Professional Documents
Culture Documents
104-119 Gulay
104-119 Gulay
ENDSTRYEL RETMDE
GEN TEKNOLOJLER
Glay ZCENGZ*
Modern biotechnology is now over 25 years old. In 1972, the
birth of recombinant DNA technology propelled biotechnology
to new heights and led to the establishment of a new industry.
Within four years of the discovery of recombinant DNA
technology, genetically engineered bacteria were making
human insulin and human growth hormone. This led to an
explosion of investment activity in new companies, mainly
dedicated to the innovation via genetic approaches in
pharmaceutical, food, beverage and many other sectors.
Giri
nsanolu mikroorganizmalar yzyllardr kendi yarar iin kullanmaktadr. Bu srete, bilimsel gelimelerin mikroorganizmalarn
rolnn anlalabilmesine izin vermesiyle birlikte biyoteknoloji
terimi ilk kez 1919da kullanlm ve faydal rnlerin ham
materyalden canl organizmalar tarafndan oluturulmas eklinde
tanmlanmtr. Gnmzde bu tanm, canl organizmalarn ya da
onlarn rnlerinin insan yaamn ve evresini olumlu ynde deitirecek biimde kullanlmasn salayan teknolojileriin bir toplamn ierecek ekilde geniletilmi, ounlukla gen teknolojileri ve genetik
rekombinasyon (genetik materyalin yenibileimi) terimleri ile birlikte
kullanlr hale gelmitir. Mikroorganizmalarn (bakteriler, mayalar, kf
ve dier mantarlar, algler) metabolik aktiviteleri sonucu faydal rnler
(metabolitler) oluturmalarna dayanan ve fermentasyon endstrisi ad
verilen sektrn nemi, temelini oluturan mikroorganizmalarn 5 ayr
zelliinden kaynaklanmaktadr: (1) Hcre yzey alannn hcre
hacmine oran yksek olduundan, mikroorganizmalar besinleri hzla
hcre iine alabilir, bylece hzl reyebilir ve ksa srede bol miktarda
rn oluturabilirler, (2) Biyokimyasal aktiviteleri mthi bir eitlilik
gsterir, dolays ile ok eitli rnlerin elde edilmesinde kullanlabilirler, (3) Farkl evresel ortamlara kolaylkla uyum gsterebilirler, bu
nedenle doadan elde edilen mikroorganizmalar rahatlkla bir labaratuvarn kltr iesinde ya da bir fabrikann fermentr adn verdiimiz
byk retim tanklarnda ucuz besin maddeleri kullanlarak retilebilirler, (4) Bileiklerin aktif ve inaktif formlarnn kark olarak sentezlendii kimyasal sentezin aksine, mikroorganizmalarn biyosentezle
oluturduklar bileikler genellikle aktif formdadr, ve (5) Hcrelerini ya
*
Avrasya Dosyas, Molekler Biyoloji ve Gen Teknolojileri zel, Sonbahar 2002, Cilt: 8, Say: 3, s. 104-119.
AVRASYA DOSYASI
105
106
mann ve/veya rnn kalitesinin deitirilmesi ve iyiletirilmesi, organizmann ucuz besin maddelerini kullanabilmesinin salanmas, istenmeyen yan rnlerin oluumunun engellenmesi, rn miktarnn
arttrlmas ve sonuta maliyetin azaltlmas bakmndan ok nemlidir.
Yine rekombinant DNA teknikleri kullanlarak, evreyi kirleten toksik
atklar paralayacak (biyoremediasyon ilemleri) endstriyel mikroorganizmalar gelitirilmektedir.
Mikroorganizmalar, enerjilerini gereksiz yere harcamamak iin,
hcrelerindeki metabolik aktiviteleri katalizleyen enzimlerin ve
dolaysyla metabolik yollarn ara bileiklerinin sentezini eitli metabolik ve genetik mekanizmalar kullanarak sk bir kontrol altnda tutarlar.
Dolaysyla, endstriyel retimde daha iyi verim elde etmek zere
mikroorganizma gelitirilmesinin balca yolu bu kontrollar yok etmektir. Bunun en etkin yolu ise organizmann genetik yapsnda deiiklikler yapmak, onu yeniden programlamaktr. Genetik deiiklikleri 3
ekilde elde etmek mmkndr:
1. Mutasyonlarn indklenmesi: Genetik materyaldeki kalc
deiikliklere mutasyon ad verilir. Mutasyonlarn ortaya kmas iin,
hcre populasyonu mutasyonlara neden olan fiziksel ya da kimyasal
ajanlara maruz braklr. Mutasyonlar pratik olarak organizmann sahip
olduu her gende eit olaslkla ortaya kabileceinden mutasyon
ileminden sonra hcreler taranarak istenilen zellikleri kazanm
mutant organizmalarn seimi gereklidir.
