Dr in.

Edward Musia
Oddzia Gdaski SEP

Prdy zwarciowe w niskonapiciowych

instalacjach i urzdzeniach prdu przemiennego
Treci artykuu s zasady obliczania prdw zwarciowych w niskonapiciowych instalacjach, sieciach i
urzdzeniach prdu przemiennego oraz zasady ksztatowania waciwego poziomu prdw zwarciowych,
w tym moliwoci ich ograniczania. Artyku przedstawia te zasady oceny zwarciowych narae urzdze elektrycznych oraz reguy doboru aparatw i urzdze ze wzgldu na zwarciow obcialno
ciepln i elektrodynamiczn, a take ze wzgldu na zwarciow zdolno zaczania i wyczania. Natomiast artyku nie zajmuje si sprawdzaniem czuoci zabezpiecze zwarciowych ze wzgldu na wymagania samoczynnego wyczania zasilania dla celw ochrony przeciwporaeniowej. Niniejszy artyku jest
rozszerzon wersj wykadu przygotowanego dla Oddziau Supskiego Stowarzyszenia Elektrykw Polskich.

1. Zwarcie jako szczeglny stan urzdzenia elektroenergetycznego

Zwarcie polega na poczeniu dwch lub wicej punktw obwodu elektrycznego o rnych
potencjaach, w tym ziemi, przez pomijalnie ma impedancj. Na og jest to niepodany stan
anormalny, wynik uszkodzenia izolacji i takich sytuacji w urzdzeniach prdu przemiennego
dotycz dalsze rozwaania. Niekiedy zwarcia s wywoywane celowo w czynnych urzdzeniach,
za pomoc zwiernikw, dla poprawy warunkw dziaania zabezpiecze albo w ukadach probierczych w laboratoriach, za pomoc zacznikw fazowych, dla celw badawczych. Stan bezoporowego zwarcia zaciskw wtrnych dobrze znosz przekadniki prdowe indukcyjne, ktrych warunki normalnej pracy s do tego stanu zblione.
Zwarciu zwykle towarzyszy przepyw prdu o wartoci znacznie wikszej ni w warunkach normalnej pracy. Cieplne i elektrodynamiczne skutki przepywu tego prdu s przedmiotem
zainteresowania konstruktorw aparatw, rozdzielnic, stacji i kabli oraz projektantw dobierajcych te elementy i urzdzenia do konkretnych zastosowa.
Dua warto prdu zwarciowego sugeruje dodatkowe koszty urzdze o zwikszonej obcialnoci zwarciowej, zdolnych wytrzymywa przepyw wikszych prdw i zdolnych je wycza. Zarazem dua warto prdu zwarciowego oznacza ma impedancj poprzedzajcego
ukadu zasilania, co jest korzystne ze wzgldu na jako energii, oznacza bowiem:
mniejsze odchylenia napicia w wyniku zmian obcienia,
mniejsze wahania napicia w nastpstwie obcie niespokojnych (szybkozmiennych),
mniejsz asymetri napi spowodowan obcieniami niesymetrycznymi,
mniejsze odksztacenie napicia w wyniku obcie nieliniowych (prdem odksztaconym,
zawierajcym wysze harmoniczne).
Wystarczajco dua warto prdu zwarciowego nie tylko na pocztku obwodu, lecz rwnie u jego koca, uatwia uzyskanie wymaganej czuoci zabezpiecze zwarciowych, uatwia
samoczynne wyczanie zasilania dla celw ochrony przeciwporaeniowej.
W cigu blisko 36524 = 8760 godzin w roku dobrze mie duy spodziewany prd zwarciowy i tym samym lepsz jako energii, a ujemne nastpstwa duego prdu zwarciowego
daj o sobie zna tylko w cigu uamkw sekundy bd sekund trwania zwarcia. Sprzeczne
oczekiwania mona pogodzi tak projektujc urzdzenia, aby spodziewany prd zwarciowy by
duy, ale urzdzenia wyczajce (bezpieczniki i/lub wyczniki) silnie go ograniczay, nie dopuszczajc do wystpienia spodziewanej wartoci szczytowej prdu i przepuszczajc niewielki
skutek cieplny prdu.

2. Przebieg prdu zwarciowego

Na rys. 1 przedstawiono najprostszy jednooczkowy obwd zwarciowy. Jest on scharakteryzowany wartoci rezystancji zwarciowej Rk, reaktancji zwarciowej Xk i tym samym impedancji zwarciowej Zk, ktrej modu wynosi

Zk =

R 2k + X 2k

(1)

a argument wynika z zalenoci

tg =

Xk
Rk

(2)

Z t ostatni wartoci jest zwizana warto elektromagnetycznej staej czasowej obwodu zwarciowego
L
Xk
tg
(3)
T = k =
=
Rk
Rk

Rk

Xk

ik

Rys. 1. Najprostszy obwd zwarciowy prdu

przemiennego
Rk wypadkowa rezystancja obwodu, Xk
wypadkowa reaktancja obwodu, 2 E sin t
sia elektromotoryczna, ik prd zwarciowy

2 E sin t

Jeeli zaoy takie warunki pocztkowe, e tu przed powstaniem zwarcia prd w obwodzie mia warto pomijalnie ma w porwnaniu z wartoci prdu zwarciowego (t = 0
i = 0), a w chwili pocztkowej zwarcia kt fazowy napicia wynosi , to z drugiego prawa Kirchhoffa dla przedstawionego (rys. 1) oczka

2 E sin( t + ) = R i + L

di
dt

(4)

mona wyznaczy przebieg w czasie prdu zwarciowego

ik =

2 E
sin (t + )
Zk

= 2 I "k sin (t + )

2 E
sin ( ) e T =
Zk

2 I "k sin ( ) e

(5)
= i AC + i DC

Przebieg ten jest przedstawiony na rys. 2. Mona w nim wyrni dwie skadowe: iAC oraz
iDC. Skadowa okresowa iAC , o przebiegu sinusoidalnym, ma warto skuteczn niezmienn w
czasie trwania zwarcia Tk, jeeli zwarcie jest zasilane ze rda o nieograniczonej mocy, np.
z krajowego systemu elektroenergetycznego. Oznacza to, e w czasie trwania zwarcia nie zmienia si warto skuteczna E siy elektromotorycznej obwodu zwarciowego ani w sposb znaczcy warto impedancji zwarciowej. Taki przypadek zwarcia nazywa si zwarciem odlegym i atwo go rozpozna, widzc oscylogram prdu zwarciowego. Mianowicie odlego midzy obwiedniami przebiegu prdu ik (rys. 2) ma w czasie trwania zwarcia Tk sta warto, tak
sam, jak w chwili wystpienia zwarcia, kiedy w oglnym przypadku wynosi 2 2 I "k .
Punktem wyjcia wszelkich oblicze zwarciowych jest pocztkowy prd zwarciowy I k" , czyli

pocztkowa (w chwili t = 0) warto skuteczna skadowej okresowej prdu zwarciowego

I "k =

E"
Z"k

(6)

obliczona w oparciu o podprzejciowe wartoci siy elektromotorycznej E " oraz impedancji

zwarciowej Z k" . Przy zwarciach odlegych zachodz zalenoci E " = E oraz Z k" Z k , wobec
czego I k" I k .
kA
30

iAC
i AC( t )

2 2I

iDC

2 2 I"k

20

"
k

ik

i DC( t )
10
i k( t )
i 1( t )

i 2( t )
10

20

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

Rys. 2. Przykadowy przebieg spodziewanego prdu zwarciowego przy zwarciu odlegym w obwodzie
niskiego napicia (tu za transformatorem 315 kVA) I k" = 10 kA , R/X = 0,32, T = 10 ms, = 1,40, prd
nieokresowy iDC o pocztkowej wartoci

A = 2 I k" = 14,1 kA zanika ze sta czasow T = 10 ms,

szczytowa warto prdu ik jest prdem udarowym i p = 2 I k" = 1,4 2 10 = 19,8 kA

Skadowa nieokresowa iDC ma warto pocztkow z przedziau A 2 I k" ; 2 I k" ,

zalen od kta fazowego napicia w chwili zwarcia. Przy okrelonym kcie fazowym skadowa nieokresowa ma warto pocztkow A = 2 I k" sin( ) . Zanika ona wykadniczo
ze sta czasow elektromagnetyczn obwodu T = Lk/Rk (wzr 3).
Wskutek wystpowania skadowej nieokresowej iDC warto szczytowa prdu zwarciowego moe by wiksza, nawet znacznie wiksza ni warto szczytowa skadowej okresowej

2 I k" i zaley od kta fazowego napicia w chwili pocztkowej zwarcia. Jeeli zwarcie powstanie w chwili, gdy napicie przechodzi przez zero ( = 0 lub = ), warto szczytowa prdu zwarciowego jest najwiksza moliwa i nazywa si prdem zwarciowym udarowym ip.
Warto ta jest miar elektrodynamicznych narae urzdze.
Z faktu, e warunkiem wystpienia prdu zwarciowego udarowego jest pewien szczeglny
kt fazowy napicia w chwili pocztkowej zwarcia, ktry zreszt zapocztkowaniu zwarcia nie
sprzyja (napicie rwne zeru), nie naley wnioskowa o znikomym prawdopodobiestwie pojawienia si tak duego prdu i znikomym prawdopodobiestwie wystpienia najostrzejszych
moliwych narae elektrodynamicznych. W szerokim zakresie zmiennoci kta , obejmujcym ok. 1/3 okresu, prd szczytowy ma warto nie mniejsz ni 0,95ip. W obwodzie trjfazowym niezalenie od chwili powstania zwarcia symetrycznego (trjfazowego) przynajmniej w
jednej fazie pojawi si prd szczytowy nie mniejszy ni 0,95ip.
Przebieg prdu zwarciowego jest bardziej zoony przy zwarciu bliskim, tzn. ze znaczcym udziaem generatorw i/lub silnikw, kiedy w czasie trwania zwarcia Tk zmienia si zarw-

no sia elektromotoryczna wspomnianych rde prdu zwarciowego, jak i ich impedancja zwarciowa. Spodziewany prd zwarciowy okresowy generatorw maleje stosunkowo wolno do wartoci ustalonego prdu zwarciowego Ik, a silnikw szybko zanika do zera.
Na rys. 3 przedstawiono przykadowy oscylogram spodziewanego prdu zwarciowego
przy zwarciu na zaciskach generatora niskonapiciowego. Wrysowane obwiednie przebiegu prdu pozwalaj wyznaczy warto skadowej okresowej prdu IAC w dowolnej chwili; wystarczy
odlego midzyobwiedniow podzieli przez 2 2 . Wrysowano te symetraln przebiegu prdu, ktra obrazuje przebieg w czasie skadowej nieokresowej prdu zwarciowego iDC.

2000

ik

A
1500
i G( t )
i ( t)

2 2 1I"k

i 2( t )

1000

500

i Gdc( t )

2 2 Ik

500

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

Rys. 3. Oscylogram spodziewanego prdu zwarciowego generatora niskonapiciowego (zwarcie przy

najbardziej niekorzystnym kcie fazowym napicia, przy ktrym wystpuje prd udarowy)
I k" pocztkowy prd zwarciowy, Ik ustalony prd zwarciowy

Z kolei na rys. 4 przedstawiono przykadowe oscylogramy prdu zwarciowego, jakim silniki indukcyjne niskonapiciowe zasilaj zwarcie w pobliu ich zaciskw. Pocztkowy prd
"
zwarciowy silnika (grupy silnikw) I kM
jest w przyblieniu rwny prdowi rozruchowemu I LR
(sumie ich prdw rozruchowych I LR ) przy rozruchu bezporednim. Silniki mniejszej mocy
partycypuj co najwyej w prdzie udarowym, po upywie pierwszego pokresu ich udzia w
zasilaniu zwarcia jest bez znaczenia.
b)

a)

800

3000

600

2000
i M( t )
400

i M( t )

i 1( t )

i 1( t ) 1000

i 2( t ) 200

i 2( t )

1000

200

0.02

0.04

0.06

0.08
t

0.1

0.12

0.14

0.16

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

0.12

s0.14

0.16

Rys. 4. Oscylogramy spodziewanego prdu zwarciowego dwubiegunowych silnikw indukcyjnych 400 V

przy zwarciu w pobliu zaciskw: a) silnika 100 kW; b) silnika 22 kW
Zwarcie przy najbardziej niekorzystnym kcie fazowym napicia, przy ktrym wystpuje prd udarowy.

Najbardziej zoone przebiegi prdu zwarciowego wystpuj w instalacjach statkw i okrtw, platform wiertniczych i podobnych obiektw zasilanych z lokalnych elektrowni o znacznej
mocy i zawierajcych silniki o cznej mocy porwnywalnej z moc elektrowni. Na rys. 5 przedstawiono spodziewany przebieg prdu zwarciowego w gwnej rozdzielni kontenerowca z sieci
440 V, 60 Hz, o ukadzie IT (izolowany punkt neutralny). Zwarcie obliczeniowe jest zasilane
przez trzy generatory podstawowe o cznej mocy 5,4 MW oraz jednoczenie bdce w ruchu
silniki indukcyjne o mocy zainstalowanej w przyblieniu takiej samej. Udzia silnikw mniejszej
mocy nie wykracza poza jeden lub dwa okresy zmiennoci prdu, ale silnik steru strumieniowego 1 MW wnosi znaczcy udzia przez kilka okresw. Zwraca uwag znaczna rnica wartoci
szczytowej w kolejnych okresach przebiegu prdu (178, 102, 70 kA) i odpowiadajcej im biecej wartoci skutecznej prdu. Zastpczy wspczynnik mocy obwodu zwarciowego wynosi zaledwie cos = 0,18; tak maej wartoci nie spotyka si w sieciach ldowych i nie uwzgldniaj
jej normy przedmiotowe dla wycznikw.

300

kA
i sum ( t ) 200
i 1( t )
i 2( t )
i dc( t )

Rys. 5. Spodziewany przebieg prdu zwarcia

trjfazowego w rozdzielni gwnej kontenerowca (sie 440 V, 60 Hz, I k'' = 99 kA )
Linie przerywane przedstawiaj obwiednie
przebiegu prdu oraz jego symetraln czyli
skadow nieokresow prdu zwarciowego iDC.

