Токови историје 1 2012

1/2012.
CURRENTS OF HISTORY
Journal of the Institute for Recent History of Serbia
2012.

THE INSTITUTE FOR RECENT HISTORY OF SERBIA

Editor-in-chief

Editorial board

.
.

. ()
. ()
()
()
()
. ()

Editorial secretary

949.71
YU ISSN 0354-6497

-,

,
,
,
,

,
,

,
,

,
,

,
,

,
___________________________________________________________________
a ,

/ CONTENTS
1/2012.
Articles
Dr Gordana KRIVOKAPI-JOVI
AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG
PITANJA NA POETKU 20. STOLEA
Auguste Gauvain and the Opening of the Yugoslav Question
at the Beginning of the 20th Century ..................................................

The Question of the Initiator and Founder of the Serbian
Cultural Club ...................................................................................... 27
MA Aleksandra PEINAR
POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA U
OKTOBRU 1928. GODINE
Signing of the Yugoslav-Greek Protocol in October 1928 ................. 52

1942.
Radoslav Gruji on Transfer of Serbian Holy Relics from the

Independent State of Croatia to Serbia in April 1942 ........................ 69
Dr Marica KARAKA OBRADOV
MIGRACIJE MAARSKOG STANOVNITVA NA HRVATSKOM
PODRUJU TIJEKOM DRUGOG SVJETSKOG RATA I
NEPOSREDNO POSLIJE
The Migrations of Hungarian National Group during the
Second World War and in the Post-War Period in Croatia ................ 87

Milovan Djilas on National and State Question of Montenegro ......... 106
Mr Vladimir Lj. CVETKOVI

OBUSTAVLJANJE ANTIJUGOSLOVENSKE PROPAGANDE U
SUSEDNIM INFORMBIROOVSKIM ZEMLJAMA 19531954.
GODINE
The End of the Anti-Yugoslav Propaganda in the Neighboring
Inform-Bureau Countries 19531954 .............................................. 135
Dr Petar DRAGII
ANALIZA HRVATSKE DRAVE (MAJJUN 1969) ORGANA
HRVATSKOG NARODNOG ODBORA
The Analysis of Hrvatska drava (MayJune 1969)
the Organ of the Croatian Peoples Committee .............................. 150
Dr Dragan BOGETI
AMERIKE ANALIZE BUDNONOSTI JUGOSLAVIJE
POSLE TITA S POETKA 70-ih GODINA
The Early 1970s American Perception of Yugoslavia
after Titos Death ............................................................................... 159
Reviews and Critiques

, , , ,
2009. ( ) ............................................................ 175
Pirjevec Joe, Tito in tovarii, Cankarjeva zaloba, Ljubljana, 2011.
(Prof. dr Jan PELIKN) ..................................................................... 178
Fernando Katroga, Istorija, vreme i pamenje, Clio, Beograd, 2012.
(Dr Olga MANOJLOVI PINTAR) ..................................................... 183
: O 19491952.
( ), ,
, , ,
2012. ( ) ..................................................................... 184
Nils Havemann, Fuball unterm Hakenkreutz. Der DFB zwischen
Sport, Politik und Kommerz, Campus Verlag GmbH, Frankfurt/Main,
2005. (Dejan ZEC) ............................................................................. 186
(19102010) I-II,
, , , 2010. (Dejan ZEC) ............ 187
, .
19451960,
, 2011. ( ) .......................................... 191
, ;
19411944, 2011. (
) ................................................................................ 194
Zoran Janjetovi, U skladu sa nastalom potrebom... Prinudni rad
u okupiranoj Srbiji 19411944, Institut za noviju istoriju Srbije,
Beograd, 2012. ( ) ................................. 197
/ Scientic Events
,
, /
Information on conferences, workshops and symposia

European History Forum: Divided memories. 70 years after the
German attack on the Soviet Union and Yugoslavia: German,
Eastern and Southeast European historical discourses, ,
34. 2011. ......................................................................... 201

, , 15. 2012.
............................................................................................... 202

, , 17. 2012.
............................................................................................... 204
G. KRIVOKAPI-JOVI
AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...
Articles
32:929 .
327(44:497.1)19
94(497)19
Dr Gordana KRIVOKAPI-JOVI
Institut za noviju istoriju Srbije
AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG

PITANJA NA POETKU 20. STOLEA*
APSTRAKT: Karijera i delo francuskog novinara, publiciste i u nekoliko navrata
predstavnika Francuske u vanim meunarodnim misijama, urednika spoljnopolitike rubrike liberalnog Journal des Dbats, pisca vanih studija o evropskim i
balkanskim pitanjima vremena Tree republike Ogista Govena, posluila je za
analizu ireg drutvenog miljea u kome se formirala znaajna grupa francuskih
intelektualaca koja je bitno doprinela formulisanju i irenju tzv. jugoslovenskog
pitanja. Analiza relevantnih tekstova O. Govena posluila je da se vidi nauna,
uopte intelektualna podloga, a zatim i francuska i evropska, dravna i diplomatska podloga oblikovanja jugoslovenskog pitanja.
Kljune rei: Ogist Goven, jugoslovensko pitanje, Francuska, Trea republika,
Srbija, urnalistika i politika.
Ogist Goven i francuski faktor u srpskoj i

jugoslovenskoj istoriograji
Ogist Goven (Auguste Gauvain 18611931) polako ali sigurno uao je u
srpsku istoriograju od kako ona postoji van jugoslovenskih kulturno-istorijskih
okvira. U novim okolnostima, a moda ba zbog njih, uinjen je znaajan napor
da se sveobuhvatnije istrae dogaanja s preloma 19. u 20. stolee koja su vodila
ka jugoslovenskom ujedinjenju, a u kojima je Francuska odigrala najznaajniju
ulogu. To je uinilo da se ime Ogista Govena poelo sve ee ponavljati, i to
sa novim sadrajima. Jedan od kljunih zakljuaka tih novih istraivanja je bio
Rad je nastao u okviru projekta Tradicija i transformacija istorijsko naslee i nacionalni
identiteti u Srbiji u 20. veku, ( 47019) koji nansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike
Srbije.
1/2012.
da je Francusku i Srbiju na jugoslovenskom projektu spojila saglasnost njihovih

nauka i kultura oko temeljnih spoznaja na kojima je taj projekat poivao. A najvanije su bile spoznaje o jezikoj istovetnosti i bliskosti, etnikoj srodnosti i
bliskosti kulturno-istorijskog naslea jugoslovenskih zajednica, njihovoj verskoj
razjedinjenosti i tenjama ka demokratskom organizovanju drutva. Radilo se
o bliskosti daleko veoj od vojnog saveznitva koje je usledilo 19141918, od
irenja zone investicija, politikog i vojnog uticaja.1
Ogist Goven je pripadao tom znaajnom krugu francuskih delatnika, diplomata, dravnika i politiara, intelektualaca i naunika, novinara i publicista
koji su se bavili balkanskim i jugoslovenskim prostorom i bitno uticali na njegovo novo moderno organizovanje. Oni su Balkan videli i kao polje novih sloboda,
i kao novu sferu uticaja. Teko je odrediti meru u kojoj je, u velikom zamahu
uticaja francuske kulture i nauke u Evropi i na Balkanu, to bila tenja za irenjem
ideja slobode, demokratije i modernosti, a koliko tenja za irenjem francuskog
uticaja, za traenjem novih saveznika i nove strategije, u borbi sa nemakim
nacionalizmom koji je dominirao epohom 18711914, kao i epohom izmeu dva
svetska rata.2
1
Milorad Ekmei, Vie od vojnih saveznika 1914. (Prilog o francuskom izuavanju etnike
prirode Jugoslovena) u Ogledi iz istorije (drugo izdanje), Beograd, 2002, (prvo izdanje 1998),
str. 191219. Osnova teksta je referat na Meunarodnom naunom skupu Srbija i Francuska za
vreme Prvog svetskog rata, Istorijski institut SANU, Beograd, 1516. septembar 1997. Objavljen je u nekoliko verzija i predstavlja prvi veliki prodor u istraivanju i interpretaciji srpsko-francuskih odnosa oko Velikog rata i stvaranja Jugoslavije, u potpuno izmenjenim okolnostima neprijateljstva i sukobljenosti izmeu dva naroda. Tu se izlae i tumai ideja o dubokoj
saglasnosti srpske i francuske nauke i kulture, to je bilo mnogo vie od vojnog saveznitva
19141918, o najbitnijim osnovama jugoslovenskog projekta, kao to je etnika srodnost odnosno srodna etnika priroda Jugoslovena. Francuska i srpska nauka su do tih zakljuaka dole
nezavisno, pa su oni odatle, preko pojedinaca i nekih institucija, preli u politiku i ire drutveno
miljenje (antropogeografi Joseph Deniker i Eugne Pittard i Jovan Cviji, zatim niz lingvista s
jedne i druge strane).
U tekstu se razmatraju i druge znaajne ideje kao promena socijalnih osnova (u Francuskoj) na
kojoj se stvaraju javna mnjenja, promena onih koji prenose znanja u oblikovanju javnog mnjenja
(od leve inteligencije do profesionalnih slojeva u Francuskoj), smisao i znaaj integrativnih i
dezintegrativnih procesa na jugoslovenskom prostoru.
Andrej Mitrovi, Les intrets franais la veille de la Premire Guerre mondiale, La Serbie et
la France: une alliance atypique. Relationes politiques; conomiques et culturelles 18701940,
Duan T. Batakovi (dir.), Belgrade, 2010, str. 231251.
U novim evropskim i balkanskim okolnostima, francuska istoriografija proizvodi neobine
revizionistike studije i monografije. Njima kao da eli vie da ispravi nego objasni istoriju
svog sukoba sa velikim evropskim konkurentskim nemakim nacionalizmom, i svoju strategiju
i prisustvo na Balkanu u toj epohi. Tu se istie knjiga Grumel-Jacquignona, ali ima i drugih
tekstova u tom pravcu.
Grumel-Jacquignon, Franois, La Yougoslavie dans la stratgie franaise de lEntre-deux-Guerres (19181935). Aux origines du mythe serbe en France, Peter Lang Bern, XXV, str. 670.
(Komentar uz francusku bibl. jedinicu Bas sur une analyse quasi exhaustive des archives
franaises, cet ouvrage plonge au coeur des relations bilatrales franco-yougoslaves et illustre
G. KRIVOKAPI-JOVI
Istraivanje i predstavljanje Ogista Govena u naoj istoriografiji vodi nas

direktno do na neki nain novih velikih pitanja i sadraja u kojima je on vana
figura. Postavlja se pitanje zato i pre razaranja Jugoslavije i sukoba Srba sa
Evropom, pa i sa Francuskom, jugoslovenski projekat nije istraivan i kao meunarodni, evropski, pre svega francuski projekat, i na strani i kod nas. Zato je
tzv. francuski faktor kod nas zamagljivan istraivanjem uloge drugih saveznikih
zemalja u jugoslovenskom ujedinjenju?3 Zato je toliko prenaglaavana uloga
srpskog i ostalih jugoslovenskih nacionalizama u ujedinjenju kroz slabosti vie
carstava koja su se tom prilikom sruila? Da li je istraivanje tzv. francuskog faktora podrazumevalo da se odredi mera u kojoj je Evropa, i pre svega Francuska,
sur tous les plans (diplomatique, gopolitique, politique, idologique, conomique et culturel)
lintensit et la complexit des rapports entre Paris et Belgrade durant une priode charnire qui
voit se mettre en place les linaments des crises yougoslaves de la fin du XXe sicle. Il y est
dmontr tous les niveaux le poids de la premire sur la seconde, commencer par la cration
mme du Royaume des Serbes-Croates-Slovnes en 1918 et la conception centralisatrice par la
classe dirigeante serbe. Mais, malgr les atouts franais, cest sur un constat dchec total que
se conclut la tentative de la grande puissance quest alors la France dutiliser le petit pion yougoslave; la cause essentielle en tant la diffrence fondamentale dimaginaire gopolitique des
Franais et des Serbes. La force des mythes slavo-orthodoxes et balkaniques chez ces derniers
annule en quelque sorte les atouts matriels des premiers. Ainsi, par del le cas conjoncturel
envisag, cest une tude de lun des dterminants fondamentaux des prises de dcision en
matire de relations internationales, trop souvent pass sous silence, quil est procd ici.)
O ovoj knjizi videti kritiki prikaz: Mile Bjelajac, Notes de lecture u Balkanologie, Vol.
VI, n 12, dcembre 2002, p. 281285. Grumel-Jacquignon (Franois), La Yougoslavie dans
la stratgie franaise de lentre-deux-guerres, aux origines du mythe serbe en France, Bern /
Berlin / Bruxelles / Frankfurt / New York / Wien: Peter Lang, 1999, 669 p.
Duan Batakovi se takoe kritiki osvre na Grimel-akinjonovu knjigu u napomeni 14.
svoje studije pod naslovom Les relationes franco-serbes dans les rcits des voyageurs franais
entre les deux guerres, u zborniku Les relationes Franco-Yougoslaves dans lentre-deux guerres (19181940), Etudes Danubiennes, Tome XXIII, NUMEROS 12, Anne 2007. Uz knjigu
Mira Kovaa (Francuska i hrvatsko pitanje 19141929, Dom i svijet Zagreb 2005) on smeta
i ovu knjigu u literaturu jasne prohrvatske orijentacije koja poiva na ogranienim izvorima i
suenoj perspektivi, motivisana nacionalnim/nacionalistikim zahtevima.
Francuskom spoljnom politikom i strategijom Tree republike bavi se znaajan broj knjiga,
studija i lanaka, iz za nas znaajne perspektive, u zbornicima: Les relationes Franco-Yougoslaves dans lentre-deux guerres (19181940), Etudes Danubiennes, Tome XXIII, NUMEROS 12,
Anne 2007. i La Serbie et la France : une alliance atypique : relations politiques; conomiques
et culturelles 18701940, Duan T. Batakovi (dir.), Belgrade 2010. Videti posebno tekstove
Vojislava Pavlovia i Mileta Bjelajca. Citirani zbornici predstavljaju drugi znaajan istraivaki i nauni prodor u izmenjenim okolnostima sukobljenosti i neprijateljstva dva naroda i dve
drave.
Dragoljub R. ivojinovi, Vatikan, Srbija i stvaranje jugoslovenske drave 19141920, Nolit
Beograd, 1980; Isti, America, Italy and the Birth of Yugoslavia (19171919), East European Quarterly (distributed by Columbia University Press), New York, 1972, p. 338. Dragovan
epi, Italija, Saveznici i jugoslovensko pitanje 19141918. godine, Zagreb, 1970. (Ovde treba
ukljuiti radove Dragoslava Jankovia i Bogdana Krizmana).
1/2012.
odreivala ne samo opseg, odnosno granice nove drave,4 nego i njeno mesto i
ulogu u Evropi, njeno ureenje u funkciji tog mesta i uloge itd., a u kojoj meri
sami jugoslovenski faktori, pre svega srpski? Da li je takvo istraivanje vodilo
do pojedinaca u francuskoj nauci, kulturi, politici, diplomatiji i drutvu, koji su
kroz iroko i detaljno prouavanje Balkana i jugoslovenskog prostora dali snanu podrku njegovom modernom organizovanju na nacionalno-dravnim jugoslovenskim osnovama, a koje je trebalo zaobii? Sueno i ideologizovano vienje jugoslovenskog ujedinjenja nije samo dubinski zaobilazilo ulogu koju je u
njemu odigrala Evropa, nego je ostavilo u mraku istorije izvrsne poznavaoce
tzv. jugoslovenskog pitanja, jugoslovenskog pokreta, pa i itave jugoslovenske
istorije. Navoeni su oni, najee kao grupa, ponekad isticani pojedinano, ali
je sve to bilo vie od blede senke njihovog ogromnog naunog, novinarskog i
publicistikog rada, politikog i drutvenog angamana, rada za dravu i sl., koji
su ugradili u stvaranje te drave.
Sami kulturno-istorijski okviri jugoslovenskog zajednitva bitno su naeti razbijanjem jugoslovenske drave, a time i istorijska nauka. Da li smo se time
vie udaljili ili, pojedinano, pribliili Evropi? No, ne treba zanemariti istoriografsko naslee iz oba perioda Jugoslavije. Ako Kraljevina SHS/Jugoslavija nije
uspela da podrobnije i ubedljivije sebe definie i objasni i u istoriografiji, to je
sigurno bilo bitno uslovljeno njenom stisnutou u kratkom periodu izmeu dva
svetska rata. Ipak je meuratno vreme, u kome je Ogist Goven zavravao svoju
karijeru, dalo znaajnih interpretacija jugoslovenske istorije kroz zajednitvo,
kroz zajedniko postojanje i uzajamno proimanje jugoslovenskih (ili junoslovenskih zajednica, to je isto) zajednica na prostoru zapadnog Balkana. I te
interpretacije su bile tumaene u potonjem vremenu. Bio je to izvestan nastavak
sklada dve kulture, francuske i srpske, koji se preko tumaenja prolosti (ljudi i
prostora) pokuao proiriti na ostale jugoslovenske zajednice.5
Pre sloma Jugoslavije 90-ih godina prolog veka, tzv. francuski faktor
se prosto (zbog svog znaaja i veliine) nije mogao izbei u naporima srpske i
jugoslovenske istoriografije u SFRJ da istrae i protumae sam in jugoslovenskog ujedinjenja, ali i druga, dugotrajnija dogaanja/procese na zajednikom
prostoru. Istraivano je francusko prisustvo, percepcija i veze sa jugoslovenskim
4
Andrej Mitrovi, Jugoslavija na Konferenciji mira 19191920, Zavod za izdavanje udbenika

SRS, Beograd, 1969.
Vladimir orovi, Istorija Jugoslavije, Narodno delo Beograd, 1933. Isti, Odnosi izmeu Srbije i Austrougarske u XX veku, Dravna tamparija Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1936. (Nastojanjem Biblioteke grada Beograda ovo delo je ponovo tampano u Beogradu 1992, naalost
ne reprint izdanje). Isti, Istorija srpskog naroda IIII, (zavreno 1941) Integralno elektronsko
izdanje na www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/corovic/index_l.htlm. Istoriografski model koji je za
pisanje francuske istorije uspostavio Charles Seignobos posluio je kao uzor i za pisanje istorije
Jugoslavije. Videti o tome M. Ekmei, Vie od vojnih saveznika 1914. (Prilog o francuskom
izuavanju etnike prirode Jugoslovena) u Ogledi iz istorije (drugo izdanje), Beograd, 2002,
(prvo izdanje 1998), str. 196, 197.
10
G. KRIVOKAPI-JOVI
prostorom od kraja 18. veka pa sve do sredine 20. veka. Pokuana je da se

uspostavi, rekonstruie osnovna crta francuskog prisustva na junoslovenskom
prostoru i celini Balkana pre svega u 19, ali i 20. veku.6
Osobenost i vanost onoga to nam je profesor Ekmei dao kao svoju interpretaciju tzv. francuskog faktora stavljamo zasebno.7 Ne samo zbog originalnosti vienja i tumaenja, ve pre svega zbog naina na koji je to uraeno.
Razmatranje francuskog prisustva na Balkanu u modernoj epohi, vojnog i finansijsko-ekonomsko-privrednog, njegovog geostratekog odreivanja i percepcije
tog prostora, istorije odnosa sa lokalnim zajednicama, idejnog i kuturnog uticaja,
za profesora Ekmeia su deo ireg znaaja koje su veliki evropski narodi i drave
imali na jugoslovenskom (ili junoslovenskom) prostoru. Kako zbog njihovog
direktnog prisustva, koje se u postkolonijalnom maniru vidi kao polukolonijalno,
tako i zbog njihovog stalno prisutnog interesa, u obliku rivalstva i sukoba, koji
su se stalno obnavljali na jugoslovenskom i srpskom prostoru. Profesor Ekmei
je u svoja kapitalna istraivanja ugradio dubinski istorijski sloj strane dominacije
i uticaja na naem prostoru, posebno francuskog interesa i uticaja zato to je
ovaj bio jedan od retkih koji je video prostor i ljude na njemu kroz srodnosti,
istovetnosti, zajednitvo, kroz tenju za slobodom. U svom kapitalnom delu o
istoriji jugoslovenskih nacionalizama, njihovoj uzajamnoj povezanosti i zavisnosti (Stvaranje Jugoslavije, 12, Prosveta Beograd 1989), on je iroko i sistematino za 19. i 20. vek, ispitivao i francusku percepciju prostora, izuavanje jezika
i kulture, irenje francuskog uticaja itd. Vie od drugih prodro je u unutranji sadraj francuske misli, njihovih diplomatskih izvetaja, naune produkcije, putopisa
i publicistike, to je za period Tree republike posebno dopunio studijom koju
je nazvao prilogom o francuskom izuavanju etnike prirode Jugoslovena. Tu
6
Prva je o francusko-srpskim odnosima pisala Ljiljana Aleksi-Pejkovi u knjizi Odnosi Srbije

sa Francuskom i Engleskom 19031914, Istorijski institut Beograd, 1965, 961. Vuk Vinaver
je u svojoj studiji Jugoslavija i Francuska izmeu dva svetska rata (Da li je Jugoslavija bila
francuski satelit?), ISI Beograd, 1985. (482 strane) uradio izuzetno mnogo za to vreme, dao
jednu odlinu hroniku bilateralnih odnosa Francuske i Jugoslavije, i irih diplomatskih odnosa
u Evropi, kreui se oko svih vanih (i manje vanih) evropskih pitanja, u maniru logikog
pozitivizma, obradio niz posebnih pitanja u meusobnim odnosima dve drave. Zatim je usledio
zbornik radova (posle naunog skupa koji je organizovao Istorijski institut u Beogrdu 1989) Jugoslovensko-francuski odnosi. Povodom 150 godina od otvaranja prvog francuskog konzulata
u Srbiji (ur. Slavenko Terzi), Beograd, 1990, 415. Tu je prvi put postavljen i dat kontinuitet,
makar kroz zasebne i ne direktno povezane tekstove, francusko-srpskog odnosno jugoslovenskog odnosa. (Ovde nije citirana relevantna literatura koja se odnosi na 19. vek, koja takoe nije
brojna, i ukljuuje radove profesora edomira Popova).
M. , : 18751878, , 1960 (II . 1973, III. .,
, , 1996, 428 ; ,
1914. , , 1973, 550. , ( , ), , 1972.
(: History of Yugoslavia, 1974). , 17901918, 12,
, 1989, 662+842. , , ,
1999, . 498.
11
1/2012.
su sva velika imena nauke, publicistike, novinarstva individualizovana kroz znaajne sadraje, misli i ideje iz njihovih tekstova, notiran je i njihov konkretan
angaman na propagiranju srpskog i jugoslovenskog pitanja. Ogista Govena ostavlja za kraj citirajui uvenu reenicu iz uvoda studije o jugoslovenskom pitanju
(La question Yougoslave, Paris 1918) kojom se on alio da javnost ne razume
Jugoslovene, u oima zapadnih dravnika Jugosloveni izgledaju kao uljezi. Za
to je zasluno samo njihovo ime. Ono u sebi sadi varvarsku atmosferu i prazno
znaenje.8
Ogist Goven (18611931) : formiranje i karijera

Najee ponavljana imena koja su se bavila iskljuivo jugoslovensko-balkanskim prostorom, ili i njime, bila su: Luj Leer, Emil Piko, Ernest Deni,
Emil Oman, Ogist Goven, Viktor Berar, Anri Loren, arl Loazo, Luj Ajzanman,
Vikont Rober de Keks, Andre erdam, Maksim ublije, Anri Barbi, Gaston
Gravije, Pjer Kombre de Lani, A. kont de la onkijer.9 Oni su, kao pojedinci,
bili deo istog drutvenog miljea Tree republike na prelomu 19. u 20. stolee.
Tom krugu bi se mogla dodati i neka manje upadljiva imena, ali znaajna za
promiljanje i percepciju balkanskog prostora, kao to su Alber Sorel (1842
1906), ak Ansel (18791943), Iv atenjo (18911969). Ali i neka velika imena
nauke kao to su ozef Deniker (18521918) i Een Pitar (18671962).10 Bilo
8
10
M. , 1914. (
), , , , 2002, 221.
Louis Leger (18431923), Emile Picot (18441918), Ernest Denis (18491921), Emile Haumnt
(18591942), Auguste Gauvain (18611931), Victor Berard (18641931), Henri Lorin (1866
1932), Charles Loiseau (18681946), Louis Eisenmann (18691937), Vicomte Robert De Caix
(18691970), Andr Chradame (18711948), Maxime-Max Choublier (18731933), Henry
Barby (1876 posle 1944), Gaston Gravier (18861915), Pierre Combret de Lanux (1887
1955), zatim A. comte de La Jonquire.
M. , . . Znaajan nastavak te unutranje analize sadraja francuske misli o Srbima i Jugoslovenima dat je u studijama Duana Batakovia Les relationes franco-serbes dans les
rcits des vouageurs franais entre les deux guerres dans Les relationes Franco-Yougoslaves
dans l entre deux guerres (19181918), (Etudes Danubiennes, Tome XXIII, NUMEROS 12,
Anne 2007), p. 149173. Znaajne aspekte francuskog uticaja i prisustva u Srbiji i na Balkanu
Batakovi je dao u svojoj velikoj studiji Le modle franais en Serbie avant 1914 u zborniku
radova La Serbie et la France : une Alliance atypique. Relationes politiques, conomiques et
culturelles 18701940, Acadmie Serbe des Sciences et des Arts, Institut des tudes balkaniques,
ditions speciales 104, p. 13101. S. Sretenovi se u svojoj citiranoj monografiji o francusko-jugoslovenskim odnosima izmeu dva svetska rata, gde se u Prvom delu pod naslovom Osnove
francuske politike u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (18781921) bavi zapravo periodom
Tree republike, u kojoj su delovali navedeni pojedinci, preteno bavi analizom njihove line
i drutvene pozicije u dogaanjima vezanim za na prostor, drutvenim miljeom delovanja i
politikom u kojoj su uestvovali, a neznatno predstavljanjem njihovih ideja, stavova, kreativnim
delom njihove uloge uopte. Kao to je zaobiao neke vane autore koji su se sistematino i ozbiljno bavili istorijskim sadrajem o kome govori, kao to su Vuk Vinaver, Mile Bjelajac, Duan
Batakovi, tako je zaobiao i profesora Ekmeia i njegove radove (Francuska i Kraljevina
Srba, Hrvata i Slovenaca 19181929, Beograd, 2008).
12
G. KRIVOKAPI-JOVI
da su delovali u nauci kao istoriari-slavisti ili antropogeografi, ili u publicistici

i novinarstvu, ujedno radei raznovrsne poslove za dravu (diplomatija, razne
misije i sl.), svi su pokazivali jak sindrom onog najboljeg (kako se mislilo sa
srpske strane) ime je zraio tzv. francuski duh epohe 18701914: privrenost
idejama demokratije i laikog drutva, antigermanstvo i liberalni i slobodarski
duh. Ako nisu bili meu glavnim delatnicima velike kole metoda (cole methodique), oni su sigurno bili njeni izdanci.11 Bez obzira na to ta je vie uticalo
na nastajanje i oblikovanje kole metode, tok istorije i istorijska stvarnost Francuske u 19. stoleu i posebno rivalstvo i sukob sa Nemakom, ili tenje da se
francuska pozitivistika kola odvoji od nemakog uticaja, ili pak potreba da
se ba zbog svega toga istorijska nauka usavri teorijski i metodoloki, moe
se rei da je sve to bilo snaan podsticaj za napredovanje slavistikih studija
(jezika, knjievnosti, istorije, kulture, antropogeografije, politikih, drutvenih i
privredno-ekonomskih prilika, stanja ljudskih prava) i publicistike i urnalistike
okrenute ovom prostoru. Savez sklopljen sa Rusijom 1893. bio je izraz tih irih
11
R. W. Seton-Watson, Louis Leger (Obituary), The Slavonic Review, Vol. 2, No. 5 (Dec.,
1923), pp. 423425. U prigodnom tekstu povodom smrti L. Legera, poznati slavista daje vrlo
znaajne i zanimljive detalje iz istorije slovenskih studija u Francuskoj, i posebno o ulozi
poljske i maarske emigracije od pre i iz 1848, koji su bitno uticali na mogunosti razvoja i
sistematinog istraivanja eha, Slovaka, Junih Slovena, Balkana. Tek su sitnije i krupnije
politike promene posle 1867/68. (ujedinjenje Italije, poseta ekog politiara Riegera Parizu i
tajna audijencija kod Napoleona III) donele promenu prema tzv. manjim slovenskim narodima,
i posebno u pravcu ozbiljnog i sistematinog izuavanja prostora.
Isabel Noronha - Divanna, Writing History in the Third Republic, Cambridge Scholars Publishing, 2010, 295. (Official Book Description):
This book offers new insight to one of the most neglected periods of historiographical output:
that of French historians between 1860 and 1914, a period often referred to as of positivistic
historians or the ecole methodique. Having sought to assert their independence from Germanic
influence by emphasising the French element in their work, historians in the period comprised
between 1860 and 1914 sometimes described their approach as positivistic and maintained that
this was a distinctively French method of studying history. This is a heightened concern with
sources, with facts as basis for all true knowledge, and with truth itself were unifying elements
of the historiography of those in the hiatus - in the gap - in what historians now call ecole methodique. Composed by Hippolyte Taine, Ernest Renan, Fustel de Coulanges, Gabriel Monod,
Ernest Lavisse, Charles Victor Langlois and Charles Seignobos, this ecole represented the
most sophisticated theoretical considerations about history and a method for historical studies in
French academia in the late nineteenth century. To examine whether or not it is legitimate to call
these historians methodiques for their concern with method and if they do, in fact, form a coherent school of thought is the purpose of this work. Likewise, it is my purpose to reassess whether
or not this school is legitimately to be seen as having emerged in the Third Republic in response
to political developments of nineteenth-century France, or if the so-called pre-methodiques and
methodiques share more in terms of philosophy of history and methodology than previously
emphasized by scholars. Finally, this book contributes to the debate surrounding the role of history and its method, offering a counter-argument to postmodernist scholars while reassessing
the contribution of twentieth century theorists of history to the history of historiography. Amazon.com: Writing History in the Third Republic (9781443819343): Isabel Noronha-Divanna:
Books
13
1/2012.
intelektualnih i drutvenih nastojanja, i obrnuto. Slovenski svet na jugoistoku,

na Balkanu, Juni Sloveni, percipirani su i na tradicionalan nain kroz tzv.
istono pitanje, istraivani su takoe i u krugu orijentalnih studija, ali su takoe
posmatrani i kao deo celine slovenskog sveta kroz neoslavistiku prizmu (gde
su slovenski narodi ravnopravni za razliku od panslavizma 19. stolea gde je
dominantna Rusija meu pravoslavnim Slovenima itd.). Dalje, jedan njihov deo
je vien kao deo Mittel Europe. Tu je francusku panju privukao njihov poloaj, graanska i ljudska prava u Austrougarskoj monarhiji, naroito njihovo
protestovanje i pruanje otpora pangermanskoj/velikonemakoj struji u politici
monarhije, ali i velikougarskim/velikomaarskim tenjama (koji ne mogu bez
podrke germanske politike) i razbijanju mita o maarskom liberalizmu u Evropi. Politiki izraz boljeg vienja i razumevanja, poznavanja samosvojnosti balkanskog prostora, gde su ljudi kao Ogist Goven odigrali glavnu ulogu, bilo je
prihvatanje osnovnog stava demokratskog razreenja istonog pitanja: Balkan
balkanskim narodima. Kljunu ulogu u francuskom formulisanju jugoslovenskog pitanja i razraivanju celine jugoslovenskog projekta kroz saradnju pre
svega sa Srbijom, ali i sa politikim snagama ostalih Jugoslovena, odigrala je
ve formirana, mada prihvaena u uskim krugovima, spoznaja o jedinstvu i srodnosti prostora i ljudi na njemu kroz jezik, kulturu, pa i istoriju. Junoslovenski
prostor je bio jedan od onih ijim bavljenjem se modernizovala francuska nauka,
publicistika i urnalistika, diplomatija i politika, zato to je ire znanje stvaralo
nove ideje, a one otvarale put za nova geostrateka, politika reenja, za irenje
polja sloboda. Polje gde se oprobavala jedna znaajna, velika evropska sila, gde
je oprobavala ideje i principe na kojima je poivala i ona i Evropa. Prostor na
kome je pokuavala da suzbije nemaki i proiri svoj uticaj preko realizovanja
ideje Balkan balkanskim narodima, da smeni Osmansko carstvo na Balkanu i
ire na Bliskom istoku, neutralie ruski uticaj meu pravoslavnim zajednicama
Balkana, suzbije i neutralie italijanski uticaj i na istonoj obali Jadrana stvori
dovoljno veliku junoslovensku dravu kao vaan faktor evropske ravnotee.
Ako do prelaza 19. u 20. stolee, nekog vrhunca Tree republike, francuska slavistika i publicisti i novinari, diplomate i politiari nisu postigli ozbiljnost, sistematinost i sigurnost u bavljenju i spoznajama o balkanskom prostoru,
to su sigurno postigle generacije koje su delovale kada i Ogist Goven, pored
njega, uz njega, sa njim.12
Upotreba rezultata novih istraivanja, novih vienja i razumevanja, bivala je sve ea u elitnim krugovima Tree republike. Tu su publicisti i novinari
poput Ogista Govena odigrali kljunu ulogu.13 Ako je verovati samom Govenu
12
13
R. W. Seton-Watson, Louis Leger (Obituary), The Slavonic Review, Vol. 2, No. 5 (Dec., 1923),
pp. 423425.
Ogist Goven je bio novinar i urednik spoljnopolitike rubrike u Journal des Dbats 1889
1893. i 1908192?, a Robert de Caix (vicomte) je radio u istom asopisu 26 godina, od 1893.
14
G. KRIVOKAPI-JOVI
najneprobojniji krug je bila francuska diplomatija, koja se teko odricala tradicionalnih koncepcija u spoljnoj politici.14 U mnogo emu poseban i originalan, Goven je bio duboko svestan koliko je bilo nepoznavanje jugoslovenskog prostora
u Francuskoj i Evropi, koliko je teko i muno prevazilaenje tog neznanja i
predrasuda.15
Ako nas je tada evropska kultura teko primala u svoje dvorite, u potonjem vremenu, okolnosti vezane za novu komunistiku dravu uinile su da za
nas veliki i vani stranci ne postanu deo nae kulture i batine, i kao takvi se
vrate u svoje sredine. Mi sami smo sekli nae evropske veze i nae evropske
korene. Krajnja posledica kratkovidih politikih odluka koje su suavale prostor
14
15
do 1919. godine. Kao i Goven po Balkanu, obavio je vie putovanja za dravu po Aziji (1898
1909), bio generalni sekretar Francuskog visokog komesarijata/uprave u Siriji (19191925),
od 1924. do 1939. bio je predstavnik Francuske u Mandatnoj komisiji u enevi. Bio je istaknuti predstavnik tzv. parti colonial. Obim njegove delatnosti je bio ogroman. Kada se osniva
asopis Le Monde Slave, kojim poinju da se nauno i politiki artikuliu slovenska, a time i
srpska pitanja, u prvom broju od 1. jula 1917. Robert de Caix sa Ernestom Denisom pie Notre
Programme. (Videti o tome u M. Ekmei, nav. delo, str. 195. i 210.) Goven se direktno i indirektno moe povezati i sa drugim imenima iz grupe i ire, sa drugim pripadnicima elite koja se
time bavila.
http://cosmos.ucc.ie/cs1064/jabowen/IPSC/php/authors.php?auid=46430,
http://www.lesclesdumoyenorient.com/Robert-de-Caix-et-la-question-du.html .
A. Gauvain, La question yougoslave, Paris, Bossard, 1918. Isti, Les origines de la guerre europenne, Paris, A. Colin, 1915. V. Pavlovi, Une conception traditionaliste de la politique orientale de la France. Le viconte Joseph de Fontenay envoy plnipotentiaire auprs du roi Pierre Ier
Karageorgevitch (19171921), Guerres Mondiales et conflits contemporaines, 49 /193 (1999),
p. 6982. Nae je miljenje da Fontenay nije imao tako tradicionalistiku konepciju francuske
orijentalne politike. Njegova percepcija i tumaenje Austrougarske monarhije je oevidno negativo i iz druge perspektive od one srednjoevropske. Ono koliko je tradicionalan mu omoguava
da vidi bit dravne konstrukcije kakva je bila Dvojna monarhija. Pravac u kom se kreu njegove
analize i sugestije za francusku politiku na ovim prostorima je nov, i vremenom e prevazii i
tradicionalan pogled na Habzburku monarhiju i tzv. istono pitanje, i to ba na jugoslovenskom
pitanju.
Miodrag Ibrovac, Auguste Gauvain, Nova Evropa, knj. I, br. 2, 7. oktobar 1920, str. 6870. K.
J. Spasi citira, u navedenoj studiji, govore povodom smrti A. Govena, u ime SKA B. Gavrilovia, u ime BU Veselina ajkanovia, u ime Udruenja rezervnih oficira i ratnika B. Bogia, sve
preuzete iz Bratstvo, XXVI, 1932, str. 515, a zatim prenosi In memoriam iz Godinjaka SKA,
40, 1931, str. 112113.
Duan T. Batakovi, Les relationes franco-serbes dans les rcits des vouageurs franais entre
les deux guerres dans Les relationes Franco-Yougoslaves dans l entre deux guerres (1918
1918), (Etudes Danubiennes, Tome XXIII, NUMEROS 12, Anne 2007), p. 149173. Citat o
Govenu je sa 151. str. i deo je prikaza njegove knjige koji se pojavio u La Patrie serbe i glasi: cest
lui on peut affirmersans exagration qui a fait le plus pour que le public franais se familiarise
avec lide de lunit yougoslave et que la diplomatie de lEntente ne se laisse pas entrainer a
lgard des Yougoslaves, sur le faux et dangereux chemin des marchandages politiques. Il nous a
rendu triple service : dabord il nous a fait connaitre en France et dans les pays allis ; ensuite il
nous a dfondus contre toutes les aspirationes imperialistes, dou quelles viennent ; enfin, il nous
a soutenus et encourags dans notre pnible lutte, en nous crant des amis la ou nous nen avions
gure. (Objavljeno u: Mirko Hoppe dans La Patrie serbe, no. 10, Paris, Octobre 1918, p. 460)
15
1/2012.
za istorijska istraivanja francuskog evropskog jugoslovenskog projekta je

osiromaenje kulture na ovim prostorima, posebno srpskim. Takvi promaaji se
nisu dogodili u drugim malim slovenskim narodima, kod eha, Slovaka, Bugara,
kao ni kod drugih neslovenskih balkanskih zajednica.16
Ogist Goven je roen u Vezulu (Vesoul), na istoku Francuske (Juras,
Vogese) i pripadao je tzv. pograninoj, sitnoj buroaziji, optereenoj antigermanskim sindromom, naroito od Francusko-pruskog rata 18701871. Obrazovan je
na Ecole libre des sciences politiques. Kae se da je zavrio prava. Zabeleeno je
da 1888. nije uspeo na prijemnom ispitu Ministarstva spoljnih poslova za ulazak
u diplomatsku slubu. Poinje da radi za Journal des Dbats, gde e izgraditi
veliku karijeru. Generalni sekretar (Evropske) Dunavske komisije (Commission
du Danube) u Galacu postao je 1893. i bio do 1903, a 1904. godine je imenovan
za sekretara (frankofonskog) Centralne kancelarije za meunarodni transport
(LOffice cental de transports internationaux) u Bernu. Vratio se u Journal des
Dbats 1908. i od tada bio glavni urednik spoljnopolitike rubrike. Izabran je za
lana LAcadmie des sciences morales et politiques. U Beogradu je doiveo vie
poasti, postao je lan Srpske kraljevske akademije i poasni graanin Beograda,
rado vien gost, a Paja Jovanovi ga je (za akademske svrhe) ovekoveio portretom koji svedoi o delikatnoj prirodi.17
U Galacu, ondanjoj i dananjoj velikoj luci na Dunavu, osamdeset kilometara udaljenoj od Crnog mora, seditu Evropske dunavske komisije, osnovane
posle Krimskog rata 1856, gde je boravio desetak godina, najverovatnije sa nekim prekidima, imao je prilike da sree raznovrsno drutvo, od konzula evropskih zemalja i SAD-a do rumunskih i ostalih politiara sa Balkana. Galac je kao
znaajna dunavska luka i trgovako-industrijski grad imao istorijski formiran
raznolik etniki milje, bio na neki nain Balkan u malome, i ire od toga, imao
karakteristike lukog grada.18
16
17
18
Osnovni pogled na prisustvo ovih velikih Francuza, u npr. ekoj, pokazuje koliko njihova
imena slue da obelee trgove, ulice, hotele, koliko njihovih bista ima i gde su postavljene,
uopte gde, kako i sa kojom zamisli se njihova imena upotrebljavaju.
Auguste Gauvain - Wikipdia, Auguste Gauvain - Available Works, Le Petit parisien, 19.
avril 1931. (necrologie) Mort de M. Auguste Gauvain. Krunoslav Spasi, Srpska javnost o
etvorici poznatih francuskih istoriara u zborniku Jugoslovensko-francuski odnosi. Povodom
150 godina od otvaranja prvog francuskog konzulata u Srbiji (ur. Slavenko Terzi), Beograd,
1990. S. Sretenovi, nav. delo, str. 36. i dalje. Prigodni tekstovi o Ogistu Govenu povodom
izbora u Srpsku kraljevsku akademiju, za poasnog graanina Beograda, i nekrolozi i seanja
povodom smrti, objavljeni u Srpskom knjievnom glasniku i Novoj Evropi, koje citira Spasi,
reprodukuju se i kod drugih autora koji govore o njemu ili ga spominju. Miroslav Timotijevi,
Paja Jovanovi=Paul Joanowitch, Galerija SANU Beograd, decembar 2009januar 2010,
(studijski tekst M. Timotijevi, katalog Petar Popovi), Beograd, 2010. Pod brojem 80. nalazi se
Portret novinara Gavina, bez signature, SANU, Umetnika zbirka, (inv. br. 39).
Postoji graa o tome : http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5453976h ,
http://www.foreignaffairs.com/articles/84684/anonymous/la-commission-europeenne-du-danube .
16
G. KRIVOKAPI-JOVI
Novinarsko-publicistiku karijeru zapoetu 1889. prekinuo je 1903, ali

je uspeo da sa Ernestom Levisom, jednim od najznaajnijih predstavnika kole
metoda, objavi 1902. knjigu pod naslovom La vie politique ltranger (dir. E.
Levisse, Paris 1892, cca 550 p.).
Tokom rata dao je znaajan doprinos u propagandi svih znaajnih pitanja
vezanih za manje slovenske narode, kako je on to govorio, ali i za druge balkanske narode, kao i za male ugnjetene narode uopte (Jermene). Srbi i Jugosloveni
koji su poznavali i pratili njegov rad smatrali su da je odigrao jednu od najznaajnijih uloga u propagiranju opte jugoslovenske ideje. Zabeleeno je da je uestvovao u nekoliko znaajnih aktivnosti i manifestacija za srpsko-jugoslovensku
stvar. Sem njegove urnalistike aktivnosti, radio je to u profesionalnoj i drutvenoj komunikaciji.19
Kada se vratio novinarskom poslu, objavio je u 14 tomova sve svoje lanke koje je objavio u Journal des Dbats od 1908. do 1920. Posebno je, uglavnom
tokom i u zavrnici rata, objavio seriju manjih i veih studija koje su ga uinile
vrlo cenjenim u intelektualnim i diplomatskim krugovima Francuske i Evrope:
Les origines de la guerre europenne, Paris, A. Colin, 1915.
LEurope avant la guerre, Paris, A. Colin, 1917.
LAffaire grecque, Paris, Bossard, 1917.
La premire guerre balkanique 1912, Paris, Bossard, 1918.
La deuxime guerre balkanique 1913, Paris, Bossard, 1918.
La question yougoslave, Paris, Bossard, 1918.
LEncerclement de l'Allemagne, Paris, Bossard, 1919.
LEurope au jour le jour, Paris 1920. (ima vie novih izdanja, koja se
uglavnom grupiu u 14 knjiga).
Balkanski prostor, i u njemu srpski i jugoslovenski, prisutni su u svim
njegovim analizama sloenih evropskih dogaanja. Na dubokom razumevanju te
sloenosti, kao i na razumevanju istorijske sloenosti Evrope, on je formirao tzv.
jugoslovensko pitanje. Moe se rei da je upio principe i sutinu kole metoda,
iako bi njegov urnalistiki i istoriografski metod mogao da se vee i za logiki
pozitivizam. Za ova dva pravca u istoriografiji su vezana neka od najveih imena
evropske i svetske istoriografije i filozofije 20. veka, kao to su Alan. J. P. Tejlor
i Bertran Rasel. Spominjemo Tejlora jer njegov princip kauzalnosti, odnosno
uzrono-posledinih veza vie nego podsea na Ogista Govena.20
19
20
M. Ekmei, nav. delo, str. 219.