2. Genetik rekombinasyon: Bir mikrop hcresinden dierine genetik
maddenin aktarlmasdr. Mikroorganizmalarda istenilen karakterlerin
yeni kombinasyonlarnn oluturulmasnda kullanlr.
3. Rekombinant DNA teknikleri (genetik mhendislii, gen
maniplasyonu): Hcreden izole edilmi DNA molekllerini test tp
ierisinde eitli yntemlerle maniple etmek suretiyle istenilen zellikleri kazanm yeni DNA molekllerinin oluturulmasn ierir. Gen
klonlamas, maniple edilmi DNA molekllerinin vektr ad verilen
uygun bir tayc DNA molekl ierisine yerletirilip uygun bir konakya aktarlmasn, bu konakda oaltlmasn ve ona daha nceden
sahip olmad zelliklerin kazandrlmasn, ayrca klonlanan genin
rnnn o organizmada yksek seviyede ifade edilmesini (sentezlenmesini) ierir. Gen teknolojileri balca klonlama, DNA sentezi, DNA dizi
analizi, blge hedefli mutasyonlar, kombinatoryal protein mhendislii,
DNA karmas (shuffling), ynlendirilmi protein evrimi gibi yntem ve
stratejileri ierir.
AVRASYA DOSYASI
107
Canl hcrelerinde genetik materyalin deiiklie uramas ve istenilen karakterlerin kendiliinden ortaya kmas son derece yava bir
biimde gereklemektedir. Yukarda sz edilen yntemlerin tm bu
deimeyi hzlandrmay amalamakta olup ilerinde hedefe en yakn
ve etkin olan hcreler yerine dorudan DNAnn maniple edildii
genetik mhendisliidir. Bu teknoloji, gereksinim duyulan genetik
deiikliin olmas gerektii yerde meydana gelmesini salar, dier iki
teknik gibi istenilen deiikliin yansra istenmeyen ve/veya zararl
deiikliklerin/kombinasyonlarn ortaya kmas riskini tamaz.
Aada, gen teknolojisinin endstriyel retimdeki nemi rn ya
da ilem baznda rneklerle aklanmaktadr. Gen teknolojisinin tp ve
eczaclktaki etkileri derginin yine bu saysndaki bir dier makalenin
konusu olduundan, antibiyotikler ve benzeri metabolitler dndaki
rnler iin mevcut uygulamalara yukarda zetlendiinden fazla yer
verilmeyecektir.
Etil Alkol
Etil alkol, eitli mikroorganizmalarn ekerleri fermente ederek
oluturduklar nemli bir rndr. Etil alkoln gnmzde
petrokimyasal etilenden sentetik olarak retimi ylda sadece 1 milyon
ton iken, maya hcreleri kullanlarak fermentasyonla retimi ylda 4
milyon tonu bulmaktadr. Maya hcreleri 5 gnlk bir fermentasyonla
% 10-12 dzeyinde etil alkol retirler, daha sonra bu seviyede alkol
retici hcrelere toksik olduundan hcre oalmas durur ve fermentasyon sona erer. Bira, arap gibi alkoll ikilerde bulunan, kimya
endstrisinde kullanlan, farmastikler ve temizlik malzemelerine
katlan etil alkol, bu uygulamalarn yansra, hava kirliliine neden olan
benzine alternatif bir yakt olarak ok nemli bir endstriyel rndr.
Etil alkol endstrisi, gen teknolojilerinden ok byk yararlar beklenen
alanlardan birisidir. Tarmsal atklar ve bitki biyoktleleri gibi
yenilenebilir maddeler hammadde olarak kullanlp etil alkol retilmesi
ekonomik olarak ok caziptir. Ancak sellozik yapdaki bitki
biyoktleleri maya hcreleri sellozu paralayamadndan bu hcreler
tarafndan dorudan besin kayna olarak kullanlamamaktadr.