100

100

0.05

0.1

Oscylogramy z rys. 2, 3, 4 i 5 przedstawiaj spodziewany przebieg prdu zwarciowego,

tzn. przebieg, jaki wystpiby, gdyby wczeniej nie zadziaay zabezpieczenia zwarciowe, ktre
przepyw prdu mog przerwa:
przy ktrym kolejnym naturalnym przejciu prdu przez zero, co czyni wyczniki (i ew.
bezpieczniki) dziaajce na zasadzie naturalnego gaszenia uku,
przed pierwszym naturalnym przejciem prdu przez zero, nie dopuszczajc do wystpienia
spodziewanej szczytowej wartoci prdu zwarciowego, co czyni bezpieczniki ograniczajce i
wyczniki ograniczajce dziaajce na zasadzie wymuszonego gaszenia uku, jeli bieca
warto skuteczna prdu zwarciowego przekracza okrelon krotno ich prdu znamionowego, zwan wspczynnikiem ograniczania.
3. Charakterystyczne wartoci prdu zwarciowego

Zalenie od celu oblicze zwarciowych oblicza si

"

najwikszy spodziewany prd zwarciowy pocztkowy ( I k ) stanowicy podstaw doboru

obcialnoci zwarciowej urzdze i czyni si to przyjmujc warunki obliczeniowe sprzyjajce wystpieniu jak najwikszej wartoci prdu zwarciowego, tzn. bezoporowe zwarcie trjfazowe w miejscu zainstalowania sprawdzanego elementu urzdzenia, najbardziej niekorzystny
ukad zasilania (np. rwnolegle poczone linie bd transformatory, jeli mog one tak pracowa), rezystancj przewodw i uzwoje na zimno, udzia silnikw w zasilaniu zwarcia,
najmniejszy spodziewany prd zwarciowy pocztkowy ( I k" min ) dla sprawdzenia czuoci
zabezpiecze, np. dla sprawdzenia czy samoczynne wyczanie zasilania dla celw ochrony

przeciwporaeniowej nastpuje w wymaganym czasie i czyni si to przyjmujc warunki obliczeniowe sprzyjajce wystpieniu maej wartoci prdu zwarciowego, np. zwarcie jednofazowe (L-PE, L-PEN) na kocu zabezpieczanego odcinka instalacji, najbardziej niekorzystny
ukad zasilania (bez jakichkolwiek pocze rwnolegych linii bd transformatorw), rezystancj przewodw i uzwoje na gorco i zwarcie bez udziau silnikw, bo mog one akurat
by nieczynne.
W pierwszym przypadku poza prdem zwarciowym pocztkowym oblicza si inne parametry charakteryzujce przebieg prdu zwarciowego (prd zwarciowy udarowy, prd zwarciowy
zastpczy cieplny), w drugim na og wystarcza obliczenie najmniejszego spodziewanego prdu zwarciowego pocztkowego. Mwic o prdzie zwarciowym pocztkowym ma si na myli
najwikszy spodziewany prd zwarciowy pocztkowy, a jeli chodzi o najmniejszy spodziewany
prd zwarciowy pocztkowy, trzeba to wyranie podkreli.
Przeprowadzajc obliczenia zwarciowe, wykorzystujc oraz interpretujc ich wyniki dobrze jest pamita o pewnych prawdach elementarnych:
Zwarcia trjfazowe ktrym na og towarzyszy najwikszy prd wystpuj stosunkowo
rzadko, a ich prawdopodobiestwo (0,510 %) zaley od zasady konstrukcyjnej urzdze.
Prawdopodobiestwo, e w eksploatacji prd zwarciowy przekroczy 70 % obliczonej warto"

ci najwikszego spodziewanego prdu zwarciowego pocztkowego I k jest niewielkie, a e

przekroczy 90 % jest niemal zerowe [1].
Wprawdzie na og wymiaruje si urzdzenia na najostrzejsze moliwe naraenia zwarciowe (ang. worst-case-analyse), ale rwnie wane albo i waniejsze jest, jak one zachowuj si
w przypadku innych, znacznie bardziej prawdopodobnych stanw awaryjnych. Mona na przykad zrezygnowa z wymagania wybiorczego dziaania zabezpiecze w przypadku mao prawdopodobnego wystpienia najwikszych prdw zwarciowych.
Przedstawione niej procedury obliczeniowe pochodz z Publikacji IEC nr 909:1988, na
ktrej ma by oparta nowa Polska Norma [3] dotyczca obliczania prdw zwarciowych; projekt
jej zosta przygotowany w roku 1992.
4. Prd zwarciowy pocztkowy

Wszelkim rdom prdu zwarciowego, takim jak system elektroenergetyczny, lokalny generator, czy silnik, przy zwarciu w urzdzeniu o napiciu znamionowym (midzyprzewodowym)
Un przypisuje si t sam warto siy elektromotorycznej (podprzejciowej) stanowicej podstaw obliczania prdu zwarcia trjfazowego:

E =

c Un
3

(7)

Jest to sztuczne zaoenie pozwalajce unikn stosowania kopotliwej metody superpozycji, kiedy w ukadzie rzeczywistym po sprowadzeniu do tego samego poziomu napicia wystpuj rda o nieco innej sile elektromotorycznej. Jest tak chociaby w przypadku transformatora, generatora i silnika przyczonych do tej samej sieci. Aby jednak wyniki oblicze byy
poprawne, potrzebna jest kolejna sztuczna korekta, tym razem wartoci impedancji zwarciowej
generatorw i ew. silnikw, ktrej sposb przeprowadzania norma IEC podaje. Warto wspczynnika korekcyjnego siy elektromotorycznej c przyjmuje si jak w tabl. 1.
Najwikszy spodziewany prd zwarciowy pocztkowy przy zwarciu trjfazowym oblicza
si ze wzoru
c U
I "k3 = I "k = max n
(8)
3 Zk
W razie potrzeby mona obliczy (wzr 9) najmniejszy spodziewany prd zwarciowy przy

zwarciu dwufazowym I k" 2 min , ktry wyznaczany w tym samym miejscu sieci bd instalacji

w przyblieniu wynosi 3 2 100 = 87% wartoci I k" 3 i ma niewielkie znaczenie w urzdzeniach niskonapiciowych.
I "k2min =

c min U n
2 Zk

(9)

Mona te wyznaczy najmniejszy spodziewany prd zwarciowy przy zwarciu jednofazowym I k"1 min (wzr 10), obliczany na kocu obwodu, dla sprawdzenia czuoci zabezpiecze dla
celw ochrony przeciwporaeniowej. Przy jego obliczaniu poza impedancj Zk (Rk, Xk), ktra jest
jednakowa dla skadowych zgodnej i przeciwnej dla wszystkich elementw statycznych (poza
maszynami wirujcymi), trzeba zna wartoci impedancji Zk(0) (Rk(0), Xk(0)) dla skadowej zerowej.
I "k1min =

(2 R

c min 3 U n

+ R k(0) ) + (2 X k + X k(0) )
2

c min 3 U n
2 Z k + Z k(0)

(10)

Tablica 1. Warto wspczynnika korekcyjnego siy elektromotorycznej obwodu zwarciowego

w zalenoci od napicia znamionowego sieci
cmax
przy obliczaniu najwikszego
prdu zwarciowego

cmin
przy obliczaniu najmniejszego
prdu zwarciowego

230/400 V

1,00

0,95

Inne napicia niskie

1,05

1,00

Wysokie napicie

1,10

1,00

Napicie znamionowe Un

Jeli impedancja obwodu zwarciowego jest zdominowana przez urzdzenie o stosunku

Zk(0)/Zk wyranie mniejszym od jednoci (transformator o grupie pocze Yzn lub Dzn), to prd
zwarcia jednofazowego moe okaza si wikszy ni prd zwarcia trjfazowego obliczany w
tym samym miejscu sieci. Jako najwikszy spodziewany prd zwarciowy pocztkowy, przyjmowany za podstaw doboru obcialnoci zwarciowej urzdze, naley wtedy przyjmowa
prd I k"1 max , obliczony wedug wzoru (11). I konsekwentnie, wychodzc z jego wartoci naley
oblicza kolejne parametry: prd zwarciowy udarowy, prd zwarciowy wyczeniowy i prd
zwarciowy zastpczy cieplny. Tak moe si zdarzy, jeeli obliczeniowym miejscem zwarcia s
szyny stacji za transformatorem o grupie pocze Yzn lub Dzn.

I "k1max =

c max 3 U n
2 Z k + Z k(0)

(11)

Na impedancj zwarciow Zk skada si rezystancja Rk i reaktancja Xk (wzr 1). W obwodzie o maym stosunku R/X pominicie rezystancji obwodu zwarciowego Rk sprawia, e pocztkowy prd zwarciowy I k" jest obliczony z bdem dodatnim o wartoci:
2

R
= 1 + 1 100

[%]

(12)

Jeeli stosunek R/X jest mniejszy ni 0,32, to pominicie rezystancji przy obliczaniu prdu

I k" powoduje bd nie przekraczajcy 5 %, a jeli jest mniejszy ni 0,10, to bd nie przekracza
0,5 %. I podobnie, w obwodzie o maym stosunku X/R na przykad w gbi sieci i instalacji
niskiego napicia pominicie reaktancji obwodu zwarciowego Xk sprawia, e pocztkowy prd
zwarciowy I k" jest obliczony z bdem dodatnim
2

X
= 1 + 1 100

[%]

(13)

Jeeli stosunek X/R jest mniejszy ni 0,32 (i odpowiednio 0,10), to pominicie reaktancji
przy obliczaniu prdu I k" powoduje bd nie przekraczajcy 5 % (i odpowiednio 0,5 %).
Prd zwarciowy pocztkowy suy za podstaw obliczania innych parametrw prdu charakteryzujcych przebieg i skutki zwarcia. Suy te do okrelenia wartoci mocy zwarciowej
"
S kQ
, ktra jest pojciem fikcyjnym, ale chtnie wykorzystywanym przy rozpatrywaniu warunkw zwarciowych w urzdzeniach wysokiego napicia:
S"kQ = 3 U n I "k

(14)

Znajc warto mocy zwarciowej w okrelonym miejscu sieci, mona zgodnie z twierdzeniem Thevenina cay poprzedzajcy ukad zasilania zastpi jedn si elektromotoryczn
i jedn szeregow impedancj zwarciow (rys. 6) wyznaczon z nastpujcego rozumowania:
S

"
kQ

3 Un I =
"
k

3 Un

c max U n
3 Z kQ

c max U 2n
=
Z kQ

(15)

wobec czego impedancja zwarciowa rda Q (niem. Quell) ma warto

Z kQ =

c max U 2n
S"kQ

(16)

Przy zasilaniu bezporednio z sieci napowietrznej o napiciu przekraczajcym 35 kV obliczon impedancj ZkQ utosamia si z reaktancj XkQ, czyli pomija si rezystancj ukadu zasilania RkQ. W innych przypadkach zasilania z sieci wysokiego napicia zakada si [3] stosunek RkQ
/XkQ = 0,1, co sprowadza si do zalenoci:
XkQ = 0,995 ZkQ

system
elektroenergetyczny

"
kQ

RkQ = 0,1 XkQ

E=

c Un
3

Z kQ =

c U 2n
S"kQ

(17)

Rys. 6. Parametry zastpcze poprzedzajcego ukadu zasilania wyznaczone z mocy

zwarciowej podanej dla okrelonego miejsca w sieci

"
Warto mocy zwarciowej S kQ
ma charakteryzowa ostro warunkw zwarciowych, ale

ta warto nic nie mwi, dopki si nie okreli poziomu napicia, ktrej ona dotyczy. Na przykad moc zwarciowa 400 MVA to poziom przecitny w urzdzeniu 15 kV, miesznie may w
urzdzeniu 220 kV, a niewyobraalnie wysoki w urzdzeniu niskiego napicia.

W urzdzeniach niskiego napicia rzadko si operuje moc zwarciow i wcale nie jest ona
nieodzowna. Bardziej odpowiednim parametrem charakteryzujcym ostro warunkw zwarciowych jest prd zwarciowy pocztkowy I k" . Jego warto wyraona w kiloamperach jest miarodajna, niezalenie od poziomu napicia (rys. 7). Np. prd zwarciowy pocztkowy 80 kA to
bardzo duy prd zwarciowy w urzdzeniu niskiego napicia, ale rwnie duy w urzdzeniu
15 kV i w urzdzeniu 220 kV, i take w urzdzeniu prdu staego o dowolnym napiciu.
prd zwarciowy
may
1

przecitny

10

duy
20

bardzo duy
50

100

I"k
kA

Rys. 7. Kwalifikowanie ostroci warunkw zwarciowych wedug wartoci prdu zwarciowego pocztkowego, niezalenie od poziomu napicia znamionowego urzdzenia

Rwnie do wyznaczenia impedancji poprzedzajcego ukadu zasilania nie jest nieodzowna moc zwarciowa. Z zalenoci (16) atwo otrzyma nastpujcy wzr
Z kQ =

c max U n

(18)

3 I "k

pozwalajcy oblicza impedancj poprzedzajcego ukadu zasilania z wartoci prdu zwarciowego pocztkowego (przy zwarciu trjfazowym) w okrelonym miejscu sieci, np. przy zczu
instalacji elektrycznej. Jeli prd I k" jest okrelony w gbi sieci bd instalacji niskiego napicia, to stosunek R/X jest znacznie wikszy ni sugerowany wyej w sieci wysokiego napicia i
pewn trudno moe sprawia ustalenie skadowych RkQ oraz XkQ obliczonej wartoci ZkQ.
5. Prd zwarciowy udarowy
Wspczynnik udaru obrazuje, w jakim stosunku w wyniku wystpienia skadowej
nieokresowej iDC prd zwarciowy udarowy jest wikszy ni pocztkowa amplituda skadowej
okresowej 2 I k" (wzr 19). Warto wspczynnika udaru mona obliczy ze wzoru (20) bd
odczyta z rys. 8.
=

ip
2 I

"
k

p
2

przy czym

= 1,02 + 0,98 e

R
X

p =

ip
I "k

(19)
(20)

Jak wynika ze wzoru (19) prd zwarciowy udarowy, charakteryzujcy naraenia elektrodynamiczne urzdze, jest rwny:
i p = 2 I "k = p I "k

(21)

Pominicie rezystancji przy obliczaniu prdu zwarciowego pocztkowego I k" (wzr 12)
nie upowania do zaoenia Rk 0 przy obliczaniu prdu zwarciowego udarowego ip, bo to
oznaczaoby przyjcie przesadnie duej wartoci wspczynnika udaru = 2,0.

10
2

1.8

1.6

( r )

Rys. 8. Wspczynnik udaru w zalenoci

od stosunku rezystancji do reaktancji Rk/Xk
obwodu zwarciowego

1.4

1.2

0.5

R/X

1.5

Obwody zwarciowe w urzdzeniach niskiego napicia maj stosunek R/X wikszy ni wystpujcy w urzdzeniach wysokiego napicia. Wartoci wzorcowe przyjte w normach przedmiotowych dla aparatw i urzdze niskiego napicia (tabl. 2) ujmuj warunki niekorzystne,
raczej zaostrzone, chocia spotyka si przypadki ostrzejsze (rys. 5). Nie spotyka si wartoci
= 1,8 przyjmowanej w urzdzeniach wysokiego napicia w sytuacjach, kiedy stosunek R/X nie
jest znany. W gbi instalacji niskiego napicia, z przewodami o maym przekroju, 1,0.
Tablica 2. Umowne parametry charakteryzujce obwody zwarciowe niskiego napicia
Prd zwarciowy
pocztkowy
[kA]
I
"
k

ip

Wspczynnik
mocy
cos

Stosunek
R/X

Staa
czasowa T
[ms]

Wspczynnik
udaru

1,5

0,95

3,04

1,02

1,41

p=

I k"

1,5

< I k"

0,90

2,06

1,02

1,42

< I k"

4,5

0,80

1,33

1,04

1,47

4,5

< I k"

0,70

0,98

1,07

1,53

< I k"

10

0,50

0,58

1,19

1,70

10

< I k"

20

0,30

0,31

10

1,40

2,00

20

< I k"

50

0,25

0,26

15

1,47

2,10

50

< I k"

0,20

0,20

15

1,55

2,20

Podane w tablicy wartoci stosunku p oraz staej czasowej T to wartoci umowne przyjte w normie; wynikajce z oblicze wartoci rzeczywiste (zwaszcza T) mog od nich odbiega.

Jeeli jedynym rdem bd jednym ze rde prdu zwarciowego jest lokalny generator,
to trzeba obliczy jego prd udarowy ipG bd jego udzia w wypadkowym prdzie zwarciowym
udarowym. Bezporednie uycie wzorw (19, 20) dotyczcych zwar odlegych zasilanych ze
rda o nieograniczonej mocy, dawaoby wynik zawyony, bo midzy chwil t = 0 zapocztkowania zwarcia a chwil t T/2 wystpienia prdu udarowego maleje skadowa okresowa IAC
prdu zwarciowego generatora. Norma IEC zezwala wprawdzie na posugiwanie si wspomnianymi wzorami (19, 20), ale pod warunkiem, e zamiast rzeczywistej wartoci stosunku R/X generatora, ocenianej na 0,03 w przypadku generatorw niskonapiciowych, przy obliczaniu
wspczynnika udaru G wemie si warto fikcyjn 0,15, czyli piciokrotnie wiksz, otrzy-

11

mujc wspczynnik udaru prdu zwarciowego generatora o wartoci odpowiednio mniejszej:

G = 1,02 + 0,98 e

R
X

= 1,02 + 0,98 e 3 0,15 = 1,64

(22)

Zamiast uwzgldni zanikanie skadowej okresowej co byoby nieatwe obliczenie tak

si wykonuje, jak gdyby skadowa nieokresowa zanikaa szybciej ni w rzeczywistoci. Fikcyjna
warto R/X = 0,15 suy tylko do obliczania prdu udarowego i bdem byoby na przykad wykorzystywa j przy ocenie zanikania skadowej nieokresowej iDC przy obliczaniu prdu wyczeniowego niesymetrycznego lub prdu zastpczego cieplnego.
Wspczynnik udaru G = 1,64 to bardzo dua warto jak na urzdzenia niskonapiciowe.
Wchodzi ona w rachub tylko w razie zwarcia przy zaciskach generatora. Nawet niezbyt dugi
odcinek przewodw czcy generator z rozdzielnic znaczco zwiksza stosunek R/X obwodu
zwarciowego i wyranie zmniejsza warto wspczynnika udaru i warto staej czasowej
obwodu T.