D. Batakovi, Les relation franco-serbes dans les rcits ..., str. 151.
S. Sretenovi, nav. delo, str. 36, 81, 256, 448.
V. Stani, nav. delo, str. 482.
Zanimljivo da je Tejlor zastupao tzv. istorijski koncept koji je Treu republiku video kao dekadentnu dravu, prevashodno mislei na Francusku u periodu izmeu dva svetska rata.
17
1/2012.
Ogist Goven: jugoslovensko pitanje iz dana u dan

U svom radu La question yougoslave (Paris, Bossard, 1918) Goven daje
istoriju jugoslovenskog pitanja kroz veliki evropski rat 19141918. Tekst je komplementaran sa njegovim Les origines de la guerre europene (Paris, A. Collin,
1915). Proistekao je iz njegovog dnevnog praenja evropskih dogaanja, na vie
ravni do one najdetaljnije, njegovog praenja relevantne istoriografske literature
(objavio je niz prikaza na istorijske knjige) i publicistike. Posebno je vidljivo
praenje nemake, italijanske i anglosaksonske tampe i periodike, ruske takoe.
Uz lino iskustvo steeno boravkom i putovanjem po Balkanu, sve ovo ini njegov publicistiki opus izuzetno relevantnim za istoriju jugoslovenskog pitanja,
kako sadrajem iznesenih injenica i podataka tako i analizama i zakljucima.
Njegove injenice, praene i poreane u prirodnoj povezanosti, i dalje od toga
u prirodno oformljenom uzrono-posledinom nizu, nose snagu neposrednosti
nastajanja, a njegove kopule i zakljuci gotovo nepomerljivu snagu ubedljivosti.
Njegova polazita su jasna, i politiki, i nauno, i intelektualno, i moralno, njegova glavna snaga je u kritikom odnosu prema vlastitoj sredini, prema zapadnom vienju i razumevanju prostora i zajednica koje ne smatraju delom svoje
civilizacije. Kako je kritian prema politici i prilikama u Francuskoj, i meu
saveznikim dravama, tako je spreman da pozitivno oceni i podri sve poteze
koji dolaze iz sredina i drava sa kojima Francuska nije bila u prijateljskim
odnosima, posebno iz Nemake.
Kritiki odnos prema evropskoj percepciji balkanskog prostora (i u njemu srpskog i jugoslovenskog) i sa Zapada i sa Istoka i iz srednje Evrope, i iz
perspektive Osmanskog carstva na uzmaku, hvale je vredno vienje nezavidnog
poloaja naroda na njemu, dubokog neznanja i nerazumevanja kojim su oni bili
obavijeni kao narodi bez vlastite istorije.
(The French Third Republic)
Finally, Taylor has been criticised for promoting the La dcadence view of the French Third
Republic. This historical concept portrays the Third Republic as a decadent state, forever on the
verge of collapse. In particular, advocates of the La dcadence concept have asserted that interwar France was riven by political instability; possessed a leadership that was deeply divided,
corrupt, incompetent and pusillanimous which ruled over a nation rent by mass unemployment,
strikes, a sense of despair over the future, riots and a state of near-civil war between the Left and
the Right. Of all the French governments of the interwar era, only the Popular Front government
of Lon Blum was presented sympathetically by Taylor, which he praised for carrying out what
he regarded as long overdue social reforms. Many experts in French history have admitted that
there is a kernel of truth to Taylors picture of France but have complained that Taylor presented
French politics and society in such a manner as to border on caricature. http://en.wikipedia.
org/wiki/A._J._P._Taylor .
Dray, William, Concepts of Causation in A. J. P. Taylors Account of the Origins of the Second World War, History and Theory, Volume 17, Issue #1, 1978, p. 149172.
18
G. KRIVOKAPI-JOVI
Goven kae da je za veinu evropskog javnog mnjenja, posebno francuskog, jugoslovensko pitanje novo. Ono zbunjuje ljude za koje ne postoje druga
sem pitanja katalogizovana u prirunicima iz istorije ili u zvaninim arhivima.
Ono pomalo razdrauje politiare koji ne vole da budu uznemiravani u navikama
svoga duha i koji smatraju kao vetaku tvorevinu pokrete i narode koje oni ne
poznaju. Po njemu, Jugosloveni su dravnicima na Zapadu poslednjih godina i
meseci liili na uljeze. ak je i njihovo ime to zasluivalo, jer je u sebi sadravalo
varvarski prizvuk i nejasno znaenje, veli Goven. Istini za volju, nastavlja, brojni
su kultivisani zapadnjaci koji ne znaju da su to prosto Juni Sloveni, a oni meu
njima koji to znaju nemaju nita sa ime bi to precizno uporedili. Ne zanima
ih nimalo i teko se vezuju za pitanja naroda iju istoriju ne znaju, koje teko
smetaju na mapama, koje primeuju samo kroz maglu.21
Odsustvo interesa za jugoslovensko pitanje kod sila Antante Goven smeta meu najvee greke tokom ratnih godina. Naglaava da je proputeno da se
uoi vrednost njihovih moralnih i materijalnih snaga i mogunosti njihove upotrebe. Nisu uzimana u obzir ni njihova oglaavanja, protesti i sl., pa zakljuuje
da su ak i u demokratiji francuski ministri sauvali stare navike velikih dvorova
(des grandes Cours): vie vole da razgovaraju sa predstavnicima velikih sila,
a razgovorima sa efovima ostalih misija se ne pridaje znaaj. Tako se gube
dragocene prilike da se obavesti o onome o emu se nije uilo u mladosti i
zanemaruje se mogunost da se produbi znanje. Vie se oslanja na obavetenja iz
druge i tree ruke, od agenata koji ele da im se dopadnu tako to e se uskladiti
sa njihovim vienjem koje se pretpostavlja, nego na direktne informacije kvalifikovanih stranaca koji poznaju do kraja zemlju i poslove o kojima su doli da
razgovaraju. Nai politiari se tako, veli Goven, pokazuju nesklonima prema
ljudima koje dre za uesnike u razgovoru o bilo kom interesu koji se ne moe
uskladiti sa naim. Veli da se i kod Rusa ravo razaznaje usklaenost, da ruski
ministri i politiari, premda Sloveni, ne razumevaju bolje jugoslovenske poslove
od svojih zapadnih kolega. Zakljuuje da su posledice ovakvih greaka strane
kada se doe do javnog pojanjavanja pitanja kao to je jugoslovensko, a sve zato
to je fatalnim spojem okolnosti ono izbilo u prvi plan.22
Austrougarska percepcija i iz nje proistekla antijugoslovenska propaganda detaljno se opisuju u pretposlednjem poglavlju studije pod naslovom
Le mouvement yougoslave.23 Vienje Jugoslovena kao subverzivnog, veleizdajnikog, kriminalnog elementa u svojim namerama i delima je porazno u svojoj
ubedljivosti. Goven smatra da je Be svojim klevetama uspeo da zatruje mnoge
sredine, posebno u Vatikanu i Rimu. Kada se ovaj sublimni tekst o jugoslovenskom pitanju uporedi sa njegovim dnevnim analizama evropskih dogaanja, vidi
21
22
23
A. Gauvain, La question ..., p. 56.

Isto, p. 78.
Isto, p. 7991, p. 82.
19
1/2012.
se da je iza svakog iskaza, zakljuka stajalo minuciozno, do u detalje, poznavanje

svih elemenata dogaanja.24
Ponaanje Osmanskog carstva, odnosno Turske, naroito u periodu
19191923, Goven je posebno analizirao u studijama koje ovde nisu u direktnom
razmatranju, a to su La premire guerre balkanique 1912 i La deuxime guerre
balkanique 1913, kao i u svojoj studiji pod naslovom Pet godina francuske
politike na Bliskom Istoku koju je objavio u decembru 1924.25
U Jugoslovenskom pitanju on posebno razmatra pojedinana kljuna pitanja-probleme koji se odnose na svaku istorijski formiranu celinu koja je viena kao sastavni deo budue jugoslovenske drave. I to kako pitanja vezana za
njeno odreenje prema spolja (pitanje granica i orijentacija u pogledu ekonomije, kulture...) tako i pitanja vezana za ponaanje njenih legitimnih predstavnika
(odnosno vlasti) tokom rata. Bavi se i osnovnim opisom skicom svake zajednice ponaosob. Tu se vidi da se vie nego solidno uputio i u dublju istoriju svih
jugoslovenskih administrativnih i dravnih celina i zajednica, koje vidi i razumeva
kroz zajednitvo i jedinstvo, ali uoava i posebnosti. Jasno je da je dobro iitao
istoriografiju kole metoda uopte, posebno njene napore u spoznaji balkanskog
prostora. Prihvatio je rezultate francuske, a ujedno i srpske, nauke o jedinstvu i
srodnosti jezika i rase junoslovrnskih zajednica. Kae da se Jugosloveni dele na tri
dela (Srbi, Hrvati, Slovenci) iste rase i gotovo identinog jezika.
Za Srbe Goven kae da su narod koji ivi i izvan Srbije, u Crnoj Gori,
Bosni, Hercegovini, u nekoliko upanija jugoistone Ugarske (Srem, tzv. Temivarski Banat). Ne navodi da ive u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji. Na Zapadu su najpoznatiji zbog svoje hrabre borbe i portvovanosti protiv Habzburke
24
25
Poreenje je pravljeno sa sadrajem studije Les origines de la guerre europene (Paris, A. Collin, 1915).
Tekst se moe proitati online u engl. prevodu na http://www.unz.org/Pub/HorneCharles
1920v07-00218?View=PDF . Auguste Gauvain, Five Years of French Policy in the Near East,
Foreign Affairs, dec. 1924, p. 218226.
The Turks have always owed their power to the dissensions of Christendom. Quarrels between the Greeks and Bulgars first opened the Balkan Peninsula to the Sultans. In 1453 Christianity allowed Constantinople to fall into the hands of Mahomet II. In the nineteenth century
Anglo-Russian rivalry preserved the ruins of the Ottoman Empire. In the twentieth century, at
the close of the World War, it was Anglo-French rivalry that allowed Turkey, guilty and defeated,
exhausted and disheartened, to reestablish herself on both sides of the Straits and to set up her
power anew in Constantinople, where, for the first time since the fall of Constantine Dragoses,
there was a garrison of Christian troops. Baffled in their immense hopes, the old raias whom the
armies of the West delivered from an oppression centuries old, have now suffered a fate more
atrocious than after the greatest of the Osmanlis victories. It is a fact unique in the annals of the
civilized world that populations which were settled here for thousands of years before the Turks
made their appearance in history have been driven out en masse by a treaty of peace to leave
room for the Turkish invaders who pretend that this is their homeland.
How could such a thing occur? Who is responsible? A part of the responsibility does, indeed,
weigh upon France--but a part only. Let us see how large a part.
20
G. KRIVOKAPI-JOVI
monarhije. Poredi ugled kralja Petra I i prestolonaslednika Aleksandra sa ugledom koji belgijski kralj i porodica imaju u Francuskoj.
Svakodnevni turski pritisak koji je tokom stolea mrvio ceo Balkan i
niziju srednjeg Podunavlja jedno vreme, Goven vidi kao smrtnu tiinu nad
jednim ogromnim prostorom koji je nekada bio prosperitetan. Istie da Zapad
do druge polovine 19. veka nije znao gotovo nita o evropskim zemljama koje
su sultani iz Konstantinopolja pokorili, a znanje koje su stekli poslednjih godina nije bilo dovoljno sadrajno ni tano. Smatra da je to neznanje fatalno doprinelo da evropsko javno mnjenje i vlade velikih sila budu neusklaene tokom
sukoba izmeu Srbije i Bugarske oko Makedonije 1913. godine. Naglaavao je
da je superiorna nemaka propaganda uinila da se zadugo veruje u legitimnost
bugarskih zahteva nad jednom teritorijom nad kojom ona zasigurno nije imala
vie prava od Srbije. Stanovnitvo te teritorije, uznemireno ratnim sukobima, bilo
je spremno da se osloni na jednu ili drugu rivalsku dravu u nadi da konano
dobije osnovne slobode. Satrvena 1913, Bugarska se revanirala 1915, kako kae
Goven. Konstatuje da Bugarska dri danas sporne makedonske teritorije i pretenduje da ih zadri, kao i druge isto srpske okupirane teritorije. Tu se vidi da
je tekst pisan pre proboja Solunskog fronta u septembru 1918, da ni saveznici,
a ni sama Srbija ne mogu biti pomirljivi kada je u pitanju srpski interes na ovim
teritorijama. Po njemu Srbija ne bi mogla da opstane ni politiki ni ekonomski
bez celine Moravske doline. To joj priznaju i ostali Jugosloveni, pa e na tom
pitanju biti jedinstveni blok na buduoj mirovnoj konferenciji. Koliko je Ogist
Goven bio upuen u jugoslovenske razlike vidi se iz informacije da su po pitanju Stare Srbije po ugovoru iz Bukureta miljenja meu Jugoslovenima bila
podeljena. Sa retkom delikatnou i finoom on istie da svi ele da se Srbija
obnovi u obimu posle balkanskih ratova 19121913, ali da se neki pitaju ne
bi li bilo prikladno da se zarad ostvarenja jugoslovenskog ujedinjenja rtvuje
jedan deo Makedonije kako bi se olakalo opte sreivanje prilika i trajni mir
sa Bugarskom. Slovenci i Hrvati koji su okrenuti ka Jadranskom moru samo se
dodatno interesuju za delove Balkana koji su okrenuti ka Egejskom moru i brine
ih da Srbiju to ne zaokupi previe na utrb zajednikih interesa drave koju ele
da osnuju.26
26
O ovome videti detaljno kod M. Kovaa, nav. delo, Drugi dio: etvrto poglavlje, str. 83125
(posebno nap. 115) i Peto poglavlje, str. 124163. Takoe videti citirane radove D. ivojinovia,
D. epia i A. Mitrovia. Problem neke vrste trgovine sa okupiranim teritorijama Kraljevine
Srbije se provlaio u odnosima nekih predstavnika Jugoslovena iz Habzburke monarhije u
Jugoslovenskom odboru i srpske vlade i politiara, preko Francuza, istaknutih francuskih politiara i dravnika, izgleda od 1916, pa sve tokom Konferencije mira 19191920. do njenog
kraja. Posebno je Trumbieva dvolina diplomatija izazvala nepoverenje kod Klemansoa.
Emile Haumant o tome detaljno pie u La formation de la Yougoslavie (Paris, Bossard, 1930), p.
683684. Goven je to sve sigurno znao, ali je mudro uvao formu i stil u formulacijama.
21
1/2012.
Mudro je zakljuivao da Srbi, podueni okrutnim iskuenjima i sa izgraenim oseajem odgovornosti, ne ele da se odreknu pristupa Egejskom moru.
Uvereni su, kae Goven, da za normalan ivot i razvoj srpska drava mora da ima
slobodan pristup Egejskom moru, bilo da se svede na sopstvenu dravu, bilo da se
ugradi u veliku jugoslovensku dravu. Samo tako Srbija moe biti slobodna prema dravama severno od Dunava i Drave. Istie da izlaz na Jadransko more, bilo
direktan srpski ili indirektan preko prijateljskih teritorija, ne daje iste garancije
Srbiji. Na kraju zakljuuje da je Jadransko more jedan veliki zaliv iji se ulaz
lako moe zatvoriti. Ponovo se vraa na Prvi i Drugi balkanski rat 19121913. i
objanjava zato se Srbija grevito borila da osvoji i sauva direktnu granicu sa
Grkom, odnosno zonom Soluna i donjeg dela Vardara, i zato je Bugarska iz
suprotnih razloga pretendovala da prisvoji Monastir, Ohrid i jednu stranu Albanije do Jadranskog mora. Radei za sebe i Austro-Ugarsku, objanjava Goven,
ona je elela da odvoji Srbiju od Grke i postane gospodaricom komunikacija
preko makedonske teritorije. Da bi zadovoljila svoju ambiciju nije uzmicala pred
najodvratnijom izdajom. Zbog svega ovoga je smatrao da Slovenci i Hrvati ne
treba da budu ravnoduni prema moguem potpuno zavisnikom poloaju Srbije,
odnosno nunosti da ponovo uzme slobodu kretanja do obala Egejskog mora,
ako tako vrsto vezuju svoju sudbinu za sudbinu Srbije. Tu se radi i o njihovoj
vlastitoj nezavisnosti, pa mu se inilo da su to neki meu jugoslovenskim politiarima poeli da razumevaju.27
Crnu Goru Goven smatra potpuno srpskom zemljom. Vidi da je dinastija
Petrovi-Njego politiki jedina prepreka ujedinjenju dve drave i da je narod
masovno za ujedinjenje. Odlino poznaje odnose dveju dinastija i njihov zajedniki rad na osloboenju Srba u Habzburkoj monarhiji i Osmanskoj carevini
tokom 19. veka i precizno ih skicira. Posebno je iscrtao ponaanje Nikole I
Petrovia Njegoa u drugoj polovini njegove vladavine kada se poeo otuivati
od Srbije. Vrlo je kritian prema ponaanju crnogorskog kralja tokom rata, pa i
crnogorske vojske. Ceni da su se ponaali vie neutralno nego kao saveznici.28
Poznaje precizno sve razmirice i sukobe crnogorskih ministara i kralja. Crnu
Goru odvojenu od Srbije i jugoslovenskog okruenja, u nekoj nezavisnoj dravi,
Goven vidi kao poetak agonije, najraviju moguu posledicu rata. I ovde je
vidljivo da on uvek procenjuje gde je ko bio tokom rata, na kojoj strani, kako
se ponaao i ta je radio, i vojno i politiki i lino i drutveno, o emu je brinuo,
koliko je rtvovao.
Bonjake i Hercegovce, kako ih naziva, vidi kao pripadnike jedne rase
i jezika koje naziva srpsko-hrvatskim. Vidi njihovu podeljenost, daje precizne
podatke o zastupljenosti pojedinih religioznih zajednica, o prirodi austrougarske
vlasti, o tome kako se ko ponaao pod tom vlau. Njenu sutinu vidi u politici
27
28
A. Gauvain, nav. delo, poglavlje pod naslovom Les Serbes de Serbie, do 15. str.
Isto, poglavlje pod naslovom Les Montenegrins, p. 1525, posebno p. 18.
22
G. KRIVOKAPI-JOVI
divide et impera, koja se ogleda u sistemu favorizovanja, u prvom redu doseljenika katolika, pa muslimana, pa autohtonih katolika. Pravoslavno stanovnitvo je
habzburka vlast gledala kao velikosrpsko. Najvanija mesta su zauzimali Nemci
i Maari, a policijom dirigovano iz Bea i Pete. Na kraju Goven zakljuuje da
je monarhija, koja je elela da ogranii nezavisnost Srbije na svaki mogui nain
zato to ju je smatrala aritem jugoslovenstva, dobila arite u vlastitoj pokrajini
kojom je vladala surovo diktatorski. Svi atentatori u tzv. Kraljevini Hrvatskoj i
Dalmaciji i Bosni i Hercegovini bili su podanici te iste monarhije, poentira on na
kraju.29
Istie da muslimani Bosne i Hercegovine nisu Turci, kako se to vrlo
esto veruje na Zapadu, nego Srbi. Priklanja se Leeovoj interpretaciji porekla
bogumilstva u srednjovekovnoj Bosni i Hercegovini,30 koju su u prolosti sa
Istoka doneli vojnici Vizantijskog carstva i koja je u vreme osmanskog osvajanja
bila u velikom usponu. Proganjanje hrvatsko-ugarskih vladara ubrzalo je njihovo
prelaenje u veru osvajaa, koja im je bila bliska u svojoj jednostavnosti zbog
gnosticizma, masalijanizma i manihejstva. Ne poznaje istoriju prelaenja sa pravoslavlja i katolianstva na islam.
I na primeru Srba iz Ugarske se vidi koliko je Goven dobro poznavao
istoriju svih srpskih i jugoslovenskih zajednica, koju skicira kroz seobe preko
Save i Dunava i kroz ponovno potpadanje pod osmansku vlast tokom 15, 16. i
17. veka. Dobro poznaje i istoriju srpskih zajednica na ovom prostoru u 19. veku,
njihov znaaj (ekonomski, strateki) i posebno sve uspone i padove srpsko-hrvatske saradnje tokom kljunih dogaanja epohe. Uoava stagnaciju i opadanje poloaja i srpskih i hrvatskih zajednica u monarhiji pod naletima agrarne kolonizacije
i jezike i kulturne maarizacije na prostorima June Ugarske i Slavonije. Kao
glavne probleme na junougarskom prostoru, u sklopu jugoslovenskog pitanja,
vidi razgranienje sa Maarskom zbog visokog stepena izmeanosti razliitih
etnikih zajednica i razgranienje sa Rumunijom, zbog njenih velikorumunskih
zahteva u vrstim prirodnim granicama koje su ile do Tise. Uoava poputanje
rumunske vlade i nada se podeli Banata izmeu dve drave na prijateljski nain.31
Najvie prostora u svojoj studiji La question yougoslave (p. 3555) Goven daje Dalmaciji, iju istoriju takoe dobro poznaje, citira Emila Omona (La
slavisation de la Dalmatie, Paris 1917), jugoslovenske autore (L. Vojnovi, M.
emeriki) i italijanske. Zapaa da su Dalmacija, Kvarner i Istra najugroenije
jugoslovenske teritorije i da e ih biti izuzetno teko odbraniti. Daje precizne
podatke o slovenskom etnikom sastavu, detaljno razmatra geostrategiju prosto29
30
31
Isto, poglavlje pod naslovom Les Bosniaques et les Herzegoviniens, p. 2530.

Louis Leger, LHistoire des Bogumiles en Bosnie et en Bulgarie au Moyen age, Paris.
A. Gauvain, La question yougoslave..., poglavlje Les Serbes de Hongrie, p. 2935.
O razgranienju sa Rumunijom videti studiju A. Mitrovia, Razgranienje sa Rumunijom i Bugarskom...
23
1/2012.
ra. Precizno skicira italijansku politiku, njene mane, takoe i promene u javnom
mnjenju. Glavni argument zato taj prostor treba da pripadne buduoj jugoslovenskoj dravi, sem osnovnih kao to su rasa i jezik, jeste geostrateki i to onaj
koji ide u prilog stvaranju jugoslovenske drave. Istona jadranska obala, precizno dalmatinska, neodbranjiva je za dravu koja ne poseduje njeno zalee, a to
zalee bi zahtevalo prisustvo vojske od vie stotina hiljada ljudi da bi se ozbiljno
uvalo i branilo. Postoji rizik da bude u svakom trenutku odseeno dolaskom
neke vojske sa istoka, austrijske ako ona preivi, ili maarske ako ojaa, ili
jugoslovenske ako se stvori (p. 49). Nemogue je postii apsolutnu sigurnost na
Jadranu za kojom ude Italijani.
Pitanje Hrvatske, u sklopu jugoslovenskog pitanja, razmatrano je na
znalaki i pronicljiv nain. Autoru je bilo poznato sve do detalja, i dalja i blia prolost i duboka povezanost geografijom tla, rasom i jezikom sa drugim
jugoslovenskim teritorijama. Pitanje hrvatske nezavisnosti je bilo duboko povezano sa pitanjem opstanka monarhije uopte i posebno u njenoj dualnoj formi. S druge strane stajala je Italija, optereena tekim antihrvatskim sindromom
koji se istorijski taloio, i u ratnim godinama izvojevanim Londonskim ugovorom, potpuno nesklona svim varijantama jugoslovenskog ujedinjenja koje su
ukljuivale Hrvatsku. U Rimu su cenili, veli Goven, da bi bilo najmudrije da ona
ostane svojim starim gospodarima. On uoava kako su se italijanske simpatije za
Srbiju poele umanjivati uznemiravajuom brzinom od kada su politiki krugovi
u Beogradu prigrlili jugoslovensku ideju. Ruska diplomatija, ravo obavetena i
preokupirana idejom da izbegne religioznu kontaminaciju pravoslavnih Slovena
od strane katolikih, oslonila se na ove italijanske ideje, to je u prolee 1915.
dovelo do klauzule o vetu. Vlade u Parizu i Londonu su tada pokazale slabost
da se veu za politiku suprotnu pravu naroda da odluuju o sebi samima. Ta klauzula je zabranjivala ujedinjenje Hrvata sa Srbima. Sa velikom preciznou Goven
prati sudbinu ove klauzule tokom rata i posebno 1918, kao i nove nagovetaje
u italijanskoj politici. Italijani su postajali skloni da pregovaraju o opozivu ove
kaluzule o vetu na srpsko-hrvatsko ujedinjenje, ali da ovi za uzvrat priznaju ostale
odredbe ugovora iz 1915. godine. Zato je Nikola Pai tokom tih dogaanja kao
mantru ponavljao da se Jugoslavija stvara ne samo protivno neprijateljima nego
uprkos i prijateljima, moda ba zbog odsustva Rusije sa Balkana.32
Goven je izuzetno upuen i precizan i kada je u pitanju slovenaka
istorija, gde analizira postignua i kvalitete jedne male zajednice (visok procenat
pismenosti, irenje zadrugarstva...), ali strateki vane jer u sklopu jedinstvene Jugoslavije zatvara pristup germanskom prisustvu na Jadranskom moru, i
uopte zaokruivanju Nemake, ime se bavi u studiji pod tim naslovom.33
Slovence inae vidi kao narod koji je tvorio prepreku germanskoj invaziji
32
33
A. Gauvain, nav. delo, p. 5571.

A. Gauvain, LEncerclement de lAllemagne, Paris, Bossard, 1919.
24
G. KRIVOKAPI-JOVI
na jug monarhije, koji ima svest o velikoj ulozi koju je obavljao sa zavidnom
energinou, bez da bude zaveden ili zbunjen u tome. Zbog te velike zasluge
za mediteransku civilizaciju, oni su po Govenu zasluili da budu ujedinjeni sa
ostalin Jugoslovenima u jednu i jedinstvenu dravu.
U zavrnim poglavljima o jugoslovenskom pokretu i programu Goven
daje posebnu analizu uloge liberalnog katolikog svetenstva u odbrani nacionalnih prava i teritorija, posebno slovenakog, istarskog, kvarnerskog i sa
ostrva, poimenice opisujui njihovu politiku i ponaanje uoi i tokom rata, kao i
irenje kruga pristalica jugoslovenskog ujedinjenja unutar Katolike crkve.
Sve te jugoslovenske snage ne vidi kao vulgarne propagatore ideje, ideoloke ili revolucionarne zaluenike, ve kao ozbiljne ljude koji su jugoslovenstvo videli ili oseali kao svoje najdublje odreenje, dublje od politikog ili ideolokog.
Summary
Dr Gordana Krivokapi-Jovi
Auguste Gauvain and the Opening of the Yugoslav Question at the

Beginning of the 20th Century
Key words: Auguste Gauvain, Yugoslav question, France, Third Republic, Serbia,
journalism, politics
Augiste Gauvain, a French journalist and publicist, French representative

in international institutions and missions, a productive journalist and author-publicist whose journalist texts were written on daily basis, in detail and well
founded about more or less all more important European questions, especially
Balkan matters, filled some twenty volumes with his articles. He devoted a number of special studies to Balkan questions, the most important being The First
Balkan War, The Second Balkan War, The Greek Question, The Yugoslav Question. He remained a gray spot in Serbian and other Yugoslav historiographies
until the break-up of Yugoslavia, having been mentioned only couple of times.
However, since new relations of conflict, enmity and misunderstanding developed
between Serbia and France, a significant breakthrough was made in the research
of the French factor in the Yugoslav project, that started to be researched as an
international, European project. In connection with that, Augiste Gauvain was
researched too. The first important breakthrough was made by Professor Milorad
Ekmei in his study of the French research of ethnic nature of the Yugoslavs.
Professor Ekmei studied important, often decisive foreign factors in the creation of the Yugoslav idea and in military-political, social and economic shaping of
25
1/2012.
the Yugoslav area, and the Serbian area within it. In the above mentioned study he
researched mutual influences and links between science and politics in the French
and Serbian social environment, as well as the harmony between the two sciences
and cultures, and even politics, based on the unity and kinship of the Yugoslav
area and the people inhabiting it. Another important breakthrough was made by
Professor Duan Batakovi with two collections of papers on French-Serbian-Yugoslav relations during the 19th and 20th centuries in that he as editor and
author opened many questions and topics, including the professional and ideological work of Augiste Gauvain. Gauvains activity was successfully dealt
with also in the study of Stanislav Sretenovi who examined rather the social
environment of the individuals who dealt with us within it, than the contents of
their perceptions of the Balkans, analyzing diplomatic and military activities in
French-Yugoslav relations.
With their rich contents and dynamics Gauvains career and work served
us to examine some of the most important elements of the new, modern view
of the Balkan, Yugoslav and Serbian area in the most important period of its
reorganization at the turn of the 20th century and during the Great War of 1914
1918. The basis of his views on the Yugoslav question, that was very complicated
due to intermingled presence and interests in the Balkans, created the ideas for
which the Third Republic fought, the ideas of liberal, democratic and secular
society, permeated with struggle for human and civic rights, new theoretical and
methodological concepts in historical science.
26
...
32:061.2(497.1)1937/1939
323.1(=163.41)(497.1)1920/1940
34 .
32 .

1
: , .
. .
, , , .
, ,
.
, , .
: , ,
, ,
. 177011 .
27
1/2012.
.2
, -
.
,
,
,
. , 27.
.

, , ,

.
.3

,4 , , , , , , , .5
2
, , [,
5. 1937], 12, . . . , , , , 1991, (: ) . 755756.
. : ,
, 1937; , , 1,
, 1994, . 32 ; ,
, 19181941, 1,
, 1996, . 506564; ,
. (14921992), 4. . Evrogiunti, 2011, .
423424; (.), , , , , 2006, . 273275.

. (17. 1937), . 20; (5. 1937), . 9.
, [ , 4 (7. 12. 1939), . 3], (. . , .
), , ,
2009, (: ), . 238.
, , [ , ,
, 1, , 1973], , . 272;
-, , , 2, , 1975, . 283, 285.
. : . , , , . 508509; , .
, , ,
, , 2006, . 912, 1719.
28
...
, ,
, .
, ,
.

,
.6 ,
, . . ,
,
.7
, , ,
, . ,
, , ,
.8 ,

, .9
6
, . . . 3.
, , . 267; . , , , .
508, . 544.
. ,
[9. 2. 1940], , . 193199.
. . , , , . 506515, 560; . , , . 423424.
. , , . 418419; , Jean Mousset, La Serbie et
son Eglis (18301904), Paris, 1938, 8, 523 [1938] 12, . 457.
, 19. 1937. ,
. 23.
29
1/2012.
,
(1937) ,10
.
, .11 , ,
, ,
, -.12

. (19291931)
,
,
, .13

. ,
, .14
10
11
12
13
14
(167 , 129 ), .
. .

. ,
.

.
. . , , 2,
, 1991, . 584598.
,
(13. 1940). . . , , . 33.
, ,
, , . . . , ,
, . 538. , .
, , :
2.662.000 , ,
. 224 . .
, , [2. . : ,
1938, 7] , , 2004.
, -
[1975], . 286.
, , [1940],
12, . . , . , , , , 19901991,
(: ), . 567575; , [
4, 7. 12. 1939], , . 167176; . , ,
, . 536537.
, , [1940], . 570.
,
[1964], 12, . 555565;
, [1940], . 570.
30
...
. , , 1937. ,
(1939).15 ,
- .
, .
,
.
(
1920),16 (1921),17 (19341937).18
, , .19

(1920),
( ).20
15
16
17
18
19
20
(
- [1975], . 285) : . ,
18691958, [1991], 12, . 765; . ,
, , . 509; . ,
, . 127128. , ,
. , . ,
, 2035 (31. 1989), . 73.
, ( ), , . .
. : , 1920; , , [
, , 1924], 2, . 412 .
, [1921], 11, . 378381;
[1921], 11, . 387389.
(1937) , , , , , ,
, . . . ,
18691958, . 758761; ,
, , , , 1998, . 279282.
, [1921], 12, . 424430.
, [1920], 11, . 358362;
[1920], 11, . 363368; : ,
1920, 11, . 369377; , , 5354 (1959), . 42; , , , . 412413; , 19411945, , 1990, . 84.
31
1/2012.
(-) . , .
(1939).
,21 .
,
,

.22
-, ,
,23
, . .

,
,
.

.

,24 21
22
23
24
,
,
. . , ,
11129 (26. 1939), . 6. . , 26.
1939. , 7 (28. 12. 1939).
. , 11 (25. 1. 1940), 12 (1. 2. 1940).
, [1938], , ,
2004. . : (),
: . . , , 1940.
. , , :
19411944, 12, . 633634; . , , . 34.
, , 8, . 428, 438, 439, 499.
, 1935. ,
, ( ), . 1939.
. . . ,
. , , , , , 2011, . 24 .
32
...
, .
, ,
.25
( ).26
,
,
,
, ( ) - ( )
.27

, , .28
, , (7. 1939).29
,
25
26
27
28
29

. . , .
, , 2035 (31. 1989), . 72;
, , [, , 1997] , , , , , 2008,
(: ), . 228. . ,
[, 3031, 1955, . 25], , ,
, 2006, . 172; . , , . 425.
,
(). . . , ,
. 49.
,
. : , , , ,
1953, . 258.
. , ; , , 5, . 304305. , []
, , . , .
, , 2000, . 118, 301.
. , , . 423.
, [1939],
, . 238. . . , , ,
. 509.
33
1/2012.
( ) : [
] , []
,
.30 ( )
, ,
.31 . ,
, .
.
. .32
, , ,
.33 ,
,
.34
, 17.
1939. 1. 1940. ,35
: , , , , , , []
. ,
30
. , [1939], , . 238.
.
32
. , ; [1940],
, 5, . 303, .
33
,
, : [ ] ,
. . . , [1973], ,
. 270.
34
. . , , 2,
[1936], 2, . 326, . 1. . ,
, , [1922], 11, . 779784;
, 12, . 612.
35 , , , 5, . 265;
, [ , 21, 1940, . 192195; 12,
. 835837], , . 241244.
31
34
...
, .36 ,
.

, .37 ,
.38
, ,
, ( ).39

, 18. 1940. ,40 , ,

( ).41 , o :
.
.
-,
. ,
. ,
, .
.42
36
37
38
39
40
41
42
. , [1940], , . 242.

. . . ,
, . 765.
, ` `, , 5, . 312

, .
. , [1973], , . 270273. .
: . , [1960], , 1, () ,
, 2008, (: ), . 366369.
. 18.
1940. : ,
, , 12/1996, . 137150;
. , , ;
` ` [1940], , 5, . 300312. . . ,
, , . 509.
. , ` ` [1940], , 5, . 308.
. . , [1973], , . 271272; [1960], [2008], 1, 368; 28 14 , , 5, . 206; ` ` [1940], , 5, . 308.
35
1/2012.
,
,
, , ,
- , .43
, , ,
, , ( ), 20. 1940. ,
.44 ,

.45

. , , ,
, , , , .46
, ( )
.47
43
44
45
46
47
, , 5, . 300, 303, 311,

18. 1940. .
, , . 139, . 1,
.
( ) 1940.
. . . , [ , ,
, 1973], , . 273.
( ,
, 127133) .
. , , , ,
[1940], , . 345370.
, . 370, 348.
, . 345347. . , ` `
, , 6, . 65.
, , ,
, , . ,
.
: ` , : ,
`. . , [1940], , . 347.
36
...
.48 , : , ,
.49 , .50
, .
, , .

,
,
,
[] , .51

.52 , ,

, .
, 1940.
.53
48
49
50
51
52
53
, . 361.
.

(, 10. 1.
1929, . 4). , ? [1946], , 12, . 839,
. . ,
[1973], , . 270; , , 1, 364; , 10, . 40. . . . ,
, . 122.
. , [1940], , . 349.
. , -, , ,
1975, . 284; [1973], , . 271272.
. , [1940], , . 242.
, . , 31. 1939.
, , 1940, . 2,
[ ] . (. 13)
: .
[] !
37
1/2012.

[ ].54 1940. , ,
,

[] ` `.55

.56
a , . ,

.57 ,
,
,58 ,
.59 ,
foncirement .60
54
55
56
57
58
59
60
. , - [1975], . 283, 285.

. , , , 10. 1940, . 78;
: , , 6, . 89.
. . , ` ` , , 6, . 6469.
. , , , 8, . 57,

(26. 1882),
.
. , , . 6869, 116.
. , .
, XX , 1/1994, . 167.

. , ,
, . , , . 6, 8, 11, 13; , 1934; : : . , , . 127128; [1928, 1940], , . 200201.
, :
! , .
.... . . , , 2, . 176; . ,
, . 161; , , 12/1996,
38
...

