Malzeme Bilimi Dersi

Katlama, Kristal Kusurlar ve Katlarda Yaynm

Kaynaklar
1) Malzeme Bilimi ve Mhendislii
Nihat G. Knkolu
2) Malzeme Bilimi
Kaif Onaran
3) Malzeme Biliminin Temelleri
Hseyin Uzun, Fehim Fndk, Serdar Salman
4) Funamentals of Materials Science and Engineering
William D. Callister

www.turgutpaki.com

Katlama
Metallerde katlamann oluum aamalar;
Eriyikte kararl ekirdeklerin olumas,
ekirdeklerin kristaller halinde bymesi,
Tane yapsnn olumas.

Titanyum elementinin katlamasyla meydana gelen

tanelerin ekilleri

www.turgutpaki.com

Katlama
Sv metalde kat paracklarn olumas iin iki ana mekanizma vardr.
Sv metalde kat paracklarn olumas iin iki ana mekanizma vardr.

Benzeik ekirdeklenme (Homojen ekirdeklenme) , ekirdeklenmenin en basit

durumudur. Sv metal eriyiinin kendi atomlarnn ekirdek oluturduu bir durumdur.
Saf sv metal denge scaklnn yeteri kadar altna soutulduunda, yavalayan atomlarn
birbirine balanmasyla oluur.
Bir ekirdein kristal olarak byyebilecek kararlkta olabilmesi iin kritik bir boyuta
ulamas gerekir.
Kritik boyuttan daha kk bir atom kmesi ekirdekik, daha byk olan ise ekirdek olarak
adlandrlr.
Kararszlklar nedeniyle atomlarn sv metal iinde hareketleri srasnda ekirdekikler
srekli olarak oluur ve erir.
Benzeik ekirdeklenmede olaynda, katlaan saf bir metalde iki tr enerji oluur.
Svnn katya dnmesi srasnda aa kan hacim serbest enerjisi,
Katlaan paracn kat yzeylerinin meydana gelebilmesi iin gerekli yzey enerjisi.

www.turgutpaki.com

Katlama

Svdan katya dnm salayan enerji, kat ve svnn hacim serbest enerjileri arasndaki
Gh farkdr.
Fakat bir taraftanda ekirdekik ve ekirdein oluumuna kar kan bir serbest yzey enerjisi
vardr, Gy.Kresel paracn zgl yzey serbest enerjisi dr. Bu deer krenin yzey
alan ile arplrsa, Gy deeri elde edilir.

www.turgutpaki.com

Katlama
Saf bir metalin katlamas srasnda r
yarapnda bir ekirdekik veya ekirdek
oluumu iin gerekli toplam serbest enerji
deiimi u bant ile verilir;

www.turgutpaki.com

Katlama
Metalin denge erime scaklnn altnda, T alt soumas bydke hacim serbest enerjisi
Gh deki deime de byyecektir. Ancak serbest yzey enerjisi Gy ile meydana gelen
deime scakla ok bal deildir.
Bu nedenle, kritik ekirdek apn esas olarak Gh belirler.
Donma scakl civarnda T sfra yaklatndan, kritik ekirdein ap sonsuz olacaktr.
Buna karlk alt soumann miktar arttka kritik ekirdek ap klecektir.
Kritik apl ekirdek ile alt soumann miktar arasndaki iliki u bant ile verilmektedir;

www.turgutpaki.com

Katlama
Ayrk ekirdeklenme (Heterojen ekirdeklenme) , kararl bir ekirdein olumas iin
gerekli alt soumay azaltan herhangi bir maddenin yzeyinde meydana gelen
ekirdeklenmedir. Sanayide genellikle alt souma miktar 0.1 ile 10 C arasndadr. Bu nedenle
ayrk ekirdeklenme meydana gelir.
Ayrk ekirdeklemenin olumas iin ekirdekleyici maddenin (kap veya katk) sv metalle
slanmas gerekmektedir. Ayn zamanda sv, ekirdekleyicinin zerinde kolayca
katlamaldr. Aadaki ekilde, katlaan sv atarfndan slatlan ekirdekleyici meddenin
(altlk) kat metalle ekirdekleyici madde arasnda dar bir as yapt gsterilmektedir.