IQ

Rys. 9. Sumowanie prdu zwarciowego rnych

rde
1

2
IG

4
IM

Poszczeglne wyczniki powinny mie znamionowy prd zaczalny inz

Wycznik 1: inz ipQ oraz inz ipG + ipM
Wycznik 2: inz ipG oraz inz ipQ + ipM
Wycznik 3: inz ipQ + ipG + ipM
Wycznik 4: inz ipQ + ipG

Prdy udarowe rnych rde prdu zwarciowego dodaje si arytmetycznie, co wynika z

zaoenia, e wystpuj one w tej samej chwili i takie postpowanie powszechnie akceptuje si.
Daje to nieduy bd dodatni (w kierunku bezpiecznym), zaleny od rnicy argumentw impedancji poszczeglnych rwnolegych torw przepywu prdu zwarciowego od rnych rde do
miejsca zwarcia. Przy obliczaniu wartoci szczytowej prdu zwarciowego, jaka moe przepywa przez wycznik, naley bra pod uwag moliwo zwarcia zarwno po jednej, jak i po
drugiej stronie wycznika (rys. 9).
6. Prd zwarciowy wyczeniowy
Prd zwarciowy wyczeniowy niesymetryczny Ibasym jest to bieca warto skuteczna
prdu zwarciowego ik = iAC + iDC w chwili rozdzielenia stykw wycznika tmin (zaponu uku w
bezpieczniku). O naraeniu urzdzenia wyczajcego (wycznika lub bezpiecznika) wiadczy
moc wydzielana w uku, a jej przyblion miar jest warto prdu w czasie ukowym. Przyjmuje si za podstaw oblicze warto prdu tu po zaponie uku (w chwili tmin), bo z nastpujcych powodw jest ona nie mniejsza ni w dalszym cigu czasu ukowego:
skadowa nieokresowa iDC, jeeli wystpuje, z pewnoci nadal maleje,
warto skuteczna skadowej okresowej IAC, wyjwszy szczeglne sytuacje1, nie zwiksza si.
1

Lokalne generatory, np. okrtowe, wyposaone w szybkie regulatory napicia z forsowaniem wzbudzenia.

12

Od pocztkowej chwili zwarcia t = 0 z upywem czasu wykadniczo zanika do zera skadowa nieokresowa prdu zwarciowego iDC. Przy zwarciach bliskich ponadto maleje od wartoci
pocztkowego prdu zwarciowego I k" do wartoci ustalonego prdu zwarciowego Ik warto
skuteczna IAC skadowej okresowej. Przy rozwaaniu procesu wyczania zwarcia wspomniana
bieca warto skadowej okresowej jest nazywana prdem wyczeniowym symetrycznym
I b = I k" . Prd wyczeniowy niesymetryczny dowolnego rda prdu zwarciowego oblicza
si wedug wzoru (23).1
I basym =

Ib + i

2
DC

( I )

" 2
k

t
min

"

+ 2 Ik e T

2t
min

= I "k 2 + 2 e T

(23)

przy czym

"
I kG
I rG

(24)

"
I kG
I rG

(25)

"
I kG
I rG

(26)

"
I kG
I rG

(27)

dla tmin = 0,02 s

= 0,84 + 0,26 exp 0,26

dla tmin = 0,05 s

= 0,71 + 0,51 exp 0,30

dla tmin = 0,10 s

= 0,62 + 0,72 exp 0,32

dla tmin 0,25 s

= 0,56 + 0,94 exp 0,38

1,0

tmin

0,9

0,02 s
0,8

0,05 s
0,7

0,10 s
0,6

0,5

0,25 s

zwarcia odlege

zwarcia

I"kG
I rG

Rys. 10. Wspczynnik do

obliczania prdu zwarciowego
wyczeniowego symetrycznego generatorw i silnikw
Dla porednich wartoci tmin
stosuje si interpolacj.

bliskie

Wspczynnik obrazujcy zmniejszanie si wartoci skadowej okresowej prdu zwarciowego generatora mona odczyta z wykresu (rys. 10) lub obliczy ze wzorw (2427). War"
w stoto wspczynnika zaley od wzgldnej wartoci prdu zwarciowego generatora I kG
sunku do jego prdu znamionowego I rG . Im dalej od zaciskw generatora zdarza si zwarcie,
1

W projekcie normy [3], a nastpnie w niektrych komentarzach do niej w wyraeniu podpierwiastkowym zamiast iDC napisano bdnie iDC 2 .

13

tym wiksza impedancja przewodw dodaje si do impedancji generatora, tym mniejszy prd
"
i tym wolniej maleje w czasie prd zwarciowy okresowy. Wreszcie
zwarciowy pocztkowy I kG
"
przy stosunku I kG
/ I rG 2 skadowa okresowa nie maleje ( I k I k" ), zwarcie staje si zwarciem
odlegym.
Przy zwarciach odlegych, kiedy skadowa okresowa iAC ma niezmienn warto skuteczn
rwn I k" , wspczynnik = 1 i prd zwarciowy wyczeniowy niesymetryczny ma warto wyraon wzorem (28):

I basym =

(I )

" 2
k

+i

2
DC

(I )

" 2
k

t
min

+ 2 I "k e T

2t
min

= I "k 1 + 2 e T = k asym I "k

(28)

przy czym wspczynnik kasym ma warto, ktr mona odczyta z rys. 11 bd obliczy ze
wzoru (29):
k asym = 1 + 2 e

2t min
T

(29)

Jeeli przy zwarciach odlegych stosunek tmin/T przekracza 1,5, to warto wspczynnika
kasym jest mniejsza ni 1,05. Oznacza to, e popeniajc bd mniejszy ni 5 %, mona prd zwarciowy wyczeniowy niesymetryczny utosamia z prdem wyczeniowym symetrycznym
"
i zarazem z prdem zwarciowym pocztkowym I basym I b = I k .
Umowne wartoci staej czasowej T s podane w tabl. 2. Czas do chwili rozdzielenia stykw tmin wynosi 13 milisekund w wycznikach ograniczajcych, a nie przekracza 15 ms w
innych wycznikach niskonapiciowych o wyzwalaczach zwarciowych bezzwocznych.
Jeeli prd zwarciowy pochodzi z k rde o odmiennym przebiegu w czasie skadowych
okresowej i nieokresowej prdu (rys. 9), to naley osobno te skadowe obliczy dla chwili rozdzielenia stykw tmin, a nastpnie obliczy wypadkowy prd wyczeniowy niesymetryczny Ibasym
wedug wzoru (30).
2

I basym

k
k
= I bi + i DCi

i =1 i =1

(30)

1.8

kasym
1.6

Rys. 11. Wzgldna warto prdu wyczeniowego niesymetrycznego w stosunku do prdu zwarciowego pocztkowego
I basym I k" = k asym przy zwarciu odlegym

k asym( t ) 1.4

1.2

0.5

1
t

1.5

t min
T

w urzdzeniu niskiego napicia w zalenoci od stosunku tmin/T

Aparaty i urzdzenia niskiego napicia dobieraj elektrycy mniej obyci z obliczeniami

zwarciowymi. Aby uatwi im prac, zdolno wyczania wycznikw i bezpiecznikw niskiego napicia jest charakteryzowana wartoci skuteczn skadowej okresowej prdu zwarciowego

14

IAC 1, ale aparaty te s badane w obwodach zwarciowych o charakterze indukcyjnym, o parametrach wynikajcych z tabl. 2. W warunkach probierczych wystpuje zatem odpowiedni udzia
skadowej nieokresowej prdu zwarciowego, zaczanie na zwarcie odbywa si rwnie przy
kcie fazowym odpowiadajcym wystpieniu szczeglnie duej jej wartoci pocztkowej.
Zrozumienie fizyki procesu wyczania i wiadomo, e w rzeczywistoci miar naraenia urzdzenia wyczajcego jest prd wyczeniowy niesymetryczny Ibasym , a nie tylko jego
skadowa symetryczna Ib, przydaje si przy doborze wycznikw i bezpiecznikw w sytuacjach
nietypowych, kiedy przebieg prdu zwarciowego odbiega od wzorcw zwykle spotykanych i
przyjtych za podstaw normalizacji parametrw urzdze wyczajcych.
7. Prd zwarciowy zastpczy cieplny

Prd zwarciowy zastpczy cieplny Ith jest to warto skuteczna (warto rednia kwadratowa) prdu zwarciowego ik = iAC + iDC obliczona dla caego czasu trwania zwarcia Tk, do chwili
przerwania przepywu prdu. Rzeczywisty skutek cieplny2 prdu zwarciowego ik jest rwny
skutkowi cieplnemu prdu zastpczego cieplnego Ith:
Tk

2
2
(i AC + i DC ) dt = I th Tk

(31)

Rys. 12. Warto wspczynnika n uwzgldniajcego skutek cieplny skadowej okresowej prdu zwarciowego w zalenoci od czasu trwania zwarcia Tk ; parametrem jest stosunek pocztkowego prdu zwarciowego do ustalonego prdu zwarciowego generatora I k" I k

Skutek cieplny prdu zwarciowego bezporednio decyduje o przyrocie temperatury, jaki

przy adiabatycznym (bez wymiany ciepa z otoczeniem) nagrzewaniu w czasie trwania zwarcia
osigaj yy przewodw i kabli, w tym przewody ochronne, uzwojenia transformatorw i przekadnikw prdowych oraz tory prdowe wszelkich aparatw.
Skutek cieplny prdu zwarciowego tworz obie jego skadowe iAC oraz iDC, co mona zapisa nastpujco:
"

Przy zwarciu odlegym jest ona rwna prdowi zwarciowemu pocztkowemu I k .

2
Caka Joulea lub skutek cieplny prdu (zwarciowego, piorunowego, dowolnego innego) wyraone w
A2s s liczbowo rwne energii cieplnej wyraonej w dulach, jak ten prd wydziela na rezystancji
1 oma.
1

15

( )

( )

(32 )

I 2th Tk = n I"k Tk + m I"k Tk

wprowadzajc bezwymiarowe wspczynniki n oraz m obrazujce wzgldny udzia obu skadowych w tworzeniu skutku cieplnego. Wartoci tych wspczynnikw wynikaj ze wzorw (33,
34), mona je te odczyta z wykresw (rys. 12, 13).
2

1 Tk I AC
dt

n =
Tk 0 I "k

(33)
2

t
2
2 I "k exp
Tk
Tk

i
1
1
T dt = T
dt =
m =
DC

"
"

Tk 0 I k
Tk 0
Tk
Ik

2 Tk
1 exp
T

(34)

1.6

= 1,8

1.4

1,7
m1 Tk
m2 Tk

1.2

m3 Tk

1,5

m 4 T k 0.8

1,4

m5 Tk
m6 Tk
m7 Tk

Rys. 13. Warto wspczynnika m uwzgldniajcego

skutek cieplny skadowej
nieokresowej prdu zwarciowego w zalenoci od czasu
trwania zwarcia Tk ; parametrem jest wspczynnik udaru .
Trzy grne wykresy ( = 1,8;
1,7; 1,6) nie maj zastosowania w urzdzeniach niskiego
napicia.

1,6
1

0.6

1,3
1,2

0.4

0.2

0.01

0.1

Tk [s]

Tk

Prd zwarciowy zastpczy cieplny mona zatem obliczy ze wzoru

I th =

n + m I "k

(35)

Przy zwarciach odlegych, kiedy skadowa okresowa iAC ma niezmienn warto skuteczn
rwn I k" , wspczynnik m = 1 i prd zwarciowy zastpczy cieplny ma warto

I th =

1 + m I"k

(36)

Jego krotno 1 + m w stosunku do prdu zwarciowego pocztkowego I k" przedstawiono

na rys. 14. Jeeli przy zwarciu odlegym czas trwania zwarcia przekracza 10-krotn warto staej czasowej obwodu Tk 10T, to upraszczajce zaoenie I th I k" wprowadza bd nie przekraczajcy 5 %. Odpowiada to punktom wykresw lecym poniej poziomej przerywanej linii na
rys. 14.

16
1.45

I th
=
I"k

1+ m
1.4

= 1,5
1.35

1.3

1,4

M6 Tk
M 3 T k 1.25
M7 Tk

1,3

Rys. 14. Wzgldna warto

prdu zastpczego cieplnego
w stosunku do prdu zwarciowego
pocztkowego

1.2

M4 Tk

1,2
1.15

I th I k" = 1 + m

przy
zwarciu odlegym w urzdzeniu niskiego napicia

1.1

1.05

0.01

0,02

0,05

0.1

0,2

0,5

Tk

T k

W obwodzie, w ktrym pynie w czasie trwania zwarcia Tk sumaryczny prd zwarciowy k

rde o odmiennym charakterze zmiennoci prdu (rys. 9), wypadkowy prd zastpczy cieplny
oblicza si ze wzoru (37).
2

I th =

n i I "ki + m i I "ki

i =1

i =1

(37)

8. Udzia silnikw w prdzie zwarciowym

Jeeli w pobliu czynnego silnika wystpuje zwarcie, to silnik przestaje by zasilany energi elektryczn z sieci, a kosztem zakumulowanej energii kinetycznej w ukadzie napdowym i
energii pola elektromagnetycznego zasila zwarcie (rys. 4). Nastpuje przejcie z pracy silnikowej
na prac generatorow.
Silnik synchroniczny zachowuje si jak generator synchroniczny i w obliczeniach powinien by traktowany podobnie. W odrnieniu od generatora silnik odbywa wybieg, ale spadek
prdkoci obrotowej w niedugim czasie trwania zwarcia Tk nie ma praktycznie wpywu na wynik oblicze. W odrnieniu od generatora silnik ma napicie znamionowe rwne napiciu znamionowemu sieci i si elektromotoryczn mniejsz ni napicie znamionowe; nie dotyczy go
zatem korekta impedancji za pomoc wspczynnika KG (rozdz. 10).
Silnik indukcyjny (asynchroniczny) w odrnieniu od silnika synchronicznego nie ma
staego wzbudzenia. T rol spenia prd wirnika. Podczas pracy silnikowej przed zwarciem prd
wirnika jest prdem przemiennym o czstotliwoci polizgu. Od chwili zwarcia jest prdem jednokierunkowym o wartoci pocztkowej rwnej wartoci chwilowej prdu w poszczeglnych
uzwojeniach fazowych bd prtach klatki wirnika i wykadniczo zanika do zera ze sta czasow elektromagnetyczn obwodu wirnika. W porwnaniu z maszynami synchronicznymi wystpuje zatem dodatkowy czynnik przyspieszajcy zanikanie skadowej okresowej prdu zwarciowego silnika, co uwzgldnia si wprowadzajc wspczynnik q 1.
Impedancja zwarciowa silnika indukcyjnego ZM wynosi:

17

ZM =

i LR

U 2rM
S rM

i LR

U 2rM
PrM
r cos r

(38)

przy czym
iLR krotno prdu rozruchowego iLR = ILR/IrM [],
UrM napicie znamionowe silnika [V], zwykle rwne napiciu znamionowemu sieci UrM = Un,
SrM znamionowa moc pozorna silnika [VA],
PrM moc znamionowa silnika [W],
r sprawno znamionowa silnika [],
cosr wspczynnik mocy znamionowy silnika [].