, ,
,
. , ,
, .61
,62

, .63
, , , :
, ,
.
.64
61
62
63
64
, . 123; .
, , 2000, . 159. . . , [1973],
, . 274.
. , , . 160.
1924, ,

, , . . ,
. , . 161 .
. , [1973], , . 273;
, , 6, . 69.
[ ]
` . . ?`
, [ ] ,
. . . , [1973], , .
275. . . , , . 371.

,
, .
,
.
. , ` ` [1940], , 5, . 312;
, , , . . , , 2005, .
258; [1973], , . 274; 4. : .
. , , 6, . 247. ,
, 10, 1939. : . , ,
, , (: ).
, , ( ). . . ,
, . 171174.
39
1/2012.

, ,
,
.

. (, , 1973,
1975), . , ,
:
,
.65 : ,
.66

( ),
,
.67
, , , .68

, ,
65
66
67
68
. , - [1975], . 284;
, [2005], . 257; [1960], 4, , 2008, . 446. 1960.
, (2005, 2008), ,
,
- 1975 (, , 2, . 284)
.
,
.
. , , [1973], , . 272.
. , [1960], 4, . 446; - [1975], . 283, 285; , , ,
[2005], . 215.
. , - [1975], . 280. .
. , , [1973], , . 272.
40
...
,
, .69
,
, , , ,
.
( 1902),
.70
, , ,
. ,
,
, ,
.71
: [] o- ,
,
.72
(1975)
: ,
,
.73
(1960)
(1975),
.
69
70
71
72
73
. , , , 4, . 238.
, (1902)
-
.
, ,
, (1902). , , , 6, 7, 1902, . 1149
1158; , 18481914, ,
2010, . 354356; ,
, 6, , 19811983, . 420. , , ,
.
. , , , 4, . 238.
. , , , 5,
. 158; 1938. 1939., , 5, . 78.
. , - [1975], . 285.
41
1/2012.

. ,
,
74 ,

.
, ,
, ,
,
. ,
.

.

,
.
, ,
(1940)
(1973
1975)
.75
,

,

74
75
. , , . 32.
( 1940)
. ,
, , 6, . 228 (
) 1940.
. . . , , 6, . 160, 162, 228237, 319.
23. 1941. 4.
1941, ,
25. 1941. .
, , (. , 4. :
. . , , 6, . 247; . ,
, . 360361),
( 11), : . ,
, . 132.
42
...
.76
(18. 1. 1940)
(1975). ,
(1975),
(1960). .
(18. 1. 1940),
, .77
18. 1940.
.
, ,
, ,

.

(26. 1939).
76
77
() - 1. 1948, 16. 1960. (. , : . , , , , 2005, . 710).

1963. , . J. T, . ` ` : . , , 12, . 5. . ,
, . 117, . 1, . , ,
, , 1960. 1966. .
1963. , 1968. .
12 (J. T, ,
. 5). , , (1973, 1975). (1997).
2008.
, ,
, .
. : J. T, . ` ` : . , ,
12, . 512. ,

.

, , .
( ). .
, , : . , , 1, . 712.
43
1/2012.
,
(, ,
),
1939. .78
5. 1937, .
,
.79 ,

,
, .80
(18. 1940),
,

: ?,
. ,
.
, ... ,,
. ...81 , , , , ,
, .
78
79
80
81
. . , 18691958, [1991], 12, . 765; . ,

, , . 509; .
, , . 127128.
,
, . , .
, , 2035 (31. 1989), . 73.

1939. . . . ,
?, , 5, . 70.
. .
, , . 138; : .
, , , , 2005, . 6.
, , ,
,
,
, ,
. . . , , . 298 .
. , ; [1940], , 5, . 305; ` ` [1940], , 5,
. 307308.
44
...
,
, .

.
, ,

,
.
.
,
, , , , .82
, , , .
,
,
. , ,
, .83
,
, , .84

. , ,
5. 1941.
() : ,
?85 ,
82
83
84
85
. . , . 312314.
. . , , , 1, . 59;
, , 7, . 137146;
, , 7, . 264270.
, , 7, . 135,
. . . ,
12, . 78.
, 1941.
: `, ?` [...]
,
. []: ` `.
,
45
1/2012.
, 2. 1944. ,
()
( ,
, ).86
, ,
,
.
,
,
, ,
,
, , - .
,87 , 1940. ,
(
, -
86
87

. . . ,
, , 6, . 264270; , 7,
163; . , , . 364369.
, ,
(Jean Jaurs) (. , ,
. 6869, 116), ( ,
, , 7, . 142),
(. , ,
. 355356) (. ,
, . 430, 472). 1945.
, . . ,
, , 8, . 152158.
, , . . . , , 12, . 9. . . ,
. , : . ,
, 12, . 9. . . , . , ,
. 145 .

( ), ,
,
(, , ).
: 1000 . . . , , ,
1, . 361363; , , 1, . 172;
, , 3, . 90, . 9.
46
...
, ,
).88 89 , , , - .90 ( 1945). , ,
,
: []
[] - ,
, , , .91
, , .
,
.
, ,
, , ,
.92
, (
88
89
90
91
92
. , , , . 243. , ,

.
, ,
. . .
, , [1973], , . 272. . . , , 5, . 264, 321.
. , , 5, . 307.
. , , , 1, . 365. . . ,
` ` , ,
6, . 6469. , ,
, . . .
, , , 4,
. 238; 28 14 , , 5, . 206.
. , , , 8,
. 154156. . . , , . 437.
,
, . . . , , [1973], , . 270.
, , , (.)
47
1/2012.
, ) ,
, .93
:

, , , . . ,

, 1930.

.94
, . , ,
- , .
, ,
, , , ,
. ,
,
,
,
.
93
94
, . , , 1991, . 102, 178, 281, 284, 300, 347; , , , , 2010, . 312314. 1944. ,
,
. , , 8, . 183,
, .

. 1945. . .
. , , : . , . ,
, . 378379.
. , , : . , , , , 2005, . 7.
. , , [2005], . 256.
48
...
.
- ,
.
,
, ,
, .95

.
,
,
(18941958).96

. (1894) (1915),
.97
, .
, ,
, .
,
, . ,
. , , -
.98 (
) ,
95
96
97
98

- . , , 6,
. 9199. ,
1894, 1 (1997).
, ,
, 43/145 (2011), . 637
661. (19451959) (19501959).
, .
. , , , 59/1 (2011), . 273293.
49
1/2012.
.

. .
,
, , (1894),
. ,
.99
,
,
,
, . ,
, ,
. ,
,

, .
Summary
Dr Boris Milosavljevi
The Question of the Initiator and Founder of

the Serbian Cultural Club
Key words: Serbian Cultural Club, Slobodan Jovanovi, Dragoljub Jovanovi, Yugoslavia
The Serbian Cultural Club (1937) is indissolubly linked with the name of
its rst and only president, Slobodan Jovanovi (18691958). It is widely accepted
that this Serbian national and cultural organization was his brainchild. The paper
looks into the question as to whether Slobodan Jovanovi really was the initiator
99
,
, , ,
, 11, . 750.
50
...
and founder of the Serbian Cultural Club or if there was some other originator
and leader concealed behind his name promoting and realizing political ideas
for which the Club was set up. Given the contradictory testimonies about how
the Club had been started, it appears necessary to evaluate their credibility and
signicance by looking at them in their own historical context. Particular attention is paid to the contradictory and incoherent statements of Dragoljub Jovanovi
(18951977), the leader of the left faction of the Association of Farmers, which
even contain serious chronological mistakes. The paper also outlines the basic
tenets of Slobodan Jovanovis political theory, the evolution of his domestic
and foreign policy views, and the prehistory of his political activity. The paper
concludes that trust should be put in the earlier testimonies and in the general
and coherent historical picture according to which Slobodan Jovanovi was the
initiator and founder of the Serbian Cultural Club, and that the whole controversy
over this question in fact arises from the contradictory and unreliable nature of
Dragoljub Jovanovis memoirs.
51
1/2012.
327(497.1:495)1928/1929
341.24(497.1:495)1926/1927
Aleksandra PEINAR, MA
Atina
POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG
PROTOKOLA U OKTOBRU 1928. GODINE
APSTRAKT: Razreavanje grko-jugoslovenskih razlika putem potpisivanja Protokola u Beogradu u oktobru 1928, kao uvod u ozvaninje grko-jugoslovenskog prijateljstva sklapanjem Sporazuma o prijateljstvu, izmirenju i arbitrai od
27. marta 1929, predstavljalo je prelomnu taku u odnosima (Krljevine SHS)
Jugoslavije i Grke u hronolokim okvirima poslednje vlade grkog premijera
Elefteriosa Venizelosa.
Potpisivanje navedenih diplomatskih protokola uticalo je na razvoj dogaaja u prostoru jugoistone Evrope, a ponovno oivljavanje intenzivnih diplomatskih odnosa izmeu Kraljevine SHS i Grke dalo je podstrek jednom optem
balkanskom sporazumu u nastupajuem periodu. Prikaz i analiza procedure
potpisivanja Protokola iz oktobra 1928. posebno upuuju na znaaj politikih poteza grkog premijera Venizelosa i njegovo protivljenje kolektivnom balkanskom
sporazumu na raun sklapanja bilateralnih ugovora, kao i na promenu njegove
spoljne politike posle pribliavanja Italiji.
Kljune rei: jugoslovensko-grki odnosi, Protokol iz 1928, E. Venizelos, kralj
Aleksandar Karaorevi
Analiza predistorije diplomatskih odnosa Kraljevine Jugoslavije i Grke

u periodu koji je prethodio zvaninoj obnovi prijateljskih veza putem potpisivanja Protokola u Beogradu 1928. ukazuje na kompleksnost bilateralnih kontakata
diplomatske osovine AtinaBeograd u periodu 19181928. Nesumnjiva promena
u politikoj klimi izmeu dve saveznike zemlje, koja moe biti denisana kao
zaokret u njihovim odnosima, primetna je od momenta ostvarivanja ideje ujedinjenja junoslovenskih naroda u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca 1918.
Iako je potpisivanje Ugovora o Savezu iz 1913. ograniavalo i onemoguavalo tenje i planove politikih vrhova dveju saveznica za ostvarivanje sop-
52
A. PEINAR
POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...
stvenih teritorijalnih ciljeva na raun one druge, u jednoj kompleksnoj situaciji

kao to je bila balkanska u periodu Prvog svetskog rata i odreivanja granica
na Balkanu, 1918. godina oznaila je raskid sa saveznikim tradicijama, kao i
oigledno zahlaenje u meusobnim relacijama sve do oktobra 1928. Uprkos
pokuajima da se koniktna pitanja izmeu dva suseda razree putem brojnih
pregovora, koji su uglavnom rezultirali dogovorima kratkog veka (Sporazum o
ureenju tranzicione trgovine putem Soluna iz 1923, Pangalosovi sporazumi
iz 1926), tek je povratak Elefteriosa Venizelosa na vlast 1928. stvorio neophodne
preduslove za korenito razjanjavanje diplomatskih suprotnosti izmeu dve susedne zemlje. Kao idejni tvorac grko-srpskog saveza iz 1913, poklanjao je naroitu panju ouvanju prijateljskih odnosa sa severnim susedom Grke. Zahvaljujui, pre svega, diplomatskoj vetini grkog premijera, koji je potrebu za
obnovom prijateljskih odnosa sa Kraljevinom SHS smatrao sastavnim delom
svoje nove spoljne politike, karakterisane tendencijom sprovoenja mirovnih
inicijativa na Balkanu, sutinska obnova diplomatskih odnosa dveju zemalja otpoela je u Beogradu u oktobru 1928. godine.
Ponovno diplomatsko pribliavanje Kraljevine SHS i Grke, kao segment spoljnopolitikih tenji balkanskih zemalja za uspostavljanjem novog poretka na Balkanu, predstavljeno njihovim nastojanjima da uspostave meudravnu saradnju, uz tendencije udaljavanja od uticaja velikih sila, ostvareno je, pre
svega, zahvaljujui intervenciji Elefteriosa Venizelosa, ali i jugoslovenskog kralja Aleksandra. Diplomatski potezi dvojice dravnika, uprkos tome to su u velikoj meri bili uslovljeni stavovima velikih sila, odigrali su kljunu ulogu u jugoslovensko-grkom zaokretu i uspostavljanju novog kursa meudravne saradnje,
koja je od tada krenula uzlaznom linijom.
Poredei odnose Srbije i Grke sa odnosima dveju zemalja i njihovih
ostalih suseda, D. Korantis (. ) karakterisao ih je kao skoro uvek
prijateljske.1 Meutim, sklapanje Protokola PolitisKalfov2 pretilo je da sudbinski ugrozi tradicionalno dobre grko-jugoslovenske veze.3
Jugoslovenska vlada raskinula je 14. novembra 1924. grko-srpski Ugovor o savezu.4 Opti stav koji je preovladao mogao se svesti na tvrdnju da je
1
2
3
4
D. I. Korandis , , , / 1968, str. 375.

. ounda-Fergadi, , - 19241925,
, 1986.
(Protokol PolitisKalfov potpisan je 24. 9. 1924 u enevi u okviru 5. redovnog zasedanja
Drutva naroda, a odnosio se na nain primene odredbi o pitanjima manjina (Ugovor u Nejiju, 3.
deo (27/11/1919), kao i Posebnog sporazuma iz Sevra (10/08/1920). U skladu sa lanovima ovih
ugovora Bugarska i Grka preuzimale su na sebe obavezu o zatiti svih nacionalnih manjina
naseljenih na njihovim teritorijama).
D. I. Korandis , ,, / 1968, str. 376.
. unda-Fergadi, , , 16, , 1983, , str. 4964.
53
1/2012.
potpisivanje protokola izmeu grke i bugarske vlade predstavljalo neposredan

povod za raskid ovog ugovora. Jugoslovenska vlada je smatrala neprihvatljivim
odluivanje o sudbini slavomakedonskog stanovnitva iskljuivo putem dvostranih grko-bugarskih pregovora.5 Sutinski uzrok treba, meutim, potraiti u
promeni faktora koji su uslovili potpisivanje grko-srpskog Ugovora o savezu
iz 1913.
Teritorijalno proirenje Kraljevine Srbije (od 1918. Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca) dozvoljavalo je vlastima u Beogradu da vre pritiske svake
vrste6 na Grku, koja je u tom trenutku diplomatski bila skoro sasvim izolovana
i iznutra oslabljena. Stalno su isticana etiri osnovna jugoslovenska zahteva, koje
je Grka pokuavala da ispuni u elji za ponovnim uspostavljanjem dobrih odnosa sa Kraljevinom SHS. inei ustupke shodno svom potinjenom poloaju u
odnosu na Kraljevinu, grka strana je razmatrala: 1) ustupanje metoha manastira
Hilandar; 2) sklapanje posebnog ugovora po pitanju manjina; 3) ureenje pitanja
Slobodne carinske zone u Solunu, kao i 4) razreenje pitanja naina funkcionisanja eleznike linije evelijaSolun.7
Nepohodno je primetiti da je na grko-jugoslovenske odnose u datom
momentu (pre svega na raskid Ugovora o savezu iz 1913)8 uticala i neizvesna
pozicija Kraljevine SHS u balkanskom okruenju, koja je predstavljala direktnu
posledicu politike Beograda prema Italiji, podlone neprekidnim izmenama, u
skladu sa planovima italijanske politike na Balkanu.9
Tehniki sporazumi koji su pratili novopotpisani Sporazum izmeu dve
zemlje od 17. avgusta 1926.10 predviali su proirenje srpske zone, znaajno proirenje srpskih nadlenosti, kao i utvrivanje meovite komisije za kontrolisanje
eleznike linije evelijaSolun.11 Meutim, reakcije grkih politikih krugova
na potpisani sporazum, koje su bile u skladu sa nezadovoljstvom i zahtevima
javnog mnjenja, uslovile su svrgavanje vlade generala Pangalosa putem vojnog
pua koji je izveo Kondilis.12 Posle zvaninog opovrgavanja Pangalosovih spo5
6
7
8
9
10
11
12
. Svolopoulos, ,-
1928, 19281934,
1977, str. 133 i A. Tounda-Fergadi,
,
....., 1980, str. 598603.
K. Svolopoulos, nav. delo, str. 134.
A. Koulas, 1923 1928, 2007, str.
5873.
D. I. Korandis, nav.delo, , / 1968, str. 136.
A. Koulas, 1923 1928, 2007, str.
170178.
J. Ancel, Les Balkans face a lÌtalie, Paris 1928, str. 96.
, ` (19251952), 1953, str. 117118.
54
A. PEINAR
razuma na zasedanju grke skuptine 25. avgusta 1927, dr Vojislav Marinkovi

je naveo u svom izlaganju u skuptini da je obavestio Mihalakopoulosa o
spremnosti Kraljevine SHS da otpone pregovore o sklapanju jednog novog
sporazuma izmeu dve zemlje.13
Uprkos blagonaklonoj politici vlade Mihalakopulosa i primetnom poboljanju u klimi grko-jugoslovenskih odnosa, ali i nasuprot povoljnim reakcijama i prihvatanju politike grkog premijera u jugoslovenskom javnom mnjenju,
vlada u Beogradu nije pokazivala interesovanje za predloge Atine o obnavljanju
pregovora.14 Meutim, potpisivanje jugoslovensko-francuskog sporazuma uslovilo je promenu stava zvaninog Beograda, pa su polovinom oktobra voeni
pregovori o trgovinskom sporazumu izmeu Kraljevine SHS i Grke okonani
uspehom.15 Krajem oktobra 1927. udruene voe jugoslovenske opozicije Radi,
Pribievi i Jovanovi uputile su zahtev Marinkoviu za obrazloenje tadanjeg
spoljnopolitikog poloaja zemlje, posebno njenog odnosa prema Grkoj i nastavka bilateralnih pregovora,16 na koji je ministar u tom trenutku odbio da odgovori, obeavajui da e dati adekvatno objanjenje poto bude prouio navedenu
temu.17
Odgovor Marinkovia, koji je usledio neto kasnije, podstaknut dodatnim
interesovanjem Ljubomira Nenadovia, obrazlagao je jugoslovenski stav upuujui na grku argumentaciju o naruavanju njene nacionalne prevlasti i nerealne
grke zahteve kao glavne razloge za prekid otpoetih pregovora.18 Potpisivanje
grko-jugoslovenskog sporazuma o trgovini i pomorstvu (2/11/1927)19 u trajanju
od jedne godine oznaio je napredak u meusobnim odnosima. Pozitivna klima
nije dugo prevladala,20 a poetkom decembra 1927. zabeleeni su jugoslovenski
13
14
15
16
17
18
19
20
Times, 24/11/1927 u A. Koulas, nav. delo, str. 212.

A. Koulas, nav. delo, str. 219. (Trenutno raspoloenje jugoslovenske strane bilo je uslovljeno
neizvesnou paralelno izvoenih jugoslovensko-francuskih pregovora, uspeno okonanih
11/11/1927).
, 14/10/1927.
GMIP, 1928, 7.1/A/5/I/1-1928 ( .
, , 6/10/1927. (Poverljivi dokument Papadakisa ministrima spoljnih poslova, ekonomije i saobraaja upuivao je na zakljuke o nerazreenim meusobnim pravno-trgovinskim pitanjima prevlasti u oblasti Soluna, prisutnim jo
od 1923, koja su u sluaju nepravilnog tumaenja mogla biti iskoriena u politike svrhe).
GMIP, 1927/12/1/2, , 30/10/1927.
, 24/11/1927.
GMIP, 1927/13/1/2, , 10/11/1927. (Navedeni dokument potpisali su jugoslovenski predstavnici Popovi i Kui i grki izaslanik Mihalakopoulos i Ksidakis
na veliko zadovoljstvo jugoslovenske strane, videti Vreme, 4/11/1927).
GMIP, 1927/12/1/2, , 2/12/1927. (Izvetaj Polihronijadisa
ukazivao je da jugoslovenska strana nije imala stvarnu nameru za sklapanje ugovora sa Atinom, u strahu da bi mogla izazvati stvaranje jednog italijansko-bugarskog antibloka. Vlada u
Beogradu je smatrala, dodatno, da Grka jedan ovakav savez eli kako bi ga iskoristila kao
oruje protiv Bugarske, a navodi Polihronijadisa upuuju i na tendencije jugoslovenske strane za
55
1/2012.
izazovi,21 koji su samo uveali zabrinutost grke strane uslovljavajui zahlaenje

u meusobnim diplomatskim kontaktima.
Promenljiv stav Beograda uslovio je nuni zaokret u grkoj politici i
njen pokuaj da pre svega razrei svoje odnose sa Italijom. Ova grka tenja,
pak, pretila je da dobije razliite, neoekivane politike razmere, kao i da bude
pogreno protumaena, naroito kod tadanje vlade u Beogradu. Odluka o italijansko-grko pribliavanju, bar u svome prvobitnom obliku, bila je potpuno
suprotna planovima o grko-jugoslovenskom zbliavanju.22
Pritisak jugoslovenske strane, iako nije predstavljao jedini odluujui
inilac, presudno je uticao na povoljni razvitak grko-italijanskih odnosa. Napeta
situacija koju je prouzrokovalo nepoverenje izmeu jugoslovenske i italijanske
strane doprinela je povoljnom razvitku pregovora izmeu Atine i Rima tokom
prve polovine 1928. godine.23
Postojanje mogunosti potpisivanja najavljenog grko-italijanskog ugovora sudbinski je podsticalo zabrinutost Beograda, dok je uzrok za odlaganje
njegovog formalnog ozvanienja trebalo potraiti i u strahu predsednika grke
vlade Mihalakopulosa da ne doe u sukob sa diplomatskom osovinom Beograd
Pariz.24
Ponovno pokretanje celokupnog problema jugoslovensko-grkih odnosa
podstakao je dolazak Elefteriosa Venizelosa na mesto premijera u junu 1928. Kao
idejni tvorac grko-srpskog saveza iz 1913. poklanjao je naroitu panju ouvanju prijateljskih odnosa sa severnim susedom Grke.25 Ponovni dolazak Venizelosa na vlast, meutim, stvorio je neophodne preduslove za korenito razjanjavanje diplomatskih suprotnosti sa zvaninim Beogradom.
21
22
23
24
25
stvaranje srpsko-grko-bugarskog sporazuma, kao protivargumenta za sklapanje dogovora samo

sa Atinom.)
GMIP, 1927/30/3/1, , 3/12/1927. (1/12/1927 na dan obeleavanja godinjice stvaranja Kraljevine SHS, predsednik sokolskog drutva uputio je pozdrav
potinjenoj brai u Istri, Grkoj i Rumuniji).
GMIP, 1928, A` , ,
, .. 9359,
23 1928.
GMIP, 1928, A` , ,
, , .764, 4
1928, GMIP, 1928, A` , ,
, , . .2201, 20
1928, GMIP, 1928, A` , ,
, K , , 9822 2263,
23/8/1928.
. Svolopoulos, ,-
1928, 19281934, 1977,
str. 133135.
56
A. PEINAR
Kao nepokolebljivi zatitnik grko-srpskog saveza, premijer Venizelos je

pourio da objavi predstojei sporazum sa Italijom, kako u Parizu i u Londonu
tako i u Beogradu, potvrujui da sklapanje pomenutog sporazuma nipoto
nije upravljeno protiv Kraljevine SHS. Paralelno, posredno utiui na pisanje
meunarodne tampe, ali i posredstvom meunarodnih diplomatskih puteva, neprestano je podvlaio vrstu nameru Atine da ponovo uspostavi klimu poverenja
i prijateljstva sa susednom kraljevinom. On je odbacio predlog o sklapanju
grko-italijanskog saveza, izraavajui pri tom nemogunost da sledi politiku
koja bi mogla biti shvaena kao neprijateljska prema jugoslovenskoj strani.
Stav grkog premijera upuivao je na stabilizovanje odnosa Atine i Beograda
putem potpisivanja jednog sporazuma o nenapadanju, iskljuujui mogunost
potpisivanja dvostranog grko-jugoslovenskog saveza. Besprekoran stav Venizelosa prema Beogradu ipak nije spreio potpisivanje Grko-italijanskog sporazuma od 23. septembra, ime je Italija znaajno ojaala svoj uticaj u balkanskom
prostoru, upravo na raun Jugoslavije.26
Inicijative za ureenje odnosa izmeu Kraljevine SHS i Grke, pre
svega stav Francuske, jednog od odluujuih inilaca za uspeno ostvarivanje
procedure potpisivanja protokola izmeu dva suseda, detaljno je pratila tampa
ovog perioda, kao i prepiska izmeu grkih i srpskih diplomatskih predstavnika
u Parizu i Beogradu. Reakcije francuske vlade na glasine o potpisivanju grko-italijanskog sporazuma, zvanino su bile iskazane uverenjem francuskog premijera i ministra spoljnih poslova Brijana, posle razgovora koje je imao sa
Marinkoviem, da potencijalno potpisivanje ovakvog sporazuma nee uticati na
grko-jugoslovenske pregovore o usklaivanju meusobnih odnosa.27
Znaajan inilac koji je dodatno trebalo da ukae na pozitivno raspoloenje obe susedne zemlje, na njihovo diplomatsko priblienje, kao i na obostrani
pokuaj razreavanja pitanja koja su ih razdvajala, predstavljalo je osnivanje
Grko-srpskog sindikata u Solunu u periodu koji je neposredno prethodio potpisivanju konanog sporazuma. Statut novoosnovanog Grko-srpskog sindikata
u Solunu ureivao je trgovinske odnose Kraljevine SHS i Grke i utvrivao njihove obaveze po pitanju Slobodne carinske zone u Solunu.28 Srdanu manifestaciju grko-srpskih odnosa u Privrednoj komori u Solunu prilikom osnivanja
Grko-srpskog sindikata komentarisao je francuski list Le Progress. Prenosei
miljenje Mavrokordatosa, da je osnivanje jedne takve komisije moglo znaajno
da ojaa prijateljske ali i trgovinske odnose dveju susednih zemalja, list je
26
27
28

GMIP, 1928, 15. 2, , ,
, .. 77, , 10 1928.
GMIP, 1928, 15. 4, , Commission Nationale Hellenique de
cooperation intelectuelle de la societe des nations, Athenes 10/04/1928.
57
1/2012.
paralelno iznosio i stav Nastasijevia, predstavnika srpske strane, koji je delio

miljenje grkog predstavnika.29
Solunski list Makedonija, piui povodom osnivanja Grko-srpskog sindikata, pored prikaza teke unutranje situacije u Jugoslaviji30 posle ubistva u
Skuptini i reakcija hrvatske strane (ije ponaanje ne uliva poverenje posle
alosnog dogaaja), izraavao je nadu da e osnivanje grko-srpskog sindikata
uspeti da izmeni ponaanje narodne mase koja je nadahnuta lologijom, pisanjem tampe i poezijom i da e doprineti postizanju sutinskih rezultata u
poboljanju odnosa dveju zemalja. Osvrt na razliite ekonomske interese dvaju
suseda, kao i uverenje o sutinskoj izmeni srpskog stava prema Grkoj u posleratnom periodu, lanak je okonavao ubeenjem da e grko-srpski sindikat
uspeti da ukloni nepoverenje i da preokrene postojee neprijateljsko raspoloenje
u odnosima dveju susednih zemalja.31 Journal de Geneve takoe je izvetavao o
aktuelnoj grko-jugoslovenskoj situaciji, naglaavajui pri tom ustupke Grke
prema Kraljevini.32
Potvrdu pozitivnih kretanja na osovini AtinaBeograd prua lanak Balkanski sluaj lista Le Progress, prenosei izjave jugoslovenskog ministra inostranih poslova Marinkovia povodom aktuelnih spoljnopolitikih tema. Izraavajui pozitivno raspoloenje jugoslovenske strane za potpisivanje jednog sporazuma sa Grkom koji bi uredio sva postojea pitanja (pre svega ekonomske
razlike), ministar je naglaavao tehnike potekoe u izvoenju pregovora (pitanje slavomakedonskog stanovnitva i njihov stav).33 Izraavajui, ipak, blagonakloni stav Beograda prema svom junom susedu, navodio je da potpisivanje
jednog grko-italijanskog sporazuma ne bi trebalo da predstavlja prepreku za
uspeno okonavanje odgovarajuih grko-jugoslovenskih pregovora.34
Pres-biro iz Soluna, prenosei detalje razgovora Mavrokordatosa i generalnog konzula Kraljevine SHS Nastasijevia, naglaavao je neophodnost
29
30
31
32
33
34
GMIP, 1928, 15. 4, , Le Progress, Cordiale Manifestation

Greco-Serbe, 4/09/1928.
GMIP, 1928, A`, ,
, , . . 2875, 7 1928.
GMIP, 1928, 15. 4, , , 10/09/28,
.
GMIP, 1928, 14. 1, , /5/1, ,
10/09/1928.
GMIP, 1928, A`, ,
, , . . 2875, 7 1928
(Politika koju je Jugoslavija primenjivala prema Grkoj, a koja je zvanino teila usaglaavanju sa nama, sistematino je izbegavala ostvarivanje odavno izraenih tendencija, pisao je Politis Karapanosu).
GMIP, 1928, 15. 2, , ,
, Le Progress 10/09/1928, , Declarations de M. Marinkovitch sur la relation entre la Yougoslavie et la Grece.
58
A. PEINAR
izmene u srpskoj politici naspram Grke, pozitivno ocenjujui inicijativu za

osnivanje grko-srpskog sindikata u Solunu.35 Meutim, entuzijazam izraen pri
osnivanju grko-srpskog sindikata, prema reima direktora biroa, bio je jednostran, iz razloga to je stav srpskih vlasti dijametralno razliit od stava Srba prema Grcima.36
Analiza uslovljenosti grko-jugoslovenskih odnosa stanjem na meunarodnoj sceni nuno je nametnula i ocenu odnosa Grke i Francuske poetkom 1928.
Znaajno je da ukaemo na zabrinutost francuske strane koju je prouzrokovao
grko-italijanski sporazum, kao i na taj nain nastalu neravnoteu unutar sistema
francuskih saveznitava u istonoj Evropi.
U periodu izmeu dva svetska rata grko-francuski odnosi doli su na
probu u uslovima nove meunarodne stvarnosti, koju je odreivao stav Ke
dOrseja. Diplomatska komunikacija izmeu dve zemlje svoju najteu fazu je
prolazila upravo tokom prve polovine 1928.37 Razlozi za prevladavanje pomenute
atmosfere nalazili su se u isplati ratnih reparacija i grko-italijanskom pribliavanju, ali i u podrci koju je Italija pruala jugoslovenskim zahtevima naspram
Grke. Uistinu, od opovrgavanja grko-srpskog saveza iz 1913, Ke dOrse je
uporno teio ponovnom zbliavanju Grke i Srbije. Ponovni dolazak Venizelosa
na vlast pruao je mogunost za korenitu izmenu u odnosima Francuske i Grke,
kao i nadu da e njegovo prisustvo doprineti uvrivanju mira u jugoistonoj
Evropi i brzom obnavljanju grko-srpskih prijateljskih veza.38
Jugoslovenski izvori takoe su ukazivali na znaaj dugoronih grko-srpskih pregovora za Ke dOrse, naglaavajui da je u januaru 1928, budue
diplomatsko razreenje odnosa dveju susednih zemalja bilo najznaajnije pitanje
koje je interesovalo francusko ministarstvo inostranih poslova. Francuski diplomatski predstavnik Dar je preklinjao Marinkovia da nastavi sa pregovorima sa
Grkom, tvrdei da e ovakav sporazum ojaati poloaj Jugoslavije u njenim
pregovorima sa Italijom.39
Francuska je insistirala da se razrei pitanje Soluna, kako bi se obezbedilo srpsko snabdevanje tokom rata, ali i kako Grka ne bi nala utoite u Mu35
36
37
38
39
GMIP, 1928, 15. 4, , ,

.. 3911/27460, 12/09/1928.
GMIP, 1928, 15. 4, ,
, 18 1928.
GMIP, 1928, A` , , , , .764, 4 1928.
K. Svolopoulos, 19281934,
1977, ,- , 1928, . 143145, K. Svolopoulos,
, 1977, ()
, ) ), str. 117.
V. Vinaver, Jugoslavija i Francuska izmeu dva rata, ISI, Beograd 1985, str. 134.
59
1/2012.
solinijevom timu. Grka, ba kao i Jugoslavija, malo je panje obraala na

savete Francuske. Objanjavajui ovu kriznu situaciju, V. Vinaver je naveo posetu Mihalakopulosa Musoliniju, citirajui pretnju grkog izaslanika italijanskom
izaslaniku Arlotti: Ako sada uspostavite saveznitvo sa Turskom, ja u sklopiti
jedan protokol sa Jugoslavijom.40 Srpski izvori isticali su znaaj ponovnog
dolaska Venizelosa na vlast, a jugoslovenski predstavnici u enevi su govorili
da e lisica sa Krita znati da izvede manevar i sa Italijom i sa Jugoslavijom,
naglaavajui da Venizelos nije postao pion Musolinija, ve naprotiv, Musolinija je iskoristio skoro kao svog piona da bi smirio Jugoslaviju.41
Intervencija jugoslovenskog kralja Aleksandra znaajno je doprinela obnavljanju pregovarakih kontakata izmeu Atine i Beograda.42 Tako je treeg
septembra, u enevi, objavljen poetak pregovora izmeu ministara spoljnih poslova obe zemlje, Karapanosa i Marinkovia. Nepokolebljivost predstavnika Kraljevine SHS i Grke i njihova istrajnost u ostvarivanju postavljenih ciljeva nisu
dozvoljavali pozitivan razvoj pregovora. Ke dOrse je podsticao i naglaavao preko svog izaslanika u Beogradu korist za Kraljevinu ako nastavi sa pregovarakim
dijalogom i savetovao da se ne obeshrabruje pozitivno raspoloenje u Atini.43
Kako bi preokrenuo nezadovoljstvo i zabrinutost Francuske, Elefterios
Venizelos je pristupio jednoj veoma retkoj egzibiciji svoje diplomatske vetine,
obavetavajui francusku stranu o toku pregovora sa italijanskom vladom. Konvencionalna forma grko-italijanskog sporazuma izazivala je neposrednu rezervisanost Pariza, meutim, njen sutinski politiki sadraj, primenjivan u praksi,
nije mogao predstavljati izvor zabrinutosti za francuske diplomatske krugove.
Pokuaj Venizelosa da ostvari delimino prilagoavanje grke spoljne politike, a
da ne narui pri tom sistem tradicionalno vrstih veza saradnje i uzajamne podrke sa Francuskom i Velikom Britanijom pokazao se kao uspean. tavie, uspeo
je da iskoristi italijansku podrku kao argument u ublaavanju grko-srpskih
razlika, koje su predstavljale glavni predmet zabrinutosti i prepreku tenjama Ke
dOrseja u prostoru istone Evrope.
40
41
42
43
V. Vinaver, nav. delo, str. 135.

A.B., 331, , 24/08/1928 (Izvetaj upuuje na uticaj Quai dÒrsay na
ovakvu inicijativu kralja Aleksandra), GMIP, 1928, A` ,
, , ,
, . 11 475, No 3689, 16/10/1928. (U ovom izvetaju Politis je prenosio uverenje Ph.Berthelota o iskljuivoj zasluzi Venizelosa za obnavljanje pregovarakih konatakata
Atine i Beograda, dok je sam Venizelos u svom izvetaju o toku pregovora u Beogradu naglaavao doprinos kralja Aleksandra povoljnom razvitku jugoslovensko-grkih pregovora.) Videti
u GMIP, 1928 36.2, -
( ) /19,
9, 10, 11/10/1928 (Memorandum Venizelosa o pregovorima u Beogradu).
A.B., 51, , 26, 28 29 i GMIP, 1928, A` ,
, , . 2875,
, 7 1928.
60
A. PEINAR
Razmatrajui osnovne negativne preduslove za potpisivanje jednog sporazuma sa Kraljevinom, tokom svojih razgovora sa Ke dOrsejom, kao i u svojim pregovorima sa srpskim predstavnicima (Marinkoviem i Spalajkoviem),
navodei kao najvanije preterane jugoslovenske zahteve, dodao je da je sklapanje jednog takvog sporazuma bilo nemogue posle potpisivanja grko-italijanskog sporazuma i da bi najverovatnije izazvalo ozbiljne posledice na veze Grke
i Italije, a takoe, da izmeu Kraljevine SHS i Grke ne postoji pitanje razlika u
detaljima, ve da su te razlike sutinske.44
U nastavku, kompromisno raspoloenje srpskih predstavnika, nametnuto
od strane drave i pruzrokovano mnogobrojnim iniocima, dozvolilo je povoljan nastavak pregovora. Unutranja kriza u Jugoslaviji (posle ubistva hrvatskih voa 20. juna 1928, a koja je probudila nade Italije u mogui rascep Jugoslavije) podstakla je vladu da preduzme jednu diplomatsku inicijativu koja
je bila primerena javnom mnjenju i osmiljena da izazove pozitivan odjek.
Potpuno povlaenje Beograda pred grkim stavovima bilo bi sumnjivo da nije
bilo odluujue inicijative francuskog diplomatskog sistema, kao i direktne jugoslovenske zavisnosti od njega.45
Marinkovi je 29. septembra pregovarao sa premijerom Venizelosom povodom novog sporazuma. Venizelos je prihvatao potpisivanje jednog protokola u
sluaju da se Bugarska ili neka od velikih sila okrene protiv balkanskog sistema,
a koji Marinkovi nije prihvatao. Jugoslovenski predstavnik je na ovaj nain bio
primoran da se cenjka, koristei francusko posredovanje. Paralelno, Venizelos
je 23. septembra u Rimu potpisao grko-italijanski sporazum o prijateljstvu i
neutralnosti, nastavio svoj put prema Parizu, gde je podneo raport o svojoj politici
prema Rimu i Beogradu, a zatim se 9. oktobra uputio prema Beogradu da bi
nastavio svoje pregovore sa Marinkoviem.46
Novi razgovor Marinkovia sa Venizelosom 2. oktobra ukazivao je na
mogunost sklapanja ugovora o prijateljstvu i posredovanju izmeu Grke i
Kraljevine, koji se ne bi sutinski razlikovao od grko-italijanskog sporazuma.
Objavljivanje uslova sadranih u prvoj verziji sporazuma zapretilo je da izazove ozbiljne razmirice u veem delu srpskog javnog mnjenja. Osnovni uzrok
nezadovoljstva leao je ne toliko u nainu razreavanja razlika po pitanju Soluna,
ve je to bio politiki smisao sporazuma. Glavno pitanje jugoslovenske strane
je bilo u osiguravanju jednog sporazuma obostranih garancija protiv mogueg
napada Bugarske kao saveznika neke tree strane, najverovatnije Italije. Sa druge strane, Venizelos je insistirao na potpisivanju jednostavnog sporazuma o prijateljstvu, koji je bio slian onom potpisanom sa Italijom.47
44
45
46
47
A.B., 51, , 26, 28 29 1928.

GMIP, 1928, 15. 2, , ,
, 1/10/1928.
61
1/2012.
Paljivo pratei efekte nove grke spoljne politike, grki diplomatski

predstavnici detaljno su izvetavali o odjecima Venizelosove diplomatije na Balkanu. Prenosei stav rumunskog pres-biroa o odnosu Venizelosa naspram Italije,
kao i sagledavanje njegove balkanske vizije, koja se pored Kraljevine SHS odnosila i na Rumuniju, list Virtoul je naglaavao da grki premijer nije bio pristalica balkanskog Lokarna i da je ovaj sluaj smatrao pitanjem budunosti. Naroito je isticana uporna zainteresovanost Pariza za znaenje sporazuma izmeu
Grke i Italije.48
Nekoliko dana pre potpisivanja protokola u Beogradu, jedan zvanian
dokument upuen iz Poslanstva Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca u Atini, na
ime Kalapotakisa, direktora pres-biroa u Atini, u izvesnoj meri potvrdio je oklevanje Beograda prenosei stavove Marinkovia, ministra inostranih poslova Kraljevine SHS povodom sklapanja predstojeeg grko-jugoslovenskog saveza.49
Uprkos nedenisanosti zvaninog jugoslovenskog stava, 9. oktobra 1928.
premijer Grke stigao je u Beograd povodom konanih pregovora i potpisivanja
protokola. Beogradska tampa (listovi Samouprava, Trgovinski glasnik, Vreme)
prikazivali su dolazak grkog premijera kao jedan prijatan i dogaaj od istorijskog znaaja.50
Pregovori, koji su se odvijali u Beogradu tokom 9, 10. i 11. oktobra, zamalo nisu doli u bezizlaznu situaciju. Poetni dogovor VenizelosMarinkovi spasen je samo zahvaljujui odlunoj reakciji kralja Aleksandra.51 Stav jugoslovenskog vladara moe se objasniti ne samo njegovim iskrenim kompromisnim
raspoloenjem, ve i upornim francuskim preporukama.52 Tok kriznih pregovora
u Beogradu, opisan u jednom opirnom memorandumu, izloio je lino grki premijer.53 Marinkovi, posle potpisivanja grko-italijanskog sporazuma, nije imao
drugi izbor i bio je primoran da napravi kompromis sa zahtevima Francuske.
Venizelos je izmanevrisao Marinkovia, poto je sporazum sadrao i lanak o
neutralnosti Grke. Grka je na taj nain ostajala neutralna u sluaju bilo kakvog
48
49
50
51
52
53
GMIP, 1928, 14. 1., /5/1, , , 1/10/1928.