Biyoktlenin kimyasal ya da enzimatik yntemlerle n ilemden geirilmesi ve oluan ekerlerin besin kayna olarak kullanlmas ise maliyeti
ykseltmektedir. Sellozu paralayabilen, etanol reten, oksijensiz
ortamda ve yksek scaklkta reyen bir bakteri tr bu anlamda maya
hcrelerine alternatif bir reticidir. Ancak bu tip bakteriler etil alkoln
yansra eili organik asitler de rettiklerinden etanol verimi dk
olmaktadr. Gnmzde gen teknolojileri kullanlarak sz edilen bak-
108
AVRASYA DOSYASI
109
miktarlarda, ancak kristal formdaki lizin, methionin, triptofan ve treonini uygun oranlarda ierecek ekilde formle edilmektedir. Bu yolla
daha pahal olan ham protein kaynaklarnn kullanm azaltlabildii
gibi, hayvan performans arttrlmakta, bunlarn yansra evreye verilen
atk azot miktar daha az olmaktadr.
Son yllarda, rekombinant DNA teknolojisi amino asit ve vitamin retimi zerine nemli etkiler yapmaya balamtr. Bu metabolitler ok
basamakl metabolik yollarn rn olup, biriken metabolitlerin
metabolik yolun ilk basaman katalizleyen enzimin sentezini
basklamas ya da mevcut enzimi inhibe etmesi biyosentezlerini
snrlayan en nemli faktrdr. Bu nedenle, yaplan genetik manipulasyonlar ncelikle geleneksel mutajenez metodlaryla mevcut organizmalarda son rn basklamas ve inhibisyonunun engellenmesi,
daha sonra da rekombinant DNA, yani gen klonlama teknikleriyle
biyosentetik enzimleri kodlayan genlerin kopya saysnn arttrlmasn
iermektedir. Bu yntemlerle lizinin endstriyel retimi 170 g/L gibi
olduka yksek bir deere (0.54 mol/mol glikoz) karlmtr. Bu
amino asitin yllk retimi 350 bin ton olup pazar 600 milyon dolardr.
Yine ayn yntemlerle 100 g/L treonin, 40 g/L izolsin, 34 g/L lsin, 31
g/L valin, 28 g/L fenilalanin, 58 g/L triptofan, 26 g/L tirozin, 100 g/L
prolin, 65 g/L arjinin ve 40 g/L histidin retebilen mikroorganizmalar
gelitirilmitir. retim miktarlarna ve/veya market deerlerine
bakldnda ise, tablo yledir: fenilalanin, 13000 ton, 198 milyon
dolar; aspartik asit, 43 milyon dolar; izolsin, 400 ton. Vitaminlerden
riboflavin (Vitamin B2) retiminde gnmzde ana rota fermentasyondur. Yine genetik manipulasyonlarla 30 g/L ribofavin reten organizmalar gelitirilmitir. ngilterede rekombinant bir bakteri ile retilen
riboflavin 1997 ylnda onay almtr. Vitamin B12 ise 150 mg/L
seviyesinde retilmekte olup her yl 3 tonluk retime ve 71 milyon
dolarlk bir pazara sahiptir. Rekombinant bir mikroorganizma
tarafndan retilen Vitamin B12 nin gda olarak kullanlmas ksa sre
nce svirede onaylanmtr. Getiimiz yllarda molekler klonlama
ile bir dier vitamin olan biyotinin retimi 600 mg/L gibi bir seviyeye
ulatrlm olup bu verim biyoteknolojik prosesin geleneksel kimyasal
sentezle yarabilmesine izin vermitir. Gnmzde biyotin pazar 100
milyon dolardr. Vitamin C (askorbik ast) retimi ise uzun yllar
kimyasal yntemle yapldktan sonra gnmzde rekombinant bir organizma tarafndan glikozun (40 g/L) ketoglikonik asite (20 g/L)
dnmn ve ketoglikonik asitin daha sonra asit veya baz uygulamas ile askorbik asite dntrlmesini iermektedir.
110
Endstriyel Enzimler
Enzim teknolojisi, OECD tarafndan srdrlebilir endstriyel
kalknmann nemli bir paras olarak kabul edilmektedir.