m-S= m-K + KS Cos

m-S: Sv yzey

KS : Kat-sv aras yzey

m-K: Kat yzey

www.turgutpaki.com

Katlama

Ayrk ekirdeklemenin ekirdekleyici medde

zerinde meydana gelmesinin nedeni, bu durumda
kararl bir ekirdek oluturmak iin gerekli yzey
enerjisinin, ekirdein saf sv ierisinde kendi kendine
olumasndan (benzeik ekirdeklenme) daha dk
olmasdr.
Ayrk ekirdeklenmede yzey enerjisi daha dk
olduundan, kararl bir ekirdek oluturmak iin
gerekli toplam serbest enerji deiimi ve ekirdein
kritik yarap daha kk olacaktr.
Dolaysyla, ayrk ekirdeklenmede kararl bir
ekirdek oluturmak iin ok daha kk alt
soumalara ihtiya vardr.

www.turgutpaki.com

Katlama
Kristallerin Sv Metal erisinde Bymeleri ve Tane Yapsnn Olumas , iin
kararl ekirdeklerin meydana gelmesi gerekmektedir.
Kararl ekirdekler olutuktan sonra, bu ekirdek byyerek ekilde
gsterildii gibi kristaller meydana gelecektir.
Katlaan her kristalde atomlar esas olarak dzenli bir rnt halinde
dizilmekte, fakat herbir kristalin ynlemi ekilde gsterildii gibi
farkl olmaktadr.
Metalin katlamas bittikten sonra, farkl ynlemdeki kristaller
birbirlerine bitierek ynlenimin birka atom boyunca deitii tane
snrlar olumaktadr.

ok sayda kristal ieren metallere ok kristalli metaller denir.

Katlam metaldeki kristaller taneler, taneler arasndaki yzeyler de

tane snrlardr.

www.turgutpaki.com

Katlama
Donan metalde mevcut ekirdeklenme yerleri says, retilen
kat metalin tane yapsn etkiler.
Katlama srasnda az sayda ekirdeklenme blgesi bulunuyorsa, iri taneli yap oluur.
ok sayda ekirdeklenme yerinin bulunmas durumunda ise, kk taneli bir yap
oluacaktr.

nce tane yaps malzemenin dayanmn artrr, bu nedenle btn

mhendislik metalleri ve alamlar ince tane yaps ile retilir.

www.turgutpaki.com

Katlama
Saf bir metal, hareket etmeyen bir kalba tane incelticiler
kullanlmadan dklecek olursa genellikle iki tr tane
yaps elde edilir;

Eeksenli Taneler ekirdeklenme ve byme koullarnn

kristalin her ynnde ayn hzda byyebilecei bir
durumda oluur ve genellikle kalp duvarna yakn yerde
bulunurlar.
nk duvar ksmnda byk alt soumalar olutuundan,
ok miktarda ekirdekik oluur.

Direksi Taneler metalin bir dik scaklk eimcesi altnda

nispeten yava katlat durumlarda meydana gelen
uzun-ince tenelerdir. ekilde grlecei gibi, direksi taneler
kalp yzeyine diktir, nk bu ynlerde byk scaklk
eimceleri bulunmaktadr.

Alminyum alamnn kesiti.

www.turgutpaki.com

Katlama

Alminyum alamnn retilmesi

www.turgutpaki.com

Katlama
Tane inceltici kullanlmam

Direksi taneler

Tane inceltici kullanlm

Eeksenli taneler

Dorudan soutmal yar srekli dkmle dklm 15 cm

apnda 6063 alam ktnn (Al-% 0.7 Mg-% 0.4Si)
kesitlerinden grn.
Dkmden nce sv metale tane incelticiler katlr.
Alminyum alamlar iin az miktarda titanyum, bor veya zirkon gibi tane kltcler
dkmden hemen nce sv metale katlarak , ayrk ekirdekiklerin olumas ve sv
metale dalmas salanr.