GMIP, 1928, 14. 1, , /5/1, Legation du Royaume des SCS,
Athenes 4/10/1928.
GMIP, 1928, 15. 2, , ,
, 9 octobre, le press du Belgrade.
, , , , , .
13/10/1928, str. 4.
. Svolopoulos, 19281934, 1977, ,- , -
1928, str. 165, K. Svolopoulos, ,
1977, str. 132.
GMIP, 1928, 36. 2, , , , 9, 10 11 1928.
62
A. PEINAR
napada protiv Jugoslavije. Po elji Francuske, Venizelos se zakleo da nita prikriveno nije postojalo u ugovoru sa Musolinijem, kao i da je kralj Aleksandar
zvanino izjavio da nema nikakvih pretenzija prema Solunu. Venizelos je izrazio
najveu zahvalnost Parizu, dok je Marinkovi bio primoran da ostane zadovoljan
jednim sporazumom koji nije podrazumevao ni kontrolu eleznike pruge niti
tranzitnu trgovinu orujem.54
Kompromisno raspoloenje srpskih predstavnika, koje je u sutini dozvoljavalo povoljan razvitak pregovora, bilo je podstaknuto od politikog vrha
drave kao posledica brojnih inilaca. to se tie unutranje politike situacije, rukovodei krugovi, kao i jugoslovensko javno mnjenje, posle potpisivanja
grko-italijanskog sporazuma bili su savladani oseanjem da je Kraljevini pretilo
da bude okruena jednim izolacionim obruem. Potpisivanjem grko-italijanskog
sporazuma, Grka se prikljuila zemljama koje su odravale izuzetno bliske
odnose sa Italijom (to su ve bile uinile Maarska i Bugarska). Njihov strah
je bio pojaan injenicom da, i pored otvorene diplomatije Venizelosa, nisu bili
uvereni da se iza potpisivanja grko-italijanskog protokola ne krije neka obaveza.
Paralelno, pritisak poslovnih i ekonomskih krugova odluno je podsticao jugoslovensku vladu na jedno kompromisno ureivanje razlika sa Grkom. Ublaavanje ovih razlika, kao i ureivanje razlika sa preostalim susedima, bilo je postavljeno kao preduslov od zapadnoevropskih ekonomskih i politikih krugova
za odobravanje jednog novog spoljnog zajma. Dodatno, unutranja politika
kriza u Jugoslaviji podstakla je vladu na ovakvu diplomatsku inicijativu koja je
trebalo da proizvede pozitivan odjek u javnom mnjenju. Naroito je Marinkovi
u ovakvom nastupu jugoslovenske strane tragao za mogunou jaanja svoje
line pozicije.55
Konano usaglaavanje stavova grke i jugoslovenske vlade potvreno je
putem Protokola od 11. oktobra. Ovaj protokol ne samo da je razjasnio postojee
nesuglasice (nain funkcionisanja Slobodne zone u Solunu i eleznike linije
Solun-evelija), ozvnaivi tako obnavljanje prijateljskih odnosa izmeu Beograda i Atine, ve je i otvorio put za potpisivanje protokola od 17. marta 1929,
kojima je bila regulisana tranziciona trgovina preko Soluna, kao i prema Sporazumu prijateljstva, pomirenja i arbitrae od 27. marta 1929.
Prema tvrdnji D. I. Korandisa, ova dva protokola potpisana u Beogradu
razreavala su glavne razlike izmeu dve zemlje. Prvi protokol je predviao da e
pregovori izmeu dveju zemalja biti podrani grkim predlozima od 1. juna 1926.
i da e biti reena aktuelna pitanja: a) da e srpska zona u Solunu biti koriena
samo za transport robe prema Jugoslaviji i iz nje, a ne od neke tree strane ili pre54
55
V. Vinaver, Jugoslavija i Francuska izmeu dva rata, ISI, Beograd 1985, str. 128; K. Svolopoulos, , 1977, str.
132136.
63
1/2012.
ma nekim treim zemljama; b) da e brodovi koji se koriste u srpskoj slobodnoj

zoni prethodno biti podvrgnuti higijenskoj kontroli grkih vlasti i g) da se u
srpskoj zoni zabranjuje industrijalizacija uvezene robe. Putem drugog protokola
bilo je odreeno da e u sluaju iskazivanja albi Kraljevine SHS koje bi se ticale
funkcionisanja eleznike linije evelijaSolun, one biti prosleivane na ocenu
linosti odabrane od obe vlade.56
Razreavanje grko-srpskih razlika odluno je doprinelo irenju saradnje
u pravcu ostvarivanja mira u jugoistonoj Evropi i ohrabrivalo je kretanje prema
optem balkanskom sporazumu. Uravnoteenje tendencija unutar balkanskog prostora, kao i verno prilagoavanje duhu Drutva naroda, predstavljali su pozitivan
doprinos u procesu ostvarivanja opteg mira. to se Venizelosa tie, odgovarajua primena njegovih diplomatskih veza sa Rimom, sa Parizom, kao i sa Londonom, pruala mu je sredstvo da slomi nepristupanost Beograda.57
Potpisivanje Protokola od 11. oktobra je predstavljalo znaajan uspeh
za grku diplomatiju. Zahvaljujui pre svega velikom diplomatskom iskustvu
grkog premijera, uspeno su bili povezani grko-jugoslovenski dijalog i njegova
ira evropska politika. Kao nosilac novog duha otvorene diplomatije, uspeo je
da povee zaokret prema Italiji, potvrdu prijateljstva prema Francuskoj i Velikoj
Britaniji, kao i obnavljanje grko-jugoslovenskih veza na osnovi ravnopravnosti
i meusobnog potovanja.58
Potpisivanje grko-jugoslovenskih protokola je izazvalo viestruke reakcije i razgovore, o kojima svedoe novine i diplomatska prepiska odmah posle
ureivanja odnosa u Beogradu. U prilog navedenoj injenici navodimo izvetaj
Polihronijadisa grkom MIP-u, povodom potpisivanja protokola, koji naglaava
znaajne take kao to su:
1) Ograniavanje srpske zone iskljuivo na opsluivanje srpske trgovine,
2) Obaveza teretnih brodova da pri prolasku kroz srpsku zonu prilau
dokumenta prethodno overena od grkih vlasti,
3) Postavljanje stanice u ovoj zoni,
4) Pitanje dravljanstva monaha manastira Hilandar.
Po njegovom miljenju, ovaj akt je prvobitno predstavljao osnov za
reagovanje na mogunost ponovnog ozvanienja saradnje dve susedne zemlje.
56
57
58
D. I. Korandis, , , / 1968, str. 379.

K. Svolopoulos, , -
1928, 19281934, 1977,
str. 166, K. Svolopoulos, ; H
,
, 1977, str. 144.
K. Svolopoulos, 19281934,
1977, (- , - 1928), str. 167.
64
A. PEINAR
Srbi, koji su kao jedinu obavezu preuzeli na sebe tranzitnu trgovinu robom koja
je bila namenjena Grkoj, s druge strane su postavili zahteve koji su nailazili na
otpor Grka (sopstvena eleznika linija unutar zone, jugoslovensko dravljanstvo
za monahe na Hilandaru, pitanje osporavanog dravljanstva). Ti zahtevi su na
kraju naputeni, prenosio je grki predstavnik u Beogradu.59
Le messager dÀthenes, kao potvrdu ublaenog stava Beograda, prenosio
je pisanje jugoslovenske tampe. Opisujui susret zastupnika ministra inostranih
poslova Kraljevine SHS umenkovia sa ministrima SAD-a, Rumunije i Velike Britanije, tokom kojeg je objavio potpisivanje protokola sa Venizelosom od
9, 10. i 11. oktobra, izjavio je da je njegova elja bila da se obnovi tradicionalno prijateljstvo sa Grkom, kao i da se ponovo uspostavi mir na Balkanskom
poluostrvu. List je naglaavao da je sporazum potpisan na vrstoj osnovi koja
obezbeuje jedno trajno i korisno prijateljstvo. Drugi lanak istih novina prenosio je izjave koje je dao Venizelos posle svog povratka u zemlju, jedan opiran
izvetaj o potpisanom protokolu, kao i slinost grko-jugoslovenskog protokola
mogueg trajanja i do pet godina, sa nedavno potpisanim grko-italijanskim protokolom.60
Italijanski list Tribuna, navodei injenice o sklopljenom sporazumu izmeu Atine i Beograda, potpisivanje sporazuma opisivao je kao uspeh Grke.
Vrednost ugovora, prema pisanju lista, bila je u tome to je uspeo da neutralie
srpske zahteve koji su ugroavali grka prava, a koja su Pangalosovi ugovori
odobravali. Postojei sporazum u potpunosti je bio primeren novoj grkoj spoljnoj politici, koja je prema pisanju lanka uspela da stvori osnove za potpis sporazuma sa Italijom. Ova politika trebalo je da bude krunisana buduim potpisivanjem ugovora sa Bugarskom i Turskom. Pisac lanka optuivao je jugoslovensku
politiku, koja je u saradnji sa Francuskom pokuala da Grku privue ka jednom
antiitalijanskom bloku.61
Grki listovi Fos, Tahidromos i Makedonija naroito su analizirali izjave
Caldarisa povodom potpisanog grko-jugoslovenskog sporazuma. On je izbegavao da bude jasan u prognozi buduih diplomatskih deavanja na relaciji Atina
Beograd, navodei samo sledee: Nemam u vidu samo uslove pod kojima e
biti potpisan sporazum saradnje i prijateljstva sa Srbima, Hrvatima i Slovencima.
Ne elim da iznosim sud po pitanju spoljne politike pre nego to budem imao
precizan uvid u stanje. Jedino to sam u mogunosti da kaem, jeste da meu
svim narodima preovladava tenja za mirom posle nesrea velikog rata. Sa tim
59
60
61
GMIP, 1928, 15. 2, , ,

, 13/10/1928.
Le messager dÀthenes, Les dernieres Nouvelles, Làccord Greco-serbe et les Puissances, M.
Venizelos rentre ce matin a Athenes, les declarations quìl faites dans la nuit a Salonique,
13/10/1928.
GMIP, 1928 , /5/1, Legation de la Republique Hellenique
en Italie , 14/10/1928, . 1627.
65
1/2012.
se grki narod ne slae u potpunosti. Sa optim miljenjem naroda slagala se i

grka vlada, a Ekumenski patrijarhat je teio da bude na usluzi politici mira, u
naroitom cilju da se reguliu bitna pitanja sa Jugoslavijom, to je bio neophodan
preduslov kako su stvari nalagale.62
lanak u Neue freie presse analizirao je boravak Venizelosa u Beogradu tokom trajanja pregovora. List je pruao osvrt na razvojni put grkog premijera u ostvarivanju njegove balkanske politike, ne zaboravljajui da naglasi
njegove zasluge za ureivanje odnosa izmeu Grke i Italije. Isti lanak prenosio
je i stavove biveg ministra spoljnih poslova Kraljevine SHS Ninia, koji je
komentariui vanost Soluna naglaavao da on za Srbe nije bio toliko vaan u
trgovinskom smislu koliko kao zajednika stavka izmeu prijatelja i saveznika u
sluaju meunarodnih zapleta. Uprkos potpisivanju protokola izmeu Kraljevine i Grke, pitanje izmeu dve zemlje je i dalje ostajalo otvoreno, prema njegovom miljenju. U nastavku list je prenosio da je jugoslovensko rukovodstvo bilo
primorano da prihvati reenja koje se nisu poklapala sa njegovim interesima.
Oigledno je iz tog razloga Venizelos iz Beograda otiao za Pariz. Pisac lanka
navodio je i negiranje Marinkovia o davanju predloga Venizelosu za sklapanje
jednog saveznikog ugovora, koji je grki premijer odbacio.63
Neophodno je da primetimo da je prepiska izmeu grkih diplomatskih
predstavnitava u Londonu, Parizu, Rimu i Beogradu sa grkim MIP-om neobino bogata u periodu neposredno po potpisivanju Protokola u Beogradu. Dolazimo do zakljuka da je uspean nastavak implementacije nove grke spoljne
politike, zvanino otpoet povratkom Elefteriosa Venizelosa na mesto premijera,
probudio sa jedne strane odobravanja, a sa druge zabrinutost velikih evropskih
sila. Sigurno je, meutim, da je obnova grko-jugoslovenskih prijateljskih odnosa stvarala jedan novi podsticaj i drugaije osnove za novu preraspodelu snaga i
van uskih balkanskih okvira.64
62
63
64
GMIP, 1928 , /5/1, , ,

14/10/1928.
GMIP, 1928 , /5/1, Neue Freie Presse, 16/10/1928,
,
.
Zvanina diplomatska prepiska karakteristina za period pripremanja beogradskih protokola, kao i reakcije koje je njihovo potpisivanje izazvalo meu saveznicima, ali i protivnicima
dve susedne zemlje veoma je bogata, a upuuje na znaaj obnove prijateljskih odnosa dveju
zemalja ne samo u balkanskim ve i irim evropskim okvirima. GMIP, 15. 2,
, , ,
, , 22/10/1928 (Komentar Polihronijadisa na protivpredloge koji su usledili
u drugoj fazi potpisivanja protokola) GMIP, 1928, 15. 2, ,
, , , ,
31/10/1928 (Obavetenje Polihronijadisa o stizanju srpskih predloga povodom protokola)
GMIP, 1928, 15. 2, , ,
, , , 22/10/1928 (Izvetaj o stavu Londona
o potpisivanju grko-jugoslovenskog protokola. Ovaj dokument se takoe odnosi na mogue
66
A. PEINAR
Summary
M. A. Aleksandra Peinar
Signing of the Yugoslav-Greek Protocol in October 1928

Key words: Yugoslav-Greek relations, The Protocol of 1928, E. Venizelos, King Aleksandar Karaorevi
Diplomatic rapprochement between Kingdoms of the Serbs, Croats

and Slovenes and Greece that materialized in the signing of the 1928 Protocol,
undoubtedly contributed to the endeavors to establish the new order in the
Balkans that was represented by aspirations of the Balkan countries to establish
mutual international cooperation coupled with their tendencies to avoid the Great
Powers` influence. The obvious change in the diplomatic communication between
the Kingdoms of the Serbs, Croats and Slovenes and Greece was realized after
the solution of the conflicting issues had been reached, which separated the two
potpisivanje protokola sa Bugarskom, kao i na ideju stvaranja jednog Balkanskog Lokarna).
GMIP, 1928, 15. 2, , ,
, Legation Hellenique en Italie , , 14/10/1928 (Izvetaj o miljenju Grandija propraen njegovim komentarima o zadovoljstvu italijanske vlade povodom uspeha
Grke u potpisivanju grko-srpskog protokola, kao i molba da bude informisan o nastavku njihovog izvoenja, iz razloga brzog informisanja Musolinija) GMIP, 1928, 15. 2,
, , ,
, 16/10/1928 (Obavetenje Polihronijadisa povodom uticaja jugoslovenskog
kralja na natpise u jugoslovenskoj tampi, kao i preporuka za paljive izjave u grkoj tampi
kako se ne bi nakodilo grkom pitanju) GMIP 1928, 15. 2, ,
, , , ,
20/11/1928 (molba Polihronijadisa za brzo slanje protokola) GMIP 1928, 15. 2,
, , , ,
, 11/11/1928 (Obavetenje Politisa o razgovoru i ruku koji je imao sa jugoslovesnkim
kraljem, molba jugoslovenskog kralja za informisanje o toku pregovora, iznenaenost povodom tema nesuglasica, kao i obeanje da e se posle svog povratka u Beograd pobrinuti da
do konanog sporazuma doe to pre) GMIP, 1928, 15. 2, ,
, , , , 20/11/1928
(Obavetenje Politisa o njegovim razgovorima sa Berthelet-om, kao i ukazivanje Briana srpskom
kralju za izvoenje pregovora u duhu potpunog poverenja, koji bi trebalo da se izvedu u jednom
sveobuhvatnom maniru i da se to je pre mogue okonaju) GMIP, 1928, 15. 2,
, , ,
, 25/11/1928 (Obavetenje Polihronijadisa o pisanju lanaka u Beogradu i
optimistina predvianja povodom grko-jugoslovenskog ugovora. Takoe, izvetaj o promeni
na mestu ministra spoljnih poslova. U skladu sa njegovim izvetajem, umenkovi preuzima na
sebe izvoenje pregovora umesto Marinkovia. U nastavku, obavetenje da je protokole lino
primio).
67
1/2012.
countries throughout the prehistory of their diplomatic relations. Despite the

remarkable inuence that the Great Powers had on them, the diplomatic initiatives
of the ofcial representatives of the two countries (Eleftherios Venizelos and
Alexandar Karaorevi, King of Yugoslavia), played the crucial role in GrecoYugoslav diplomatic shift, but also in establishing the new course in international
cooperation.
A moderate change in the Greek attitude to the Great Powers had as its
direct consequence the toning down of differences between Belgrade and Athens.
The Treaty between Greece and Italy, as well as diplomacy of Greek Prime
Minister, decisively inuenced the positive outcome of negotiations with the
Kingdom of SCS, contributing in that way to the already mentioned restoration
of the Greek diplomatic inuence in the Southeastern Europe, as well as to that
countrys exit from the diplomatic isolation, in which it had remained after the
expedition to Izmir and the catastrophe in Asia Minor in 1922.
Despite the fact that the rapprochement between Greece and Yugoslavia
represented a single step in the process of implementation of initiatives for the
new peace policy in the Balkans, its importance in the change of the established
balance between French and Italian systems of treaties , was very important.
Resolution of relations between the Kingdom of SCS and Greece, as well
as the signing of the treaty between Greece and Italy, represented a signicant
factor, as well as the basis for the restoration of the Greek negotiating inuence
in the Balkans.
The signing of the Protocol of 1928 represented the beginning of the
golden age, that lasted for the last four years of the Elefherios Venizelos`s
Government.
68
...
341.485(=163.41)(497.5)1941/1945
271.222(497.11)(497.5)1942(093.2)
93/94:929 .

1942.
*
:
.
,
. .
, .
,
.
M
.
: , , . , , ,
, 1942.
, -

(). , ,
/ , ( 47027)
.
69
1/2012.
1941. ,

.1 , ,
. 1941. 200.000 ,
( )
300.000. ,

, .
(). (), () ()
.2 ,
.
,
.

, ,
.
, .
,

. , ,
.
, , , .
,
1
25.
.
, .

.
- . , 20. 1941.
(.
, , III, , 2002, . 46).
() , , - .
,
21 ,
, (. ,
, 19201970, . 181182).
70
...
,

, .
. , ,
.
. ,

,
.3

. (18781955)
, ()
. ,
, .
(1908) (1911).
1919. .
1914.
.
,
. . ,
250 . ,
, 1939. .
.
.
.
.

3

.
,
- . .
71
1/2012.
.4 .
,
-
.
- ,
.5
,

.
.
.6 , , (
3. 1945) ,
I 1945. .7
, .
,
. .
4
, , .
,
(. , , , 1979,
. 226). , . ,
, .
, . (), (. , . ., . 6566). , ,
(. , 19451970, I, , 2002, . 57).
. -
, . ,
, ,
. , .
(: , 35 35II) (:
/110/, 551).
, . 1945. , ( //, . . 1947, . 194195
).
.
, (. , 19451970,
I, , 2002, . 64).
72
...
.
.
1992. .
.

, , . , ,
, . ,

(Johann Albrecht
Freiherr von Reiswitz)8
,
.9 ,
,
. .
8
(18991962)
. , . ,
.
, . .
,
. , ( , , II, , 1991).
- ( ,
: , -24). ,
.
BelgradBerlin. Berlin Belgrad 18661871 (MnchenBerlin, 1936)
Die politische Entwicklung Jugoslawiens zwischen den Weltkriegen OsteuropaHandbuch: Jugoslawien (Kln, Graz, 1954).
Neue Deutche Biographie (NDB),
.
,
. , .

, (A. Vojinovi, NDH u Beogradu, Zagreb,
1995, str. 120121).
73
1/2012.
, -,
.

.10
,
11. 1942. .
, ,
-.
13.
, .
,
.
.
, . ,
.
, ,
.
,

. . ,
.
,
.
. , ,
, .
,
.11 10
11
13. 1941.

.
.
, , 7. 1942.
. ( ,
: (18811950), , 2006, . 252, 253).
-, ,
27. 1941.
. ,
74
...
.
( ),
.
,
. .

,
,
, , .
,
.
,
.

-,
,
. ,
.12 ,
- ,
, 16. 1942. .13
(
,
),
12
,
.

, , (. , , II, , 1968, . 175). .
, ,
: ,
. .
. , , . (. ; .
, . 1941
1944, , 2011, . 201).
75
1/2012.
.14
,

.
- . , ,
: .
,

.15 ,
, ,

, .
.16
13
14
15
16
3. , , :
.
,
.
- . ,
...
- ,
.
. ( , 16.
1942, . 3). XVI XVII
, .
.
, .
, , ,
, .
.
,
, , .
( ),

. .
, , .
. ,
.
76
...

. ,
1989.
.
.
17
,
. . . . 5771 11.
1942. , ,
, 13 . ., 7 . ,
. . , . . .
. , .
, 8. . , ,
,
.
9 ., ,

.
11 . ,
, -
, . ,
, . , ,
, .
,

17
. , , ,
,
, ,
(. , . . . 172173).
, , 35-53/2-1. , .
, . .
77
1/2012.
, 11 . ,
12 . . ,
. .

, .
. , ,
, , ,
.
12 .,
14 .
, ,
.
. , ,

. .
,
, ,
, . , , , ,
, . , .
,
; , ,

. ,
, . , .
,
,
. . . ,
, ,
,
, ,

.
, ,
,
78
...
, , ,
.. .
, , ,
: ,
, , ,

.
, 1324,
, XIV XVIII
, ,
.
: , . ,
! ,
,
. :

, , ,
,

. , ,
.
,
,
, , ;
, ,
, , , , .18
15 . , 1819
. . , ,
.
18
19

- , :
(), . , , . ,
. . . .
: . ,
. .
,
(, . . 1947, . 9, . 10.
. ).
. 16 .
79
1/2012.
, . , ,
, .
, ,

, , , ..
, ,
.
,
, , , . ,
, ,
, , , , , , ,
.
, , ,
, .
, ,
.
,
, ,
, .20
16 . 17
. . ,

, .21
, , ,
, , , . , ,
20
21
, .
1.000 ,
.
, . 1942.
,

(, . . 1947, . 9, . 8.
. ).

. ,
.
80
...
,
, .
, ,
.
.
, , ,
,
,
, ,
, ,
,

,
,
, ; .
,
, .
,
, ,
.

22
, 14. . ., 7 . , ,
.
. ,
.
, , . ,
, 6. 1941,
, -, .
22
, ,
.
81
1/2012.
, , ,
,
,
, , ,
,
,
, ,
, , ,
.
, ,
. , . ,
, ,
, .
. ,

: 1/ , 2/
, 3/ /
/, 3/ , III,
, ,
5/ , 6/
10/ , ,
, 11/12/ 13/
, , . .
,
, (!) ,
,

,
.
, ,
, ,
. , , , ,
.23
23
. 1941. ,
.
82
...
11 . .
, , , , , .
11 . ,

, ,
, .

. , ,
,
, .
14 .
, , .
,
, , . , , ,

, ,
. .
16 ., ,

.
,
,
. ,
. ,
, 16 .,
, .
, . , , . 1942. , (
. ).
( , )
. ,
1944. .
(, . . 1947, . 9, . 9,
. ).
83
1/2012.
.

.
, , 17 .
. , , ,
, ,
.
,
, , ,
.
15 . . , , . , , , ,
. .
, . ,
, .
.
, , .
.
,

, , ,
; ,
, . ,
, , ,

.
. , ,
; , . . ,

, ;
84
...
, ,
,
.
, , , , ,

, ,
, , .
, , , ,
.
, 17. 1942.
. . . .

Summary
Aleksandar Stojanovi
Radoslav Gruji on Transfer of Serbian Holy Relics from the

Independent State of Croatia to Serbia in April 1942
Key words: NDH, Fruka Gora, prof. Gruji, dr Reiswitz, holy relics, Saborna crkva,
1942.
During WWII a large-scale exodus of Serbian people from Croatia

took place. Many Serbs were slaughtered, tortured or exiled, and their homes,
villages, ancient monasteries and churches were pillaged and burned to the
ground. On Fruka Gora many orthodox monasteries were pillaged, and holy
relics of Serbian saints were desecrated and plundered. Prof. Dr. Radoslav Gruji,
prominent Serbian theologian and historian, undertook a complex mission in
order to transfer the holy relics of Emperor Uro, prince Lazar and prince Stefan
tiljanovi to Serbia. He received great help from German war counselor Dr J.
A. von Reiswitz, balkanologist, who was well known for his sympathies and
85
1/2012.
kindness toward the Serbs during the occupation. Arrival of these relics in Serbia
was, however, abused in political squabble and for propaganda of general Nedis
government. In this article original report of Prof. Gruji is published for the rst
time in Serbian historiography.
86
M. KARAKA OBRADOV
MIGRACIJE MAARSKOG STANOVNITVA...
314.151.3-054.73(=511.141)(497.5)1941/1946(093.2)
94:323.15(=511.141)(497.5)1941/1945
Dr Marica KARAKA OBRADOV
Hrvatski institut za povijest, Zagreb,
Republika Hrvatska
MIGRACIJE MAARSKOG STANOVNITVA NA

HRVATSKOM PODRUJU TIJEKOM DRUGOG
SVJETSKOG RATA I NEPOSREDNO POSLIJE
APSTRAKT: lanak na temelju arhivskog gradiva i literature obrauje maarsko-hrvatske pregovore o razmjeni stanovnitva, te pitanje razgranienja koje je
bitno usmjeravalo migracije stanovnitva. U radu su ponajprije obraena preseljavanja, odnosno evakuacije maarskog stanovnitva zbog ratnih opasnosti,
posebice napada partizana, s podruja NDH u sigurnija podruja, preteno u
Baku te iseljavanje i protjerivanje s podruja pod partizanskom vlau tijekom
rata koje e se nastaviti i u porau.
Kljune rijei: Drugi svjetski rat, narodna demokaracija, Nezavisna Drava
Hrvatska, Hrvatska, Maari, migracije, iseljavanja, preseljavanja/evakuacije, izbjeglitvo, protjerivanja
Kratki pregled maarsko-hrvatskih odnosa

tijekom Drugog svjetskog rata
tG G G G X`[XUG G G G
rGqGUGtGGGtGoSG
G G XXUG SG G G G YYUG G X`[XSG G G ukoUG
Neto ranije maarska strana odbila je ponudu Treeg Reicha da nakon razbijanja
Kraljevine Jugoslavije pripoji Hrvatsku. Maarska se potom posvetila svetoj
dunosti zatite maarskog stanovnitva u tzv. Junim krajevima/Dlvidk
(Baka, Baranjski trokut, Prekmurje/Prekomurje i Meimurje). To je znailo
pripajanje podruja koja su izgubili nakon Prvog svjetskog rata, a koja su pripala
susjednim dravama. Meimurje je imalo neznatno znaenje u usporedbi s drugim
87
1/2012.
podrujima koja su bila u sastavu Kraljevine Jugoslavije, posebice Baka. Ve 14.

travnja 1941. postavljeno je pitanje razgranienja Maarske i NDH. Maarska
je traila da joj se ustupi Rijeka kao dravna luka, koja u konanici nije ula
u sastav NDH, a postojao je i plan o ustrojavanju Maarskog primorja od
Rijeke do ua Zrmanje. Osobito su Maari bili odluni da pripoje Meimurje u
koje je maarska vojska ula ve 16. travnja 1941, a to e postati glavni kamen
spoticanja u odnosima dviju drava.1
U svibnju i lipnju 1941. Hrvatski narod povremeno je objavljivao lanke
o prijateljstvu sa susjednom Maarskom i izvjeivao o aktivnostima maarskog
poslanika i vojnog ataea u NDH unato provoenju mjere uspostavljanja maarske uprave u Meimurju.2 U srpnju 1941. u potpunosti je uvedena maarska
vojna uprava u Meimurju, a u prosincu 1941. maarski parlament jednostrano je
ozakonio pripajanje Meimurja. NDH nije nikada slubeno isticala da je sjeverna
granica njenog dravnog podruja utvrena jer nije bilo obostranog dogovora.
Kako su Maari imali pretenzija i na podruja u Slovakoj i Rumunjskoj javila se
ideja o osnivanju Male antante kojim bi se Rumunjska, Slovaka i NDH borile
za opstanak pred nagonom osvajake megalomanije i psihologije osvajanja
koju su Maari pokazivali prema susjedima. No, Maare je vie brinula jurisdikcija zagrebake biskupije nad Meimurjem od Male antante. Vlasti NDH,
odnosno ministar vanjskih poslova Mladen Lorkovi, uloio je prosvjednu notu
maarskom poslaniku u NDH Ferencu pl. Marosyju, a obavijetene su i vlade
zemalja Trojnog pakta, o tome da je Meimurje od pamtivijeka naseljeno Hrvatima, te da je stoljeima sainjavalo dio Hrvatske. Ukoliko bi se Maari
odrekli primitivnih politikih ciljeva oko zaposjedanja Meimurja, kako je to
Hrvatima sklon poslanik Maarske u NDH Ferenc Marosy sroio, hrvatska strana
bila je spremna prihvatiti Bake Hrvate. Marosy je smatrao da je Meimurje za
Hrvatski dravni arhiv (dalje HDA), Zagreb, Ministarstvo vanjskih poslova NDH (dalje MVP
NDH), kut. 6, br. 535/1941; Hrvatski narod (Zagreb), 20. travnja 1941, str. 3 i 22. travnja 1941,
str. 2; Dinko okevi, Nezavisna Drava Hrvatska i Maarska 1941. godine. Pitanje diplomatskog priznanja, Meunarodni znanstveni skup. Jugoistona Europa 1918.1995./An
international Symposium Southern Europe 19181995 (ur. Aleksander Ravli), Zagreb, 1999,
str. 111112; Ivana Puzak, Meimurje u Drugom svjetskom ratu iz pera hrvatskih i maarskih
emigranata, Meimurje u Drugom svjetskom ratu, (ur. Branimir Bunjac), akovec, 2007, str.
416; Arpad Hornyk, Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Maarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata, asopis za suvremenu povijest
(dalje SP), god. 42, 1/2010, str. 2324.
Hrvatski narod, 5. svibnja 1941, str. 10, 6. svibnja 1941, str. 7, 16. svibnja 1941, str. 9, 4. lipnja
1941, str. 6 i 24. lipnja 1941, str. 11; Marin Mihanovi, Maarsko Pitanje u hrvatsko-rumunjskim odnosima od 1941. do 1944. godine: pokuaj obnove Male Antante, SP, god. 33, br.
2/2001, str. 326.
Hrvatski narod, 11. srpnja 1941, str. 1. i 12. srpnja 1941, str. 1; Ustaa. Viestnik Hrvatskog
ustakog oslobodilakog pokreta (Zagreb), 19. srpnja 1941, str. 4 i 10; Elemer Hamonnay,
Hrvatska i Maarska, Hrvatska misao, sv. 12, Buenos Aires, 1955, str. 22; Hrvoje Matkovi,
88
M. KARAKA OBRADOV
Maare rasno izgubljeno, te da bi trebali usmjeriti snage na rjeavanje pitanja

razmijene stanovnitva, Bunjevaca i okaca, i drugih preseljenja.3
Od 25. lipnja do 11. srpnja 1942. hrvatsko-maarska komisija radila je u
Budimpeti na utvrivanju istone granice, a pitanje Meimurja nije rjeavano te
je stalno postojala napetost u odnosima dviju drava.4
Od 1941. do 1943. Maarska i NDH sklopile su brojne bilateralne ugovore koji su se veinom odnosili na ureenje potanskog, telekomunikacijskog,
eljeznikog, rijenog i pograninog prometa, reguliranje ribolova na Dunavu
i Dravi, no niti jedan se nije odnosio na pitanje granice. Samo se jedan zakon
odnosio na odnos drava, Maarske i NDH, prema Hrvatima odnosno Maarima.
Bio je to Zakon o pravnoj pomoi i pravnoj zatiti u stvarima graanskog i
trgovakog prava.5
Tijekom rata Maari u NDH uglavnom su bili organizirani u dv maarsk udruenja. U Zagrebu je bilo sjedite Maarske kulturne zajednice (MKZ)/
Horvtorszgi Magyar Kzmveldsi Kzssg koja je isprva djelovala u
stanu njenog voe Sndora Molnara, a glavnu materijalnu podrku dobivali su
od Gyule Tokozia, pomaarenog idova. On je izvrio samoubojstvo u Zagrebu
zbog progona idova, te svoju cjelokupnu imovinu poklonio MKZ-i. Podrunice
su djelovale i u drugim gradovima u NDH.6
Na podruju NDH djelovala je i maarska skupina Strelastih krieva/
Nyilaskereszt koji su sebe smatrali glavnim predstavnicima maarskog stanovnitva, a sjedite im je bilo u Osijeku. Sukobljavali su se s predstavnicima
MKZ, ukljuujui i zike napade, tako da je MUP NDH u oujku 1942. izdao
uputu svim velikim upama i Redarstvenoj oblasti grada Zagreba da niti jedna
od ovih skupina formalno ne predstavlja maarsku narodnu grupu jer nemaju
potvrena pravila o svom djelovanju u NDH, te da se prema lanovima jedng i
drugog udruenja treba ponaati ravnopravno i onemoguiti da se meusobno
sukobljavaju dok se to pitanje zakonski ne rijei.7
Vlasti NDH nastojale su lavirati izmeu zavaenih strana, MKZ i
Strelastih krieva i tako stei prednosti u rjeavanju pitanja zaposjedanja i pripojenja Meimurja i protjerivanja Hrvata s toga podruja. U travnju 1942. vlasti
6
7
Suvremena politika povijest Hrvatske, Zagreb, 1999, str. 172; Tomislav Jonji, Hrvatska vanjska politika 1939.1942., Zagreb, 2000, str. 559; M. Mihanovi, Maarsko Pitanje u hrvatsko
rumunjskim odnosima od 1941. do 1944. godine: pokuaj obnove Male Antante, str. 337;
Enik A Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, Boulder/Colorado, 2003, str.
272 278; Enike A. ajti, Maari u Vojvodini 19181947, Novi Sad, 2010, str. 168171.
HDA, MVP NDH, kut. 6, br. 588/1941; Aleksandar Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, Novi
Sad, 1996, str. 124; T. Jonji, Hrvatska vanjska politika 1939.1942., str. 563.
Meudravni ugovori 1941, Ministarstvo vanjski poslova NDH, Zagreb, 1941, XXIVXXV; Meudravni ugovori 1942, XXIXXIII, str. 9192; Meudravni ugovori 1943, XVXVII, str. 321.
A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 125.
HDA, MVP NDH, kut. 6, 4708/1941; A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 127.
89
1/2012.
NDH su zabranile da pripadnici MKZ i Strelastih krieva u javnim nastupima

koriste maarsku zastavu i openito se predstavljaju kao posebna grupa. Podjele dviju maarskih skupina ubrzo su nadvladane jer je djelovanje Strelastih
krieva na podruju NDH zabranjeno krajem 1942, pa samim tim djelovanje
i u Maarskoj. Tijekom 1943. pod njemakim okriljem ponovno oivljava rad
Strelastih krieva koji su sudjelovali u borbi protiv partizana, a Gyula St
s njemakom putovnicom preao je iz Maarske na podruje NDH i obnovio
rad na osjekom podruju. U travnju 1944. MKZ u Osijeku i mjesni Strelasti
krievi zakljuili su ugovor o suradnji.8
Vlasti NDH su u pravilu ocjenjivale dranje Maara u NDH mirnim
i lojalnim, ali su i dalje bili sumnjiavi prema maarskim teritorijalnim posezanjima. U ljeto 1942. vlasti NDH su ustvrdile da je nacionalistiki pokret zahvatio pripadnike maarske zajednice koji bjee od vojne obaveze u Maarsku
i zajedno s pobunjenicima ele sruiti hrvatsku vlast, te da se na podruju
Maarske ustrojavaju tzv. slobodne ete koje u civilnim odjelima prelaze na
podruje NDH izazivajui nerede i diverzije, a namjera im je prijei u Srijem i
oistiti Fruku Goru od komunista. Napetost u odnosima pokazao je i skup
Maara u Iniji koji su u junu 1942. na skuptini svoje itaonice pozvali prisutne
da budu mirni i strpljivi jer e i to podruje uskoro postati maarsko.9
Strah vlasti NDH od teritorijalnih posezanja Maara jo je jednom snano
potaknut. Naime, u kolovozu 1944. njemaki opunomoeni general u Zagrebu,
Edmund Glaise von Horstenavu predloio je zajedniku maarsko-hrvatsku
vojnu suradnju u borbi protiv partizana, te su Maari dobili pravo prodrijeti na
susjedno dravno podruje deset kilometara. Hrvatska strana to nije prihvatila s
prevelikim odobravanjem jer je postajala bojazan zbog nekih ideja s poetka rata
da hrvatsko podruje bude autonomni dio u sklopu Maarske. Maari ponajvie
iz straha od irenja partizanske opasnosti na svoje dravno podruje i sami
trae da se mora izbjei utisak u hrvatskoj javnosti o obnovi ideje o zemljama
krune Svetog Stjepana.10
Uvoenje vojne uprave u Meimurju prekinulo je mogunost pregovora
o veoj razmjeni stanovnitva i ubudue su dvije drave traei ravnoteu pokuavale urediti poloaj svojih manjina izvan matine zemlje. Arbitraa Treeg
Reicha, koju su obje strane traile, a potom njemaki neutralni stav po tom
pitanju, potpuno je iao u prilog Maarima. Hrvatska strana nadala se, ako ne
prije onda po zavretku rata, da e prema etnikom naelu Meimurje biti pono8
9
10
11
HDA, MVP NDH, kut. 6, 4708/1941; E. A Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 1918
1947, str. 279; E. A. ajti, Maari u Vojvodini 19181947, str. 172.
A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 125 i 126.
E. A. Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 287288; E. A. ajti, Maari
u Vojvodini 19181947, str. 178179.
HDA, MVP NDH, kut. 6, 535/1941 i 907/1941; Nada Lazi, Baranja 19411945, Slavonski
Brod, 1979, str. 101, bilj. 42; A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 124125; E. A
90
M. KARAKA OBRADOV
vno hrvatsko. Hrvatska strana stalno je ulagala proteste zbog odnosa prema Hrvatima u Meimurju te hrvatskom elementu, Bunjevcima i okcima, u Baranji i
Bakoj.11
Iseljavanje i evakuacije Maara tijekom