Rekombinant DNA teknolojisinden en abuk ve en fazla yararlanm
olan rnler endstriyel enzimlerdir. 1980li yllarn banda, o
dnemde 300 milyon dolarlk bir markete sahip olan enzim endstrisi,
kendi rnlerinin sadece tek bir gen tarafndan ifrelendiinin, dolays
ile ksa srede yol almann kolay olacann bilinci iinde enzim retimini arttrabilmek ve yeni enzimler yapabilmek amacyla gen teknolojisini hemen kendisine uyarlamtr. Sonuta bugn endstriyel enzim
endstrisi ylda 1.6 milyar dolarlk bir sat yapmakta, bu enzimlerin %
45i gda ve niasta ilenmesinde, % 34 deterjanlarda, % 11i tekstilde % 3 dericilikte ve % 1.2si kat endstrisinde uygulama bulmaktadr. Leke giderimini kolaylatrmak iin deterjanlara katlan proteaz enzimi (subtilisin) toplam enzim marketinin 200 milyon dolarlk
blmn oluturmaktadr. Dier yandan, tpta tedavi amacyla kullanlan enzimlerin de 2.3 milyar dolarlk ayr bir pazar vardr.
Gnmzde, mevcut pazardaki enzimlerin % 60 gen teknolojisi ile
elde edilen rekombinant organizma rnlerdir. ou gda
endstrisinde kullanlmak zere en az 19 farkl enzim genetik olarak
deitirilmi mikroorganizmalar tarafndan retilmektedir (bunlarn bir
listesi ve ilave bilgiler iin: www.bats.ch/abstr/table13.htm).
Rekombinant DNA teknolojisi ile elde edilen ilk enzim, peynir
yapmnda kullanlan kimozin isimli enzimidir. 1984-1985 yllar
arasnda Danimarkada gda sektrnn nde gelen irketlerinden Chr.
Hansen A/S Bio Ingredientsin laboratuvarlarnda bu enzimin genleri
dana midesinden izole edilerek bir kf mantarna klonlanm, 1990
ylnda ise bu enzimin gda yapmnda kullanlmas onaylanmtr. Aksi
halde hayvan midesinden izolasyonu ve saflatrlmas ok pahal olan
kimozin, gen teknolojisi sayesinde mikrop hcreleri tarafndan ksa
srede ve yksek verimlilikle retilmektedir. 1993 ylna kadar, farkl
firmalar tarafndan farkl rekombinant mikroorganizmalar (maya, kf ve
bakteriler) tarafndan retilen kimozinin gda endstrisinde
kullanlmas toplam 17 lkede onaylanmtr. Avrupa Birlii lkelerinde
dzenleyici kurallar sadece genetik olarak deitilmi mikroorganizmalarn kullanmn iermekte olup, genetik mhendislii ile elde edilmi enzimlerin kulanm ile ilgili dzenlemeler standart hale getirilmemitir, her lkede farkl dzenlemeler vardr. rnein svire ve
ngilterede byle enzimlerden kullanmna izin verilenlerin bir listesi
oluturulmutur. Almanyada gda rnlerinde kullanlacak enzimler
iin (rnein rekombinant kimozin) onay alnmas zorunludur. Dier bir
ok Avrupa lkesinde ise hibir dzenleme mevcut deildir.
AVRASYA DOSYASI
111
112
ekil 1. Protein mhendisliinin iki ayr yaklam olan rasyonel protein tasarm
ve ynlendirilmi evrim.
AVRASYA DOSYASI
113
Biyodnm
ok basamakl enzimatik reaksiyon dizilerini ieren fermentasyona
ilaveten, eitli kf ve bakteriler belli bir bileii stereospesifik biimde
yapsal olarak kendisine yakn, ancak farkl aktiviteye sahip bir dier
bileie dntrme kapasitesine sahiptirler. Pratik olarak hemen her
tip kimyasal reaksiyon iin biyodnm yapabilen mikroorganizmalar
mevcuttur. Byle dnmlerde verim % 90-100 gibi yksek seviyelerde olmaktadr. Yksek verim, stereospesifiklik, reaksiyon koullarnn
basit ve ekonomik olmas (yksek scaklk ve basn gerekmemektedir)
biyodnm kimyasal senteze gre ok ekici bir alternatif haline
getirmektedir. En nemli biyodnm, sterol-steroid transformasyonudur. Steroidler farmastik endstrinin nemli rnleri arasndadr.