Prd zwarciowy pocztkowy przy zwarciu trjfazowym na zaciskach silnika oblicza si

zgodnie ze wzorem (8) jako
I"k3M = I "kM =

c max U n
3 ZM

(39)

"
Pocztkowy prd zwarciowy silnika (grupy silnikw) I kM
jest w przyblieniu rwny jego

prdowi rozruchowemu I LR (sumie ich prdw rozruchowych I LR ) przy rozruchu bezporednim. Udziau tego pomija nie naley, jeli przekracza on 5 % prdu zwarciowego obliczonego
"
"
bez udziau silnikw I kQ
, tzn. jeli jest speniony warunek I LR 0,05 I kQ
. Jeeli na przykad
"
w rozdzielni spodziewany pocztkowy prd zwarciowy pyncy z sieci zasilajcej wynosi I kQ
=

10 kA (jak na rys. 2), to bdem byoby pominicie udziau pobliskich silnikw indukcyjnych o
cznym prdzie rozruchowym wikszym ni 0,0510.000 = 500 A, tzn. o cznym prdzie znamionowym wikszym ni ok. 100 A, tzn. o cznej mocy wikszej ni ok. 55 kW (przy napiciu
400 V).
Jeeli pomidzy silnikiem o impedancji zwarciowej ZM a miejscem zwarcia wystpuje
znaczca impedancja linii i/lub transformatora ZLT, to prd zwarciowy pocztkowy silnika obliczony jak wyej naley zmniejszy w stosunku
k =

ZM
Z M + Z LT

ZM
Z M + Z LT

(40)

W celu wyznaczenia prdu udarowego silnika przyjmuje si [3] fikcyjn warto stosunku
R/X = 0,42, co odpowiada wspczynnikowi udaru M = 1,30 . Wystpuje tu bowiem i z wikszym nasileniem problem sygnalizowany w odniesieniu do generatorw (rozdz. 5) midzy
chwil pocztkow zwarcia a chwil wystpienia prdu udarowego wyranie maleje bieca
warto skuteczna skadowej okresowej prdu zwarciowego. Biorc to pod uwag prd udarowy
silnika przy zwarciu w pobliu jego zaciskw oblicza si jako

i pM = M 2 I "kM = 1,84 I "kM

(41)

Jeeli midzy silnikiem a miejscem zwarcia wystpuje odcinek linii i/lub transformator, to
w stosunku k (wzr 40) maleje prd zwarciowy pocztkowy, a ponadto na og zmniejsza si
wspczynnik udaru M , bo zwiksza si stosunek R/X obwodu zwarciowego. W takim przypadku prd udarowy ipM maleje zatem w wikszym stopniu ni prd zwarciowy pocztkowy
"
I kM
.

18

tmin
1

0,02 s

q
0.8

0,05 s

0.6
q 1( m )

0,1 s

q 2( m ) 0.4
q 3( m )

0,25 s

0.2

q 4( m )

PrM/p

10

20

50

100

200

kW

0.2

0.4

0.01

0.1

Rys. 15. Wspczynnik q obrazujcy zanikanie prdu zwarciowego okresowego silnika indukcyjnego,
z powodu zanikania prdu wirnika, w zalenoci od mocy silnika przypadajcej na par biegunw
Dla porednich wartoci tmin stosuje si interpolacj.

Udzia silnika w prdzie wyczeniowym niesymetrycznym (wzr 30) uwzgldnia si obliczajc uprzednio obie jego skadowe. Prd wyczeniowy symetryczny silnika indukcyjnego
wynosi
I bM = q I "kM

(42)

przy czym wspczynnik okrela si identycznie1, jak w przypadku generatorw (rys. 10, wzory 2427), a wspczynnik q (o wartoci 0 q 1), ktrego sens wyjaniono wyej, ma warto
zalen od mocy znamionowej silnika przypadajcej na par biegunw PrM p (w kilowatach na
par biegunw). Mona go obliczy posugujc si wzorami (4346) albo odczyta z rys. 15.
dla tmin = 0,02 s

q = 1,03 + 0,12 ln

0,001 PrM
p

(43)

dla tmin = 0,05 s

q = 0,79 + 0,12 ln

0,001 PrM
p

(44)

dla tmin = 0,10 s

q = 0,57 + 0,12 ln

0,001 PrM
p

(45)

dla tmin 0,25 s

q = 0,26 + 0,10 ln

0,001 PrM
p

(46)

Skadowa nieokresowa prdu zwarciowego silnika ma w chwili pocztkowej zwarcia

"
warto nie wiksz ni 2 I kM
, a zanikajc ze sta czasow TDC (rys. 16) ma w chwili tmin
warto nie wiksz ni

i DCM =
1

2 I

"
kM

t min
TDC

"
"
Wstawiajc do wzorw prd zwarciowy silnika I kM
zamiast prdu zwarciowego generatora I kG
.

(47)

19

TDC
ms
40
30

Rys. 16. Staa czasowa zanikania skadowej nieokresowej TDC przy zwarciu na
zaciskach silnika indukcyjnego w zalenoci od mocy silnika przypadajcej na
par biegunw

20
10
PrM/p

0
10

20

50

100

200 kW

Rozpatrujc udzia silnikw w zasilaniu zwarcia, kiedy moe on by znaczcy, trzeba

zdawa sobie spraw, e prd zwarciowy silnika nie dodaje si do prdu zwarciowego innych
rde we wszystkich elementach tworzcych jedyny tor zasilania rozpatrywanego silnika. Na
przykad w ukadzie z rys. 9, ale bez generatora, prd zwarciowy silnika nie miaby adnego
wpywu na dobr wycznikw 1 oraz 4, bo w obwodach, w ktrych znajduj si te wyczniki,
nie moe on dodawa si do prdu zwarciowego pyncego z sieci.
Z obowizku uwzgldniania prdu zwarciowego silnikw nie zwalnia obecno zabezpiecze podnapiciowych w ich obwodach, bo wycznik z wyzwalaczem podnapiciowym albo
stycznik otwiera si po 3060 ms, kiedy silnik zdy ju partycypowa w prdzie zwarciowym
udarowym wystpujcym po niespena 10 ms (rys. 4).

20

9. Ograniczanie prdu zwarciowego

Ograniczanie prdu zwarciowego w urzdzeniach niskonapiciowych moe odbywa si:

pasywnie, poprzez projektowanie ukadw o zwikszonej impedancji zwarciowej Zk, tzn.
poprzez unikanie zbyt duej mocy znamionowej transformatora (generatora) bd rwnolegle
pracujcych transformatorw (generatorw) zasilajcych sie niskiego napicia, unikanie
ukadw zamknitych sieci, linii rwnolegych i podobne zabiegi,
aktywnie, poprzez tak szybkie wyczanie zwarcia przez urzdzenie wyczajce o wymuszonym gaszeniu uku, e nie dochodzi do wystpienia spodziewanej szczytowej wartoci
prdu zwarciowego (prdu udarowego ip).
Drugi sposb jest lepszy, bo pozwala zachowa ma impedancj zwarciow, korzystn ze
wzgldu na jako energii. Polega on na tym, e urzdzenie wyczajce wtrca do obwodu napicie o wartoci przewyszajcej si elektromotoryczn obwodu zwarciowego pomniejszon o
spadek napicia na rezystancji e iR i o biegunowoci przeciwnej. Jest to zwykle napicie uku
u wtrcane przez bezpieczniki ograniczajce i wyczniki ograniczajce, a take inne bardziej
zoone urzdzenia wyczajce. W krajach, w ktrych s one od dawna racjonalnie wykorzystywane, spotyka si moce transformatorw zasilajcych przemysowe sieci niskiego napicia
2500 kVA, a nawet 4000 kVA, podczas gdy w Polsce grn granic mocy znamionowej transformatorw o dolnym napiciu 400 V jest raczej moc 1000 kVA lub 1600 kVA.
W zakresie duych prdw zwarciowych, o ktre chodzi, topik bezpiecznika rozpada si
w kocu czasu przedukowego tp po przepuszczeniu cile okrelonej wartoci caki Joulea
przedukowej (wzr 48), zalenej od przekroju topika Sz w miejscach zwarciowych tzn. tam,
gdzie jest on najmniejszy
tp

(48)

2
2
i dt = Sz K
0

przy czym K jest sta materiaow (sta Meyera) miejsc zwarciowych topika w przyblieniu
rwn iloczynowi temperatury topnienia, ciepa waciwego (odniesionego do jednostki objtoci) i konduktywnoci elektrycznej. Dziki wieloukowemu rozpadowi topika zostaje nagle wtrcone do obwodu napicie zaponowe wielu szeregowo poczonych ukw i od razu zostaje speniony warunek wymuszonego gaszenia uku (u > e iR).

30

kA
20

Rys. 17. Oscylogram wyczania prdu

"

zwarciowego ( I k = 15 kA, ip 30 kA,

1, 2

10

cos = 0,30, = 1,40) przez bezpiecznik

ograniczajcy gG 160 A

i k( t )
0

tp

io = 10 kA; I2tw = 175.000 A2s

tw

tp czas przedukowy; t czas ukowy;

tw czas wyczania

10

20

0.005

0.01

0.015

0.02

0.025

W wycznikach ograniczajcych od chwili elektrodynamicznego odrzutu stykw (punkt 1

na rys. 18) mija znaczcy czas do chwili, kiedy uk wyduy si, przesunie si do komory gaszeniowej, ulegnie podziaowi i napicie uku zwikszy si (punkt 2 na rys. 18) do poziomu koniecznego do wymuszonego gaszenia (u > e iR). W przypadku bezpiecznikw wspomniane

21

punkty 1 i 2 pokrywaj si (rys. 17).

30

kA
20

10
i k( t )

Rys. 18. Oscylogram wyczania prdu

zwarciowego, jak na rys. 17, przez wycznik ograniczajcy o prdzie znamionowym 160 A
io = 15 kA, I2twy = 400.000 A2s

10

20

0.005

0.01

0.015

0.02

0.025

Wytwrcy ograniczajcych bezpiecznikw i wycznikw podaj charakterystyki prdu

ograniczonego, z ktrych mona odczyta prd ograniczony io, czyli szczytow warto impulsu prdowego przepuszczonego przez urzdzenie wyczajce przy okrelonym spodziewanym
prdzie zwarciowym pocztkowym I k" (rys. 19). Interpretacj tego wykresu uatwia oscylogram
z rys. 17. Wkadka bezpiecznikowa gG 160 A przy prdzie spodziewanym I k" = 15 kA ogranicza
szczytowy prd zwarciowy do poziomu io = 10 kA. Bez niej wystpiby prd udarowy o wartoci
ip = (2230) kA zalenie od stosunku R/X obwodu (od wspczynnika udaru ).

Rys. 19. Charakterystyki prdu

ograniczonego wkadek gG 500 V
ETI-POLAM

Naraenia elektrodynamiczne urzdze zabezpieczonych ograniczajcym bezpiecznikiem

lub wycznikiem okrela nie prd udarowy ip, lecz prd ograniczony io. W sytuacji, jak na
rys. 17, zamiast prdu udarowego ip = 30 kA wystpuje prd ograniczony io = 10 kA, czyli sto-

22

pie ograniczania wynosi io/ip = 0,33, prd szczytowy w obwodzie maleje 3-krotnie, a siy elektrodynamiczne towarzyszce przepywowi prdu zwarciowego malej 9-krotnie.
Tablica 3. Prdy probiercze i wartoci graniczne I2t wkadek bezpiecznikowych gG i gM w prbie wybiorczoci (IEC 60269-2-1)
Prd
znamionowy
A
2
4
6
8
10
12
16
20
25
32
40
50
63
80
100
125
160
200
250
315
400
500
630
800
1000
1250

Minimalne I2t przedukowe

Prd
I2 t p
spodziewany
A2s
kA
0,67
0,013
4,90
0,035
16,40
0,064
40,00
0,100
67,60
0,130
130,00
0,180
291,00
0,270
640,00
0,400
1210,00
0,550
2500,00
0,790
4000,00
1,000
5750,00
1,200
9000,00
1,500
13700,00
1,850
21200,00
2,300
36000,00
3,000
64000,00
4,000
104000,00
5,100
185000,00
6,800
302000,00
8,700
557000,00
11,800
900000,00
15,000
1600000,00
20,000
2700000,00
26,000
5470000,00
37,000
10000000,00
50,000

Maksymalne I2t wyczania

Prd
I2 t w
spodziewany
A2s
kA
16,4
0,064
67,6
0,130
193,6
0,220
390,0
0,310
640,0
0,400
820,0
0,450
1210,0
0,550
2500,0
0,790
4000,0
1,000
5750,0
1,200
9000,0
1,500
13700,0
1,850
21200,0
2,300
36000,0
3,000
64000,0
4,000
104000,0
5,100
185000,0
6,800
302000,0
8,700
557000,0
11,800
900000,0
15,000
1600000,0
20,000
2700000,0
26,000
5470000,0
37,000
10000000,0
50,000
17400000,0
66,000
33100000,0
90,000

Stosunek
wybiorczoci

nie jest
okrelony

1 : 1,6

Wytwrcy podaj te w postaci tablic lub wykresw charakterystyki I2t, ktre okrelaj
skutek cieplny prdu zwarciowego przepuszczony przez urzdzenie wyczajce przy okrelonym spodziewanym prdzie zwarciowym pocztkowym I k" . Naraenia cieplne urzdze zabezpieczonych ograniczajcym bezpiecznikiem lub wycznikiem wyznacza nie skutek cieplny
I th2 Tk spodziewanego prdu zwarciowego pyncego w czasie Tk, lecz warto I2t wyczania
(I2tw) urzdzenia wyczajcego, czyli caka Joulea impulsu prdu ograniczonego, przepuszczonego przez to urzdzenie. W braku takich danych mona posuy si normami przedmiotowymi, ktre podaj najwiksze dopuszczalne wartoci I2tw (tabl. 3); aparaty atestowane nie
powinny ich przekracza. W sytuacji, jak na rys. 18, wycznik przepuszczajcy cay przebieg
prdu przedstawiony lini przerywan, tzn. wyczajcy przy drugim naturalnym przejciu prdu
przez zero przepuciby skutek cieplny I2t = 6.924.000 A2s. Bezpiecznik ograniczajcy, dla kt-

23

rego przebieg wyczania przedstawiono lini cig (rys. 17) przepuszcza do obwodu cak
Joulea wyczania I2tw = 175.000 A2s czyli prawie 40-krotnie mniejsz, a wycznik (rys. 18)
cak I2tw = 400.000 A2s, tylko 17-krotnie mniejsz.
3
1 10

kA

io

100
100

ip Ik

pr

1010

r
da

ow

Rys. 20. Porwnanie charakterystyk

prdu ograniczonego bezpiecznika
(1) i wycznika ograniczajcego
(2) o tym samym prdzie znamionowym (160 A)

11

0,1
0.1
0.1
0,1

I"k
11

10
10

kA

100
100

Ik

Ograniczaniu prdu zwarciowego su te inne racjonalne, a wyej nie wspomniane decyzje konstruktorw aparatw i urzdze oraz projektantw instalacji i sieci, na przykad:
waciwy wybr wartoci napicia zwarcia transformatorw rozdzielczych, kompromisowy ze
wzgldu na poziom prdw zwarciowych po stronie wtrnej i na spadek napicia w transformatorze, co ostatnio objawia si podwyszeniem do 6 % napicia zwarcia transformatorw
o mocy znamionowej 630 kVA i wikszej,
wybr wyszego napicia rozdzielczego i odbiorczego w zakadach przemysowych o duej
powierzchniowej gstoci obcienia [W/m2], w szczeglnoci przejcie z napicia 230/400 V
na napicie 400/690 V, co przy niezmienionym ukadzie sieci i identycznej mocy transformatorw1 obnia prdy zwarciowe w tym samym stosunku ( 3 ).
Warto zauway, e spodziewane ryche przejcie z napicia 220/380 V na napicie
230/400 V oznacza ceteris paribus zmniejszenie spodziewanych prdw zwarciowych o 5 %, co
korzyci nie przyniesie, a moe by niepokojce w sieciach, w ktrych ju dotychczas byy kopoty z czuoci zabezpiecze (samoczynnym wyczaniem zasilania).
10. Impedancje zwarciowe

Zastpczy obwd zwarciowy (rys. 1) obejmuje si elektromotoryczn E okrelon wzorem (7) oraz sumaryczn rezystancj Rk i reaktancj Xk wszystkich szeregowo poczonych elementw obwodu. Na czn impedancj obwodu skada si mog niej omwione elementy.
Procedura obliczania impedancji zostaa przedstawiona z uwzgldnieniem rnych szczegw i
subtelnoci, co nie znaczy, e w praktycznych obliczeniach projektowych wszystkie one musz
by przestrzegane. Dopuszczalne s rne uproszczenia, jeli z ich powodu wynik kocowy jest
obarczony bdem nie przekraczajcym 5 %. Podane zasady dotycz impedancji zgodnej (dla
skadowej symetrycznej zgodnej) przydatne przy obliczaniu zwar symetrycznych (trjfazowych).
1

W rzeczywistoci rachunek optymalizacyjny wskazuje, e podwyszeniu napicia powinno towarzyszy

zwikszenie promieni zasilania, tzn. zmniejszenie liczby stacji i zwikszenie ich mocy.