Drugog svjetskog rata na hrvatskom podruju
U travnju 1941. maarska vlada poslala je Aladra Tamsa, koji je imao
kontakte s Ustakim pokretom jo u vrijeme kada su djelovali u emigraciji, sa
zadaom da ispita njihov stav oko mogue razmjene stanovnitva. Poglavnik
Ante Paveli izrazio je odmah spremnost da NDH prihvati Bake Hrvate koji
bi se naselili na mjesto iseljenih i protjeranih Srba. Sloio se takoe da se preko
hrvatskog podruja moe obaviti prijelaz Srba s maarskog podruja u Srbiju, ali
da NDH nee primiti solunske dobrovoljce na svoje dravno podruje. Daljnje
rasprave o preseljavanju stanovnitva nisu mogle tei po planu jer je problem
zaposjedanja Meimurja od strane Maarske opteretio odnose dviju zemalja.
Maarska strana potaknula je manjinska pitanja koja bi se rjeavala na bazi
uzajamnosti, te su 12. oujka 1942. predali memorandum MVP NDH s listom
pritubi na poloaj hrvatskih Maara osobito oko djelovanja MKZ, podrku koja
se davala djelovanju maarskih Strelastih krieva u Osijeku i na pitanje kola
na maarskom, uz napomenu da se sve to moe odraziti na odnos prema Hrvatima u Maarskoj.12
Na podruju NDH ivjelo je 70.747 Maara, prema popisu iz 1931, preteno na podruju Slavonije, Srijema i Meimurja.13 U prvim ratnim mjesecima,
od svibnja do lipnja 1941, na podruje Baranje i Bake maarske vlasti su naselile 21.380 Maara iz Bukovine, na posjede iseljenih solunskih dobrovoljaca,
preteno srpskog stanovnitva, koje je protjerano u Srbiju i u NDH.14
Prve migracije maarskog stanovnitva povezane sa NDH dogodile su
se sluajno. Naime, vlasti Treeg Reicha preseljavajui slovensko stanovnitvo
12
13
14
15
Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 274; E. A. ajti, Maari u Vojvodini
19181947, str. 169.
u Vojvodini 19181947, str. 168171.
Prirunik o politikoj i sudbenoj podjeli Nezavisne Drave Hrvatske (prir. Rafael Landikui),
Zagreb, 1942, str. 13; A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 124 navodi da je na podruju NDH bilo oko 100.000 Maara od toga 23.000 na podruju Srijema.
Slobodan D. Miloevi, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 19411945,
Beograd, 1981, str. 79.
HDA, Sluba dravne sigurnosti Republikog sekretarijata za unutranje poslove Socijalistike
Republike Hrvatske (dalje SDS RSUP SRH), kut. 69, 014.0.2. Izjava Alojza Colnara, predstavnika Slovenskog Crvenog kria u Zagrebu, str. 20.
91
1/2012.
s podruja Prekmurja/Prekomurja na podruje NDH, zahvatili su i Maare, oko

stotinu ljudi, koji su zabunom dovedeni u Tesli kao Slovenci. Maarsko poslanstvo u Zagrebu potvrdilo je da su u pitanju Maari, te su vraeni u Zagreb.
Vlasti su ih potom smjestile u sela u okolici Zagreba jer se oni nisu eljeli vratiti
u Bosnu, a Nijemci im nisu dopustili povratak u Prekmurje/Prekomurje.15
U prosincu 1941. zbog ratnih opasnosti, odnosno napada partizana od
kojih ih vlast NDH nije mogla zatiti postavljeni su prvi zahtjevi Maarske za
iseljavanje Maara iz sjeveroistone Bosne, Brkog, Bijeljine i iz sela Vujak
kod Prnjavora. U veljai 1942. maarske vlasti su poduzele prve mjere oko
preseljavanja Maara zbog ivotne opasnosti koja prijeti razasutoj maarskoj
zajednici, te su poslanici Marosy i Lorkovi dogovorili iseljavanje Maara. Maari su se iseljavali iz upanjskog kotara iz Gunje, Rainovaca, Soljana i Vrbanje
te iz Vuinjaka i Brke iz kotara Brko, a potom i iz Bijeljine. Zauzvrat su Maari bili spremni izmijeniti dotadanju praksu i omoguiti da Hrvati, koji sami
odlaze ili su prognani s maarskog podruja, ponesu sobom osobnu imovinu.
Maarska strana je na to bila spremna pristati jer su Maari iz Gunje bili ve
spremni sa svojom imovinom za preseljenje, te bi svako odgaanje uznemirilo
stanovnitvo i izazvalo neugodne reakcije izmeu Maara i Hrvata.16 Zavod
za kolonizaciju NDH bio je nadlean za likvidaciju imanja Maara koji su se
iselili posredovanjem Hrvatsko-maarskog povjerenitva za smjetaj Maara u
Zagrebu. Njihova imanja za koja im je isplaena naknada postala su vlasnitvo
Zavoda za kolonizaciju.17
MVP NDH je 1942. pokrenulo preko MUP-a NDH popisivanje maarskog
stanovnitva na podruju NDH, koje je trebalo provesti velike upe i kotarske
vlasti. Ti popisi nisu sauvani niti je popisivanje bilo dovreno do oujka 1943.18
Prema dogovoru dviju drava, iz travanja 1942, iseljeno je 395 maarskih
obitelji s 1.552 lanova, a tijekom 1943. jo je iseljeno 1.500 Maara, uglavnom
s podruja koja su bila neprekidno zahvaena ratnim djelovanjem. Veina ih je
preseljena u Baku. Iz Gunje u Stepanovievo, iz Vujaka u Veternik, a iz Brkog
u Sirig, te iz Bijeljine u Stepanovievo i Sirig. Maari su takoer smjetani i u
iseljena dobrovoljaka sela u Baranjskom trokutu. Neki autori navode da je iz
Gunje, Vujaka, Brkog i Bijeljine iseljeno 408 maarskih obitelji, odnosno 1.631
16
17
18
19
HDA, Zavod za kolonizaciju NDH, kut. 325, br. 4891/44, br. 48917/44, br. 48980/44, br.
48916/44, br. 48025/44, br. 46050/44, br. 45892/44, br. 45972/44, br. 45744/44, br. 48921/44;
E. A Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 280281; E. A. ajti, Maari u
Vojvodini 19181947, str. 173.
HDA, Zavod za kolonizaciju NDH, kut. 6, Zavod za kolonizaciju u Zagrebu, Broj Taj. 34181944, Opi propisnik o poslovanju Zavoda za kolonizaciju, Zagreb dne 20. srpnja 1944, str. 21.
HDA, Ministarstvo unutranjih poslova NDH (dalje MUP NDH), kut. 1, U.M.T. 1324/43.
N. Lazi, Baranja 19411945, str. 101102; E. A. Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 282283; E. A. ajti, Maari u Vojvodini 19181947, str. 174175; S. D.
Miloevi, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 19411945, str. 9.
92
M. KARAKA OBRADOV
osoba.19 Preseljenje je vodila MKZ uz pomo podrunica s podruja Srijema.

elja srijemskih Maara za iseljavanjem, osobito tijekom 1943, kada su uestala
partizanska djelovanja, nije podrana jer se oekivalo da e Srijem postati maarsko dravno podruje, pa je stoga novosadski tisak poticao da se sakuplja pomo
u hrani, odjei i lijekovima i tako ublae nedae Maara na podruju NDH. MKZ
je u oujku 1943. traila od MUP-a NDH doputenje za iseljavanje Maara, te od
Ministarstva udrube da pokrije trokove preseljavanja (evakuacije) maarskog
stanovnitva na sigurnija podruja uslijed terora odmetnika, to je i doputeno.
Maari su se preseljavali/evakuirali iz Kutine u akovce u Srijemu, iz Humljana
u Koro, Laslovo, Hrastin, Retfalu, epin i Dalj u Slavoniji.20 Iz sela Zrinska iseljeno je u oujku 1943. oko 200 kola uz pomo domobranskih postrojbi. Preseljeni su u Marince, u vukovarskom kotaru, a iz Velikog i Malog Grevca u Andrijaevce i Cernu na vinkovakom podruju.21 Poetkom oujka 1943. s podruja
Podravske Slatine, a uz pomo radnika na imanju grofa Drakovia, iselilo je
preko mosta u Terezinom Polju vie maarskih obitelji s imovinom, odvodei
i brojnu stoku. Tijekom travnja 1943. u nekoliko eljeznikih kompozicija iseljene su maarske obitelji s podruja Budakovaca, Crnog Zatona, Daruvara, Detekovca, ulavesi, Garenice, Grubinog Polja, Novog Gradca, Pepelane, Rezovake Krevine i Terezinog Polja. Razlog je bio strah od napada partizana, kao
i elja da izbjegnu regrutovanje u vojne postrojbe NDH. No, bila je to i neka
vrsta uzvraanja za ponaanje maarskih vlasti prema Hrvatima u Meimurju.
Iseljavanja je bilo iz bjelovarskog kotara, iz sela Veliki i Mali Grevac, Velika
Barna i Zrinska.22
U konanici proizlazi da se pitanje razmjene stanovnitva izmeu Maarske i NDH, postavljeno ve u travnju 1941, svodilo do kraja rata na rjeavanje
izbjeglikog pitanja. Tako je bilo i u veljai 1944. kada je maarski izaslanik
Marosy nastojao za maarske preseljenike ishoditi da osim to mogu ponijeti
sobom svoju imovinu, ostvare i pravo povratka na hrvatsko podruje ukoliko se
na to odlue. Hrvatska strana je naelno pristala i traila da imovina onih koji
se odlue ostati u Maarskoj mora pripasti NDH. Mjeovita maarsko-hrvatska
komisija jo je raspravljala o uvjetima kada izbjeglice postaju iseljenici, te su u
svibnju 1944. potpisale ugovor o izbjeglicama koji su se mogli kao dravljani
NDH vratiti u roku od dvije godine ili u protivnom uzeti maarsko dravljanstvo.
S obzirom na stanje na bojitima obje su strane bile svjesne da se njihovi dogovori vrlo teko mogu provesti u stvarnosti, a sporazum o razmjeni stanovnitva jo
nije bio utanaen.23
20
21
22
23
HDA, MUP NDH, U. M. 653/1943. od 20. oujka 1943.

HDA, MUP NDH, U. M. Taj. br. 1323/1943 od 18. oujka 1943 i U. M. 1331/43 od 8. lipnja
1943.
S. D. Miloevi, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 19411945, str. 8081.
E. A. Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 286; E. A. ajti, Maari u
Vojvodini 19181947, str. 177.
93
1/2012.
Na migracije maarskog stanovnitva, kako se rat bliio kraju, sve vie

utjecaja imao je partizanski pokret. Upadi partizana u maarska sela od 1944,
u pravilu, nisu okrenuta samo potrazi za hranom, ve vrbovanjem mukog stanovnitva u partizanske jedinice. Stoga su esto maarske izbjeglice traile pomo od maarske i hrvatske vlasti, jer ukoliko se nisu eljeli prikljuiti partizanima, protjerivali su ih bez mogunost da ponesu imovinu. U rujnu 1944.
OZN-a za zagrebaku oblast u svom izvjeu spominje osnivanje organizacija za
selenje u Maarsku, u bjelovarskom i moslavakom okrugu. Pripadnici OZN-e
su jo jednom brigadom proveli odabir stanovnitva za preseljavanje na sljedei
nain: Koji Madjari imaju nekog u partizanima, tima ne dozvoljavamo selenje
iz razloga, to bi im morali dati i njihov imetak, kojeg bi im vabe opljakali i
upotrijebili za rat; oni Madjari, koji imaju nekog u neprijateljskoj vojsci proglauju [se] narodnim neprijateljem i iseljava ih se bez razlike da li to oni hoe ili
ne. Svi mukarci od takovih idu u konc. logor, oni pak koji nemaju nikog ni u
bandi ni kod nas, a hoe da se sele, mogu da sele, ostavljajui imetak, a mukarci
idu u logor; oni koji od takovih ne e da sele, moraju poslati sposobne mukarce
u NOV-u.24 Slinih primjera bilo je i na akovakom podruju krajem 1944. Iz
sela Drenje istjerane su neke ustake, njemake i madjarske familije, a jedan
drug ubio [je] iz puke jednog Maara koji se nije htio seliti.25
Odluka da se mukarci izmeu 16 i 50 godina ne mogu iseliti bitno je
utjecala na odluku maarskih obitelji o iseljavanju, kako pokazuje primjer na
bjelovarskom podruju. U izvjeu Kotarski komitet KP Hrvatske za Bjelovar
navodi sredinjici u Zagrebu: Nakon odluke koja je donesena po odobrenju
ZAVNOH-a o Maarima, svi Maari koji nisu krenuli do danas od svojih kua, i
koji nisu potpisali izjavu da se odriu svog imetka u korist nae drave, odustali
su od selenja za Maarsku, i ve su se mnogi izjasnili, koji su sposobni za
vojsku, da su voljni da stupe u NOV, samo neka ih se ne tjera u Radne logore. U
studenom je bilo pokuaja da se maarske obitelji isele u Maarsku, ali kada je
dolo do odvajanja mukaraca od 16 do 50 godina, nastala je muna scena u kojoj
se obitelji nisu htjele razdvojiti pa su ih zajedno otpremili u komandu grada i tada
su mukarci odmah poeli izjavljivati, da neka ih pustimo kui natrag, da e svi
koji su sposobni stupiti u redove nae vojske [partizane].26
24
25
26
27
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti (prir. Zdravko Dizdar, Vladimir Geiger, Milan Poji, Mate Rupi), Slavonski Brod, 2005, Zagreb, 2009, str.
4546; Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti. Slavonija, Srijem i Baranja, (prir. Vladimir Geiger, Mate Rupi, Zdravko Dizdar, imun Penava),
Slavonski Brod, 2006, str. 87.
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti, str. 51.
Mira Kolar-Dimitrijevi, Istjerivanje Maara iz okolice Bjelovara 1944. godine, SP, god.
27, br. 1/1995, str. 132133.
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti. Slavonija,
Srijem i Baranja, str. 82.
94
M. KARAKA OBRADOV
U studenom 1944. u kotaru Grubino Polje politika situacija prema

ocijeni OZN-e bila je dosta loa. Ljudi su negodovali zbog istjerivanja Maara i Nijemaca iako je povjerenitvo OZN-e na tom kotaru estim mitinzima i
dokazivanjima nastojalo uvjeriti stanovnitvo da se je tako moralo postupati
jer se meu Maarima i Nijemcima osjetila peta kolona.27 U kotaru Garenica
povjerenitvo OZN-e u navelo je u svom izvjeu da su se brojni lanovi mjesnih
NOO zalagali za ostanak pojedinih maarskih familija koje su morale iseliti,
no, samo je u nekoliko sluajeva to i uspjelo jer je utvrena manjkavost dobivenih podataka na temelju kojih su morali iseliti. S podruja Pakraca i Lipika
takoer su brojni Maari protjerani preko Drave te su ostali ivjeti u Maarskoj
ili su iselili u Australiju i Sjedinjene Amerike Drave.28
Preslikano stanje bilo je i na podruju Srijema. Podrunice MKZ-a s
toga podruja javljale su centru u Zagreb da partizani sve vie vre pritisak na
Maare da stupe u njihove redove, pa ih ak na to i prisiljavaju. No, prve su na
redu partizanima ipak bile njemake i hrvatske obitelji koje su i same bjeale
pred dolaskom partizana, a prema procjenama Maara, Nijemci i Hrvati imali su
bolji poloaj jer su bili naoruani. Stoga su Maari iz Srijema poslali u Zagreb
u sijenju 1944. svoje izaslanstvo koje je zatrailo da se Maari u potpunosti
presele u Maarsku. Do toga nije dolo zbog politikih promjena u oujku 1944.
u Maarskoj, a kasnije i vojnog prodora Crvene armije i jugoslavenskih partizana, posebice prema srijemskom podruju.29
Maarsko stanovnitvo na podruju NDH, u pravilu seosko, nastojalo je
osigurati neutralnost i bilo spremno na suradnju s NOV i PO Jugoslavije/JA
opskrbljivanjem hranom, ali ne i ulaskom u partizanske postrojbe. No, partizanska strana dala im je mogunost ili mobilizacija ili iseljavanje bez imovine, jer
su pripadnici neprijateljske zemlje. Stalna je bila i bojazan od njihovih tenji
da Maarska okupira sjeverni dio Hrvatske isto onako kao to je okupirala
Meimurje. Bilo je i onih u partizanskim redovima koji su pokazivali vie
razumijevanja za maarsko stanovnitvo i koji su smatrali da bi ih trebalo vie
ekonomski opteretiti i ne nuno nasilno regrutovanje, no, taj model se ipak
nije primijenio jer je prevladalo miljenje da kao neopredijeljeni predstavljaju
nepouzdan element.30 Odnos prema maarskom stanovnitvu nije se primijenio
niti u poslednjoj godini rata. U oujku 1945. na moslavakom podruju prema
izvjeu OZN-e iseljeni su iz opine Narta svi Maari jer su se neprijateljski
28
29
30
31
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.-1946. Dokumenti. Zagreb i

sredinja Hrvatska, (prir. Vladimir Geiger, Mate Rupi, Mario Kevo, Egon Kraljevi, Zvonimir
Despot), Slavonski Brod Zagreb, 2008, str. 124; Dragutin Fezi, Maari u pakrakom kraju,
Zbornik Povijesnog drutva Pakrac Lipik, br. 6/2009, str. 87.
A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 127129.
M. Kolar-Dimitrijevi, Istjerivanje Maara iz okolice Bjelovara 1944. godine, str. 127130.
HDA, Odjeljenje zatite naroda (OZNA) za Hrvatsku, kut. 13, 4.0. POC za Gornju Hrvatsku, str.
287.
95
1/2012.
odnosili prema NOP-u, a lanovi njihovih obitelji bili su u neprijateljskoj

vojsci.31
Kao primjer umjerenijeg postupka prema Maarima izdvaja se djelovanje
Franje Gaija, jednog od znaajnijih lanova Hrvatske seljake stranke i lana
ZAVNOH-a. On je na bjelovarskom podruju u jesen 1944. odgovarao maarsko
stanovnitvo od iseljavanja, te upozorio Okruni komitete KPH za Bjelovar da
takav odnos prema Maarima uznemirava i Hrvate i Srbe na tom podruju jer
se boje da e se i njima isto dogoditi ako ne idu u partizane.32 I Vojna uprava
za Banat, Baku i Baranju Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije u prosincu
1944. utvruje da su se u odnosu prema Maarima i Nijemcima dogaali u nizu
mjesta i sela nepravilni postupci koji samo bacaju ljagu na nae vojne organe i
tete interesima naeg naroda i nae drave. Zapovjeeno je komandama vojnih oblasti, podruja, mjesta i vojnih stanica pravilan i jedinstven postupak
prema Maarima i Nijemcima, a na temelju odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a
koje nacionalnim manjinama jame ravnopravan poloaj. U skladu s tim traili
su da se raspuste svi logori sastavljeni od Maara odnosno u logoru su se
mogli zadrati samo okrivljenici pod istragom sudskih organa i oni koji su ve
kanjeni od strane nadlenog vojnog suda. Odgoeno je regrutovanje Maara,
osim na dobrovoljnoj osnovi jer jo nije bila provedena opa mobilizacija.
Maarsko muko stanovnitvo od 18 do 30 godina ukoliko se nije prikljuilo
NOV-u, otpremano je u radne jedinice.33
Maarsko stanovnitvo e intenzivnije od 1943. uzeti vie uea u
NOP-u jer su od tada bili jae izloeni utjecajima Komunistike partije. Dolazak
maarskih antifaista koji su se prikljuili partizanskim postrojbama, kao to je
to bio primjer u Srijemu, te simbolino ustrojavanje bataljuna andor Pete
(Sndor Pet) u kolovozu 1943. u Slavoniji, pridonio je prikljuivanju Maara partizanskim jedinicama. Odaziv Maara s podruja Baranje i Bake u partizanske jedinice bio je manji.34
Velika evakuacija stanovnitva i materijalnih dobara s podruja Slavonije, i u manjem broju iz zagrebake oblasti, provedena je poetkom sijenja 1945.
pod vodstvom narodnooslobodilakih odbora. Zbjeg oko 15.000 ljudi prvo je
smjeten u Maarsku, a potom u Vojvodinu. Nacionalni sastav izbjeglica poznat
je samo za podruje oblasti Slavonski Brod. Meu evakuiranim najbrojniji su bili
32
33
34
35
M. Kolar-Dimitrijevi, Istjerivanje Maara iz okolice Bjelovara 1944. godine, str. 130.

Ljubia Stojkovi, Milo Marti, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd, 1953, str. 4647;
A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 129; M. Kolar-Dimitrijevi, Istjerivanje Maara
iz okolice Bjelovara 1944. godine, str. 127128 i 133134.
Sreko Ljubljanovi, Evakuacija stanovnitva Slavonije u Maarsku i Vojvodinu poetkom
1945, Zbornik, Historijski institut Slavonije, br. 4, Slavonski Brod, 1966, str. 22, 24 i 29.
96
M. KARAKA OBRADOV
Hrvati i Srbi te manji broj Maara, Rusina, Bugara, Poljaka, Nijemaca i dr. Za
pretpostaviti je da je maarskog stanovnitva bilo u zbjegu i iz drugih slavonskih
podruja.35
36
37
Radmila Radi, Iseljavanje stanovnitva sa jugoslovenskog prostora polovinom pedesetih godina, Istorijski zapisi, br. 12/1999, str. 143144; Mladenka Ivankovi, Jevreji u Jugoslaviji.
Kraj ili novi poetak (19441952), Beograd, 2009, str. 299355; Slobodan Selini, Jugoslovensko-ehoslovaki odnosi 19451955, Beograd, 2010, str. 333351; Aleksandar R. Mileti, (Extra-)Institutional Practieces, Restrictions, and Corruption. Emigration Policy in the Kingdom of
Serbs, Croats, and Slovenes (19181928), Transnational Societies, Transterittorial Politics.
Migration in the (Post) Yugoslav region, 19th 21st Century, (ed. Ulf Brunnbauer), Mnchen,
2009, str. 108112; Edvin Pezo, Re-Conquering Space. Yugoslav Migration Policies and the
Emigration of Non-Slavic Muslims to Turkey (19181941), Transnational Societies, Transterittorial Politics. Migration in the (Post) Yugoslav region, 19th 21st Century, str. 7394.
Etniko ienje. Povijesni dokumenti o jednoj srpskoj ideologiji (prir. Mirko Grmek, Marc
Gjidara, Neven imac), Zagreb, 1993, str. 152154; Vladimir Geiger, Folksdojeri. Pod teretom
kolektivne krivnje, Osijek, 2002, str. 4155; E. A. Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina
19181947, str. 443446; E. A. ajti, Maari u Vojvodini 19181947, str. 269271; Zdenko
Radeli, Hrvatska u Jugoslaviji 1945.1991. Od zajednitva do razlaza, Zagreb, 2006, str. 48;
Zoran Janjetovi, Proterivanje nemakog i maarskog ivlja iz Vojvodine na kraju Drugog
svetskog rata, Hereticus, vol. 5, br. 1, Beograd, 2007, str. 113.
97
1/2012.
Iseljavanje i protjerivanje maarskog stanovnitva

s hrvatskog podruja poslije rata
Jugoslavija je bila dravna tvorevina koja se tijekom svog postojanja rjeavala manjina. U Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji ciljane grupe bile su
nacionalne skupine koje su naseljavali Habsburka monarhija/Austro-Ugarska i
Osmansko carstvo, a poslije Drugog svjetskog rata ostaci ostataka tog stanovnitva, ali i druge nacionalne i etnike skupine, ponovo su na udaru iseljavanja.36
Komunistike vlasti Jugoslavije su jo za vrijeme trajanja rata, a i nakon
toga razraivale planove o iseljavanjima i razmjeni stanovnitva. U historiograji
su poznata tri plana o rjeavanju pitanja pojedinih nacionalnih manjina. Vasa
ubrilovi, u studenom 1944, predlagao je protjerivanje svih manjina koje su
bile nelojalne tijekom rata. Sreten Vukosavljevi zalagao se za izgon 80.000
do 200.000 Maara uz ustupanje dijela jugoslavenskog podruja Maarskoj, kao
i protjerivanje i onemoguavanje povratka u Jugoslaviju Nijemaca, a u Sloveniji
je Slovensko narodnooslobodilako vijee/Slovenski narodnoosvobodilni svet
potaknulo raspravu o nunosti protjerivanja Nijemaca.37
ubriloviev nacrt nije u konanici izvrio izravan utjecaj na rjeenje
pitanja maarske manjine u Jugoslaviji, ali je utoliko znaajan to je autor ubrzo
nakon toga postao ministar poljoprivrede, a njegova rjeenja bila su na tragu prijeratnih stavova odreenih krugova u Srbiji koji su bili za etniki istu Vojvodinu i Kosovo. Poslije rata Vukosavljevi kao ministar za kolonizaciju poslao
je u rujnu 1945. svoj memorandum Edvardu Kardelju i Milovanu ilasu kao
odgovornim osobama za ideoloki i propagandni rad Komunistike partije Jugoslavije u kojem je izrazio sumnju o maarskoj manjini u Jugoslaviji kao sponi
dviju drava jer je sumnjao, kao i kod njemakog stanovnitva, u njihovu mogunost da prihvate novu dravnu stvarnost. Izrazio je i miljenje da se Maari
ne mogu iseliti na neko drugo podruje unutar Jugoslavije, ali da se mora sprijeiti maarizacija Vojvodine dodjeljivanjem zemlje Maarima. S druge strane
Vukosavljevi navodi da ako Maari ostanu, ne mogi biti diskriminirani u podjeli
zemljinih posjeda te da e u tom sluaju biti iscrpljene zalihe zemlje za nae
veterane i njihove obitelji. Maksimalistike Maara, njih oko 200.000, za ise38
39
40
41
u Vojvodini 19181947, str. 269270; Z. Janjetovi, Proterivanje nemakog i maarskog ivlja
iz Vojvodine na kraju Drugog svetskog rata, str. 113.
E. A. Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 450 i 446; E. A. ajti, Maari
u Vojvodini 19181947, str. 275 i 271; A. Hornyk, Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema
Maarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata,
str. 44 i 50.
E. A. Sajti, Hungarian Minority in the Vojvodina 19181947, str. 447 i 455; E. A. ajti, Maari
u Vojvodini 19181947, str. 272 i 278.
M. Kolar-Dimitrijevi, Istjerivanje Maara iz okolice Bjelovara 1944. godine, str. 130, 131 i 133.
98
M. KARAKA OBRADOV
ljenjem prijetilo je traenjem teritorijalnih ustupaka od strane Maarske, pa je

Vukosavljevi kao prvo rjeenje traio zamjenu stanovnitva 80.000 Maara za
20.000 Hrvata i 6.500 Srba. Nije pristao na ideju da se kotarevi s bunjevakim i
maarskim stanovnitvom izdvoje i pripoje Hrvatskoj jer to nee smanjiti osjeaj straha od Maara u Srbiji.38
Poslije rata Jugoslavija i Maarska razmatrale su mogunost razmjene
stanovnitva isprva na bazi reciprociteta jer je iz Jugoslavije trebalo otii 300.000
Maara za upola manji broj Jugoslavena iz Maarske. To je trebalo konano
denirati nakon maarsko-ehoslovakog dogovora o razmjeni stanovnitva. U
kolovozu 1946. jugoslavenska strana predloila je razmjenu do 40.000 osoba na
bazi reciprociteta i naelu dobrovoljnosti, to je naelno prihvatila i maarska
strana 12. rujna 1946. Maari su u istovremenom pokretanju pitanja razmjene
stanovnitva od strane ehoslovake i Jugoslavije vidjeli neku vrstu slavenske
urote protiv Maara.39
Tijekom 1946. bilo je pokuaja s maarske strane da se rasprena maarska manjina u Hrvatskoj preseli u Maarsku, no, ideja nije zaivjela u visokim
politikim krugovima u Maarskoj, pa je stoga jugoslavenska strana nije ni
razmatrala. Od Maara je zatraeno da prihvate maarske obitelji koje su s podruja NDH, odnosno iz Bosne, tijekom rata naseljene u Bakoj.40
Imovina izbjeglog maarskog stanovnitva, kao i onih koji su sami otili
s jugoslavenskog podruja je konscirana. U sluajevima da se dio obitelji iselio
u Maarsku, a dio ostao, oni koji su se odluili na ostanak prema sugestiji vlasti
iseljavani su u Maarsku. Poteeni su mogli biti oni koji su mogli dokazati da
imaju nekoga u partizanima.41 esti su sluajevi da povjerenici koji su morali
uvati naputenu maarsku imovinu nisu izvravali svoju zadau. Bilo je primjera da su lanovi komisija za iseljavanje okrunih NOO-a i povjerenici za uvanje
imovine na svojim poslovima veinom bili u pripitom stanju i nije im bilo
strano otuivanje imovine.42
42
43
44
45
46
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti. Zagreb i

sredinja Hrvatska, str. 124125.
Srijem i Baranja, str. 8586; Goran Miloradovi, Karantin za ideje. Logori za izolaciju sumnjivih elemenata u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 19191922, Beograd, 2004, str. 79; Z.
Janjetovi, Proterivanje nemakog i maarskog ivlja iz Vojvodine na kraju Drugog svetskog
rata, str. 111.
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti, str. 4546;
Jugoslavensko nasilje i preuivane rtve Drugoga svjetskoga rata i poraa s podruja dananje
Bjelovarsko-bilogorske upanije (prir. Zdravko Ivkovi, Josip Vusi, Anita Blaekovi), Bjelovar, 2010, str. 717719 i 725.
HDA, Zagreb, Javno tuilatvo Socijalistike Republike Hrvatske, 5/128; Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti, str. 230; Partizanska i komunistika
represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti. Zagreb i sredinja Hrvatska, str. 554.
99
1/2012.
Tijekom Drugog svjetskog rata, a posebice nakon rata, komunistike su

vlasti imale svoje logore za internaciju vojnih zarobljenika, politikih protivnika,
te nepoeljnih nacionalnih skupina.
Zatvaranje maarskog stanovnitva u logore, u prvo vrijeme potkraj
Drugog svjetskog rata te u neposrednom porau, vee se za sudbinu njemakog
stanovnitva. U jesen 1944. Maari su na podruju Vojvodine zatvarani u logore,
no ubrzo poinju masovnija otputanja. Oni koji nisu bili u logorima odlazili su
svakodnevno na prinudni rad. Vojna uprava za Banat, Baku i Baranju NOV
Jugoslavije naredila je 1. prosinca 1944. komandama vojnih oblasti, komandama
podruja, mjesta i drugim vojnim nadletvima da se raspuste svi logori za Maare
i da se mogu zadrati samo oni Maari koji su pod istragom sudskih organa ili su
ve osueni.43
Na hrvatskom podruju u rujnu 1944. kada se raspravljalo o kriterijima
iseljavanja maarskog stanovnitva navodi se da e se maarsko stanovnitvo
koje je imalo nekoga u neprijateljskoj vojsci morati iseliti u Maarsku, a mukarce
je trebalo otpremiti u konc. logor. Oni koji su se sami odluili iseliti, a nisu
imali nikoga u neprijateljskoj vojsci ili partizanima, morali su se odrei imovine,
a mukarce je trebalo otpremiti u logore. Mjesto ili mjesta gdje su se nalazili
logori citirani dokument ne navodi. U ljeto 1945. jo se na hrvatskom podruju
u dokumentima navodi otpremanje Maara u logore jer je njihov povratak iz
Maarske stvarao socijalne probleme. Njihovi posjedi ve su bili kolonizirani, pa
im nisu mogli biti vraeni.44
Jedan od sabirnih logora za hrvatske Maare bio je u Velikoj Pisanici kod
Bjelovara. U logor su internirani Maari iz Bjelovara i okolice.45 Poetkom srpnja
1945. u sabirnom logoru u Velikoj Pisanici nalazilo se ukupno 813 osoba, od toga
185 Nijemaca i Maara.46
Blai odnos prema maarskom stanovnitvu, za razliku od krutog odnosa prema njemakom stanovnitvu, potvruje i odluka Dravne komisije za repatrijaciju, iz svibnju 1945, da se mogu repatrirati svi jugoslavenski graani maarske nacionalnosti koji se nisu ogrijeili u ratu protiv jugoslavenske drave.47
To se moe protumaiti openito jaom percepcijom Nijemaca kao krivaca u
47
48
49
50
51
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti, str. 156157.

Z. Janjetovi, Proterivanje nemakog i maarskog ivlja iz Vojvodine na kraju Drugog svetskog rata, str. 112113 i 116.
Milko Mikola, Dokumenti in prievanja o povojnih izgonih prebivalstva v Sloveniji, Ljubljana,
2009, str. 85104.
u Vojvodini 19181947, str. 265.
Arhiv Jugoslavije (dalje AJ), Beograd, Predsjednitvo vlade FNRJ, 35-717; Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti, str. 156; Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti. Zagreb i sredinja Hrvatska, str.
414415.
100
M. KARAKA OBRADOV
Drugom svjetskom ratu, te vanjskopolitikim potrebama, odnosno jugoslavenskim doprinosom, na poticaj SSSR-a, izgradnji komunistike Maarske. Nije
zanemariv niti podatak da su Maari, za razliku od Nijemaca, bili veinom sitni
zemljoposjednici i bezemljai.48 No da je jugoslavenska vlast bila nepovjerljiva
prema maarskoj manjini pokazuje sluaj maarskog sela Petiovci u Prekmurju,
u Sloveniji, koje je u prosincu 1948. i travnju 1949. raseljeno, a 215 obitelji imale
su rok od tri dana da se isele. Vlasti su svoju odluku opravdavale tehnikim
razlozima jer se tamo nalazila buotina nafte, no, maarsko stanovnitvo slutilo
je da ih se raseljava zbog bojazni od sabotaa. Uputstvo je bilo, nakon to su
dobili naknadu za naputenu imovinu, da samo odaberu mjesto u koje e iseliti, a
ako se tko sam ne snae, vlasti bi u tomu sluaju pruile pomo.49
Prema nekim navodima poslije rata je oko 15.000 Maara iz Meimurja
i Prekomurja internirano, a znatan broj ih je naseljen u Bosni. Bilo je i izgona
preko granice, a prema nekim svjedoenjima u svibnju 1945. oko 1.200 Maara
pjeke je protjerano iz Meimurja u Maarsku.50 Poloaj maarskog stanovnitva
u neposrednom porau u Jugoslaviji i Hrvatskoj bio je bitno odreen djelovanjem
Dravne komisije za repatrijaciju, koja je djelovala unutar Ministarstva socijalne
politike i predlagala mjere iseljavanja/protjerivanja pripadnika njemake i maarske narodnosti. U svibnju 1945. ta je komisija poslala Predsjednitvu Ministarskog savjeta i Generaltabu Jugoslavenske armije na usuglaavanje sljedei
prijedlog: Izvriti repatrijaciju svih bivih jugoslavenskih dravljana maarske
narodnosti, a po tom s njima postupati prema njihovom dranju i radu za vreme
rata i okupacije nae zemlje od strane faistikih sila. One, koji se niim nisu
ogreili o svoje dunosti prema zemlji ije su dravljanstvo imali, pustiti njihovim kuama, a one koji su se, dobrovoljnom slubom u faistikoj vojnoj sili ili
na bilo koji drugi nain, ogreili o zemlju za ije su pripadnike smatrani uzeti na
odgovornost.51
Ministarstvo vanjskih poslova je 30. lipnja 1945. poslalo strogo povjerljiv dopis Ministarstvu socijalne politike u kojem trae revidiranje stava oko povratka svih jugoslavenskih dravljana maarske narodnosti, a u kojem se navodi
sljedee: u ovom momentu kada se sa toliko tekoa radi na repatrijaciji naih
dravljana, koji su kao rtve faizma na razne naine odvedeni iz zemlje, nema
politikih razloga da se donosi i jedna odluka, koja bi jo vie komplikovala
ovaj ve sada obiman posao, a po kojoj bi se insistiralo na povraaju svih ju52
53
54
55
AJ, Predsjednitvo vlade FNRJ, 35-723, 35-1032, 35-1040-1044.

Tibor Cseres, Krvna osveta u Bakoj, Zagreb, 1993; Andrija Bognar, Poloaj Maara u Vojvodini od 1918. do 1995., Jugoistona Europa 1918.1995. (prir. Aleksander Ravli), Zagreb,
1996, str. 9596.
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944.1946. Dokumenti. Zagreb i
sredinja Hrvatska, str. 542 i 543.
101
1/2012.
goslavenskih dravljana maarske narodnosti. Ne sme se izgubiti iz vida da su

veliki broj tih ljudi ili oni koji su se stavili u slubu maarskom faizmu, ili pak
oni koji su se zbog svog izrazito faistikog stava u jesen 1944. god. izbegli pred
ruskom i naom armijom, plaei se odgovornosti. [] Pri tom, poto je teror
maarske manjine nad jugoslavenskim stanovnitvom bio masovan, vanredno
teko e biti dokazati pojedincima krivicu i odgovornost ak i za sluaj, gde je
njihova faistika delatnost nesumnjiva, pa Jugoslavija nema razloga da insistira
na njihovom povratku utoliko pre, to zato nema spoljno-politikih razloga. []
Za sve od njih [] koji bi sigurnim dokazima mogli dokazati svoje aktivno uee u Narodno oslobodilakom pokretu [] postoji mogunost da se ispitivanje
ovakvih sluajeva poveri naoj delegaciji pri S.[aveznikoj] K.[ontrolnoj]
K.[omisiji] u Budimpeti []. Pri tom je samo vano to, da se ova ocena vri na
maarskoj teritoriji, a ne na naoj, poto im se ve dopustio ulazak.52
Ovakvo stajalite otvaralo je mogunost da se brojno maarsko stanovnitvo poziva na odgovornost, to je zasigurno stvaralo meu njima nelagodu
koja je u konanici bila i prihvatljiva cijena ukoliko posljedice nisu bile drastinije (logori, smaknua i sl.). Osobito su poduzete drakonske mjere protiv Maara,
u ime ratnih stradanja Srba tijekom rata, na podruju Bake.53 U kolovozu 1945.
javni tuitelj virovitikog okruga izvijestio je Jakova Blaevia, javnog tuitelja
Hrvatske, da prema uputstvu Save Zlatia iz CK SKH maarskom stanovnitvu
koje je samo otilo u Maarsku prije osloboenja ili je protjerano zbog neprijateljskog odnoaja prema NOP-u, a tada se vraalo u Hrvatsku, ne vraaju
imovinu i otprema ih se u logore. Trailo se da se potvrdi ovakav postupak ili da
se ponudi drugo rjeenje.54 Bilo je Maara, kao i Hrvata, Srba i eha, koji su
se ulanjivali tijekom rata u Njemaku narodnu skupinu to je bilo motivirano
boljim poloajem, osobito u smislu opskrbe, i po toj osnovi su poslije rata sueni
ili su se morali iseljavati.55
Jo su tijekom 1947. Maarska i Jugoslavija rjeavale neka pitanja oko
repatrijacije. Radilo se o repatrijaciji maarske djece koja su tijekom rata bila
sklonjena na jugoslavensko podruje zbog saveznikih zranih napada na Maarsku, te jugoslavenske djece iz Maarske koja su tamo stigla kao izbjeglice.56
Zanimljiv je i primjer Maara koji su na jugoslavensko podruje doli
nakon sloma Maarske Sovjetske Republike, a poslije rata su htjeli ili morali
iseliti. MUP NR Hrvatske u prosincu 1947. poslao je uputu svim kotarskim i
gradskim narodnooslobodilakim odborima (NO) i Oblasnom NO Dalmacija
da se prema Zakonu o otpustu iz jugoslavenskog dravljanstva molbe upuuju
NO-ima, osim u sluaju maarskih emigranata koji su poslije sloma maarske
56
57
58
AJ, Predsjednitvo vlade FNRJ, 35-958-962.