Bu maddeleri hayvansal kaynaklardan elde etmek veya kimyasal olarak
sentezlemek ok zordur. rnein iltihaplamalarda kullanlan kortizonun kimyasal sentezi 31 ayr reaksiyon basama gerektirir. Bu reaksiyon basamaklarndan 9u steroln 11. karbonunun hidroksillenerek
11-a-hidroksi projesterona (steroid) dnmesini ierir. Bu 9 basamakl
kimyasal dnm, mikroorganizmalar tarafndan tek bir enzimatik
reaksiyonla gerekletirilmektedir. Rekombinant DNA teknolojisi, biyodnm srelerinin etkinliinin arttrlmasnda ok yararl olmaktadr. rnein, tek bir enzimin mayada klonlamasn ieren tek bir
maniplasyonla malik asitin fumarik asite dnm 2 g/Lden 125
g/Lye karlabilmitir.
Gda Endstrisinde Starter Kltrler
Fermente st ve et rnlerinin (peynir, tereya, yourt, salam, sosis
gibi) yapmnda kullanlan mikroorganizmalar (starter kltrler) fermente olacak ham besinde istenilen metabolik aktivitenin
gereklemesini salarlar. Halk arasnda mayalamak olarak bilinen
bu ilemde mayalar deil, daha ziyade bakteri kltrleri (laktik asit bakterileri ve dier baz bakterilerin kark kltrleri) kullanlr. Bu kltrler, rettikleri metabolitler aracl ile fermente besinin olgunlamasn
salarlar, ona zel bir tat ve koku verirler. Gnmzde gen teknolojileri, bu tip mikroorganizmalarn genetik yaplarnn deitirilmesi ve
teknolojik ve hijyenik uygunluklarnn arttrlmas ile tketiciye ve
topluma daha salkl, daha lezzetli, daha ucuz ve daha yksek kaliteli
gda rnlerinin sunulmas iin kullanlmaktadr. Burada, genetik olarak
deitirilmi organizmalarn gda sanayiinde kullanmnn dzenleyici
kurallar ve tketici tarafndan kabul gibi etin engellerden gemesi
gerektii zellikle not edilmelidir. Bu alanda mevcut uygulamalarla ilgili
olarak, Chr. Hansen A/S Bio Ingredients (Danimarka) isimli irketin
114
AVRASYA DOSYASI
115
dier yandan da laktik asit bakterileri genetik maniplasyona tab tutularak daha fazla diasetil retmeleri salanmtr.
Polisakkaritler ve Biyobozunabilir polyesterler
Mikrobiyal kkenli polisakkaridler (sellz, agar, aljinat, pektin,
ksantan, vb) de ticar nemi olan rnler arasndadr. Bunlarn en
nemlisi olan ve gida, boya ve tekstil endstrisinde kullanlan ksantan
ylda 30 bin ton retilmekte olup 408 milyon dolarlk bir markete
sahiptir. Mevcut gen teknolojisi uygulamalar, ksantann kimyasal
yapsn deitirmeye ynelik olmutur.
Bakteriler, karbon ve enerji rezervi olarak hcrelerinde polihidroksialkanoit (PHA) granlleri depolama kabiliyetindedirler, baz tip bakteriler bu maddeleri daha fazla retip depolarlar. PHAlar termoplastik zellik gsterirler, belirli bir scaklkta erir, soutulduunda ise katlarlar.
Molekler yaplar ve fiziksel zellikleriyle polipropilene benzerlik gsterirler, ancak younluklar farkldr. Polipropilen sudan daha az youn
olduu iin suda batmaz ve yzer, PHAlar ise suda batar ve dip sedimentlerde biyobozunmaya urar. Bu zellikleriyle evreyi kirleten plastiklere stnlk gsteren PHAlar nemli uygulamalar bulmakta, gnlk
hayatta kullanlan biyobozunur ie ve ambalaj malzemeleri yapmnda, tpta biyobozunur ivi ve teller, eitli destek malzemeleri gibi eitli cerrah malzemelerinin yapmnda kullanlmaktadrlar. PHAlarn
sentezlendii biyokimyasal yolu katalizleyen enzimlere ait genler hem
endstriyel PHA reticilerinde, hem de dier baka mikroorganizmalarda klonlanm ve ifade edilmilerdir. Bir almada rekombinant hcrelere T4 bakteriyofajnn lizozim (hctelerin paralanmasn salayan bir
enzimdir) genini tayan ve bu genin konak hcrelerde dk seviyede ifade edilmesini salayacak bir rekombinant plazmid transfer edilmitir. Lizozim geninin dk seviyede ifadesi hcre remesi ve PHA
sentezini olumsuz ynde etkilememitir. Hcrelerde yeterli miktarda
PHA birikmesi beklendikten sonra hcreler hcre zarnn btnln
bozacak bir kimyasalla muamele edilip lizozim enziminin hcre duvarna ulap onu paralamas salanmtr. Bu yolla hcrelerden byk
miktarda PHA salnmas salanmtr. Bir dier uygulamada, retici organizmaya yeni PHA biyosentetik yollar kazandrlarak organizmann
normalde rettiinden farkl yapda PHAleri retmesi salanmtr.