24

Poprzedzajcy ukad zasilajcy. Jego impedancj ZkQ oblicza si ze wzorw (16) lub
(18) znajc moc zwarciow lub prd zwarciowy pocztkowy w punkcie zasilania rozpatrywanego zespou urzdze.
Generatory. Prd zwarciowy pocztkowy przy zwarciu na zaciskach generatora zgodnie z
zasadami elektrotechniki oblicza si jako
I

"
kG

U rG (1 + x "d sin rG )
E"
E"
=
=
=
ZG
R G + jX "d
3 (R G + jX "d )

(49)

przy czym:
X = x
"
d

"
d

U rG
3 I rG

U 2rG
= x
S rG
"
d

sin rG = 1 (cos rG ) 2

(50)
(51)

E " sia elektromotoryczna podprzejciowa (fazowa) [V],

UrG napicie znamionowe1 generatora (midzyprzewodowe) [V],
ZG impedancja podprzejciowa generatora [],
X "d reaktancja podprzejciowa generatora [],

x "d wzgldna reaktancja podprzejciowa generatora [],

RG rezystancja generatora [],
IrG prd znamionowy generatora [A],
SrG moc znamionowa pozorna generatora [VA],
cosrG wspczynnik mocy znamionowy generatora [].

Z uwagi na to, e norma IEC [3] nakazuje przyjmowa jednakow umown warto siy
elektromotorycznej kadego rda prdu zwarciowego (wzr 7), ktra rni si nieco od siy
elektromotorycznej podprzejciowej generatora, trzeba wprowadzi korekt impedancji zwarciowej generatora (i operowa fikcyjn wartoci impedancji KGZG), aby ze wzoru (8) otrzyma
poprawn warto prdu zwarciowego pocztkowego. Wynik obliczania prdu zwarciowego
pocztkowego generatora powinien by identyczny zarwno przy korzystaniu ze wzoru (49), jak
i ze wzoru (8) po korekcie impedancji, co mona zapisa nastpujco:
U rG (1 + x "d sin rG )
3 (R G + jX )
"
d

c max U n
3 K G (R G + jX "d )

(52)

Z powyszej rwnoci mona wyznaczy waciw warto wspczynnika korekcyjnego

impedancji generatora
KG =

c max
Un

"
U rG 1 + x d sin rG

(53)

W nastpstwie takiej korekty do obliczania prdu zwarciowego pocztkowego wedug

wzoru (8) przyjmuje si skorygowan impedancj generatora rwn K G Z G . Do obliczania zanikania skadowej nieokresowej przyjmuje si rezystancj generatora niskonapiciowego
1

Midzynarodowo przyjty indeks r w wielu podawanych symbolach literowych pochodzi od ang. rated
(znamionowy). W odrnieniu od nominal (nominalny, indeks n) termin rated przypisuje si parametrom urzdze, ktrych wartoci liczbowe mog zalee od warunkw uytkowania.

25

RG = 0,03 X d" (tzn. R/X = 0,03). Natomiast do obliczania prdu zwarciowego udarowego przyjmuje si z powodw wyjanionych w rozdz. 5 fikcyjn warto stosunku R/X = 0,15.
Transformatory dwuuzwojeniowe. Impedancj zwarciow ZT i jej skadowe oblicza si
w oparciu o nastpujce parametry
SrT moc znamionowa [VA],
UrT napicie znamionowe transformatora, przy ktrym oblicza si impedancje zwarciowe [V],
ukr napicie zwarcia [],
Pobczn znamionowe obcieniowe straty mocy [W],
uXr skadowa bierna napicia zwarcia [],
uRr skadowa czynna napicia zwarcia [].

Tok oblicze uwzgldniajcych obie skadowe impedancji przedstawia si nastpujco

u

Rr

u Xr =

(54)

u 2kr u 2Rr

(55)

U 2rT
= u kr
S rT

(56)

X T = u Xr

U 2rT
S rT

(57)

R T = u Rr

U 2rT
S rT

(58)

ZT

Pobc zn
SrT

uRr

%
3
u Rr2

u Rr1

starsze
1

nowsze
0

500

1000

SrT
1500

kVA 2000

Rys. 21. Skadowa czynna napicia zwarcia

starszych i nowszych transformatorw
15/0,4 kV (15/0,42 kV) w zalenoci od mocy znamionowej transformatora

S rT
i

Napicie zwarcia transformatorw SN/nn (MV/LV)1 dawniej produkowanych wynosi na

og 4,5 %, nowsze transformatory o mocy przekraczajcej 400 kVA maj raczej napicie zwarcia zwikszone do 6 %, aby nieco zmniejszy spodziewane prdy zwarciowe po stronie wtrnej.
Z drugiej strony w wyniku tendencji do zmniejszania strat sieciowych nowsze transformatory
maj obnione nie tylko jaowe straty mocy (bez wpywu na impedancje zwarciowe), ale i obcieniowe straty mocy czynnej i w nastpstwie skadow czynn napicia zwarcia (rys. 21).
Nowsze transformatory maj zatem wyranie zmniejszony stosunek RT/XT.
1

SN/nn rednie napicie/niskie napicie (MV/LV Medium Voltage/Low Voltage)

26

Znamionowe obcieniowe straty mocy transformatora Pobczn podawane przez wytwrc

s odniesione do temperatury uzwoje 75C, uwaanej za przecitn ich temperatur w normalnych warunkach pracy, i dla tej temperatury ze wzoru (58) oblicza si rezystancj zwarciow
transformatora. W przypadku wyjtkowo dokadnych oblicze wchodzi w rachub przeliczanie
jej wedug wzoru (60) na temperatur nisz (przy obliczaniu najwikszego spodziewanego prdu zwarciowego) lub na temperatur wysz (przy obliczaniu najmniejszego spodziewanego
prdu zwarciowego).
Linie elektroenergetyczne. Impedancj zwarciow ZL i jej skadowe oblicza si wedug
tych samych zasad oglnych, niezalenie od sposobu wykonania linii (linie napowietrzne i kablowe rnych odmian, przewody instalacyjne, cigi szyn).
Rezystancj linii oblicza si jako
R L = rL' l = k w k l

10 3
l
s

(59)

przy czym:
rL' jednostkowa rezystancja linii [/km],
l dugo linii [km],
konduktywno materiau przewodowego [( m)-1],
s przekrj rzeczywisty przewodu [mm2], w uproszczonych obliczeniach przyjmowany za rwny
przekrojowi znamionowemu,
kw wspczynnik wypierania prdu [], czyli stosunek rezystancji przy prdzie przemiennym do
rezystancji przy prdzie staym (kw 1), pomijany w uproszczonych obliczeniach dotyczcych
urzdze 50 Hz, jeli przekrj y okrgych lub sektorowych nie przekracza 150 mm2,
kl stosunek rzeczywistej dugoci przewodu do jego dugoci pozornej, uwzgldniajcy skrt
drutu w lince i zwis przewodu linii napowietrznej (skrt moe by uwzgldniony porednio w
skorygowanej wartoci konduktywnoci), faliste uoenie kabla i zapas dugoci przy mufach;
pomijany w uproszczonych obliczeniach.

Przy obliczaniu najwikszego spodziewanego prdu zwarciowego przyjmuje si warto

konduktywnoci przewodw na zimno, np. w temperaturze 20C (20). Natomiast przy obliczaniu najmniejszego spodziewanego prdu zwarciowego konduktywno na gorco, w
wyszej temperaturze , np. w temperaturze granicznej dopuszczalnej dugotrwale dla danego
przewodu. Konduktywno przewodu nagrzanego oblicza si ze wzoru (60) przyjmujc temperaturowy wspczynnik rezystywnoci = 0,0040 K-1 dla aluminium i 0,0041 K-1 dla miedzi.
=

20
1 + ( - 20)

(60)

Od temperatury 20C do 70C konduktywno maleje, a rezystancja przewodw zwiksza

si o 20 %. Nie s to zatem zmiany pomijalne. Wartoci konduktywnoci w temperaturze 20C
s dalej podane dla rnych przewodw. W przypadkach wtpliwych mona przyj najmniejsz
dopuszczaln konduktywno, jak dla poszczeglnych przewodw okrelaj Polskie Normy [6,
7, 8, 9, 10, 11]. Przewd wykonany zgodnie z norm mniejszej konduktywnoci mie nie powinien, a wiksza si nie zdarza, bo nie opaca si wytwrcy.
Reaktancj linii oblicza si jako
X L = x 'L l

(61)

posugujc si reaktancj jednostkow linii wyraon w [/km] = [m/m], ktr w przypadku

przewodw o przekroju zblionym do okrgego i regularnie rozmieszczonych wzgldem siebie
mona obliczy jako:

27

X 'L 0,145 log

b sr
rz

(62)

Czynnikiem decydujcym o jednostkowej reaktancji linii jest stosunek redniej geometrycznej odlegoci midzy przewodami linii br [m]

b sr = 3 b12 b 23 b 31

(63)

do promienia przewodu rz [m], ktry w przypadku y w postaci linek staje si promieniem zastpczym przewodu o przyblionej wartoci
rz = 0,78r dla linek jednometalowych (miedzianych, aluminiowych),

(64)

rz = 0,81r dla linek dwumetalowych (staloaluminiowych).

Wyniki oblicze za pomoc wzoru (62) przedstawiono na rys. 22.

0.5

xL'

/km
0.4

0.3
X( br )
0.2

0.1

10

3
1 1000
10

100
br

b sr
rz

Rys. 22. Reaktancja jednostkowa linii x L' [/km] w zalenoci od stosunku br/rz
Pod wykresem zaznaczono zakres wartoci dla rnych linii niskiego napicia: 1 kable oraz wieloyowe przewody instalacyjne, 2 linie napowietrzne o przewodach izolowanych, 3 linie napowietrzne o
przewodach goych (zwrot strzaek wskazuje rosncy przekrj y przewodw)

Linie napowietrzne o przewodach goych maj yy wykonywane z metalu utwardzonego, by zwikszy ich wytrzymao mechaniczn, co niestety obnia konduktywno. Przy
dokadnych obliczeniach rezystancji przewodw naley przyjmowa wartoci konduktywnoci
wedug tabl. 4. Reaktancja przewodw o zwykle stosowanych przekrojach (25120 mm2) przy
zwykym ich rozmieszczeniu w ukadzie paskim lub skonym wynosi 0,330,28 /km, przy
czym wikszym przekrojom odpowiada mniejsza reaktancja. W obliczeniach szacunkowych
mona przyjmowa 0,30 /km.

28

Tablica 4. Konduktywno przewodw goych napowietrznych 20 [( m)-1] w temperaturze +20C

Konduktywno 20
( m)-1
28,5

Rodzaj przewodw
linki ze stopu Al+Mg+Si o nazwie handlowej aldrej, aldrey, almelec,

32,233,5

linki z aluminium twardego,

35,3

druty z aluminium twardego,

53

linki z miedzi twardej,

56

druty z miedzi twardej.

Linie napowietrzne o przewodach izolowanych maj yy wykonywane z rnych stopw, s w rny sposb czone i skrcane w wizki i dlatego w dokadnych obliczeniach najlepiej korzysta z informacji wytwrcy co do jednostkowej rezystancji i reaktancji przewodw
o danym przekroju (tabl. 5). W obliczeniach szacunkowych mona przyjmowa reaktancj na
poziomie 0,15 /km.
Tablica 5. Parametry izolowanych przewodw samononych AsXs oraz AsXSn do budowy linii napowietrznych niskiego napicia (Bydgoska Fabryka Kabli)
Liczba y i przekrj
mm2
416
225
425
435
450
470
495
4120

Rezystancja jednostkowa rL'

/km
1,91
1,20
1,20
0,868
0,641
0,443
0,320
0,253

Reaktancja jednostkowa x L'

/km
0,296
0,240
0,224
0,176
0,129
0,119
0,105
0,104

Linie kablowe maj yy wykonywane z materiau mikkiego, aby ich konduktywno

bya jak najwiksza; nie musz mie duej wytrzymaoci mechanicznej, jak przewody napowietrzne. W obliczeniach dokadnych naley przyjmowa konduktywno wedug tabl. 6. Reaktancja kabli elektroenergetycznych niskonapiciowych zawiera si w granicach 0,090,075
/km, przy czym mniejsze wartoci dotycz wikszych przekrojw y. W obliczeniach szacunkowych dotyczcych zwykle uywanych przekrojw 35240 mm2 mona przyjmowa reaktancj jednostkow 0,08 /km.

29

Tablica 6. Konduktywno y kabli elektroenergetycznych 20 [( m)-1] w temperaturze +20C

Konduktywno 20
( m)-1
32,333,0

Rodzaj przewodw
yy aluminiowe wielodrutowe kabli wieloyowych,

32,933,7

yy aluminiowe wielodrutowe kabli jednoyowych,

33,735,7

yy jednodrutowe z aluminium mikkiego,

53,653,9

yy miedziane wielodrutowe kabli wieloyowych,

54,654,8

yy miedziane wielodrutowe kabli jednoyowych,

55,258,0

yy jednodrutowe z miedzi mikkiej.

Przewody instalacyjne wieloyowe do ukadania na stae maj rezystancj i reaktancj

o wartociach zblionych do tych, ktre dotycz kabli o tym samym przekroju.
Sprowadzanie parametrw do jednego poziomu napicia
Wolno dodawa impedancje obwodu zwarciowego pod warunkiem, e wszystkie zostay
sprowadzone do tego samego poziomu napicia. Podobnie, wolno oblicza stosunek rnych
prdw (rys. 10, 12) pod warunkiem, e uprzednio zostay one obliczone przy tym samym poziomie napicia.
Podstaw przeliczania na inny poziom napicia jest przekadnia transformatorw czcych rozpatrywane fragmenty ukadu (rys. 23), a nie stosunek napi znamionowych galwanicznie oddzielonych sieci. Zwykle wystarcza posuy si przekadni znamionow transformatorw, ale w obliczeniach dokadnych naleaoby przyjmowa skrajne wartoci przekadni tak, aby
uwzgldni:
najmniejsz moliw impedancj obwodu zwarciowego przy obliczaniu najwikszego spodziewanego prdu zwarciowego,
najwiksz moliw impedancj obwodu zwarciowego przy obliczaniu najmniejszego spodziewanego prdu zwarciowego.

Un1

ZT

Z1

Un2
Z2

UrT1 / UrT2

Rys. 23. Sprowadzanie impedancji

elementw obwodu zwarciowego do
jednego poziomu napicia

U
Z k = Z1 rT2 + (Z T )U rT2 + Z 2
U rT1

(65)

Impedancje Z i ich skadowe R, X przelicza si w stosunku kwadratu odwrotnoci przekadni transformatora (65), a prdy w stosunku przekadni.