Dravni arhiv u Osijeku, Sabirni centar Vinkovci, Gradski NO Vinkovci, Pov. spisi 1947.
A. Hornyk, Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Maarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata, str. 48, 4950 i 52.
102
M. KARAKA OBRADOV
revolucije 1919. emigrirali u Jugoslaviju i stekli dravljanstvo. Njihove molbe

posebno su rjeavane, a razlog tomu bila je vjerojatno vea sklonost prema onima
koji su nakon sloma Maarske Sovjetske Republike doli na jugoslavensko podruje.57
Unato maarsko-jugoslavenskim razmiricama Britanci su navodili da su
Maari ve 1946. isticali kao pozitivan primjer ureenje odnosa prema maarskoj
nacionalnoj manjini u Jugoslaviji i da bi isti trebala primijeniti i ehoslovaka
prema svojim Maarima. Bio je to nain na koji su jugoslavenske vlasti nastojale
pripomoi uvrenju komunistikog poretka u Maarskoj. ehoslovaka strana
bila je u ljeto 1946. nezadovoljna razmjenom i nagovijestila protjerivanje maarskog stanovnitva, a 16. kolovoza 1946. bez prethodnih najava, u svrhu jaeg
pritiska na Maarsku, i Jugoslavija potie razgovore o razmjeni stanovnitva
naglaavajui ugnjetaku politiku stare Maarske i revizionistiku politiku
Hortijeva reima, zatim povredu ugovora o vjenom prijateljstvu iz 1940. i
maarske zloine poinjene za vrijeme Drugog svjetskog rata na podrujima koja
je zaposjela. Dogovori o razmjeni stanovnitva izmeu Maarske i Jugoslavije
nisu provedeni jer je to jugoslavenska strana u odreenom trenutku traila kao
podrku ehoslovakoj u iseljavanju Maara iz Slovake, a prema nekima i zbog
nastojanja da se legalizira iseljavanje Nijemaca.58
Zakljuak
Do sukoba jugoslavenskog dravnog vodstva s Informbiroom percepcija
Maarske u Hrvatskoj bila je vrlo pozitivna i prijateljska s tim da se naglaavalo
postojanje dvije Maarske. Stare koje su vodili pripadnici maarske imperijalistike klike i uz koju jugoslavenske narode vee negativno iskustvo iz ranije
i neposredne prolosti i nove demokratske i progresivne s kojom jugoslavenska
komunistika vlast razvija prijateljske odnose. Novija istraivanja pokazuju da se
protumaarska agitacija javila i znatno ranije u Glasu, glasilu Srpskog narodnog fronta, Politici i Borbi, a to je prema nekim tumaenjima bilo izraavanje
59
60
61
A. Hornyk, Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Maarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata, str. 4546.
AJ, Predsjednitvo vlade FNRJ, 35-1075; A. Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, str. 129;
Marijan Maticka, Slika o Austriji i Maarskoj na stranicama sredinjih hrvatskih novina (1945.
1950.), Internationales kulturhistorisches Symposion Mogersdorf International Historico-Cultural Symposium Mogersdorf, Hrvatski referenti 1972.2004., Zagreb, 2005 /CD ROM/.
Lj. Stojkovi, M. Marti, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, str. 173174; Vladimir Stipeti,
Jedno stoljee u razvoju nacionalne strukture stanovnitva n teritoriju SR Hrvatske (1880
1981), Suvremeni ekonomski problemi, br. 8, Zagreb, 1987, 106; M. Kolar-Dimitrijevi, Istjerivanje Maara iz okolice Bjelovara 1944. godine, str. 126; E. A. Sajti, Hungarian Minority
in the Vojvodina 19181947, str. 434 i 440.; E. A. ajti, Maari u Vojvodini 19181947, str.
263 i 267; Bilogorai magyarok/Maari Bilogore (ur. Tnde Sipos Zsivics), Plmonostor/Beli
103
1/2012.
averzije jugoslavenskih komunista prema stranici Malih posjednika koja je

pobijedila na izborima u Maarskoj.59 Nakon rezolucije IB-a i suenja Lszlu
Rajku, nekadanjem ministru unutarnjih i vanjskih poslova, koji je optuen da u
sprezi s jugoslavenskim komunistikim vodstvom radi na protumaarskoj liniji, jugoslavenska/hrvatska javnost otada je imala izrazito negativan stav prema
Maarskoj. Dovodio se u pitanje i ispravan odnos prema nacionalnim manjinama
u Maarskoj, slovenskoj, hrvatskoj i srpskoj, a maarska radnika klasa i narod
prikazivani su kao zarobljenici u staljinistiko-informbirovskim lancima.
Maarski komunisti koji su prebjegli u Jugoslaviju imali su na podruju Narodne
Republike Hrvatske bazu za prihvat u Petrinji. Jugoslavenska je strana, nakon
sukoba s IB-om, manji odaziv maarskog stanovnitva u partizanske jedinice,
na podruju Baranje i Bake, pripisivala ne samo maarskom zaposjedanju toga
podruja ve i izdajnikim dranjem Komunistike partije Maarske koja je
podravala okupaciju kao ispravljanje versajske nepravde.60
Drastian pad udjela maarskog stanovnitva na jugoslavenskom i hrvatskom prostoru zapoeo je poslije Prvog svjetskog rata kad je oko 45.000 Maara
napustilo jugoslavensko podruje. Poslije Drugog svjetskog rata, krajem 1946,
prema popisu izbjeglica u Maarskoj, 84.800 izbjeglica bilo ih je iz Jugoslavije,
a prema popisu stanovnitva 1949. godine 65.877 Maara izjasnilo se da je porijeklom iz Jugoslavije. Unutarnja struktura izbjeglih i protjeranih Maara s jugoslavenskog podruja nije poznata, pa je teko utvrditi toan broj Maara koji je
otiao s hrvatskog podruja, no, procjena je da ih je oko 7.000 napustilo Hrvatsku. Na njihove posjede veinom su naseljeni Srbi. Osim iseljavanja, tijekom i
poslije ratnih sukoba, izravni utjecaj na opadanje broja stanovnika imaju i ljudski
gubici, pa tako i u sluaju maarskog stanovnitva. Prema popisu stanovnitva
1948. na hrvatskom prostoru ostalo je 51.399 Maara, preteno u Baranji, na
osjekom i bjelovarskom podruju. U kasnijim popisima broj maarskog staovnitva neprekidno se smanjivao.61
Asimilacija maarskog stanovnitva u razbacanim maarskim naseljima
zapoela je ve prije Prvog svjetskog rata, te se nastavila i kasnije, a bila je potaknuta i nedostatkom obrazovanja na materinjem jeziku, osobito na podruju
zapadno od Osijeka. Brojni mijeani brakovi razlog su to se veliki broj Maara,
posebice u gradskim sredinama, asimilirao s veinskim narodom. Maarsko stanovnitvo koje je odluilo nakon Drugog svjetskog rata ostati ili pak nije uspjelo
prijei u Maarsku ili se eljelo i uspjelo vratiti u Hrvatsku, dijelilo je u kasnijem
razdoblju, u pogledu migracija, sudbinu veinskog naroda. Tako je znatan broj
62
ManastriPecs/Peuh, 2008, str. 9, 10 i 16; Zoran Janjetovi, Die Ungarische Minderheit in Jugoslawien 19441956, Vom Faschismus zum Stalinismus. Deutsche und andere Minderheiten
in Ostmittel- und Sdosteuropa 19411953 (Hrsg. Mariana Hausleitner), Mnchen, 2008, str.
161 i 162.
Bilogorai magyarok/Maari Bilogore, str. 10.
104
M. KARAKA OBRADOV
Maara ezdesetih godina 20. stoljea iskoristio priliku za odlazak na privremeni

rad u zapadnoeuropske zemlje i nisu se od tamo vratili.61
Mimikrija je bila neka vrsta zaloga za bolje uklapanje u sredinu i u
velikom broju sluajeva svodila njihov identitet na kriptomaarski.
Summary
Dr Marica Karaka Obradov
The Migrations of Hungarian National Group during the Second

World War and in the Post-War Period in Croatia
Key words: Second World War, peoples democracy, Independent State of Croatia,
Croatia, Hungarians, migrations, settlements, evacuations, refugees, deportations
Exchange of population had been a permanent subject of discussions

between Independent State of Croatia and Hungary. However, the exchange was
made impossible from the beginning because of the annexation of Medjimurje to
Hungary. Both countries were trying to improve the position of the Hungarians
in the NDH and of the Croats in Hungarian territory, especially in Medjimurje
and Baka. In December 1941, the rst requests were made for emigration of
the Hungarians from north-east Bosnia because of the war danger and partisan
attacks. This was accomplished in the spring of 1942. As a counter-favor the
Hungarians allowed the Croats, who were leaving or were deported from the
Hungarian territory, to take their personal belongings with them. Hungarian
citizens in the Croatian territory, who were primary rural, were trying to be
neutral and were willing to cooperate with the Peoples Liberation Army and the
Partisan Detachments/Yugoslav Army by providing food supplies. However, as
Hungarians were citizens of the enemy country, the partisans usually required
mobilization of men or forced them to move out without any belongings. The
communist government of Yugoslavia was more exible towards the Hungarians
than towards the Germans, especially when it came to repatriation, because the
Germans were treated as more responsible in the Second World War. Milder
treatment of the Hungarians served also as the Yugoslav contribution, boosted by
the USSR, to the establishment of the communist Hungary. It was also important
that the Hungarians, unlike the Germans, were mostly smallholders or poor. The
Hungarians who stayed in Croatia shared the destiny of the Croats and others in
later migrations. In spite of the non-familiar language, the Hungarians have partly
assimilated to the majority people, which was also caused by mixed marriages.
105
1/2012.
32:929 .(093.3)
323.1(=1.497.16)

,

1
:
, , , .

.
, , , .
: , , , ,

, . ,
. : .
. , .2
:

,
.
1
,
. : . , , 2011.
Naa re, London, mart 1985, u: D. Toi, Ko je Milovan ilas. Disidentstvo 19531995,
106
...
, ,
,
, , , ,
, .
,
. 1934.
.
, ,
. ,
().

.
, (1933
1936). ,
() , .
,
( ), .
(1935)
. , , ,
. , . , , . ,
.3
. ,
,
.
3
.
( , ), ( ),
( ) ( ).
107
1/2012.
, , . ,
,
. ,
(1940) . , , - ,
. . , .
19. 23.
1940,
Luftwaffe- RAF- ( 1940).

.
. ,
.4 : .
.
:
, , ,
, .5 , , . ,
:

.
,
, (Izvori za
istoriju SKJ, Peta zemaljska konferencija KP, tom I, knj. 10, Beograd, 1980, str. 238).
Isto, str. 227.
108
...

.6

.
. ,

.7 ,

.
,
-. , : , , , ,
!, !, , !
. .

. , ,
1989. [
. .] . [...]
. ,
. [...] [ ]
.
.
,
6
Isto, str. 239. (1937), -

, , , ,
. , , . , ,
: ,
. , .
. .[] .[] .[] .
! (B. Petranovi, M. Zeevi, Jugoslovenski federalizam ideje i stvarnost (
: Jugoslovenski federalizam), Tematska zbirka dokumenata, III, Beograd, 1987,
I, str. 610). ,
,
. 1940,
.
,
.
. ,
,
. ,
.
109
1/2012.
[1954].8 , [ . .]
. , ,
. [ . .]
[
. 19411942. . .],
. .9
.
.

, , , 14 (1925
1939), .
, , . je ,
, o
,
.
. ,
,
, .
,
.10 , .
,

.
.
,
.
.

, , . : ,
, , 11 . 8
9
10
11
. : M. orgovi, ilas, vernik & jeretik, Beograd, 1989, str. 252.

. : G. Lazovi, ilas o sebi drugi o ilasu (moda roman), Beograd, 1989, str. 84.
() (Izvori za istoriju
SKJ, Peta zemaljska konferencija KP, tom I, knj. 10, str. 384).

. -
110
...
.
, , , ,
()12
. .13

. . ,
[1940. . .]
,

.14 , , :
[...] ,

,
.15
.
12
13
14
15
.
,
().
. : (
), ,
. [...] , [...]
(B. Petranovi, M. Zeevi, Jugoslavija 19181984 ( : Jugoslavija 19181984),
Zbirka dokumenata, Beograd, str. 414415).
, .
, ,
.
, ,
. : B. Gligorijevi, Kominterna,
jugoslovensko i srpsko pitanje, Beograd, 1992, str. 8487. ,

.
, 1944. : ,
,
, , ,
[ ] ,
. [...]
, (, 10. 1944).
, . ,
.
Izvori za istoriju SKJ, Peta zemaljska konferencija KP, tom I, knj. 10, str. 385.
Isto, str. 386.
Isto.
111
1/2012.
(19301940)
. , , ,
, ,
. ,
, ,
.

(22. 1941) .

,
. 4. 1941,
-. 1941.
. ,
, : ,
. , , , : 1. , 2.
3. .
.
.
1917. .
.
,
.16
16

-, : ,

,
, , ,
, , , , , .
: , , , .
- , , .
. ,
112
...

25
[] . , .17 , ,
.18 , .
, , ,

.19
,
. ,
,
, , , ,
, .20
,
, .
, , ( ).
,
, .

, .
, , ,
, , . , ( ),
. [...] ,
17
18
19
20
, .
.
. , ,
.
-. ,
,
. , , .
, 1. 1945.
, ,

, ,
, , ,
().
.
.
113
1/2012.
, ,
. ,
;
, , , ,
(
).21 , 19.
, ,
.
(1940)
,
.
.
,
.
e (), 1944,
5. 7.
1945. ,
.
, ,
- .

. , ,
, ,
.22
.
21
22
.
,
8. 1945, : [1.]
,
. [...] [2.]
,
,
. ,

. [...] [3.]
,
, II
114
...

() .23 , . ,
. ,

.
(),24 .25
,
, 1932,
.26 ,

: , , , .

23
24
25
26
-.
, (, 8. 1945).
[]
, .
,
: , , , , .
,
(M. ilas. Vlast i pobuna, Beograd, 1991, str. 24).

. :
, , (, . 23).
. [...]

, . ,
. [] , , , . . [ ]
.
( )
(, 13. 1945).

: 1932. 4
. 6 ,
: , ,
,
,
(Jugoslavija 19181984, str. 648).
115
1/2012.
.
.

, .
, :
, . ,
. : .27
, , .
,
,
, - - , .
,
.28
, .
,
,
. ,
,
1941.
,
. ,
.
.

, ,
( , ). ,
, ,
. ,
, : 1. , 2. ,
27
28
.
, . 851852.
116
...

, 3. . ,
,
. , ,
. ,

. , ,
,
, .29
,
. , . [...]

,

, , .30
, ,
29
30
,
.
,
,
, .
: .
.
.

.
, .
-
, .
, , .
, ,
. , ,
,
, .
,
,
(. , 19411946, , 1947, . 254265).
, 17. 1953.
117
1/2012.
, .
. , .31
,
,
,

.32 .
, , . .
,
[...],

. , ,
, .33
19301954.
. ,
. 1942,
. - ,
. , ,

- .
, , , .
,
, - .

.
- .
,
.34
31
32
33
34
, 26. 1953.
, 1. 1953.
, 2. 1953.
M. ilas, O nacionalnoj istoriji kao vaspitnom predmetu, Komunist, br. 1, januar 1949, str.
5275.
118
...
,
, .

-. -
,
. - .
[...],
, , [...] .35
-
. ,
,
.
,

. ,
, [...] .
,36
[...] , .

. , .
. ,
, . ,
. ,

.37
35
36
37
, . 5758.
() , ( , ,
),

,
(, . 70).
, . 6465.
119
1/2012.

,

.
.
1953.
(1. 1953. 7.
1954) ( 1954).38

1954. .
.
(1617. 1954)
. ,
.39
38
39
,
, 10. 1954. ,
: ,
,
.
,
,
(, 10. 1954).
.

. []
,
. [...] [
. .] . [...] , - - , , [ . .]
(. , , ..., M 94 , , , . . , , 2005, . 107108).
:
. [...] (M. ilas,
nav. delo, str. 265).

. ,
- 1948. - .
, (5. 1953) , . : V. Dedijer,
Veliki buntovnik Milovan ilas. Prilozi za biograju, Beograd, 1991, str. 395398; B. Petranovi, Bez bojazni od tabu-tema (pr. M. Mitrovi, S. Dautovi), Beograd, 2010, str. 187188.
120
...

.
,
.40

.
. ,
, , .
, , .41
40
41
, ,
. ,
,
, , , (. : V. Dedijer, nav. delo, str. 409414).
,
, - : .
. . .
, , .
. . , , , ,
. , [ ] , [] , , ,
, , , .
.
. [...] (. : B. Mihajlovi
Mihiz, Autobiograja o drugima, Beograd, 2008, str. 417418).

(V. Dedijer, nav. delo, str. 404407). - . : ,
, : .
[] ,
: .
, (, 2. 1989).
, ,

.
,
- 1948.
, , : , -
121
1/2012.
19.
1954. 4. .
,
,
.42
, ,
:
. - ,
,
, , . ,
, ,
,
, .43
1956. New leader .
.
:
, , .
, , ,
.44 ,
42
43
44
, . ,
, .
, ,
(. : B. Mihajlovi Mihiz, nav. delo, str. 140).
1954.

(, . 418). ,
:
...
[...] , (M. ilas, nav. delo, str. 286, 289).
. , :
(. : G. Lazovi, nav. delo, str. 8).
B. Mihajlovi Mihiz, nav. delo, str. 421.
M. ilas, nav. delo, str. 289.
122
...
, .
, , .
, . , , . ,
, .45 , ,
.46
, . : 1957.
. (1961),
1962, 1966.
, (19561961. 19621966)
. ,
. , , , . ;
.
, ,47 , ,
45
46
47
:
. , [...] , ,
, , ,
. ,
, ... (,
. 304).
,
. [...] - .
:
[...]
.
. ,
, ... ().
: ,
, , , .
.
, (19561961), ,
.
, , , :
, . [...]
, :
, [...]
, . ,
123
1/2012.
,
. ,
: ,
.
, , ,
.48
, ,
, ;
.49
, .
,
( 1961 1962).
- : , : ? ,
, .50
, ,
, .51
, ,
, .52
48
49
50
51
52
, .
[...] ,
(M. ilas, Tamnica i ideja, Beograd, 1989, str. 2223).
: , 1959. ,
. [...] ,
. ,
, . ,
(M. ilas, Vlast i pobuna, str. 310).
M. ilas, Tamnica i ideja, str. 40.
(19621966) :
, , , ,
. [...] , , [...].
, . [...] : , ,
(, . 2325).
M. ilas, Vlast i pobuna, str. 315.
M. ilas, Tamnica i ideja, str. 19.
(, . 49).
124
...
, .
, .
, , ,
.
II 1951.
.

1952. .53 , ,
. ,
. (1952) , .
, , .
,
.
54 ,
.55
,

[...] [...]
( ), , ,
, .56
. ,
, , ,
(, , ) ,
,
, ,
, .57 , 53
54
55
56
57
, (. , ,
, 1952, . 526).

, , , . , . 147.
, . 108111.
, . 129.
, . 130.
125
1/2012.
,
. ,
.
,
( ,
, )
. , , ,
: .
.
[] []. , :
: ,
. ()
, , .
, , ,
, , ,
.58
, ,
.
: ,

.
,
( ) ,
( ), ,
.59 ,

.
. 1954.
.
, , , ,
, , .
, .
58
59
, . 138139.
, . 150151.
126
...
, ,
( 1915),

. , , .
[
] ,
, , .60
:
[] ,
.
.61

, ,
. ,
, .
: , ,
,
.62

.
1915. .
.63

. , ,
60
61
62
63
. , (. . ), , 2005, . 175.
, . 323.
: . , 19141918, , 1997, .
4753.
,

.
. , .

(, . 194).
127
1/2012.
, , .64 ,
, , , .
-
,
,
.65
,
. ,
1958, . , - .
, ,
, ,
.66
.
, ,
, ,
.67
.
[] .
1876. ,
. [...]
, , ,
, ,
.68
. , ,
:
. [...] [] .
? [] , ? [...]
[ . .] .
. [...] .69
: .
64
65
66
67
68
69
V. Kalezi, ilas, miljenik i otpadnik komunizma. Kontroverze pisca i ideologa (Drugo, ponovljeno izdanje), Beograd, 1988, str. 5758.
, 2. 1989.
. , , , 1989, . 48.
, . 13.
, . 32.
, . 5657.
128
...
. [...] ,
. , .
, . [...] .70
,
.
.
, . , []
,
. . [...] ,
, .71

.
,
.
,
.72
,
.73 , ,
: ,
, ,
: , ,
.74 , ,

( ), .75
, ,76
, , ,
.
,
.
70
71
72
73
74
75
76
, . 6061.
, . 58.
: . , , : (19111995),
, , 1996, . 277305.
V. Kalezi, nav. delo, str. 250.
. , , , 2008, . 164172.
: 19571959. (. ,
, , , , 1988, . 582).
129
1/2012.
. ,
, [...]
.77 - ,
, ,
. , ,
. 1848. , ,
, . ,
, .78
, ,
. , , ,
.
. , [...] . ,
, ,
.79 ,
, . ,
,
. ,
:
,

. [...] , 1918.
. [...] ,
. , ,
,
[...]
. , :
, , . ,
77
78
79
, . 495496.
, . 518.
, . 522.
130
...
.80
, , , ,
. , , .
,
,
.

,
. , ,
. ,

.
.
.
,
, , , , , .

. :
, , ,
[] : ,
....81 ,
, , , .
; .82 80
81
82
, . 523. ,
, , : ,
; ,
. [...] , ,
, , . , ? (V. Kalezi, nav.
delo, str. 245246).
. , . , . 106.
,
, ,
, .
131
1/2012.
,
.
(19541966) .
.

. , Le
Monde 1971. , ,
, ,
.
, .83 , , [] , . [...]
,
.
, .84
: .
. ,
,
. [ ]
. [ . .]
. ,
. [...] ,
, [ ] :
. : , ....85 ,
,
. [...]
,
. [...]
. , , , ,
, .86
83
84
85
86
, ,
, , ,
(. ,
, : (19111995), , , 1996, . 290).
. : D. Toi, nav. delo, str. 125.
, . 202.
. : M. orgovi, nav. delo, str. 123124.
, . 124.
132
...

, ,
, ,
.87 , , , , ,
. [...]
, . [...]
, .88
: , [...]. , .
: ,
?!89
, ,90 . ,91
.

.
87
88
89
90
91
. , . , . 110.
B. Kovaevi, ilas heroj-antiheroj. Iskazi za istoriju, Podgorica, 20062, str. 32.
G. Lazovi, nav. delo, str. 15.
Vreme, 8. april 1991.
, ,
: 1. ,
. [...]
, .
I , . 2. ,
, . 3. -.
,
,
, , (. , , III, , 2002, I, . 265
270).
133
1/2012.
Summary
Duan Bojkovi
Milovan ilas on National and State Question of Montenegro

Key words: Milovan ilas, Montenegro, Serbia, nations, Communist Party of Yugoslavia
ilass political ripening started in 1932 as he joined the Communist

Party of Yugoslavia (CPY). Unity of thought as one of the basic characteristics
of the bolshevized Party didnt pass the young ilas by. Accepting completely the
Party line about the hegemony of the Serbian nation and the need for national
liberation of other, non-Serbian nationalities within Yugoslavia, ilas stressed
the national and state specialty of the Montenegrin population.
Ideological parting of ways between ilas and the Party led to the
convocation of the Third Extraordinary Plenum (January 1954), his fall from the
power and eviction form the Union of the Communists of Yugoslavia. Politically
isolated, but not intellectually dead, he turned to literary work. At the same time,
ilas changed his views. Although he never renounced his communist past
ilas emancipated himself to a large degree from the old ideological crust, deep
ingrained stereotypes, prejudices and illusions. In that context, the change of his
views on Montenegro and the Montenegrin people is obvious. Milovan ilas
clearly pointed out that the Montenegrins were undoubtedly part of the Serbian
people, albeit somewhat different in a local way. However, the wishes of the
Montenegrins for a separate state were justied because there was a strong sense
of tradition of separate statehood based on the experience from the 19th and early
20th centuries. This total change in ilas views on the Montenegrin people came
about after his own change of heart regarding ethnic afliation. During the next
period, until the end of his life, Milovan ilas used to say he was a Serb in ethnic
sense and a Montenegrin in local sense.
134
V. LJ. CVETKOVI
OBUSTAVLJANJE ANTIJUGOSLOVENSKE PROPAGANDE...
32.019.5:327.7/.8(497.1)1953/1954(093.2)
327.323.32(497.1)1948
Mr Vladimir Lj. CVETKOVI
OBUSTAVLJANJE ANTIJUGOSLOVENSKE
PROPAGANDE U SUSEDNIM INFORMBIROOVSKIM
ZEMLJAMA 19531954. GODINE*
APSTRAKT: Rad predstavlja pokuaj da se na osnovu dostupnih jugoslovenskih
arhivskih izvora i objavljenih izvora stranog porekla rekonstruie proces postepenog smanjivanja obima i promene sadraja i karaktera antijugoslovenske
propagande koja je bila prisutna u Albaniji, Bugarskoj, Rumuniji i Maarskoj i
odredi mesto tog procesa u toku sveobuhvatne normalizacije odnosa izmeu
Jugoslavije i ovih zemalja 1953. i 1954. godine.
Kljune rei: Jugoslavija, zemlje narodne demokratije, normalizacija odnosa,
propaganda, SSSR
Posle punih pet godina otrog sukoba izmeu Jugoslavije, s jedne, i SSSR-a
i grupe zemalja narodne demokratije, s druge strane,1 Staljinova smrt je
Rad je nastao u okviru projekta Srbi i Srbija u jugoslovenskom i meunarodnom kontekstu
unutranji razvitak i poloaj u evropskoj/svetskoj zajednici, ( 47027) koji nansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.
1
Vie o jugoslovensko-sovjetskom sukobu 1948. godine videti u: Jugoslovensko-sovjetski sukob 1848. godine, zbornik radova, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1999; Branko
Petranovi, Istorija Jugoslavije, knj. III; Socijalistika Jugoslavija 19451988, Beograd, 1988;
Darko Beki, Jugoslavija u Hladnom ratu. Odnosi s velikim silama 19491955, Zagreb, 1988;
Velike sile i male drave u hladnom ratu: sluaj Jugoslavije, zbornik radova, Beograd, 2005;
Ivo Banac, Sa Staljinom protiv Tita, Zagreb, 1990; edomir trbac, Jugoslavija i odnosi izmeu
socijalistikih zemalja. Sukob KPJ i Informbiroa, Beograd, 1984; Radoica Luburi, Vrui mir
hladnog rata, Podgorica, 1994; Pierre Maurer, The Tito Stalin Split in historical perspective,
Bradford Studies on Yugoslavia, no. 11, University of Bradford, 1987; Don Luis Gedis, Hladni
rat: mi danas znamo, Beograd, 2003, str. 7980; Sava ivanov, Staljinizam i destaljinizacija,
Novi Sad, 1969, str. 5556; Barbara Jelavich, History of the Balkans, Vol. 2: Twentieth Century,
Cambridge, 1983, pp. 321335; Paul Lendvai, Eagles in Cobwebs. Nationalism and Communism in the Balkans, New York, 1969, pp. 8287; Bernard Lory, LEurope balkanique de 1945
135
1/2012.
oznaila poetak procesa postepene normalizacije njihovih meusobnih odnosa,

koji je pokrenut sovjetskim predlogom o razmeni ambasadora sa Beogradom, 6.
juna 1953. Okolnosti u kojima je dolo do otpoinjanja procesa normalizacije
odnosa, meutim, znatno su se razlikovale od onih iz vremena kada je pomenuti
sukob eskalirao do nesluenih razmera, a u emu je vidnu ulogu imala upravo
organizovana antijugoslovenska propaganda koja je za cilj imala da izazove sukobe unutar Jugoslavije i potom srui Tita i njegov reim sa vlasti.2 Za razliku od
1948. godine kada se Jugoslavija nalazila vrsto uklopljena u sovjetski lager i
u svakom pogledu bila zavisna od njega, u prolee 1953. ona je ve bila uspela
da izvri politiku, ekonomsku i vojnu preorijentaciju zemlje na saradnju sa
Zapadom, odakle je jedino i mogla da oekuje pomo u sluaju agresije sa Istoka. Najoigledniji pokazatelj, pa i vrhunac tog procesa predstavljalo je jugoslovensko potpisivanje Balkanskog pakta ime se veoma pribliila vojnim i politikim strukturama NATO pakta.3 Istovremeno, Jugoslavija je upravo poev od
1953. godine pristupila traganju za potpuno novom spoljnopolitikom koncepcijom zasnovanom na principima aktivne miroljubive koegzistencije i ekvidistance prema blokovima, iji vaan deo je bilo i pribliavanje novoosloboenim
nos jours, Paris, 1996, p. 3740; M. Skakun, Balkan i velike sile, Zemun, 1987, str. 137162;
Lorejn M. Lis, Odravanje Tita na povrini. Sjedinjene Drave, Jugoslavija i Hladni rat, Beograd, 2003, str. 73168; Leo Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, Beograd,
1976, str. 102113; Stevan K. Pavlowitch, Tito, Yugoslavias Great Dictator. A Reassessment,
London, 1992, pp. 5457; Jadranka Jovanovi, Borba Jugoslavije protiv pritiska SSSR-a i
istonoevropskih drava u OUN (19491953). Glavni momenti, Istorija 20. veka, 12/1984,
str. 85111; J. Hanhimki, O. A. Westad, The Cold War. A History in Documents and Eyewitness Accounts, New York, 2003, pp. 6263; Zbornik radova sa meunarodnog okruglog stola
Tito Staljin, ur. Miladin Miloevi, Beograd, 2007; Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biograju Josipa Broza Tita, IIII, Rijeka Beograd, 1981, 1984; Slobodan Selini, Jugoslovensko-ehoslovaki odnosi 19451955, Beograd, 2010; Aleksandar ivoti, Jugoslavija, Albanija i
velike sile 19451961, Beograd, 2011; Yugoslavia. Political diaries, ed. by Robert L. Jarman,
vol. IV: 19491965, London, 1997.
Vie o antijugoslovenskoj propagandi tokom sukoba sa Informbiroom videti u: Radoica Luburi, Vrui mir hladnog rata, Podgorica, 1984; Bela knjiga o neprijateljskoj politici vlade Narodne Republike Albanije prema Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, DSIP, Beograd,
1961; Milan Petrovi, D. Simi, Draesni KGB javi se: radio Slobodna Jugoslavija iz
Bukureta izvetava..., Beograd, 2009; O kontrarevolucionarnoj i klevetnikoj kampanji protiv
socijalistike Jugoslavije, III, Beograd, 1949, 1950; Slobodan Selini, Sovjetska propaganda
u Jugoslaviji 19451961, Srpsko-ruski odnosi od poetka XVIII do kraja XX veka, zbornik radova, SANU, Beograd, 2011, str. 301315; Jan Pelikan, Jugoslavie a vychodni blok 19531958,
Praha, 2001: Ljubodrag Dimi, Agitprop kultura. Agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji
19451952, Beograd, 1988.
Vie o Balkanskom paktu i pribliavanju Zapadu u: Balkanski pakt 19531954, zbornik dokumenata, Beograd, 2005; Oruane snage Jugoslavije 19411981, Beograd, 1982; Darko Beki,
Jugoslavija u Hladnom ratu. Odnosi s velikim silama 19491955, Zagreb, 1988; Dragan Bogeti, Jugoslavija i Zapad 19521955. Jugoslovensko pribliavanje NATO-u, Beograd, 2000; Bojan Dimitrijevi, Jugoslavija i NATO, Beograd, 2003; B. Dimitrijevi, JNA od Staljina do NATO
pakta. Armija u spoljnoj politici Titove Jugoslavije, Beograd, 2006; Ivan Lakovi, Zapadna
vojna pomo Jugoslaviji 19511958, Podgorica, 2006.
136
V. LJ. CVETKOVI
zemljama Azije i Afrike. Na sovjetskoj strani, posle Staljinove smrti lansirana je

mirovna inicijativa koja je trebalo da prvu zemlju socijalizma predstavi u za
nju povoljnijem svetlu nego to tada. U sklopu te inicijative i potrebe Sovjeta da
se priblie Jugoslaviji s krajnjom namerom da je ponovo privuku u svoj lager
treba posmatrati i proces postepene obustave antijugoslovenske kampanje u svim
zemljama narodne demokratije ukljuujui i one susedne, s obzirom na to da
njegova rekonstrukcija moe da pokae koordinisanost akcija Sovjeta i susednih
narodnih demokratija na tom polju sa akcijama na drugim poljima meudravnih odnosa poput uspostavljanja normalnih diplomatskih odnosa, regulisanja
stanja na granicama, obnavljanja ekonomske saradnje ili normalizacije saobraaja.
Istog meseca kada je iznet sovjetski predlog za razmenu ambasadora poele su da se primeuju i prve promene u do tada uhodanom sistemu propagande
usmerene protiv jugoslovenskog reima, to ni u kom sluaju nije bilo sluajno.
Kao i u sluaju procesa normalizacije diplomatskih odnosa i stanja na granicama
koji je tekao paralelno, i ovde je bila re o direktivi odozgo, odnosno o pritisku
iz Moskve, iji je interes u trenutku neposredno posle njenog predloga za razmenu ambsadora nalagao da se i strogo kontrolisanim poputanjem propagande
protiv Jugoslavije Beogradu poalje signal da se neto menja u odnosu SSSR-a
prema njoj. Na koji nain je popustila propaganda protiv Jugoslavije tokom
leta 1953. godine najlake se vidi na primerima Maarske i Bugarske.
U Maarskoj, kao i u drugim istonoevropskim zemljama neposredno
posle Staljinove smrti, propagandna aktivnost protiv Jugoslavije u prvi mah je
takoe bila pojaana. Njen ton je i dalje bio uvredljiv, a renik bogat izrazima
poput faisti, banda, ubice ili lakeji, koji su se odnosili na Tita i njegove saradnike. Meutim, od jula 1953. godine broj antijugoslovenskih lanaka
u maarskoj tampi naglo je poeo da se smanjuje. Tako je za itavih mesec
dana u svim glavnim dnevnim listovima u Maarskoj objavljeno samo 15 antijugoslovenskih napisa, a u lokalnim 11, to je bilo neuporedivo manje nego
prethodnih meseci.4 itajui antijugoslovenske lanke u maarskoj tampi, u
jugoslovenskom poslanstvu su lako utvrdili njihovo poreklo: vei njihov deo
su bili preraeni lanci iz emigranskih listova, deo je poticao iz zapadne tampe, a jedan deo ak i iz jugoslovenskih novina, ali uz neophodna izvrtanja i
4
Diplomatski arhiv Ministarstva spoljnih poslova Srbije (dalje: DAMSPS), Politika arhiva
(dalje: PA), 1953, Maarska, fasc. 50, dos. 3, Izvetaj Poslanstva FNRJ u Budimpeti za mesec
juli br. 105/53, Pov. br. 411105, 5. avgust 1953. godine, str. 12. Osim to je znatno smanjen
broj lanaka koji su satanizovali Jugoslaviju, bilo je primetno da se i njihova tematika promenila. Teme koje su sada zaokupljale maarsku propagandu mahom su bile u vezi sa privredom,
ivotnim standardom, socijalnom i spoljnom politikom Jugoslavije. Namera je bila da se dokae
kako je ekonomsko stanje u Jugoslaviji katastrofalno, ivotni standard nizak a socijalna politika nepravedna. Spoljna politika Jugoslavije je u svetlu nedavno potpisanog Balkanskog pakta
predstavljana kao agresivna i posredno vezana za spoljnu politiku zapadih zemalja, odnosno
NATO-a.
137
1/2012.
falsikovanja sadraja.5 Znaajna promena mogla se tokom jula 1953. uoiti i

u maarskoj propagandi na radio-stanicama. Za razliku od prethodnih godina,
sada su u emisijama namenjenim jugoslovenskim sluaocima preovladavale vesti
o Maarskoj, dok je samo treina sadraja bila posveena Jugoslaviji, odnosno
njenoj tekoj ekonomskoj situaciji ili incidentima koje je ona izazivala na granicama.6 Promene su bile primetne i u pisanju emigrantskog lista Za ljudsko
zmago u kome je veina lanaka pripadala sovjetskim autorima, dok su samo
uvodnici i manji lanci bili posveeni Jugoslaviji. Istovremeno, list jugoslovenskih manjina u Maarskoj Nae novine poeo je da se aktivnije nego ranije angauje u antijugoslovenskoj propagandi, ak vie nego list emigranata, to su
u Beogradu tumaili krizom koju su emigrantske organizacije svuda u Istonoj
Evropi, pa i u Maarskoj preivljavale posle Staljinove smrti i promena koje su
nastupile u Moskvi.7
Za razliku od Rumunije gde su u isto vreme antijugoslovenske karikature
ve bile uklonjene, one su u Maarskoj doivljavale svoj procvat. Mogle su se
videti svuda: po parkovima, ispred eleznikih stanica, u javnim kupatilima,
u zgradama ministarstava ili u izlozima prodavnica. Na njima je Jugoslavija
predstavljana kao maleni satelit SAD-a koji se prodaje za dolare a Tito uvek
kao faista ukraen kukastim krstovima. Sve ove karikature, ma gde da su se
nalazile, bile su oigledno delo istog crtaa i sve su bile uokvirene na isti nain,
to je ukazivalo da se neko u agitprop aparatu PMT bavio iskljuivo njima.8
Do kraja leta 1953. godine antijugoslovenska propaganda u Maarskoj
drala se svoje nove linije koja je primenjivana jo od juna meseca. tampa je
objavljivala uglavnom agencijske vesti o Jugoslaviji i o Trstu, a u onim lancima
uperenim protiv Jugoslavije akcenat je bio na pojavi prodaje dece, tekom poloaju nezbrinute ratne siroadi, tekom materijalnom poloaju slubenika, smanjenju proizvodnje robe iroke potronje, bacanju proizvedene hrane kako bi
joj se odrala visoka cena, kao i na kupovinama naoruanja nautrb razvojnih
projekata i sl.9 Pored ovoga, znaajna panja je u Maarskoj posveena i putu
jugoslovenske vojne delegacije u Vaington iji je cilj, prema Maarima, bio
indirektno ukljuivanje Jugoslavije u strukture NATO-a.
U toku jeseni, kako je napredovala normalizacija odnosa izmeu Jugoslavije i Maarske, broj antijugoslovenskih napisa u maarskoj tampi se dodatno
smanjivao, a propagandni ton ublaavao, iako sama propagandna kampanja nije
prestajala. Tako je maarska javnost redovno obavetavana o napretku procesa
normalizacije, ali je povremeno bila u prilici i da proita poneki izrazito anti5
6
7
8
9
Isto.
Isto, str. 13.
Isto.
Isto.
DAMSPS, PA, 1953, Maarska, fasc. 50, dos. 3, Izvetaj Poslanstva FNRJ u Budimpeti br.
109/53, Pov. br. 412571, 5. septembar 1953. godine, str. 11.
138
V. LJ. CVETKOVI
jugoslovenski lanak. Tokom novembra 1953. godine kada su u Jugoslaviji odrani izbori, antijugoslovenska propaganda je naglo oivela, naroito na radiju,
koji je pozivao Jugoslovene da ne glasaju za Titovske kandidate.10 Poetkom
decembra, samo nekoliko dana poto je novi jugoslovenski poslanik u Budimpeti predao akreditive, u najveem maarskom listu Szabad Nep pojavio se jedan,
po oceni jugoslovenskih diplomata u Maarskoj bezobrazan lanak, koji je, bili
su sigurni, bio napisan iskljuivo za unutarpartijske potrebe, odnosno kao svojevrstan vodi za nie partijske funkcionere, koji zbunjeni razvojem situacije esto
nisu znali kako da odgovore na pitanja koja im je u vezi sa Jugoslavijom postavljalo partijsko lanstvo. Ovaj lanak naroito je bio uperen protiv onih lanova
Partije maarskih trudbenika koji su smatrali da je normalizacija odnosa sa Jugoslavijom dokaz da je SSSR svojevremeno zauzeo pogrean stav o Jugoslaviji i da
je sada prisiljen da ga ispravi.11 Pojava ovog teksta kao i dovoenje Jugoslavije
u vezu sa NATO-om bili su za Beograd dokaz da PMT, u stvari, eli da svojoj
javnosti porui da na Jugoslaviju treba i dalje gledati kao na potencijalnog neprijatelja, iako su slubeno odnosi dveju zemalja znatno poboljani.
Poetkom 1954. godine postalo je jasno da se antijugoslovenska propaganda u Maarskoj nastavljala, ali po novim internim direktivama PMT koje
su zahtevale da se pogrdni renik koji je korien promeni, da se u lancima
i emisijama namenjenim jugoslovenskoj javnosti manje govori o samoj Jugoslaviji a vie o Maarskoj, zemljama sovjetskog bloka, problematici mira, popularizaciji Kine i sl. Istovremeno, kao posledica novih direktiva, kada se govorilo o Jugoslaviji, potencirane su ekonomske teme i lo ivotni standard.12
Bilo je jasno i da su otricu antijugoslovenske propagande u Maarskoj sve vie
predstavljali emigrantski list i njihove emisije na maarskim radio-stanicama,
iako u smanjenom obimu i uz korektniji ton. Jugoslovenima je smetalo to emigrantsko uee u antijugoslovenskoj propagandi nansira maarska vlada, to
CK PMT u ideolokom smislu rukovodi njihovom organizacijom i propagandom
i to su emigranti u poslednje vreme pokuavali da to vie prodru u manjinske
organizacije, to opet nisu mogli bez saglasnosti maarskih vlasti. Sve ovo
bilo je nespojivo sa normalizacijom odnosa izmeu Jugoslavije i Maarske, te
je jugoslovensko poslanstvo u Budimpeti sugerisalo DSIP-u da se u dogledno
vreme pitanje emigranata i njihovog uea u antijugoslovenskoj propagandi i
zvanino postavi pred Maare.13
10
11
12
13
DAMSPS, PA, 1954, Maarska, fasc. 52, dos. 2, FNRJ Maarska, Pov. br. 18257, 19, januar
1954. godine, str. 1.
DAMSPS, PA, 1953, Maarska, fasc. 50, dos. 3, Izvetaj Poslanstva FNRJ u Budimpeti br.
109/53, Pov. br. 412571, 5. septembar 1953. godine, str. 11.
DAMSPS, PA, 1954, Maarska, fasc. 50, dos. 3, Izvetaj Poslanstva FNRJ u Budimpeti, Str.
pov. br. 1/54, Pov. br. 4589, 14. januar 1954. godine, str. 4.
Isto. O ilasovom sluaju maarska javnost je upoznata posredstvom poznatog lanka Sluaj ilasa i jugoslovenska stvarnost koji je prenet iz glasila Informbiroa Za trajan mir i narodnu demokratiju.
139
1/2012.
Smanjivanje obima antijugoslovenske propagande u Maarskoj nastavljeno je i tokom 1954. godine. Ona se odvijala prema postojeim direktivama,
sa izuzetkom emigranstkog lista Za ljudsko zmago koji je krajem zime dobio
direktivu da pie otrije. Nasuprot ovome, informacije koje su se sticale u
jugoslovenskom poslanstvu govorile su o prestanku do tada rairene prakse da
kolski nadzornici zahtevaju od uitelja da u kolama istupaju protiv Jugoslavije,
naroito apostrorajui bedu koja vlada u njoj.14 Izrazito antijugoslovenski
lanci nisu se pojavljivali u centralnim maarskim listovima, a maarska tampa
nije u propagandnom smislu koristila ak ni sluaj ilas, iako je donosila
kratke vesti o njegovom iskljuenju iz CK SKJ ili o njegovoj ostavci na mesto
predsednika Narodne skuptine.15 Izuzetak od ovog pravila predstavljali su povremeno samo lanci o Balkanskom paktu, koji je napadan kao i ranije, naroito
na radiju, ali u blaem tonu i na inteligentniji nain.16
Put koji je antijugoslovenska propaganda u Maarskoj prela, od ekstremno neprijateljske do veoma blage neposredno pred njeno obustavljanje,
umnogome se poklapao i sa putem koji je ista takva propaganda prola u Bugarskoj, pa i u drugim susednim informbiroovskim zemljama. I u Bugarskoj
je odmah posle Staljinove smrti dolo do pojaavanja propagande, naroito u
drugoj polovini maja 1953. godine. U tom periodu antijugoslovenska propaganda
u Bugarskoj je eksploatisala mahom teme u vezi sa unutranjim jugoslovenskim
pitanjima, kao to su pitanje vlasti, zdravstva, kolstva, kulture, ali i terora
i otpora.17 Naroito je bila iva propaganda protiv Balkanskog pakta koja se
uglavnom temeljila na potenciranju suprotnosti izmeu njegovih lanica, njegovoj agresivnosti i podreenosti SAD-u.18 Sa jugoslovenske take gledita,
naglo pojaavanje antijugoslovenske propagande u Bugarskoj krajem maja bilo
je posledica stagnacije sovjetskih reformskih poteza, kao to je i njeno naglo
opadanje u prvoj, a naroito u drugoj polovini juna bilo uslovljeno upravo potezima Moskve. Ve 5. juna 1953, jedan dan pre nego to je SSSR zvanino
ponudio Jugoslaviji razmenu ambasadora, u bugarskom komitetu za radio odrana je konferencija svih dopisnika na kojoj ih je predsednik tog komiteta Mio
Nikolov obavestio da se ubudue menja linija propagande prema Jugoslaviji,
kao i prema Grkoj, Turskoj i drugim zapadnim zemljama.19 Nove smernice su
14
15
16
17
18
19
DAMSPS, PA, 1954, Maarska, fasc. 50, dos. 3, Izvetaj Poslanstva FNRJ u Budimpeti, Str.
pov. br. 10/54, Pov. br. 43222, 4. mart 1954. godine, str. 2.
Isto.
DAMSPS, PA, 1954, Maarska, fasc. 50, dos, 21, Odnosi FNRJ Maarska, Pov. br. 17671, 6.
septembar 1954. godine, str. 1.
DAMSPS, PA, 1953, Bugarska, fasc.11, dos. 6, Izvetaj Ambasade FNRJ u Soji, Str. pov. br. 7,
Pov. br. 48969, 1. jul 1953. godine, str. 8.
Isto, str. 6. To se naroito odnosilo na suprotnosti izmeu Grke i Turske, ali i izmeu Jugoslavije i Grke (Egejska Makedonija) pa i izmeu sve tri drave (konkurencija u izvozu duvana).
Arhiv Jugoslavije (dalje: AJ), fond Kabinet predsednika Republike (dalje: KPR), I5b, Telegram Ambasade FNRJ u Soji DSIP-u br. 224, 26. jun 1953. godine.
140
V. LJ. CVETKOVI
zahtevale da se u propagandi protiv Jugoslavije ubudue iznose samo injenice,