Antibiyotikler ve Dier Sekonder Metabolitler
Enfeksiyon hastalklar ile mcadelenin yansra ziraat ve veterinerlikte de kullanlan antibiyotikler, pazarn bykl asndan
116
AVRASYA DOSYASI
117
Biyopestisidler
Pek ok lkede, 20 yl akn bir sredir biyoinsektisit olarak da
bilinen biyolojik ajanlarn kimyasal ajanlara tercih edilmekte ve haere
kontrolnde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu tercihte rol oynayan en
byk etken; kimyasal ajanlarn hemen tmnn, biyolojik olanlarna
kyasla, evre ve insan sal iin tehdit oluturan zehirli maddelerden
kaynaklanmasdr. Bacillus thuringiensis (B t) isimli toprak bakterisi,
biyolojik ajanlar ierisinde en yaygn kullanm bulan biyoinsektisit reticisidir. Bakteri, yaam dngs iinde, bcek trne spesifik
(sivrisinek, karasinek, vb) ve o trn larvalar tarafndan besin yoluyla
alndnda ldrc etkisi olduu bilinen ve kristal protein ad verilen
baz toksin proteinleri sentezlemektedir. Bu proteinler iinde d-endotoksin olarak bilineni, deiik alt gruplara sahip olup, biyoinsektisit
olarak dnya apnda kullanm bulmaktadr. Bu toksinlerin, retim sonras, formlasyon ad verilen eitli n ilemlerden geirilmesi halinde,
dorudan haere mcadelesinde kullanlmalar mmkndr. Mcadele
edilecek haere cinsine gre deiik toksin cinsleri elde edilebilmekte
ve bunlardan gelitirilen preparatlar ok eitli uygulamalarda
(rnein sivrisineklere ve karasineklere, ayrca eitli sebze, meyve ve
orman zararllarna kar) kullanlabilmektedir. Gen teknolojileri daha
stn zellikler gsteren biyoinsektisit reticisi bakterilerin elde
edilebilmesi ve ayrca biyoinsektisilerin doal retici olan bakteriler
dnda baka canllar ve hatta haerelerden zarar gren bitkilerin bizzat kendileri tarafndan retilebilmesi iin ok etkin bir aratr. Deiik
bcek trlerine kar etkin biyoinsektisidleri kodlayan genlerin tamam
klonlanm ve karakterize edilmitir. Farkl bcek trlerine kar etkin
genlerin tek bir organizmada toplanmas yoluna gidilmi, ancak byle
bir rekombinant organizmada mevcut farkl biyoinsektisit genlerinin
birbirlerinin ifade edilmesini, yapmn engelledii ve bu yolla ideal bir
insektisid reticisi elde edilemeyecei belirlenmitir. Toksin genleri
modifiye edilerek yeni ve daha etkin toksinlerin elde edilmesi bir dier
yaklamdr. Tarm zararllarna kar etkili toksinler iin yaplan genetik
mhendislii almalarnda toksin genlerinin ilgili bitkiyle birarada
yaayan, rnein bitkinin yapraklarnda kolonize olan bakterilerde
klonlanmas, sivrisineklere kar etkili toksinler iin ise sulak alanlar
tercih eden fotosentetik bakterilerin klonlama konaks olmas gibi
stratejiler de gayet etkin biimde kullanlmtr. Yine toprak rneklerinden izole edilen bakteriler gen teknolojileri ile taranmakta, yeni ve
daha etkin toksin proteinlerin bulunmas ynnde aba gsterilmektedir. Biyoinsektisidlerle ilgili olarak gen teknolojisinin bir dier ilgi alan
da baculovirus ad verilen, pest trlerini enfekte edebilen, ancak bitkilere ve omurgal hayvanlara zarar vermeyen bcek viruslar zerine
118
AVRASYA DOSYASI
119