II, 157, 160
tenzhen mekruh, I, 174; II, 31
teravih, I, 311
teressl, I, 269
tertip, I, 197
tertip sahibi, I, 338
terviye gn, I, 552
tesbih namaz, I, 319-320
tesettr (bk. rtnme, setr-i
avret)
terk tekbiri, I, 307-308
tey, I, 355, 365
tevekkl, I, 137
tevhid, I, 21, 83; II, 105
tevhid kelimesi, I, 70
Tevrat, I, 101
teyemmm, I, 208, 228
tvl-i mufassal, I, 253
tilvet secdesi, I, 251, 352-354
totemizm, I, 5
tvbe namaz, I, 319
tumenne, I, 247-248
Trke dua, I, 264-266
udhiyye, I, 556; II, 1
umre, I, 547
usul, I, 492; II, 215, 245
usl-i fkh, I, 141
ll-azm, I, 111
vcip, I, 166-167, 226
vahdniyet, I, 89
vahdet-i vcd, I, 60-61
vahiy, I, 16, 112
vakfe, I, 512, 526-529, 536-537
vakit, I, 233-234, 506
vatan- asl, I, 328
vatan- istikamet, I, 328
vatan- skn, I, 328
vaz hkm, I, 161
Ved hutbesi, I, 582-584
ved tavaf, I, 544-545
vel, I, 63, 65-66; II, 213
vcd, I, 88
yamur duas, I, 320-321
Yahudilik, I, 8-12, 122; II, 1, 3132, 35, 43, 157
Yecc, I, 124
Yeseviyye, I, 59, 61
yolcu (bk. sefer)
Zhiriyye, I, 39; II, 231, 299
zamm- sre, I, 249, 341
zarrt- dniyye, I, 71; II, 185
zt sfat, I, 88-89
zviye, I, 60
Zebr, I, 102
zekt, I, 423
zelletl-kar, I, 245-246
zengin, I, 432-433, 493; II, 5, 8
zevid snnet, I, 168
Zeydiyye, I, 29-30, 34, 40; II,
228
zilhicce orucu, I, 387
ziyaret tavaf, I, 529
zuhr-i ahr, I, 302-303
zulm, II, 493-494, 497
zhd, I, 48, 50, 54-55