bez komentara. Ove informacije, koje su do jugoslovenske ambasade stigle od
Turaka, dva dana kasnije je potvrdio i jugoslovenski izvor. On je tvrdio da
je nova linija odreena u Politbirou Bugarske komunistike partije zato da bi
se propaganda saobrazila novoj liniji spoljne politike SSSR-a.20 Kao posledica
ove direktive, u prvoj polovini juna 1953. bilo je primetno naglo opadanje antijugoslovenske propagande u Bugarskoj, to je postalo jo izraenije od sredine
meseca, posle naimenovanja novog sovjetskog ambasadora u Beogradu.21 Satirini asopis Strel, koji je prethodnih godina redovno objavljivao uvredljive
karikature na raun Tita i Jugoslavije, u broju od 26. juna po prvi put od izbijanja
sukoba 1948. godine nije nijednom reju pomenuo Jugoslaviju, a bugarska tampa, takoe prvi put od onda, nije spomenula godinjicu donoenja rezolucije
IB-a.22 Iako je bilo oigledno da se broj antijugoslovenskih lanaka smanjuje a
njihova otrica ublaava, nova direktiva ipak nije svuda dosledno sprovoena,
pa je i dalje bilo mogue sporadino naii na psovake izraze iz starog arsenala. Tako je list Zemedelsko zname u drugoj polovini juna ak poveao broj
antijugoslovenskih lanaka, a isto se desilo i u lokalnim glasilima, gde je broj
takvih tekstova u est listova koji su izlazili u pograninim krajevima prema Jugoslaviji dvostruko premaivao broj slinih u svim lokalnim listovima u Bugarskoj zajedno.23
Do sredine oktobra 1953. godine bilo je jasno da se antijugoslovenska
propaganda u Bugarskoj smiruje. Centralni i lokalni bugarski listovi pisali su
sve manje protiv Jugoslavije, uglavnom tako to su prenosili pisanje nekog od
listova jugoslovenske emigracije u Istonoj Evropi. Direktiva o promeni renika
propagande stigla je i do Radio Soje, a sa repertoara bugarskih bioskopa iezli su lmovi sa antijugoslovenskim sadrajem.24 Proredili su se i napisi o Balkanskom paktu, mada su kvalikacije ostale iste: agresivnost prema susedima i
podreenost Atlantskom paktu.
20
21
22
23
24
DAMSPS, PA, 1953, Bugarska, fasc. 11, dos. 15, Telegram Ambasade FNRJ u Soji DSIP-u
br. 228, Pov. br. 48816, 28. jun 1953. godine. Razlog za promene u propagandi bio je, prema
tom izvoru, novi stav SSSR-a koji je zemlje poput Jugoslavije, kao i njihove reime koje narodi
u takvim zemljama trpe, prihvatao kao injenicu koja nije trebalo da ometa normalne odnose.
U propagandi je to znailo da je trebalo prestati sa dotadanjim nainom pisanja o takvim zemljama, odnosno pisati kulturnijim renikom, bez upotrebe termina kao to su svinja ili pseto
i istovremeno onda kada se govorilo o negativnim stranama takvih reima navesti i injenice, a
ne kao do tada samo komentare bez ikakvih injenica.
DAMSPS, PA, 1953, Bugarska, fasc.11, dos. 6, Izvetaj Ambasade FNRJ u Soji, Str. pov. br. 7,
Pov. br. 48969, 1. jul 1953. godine, str. 7.
Isto, str. 8.
Isto.
DAMSPS, PA, 1953, Bugarska, fasc. 11, dos. 6, Izvetaj Ambasade FNRJ u Soji DSIP-u, Str.
pov. br. 11, Pov. br. 414125, 15. oktobar 1953. godine, str. 7.
141
1/2012.
Izrazito antijugoslovensko pisanje tampe u vezi sa jugoslovenskim unutranjim pitanjima bila je i dalje u opadanju, renik koji je korien i ton propagande su se ustalili prema merilima nove linije, ali je Jugoslavija i dalje
tretirana kao kapitalistika zemlja koja je zavisna i istovremeno ekspolatisana od
SAD-a.25 Nasuprot ovoj tendenciji, u drugoj polovini oktobra 1953. godine dolo
je neoekivano do naglog pojaavanja antijugoslovenske propagande u Bugarskoj u vezi sa kulminacijom transke krize. Prema analizi jugoslovenske ambasade u Soji razlozi ovog iskakanja iz dotadanjeg trenda bili su dublje prirode
i u vezi sa nastojanjima bugarskih vlasti da pomire svoje spoljnopolitike i unutranjopolitike potrebe koje su u jednom trenutku dospele u koliziju. Naime,
tokom procesa normalizacije odnosa sa Jugoslavijom, koji je zbog stava Moskve
bio neizbean, Bugarska je morala da smanji i ublai antijugoslovensku propagandu, to je izazivalo izvesno ohrabrenje kod masa koje su otvorenije izraavale simpatije prema Jugoslaviji, na ta bugarske vlasti nisu gledale blagonaklono. Da bi parirale tom efektu ublaavanja propagande preko tampe i radija, Bugari su nesmanjenom estinom nastavili sa takozvanom usmenom propagandom, te je i dalje bilo mogue uti da se u bugarskom kolama o Jugoslovenima
govori kao o faistima i banditima.26
Posle naglog razbuktavanja antijugoslovenske propagande u Bugarskoj
tokom oktobra i novembra 1953. godine, dolo je ponovo do vraanja obima
propagande na preanji nivo. To je naroito bilo vidljivo pred dolazak novog
jugoslovenskog ambasadora Mite Miljkovia u Soju. Meutim, posle njegovog
dolaska i predaje akreditiva, Bugari su smatrali da je njihov cilj, normalizacija
diplomatskih odnosa koju je od njih zahtevala Moskva postignut, pa je antijugoslovenska kampanja ponovo pojaana, pre svega kada je u pitanju bio broj
antijugoslovenskih napisa a manje kada je u pitanju bila njihova otrina.27 Do
kulminacije je dolo u januaru 1954. u vezi sa sluajem ilas, koji su Bugari,
25
26
27
DAMSPS, PA, 1953, Bugarska, fasc. 11, dos. 6, Izvetaj Ambasade FNRJ u Soji DSIP-u, Str.
pov. br. 13, Pov. br. 416112, 26. novembar 1953. godine, str. 1.
Isto, str. 2. Prema istoj analizi jugoslovenske ambasade u Soji, u prvoj polovini oktobra izaao
je u Bugarskoj samo jedan antijugoslovenki lanak. Istovremeno, od 10. do 15. oktobra bugarska
tampa je prenosila agencijske vesti o transkom problemu koje su govorile o demonstracijama
u Jugoslaviji, o protestnim notama i o Titovim odlunim izjavama da je jugoslovanka vojska
spremna da ue u zonu B, pa ak i u zonu A ako u nju uu Italijani i sl. Ove vesti izazivale su
naglo jaanje simpatija prema Jugoslaviji, to je bugarske vlasti motivisalo da odmah okrenu
list i od 15. oktobra prestanu sa prenoenjem agencijskih vesti o transkom problemu. Umesto
toga, bugarska tampa je poela da objavljuje sopstvene komentare koji nisu izlazili iz okvira
stavova koje su zastupali Sovjeti, a koji su se svodili na tvrdnje da su i Jugoslavija i Italija
podreene SAD-u koji koristi njihove suprotnosti da bi ih drao u sve veoj potinjenosti. Paralelno sa ovom promenom, naglo se razbuktala i antijugoslovenska propaganda koja je govorila
o unutranjim slabostima suseda. Za razliku od samo jednog u prvoj polovini meseca, u drugoj
polovini oktobra 1953. godine, pojavilo se ak 11 lanaka u kojima se pisalo o inaciji u Jugoslaviji, o najezdi stranog kapitala, o velikoj nezaposlenosti i o bedi na selu.
DAMSPS, PA, 1954, Bugarska, fasc. 12, dos. 14, Pisanje o Jugoslaviji centralne i lokalne bugarske tampe od 1. 12. 1953. do 28. 2. 1954. godine, Pov. br. 42778, str. 1.
142
V. LJ. CVETKOVI
za razliku od Maara, eksploatisali u propagandne svrhe, kao i pisanje jugoslovenskog novinara Zvonka Letice koji je, prethodno boravivi u Bugarskoj, napisao seriju lanaka o njoj. Poto su objavljeni u Jugoslaviji, izazvali su bes i ogorenje kod Bugara.28 Ova najnovija bugarska zimska kampanja bila je liena
uvredljivih izraza, ali ne i izvrtanja i neistinito prikazanih injenica ili falsikovanja podataka koji su se mogli nai u jugoslovenskoj tampi, uz izbegavanje bilo
kakve ozbiljne analize politikog sistema o kome je pisano.
Ignoriui realnost, Ljuben Gerasimov, zamenik bugarskog ministra inostranih poslova, uveravao je sredinom januara 1954. godine novog jugoslovenskog ambasadora da u Bugarskoj vie nema antijugoslovenskih istupa, te da je
to rezultat poslednjeg ervenkovljevog govora posle koga su novinari pozivani
u bugarski MIP, gde im je skrenuta panja da dobro pripaze kako e pisati o
Jugoslaviji i da e odgovarati ako budu pisali suprotno od onoga to o Jugoslaviji govori ervenkov.29 Meutim, Miljkovi na samo da se nije sloio sa Gerasimovom o antijugoslovenskim istupima ve je iskoristio priliku da postavi
i pitanje knjiga i broura antijugoslovenske sadrine u kojima je bilo mnogo
pogrdnih izraza o Jugoslaviji i Titu, a kojih je bilo u svim bugarskim knjiarama.
Gerasimov je na to obeao da e se postarati da takve publikacije nestanu iz knjiara, osim ako nije bila re o umetnikim delima.30 Sline akcije, samo nekoliko meseci kasnije, u leto iste godine, obeavao je i njegov ef, ministar Mino
Nejev. On je Miljkoviu u jednom razgovoru rekao da je lino pozvao direktora
Radio Soje i od njega traio da smanji broj emisija namenjenih Jugoslaviji sa
dve dnevno na tri nedeljno. Nejev je ak i za taj broj rekao da je privremen
i da e ubudue biti samo jedna emisija nedeljno.31 Pitao je Miljkovia i da li
je zapazio nekakve promene u pisanju bugarske tampe, jer je tvrdio da je i
tampi data nova direktiva kako u ovoj etapi meusobnih odnosa treba da pie
o Jugoslaviji. Na kraju je od njega traio da o svim tim promenama obavetava
Beograd kako bi Jugoslavija, shodno njegovim oekivanjima, mogla da na takve
bugarske korake odgovori na slian nain i preduzme reciprone mere.32 Meutim, mesec dana kasnije, ambasadi u Soji je iz Beograda skrenuta panja da je
broj emisija za Jugoslaviju na Radio Soji i dalje ostao isti (tri emisije dnevno),
mada bez antijugoslovenskih komentara.33
28
29
30
31
32
33
Isto, str. 2.
DAMSPS, PA, 1954, Bugarska, fasc. 11, dos, 24, Zabeleka o razgovoru sa Ljubenom Gerasimovom, pomonikom ministra inostranih poslova, u zgradi MIP-a 16. 1. 1954. godine, Pov.
br. 4711, str. 2.
Isto.
DAMSPS, PA, 1954, Bugarska, fasc. 11, dos. 25, Zabeleka o razgovoru sa bugarskim ministrom inostranih poslova Minom Nejevim koji je odran 29. juna 1954. godine u zgradi bugarskog MIP-a, Pov. br. 49100, str. 7.
Isto, str. 8.
DAMSPS, PA, 1954, Bugarska, fasc. 11, dos. 25, Depea DSIP-a Ambasadi FNRJ u Soji, Pov.
br. 49100, 29. juli 1954. godine.
143
1/2012.
Obeanja bugarskog ministra, koja su se sa izvesnim zakanjenjem i

obistinila, nisu bila usamljeni korak jedne od susednih zemalja narodne demokratije, ve deo procesa obustavljanja antijugoslovenske kampanje koji je bio
jednovremen i za sve druge zemlje sovjetskog bloka, pa i za sam Sovjetski
Savez. Tokom juna i prve polovine jula 1954. godine bila je oigledna tendencija daljeg smanjivanja obima antijugoslovenske propagande. tampa u svim
istonoevropskim zemlja, kao i u onim u susedstvu Jugoslavije, skoro je u potpunosti prestala sa objavljivanjem antijugoslovenskih napisa. O Jugoslaviji se
u toj tampi moglo nai samo malo kratkih agencijskih vesti i to uglavnom bez
komentara.34 Obim propagande uperene protiv Jugoslavije znatno je smanjen i
na radio-stanicama, naroito od druge polovine juna, s tim to je ona bila najprisutnija na programima emigrantske radio-stanice Slobodna Jugoslavija i
Radio Budimpete.35
U Bugarskoj, prelomnu taku oznaio je 14. jun, kada je objavljen komentar o Bugarskoj kao odluujuem faktoru mira na Balkanu. Do tog dana,
u prvoj polovini meseca, objavljivana su do dva antijugoslovenska komentara,
a posle tog dana za itavu polovinu meseca samo dva komentara o Jugoslaviji.
tavie, 17. juna se u partijskom listu Rabotniesko delo pojavio lanak Bugarski narod vrsto stoji za mir i dobre odnose sa susedima, koji je po sadraju
i tonu predstavljao novinu.36 Autor lanka bio je niko drugi do bugarski ministar
inostranih poslova Mino Nejev, to je lino potvrdio u razgovoru sa Miljkoviem krajem istog meseca. Nejev je tom prilikom rekao da je lanak pre objavljivanja proitao i Vlko ervenkov koji je uneo neke manje izmene i Nejevu
poruio da taj lanak treba shvatiti kao direktivu CK.37
U Rumuniji je bilo mogue primetiti slinu naglu promenu koja je usledila posle 10. juna 1954. godine.38 Do tog dana, od poetka meseca, objavljeno
je 15 antijugoslovenskih komentara, a onda do kraja meseca samo jedan. U
toku jula meseca nije objavljen nijedan komentar uperen protiv Jugoslavije.39 U
Albaniji ak ni u junu ni u julu nije objavljen nijedan antijugoslovenski komentar
ili lanak, osim dve vesti u kojima je Jugoslavija pomenuta posredno. Iako u albanskoj tampi i na radiju nije bilo antijugoslovenske propagande, ta ista tampa
34
35
36
37
38
39
DAMSPS, PA, 1954, Istonoevropske zemlje, fasc. 70, dos. 2, Antijugoslovenska IB propaganda u periodu od 1. juna do 20. jula 1954. godine, Pov. br. 17601, 23. jul 1954. godine, str. 1.
Isto.
Isto, str. 4.
DAMSPS, PA, 1954, Bugarska, fasc. 11, dos. 25, Zabeleka o razgovoru sa bugarskim ministrom inostranih poslova Minom Nejevim koji je odran 29. juna 1954. godine u zgradi bugarskog MIP-a, Pov. br. 49100, str. 5.
Pomirenje Jugoslavije i SSSR-a 19531955. Tematska zbirka dokumenata, priredio Radoica
Luburi, Podgorica, 1999, str. 278279.
DAMSPS, PA, 1954, Istonoevropske zemlje, fasc. 70, dos. 2, Antijugoslovenska IB propaganda u periodu od 1. juna do 20. jula 1954. godine, Pov. br. 17601, 23. jul 1954. godine, str. 4.
144
V. LJ. CVETKOVI
i radio su preutali i podatak da je novi albanski poslanik Bato Karali doputovao

u Beograd i predao akreditive.40
U Maarskoj je situacija bila slina u tampi, koja u toku juna i jula
1954. godine nije objavila nijedan antijugoslovenski lanak, ali ne i na Radio
Budimpeti koja je tokom juna emitovala ak 34 komentara uperena protiv
Jugoslavije, da bi u julu njihov broj spao na 18. Iako je bila re o najveem
broju antijugoslovenskih komentara na nekoj od radio-stanica istonoevropskih
zemalja, ipak je i taj broj predstavljao znaajno smanjenje u odnosu na ranije
mesece.41 Pored Radio Budimpete, izuzetak od opteg pravila poputanja antijugoslovenske kampanje u zemljama narodne demokratije i SSSR-u bila je radio-stanica jugoslovenskih emigranata Slobodna Jugoslavija, koja je u toku juna
objavila isti broj antijugoslovenskih komentara kao sve ostale radio-stanice u
Istonoj Evropi zajedno, da bi u julu taj broj bio i mnogo vei.42 Meutim, ak
i kada je ova stanica bila u pitanju, bilo je jasno da je dolo do izvesnih promena koje su se odnosile i na obim i na ton propagande, pa je tako u julu 1954.
bilo mogue uti i komentar koji je pozivao na normalizaciju odnosa sa Jugoslavijom.43
Do jeseni 1954. godine, u Jugoslaviji su uviali da se proces prilagoavanja propagande i propagandnog aparata u SSSR-u i zemljama narodne demokratije polako privodi kraju i da se dovodi u sklad sa do tada postignutim stepenom
normalizacije meusobnih odnosa.44 Do pred kraj septembra iste godine perjanicu antijugoslovenske propagande, iako u smanjenom obimu, predstavljala je i
dalje radio-stanica Slobodna Jugoslavija koja je emitovala program iz Bukureta. ini se da su je upravo zbog toga Sovjeti izabrali da poslui kao prvi od dva
konana poteza kojima je Jugoslaviji stavljeno do znanja da je Moskva odluila
da na antijugoslovensku propagandu u Istonoj Evropi stavi taku. Istog dana
kada je jugoslovenski ambasador u Moskvi Dobrivoje Vidi skrenuo panju pomoniku sovjetskog ministra Valentinu Zorinu na emisije ove radio-stanice ona
je i ukinuta i 29. septembra obustavila emitovanje programa.45
40
41
42
43
44
45
Isto.
Isto, str. 5.
Isto. Razmiljajui o pozadini ove pojave, u Beogradu su zakljuili da se radi o nedovoljnom
prilagoavanju te stanice novoj sovjetskoj taktici u odnosu na Jugoslaviju, to je bilo mogue pre
svega jer se radilo o emigrantskoj stanici koja formalno nije bila kontrolisana od zvaninih vlasti.
Isto, str. 6.
DAMSPS, PA, 1954, Istonoevropske zemlje, fasc. 70, dos. 2, IB propaganda o Jugoslaviji, Pov.
br. 17757, 11. oktobar 1954. godine, str. 4; . . , .
- 19531956 , , 2008, c. 306.
DAMSPS, PA, 1954, Istonoevropske zemlje, fasc. 70, dos. 2, IB propaganda o Jugoslaviji,
Pov. br. 17757, 11. oktobar 1954. godine, str. 1; Yugoslavia. Political Diaries 19181965, ed. by
Robert L. Jarman, vol. IV: 19491965, London, 1997, p. 581; P. Maurer, La rconciliation sovito-yougoslave 19541958. Les illusions et desillusions de Tito, Fribourg, 1991, p. 34; Borba,
29. septembar 1954. godine; Politika, 13. oktobra 1954. godine; . trbac, Jugoslavija i odnosi
izmeu socijalistikih zemalja. Sukob KPJ i Informbiroa, Beograd, 1984, str. 171.
145
1/2012.
Ovaj potez Sovjeta bio je praen jo jednom velikom novinom kada je

u pitanju bilo pisanje tampe u Sovjetskom Savezu i drugim istonoevropskim
zemljama o Jugoslaviji. Posle punih est godina, tokom septembra 1954, a naroito posle ukidanja Slobodne Jugoslavije, u tampi i na radiju zmalja sovjetskog bloka poeli su da se pojavljuju napisi i emisije koje su armativno
govorile o Jugoslaviji. Istovremeno, tampa u ovim zemljama je poela da prenosi stavove jugoslovenskih rukovodilaca ili jugoslovenske tampe o najvanijim
meunarodnim problemima (npr. Titov govor u Ostronom), to je do tada bilo
nezamislivo. Svoje mesto u propagandi zemalja narodne demokratije odjednom su nale i teme o uspesima u privrednoj izgradnji u Jugoslaviji.46 Kada je
poetkom oktobra najzad reen i jedan od najteih jugoslovenskih spoljnopolitikih problema, transki, tampa i radio-stanice u svim istonoevropskim zemljama prenosile su korektno samo kratke vesti TANJUG-a o tome, bez ikakvih
komentara. Istovremeno, u potpunosti su iezli bilo kakvi negativni komentari
u vezi sa jugoslovenskim unutranjim problemima, bilo da su oni bili politike,
ekonomske ili socijalne prirode.
Jedini izuzetak kada je bio u pitanju novi kurs propagande prema Jugoslaviji predstavljala je Albanija i njena tampa, koja je zadrala istu propagandnu
liniju koju je sledila posle 1948. godine.47 Dok su u svim drugim zemljama istonog bloka, pa i onim susednim poput Maarske, Rumunije i Bugarske, tampa i
radio poeli da prenose stavove jugoslovenskih rukovodilaca ili da piu pozitivno
o jugoslovenskom privrednom razvitku posle Drugog svetskog rata, u Albaniji
nije bilo mogue proitati ili uti bilo ta slino tome. Radio Tirana je takoe
bila jedina radio-stanica u Istonoj Evropi koja je dala svoj komentar povodom
reavanja transkog pitanja. On se svodio na to da je postignuti sporazum u
suprotnosti sa mirovnim ugovorom koji je potpisan sa Italijom i da predstavlja
krenje obaveza koje su na sebe svojevremeno, prilikom formiranja Slobodne
teritorije Trsta, preuzeli SAD i Velika Britanija.48
Posle ukidanja emigrantske informbiroovske radio-stanice Slobodna
Jugoslavija krajem septembra 1954, u oktobru iste godine usledio je i konani
potez kojim je, i formalno i stvarno, u SSSR-u i zemljama narodne demokratije
u potpunosti obustavljen svaki vid organizovane propagande protiv Jugoslavije.
Re je bila o ukidanju emigrantskih listova i rasputanju emigrantskih organizacija koje su ih izdavale u svim susednim zemljama gotovo istovremeno, u razmaku od samo desetak dana. Maarska, koja je prva predloila razmenu ambasadora
i prva poela pregovore o normalizaciji stanja na granici i ovog puta je prednja46
47
48
br. 17757, 11. oktobar 1954. godine, str. 12.
S. Skendi (ed.), Albania, East-Central Europe under the Communist, New York, 1958, p. 137.
br. 17757, 11. oktobar 1954. godine, str. 23.
146
V. LJ. CVETKOVI
ila. O takvom koraku Maarske Soldatia je obavestio pomonik maarskog

ministra inostranih poslova ik, saoptivi mu 15. oktobra 1954. godine da je
maarska vlada, uz saglasnost partijskog rukovodstva, odluila da se sve knjige i
broure sa antijugoslovenskim sadrajima povuku iz prodaje, da se ukine maarska podrunica Saveza jugoslovenskih revolucionarnih emigranata, da se ukine
njihov list Za ljudsko zmago, kao i da tampa i radio dobiju instrukcije prema
kojima treba da donose lanke na onaj nain koji odgovara procesu normalizacije odnosa.49 Osim toga, ik je napomenuo da je odlueno i da se kulturnim
i sportskim organizacijama upute instrukcije u vezi sa proirivanjem saradnje
sa Jugoslavijom. Soldati je odmah izrazio veliko zadovoljstvo jugoslovenske
strane to je tom odlukom uklonjena jo jedna prepreka uspostavljanju dobrih
odnosa izmeu dva suseda.50
Nedelju dana kasnije, slinu odluku saoptio je jugoslovenskom ambasadoru u Moskvi Dobrivoju Vidiu i pomonik sovjetskog ministra inostranih
poslova Zorin. Njome je i u SSSR-u prestao rad organizacije jugoslovenskih
emigranata, obustavljeno je tampanje njihovog lista a ukinute su i njihove emisije na radiju.51 Posle ovoga, usledila je slina odluka i bugarske vlade, koju je
25. oktobra jugoslovenskom ambasadoru u Soji Miti Miljkoviu saoptio lino
predsednik bugarske vlade Vlko ervenkov. U prisustvu ministra inostranih poslova Nejeva, ervenkov je Miljkoviu rekao da je zabranjen rad organizacije
jugoslovenskih politemigranata te da je on lino redakciji emigrantskog lista
Napred saoptio da je taj list ukinut.52 Posle toga on je ak nekoliko puta istakao
elju Bugarske da ide dalje od obine normalizacije i, govorei o prolosti,
kritikovao rad bugarske Dravne sigurnosti na koju je pokuavao da svali krivicu
za loe odnose u prolosti, istovremeno pokuavajui i da uspostavi analogiju
izmeu njenog i rada jugoslovenske UDB-e.53 Istog dana, istovetnu odluku albanske vlade uo je i tamonji jugoslovenski poslanik Predrag Ajti. Njemu je
ef protokola albanskog MIP-a Mislim Kroji saoptio da je odlueno da prestane
da izlazi i da se rastura list jugoslovenskih emigranata u Albaniji, te da je i
njihova organizacija koja ga je izdavala ukinuta.54 Ajti je ovu vest primio sa
zadovoljstvom, zahvalio se Krojiju i naglasio da ovu odluku smatra pozitivnom i
pravim izrazom dobre volje Albanaca.
49
50
51
52
53
54
DAMSPS, PA, 1954, Maarska, fasc. 50, dos. 20, Telegram Poslanstva FNRJ u Budimpeti br.
420, Pov. br. 413702, 15. oktobar 1954. godine.
Isto.
DAMSPS, PA, 1954, Istonoevropske zemlje, fasc. 70, dos. 2, Informacija o rasputanju organizacija i ukidanju listova IB emigranata u IB zemljama, Pov. br. 17789, 29. oktobar 1954.
godine, str. 1.
DAMSPS, PA, 1954, Bugarska, fasc. 11, dos. 26, Telegram Ambasade FNRJ u Soji br. 10, Pov.
br. 414002, 26. oktobar 1954. godine.
Isto.
DAMSPS, PA, 1954, Albanija, fasc. 1, dos. 23, Zabeleka o razgovoru sa Kroji-em u Ministarstvu inostranih poslova 25. oktobra u 19 asova, Pov. br. 413684.
147
1/2012.
U isto vreme kada i u Maarskoj, Bugarskoj i Albaniji, organizacija

jugoslovenskih emigranata i njhov list su ukinuti i u Rumuniji, mada tamo do
kraja oktobra nita nije saopteno o tome. Prema nesumnjivim saznanjima jugoslovenske ambasade u Bukuretu rumunska vlada je naredila ukidanje jugoslovenske emigrantske organizacije, obustavljanje tampanja njihovog lista Pod zastavom internacionalizma, ukidanje njihovih emisija na radio-stanicama u Bukuretu i Temivaru, kao i povlaenje iz prodaje i iz biblioteka svih publikacija
sa antijugoslovenskim sadrajem.55 U internim partijskim uputstvima CK RRP
je od funkcionera i lanstva traio da doprinesu stvaranju povoljne klime u
jugoslovensko-rumunskim odnosima i stabilizaciji meusobnih odnosa, izmeu
ostalog i prestankom neprijateljskog tona kada je bilo govora o jugoslovenskom
reimu i njegovim rukovodiocima.56
Bez obzira na to, u Jugoslaviji su bili zadovoljni poslednjim odlukama
zemalja narodne demokratije u susedstvu, pogotovo zato to su one oznaile
i stvarni prestanak antijugoslovenske propagande.57 S druge strane, i susedi su
koristili ovu svoju odluku kao pokrie da od Jugoslavije povremeno trae da
intervenie u vezi sa pisanjem ili delatnou pojedinih listova (Magyar Szo) ili
politikih inilaca (Ivan Karaivanov).58
Obustavljanje antijugoslovenske propagande koja je godinama predstavljala krupnu prepreku u odnosima Jugoslavije sa SSSR-om i zemljama narodne
demokratije uopte, a naroito sa onim susednim koje su zbog svoje geografske
blizine bile i najvie eksponirane u viegodinjoj kampanji preko tampe, radija,
letaka, broura, knjiga i drugih sredstava, bila je jedan od opipljivih rezultata
normalizacije meusobnih odnosa, u toku 1953. i 1954. godine. Zakonitosti
njenog postepenog nestajanja bile su lako uoljive, kao i u sluaju normalizacije
odnosa na drugim poljima meudravnih odnosa jer su presudni potezi koji su
potom dovodili do novih faza ublaavanja antijugoslovenske propagande uvek
55
56
57
58
DAMSPS, PA, 1954, Istonoevropske zemlje, fasc. 70, dos. 2, Informacija o rasputanju organizacija i ukidanju listova IB emigranata u IB zemljama, Pov. br. 17789, 29. oktobar 1954.
godine, str. 2. U Beogradu su smatrali da je saoptenje o tome u Rumuniji (kao i u Poljskoj
i ehoslovakoj) izostalo jer tamo jo nije stigao novi jugoslovenski ambasador kome bi to
saoptili, budui da je u svim drugim zemljama to saopteno ambasadorima ili poslanicima a
ne nekom od slubenika nieg ranga. S tim u vezi, neobinim je u DSIP-u smatrana i injenica
da su te odluke u susednim zemljama Istonog bloka saoptavali sa veoma razliitih nivoa, od
predsednika vlade u Bugarskoj do efa protokola u Albaniji.
Romnia n orgatizaia Tratatului de la Varovia 19541968, ed. Gavriil Preda, Petre Opri, Vol.
I, Bucureti, 2008, p. 99.
AJ, KPR, I3a, SSSR, k. 170, Poseta dravno-partijske delegacije SSSR-a na elu sa N. S.
Hruovom 26. 5. do 3. 6. 1955, Informativno-politiki materijal, Agresivna propaganda vlade
Sovjetskog Savezai vlada istonoevropskih zemalja protiv Jugoslavije, str. 7.
AJ, KPR, I5b, Maarska, Zabeleka o razgovoru O. ikia sa J. Kertesz-om, 18. oktobar
1954. godine, Pov. br. 830 (Koordinaciono odeljenje); AJ, KPR, I5b, Bugarska, Telegram
Koordinacionog odeljenja Veljku Miunoviu, Str. pov. br. 52, 22. novembar 1954. godine.
148
V. LJ. CVETKOVI
dolazili iz Kremlja. Bez njih, samostalne odluke Budimpete, Bukureta, Soje

ili Tirane nisu bile oekivane, pogotovo to u pojedinim zemljama nije ni bilo
volje za tim. Prestanak uveredljivog pisanja i govorenja o Jugoslaviji tokom
1953. i 1954. predstavljao je jo jedan element koji je bio neophodan da bi se
stvorila atmosfera u kojoj je bilo mogue razgovarati o pravim problemima i
nereenim pitanjima u odnosima Jugoslavije i ove grupe suseda. Posle razmene
ambasadora i sreivanja stanja na granicama i obustava antijugoslovenske propagande doprinela je da se takva atmosfera uspostavi, ime su stvoreni i preduslovi
da se tokom 1955. godine krene u reavanje ozbiljnijih spornih pitanja. Ova pitanja koja su do tada bila reena (diplomatsko predstavljanje, granica, propaganda)
iako vana, ipak su bila samo posledica poremeenih odnosa u politikoj sferi a
nikako njihov uzrok, barem ne 1948. godine.
Summary
Mr Vladimir Lj. Cvetkovi
The End of the Anti-Yugoslav Propaganda in the Neighboring

Inform-Bureau Countries 19531954
Key words: Yugoslavia, countries of peoples democracy, normalization of relations,
propaganda, USSR
The cessation of the anti-Yugoslav propaganda that was a serious obstacle

in the relations between Yugoslavia and the USSR and countries of peoples
democracy in general, and particularly in the relations with those neighboring
countries that had been, due to their geographical proximity, the main exponents
of the years long propaganda in the press, radio, iers, brochures, books and other
means, was one of the palpable results of the normalization of mutual relations
during 1953 and 1954. The inherent logic of its gradual disappearance were easily
detectable as they were also in other elds of inter-state relations because the
crucial moves that ushered into new phases of toning down of the anti-Yugoslav
propaganda always came from the Kremlin. Without them, independent decisions
of Budapest, Bucharest, Soa or Tirana were not to be expected, particularly
since in some of these countries no political will for them existed. The Cessation
of defamatory writing and speaking about Yugoslavia during 1953 and 1954 was
another necessary element for the creation of an atmosphere in which one could
talk about real problems and moot questions in the relations between Yugoslavia
and these group of neighboring countries.
149
1/2012.
314.151.3-054.72(=163.42)196/197(046)
323.1(=163.42)(497.1)196/197
Dr Petar DRAGII
ANALIZA HRVATSKE DRAVE