30

11. Spotykany poziom prdw zwarciowych

O wartoci prdu zwarciowego pocztkowego na szynach niskiego napicia stacji transformatorowej decyduje przede wszystkim moc znamionowa transformatora bd czna moc
rwnolegle pracujcych transformatorw oraz ich napicie zwarcia (zwykle 4,5 bd 6 %). Jak
wynika z rys. 24 moc zwarciowa po stronie pierwotnej ma pomijalny wpyw w przypadku transformatorw maej mocy. Pewne naruszenie regularnoci przedstawionych wykresw wynika
z przyjtej przy ich sporzdzaniu zmiany napicia zwarcia z 4,5 na 6 % przy przejciu z mocy
400 na 630 kVA.
S"kQ

40

MVA

I"k

kA

900
300

30

100
I kQa
i
I kQb 20
i
I kQc
i

u kr =

6%

10

u kr
0

200

,5
=4

SrT
400

600

800

1000

1200

1400

1600

kVA

S rT
i

Rys. 24. Pocztkowy prd zwarciowy I k" na szynach 0,42 kV stacji w funkcji mocy znamionowej transformatora; parametrem jest moc zwarciowa po stronie pierwotnej (900, 300 i 100 MVA). Przyjto napicie zwarcia 4,5 % dla transformatorw o mocy SrT 400 kVA i 6 % dla transformatorw o mocy
SrT 630 kVA.

Przy obliczaniu prdu zwarciowego w rozdzielni niskiego napicia zasilanej bezporednio

ze rde o duej mocy (transformator lub generator albo zesp rwnolegle pracujcych jednostek o cznej mocy 1000 kVA i wikszej) naley w obliczeniach uwzgldnia najdrobniejsze
skadniki impedancji obwodu zwarciowego:
impedancje krtkich odcinkw i rubowych pocze szyn,
impedancje rozcznikw i wycznikw,
impedancje przekadnikw prdowych.
Pominicie tych elementw moe prowadzi do wyniku obarczonego duym bdem dodatnim, osigajcym 1020 % i wicej. Bd jest tym wikszy, im wiksza moc rde.
Poziom spodziewanego prdu zwarciowego w sieci rozdzielczej wyranie ogranicza impedancja linii kablowych (rys. 25) bd napowietrznych (rys. 26). Przedstawione wykresy wskazuj, e silniejsze dziaanie ograniczajce maj pierwsze odcinki linii. Dalsze odcinki tej samej
dugoci, np. 50-metrowe, wprowadzaj wprawdzie t sam impedancj, ale wywoany nimi
wzgldny przyrost cakowitej impedancji obwodu zwarciowego jest coraz mniejszy, a zatem
coraz sabszy jest ich wpyw na ograniczenie wartoci prdu zwarciowego.

31
15

I"k

kA

I kLa( l ) 10
0
I kLb( l )

240 mm2

I kLc( l )

120 mm2
50 mm2
0

100

200

300

400

l
m

500

Rys. 25. Efekt ograniczania prdu zwarciowego pocztkowego I k" przez lini kablow rozdzielcz zalenie od jej dugoci. Kabel o yach aluminiowych 240, 120 lub 50 mm2 zasilany ze stacji z transformatorem SN/0,42 kV, 630 kVA, ukr = 6 %, moc zwarciowa po stronie pierwotnej 300 MVA

Rys. 26 dotyczy linii napowietrznych o przewodach goych. W przypadku linii o przewodach izolowanych o duym przekroju efekt jest zbliony do przedstawionego dla linii kablowych
(rys. 25).

15

I"k

kA

120 mm2
I kLa( l ) 10

70 mm2

0
I kLb( l )
I kLc( l )

35 mm2
5

l
0

100

200

300

400

500

Rys. 26. Efekt ograniczania prdu zwarciowego pocztkowego I k" przez lini napowietrzn o przewodach goych zalenie od jej dugoci. Linia o przewodach aluminiowych 120, 70 lub 35 mm2 zasilana ze
stacji z transformatorem SN/0,42 kV, 630 kVA, ukr = 6 %, moc zwarciowa po stronie pierwotnej
300 MVA

Z poziomu prdu zwarciowego w sieci rozdzielczej wsplnej wynikaj niektre istotne warunki zasilania odbiorcw. Jest on wany ze wzgldu na:
jako energii,
obcialno zwarciow urzdze sieciowych, zcza i gwnych obwodw odbiorcy,
skuteczno ochrony przeciwporaeniowej, zwaszcza w powszechnie stosowanym uka-

32

dzie TN.
Z wymienionych powodw interesujcy jest zarwno najwikszy, jak i najmniejszy spodziewany prd zwarciowy, przy czym obydwa powinny by tak ustalone, by z duym prawdopodobiestwem nie byy przekraczane (pierwszy w gr, a drugi w d).

Rys. 27. Wymagana obcialno

zwarciowa urzdze w gwnych obwodach budynku wedug obowizujcych w Niemczech technicznych warunkw przyczania TAB 2000 [15]
ip prd zwarciowy udarowy
I k" prd zwarciowy pocztkowy

kWh

gG 100 A
zcze

gG 315 A

ip = 25 kA
sie rozdzielcza

ip = 10 kA

Ik'' = 6 kA

instalacja odbiorcza

Okreli trzeba midzy innymi standardowe wymagania co do obcialnoci zwarciowej

wyposaenia gwnych obwodw budynku w taki sposb, aby bez potrzeby dokonywania
kadorazowo oblicze wystarczay niezalenie od miejscowych warunkw zasilania, ktre
mog ewoluowa w czasie. W Wielkiej Brytanii przyjmuje si [14], e poza centrami najwikszych miast prd zwarciowy pocztkowy I k" w zczu instalacji 230 V (pobierajcej prd do
100 A) nie przekracza 16 kA. W niemieckich technicznych warunkach przyczania TAB 2000
przyjto (rys. 27) jako standardowe wymaganie prd zwarciowy szczytowy wytrzymywany
przez wyposaenie obwodw gwnych na poziomie
25 kA na odcinku od zcza do (ostatniego) zabezpieczenia przedlicznikowego,
10 kA na odcinku od zabezpieczenia przedlicznikowego do zabezpieczenia obwodw odbiorczych.
Cytowane wartoci odpowiadaj zasilaniu budynku z pobliskiej (np. wbudowanej) stacji
z transformatorem o mocy 630 kVA o napiciu zwarcia 4 % albo z transformatorem 1000 kVA
o napiciu zwarcia 6 %. Prd zwarciowy pocztkowy nie przekracza wtedy ok. 20 kA (rys. 24), a
zainstalowany w zczu bezpiecznik gG o prdzie znamionowym nie wikszym ni 315 A przepuszcza prd ograniczony o wartoci nie wikszej ni 25 kA (rys. 19). W istniejcych sieciach
rozdzielczych wsplnych w Niemczech warunki zwarciowe s znacznie agodniejsze; ocenia si,
e ok. 80 % zczy budynkw mieszkalnych ma spodziewany prd zwarciowy nie przekraczajcy 4 kA.
Z kolei dla potrzeb analizy problemw jakoci energii norma midzynarodowa IEC 555-2
[13] i europejska EN 60555-2 przyjmuj, e kwantyl 95 % impedancji ptli zwarciowej L-N przy
zasilaniu z europejskiej sieci niskonapiciowej do zcza odbiorcy wynosi
impedancja ptli zwarciowej L-N

ZL-N = (0,40 + j 0,25)

(66)

co oznacza, e w 95 % przypadkw ma warto nie wiksz od podanej. Z wartoci tej umownie

60 % przypisuje si przewodowi fazowemu, w ktrym znajduj si tory prdowe rnych aparatw, w tym wyzwalacze, a pozostae 40 % przewodowi neutralnemu:

33

impedancja przewodu fazowego L

ZL = (0,24 + j 0,15)

(67)

impedancja przewodu neutralnego N

ZN = (0,16 + j 0,10)

(68)

Z zaoe tych wynika, e spodziewany prd zwarciowy przy zwarciu trjfazowym w zczu instalacji 400 V jest nie mniejszy ni 820 A, a przy zwarciu jednofazowym nie mniejszy
ni 460 A.
Podobny efekt ograniczajcy prd zwarciowy, jak linie rozdzielcze (rys. 25 i 26), wywieraj przewody obwodw odbiorczych instalacji. Na rys. 28 przedstawiono ten efekt w odniesieniu do obwodw odchodzcych z tablicy rozdzielczej, w ktrej prd zwarciowy ma najwiksz spodziewan warto 6000 A (por. rys. 27).

6000

"
k

I ka( l )

A
4000

I kb( l )

10 m 2
m

I kc( l )

6 mm 2

I kd( l )
0

2 ,5 m

2000

1 ,5 m
0

m2

m2

l
0

10

20

30

40

50

Rys. 28. Efekt ograniczania prdu zwarciowego pocztkowego przez wieloyowe przewody miedziane
obwodu trjfazowego zalenie od ich dugoci. Przewody o podanym przekroju s przyczone do tablicy
rozdzielczej, w ktrej spodziewany prd zwarcia trjfazowego I k" wynosi 6 kA.

12. Obcialno zwarciowa elektrodynamiczna urzdze

Prdy zwarciowe wywouj siy elektrodynamiczne:

w obrbie pojedynczego toru prdowego jeli nie jest on prostoliniowy o niezmiennym
przekroju poprzecznym przy zagiciach, ptlach, zweniach, w zestykach, w uzwojeniach,
midzy ssiednimi torami prdowymi.
Przy zwarciach jednofazowych i dwufazowych w dwch ssiednich przewodach pynie
w przeciwnych kierunkach ten sam prd, sia jest jednokierunkowa, przewody s odpychane od
siebie (rys. 29).
Przy zwarciach trjfazowych w poszczeglnych przewodach pyn prdy o rnym przebiegu w czasie i przebiegi si s bardziej zoone (rys. 30). W przypadku trzech szyn sztywnych
w ukadzie paskim (usytuowanych dowolnie w poziomie, w pionie, skonie byle byy
w jednej paszczynie) wystpuj nastpujce prawidowoci:
na szyny skrajne dziaa sia niemal jednokierunkowa, odpychajca,
na szyn rodkow dziaa sia dwukierunkowa, ktra w stanie ustalonym (po zaniku skadowej nieokresowej iDC) ma warto redni rwn zero,
maksymalna warto siy Fmax (rys. 30), jaka moe zdarzy si przy najmniej korzystnym
kcie fazowym w chwili pocztkowej zwarcia, wystpuje w fazie rodkowej, niezalenie od
charakteru obwodu, tzn. niezalenie od stosunku R/X obwodu (wspczynnika udaru ). Jeli

34

odlegoci skrajnych szyn od rodkowej s jednakowe, to maksymalna sia dziaajca na szyn rodkow jest o 7 % wiksza ni maksymalna sia dziaajca na szyny skrajne.

400

F(t)
200
8. i k( t )
F( t )
0

i(t)
t
200

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

Rys. 29. Przebieg prdu przy zwarciu i(t) midzy dwoma przewodami (jak na rys. 2) i odpowiadajcy mu
przebieg siy elektrodynamicznej F(t)

W rozdzielnicach niskiego napicia wystarczaj niewielkie odstpy izolacyjne midzy

szynami poszczeglnych faz, a poziom prdw zwarciowych jest podobny, jak w rozdzielnicach
wysokiego napicia (rys. 7). Problem narae elektrodynamicznych szyn wystpuje zatem wyraniej wanie w tych pierwszych, chocia okolicznoci agodzc s mniejsze odlegoci midzy punktami umocowania szyn.

400

1
200

F 2( t )
F 3( t )

00

200

Fmax
400

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

Rys. 30. Przykadowy przebieg si elektrodynamicznych przy zwarciu trjfazowym w ukadzie paskim
szyn (prd w fazie 1 ma przebieg jak na rys. 2): 1 sia dziaajca na szyn rodkow L2, 2 sia dziaajca na szyn skrajn L3

W razie wtpliwoci co do kierunku siy elektrodynamicznej dziaajcej w okrelonym

obwodzie, ptli przewodowej bd uzwojeniu, mona posuy si zasad najwikszego strumienia nauczan w wiecie (franc. principe du flux maximum), ale nie w Polsce: sia elektromagnetyczna dziaajca w okrelonym ukadzie stara si go tak przemieci i/lub tak odksztaci,
aby obejmowany przeze strumie magnetyczny by jak najwikszy.
Zasady wymiarowania szyn sztywnych ze wzgldu na obcienia elektrodynamiczne przy
zwarciach okrela norma PN-90/E-05025 [4]. Obliczenia s do zoone i oparte na takich

35

uproszczeniach, e ich praktyczna przydatno nie jest dua. Przy opracowywaniu koncepcji
nowej serii rozdzielnic su za podstaw wstpnych rozwiza konstrukcyjnych, ktre nastpnie
weryfikuje si w zwarciowni.
Wieloyowe kable i inne przewody izolowane poprawnie dobrane ze wzgldu na wytrzymao zwarciow ciepln na og wytrzymuj te siy elektrodynamiczne towarzyszce przepywowi prdu zwarciowego [2]. Ze wzgldu na ma grubo izolacji, a wic mniejsze odlegoci midzy osiami y, siy elektrodynamiczne w kablach i innych przewodach niskonapiciowych przy tej samej wartoci prdu zwarciowego s wiksze ni w kablach wysokonapiciowych. Sprawdzenie moe by potrzebne w przypadku ekstremalnie duych prdw zwarciowych (ponad 40 kA) wyczanych w krtkim czasie (poniej 20 ms), ale bez efektu ograniczajcego, tzn. z przepuszczeniem spodziewanej wartoci prdu zwarciowego udarowego. Naraenia
elektrodynamiczne trzeba te uwzgldnia przy wyborze zasady konstrukcyjnej i techniki montau gowic oraz muf kablowych.
Rola projektanta instalacji i urzdze elektrycznych na og ogranicza si do sprawdzenia,
e najwiksza warto chwilowa prdu zwarciowego, jak dopuszcza aparat bd urzdzenie,
ktre wanie dobiera, a ktra jest nazywana rozmaicie:
znamionowy prd szczytowy (wytrzymywany) Ins rozdzielnicy, transformatora, cznika,
znamionowy prd zaczalny zwarciowy Icm (zdolno zaczania zwarciowa) rozcznika bezpiecznikowego lub wycznika,
znamionowy prd dynamiczny Idyn przekadnika prdowego,
jest nie mniejsza ni najwiksza chwilowa warto prdu zwarciowego, jaka moe si w urzdzeniu pojawi, a jest to:
9 albo prd zwarciowy udarowy ip,
9 albo prd ograniczony io przepuszczony przez ograniczajcy bezpiecznik bd wycznik,
jeli s one zastosowane.

Powinien by zatem speniony warunek

w obwodzie bez ograniczajcego bezpiecznika
lub wycznika
Ins ip

albo

Icm ip

albo

Idyn ip

w obwodzie z ograniczajcym bezpiecznikiem

lub wycznikiem1
Ins io

albo

Icm io

albo

Idyn io

Jeli nie ma pewnoci, e charakterystyki prdu ograniczonego (rys. 19) przedstawione

przez wytwrc ograniczajcych bezpiecznikw bd wycznikw podaj wartoci prdu ograniczonego io z najwiksz dopuszczaln dodatni tolerancj, to w powyszych nierwnociach
zamiast prdu io powinien wystpi iloczyn cio, przy czym warto wspczynnika bezpieczestwa c przyjmuje si z przedziau 1,2 1,5, tym wiksz, im mniejszym zaufaniem obdarza si
wytwrc.
Wszystkie wymienione wyej wielkoci charakteryzujce szczytowy prd wystpujcy
w obwodzie albo wytrzymywany przez aparaty i urzdzenia s wyraone wartoci szczytow
prdu, co niekiedy wbrew obowizujcej zasadzie podkrela si zapisem jednostek [kAmax].

Nie dotyczy samego urzdzenia wyczajcego bezpiecznika lub wycznika ograniczajcego ktre
dobiera si do spodziewanych warunkw zwarciowych.

36

13. Obcialno zwarciowa cieplna urzdze

Przyjmuje si w normach, e energia cieplna wydzielona w czasie trwania zwarcia Tk nie

przekraczajcym 1 lub 5 sekund1 przez rzeczywicie pyncy prd zwarciowy ik (lub prd zwarciowy zastpczy cieplny Ith), ktrej miar jest skutek cieplny (caka Joulea):
Tk

2
2
i k dt = I th Tk

(69)

w caoci zostaje zuyta na adiabatyczne nagrzewanie yy przewodu, uzwojenia lub innego toru
prdowego (o przekroju s i dugoci l) od temperatury przed zwarciem pz do temperatury granicznej dopuszczalnej przy zwarciu dz (tabl. 6)

I 2th Tk
przy czym:

l
sr s

= s l c ( dz pz )

(70)

c ciepo waciwe materiau przewodowego w J/(cm3K),

sr konduktywno materiau przewodowego w temperaturze sr w m/(mm2).