www.turgutpaki.com

Katlama
Tek Kristallerin Katlamas , tek bir ekirdek etrafnda meydana gelmektedir. Bylece baka
kristaller ekirdeklenip byyemez.
Tek bir kristalin meydana gelmesi iin kat ile sv arasndaki arayzeyin scaklnn, katnn
erime noktasndan biraz dk olmas gerekmektedir. Arayzeyin tesinde ise svnn scakl
ykselmelidir. Bu nedenle, katlama gizli ssnn katlamakta olan kristalden ekilmesi
gerekmektedir.
Sv-kat arayzeyindeki scakln katnn erime noktasndan hafife dk olmas iin,
kristalin hz yava olmaldr.
Sanayide yer iletken eleman retmek iin 15-20 cm apnda silisyum tek kristalleri
bytlmtr. Bu yntem ekilde gsterilmektedir.
Elde edilen tek kristalli malzeme 1 mm kalnlnda
pul eklinde kesilir ve yzeyleri talanr. Bylece
yar iletken devre eleman elde edilir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Kristal Yap Kusurlar, metallerin plastik ekil deitirmesi, dayanm ve iletkenliklerini
nemli derecede etkilemektedir.

Kusursuz kristal yoktur.

Kristal kusurlar;
Noktasal,
izgisel,
Yzeysel
olmak zere eittir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Noktasal Kusurlar , n en basit durumu kristalin bir kesinde bulunmas gereken atomun
yerinde olmamasdr. Bu tr kusurlar;
Sv katlarken,
Metalin plastik ekil deitirmesi esnasnda,
Yksek scaklkta sl titreim etkisinde atomun
yerdeitirmesi nedeniyle oluabilir.
Atomlararas yeterli boluk varsa, araya giren atom yine noktasal kusur oluturur.

Noktasal kusurlarn mekaniksel zelliklere etkisi nemsizdir,

fakat elektriksel zellikleri nemli lde etkiler. Ayn zamanda
atomsal yaynm kolaylatrrlar.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
yonsal cisimlerde net elektriksel ykn sfr olmas gereklidir. Bunlarda zt iaretli iyon ifti
eksik olursa, Schottky kusuru, yer deitirmi iyonda da Frenkel kusuru oluur.
yonik kristallerde bu kusurlarn bulunmas elektrik iletkenliini artrmaktadr.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Kenar Dislokasyonu , bir izgi boyunca kafesin arplmasna neden olan kafes kusurudur.
Aykr yerleimler ounlukla kristalin katlamas srasnda oluur. Bunlar kristal katnn
kalc veya akma ekil deitirmesi, boluk younlamas ve kat zeltide atomsal
uyumsuzluklar nedeniyle meydana gelir.

Kenar dislokasyonunda fazla yarm dzlemin olduu blgede basn gerilmesi, fazla yarm
dzlemin altnda ise ekme gerilmesi meydana gelir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Vida Dislokasyonu , kristalde bir dzlem boyunca ksmen kayma eklinde telenme ile
meydana gelir.
Buradaki arplm kristal blgesi tam
olarak tanmlanamaz ve en fazla birka
atom apndadr.

Vida dislokasyonu etrafnda meydana

gelen kesme gerilmesi blgesinde enerji
ylmas meydana gelir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Kristallerdeki izgisel kusurlar (dislokasyolar) , genellikle kark trdendir; hem kenar
hem de vida dislokayonu ayn anda oluur.

Dislokasyon kusurlar elektron mikroskoplarn grnt ekranlarndan izlenebilir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Tane Snrlar (Dzlemsel Kusurlar) , ok kristalli metallerde farkl ynlerdeki taneleri
birbirinden ayran yzey kusurlardr.
Metallerdeki tane snrlar, katlama srasnda farkl ekirdeklerden oluan ve ayn zamanda
byyen kristaller birbirine temas edince meydana gelir. Tane snrlarnn eklini, byyen
komu tanelerin bymeyi snrlamas belirler.
Yzeysel atomlarnn sadece bir tarafnda komular vardr. Bu
nedenle, yzey atomlarnn enerjileri yksektir ve iindekilere
kyasla daha zayf baldrlar.
Bunlarn yzeyine bir dizi atom eklenirse, bir miktar enerji aa
kar. Fazla olan enerjiye yzey enerjisi denir.