Skoro zakada si liniow zmian rezystancji przewodu bd innego toru prdowego wraz
z temperatur, to dla rozpatrywanego procesu nagrzewania naley przyj zastpcz rezystywno bd konduktywno przewodu w temperaturze bdcej redni arytmetyczn temperatury
pocztkowej i temperatury kocowej:

sr =

pz + dz

(71)

Znajc przyrost temperatury dopuszczalny przy zwarciu dz = dz - pz i wasnoci materiau przewodowego mona obliczy najwiksz dopuszczaln jednosekundow gsto prdu k [A/mm2] czyli redni kwadratow gsto prdu, jak w przewodzie bd innym torze
prdowym mona dopuci podczas zwarcia o czasie trwania Tk = 1 s:

k =

I th
=
s

sr c

dz pz

(72)

Tk

Tablica 7. Najwiksza dopuszczalna jednosekundowa gsto prdu k [A/mm2] dla przewodw

Materia izolacji
polwinit
guma naturalna, guma butylowa,
guma etylenowo-propylenowa

Gsto prdu k [A/mm2] dla przewodw o yach

miedzianych

aluminiowych

115

74

135

87

Przykadowe wartoci najwikszej dopuszczalnej jednosekundowej gstoci prdu dla

przewodw s zestawione w tabl. 7. Mona je obliczy dla dowolnej sytuacji, jeli zna si wartoci liczbowe istotnych parametrw. Na przykad dla przewodw aluminiowych (20 = 34 (
1

W przypadku urzdzenia traktowanego jako ukad cieplnie jednorodny zaoenie nagrzewania adiabatycznego powoduje bd nie wikszy ni 5 % przy obliczaniu przyrostu temperatury, jeeli czas nagrzewania nie przekracza 10 % cieplnej staej czasowej. W normach i przepisach do niedawna za graniczn warto czasu przyjmowano 5 s, a ostatnio 1 s (projekty norm PN-IEC 298, PN-IEC 1330).

37

m)-1, c = 2,48 J/cm3K) o izolacji polwinitowej (pz = dd = 70 C, dz = 160 C) tok oblicze,

wykorzystujcy wzory (71, 60 i 72) jest nastpujcy:
sr =
sr =

k =

pz + dz
2

70 + 160
= 115 o C
2

20
34
1
=
= 24,64 ( m )
1 + ( - 20)
1 + 0,0040 (115 20 )

sr c

dz pz
Tk

24,64 2,48

160 70
= 74 A/mm 2
1

Tablica 8. Najwysze dopuszczalne temperatury elementw urzdze elektroenergetycznych

Element urzdzenia elektroenergetycznego

Linki goe w liniach i stacjach napowietrznych AL
AFL, L
Szyny sztywne goe czone przez docisk
Al
Cu
Szyny sztywne goe czone przez spawanie
Al
Cu

Temperatura graniczna
dopuszczalna
dugotrwale dd przy zwarciu dz
C
C
80
150
80
200
70
200
85
300 2)
100
200
100
300 2)

Przewody i kable o izolacji z gumy naturalnej G uoone na stae

60

130

Przewody uoone na stae i kable o izolacji polwinitowej PVC

70

160

Przewody o izolacji z polwinitu ciepoodpornego klasy Y

A
Przewody o izolacji z gumy etylenowo-propylenowej EPR

90
105
90

200
200
250

Przewody o izolacji z polietylenu sieciowanego PE-X

155

280

Przewody o izolacji z gumy silikonowej

180

250

Kable o izolacji papierowo-olejowej o syciwie zwykym

Un 6 kV
Un = 10 kV

70
60

200
200

Un = 15 kV

50

170

15 < Un 60 kV
Kable o izolacji papierowo-olejowej o syciwie nieciekajcym
Un = 15 kV
Un = 20 kV

45

150

65
65

170
150

Kable o izolacji z polietylenu termoplastycznego PE

65

150

sieciowanego
2

PE-X

90

250 ya robocza
350 ya powrotna

) Jeli tak temperatur dopuszczaj materiay izolacyjne stykajce si z szyn.

) Poza operacjami na liczbach trzeba byo sprawdzi zgodno jednostek, bo wprowadzone dane nie s
wyraone w jednostkach podstawowych ukadu SI.

38

Skutek cieplny dopuszczalny dla przewodu o przekroju s [mm2] wynosi (k s ) 1 [A2s].

Powinien by on nie mniejszy ni skutek cieplny prdu zwarciowego
2

(k s )2 1

(73)

I 2th Tk

Z zalenoci tej mona obliczy przekrj przewodu wymagany ze wzgldu na obcialno zwarciow ciepln

I th
k

Tk
1

lub

1
k

I2t
1

(74)

Druga posta wzoru dotyczy sytuacji, gdy naraenia zwarciowe cieplne s scharakteryzowane wartoci I2t wyczania bezpiecznika albo wycznika (cak Joulea wyczania).
Jedynka w mianowniku wyraenia podpierwiastkowego oznacza czas 1 s, ktrego dotyczy
gsto prdu k, i pozostaa tam dla zgodnoci jednostek. W normie IEC 60364, a nastpnie w
wielu publikacjach do niej si odwoujcych, o tej jednej sekundzie zapomniano, wobec czego
gstoci prdu trzeba byo przypisa dziwaczn jednostk A s mm 2 i aby unikn miesznoci gsto prdu nazwano wspczynnikiem k. To jeden ze sposobw odzwyczajania od mylenia elektrykw zmuszonych do korzystania z normalizacji midzynarodowej.
Znajc najwiksz dopuszczaln jednosekundow gsto prdu k, w razie potrzeby mona
poda najwiksz dopuszczaln gsto prdu kk dla dowolnego czasu trwania zwarcia Tk 5 s

kk = k

1
Tk

(75)

Na przykad, jeeli najwiksza dopuszczalna jednosekundowa gsto prdu wynosi k =

74 A/mm2, to najwiksza dopuszczalna gsto prdu w czasie 0,1 s wynosi
k 0,1s = k

1
1
= 74
= 234 A/mm 2
Tk
0,1

Zarwno naraenia zwarciowe cieplne stwarzane przez prd zwarciowy, jak i obcialno
zwarciowa cieplna urzdze s scharakteryzowane par wartoci prd/czas albo ich kombinacj
skutkiem cieplnym I2t. Projektant instalacji i urzdze elektrycznych tak dobiera ich elementy
i cae zestawy, aby wytrzymywany przez nie skutek cieplny I2t by nie mniejszy ni skutek
cieplny prdu zwarciowego (wzr 69) bd nie mniejszy ni caka Joulea wyczania I2tw ograniczajcego bezpiecznika albo wycznika, jeeli s zastosowane.
Dla wielu aparatw i urzdze (cznik1, przekadnik prdowy, transformator, rozdzielnica) okrela si prd znamionowy krtkotrway wytrzymywany w okrelonym krtkim czasie n
sekund2; jest on te nazywany prdem znamionowym n-sekundowym. Ten prd i ten czas
tworz wspomnian par wartoci okrelajc obcialno zwarciow ciepln wymienionych
aparatw i urzdze.
Przy przepywie duego prdu zwarciowego wystpuj jednoczenie zwikszona temperatura i due siy elektrodynamiczne, na przykad:
na szyny dziaaj due siy elektrodynamiczne, a zarazem wskutek nagrzania do temperatury
dopuszczalnej przy zwarciu maleje ich wytrzymao mechaniczna,
1

Nie dotyczy wycznikw, ktre nie maj wyzwalaczy zwarciowych zwocznych i nie musz pozostajc w stanie zamknitym wytrzymywa przez okrelony czas przepyw prdu zwarciowego.
Czas ten wytwrca aparatu lub urzdzenia dokadnie okrela; na og jest to warto z przedziau
n = 0,5 3 s.

39

siy elektrodynamiczne zestykowe osabiaj docisk zestykw cznika1, przez ktre pynie
duy prd i bez tego wywoujcy zwikszony przyrost temperatury.

Zatem obcialno zwarciowa wielu urzdze, zwaszcza cznikw, i inne skutki przepywu prdu zwarciowego zale od zoonej jednoczesnej gry zjawisk cieplnych i elektrodynamicznych. Nie jest tak, jak si potocznie sdzi, e o wartoci prdu szczytowego wytrzymywanego decyduj tylko zjawiska elektrodynamiczne, a o wartoci prdu znamionowego n-sekundowego tylko zjawiska cieplne.
14. Zwarciowa zdolno wyczania

Jak wspomniano w rozdz. 6, z fizyki gaszenia uku wynika, e przy danym napiciu wyczeniowym Ue i charakterze obwodu (cos lub R/X) bieca warto skuteczna prdu wyczeniowego w chwili zaponu uku tmin, czyli prd wyczeniowy niesymetryczny
I basym =

I 2AC + i 2DC

(76)

oddaje naraenie wycznika bd bezpiecznika w procesie wyczania i charakteryzuje ich

zdolno wyczania, wiadczy o tym, czy potrafi one poprawnie zgasi uk i wyczy prd.
Wystpujca we wzorze (76) bieca warto skuteczna skadowej okresowej prdu IAC przy
zwarciu odlegym jest niezmienna w czasie trwania zwarcia i rwna prdowi zwarciowemu pocztkowemu I k" .
Aby uatwi dobr aparatw niskonapiciowych, naraenia wycznikw i bezpiecznikw
charakteryzuje si tylko wartoci skuteczn skadowej okresowej prdu zwarciowego [5]. Informacja o wartoci skadowej nieokresowej jest ukryta w wartoci wspczynnika mocy obwodu zwarciowego i na jej podstawie ustala si warunki, w jakich bada si zdolno wyczania ze
stosownym udziaem skadowej nieokresowej iDC. Udzia tej skadowej ma najwiksze znaczenie
w przypadku wycznikw i bezpiecznikw ograniczajcych.
Rozwaania komplikuj si przy zwarciach bliskich, z duym udziaem zanikajcego prdu zwarciowego okresowego IAC generatorw i/lub silnikw. Prd znamionowy wyczalny wycznika ograniczajcego Ic porwnuje si wtedy z sumarycznym prdem zwarciowym okresowym wszystkich rde w chwili wystpienia prdu udarowego, tzn. w obwodzie o charakterze
indukcyjnym po upywie p okresu od chwili powstania zwarcia: Ic (IAC)T/2.
Wytwrca na og podaje dwie wartoci znamionowego prdu wyczalnego wycznikw, czyli ich zwarciowej zdolnoci wyczania:
znamionowy prd wyczalny graniczny Icu (rated ultimate short-circuit breaking capacity), jaki wycznik potrafi wyczy w cyklu wy-t-za-wy (t czas przerwy midzy kolejnymi czeniami), po czym moe by niezdolnym do dalszej pracy,
znamionowy prd wyczalny eksploatacyjny Ics (rated service short-circuit breaking capacity), jaki wycznik potrafi wyczy w cyklu wy-t-za-wy-t-za-wy, pozostajc zdolnym
do cigego przewodzenia prdu znamionowego.
Znormalizowane [5] wartoci stosunku Ics/Icu s nastpujce: 0,25, 0,50, 0,75 i 1,00 (25,
50, 75 i 100 %)2. Znamionowy prd wyczalny eksploatacyjny Ics stanowi podstaw doboru
wycznikw, ktrym stawia si wysokie wymagania co do niezawodnoci dziaania, w innych
sytuacjach moe wystarczy dobr podug wartoci znamionowego prdu wyczalnego granicznego Icu. Dla przykadu, w instalacjach okrtowych dobr wycznikw wedug prdu Ics jest
wymagany w obwodach prdnic, a zalecany w innych obwodach [12].
1
2

W konstrukcjach adynamicznych toru prdowego moe to by kompensowane przez siy elektrodynamiczne ptlowe.
Warto 0,25 (25 %) dotyczy tylko wycznikw kategorii uytkowania A, ktre nie maj wyzwalaczy
zwarciowych zwocznych i nie musz wytrzymywa w stanie zamknitym duszego przepywu prdu
zwarciowego.

40

Znamionowy prd wyczalny bezpiecznikw (przy Ue = , cos = ) porwnuje

si z prdem zwarciowym pocztkowym I k" w obwodzie, ktrego:
napicie znamionowe jest nie wiksze ni Ue, ale te nie jest znacznie mniejsze,
zwarciowy wspczynnik mocy cos jest nie mniejszy, ni ten, przy ktrym jest gwarantowana zdolno wyczania.
Przykad 1

W stacji transformatorowo-rozdzielczej s dwa transformatory 15/0,42 kV o danych, jak

na rys. 31. cznik sekcyjny jest normalnie otwarty, nie przewiduje si rwnolegej pracy transformatorw. Naley okreli wymagania z tytuu narae zwarciowych dla wyposaenia linii
odpywowej 1 z wycznikiem wybiorczym o czasie wyczania 0,2 s oraz linii 2 z rozcznikiem bezpiecznikowym. Prd szczytowego obcienia obu linii IB nie przekracza 140 A i wystarczaj czniki oraz bezpieczniki o prdzie znamionowym cigym 160 A. Obie linie maj by
wykonane jako kablowe przy uyciu kabli YAKY 4...mm2 uoonych bezporednio w ziemi.
Obie linie maj niewielk dugo i o wymaganym przekroju ich przewodw nie decyduje dopuszczalny spadek napicia.
W razie uszkodzenia jednego z transformatorw przyczone do jego sekcji szyn waniejsze linie odpywowe moe zasila ssiedni czynny transformator. Wyposaenie wszystkich linii
odpywowych powinno by zatem dobrane do warunkw zwarciowych wystpujcych podczas
zasilania normalnego bd awaryjnego z transformatora o wikszej mocy.

15 kV

15/0,42 kV
400 kVA
ukr = 0,045
Pobczn = 6,00 kW

sekcja I

S"kQ = 250 MVA

15/0,42 kV
630 kVA
ukr = 0,045
Pobczn = 9,45 kW

sekcja II

230/400 V

Rys. 31. Ukad pocze

stacji
transformatoroworozdzielczej z przykadu 1.
1

Obliczeniowym miejscem zwarcia s szyny niskiego napicia stacji; przy zwarciu na pocztku linii odpywowej spodziewany prd zwarciowy bdzie mia zblion warto. Wszystkie
impedancje zostan sprowadzone do poziomu napicia odpowiadajcego obliczeniowemu miejscu zwarcia. Warto napicia jest wpisywana pogrubion czcionk, aby podkreli, e nie
omykowo wystpuje raz napicie znamionowe sieci 400 V, a w innych przypadkach przy obliczaniu parametrw transformatora z jego danych znamionowych i przy przeliczaniu impedancji
ze strony pierwotnej na wtrn wedug przekadni transformatora napicie znamionowe wtrne
transformatora 420 V. Podobnie, wspczynnik korekcyjny siy elektromotorycznej cmax przyjmuje dwie rne wartoci: 1,10 w odniesieniu do prdu zwarciowego i mocy zwarciowej na szynach 15 kV oraz 1,00 w odniesieniu do prdu zwarciowego po stronie 400 V.

41

Impedancja poprzedzajcego ukadu zasilania i jej skadowe (wzory 16, 17, 65) wynosz
Z kQ =

c max U 2n1
S"kQ

2
U
1,10 (15000) 420
rT2 =

= 0,000776
250 10 6
15000
U rT1
2

XkQ = 0,995 ZkQ =0,9950,000706 = 0,000772

RkQ = 0,1 XkQ = 0,10,000637 = 0,000077

Impedancja transformatora i jej skadowe (wzory 5458) wynosz

u
u Xr =

Rr

obc zn

rT

9, 45
= 0,015
630

u 2kr u 2Rr = 0,045 2 0,015 2 = 0,042

X kT = u Xr

U 2rT
420 2
= 0,042
= 0,01176
S rT
630 10 3

R kT = u Rr

U 2rT
420 2
= 0,015
= 0,0042
S rT
630 10 3

Z kT = u kr

U 2rT
420 2
= 0,045
= 0,0126
S rT
630 10 3

Cakowita impedancja obwodu zwarciowego wynosi

Xk = XkQ + XkT = 0,000772 + 0,01176 0,01253
Rk = RkQ + RkT = 0,000077 + 0,0042 = 0,00428
Zk =

R 2k + X 2k =

0,00428 2 + 0,012532 = 0,01324

Prd zwarciowy pocztkowy ma warto

I "k =

c max U n
3 Zk

1,00 400
3 0,01324

= 17442 A 17,5 kA

Prd zwarciowy udarowy zostanie obliczony (wzory 20 i 21) w oparciu o dokadny stosunek R/X obwodu zwarciowego (R/X 0,342, cos = 0,32, T 9,3 ms)
= 1,02 + 0,98 e

R
X

= 1,02 + 0,98 e

0,00428
0,01253

= 1,36

i p = 2 I "k = 1,36 2 17,5 = 33,66 34,0 kA

Warunki zwarciowe w obwodzie 1, zabezpieczonym wycznikiem wybiorczym

Jest potrzebny wycznik kategorii uytkowania B [5], o nastpujcych parametrach charakteryzujcych jego obcialno zwarciow
Znamionowy prd wyczalny zwarciowy (eksploatacyjny) Ics I k" = 17,5 kA przy napiciu
wyczeniowym 420 V, cos 0,32,
Znamionowy prd szczytowy i znamionowy prd zaczalny zwarciowy Icm ip = 34 kA,

42

Znamionowy prd krtkotrway wytrzymywany Icw I k" = 17,5 kA w czasie 0,25 s1.

Ponadto dobierany wycznik powinien spenia inne wymagania, nie zwizane z obcialnoci zwarciow, a dotyczce np. znamionowego napicia izolacji (Ui 420 V) i znamionowego prdu cigego (Iu 160 A).
Inne elementy obwodu, usytuowane za wycznikiem, ktry nie dziaa ograniczajco, dobiera si rwnie do spodziewanych warunkw zwarciowych okrelonych przez wartoci
prdu udarowego ip = 34 kA,

( )

skutku cieplnego I th2 Tk I k"

Tk = 17500 2 0,20 = 61.250.000 A 2 s przy czym zaoono,

i I th I k , bo czas trwania zwarcia (0,20 s) przekracza 10-krotn warto elektromagnetycznej staej czasowej obwodu zwarciowego (T 0,0093 s).
"

Przekadniki prdowe powinny mie

znamionowy prd dynamiczny: Idyn ip = 34 kA,
znamionowy krtkotrway prd cieplny (1-sekundowy) IthTI 8 kA, co wynika z nastpujcego rozumowania

I 2thTI 1 I 2th Tk

wobec czego

I thTI

I 2th Tk
=
1

61.250.000
= 7826A 8 kA
1

Kabel YAKY 4 ... mm2 uoony bezporednio w ziemi ze wzgldu na obcialno dugotrwa powinien mie przekrj co najmniej 70 mm2 (Iz = 205 A). Natomiast ze wzgldu na
nagrzewanie przy przepywie prdu zwarciowego wymagany przekrj wynosi a

lub

1
k

I th
k

I 2th Tk
1 61.250.000
=
= 105,8 mm 2 120 mm 2
1
74
1

Tk
17.500 0,2
=
= 105,8 mm 2 120 mm 2
1
74
1

Warunki zwarciowe w obwodzie 2 zabezpieczonym rozcznikiem bezpiecznikowym z wkadkami bezpiecznikowymi ograniczajcymi gG 160 A
Urzdzenie wyczajce dobiera si do spodziewanych warunkw zwarciowych, tzn. bez
uwzgldniania efektu ograniczajcego. Jest zatem potrzebny rozcznik bezpiecznikowy o nastpujcych parametrach charakteryzujcych jego obcialno zwarciow (w powizaniu z wkadkami gG o prdzie znamionowym Inb 160 A)
Znamionowy prd szczytowy i znamionowy prd zaczalny Icm ip = 34 kA,
Znamionowy prd ograniczony wytrzymywany I I k" = 17,5 kA,

Znamionowy prd wyczalny zwarciowy (wkadek bezpiecznikowych) Icn I k" = 17,5 kA

przy napiciu wyczeniowym 420 V, cos 0,32.

Ponadto dobierany rozcznik powinien spenia inne wymagania, nie zwizane z obcialnoci zwarciow, a dotyczce znamionowego napicia izolacji (Ui 420 V), znamionowego
prdu cigego (Iu 160 A), znamionowego prdu czeniowego zestykw czeniowych
(Ie > 160 A) przy znamionowym napiciu czeniowym (Ue 420 V) i okrelonej kategorii uyt1

Wytwrca podaje warto (wartoci) prdu Icw dla czasu (czasw) 0,05; 0,1; 0,25; 0,5; 1 s. Wprawdzie
czas trwania zwarcia w rozpatrywanym przykadzie wynosi 0,20 s, ale w przypadku cznikw zestykowych przeliczenia Icw na inny czas ni podany przez wytwrc wolno dokona wedug zasady na2
grzewania adiabatycznego ( I cw
t = const ) tylko w odniesieniu do czasw duszych ni podany przez
wytwrc. W przypadku czasu krtszego Icw = idem, zatem Icw0,20 = Icw0,25.

43

kowania AC-XXX.
Inne elementy obwodu, usytuowane za rozcznikiem, dobiera si do warunkw zwarciowych ograniczonych przez bezpieczniki. Przy prdzie pocztkowym spodziewanym
I k" = 17,5 kA wkadki gG 160 A przepuszczaj prd ograniczony io = 11 kA (rys. 19) i przepuszczaj skutek cieplny (cak Joulea) nie przekraczajcy I2tw = 185000 A2s = 185 kA2s (tabl. 3).
Przekadniki prdowe powinny mie
znamionowy prd dynamiczny: Idyn io = 11 kA,
znamionowy krtkotrway prd cieplny (1-sekundowy) IthTI 0,5 kA, co wynika z nastpujcego rozumowania

2
thTI

1 I t w
2

I2t w
=
1

I thTI

wobec czego

185000
= 430A 500 A
1

Kabel YAKY 4 ... mm2 uoony bezporednio w ziemi ze wzgldu na obcialno dugotrwa powinien mie przekrj co najmniej 70 mm2 (Iz = 205 A). Natomiast ze wzgldu na
nagrzewanie przy przepywie prdu zwarciowego wystarczyby przekrj zaledwie
1
s
k

I2t w
1 185000
=
= 5,8 mm 2 6 mm 2
74
1
1

Porwnanie wymaga stawianych obcialnoci zwarciowej elementw obwodw 1 i 2

dowodzi, jak powane korzyci daje uycie urzdze wyczajcych ograniczajcych.
Uwaga. Gdyby prd zwarciowy pocztkowy w powyszym przykadzie oblicza z impedancji obwodu
zwarciowego, bez rozdzielania jej na skadowe: Zk = ZkQ + ZkT = 0,000776 + 0,0126 0,01338 , wynik
byby nastepujcy:
I "k =

c max U n
3 Zk

1,00 400

3 0,01338

= 17260 A 17,3 kA

Bd z tytuu przyjtego uproszczenia byby mniejszy ni 1 %, czyli bez znaczenia, ale nie dysponujc dokadn wartoci stosunku R/X nie sposb poprawnie obliczy warto prdu udarowego ip.

Przykad 2

Jak zmieniyby si wymagania stawiane wyposaeniu linii odpywowych 1 i 2 z przykadu 1, gdyby do sekcji I szyn zbiorczych (rys. 31) byy przyczone krtkimi kablami 3 silniki
szybkoobrotowe (p = 1) o mocy znamionowej PrM = 30 kW, prdzie znamionowym IrM = 53 A
i wzgldnym prdzie rozruchowym iLR = 6?
Ze wzoru (38) mona obliczy impedancj zwarciow jak przedstawia kady z silnikw:
ZM =

1
i LR

U 2rM
S rM

1
i LR

U rM
3 I rM

1 400

= 0,7262
6 3 53

Prd zwarciowy pocztkowy grupy 3 silnikw wynosi (wzr 39):

I "kM = 3

c max U n
3 ZM

= 3

1,0 400
3 0,7262

= 954 A

a ich prd zwarciowy udarowy (wzr 42):

i pM = M 2 I "kM = 1,3 2 954 1750 A

Warunki zwarciowe w obwodzie 1, zabezpieczonym wycznikiem wybiorczym, ulegn

44

nastpujcej modyfikacji: wymagana zwarciowa wytrzymao elektrodynamiczna wycznika i

przekadnikw wzronie od poprzedniej wartoci ip = 34 kA do wartoci powikszonej o udzia
silnika w prdzie udarowym (ipM 1,8 kA), tzn. do wartoci 35,8 kA.
Mona pomin udzia silnikw w skutku cieplnym prdu zwarciowego. Nie maj one te
wpywu na wymagany prd wyczalny wycznika wybiorczego o czasie wyczania 0,2 s, tzn.
o czasie do chwili rozdzielenia stykw tmin 0,18 s. Z rys. 15 wynika warto wspczynnika
q = 0, co oznacza (wzr 42), e w chwili tmin, kiedy otwieraj si styki wycznika nie pynie ju
prd zwarciowy od silnikw (por. rys. 4).
Warunki zwarciowe w obwodzie 2 zabezpieczonym rozcznikiem bezpiecznikowym z
wkadkami bezpiecznikowymi ograniczajcymi gG 160 A ulegn nastpujcym modyfikacjom.
Wymagany znamionowy prd wyczalny wkadek bezpiecznikowych wzronie do poziomu
17,5 + 0,954 18,5 kA, a wymagany znamionowy prd szczytowy i znamionowy prd zaczalny rozcznika do poziomu 35,8 kA.
Prd ograniczony wkadek bezpiecznikowych io jest w przyblieniu proporcjonalny do
spodziewanego prdu zwarciowego w potdze 1/3. Zatem zwikszeniu w obwodzie za bezpiecznikiem prdu spodziewanego w stosunku 18,5/17,5 = 1,06, tzn. o 6 %, odpowiada zwikszenie
prdu ograniczonego w stosunku 3 1,06 = 1,02 , tzn. zaledwie o 2 %, a wic w stopniu pomijalnym. Nie ulegaj zatem dostrzegalnej zmianie wymagania co do wytrzymaoci zwarciowej
przekadnikw.
Przykad 3

Okreli wymagany prd wyczalny wycznikw i bezpiecznikw w obwodach odpywowych rozdzielni gwnej statku naraonych na przepyw prdu zwarciowego o przebiegu
przedstawionym na rys. 5.
Jest to przypadek zwarcia bliskiego; w czasie jego trwania skadowa okresowa prdu
zwarciowego IAC maleje od wartoci pocztkowej I k" = 99 kA (w chwili t = 0) do wartoci
ustalonego prdu zwarciowego.
300

kA
2 2 I AC = 204 kA

i sum( t ) 200
i 1( t )
i 2( t )
i dc( t )

100

Rys. 32. Sposb okrelania wymaganej zdolnoci wyczania wycznikw bezzwocznych na podstawie
reprezentatywnego oscylogramu prdu przy zwarciu bliskim (por. rys. 5)

100

0.05

0.1

W chwili t = T/2, kiedy wystpuje prd udarowy ip = 178 kA (rys. 32) z odlegoci midzyobwiedniowej (204 kA) mona wyznaczy warto skadowej okresowej prdu zwarciowego

I AC =

204
= 72 kA
2 2

45

Warto ta stanowi podstaw doboru zdolnoci wyczania wycznikw o dziaaniu bezzwocznym, ktrych zestyki otwieraj si w pierwszym pokresie przebiegu prdu. Zatem w
obwodach, od ktrych wymaga si duej cigoci zasilania, potrzebne s wyczniki, ktrych
znamionowy prd wyczalny eksploatacyjny Ics wynosi co najmniej 72 kA i jest gwarantowany
przez wytwrc w obwodzie o napiciu 440 V, 60 Hz, o zwarciowym wspczynniku mocy
cos 0,18. Ten ostatni warunek jest kopotliwy, bo w zastosowaniach ldowych nie zdarza si
zwarciowy wspczynnik mocy niszy ni 0,20 i w katalogach wytwrcy nie gwarantuj zdolnoci wyczania przy niszych wartociach cos. Potrzebne bd dodatkowe prby zdolnoci
wyczania, a co najmniej deklaracja wytwrcy, ktry j zagwarantuje na podstawie analizy
wczeniej przeprowadzonych prb i stwierdzonego marginesu bezpieczestwa.
300

2 2 I AC = 280 kA

kA
i sum( t ) 200
i 1( t )
i 2( t )
i dc( t )

100

Rys. 33. Sposb okrelania wymaganej zdolnoci wyczania bezpiecznikw na podstawie reprezentatywnego
oscylogramu prdu przy zwarciu bliskim (por. rys. 5)

100

0.05

0.1

Zdolno wyczania bezpiecznikw, w ktrych czas do chwili zaponu uku przy wyczaniu najwikszego spodziewanego prdu zwarciowego jest znacznie krtszy ni w wyczni"

kach, dobiera si do pocztkowego prdu zwarciowego I k (rys. 33):

I AC = I "k =

280
2 2

= 99 kA

Powinna ona zatem wynosi co najmniej 100 kA i powinna by gwarantowana w obwodzie 440 V, 60 Hz, o wspczynniku mocy cos = 0,18 lub mniejszym.
Literatura
1. Burke J. J., Lawrence D. J.: Characteristics of fault currents on distribution systems. IEEE
Trans. PAS, 1984, nr 1, s. 1-6.
2. Kny K.-H.: Kurzschluss-Schutz in Gebuden. Planung, Errichtung, Prfung. Verlag Technik,
Berlin, 2000.
3. prPN/E-05002 (1992): Urzdzenia elektroenergetyczne. Obliczanie prdw zwarciowych
w sieciach trjfazowych prdu przemiennego.
4. PN-90/E-05025: Obliczanie skutkw prdw zwarciowych.
5. PN-90/E-06150/20: Aparatura rozdzielcza i sterownicza niskonapiciowa. Wyczniki.
6. PN-72/E-90038: Elektroenergetyczne przewody goe. Szyny miedziane sztywne.
7. PN-72/E-90039: Elektroenergetyczne przewody goe. Szyny aluminiowe sztywne.
8. PN-87/E-90054: Przewody elektroenergetyczne oglnego przeznaczenia do ukadania na
stae. Przewody jednoyowe o izolacji polwinitowej.
9. PN-83/E-90150: Kable i przewody elektryczne. Wasnoci drutw miedzianych.
10. PN-83/E-90151: Kable i przewody elektryczne. Wasnoci drutw aluminiowych.
11. PN-76/E-90250: Kable elektroenergetyczne o izolacji papierowej i powoce metalowej na

46

napicie znamionowe nie przekraczajce 23/40 kV. Oglne wymagania i badania.

12. PN-IEC 92-202 (grudzie 1994): Instalacje elektryczne na statkach. Projektowanie systemu.
Zabezpieczenia.
13. IEC 555-2: Disturbances caused by equipment connected to the public low-voltage system.
Limits concerning harmonic currents for equipment having an input current up to and including 16 A per phase.
14. IEE On-Site Guide to BS 7671 : 1992. Requirements for Electrical Installations (Revised
June 1998 to incorporate Amendment No 2 to BS 7671). The Institution of Electrical Engineers. London, 1998.
15. Technische Anschlubedingungen fr den Anschlu an das Niederspannungsnetz. TAB
2000. Verband der Elektrizittswirtschaft VDEW e.V. Frankfurt am Main, 2000.

Dane bibliograficzne:
Musia E.: Prdy zwarciowe w niskonapiciowych instalacjach i urzdzeniach prdu przemiennego. Biul. SEP INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych 2001, nr 40,
s. 3-50.
Artyku wyrniony II nagrod przez Jury Konkursu im. Prof. Mieczysawa Poaryskiego na
najlepsze artykuy opublikowane w czasopismach SEP w 2001 roku.