Yzey enerjilerinin en byk kant, damlalarn kresel ekil

alma eilimidir.
Yzeysel kusur
Cisimler genellikle dk enerjili dolaysyla daha kararl yap
oluturma eilimindedirler. Kresel biimdeki bir sv damlas
oval biimdekine gre daha kk yzey/hacim oranna
dolaysyla daha kk yzey enerjisine sahiptir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Tane Snrlar, kristalli yap malzemeleri sv halden kat hale geerken birok kristal ekirdei
olutuu iin ve bunun neticesinde de ok sayda kristal olutuundan meydana gelir.
Kristal bireyleri arasnda kalan atomlar
komu tanelerle uyum salayamazlar ve
dzensiz halde dalm olarak kalrlar.
Taneler arasndaki bu amorf blgeye tane
snr denir. Kalnl genellikle 2-5 atom
ap kadardr, seyrektirler.
Tane snr blgelerinin enerjileri tanelerden
daha yksektir.
Tane snr blgeleri kimyasal etkilere kar
dayankszdr. Atomsal yaynm daha fazla
olur.
Buralarda korozyon daha hzl geliir.
Komu taneler birbirine uyum
salayamadklarndan dislokasyonlar
engellenir. Bu nedenle, dayanm artar, ekil
deitirme kstlanr.

Olaan scaklklarda tane snrlar aykr yerleimlerin hareketini engelleyerek malzemenin

snek davranmasn nler.
Metallerin i yapsn inceleyen bilim dalna metalografi denir.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Tane snrn bulmak iin;
Metalin yzeyi parlatlr,
% 2 nitrik asit ieren etil alkol ile yzeyi dalanr,
Tane snrndaki atomlar kolaylkla erir ve uzaklar,
Bylece, ukurlar oluur.

Tanelerin ap 10-100 mikron arasndadr. Bu nedenle,

100-300 bytmeli mikroskoba ihtiya vardr.

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar
Tane Snr Yzeyinin Bykl , metallerin birok zellii zerinde, birinci derecede
dayanm zerinde etkili olduundan ok kristalli metallerde tane bykl nemlidir.
Dk scaklklarda tane snrlar gerilme altnda aykr yerleimlerin hareketini nleyerek
metallerin dayanmn artrrlar. Yksek scaklklardatane snr kaymas meydana
geldiinden, tane snrlar ok kristalli metallerde zayf blgeleri oluturur.
Tane snr bykl ASTM yntemi ile llr. Bu yntemde tane snr bykl says n u
ekilde bulunur;

www.turgutpaki.com

Kristal Kusurlar

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

Malzeme ierisindeki atomlarn, bulunduklar konumdan baka bir konuma enerji verilerek
geirilmesi olayna atomsal yaynm veya difzyon ad verilir.
Difzyon ksaca malzeme ierindeki atomlarn hareket etmesidir.
Malzemelerin retilmesinde, birletirilmesinde ve zelliklerinin deititilmesinde nemli bir
konudur.
Metallere uygulanan sl ilemler,
Seramikler ve farkl zellikteki malzemelerin birletirilmesi,
elik yzeyine karbon ve azot emdirilmesi gibi ilemler difzyon sayesinde yaplr.

Malzemenin kimyasal bileimi, mikro yaps ve zellikleri difzyon ilemi ile

deimektedir.

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

Difzyon farkl atomlar ieren malzemelerde arasnda meydana geldii gibi, saf kat
malzemelerde de oluur.
Farkl atomlar ieren alamlarda,
Boluk difzyonu,
Ara yer difzyonu,
Halka difzyonu oluabilir.
Saf kat bir malzemede, atomlarn kendi kafes pozisyonlarndan baka bir kafes pozisyonuna
hareket etmelerine kendi kendine dfzyon ad verilir. rnein; radyoaktif olmayan saf nikel
zerine, radyoaktif olan nikel izotopunu temas ettridiimizde, radyoaktif olan nikel atomlar saf
nikel ierisine hareket etmeye balar. Bellir bir sre sonra, radyoaktif nikel atomlar saf nikel
ierisinde tamamen yaylr.
Bu olay hemen hemen btn metallerde meydana gelir.

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

Farkl atomlar ieren malzemelerde difzyon olayna rnek;

Bakr yzeyi zerine inko yksek scaklkta temas

ettirildiinde aada gsterildii gibi difzyon oluur.

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

Yksek scaklk verilmeden nce

Yksek scaklk verildikten sonra

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

www.turgutpaki.com

Katlarda Yaynm (Difzyon)

www.turgutpaki.com