(MAJJUN 1969) ORGANA HRVATSKOG
NARODNOG ODBORA*
APSTRAKT: U radu je analiziran sadraj broja 171172 (majjun 1969) lista
Hrvatska drava. Istraivanje predstavlja pokuaj da se ispitivanjem tekstova
objavljenih u ovom listu utvrde kljuni stavovi njenog izdavaa Hrvatskog
narodnog odbora, odnosno njegovog lidera Branka Jelia. S obzirom na znaaj
ove organizacije u politikom ivotu desniarske hrvatske dijaspore, rad moe
pomoi u rekonstrukciji ideja i pogleda hrvatske politike dijaspore krajem 60-ih
godina 20. veka.
Kljune rei: Hrvatska drava, Hrvatski narodni odbor, hrvatska emigracija,
Jugoslavija, UDBA
Otpor novouspostavljenom komunistikom poretku u Jugoslaviji, te strah

od posledica uea u ratu na poraenoj strani proizveli su krajem Drugog svetskog rata veliki emigracioni talas, koji su inili pripadnici i saradnici poraenih
snaga. Beei od novouspostavljenog reima u Jugoslaviji spas su potraili na
Zapadu u zemljama Zapadne Evrope, kao i u prekookeanskim dravama. Korpus politike emigracije jaao je i tokom posleratnih decenija, prilivom novih
migranata iz Jugoslavije, nezadovoljnih politikim idejama i ivotom u Titovoj
zemlji.
Liena mogunosti da direktno utie na politike procese u Jugoslaviji,
jugoslovenska politika emigracija nije, ipak, bila pasivni posmatra dogaanja
u bivoj domovini. Emigranti su odbijali da se pomire sa ishodom rata i nastavili
Rad je nastao u okviru projekta Tradicija i transformacija istorijsko naslee i nacionalni
identiteti u Srbiji u 20. veku, ( 47019), koji nansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike
Srbije.
150
P. DRAGII
ANALIZA HRVATSKE DRAVE (MAJJUN 1969)...
su svoju borbu protiv jugoslovenskog reima. Upornim propagandnim akcijama

stalno su nastojali da za svoje ciljeve animiraju javnost u zemljama u kojima su
pronali zatitu, ali i da svoje ideje distribuiraju u samoj Jugoslaviji. Delovanje
emigranata nije se, meutim, ograniavalo samo na propagandne aktivnosti. Ekstremnije grupe hrvatskih i srpskih politikih emigranata neretko su pribegavale i
nasilnim akcijama u pokuaju da destabilizuju komunistiki reim.
Ideje hrvatskih politikih emigranata zastupale su krajem ezdesetih i
poetkom sedamdesetih godina brojne emigrantske organizacije, meu kojima su
prema procenama jugoslovenskih vlasti najuticajnije bile: Hrvatski oslobodilaki
pokret, Hrvatski narodni odbor (HNO jelievci), Hrvatski narodni odbor (HNO
luburievci), Hrvatsko revolucionarno bratstvo, Hrvatska republikanska stranka i Hrvatska seljaka stranka. Organizacije hrvatskih politikih emigranata su
bile razgranate, obuhvatajui lijale u svim zemljama sa brojnom hrvatskom
dijasporom.1
Vodee organizacije hrvatskih emigranata i istaknuti politiki angaovani
predstavnici hrvatske dijaspore bili su pod budnom prismotrom jugoslovenskih
obavetajnih slubi. Jugoslovenska tajna policija je nastojala da ogranii delovanje hrvatskih politikih emigranata, pri emu se posezalo i za radikalnim sredstvima. Tokom decenija posle Drugog svetskog rata jugoslovenski reim je likvidirao
vie uticajnih predstavnika hrvatske politike dijaspore. Hrvatska emigracija je,
meutim, preivela snane pritiske jugoslovenskih vlasti, pa su se ve poetkom
90-ih godina vodei hrvatski emigranti direktno ukljuili u politiki ivot nove
hrvatske drave i igrali znaajnu ulogu u ratovima na prostoru bive Jugoslavije.
Ekstremni krugovi hrvatske emigracije su u sukobu sa jugoslovenskim
reimom pribegavali i nasilnim sredstvima, koja su se najee svodila na planiranje diverzija i napade na lanove jugoslovenskih diplomatskih misija u inostranstvu. Ipak, hrvatska emigracija se u borbi sa Brozovim reimom sluila i
manje radikalnim sredstvima, poput rasturanja letaka ili izdavanja asopisa u
kojima je otro kritikovana jugoslovenska vlast. Prema jugoslovenskim podacima
s poetka 70-ih godina, jugoslovenski (ne samo hrvatski) politiki emigranti
izdavali su oko 150 listova, iji je ukupan tira procenjivan na oko 400.000 primeraka.2
Rad Hrvatskog narodnog odbora, sa seditem u Berlinu i Minhenu, obuhvatao je, prema navodima iz analize Dravnog sekretarijata za inostrane poslove
iz juna 1970. godine, aktivnosti na politiko-propagandnom planu, podrku
akcijama ekstremnog dela emigracije, kao i pokuaje povezivanja sa istomiljenicima u zemlji. Organizacija, kojom je rukovodio uticajni hrvatski emigrant
1
AJ, Socijalistiki savez radnog naroda Jugoslavije (142), f. 474, Dravni sekretarijat za inostrane poslove, Problemi vezani za aktivnost politike emigracije i potreba stalne i koordinirane
protuakcije, 5. 6. 1970.
Isto.
151
1/2012.
iz Zapadnog Berlina Branko Jeli, izdavala je i list Hrvatska drava. U pomenutom

izvetaju jugoslovenskog Dravnog sekretarijata za inostrane poslove navedeno
je da je Hrvatska drava donedavno izlazila jednom meseno sa tendencijom
da preraste u nedeljnik koji bi donosio to vie aktuelnosti u vezi sa zemljom.3
Analiza broja Hrvatske drave za majjun 1969. godine ima za cilj pokuaj rekonstrukcije ideja i stavova jedne od znaajnijih organizacija hrvatskih politikih emigranata. Znaaju ovog istraivanja posebno doprinosi injenica da je
navedeni broj Hrvatske drave tampan u periodu zaotravanja politikih tenzija
u Jugoslaviji, kao i radikalizacije delovanja hrvatske politike emigracije.
Sadrajem prvih strana Hrvatske drave dominiraju tekstovi o proslavi
10. travnja.4 Na naslovnoj strani je u tekstu Proslave hrvatske dravne nezavisnosti navedeno da je jubilej NDH obeleen u Minhenu, Geteborgu, Klivlendu,
ikagu, Torontu, Buenos Ajresu. Posebna panja posveena je opisu proslave u
Klivlendu, budui da je ona odrana uprkos pokuajima tamonje srpske zajednice da nagovori vlasti da zabrane obeleavanje 10. travnja.5 Navedeno je da su
proslavi u Buenos Ajresu, pored hrvatskih emigranata iz Argentine, prisustvovali
i hrvatski iseljenici iz Urugvaja i ilea.6
Aprilske proslave jubileja NDH pruile su vodeim linostima hrvatske
dijaspore priliku da javno izloe svoje politike i ideoloke stavove. Centralno
mesto u analziranom broju Hrvatske drave, razumljivo, zauzima govor njenog
izdavaa i lidera Hrvatskog narodnog odbora Branka Jelia odran na proslavi
10. travnja u Minhenu. Sadraj njegovog govora nije bitan samo za razumevanje
ideja i stavova Hrvatskog narodnog odbora, na ijem se elu nalazio, ve baca
i posebno svatlo na ideologiju itave hrvatske politike dijaspore, budui da je
Jeli u to vreme bio jedan od njenih najuticajnijih predstavnika.
Vei deo svog govora Branko Jeli je posvetio analizi statusa Hrvatske i
hrvatskog naroda u Jugoslaviji, pri emu je akcenat stavljen na podreen poloaj
jugoslovenskih Hrvata u odnosu na druge jugoslovenske narode. Podvuena je
navodna srpska prevlast u Jugoslaviji, kao i ekonomska diskriminacija Hrvatske,
odnosno inferiornost Hrvatske u odnosu na ostale jugoslovenske republike, pri
emu je naglaeno srbijansko izrabljivanje Hrvatske. Jeli je u svom govoru
podvukao i navodnu diskriminaciju hrvatskih kadrova u ondanjoj jugosloven3
4
5
Isto.
Dan proglaenje NDH.
Proslava hrvatske dravne nezavisnosti, Hrvatska drava, majjun 1969. Prema navodima
Hrvatske drave u dopisu Srpske verske zajednice Sveti Sava stajalo je sledee: Oni koji su Vas
(gradonaelnika Klivlenda) prevarili da proglasite 10. travanj kao dan Hrvatske Nezavisnosti,
njihove su ruke poprskane krvlju tisua nevinih i bespomonih rtava, ubijenih na najneoveniji nain, kojeg svet poznaje. Dozvoliti im da stupaju glavnim trgom i da slave svoju nezavisnost bilo bi isto kao kada bi Vi dozvolili lanovima razbojnike Nazi partije da stupaju Vaim
gradom sa zastavama sa kukastim kriom, slavei uspostavu Hitlerovog Treeg Reicha.
Isto.
152
P. DRAGII
skoj administracij: U kojem se opsegu vri gospodarska pljaka u ovim ostacima

ostataka nekadanjeg slavnog kraljevstva Hrvata naalost je hrvatskoj javnosti
nepoznato, jer to Beograd strogo taji, meutim e i to s vremenom doi na vidjelo. Vidna posljedica takovog stanja se odraava u hrvatskim krajevima u
formi nezaposlenosti, pa nai hrvatski radnici pune evropske tvornice i gradilita, a ne stanovnitvo iz takozvanih nerazvijenih krajeva te drave. Sva vanija mjesta po Hrvatskoj zauzimaju Srbi, polupismeni i na brzu ruku kroz dvojbena sveuilita okieni raznim akademskim titulama. Oni obavljaju tihu i sistematsku imperijalistiku kolonizaciju hrvatskih zemalja. To je razlog, da inae
plodni hrvatski narod ima najnii prirodni prirast stanovnitva na svijetu sa cca
5%. Osim toga se eli na jezik zatrti, srbijantinama iznakaziti putem tampe,
krugovala, televizije, vojske i kole. Brojano stanje javnih slubenika Hrvata u
administraciji, sudstvu i radnikim organizacijama je u nesrazmjeru sa brojem
hrvatskog stanovnitva i sa ekonomskom snagom hrvatskih krajeva (...) Na poetku prvog svjetskog rata mi smo imali u staroj dunavskoj monarhiji preko 100
generala Hrvata i na tri fronte su Hrvati bili zapovjednici, dok u Jugoslaviji nije
bilo do god.(ine) 1928. niti jednog generala Hrvata. Prema tome ja vas pitam,
gdje postoji ili je postojala takova kolonija, izrabljivana sa strane imperialista;
gdje postoji jedan narod, koga se nastoji bioloki iskorijeniti, kao to je danas
sluaj sa Hrvatskom i hrvatskim narodom?7
Radikalna i jednostrana kritika statusa Hrvata i Hrvatske u socijalistikoj
Jugoslaviji nije bila jedina tema Jelievog govora u Minhenu. Obeleavanje jubileja NDH jedan od ideologa hrvatske politike emigracije iskoristio je i za
predstavljanje svoje vizije reenja hrvatskog pitanja. Centralnu taku Jelieve
projekcije predstavljalo je distanciranje od Srbije i stvaranje nezavisne hrvatske
drave. Kao argument za neophodnost razlaza sa Srbijom, Jeli je osim ve
podvuene podreenosti Hrvata u Jugoslaviji naveo i postojanje znaajnih kulturnih i istorijskih razlika izmeu Hrvata i Srba i otro kritikovao one Hrvate
koji nisu delili njegov jugoskepticizam: Koji razlog onda moe voditi jo neke,
da Hrvatska ostane u zajednici sa Srbijom? Takovu politiku osim Srbijanca, koji
su korisnici ovoga stanja i koji ele na ruevinama Hrvatske i nakon propasti
hrvatskog naroda u naoj zemlji ostvariti Veliku Srbiju, mogu podupirati samo
kreteni, nacionalni ukopljenici i plaene izdajice. Svi oni, koji pod bilo kakovom
izlikom nastoje traiti opravdanje za svoju izdajniku rabotu, vrijedni su samo
prezira hrvatskog naroda.
irokom krugu onih koje je smatrao protivnicima hrvatskih nacionalnih
interesa Jeli je prikljuio i delove hrvatskog klera, ne propustivi pri tom da
podvue svoju odanost Katolikoj crkvi. U svom govoru Jeli, meutim, nije
naveo imena onih ije je hrvatstvo javno osporio: ak to vie, neke kukaviki
poglavice, koje se kreu na liniji najmanjeg otpora, zabranjuju hrvatskom sve7
Stvoriti svoju dravu ili propasti, Hrvatska drava, majjun 1969.
153
1/2012.
enstvu borbu rame uz rame sa svojom hrvatskom braom radi ouvanja hrvatske
narodne budunosti u ludoj nadi da, i ako nestane Hrvatske, da e oni moi odrati se kao poglavice i predstavnici crkve. Ovakova politika, bila voena od Vatikana ili od pojedinih nadbiskupa ili biskupa, ne samo da je jadna i kukavika, nego
je osim toga i izdajnika i u najmanju ruku nerazborita.8
Elaboraciju svojih pogleda na hrvatsko nacionalno pitanje u govoru na
proslavi 10. travnja Branko Jeli je zavrio naglaavanjem multikonfesionalne
strukture Hrvatske, pledirajui za ravnopravnost svih vera u buduoj nezavisnoj
hrvatskoj dravi. Upadljiva je pritom injenica da je ideolog Hrvatskog narodnog
odbora muslimansko i pravoslavno stanovnitvo Hrvatske posmatrao kao deo
hrvatskog etnosa: Mi emo u hrvatskoj dravi potivati sve vjere. Mi smo Hrvati
veinom katolici i muslimani. Jedna velika skupina pripada i pravoslavnoj crkvi,
od kojih se dobar dio sve do prije par decenija osjeao Hrvatima. Najbolji su
dokaz tome obitelji Preradovii, Harambaii, Borojevii, Ogrizovii, Kokotovii, Zastavnikovii i hiljade drugih pravoslavnih familija, koji su bili stubovi
hrvatstva (...) Veliki dio naih pravoslavaca je vlakog porijekla, a najmanji
srpskoga. Bez obzira, to su oni bili i kako su se osijeali, ako kod njih bude
lojalnosti prema hrvatskom narodu i hrvatskoj dravi, oni moraju biti u svemu
ravnopravni sa ostalim svim graanima drugih vjeroispovjesti.9
Na istoj strani Hrvatske drave nalazi se i tekst povodom smrti Vjekoslava Maksa Luburia, koji je ubijen u paniji 20. aprila 1969. godine.10 Anonimni
autor teksta je bio suoen sa teko reivim problemom. Radilo se o pokuaju
relativizovanja zloina komandanta logora Jasenovac. U lanku nije negirana
Luburieva odgovornost za zloine poinjene u NDH, ali su istovremeno podvlaeni zloini druga dva uesnika u graanskom ratu na tlu Jugoslavije od 1941. do
1945. etnika i partizana. itaocu je tako otvoreno sugerisano da su Luburievi
(i u irem smislu ustaki) zloini u Drugom svetskom ratu samo posledica etnikih i partizanskih zloina. Iako to nije neposredno zakljueno, primetno je nastojanje da se ustaki ekstremizam predstavi kao oblik samoodbrane: Jer, konano,
nama Hrvatima je bio potpuno nepoznat politiki teror, dok nije bio uneen u nae
8
9
10
Isto.
Isto.
Komandant logora Jasenovac Vjekoslav Maks Luburi do svoje smrti predvodio je Hrvatski narodni odbor, ije se sedite do njegove smrti nalazilo u paniji. Posle Luburievog ubistva 1969.
godine najuticajniji ogranak organizacije nalazio se u Kanadi. U analizi Dravnog sekretarijata
za inostrane poslove iz 1970. godine Luburieva organizacija je oznaena kao poluvojnika
organizacija. Organizacija je imala lijale i u Saveznoj Republici Nemakoj, vedskoj, Francuskoj, SAD-u i u Australiji. Prema navodima iz izvetaja, organizacija je bila orijentisana na
teroristike i politiko-propagandne akcije, a bila je sastavljena od najekstremnijih ustakih
emigranata, ocira i vojnika. Luburieva organizacija je u paniji imala tampariju i izdavala listove Odbrana i Drina. AJ, Socijalistiki savez radnog naroda Jugoslavije (142), f. 474,
Dravni sekretarijat za inostrane poslove, Problemi vezani za aktivnost politike emigracije i
potreba stalne i koordinirane protuakcije, 5. 6. 1970.
154
P. DRAGII
krajeve zlosretnim sticajem politikih prilika, kada smo se nali u jednoj dravi
sa Srbijom. Srpski etnici su poeli sa pokoljima nedunih Hrvata u god. 1941.
i njihova zloinstva i okrutnosti su po itavoj zemlji vapile za osvetom. A to
da se govori o masovnim nedjelima komunistikih partizana? Njihovo ratovanje
i vladanje poslije rata predstavlja neprekinuti lanac zloina, koji jo traju do
danas (...) to su onda Luburievi eventualni sporadiki i nesistematski ekcesi,
usporedivi ih sa mamutskim krvoproliima Tita, Rankovia i ostalog srpsko-komunistikog drutva.11
Sporadini i nesistematski ekcesi se u tekstu pripisuju i Luburievom
karakteru. Konstatuje se da je Luburi bio neiskusan, nagao i neustraiv fanatik hrvatske drave, odnosno da nije bio najprikladnija osoba da u tom spletu
najraznovrsnijih utjecaja u vrtlogu nacionalnih strasti u svom djelovanju zadri
mjeru, koja je bila potrebna da se hrvatsko ime i presti hrvatske drave ne
identicira sa obinim zloinom. To je i jedino to je autor lanka zamerio
Luburiu, kome u zakljuku teksta pripisuje osobno potenje, materijalnu nezainteresovanost, odvanost i veliko hrvatsko rodoljublje.12
Tematski povezan sa pomenutim tekstom je lanak Luburievog saradnika . Bebeka pod naslovom Lanac UDB-inih zloina se nastavlja. U tekstu
autor iznosi detalje o ubistvu Luburia i lamentira nad sudbinom ne samo Maksa
Luburia, ve i Anta Pavelia, kao i ostalih hrvatskih politikih emigranata koje
je ubila jugoslovenska tajna policija: U ovom sluaju izgubili smo dva Hrvata,
dva suborca (Luburi i Paveli P. D.). U nedavnoj prolosti, mnogo vie. Neki
su mrtvi, a drugi u neprijateljskim redovima (...) Tee hrvatska krv, koju proljeva
hrvatski no (misli se na Hrvate u slubi jugoslovenskih organa bezbednosti P.
D.) za srbijanske dinare, a mi ne inimo nita da to sprijeimo.13
Ve naredna strana donosi tekst na slinu temu. lanak predstavlja koncizan pregled izvetavanja nemake tampe o tada aktuelnim likvidacijama
hrvatskih politikih emigranata. Podvueno je da su ubistva hrvatskih politikih
emigranata u Saveznoj Republici Nemakoj, zatim ubistva dvojice istaknutih
srpskih emigranata u Parizu i Minhenu, te ubistvo Maksa Luburia u paniji
svratila veliku pozornost njemake tampe, televizije i iroke njemake javnosti
na zloinako djelovanje jugoslavenske komunistike sigurnosne slube. Tekstopisac Hrvatske drave je razliito ocenio izvetavanje nemakih medija o
ubistvima hrvatskih emigranata. Dok su komentari veine nemakih listova ocenjeni kao objektivni, tekst pigla o ubistvu Maksa Luburia opisan je kao neprijateljski i tendenziozan.14
11
12
13
14
Povodom tragine smrti V. Luburia, Hrvatska drava, majjun 1969.

Isto.
Lanac UDB-inih zloina se nastavlja, Hrvatska drava, majjun 1969.
Uznemirena javnost UDB-inim umorstvima, Hrvatska drava, majjun 1969.
155
1/2012.
Osude i osporavanja politike Beograda prisutne su i u tekstovima koji

se nisu bavili stanjem u Hrvatskoj, odnosno hrvatskom emigracijom. U lanku
Crnogorci u odbrani svoje nacije kritikovana je odluka Matice srpske i Srpske
knjievne zadruge da u okviru edicije Srpska knjievnost u sto knjiga objavi i
knjige crnogorskih autora (Njegoa, Marka Miljanova itd.). Konstatovano je da
su Srbi time na najgrublji nain zanijekali postojanje crnogorske knjievnosti,
pa prema tome i crnogorske nacije kao takve. Kritikovano je srpsko negiranje
pojma Crnogorac, kao i, kako se u tekstu tvrdi, gledanje na Crnu Goru kao na
deo Velike Srbije.15
Jugokomunistika politika u Makedoniji otro je napadnuta u tekstu
pod naslovom Crkveni aspekt spora u Makedoniji. U lanku se uz upotrebu paljivo selektovanih istorijskih argumenata negira makedonski identitet stanovnitva Makedonije, koje tekstopisac Hrvatske drave naziva Bugarima. U tekstu
se govori o srbizaciji Makedonije u predratnom periodu, pri emu se u odnosu
komunistikog reima prema Makedoniji video kontinuitet sa makedonskom politikom predratnih vlasti: Kako su se stvari dalje razvijale u bugarskoj Makedoniji pod srpskom vlau poznato nam je svima kao savremenicima. Krvolonost
i brutalnost srpskih kolonizatora bugarske Makedonije nije ni malo zaostajala
za turskim zulumarskim metodama. Njihov plan odnaroavanja bugarskih Makedonaca nastavljen je u komunistikoj Jugoslavij, uz pomo nekolicine domaih
regenata i izdajica, koji su kolovani u Srbiji i sada zauzimaju kljune poloaje u
Partiji i UDBI za raun srpskih naredbodavaca, koji nastoje postii stare ciljeve
posrbljavanja makedonskih Bugara pod makedonskim imenom.16
Ekstremno kritiki odnos urednitva Hrvatske drave prema svemu to
je dolazilo iz Beograda delimino je ublaen u lanku o knjizi Milovana ilasa
Nesavrena drava. ilasu se u tekstu priznaje posedovanje zavidne graanske kurai, ali se istie da u svojoj kritici otkriva ve otkriveno, jer je i vrapcima
na krovu konano nakon toliko tekog iskustva jasno, da je komunizam doivio slom u teoriji i praksi. ilasu se u lanku prigovara i navodna nekritinost
prema politici Beograda prema Hrvatskoj. Podvueno je da o pljaki hrvatske
imovine, odnaroavanju hrvatskog ivlja i otimanju hrvatskih zemalja
Milovan ilas mudro uti.17
Dok svi navedeni lanci ilustruju ureivaku politiku Hrvatske drave i
pruaju uvid u politika razmiljanja uticajne organizacije hrvatskih politikih
emigranata, nekoliko pasusa na estoj strani analiziranog broja Hrvatske drave
naslovljenih sa Upozorenje pretplatnicima, rasparavaocima i itateljima Hrvatske drave otkriva detalje o nansijskim problemima sa kojim se Hrvatska drava suoavala. Konstatovano je da je Hrvatska drava materijalno ugroena, bu15
16
17
Crnogorci u odbrani svoje nacije, Hrvatska drava, majjun 1969.

Crkveni aspekt spora u Makedoniji, Hrvatska drava, majjun 1969.
Nesavreno drutvo, Hrvatska drava, majjun 1969.
156
P. DRAGII
dui da se izdravala pretplatama, prodajom sa strane povjerenika-rasparavaoca i privatnim doprinosima itatelja, istaknutih hrvatskih rodoljuba, pre emu
pretplatnici i distributeri nisu redovno izmirivali svoje obaveze. Tekst se zato
zavrava apelom na patriotska oseanja italaca: Sa praznim lupetanjem u prsa
nije teko biti Hrvat. Hrvatstvo djelima pokazati ba sada, kad su nai neprijatelji
uprli sve sile da likvidiraju nas osobno i itavu hrvatsku tampu u Evropi! Radi
toga, Hrvatice i Hrvati, pokaite svoju hrvatsku svijest ispunjavajui dunost
pretplate i slanja obrauna o prodaji lista! Pomaite Hrvatsku dravu svakom
zgodom dobrovoljnim doprinosima, jer pomagajui nju, pomaete glas Hrvata za
vlastitom slobodom i nezavisnou.18
Na stranama analiziranog broja Hrvatske drave nema komercijalnog
sadraja. Izostavljene su itulje, mali oglasi i reklame, ali i tekstovi zabavnog
sadraja, koji bi privukli iru italaku publiku. Takva koncepcija lista jasno
ukazuje na nameru urednitva da Hrvatsku dravu iskoristi za propadandu politikih stavova Hrvatskog narodnog odbora, pri emu je ostvarivanje materijalne
koristi bilo u potpunosti zanemareno. U sukobu hrvatske politike emigracije sa
jugoslovenskim reimom propaganda je predstavljala kljuno poprite sukoba.
Otuda je Jelieva organizacija nastojala da u tu svrhu iskoristi svaki deli resursa
koji su joj stajali na raspolaganju.
Od lanaka politikog sadraja, objavljenih u broju 171172 Hrvatske
drave, odudara samo tekst o pobedi Dinama nad Crvenom zvezdom u Beogradu.
I ovde se, dakako, radi o jednom sasvim politiki intoniranom tekstu, pri emu
se pobeda hrvatske ekipe doivljavala kao trijumf Zagreba nad Beogradom. U
lanku se sport jasno predstavlja kao jedno od polja politike borbe. Hrvatima
je, prema tumaenju autora lanka, to bio jedan od retkih prostora na kojima se
mogao demonstrirati otpor politici beogradskim vlastima: Male su mogunosti
ostavljene hrvatskom narodu u domovini, pod Udbinim terorom, da bi mogao dii
svoj glas i organizirati svoj otpor (...) U kulturnom i slobodnom svijetu portska
natjecanja nikad ne nose peat politikih okraja, no zato kod zarobljenih naroda,
koji moraju ivjeti pod terorom komunistikih klika, na nogometnim i hokejskim
utakmicama narod nalazi ventil kroz koji moe dati oduka svom negodovanju
protiv okupatora. Dinamo je pobedio sa 3:1. Zambata je dao dva gola, a
tekstopisac Hrvatske drave je beogradskoj ekipi preporuio promenu imena, jer
ta zvezda vie ne sjaje, a pogotovu ne na hrvatskom nebu.19
18
19
Upozorenje pretplatnicima, rasparavaocima i itateljima Hrvatske drave, Hrvatska drava,

majjun 1969.
Isto.
157
1/2012.
Summary
Dr Petar Dragii
The Analysis of Hrvatska drava (MayJune 1969)

the Organ of the Croatian Peoples Committee
Key words: Hrvatska drava, Croatian Peoples Committee, Yugoslavia, UDB
The end of WWII in Yugoslavia forced members of the defeated forces to

seek refuge from the strong communist regime abroad. The emigration wave that
lasted for several decades led to creation of numerous communities of political
emigrants from Yugoslavia in Western Europe and overseas. Yugoslav political
emigrants refused to reconcile themselves to the results of the war and tried
by active propaganda activities, but also by employing more radical methods,
to shake the regime in Yugoslavia. In the activities of political emigrants the
Yugoslav authorities saw a serious menace to the countrys stability so that the
Yugoslav secret police strove to limit the activities of the migr organizations.
One of the more active organizations of Croatian political emigrants
was the Croatian Peoples Committee with seats in Berlin and Munich. The
organization was headed by the prominent political emigrant in the Federal Republic of Gemany, Branko Jeli. One of the activities of the Croatian Peoples
Committee was publication of the journal Hrvatska drava.
The article analyses the number 171172 for MayJune 1969. In the
article the texts in the journal are treated as historical sources of importance for
reconstruction of ideas of one of the most inuential organizations of Croatian
political emigrants. The largest part of the contents of the analyzed number of
Hrvatska drava concern the texts dedicated to the anniversary of the foundation
of the Independent State of Croatia (April 10), the murder of the Ustasha veteran
Maks Luburi, as well as the situation in Yugoslavia. The authors of articles
were extremely critical towards the policy of the Yugoslav regime, which was in
keeping with the radical views of the Croat Peoples Committee.
The central part of the number is devoted to the speech of the leader of the
Croatian Peoples Committee Branko Jeli at the celebration of the anniversary of
the NDH in Munich that can be seen as the summary of the ideas and views of the
organization he headed. In his speech Jeli criticized the alleged discrimination
against the Croats, i.e. supremacy of the Serbs in Yugoslavia. Several texts were
devoted to murders of prominent members of Croatian emigration, killed by their
main rival the Yugoslav secret police.
158
D. BOGETI
AMERIKE ANALIZE BUDUNOSTI JUGOSLAVIJE POSLE TITA...
327(73:497.1)197(093.2)
321.74:929
Dr Dragan BOGETI
Institut za savremenu istoriju
AMERIKE ANALIZE BUDUNOSTI JUGOSLAVIJE

POSLE TITA S POETKA 70-IH GODINA*
APSTRAKT: U radu su obraena kolebanja i dileme amerike vlade u vezi
sa politikom strategijom prema Jugoslaviji u situaciji kada se javljaju ozbiljne
dileme o sudbini te zemlje posle Titove smrti. S obzirom na jaanje centrifugalnih
sila u Jugoslaviji, politiki krugovi u SAD-u postaju sve vie skeptini po pitanju
opstanka jugoslovenske federacije i skloni preduzimanju odreenih mera kojima
bi se osujetile eventualne sovjetske namere u cilju preuzimanja kontrole nad
jugoslovenskim prostorom i nad Titovim naslednicima.
Kljune rei: Jugoslavija, SAD, Sovjetski Savez, Tito, dezintegracija, decentralizacija, raspad
U jednom od brojnih izvetaja amerikih zvaninika, posveenom burnim unutarpolitikim zbivanjima u Jugoslaviji, sainjenom jula 1973, u odeljku
Jugoslavija posle Tita izneta je konstatacija da je Jugoslavija podeljena zemlja, suoena sa krupnim problemima, koji e se po svemu sudei uveati kad
ostareli i bolesni Tito napusti politiku scenu. Uz iscrpnu dijagnozu svih tegoba
sa kojima se jugoslovenski lider suoavao u svojoj 81. godini ivota (kardiovaskularna arterioskleroza, visok krvni pritisak, srani problemi, oteano
disanje), autor ovog izvetaja upozorava da se Titovi zdravstveni problemi
ne mogu tretirati iskljuivo kao problemi sa kojim se suoava Jugoslavija, nego
kao problemi koji se tiu svih velikih sila, a posebno Sjedinjenih Amerikih
Drava i Sovjetskog Saveza. Kao kljuni argument u prilog ovakvoj konstataciji
navodi se da niko ne moe znati kako e ova specina balkanska drava
(Jugoslavija D. B.) izgledati kada jednom nestane ujedinjujua Titova sila, niti
* Rad je napisan u okviru projekta Srpsko drutvo u jugoslovenskoj dravi u 20. veku: izmeu
demokratije i diktature, (broj 177 016), koji je odobrilo i nansira Ministarstvo prosvete i nauke
Republike Srbije.
159
1/2012.
moe predvideti konkretne okolnosti, koje bi mogle gurnuti ili povui Sovjete da
se direktno umeaju.1
Gledano iz dananje perspektive, ini se razumljivim to to u izvetajima
amerikih zvaninika o situaciji u Jugoslaviji esto gurie deo o raznovrsnim
modalitetima eventualnih unutarpolitikih turbulencija i spoljnopolitikih implikacija posle smrti neprikosnovenog jugoslovenskog lidera Josipa Broza. S obzirom na to da je Jugoslavija bila jednopartijska drava u kojoj je sve znaajnije
odluke donosio Tito, i u Vaingtonu i u ostalim centrima svetske politike postavljalo se pitanje da li je mogu opstanak jugoslovenske federacije bez njenog
autoritarnog lidera.2 Takve spekulacije bile su prisutne na Zapadu jo tokom 50-ih
godina kad god bi se u tampi pojavile vesti o Titovim zdrastvenim tekoama ili
najava njegovog odlaska na odmor u neku od rezidencija.3
Tokom svoje kratkotrajne i uglavnom neuspene diplomatske misije u
Beogradu poetkom 60-ih godina, ameriki ambasador Dord Kenan (George
Kennan) takoe je potcenio Titovu vitalnost i u svojim izvetajima Stejt departmentu razvio itavu teoriju o moguoj liberalizaciji i demokratizaciji jugoslovenskog drutva posle Titove smrti. To pitanje se posebno aktuelizovalo na
prelazu 1962/63. godine, u vreme priprema za donoenje novog jugoslovenskog
ustava i intenziviranja sukoba izmeu reformskih i antireformskih snaga u Jugoslaviji. Mada Kenan nije Tita video kao vou centralistike, vrstorukake
struje, smatrao je da bi bilo izuzetno pozitivno njegovo povlaenje sa politike
scene u korist mlaih i liberalnijih politiara, koji trenutno nisu zauzimali istaknute pozicije u Komunistikoj partiji, ali su, po Kenanu, uivali podrku velikog
dela domaeg graanstva: Pretena veina jugoslovenskog drutva, a ja mislim
i predominantan deo partijskih i vladinih lidera su uvereni da bi bilo poeljno
odravati dobre odnose i sa Istokom i sa Zapadom. Mi smo zapravo, blizu potpunom uspehu, osim u sluaju Tita i nekoliko njegovih saradnika; postoji razlog
da se nadamo da e proi kratko vreme pre nego to e Tito biti prisiljen, zbog
godina i bolesti da odstupi u korist mlaih ljudi koji se rukovode mnogo realistinijim konceptom u vezi stvarnih interesa Jugoslavije.4 Dodue, iako se kasnije pokazalo da je Kenan pogreno procenio Titovo zdravstveno stanje, bio je u
1
3
4
Foreign Relations of the United States, 19691976, Volume E15, Part 1, Documents on Eastern
Europe, 19731976, Yugoslavia, doc 61.
Ljubia S. Adamovi, Don R. Lempi, Rasel O. Priket, Ameriko-jugoslovenski ekonomski
odnosi posle drugog svetskog rata, Beograd, 1990; Duan Nikoli, SAD. Strategija dominacije,
Beograd, 1985; Dragan Bogeti, Jugoslovensko-ameriki odnosi 19611971, Beograd, 2012;
A. P. Dobson, S. Marsh, US Foreign Policy Since 1945, London, 2000; Josip Monik, United
States-Yugoslav relations, 196180: the twilight of Titos era and the role of ambassadorial
diplomacy in the making of Americas Yugoslav policy, Bowling Green, Ohio, 2008; Zvonimir
Despot, Tito. Tajne vladara. Najnoviji prilozi za biograju Josipa Broza, Zagreb, 2009.
Dragan Bogeti, Jugoslavija i Zapad, Beograd, 2000.
FRUS, 19611963 Volume XVI, Eastern Europe, doc 150, Memorandum From the Ambassador
to Yugoslavia (Kennan) to Secretary of State Rusk.
160
D. BOGETI
pravu u pogledu reformskih ambicija mlaih ealona partije. Burna politika previranja u Srbiji i Hrvatskoj poetkom 70-ih godina ila su upravo u ovom pravcu.
Ta zbivanja delimino su uticala i na neke neubiajene obrte tokom posete amerikog predsednika Riarda Niksona (Richard Nixon) Jugoslaviji, izmeu
30. septembra i 2. oktobra 1970. Prva poseta jednog amerikog predsednika
Jugoslaviji, u vreme zaotravanja vijetnamske i bliskoistone krize, predstavljala
je nesumnjivo dogaaj koji je privukao panju svetske javnosti i postao predmet
najrazliitijih spekulacija o motivima dveju strana za organizovanje ovakvog
susreta.5 Tokom te, relativno kratke, dvodnevne Niksonove posete Jugoslaviji,
jedna epizoda, koja se odigrala posle druge runde razgovora dvojice dravnika,
privukla je posebnu panju domae i svetske javnosti. Radilo se o Niksonovoj
poseti Hrvatskoj 1. oktobra i njegovom donekle neuobiajenom nastupu u Zagrebu. Niksonova elja da od svih gradova u Jugoslaviji poseti jedino Zagreb, sama po sebi predstavljala je svojevrsno iznenaenje za jugoslovenske zvaninike.
Ona je izazivala podozrenje, jer je izraena u vreme kada je Jugoslavija bila suoena sa ozbiljnom politikom krizom i kada se sve vie oseala opasnost mogueg raspada drave zbog jaanja centrifugalnih tendencija, ije su glavne nosioce
mnogi videli upravo u liderima masovnog nacionalnog pokreta u Hrvatskoj.6
Da bi otklonio sumnje u pogledu politike pozadine svoje namere da
poseti Zagreb, Nikson je, kao gest potovanja prema Titu, izrazio elju da vidi
njegovo rodno mesto Kumrovec. Taj gest je naiao na pozitivan prijem kod Tita,
koji je odluio da mimo ranije utvrenog programa i sam prati Niksona tokom
njegove kratke posete Hrvatskoj.
Ma koliko je Niksonova poseta Zagrebu predstavljala uobiajen gest uvaavanja naroda koji je igrao vanu ulogu u kreiranju spoljne politike zemlje-domaina, s obzirom na sloenu unutranju situaciju u Jugoslaviji, ona se odvijala pod budnim okom jugoslovenske vlasti. Posebno podozrenje izazvale su
Niksonove rei da duh Zagreba, duh Hrvatske, nikada nije uniten i nikada nije
porobljen, da e Hrvatska uvek iveti i na kraju, uzvik izgovoren na jasnom
srpskohrvatskom jeziku: ivela Hrvatska!7 Taj gest amerikog predsednika
rezultirao je znaajnom dozom revolta pojedinih jugoslovenskih politiara i okarakterisan je kao meanje u unutranje stvari Jugoslavije i podravanje nacionalistike frakcije u hrvatskom rukovodstvu.8
5
6
DA MSP RS, 1970, PA, f-170, SAD, 434 736, Zvanina reagovanja u svetu.
Niksonova poseta je usledila u vreme kada je u jugoslovenskim politikim krugovima dolo do
vidne polarizacije gledita u vezi sa zakljucima X sednice CK SK Hrvatske odrane poetkom
1970. Stavovi hrvatskih komunista o daljoj reformi federacije i osude unitarizma izazvali su
burna previranja i primljeni su sa znatnim rezervama i osporavanjem u ostalim republikama.
DA MSP RS, 1970, PA, f-170, SAD, 434 736, Zvanina reagovanja u svetu; Borba, 2. oktobar
1970.
M. Tripalo, n. d., str. 179; AJ KPR, I-3-a/SAD, k. 182, Stenografske beleke informacije koju je
predsednik SIV-a M. Ribii podneo o poseti predsednika Niksona Jugoslaviji na Sednici SIV-a
7. oktobra 1970.
161
1/2012.
Neto blau kvalikaciju izneo je i Mitja Ribii, predsednik jugoslovenske vlade, 7. oktobra 1970, na sednici SIV-a posveenoj poseti predsednika
Niksona. Reagujui na komentare u vezi sa Niksonovom posetom Zagrebu, napomenuo je da Amerikanci oigledno dobro poznaju nae unutranje odnose,
ali da od toga ne treba praviti neke velike zakljuke ili neke velike intrige.9
Stav jugoslovenskog ambasadora u Vaingtonu Bogdana Crnobrnje, izloen u
izvetaju o jugoslovensko-amerikim odnosima za ovaj period, bio je znatno
eksplicitniji i instruktivniji. On je ukazivao na to da SAD, kao i svaka imperijalna
sila, u politikoj strategiji prema pojedinim dravama uvek razmatra sve mogue
opcije. Kada je re o Jugoslaviji, postoje dve opcije koje SAD ima u vidu. Prva
opcija, za koju je ova sila naroito zainteresovana, jeste jedinstvena i nezavisna
Jugoslavija. Ukoliko bi ta opcija imala izgleda da se ostvari u praksi, ukoliko bi
se unutranje prilike u Jugoslaviji stabilizovale, vlada SAD-a bi takvoj dravi
svakako pruila svu moguu politiku i ekonomsku podrku. Meutim, ukoliko
bi dolo do suprotnog obrta, do dezintegracije Jugoslavije, to se Amerikancima
nije inilo nemoguim, onda je jasno kao dan da e se aktuelizirati razni kontindensi planovi (pomoni planovi D. B.), odnosno da e biti aktivirana
rezervna opcija. Crnobrnja je, polazei od svog iskustva iz Vaingtona, upozorio:
Nai unutranji dogaaji su aktuelizirali ustvari nikada potpuno naputenu opciju 50%-50%. Odlazak Niksona u Zagreb i njegov uzvik ivela Hrvatska i
ivela Jugoslavija, u krajnjoj konsekvenci je praktino znaio pokazivanje naglaenog interesa za zapadni deo Jugoslavije.10
U svakom sluaju, epizoda iz Zagreba bila je samo manifestacija sve
aktuelnije i sve prisutnije dileme ta e biti s Jugoslavijom posle Tita i sama po
sebi nije ni u najmanjoj meri umanjila ukupan, neosporno impozantan, politiki
domaaj Niksonove posete Jugoslaviji. Titu je, s amerike strane, obeana neophodna ekonomska i nansijska pomo, bez koje nije bilo moguno sanirati
teku ekonomsku situaciju, koja je ozbiljno destabilizovala zemlju spolja i iznutra. Pored toga, Niksonova poseta je doprinela poboljanju meunarodnog
poloaja Jugoslavije i jaanju njene bezbednosti. Nikson je bio prvi ameriki
predsednik koji je javno i zvanino potvrdio da SAD prihvata i u potpunosti
podrava Jugoslaviju onakvu kakva jeste: nesvrstanu i socijalistiku, odnosno da
potuju njeno pravo da samostalno bira put izgradnje svoje unutranje i spoljne
politike.11
10
11
AJ KPR, I-3-a/SAD, k. 182, Stenografske beleke informacije koju je predsednik SIV-a M.

Ribii podneo o poseti predsednika Niksona Jugoslaviji na Sednici SIV-a 7. oktobra 1970.
AJ KPR, I-5-b/SAD, Jugoslovensko-ameriki odnosi (naglasak na odnose poslednjih deset meseci.)
AJ KPR, I-3-a/SAD, k. 182, Zdravica predsednika Sjedinjenih Drava na banketu prireenom
od strane predsednika Josipa Broza Tita; Zajedniko saoptenje predsednika J. B. Tita i predsednika Riarda Niksona, (Borba, 3. oktobar 1970)
162
D. BOGETI
Pa, ipak, jugoslovenska ambasada u Vaingtonu otro je upozoravala

vladu SAD-a da nagodbama sa SSSR-om na raun Jugoslavije, a u duhu formule
sa Jalte,12 dve supersile ugroavaju nezavisnost Jugoslavije i bezbednost u Evropi. Amerikanci su ovako neto energino odbacivali uz objanjenje da se radi o
dezinformacijama koje namerno proturaju sovjetske obavetajne slube i sovjetske diplomate. Po njima, ambasade SSSR-a i istonoevropskih zemalja u Beogradu namerno forsiraju posebno prijateljske odnose i veze sa ambasadom
SAD-a kako bi kod Jugoslovena izazvale podozrenje o urovanju dve sile na jugoslovenskom terenu. Rusi namerno proturaju glasine o navodnom preutnom
dogovoru SSSR i SAD da Zapad investira u jugoslovenskim zapadnim republikama, a Istok u istonim. SAD ima informacije da predstavnici sovjetske
Ambasade obilaze naa preduzea, koja su u tekoj situaciji, posebno u istonim
delovima zemlje, i nude dopunske, vetaki stimulativne poslove.13
Sloena unutranja situacija u Jugoslaviji ozbiljno je destabilizovala njenu meunarodnu poziciju. Tita i njegove saradnike posebno su zabrinjavale glasine o rezervnim planovima Moskve i Vaingtona za sluaj raspada Jugoslavije.
U opsenim analitikim materijalima jugoslovenskog ministarstva inostranih poslova, sainjenim tokom priprema za Titovu posetu Vaingtonu (planiranu za kraj
oktobra 1971), potvreno je postojanje amerikih rezervnih planova za sluaj
cepanja Jugoslavije. Paljivo pratei unutranju situaciju u Jugoslaviji i razne
manifestacije politike i ekonomske krize, ameriki zvaninici su preduzimali
mere kako eventualni radikalni obrti ne bi ili na njihovu tetu. U tom duhu
se objanjava i relativno tolerantan stav Stejt departmenta prema delovanju
ekstremne jugoslovenske emigracije u SAD-u. Iako je takva politika u velikoj
meri oteavala saradnju sa Jugoslavijom, Amerikanci nisu bili spremni na bilo
kakav zaokret u tom kontekstu, jer nisu eleli da eliminiu ovaj kanal svog
upliva u zbivanja u Jugoslaviji koja bi usledila u sluaju njene dezintegracije.14
U Beogradu je procenjivano da nestabilne unutranje prilike u zemlji moraju u
blioj budunosti dovesti do intenzivnijeg ispoljavanja aspiracija SAD-a prema
pojedinim delovima Jugoslavije. Neki krugovi u SAD, u poslednje vreme, ve
poveavaju na politikom i ekonomskom planu panju pojedinim sredinama i
republikama u Jugoslaviji, to se ini u okviru reagovanja na tekui razvoj u Jugoslaviji, ali moe biti i na liniji pothranjivanja teze o zadravanju opcija (interes
za zapadne delove) za sluaj krizne situacije na Balkanu.15
12
13
14
15
Jugoslovenska strana je uporno prenebregavala optepoznatu injenicu da na Jalti takva formula

nikad nije usvojena. Podelu interesnih sfera izmeu Zapada i SSSR-a u Jugoslaviji 50%50%
predloio je eril Staljinu tokom njihovog susreta u Moskvi. Tom susretu, inae, nije prisustvovao niko od amerikih zvaninika. (Vinston S. eril, Drugi svetski rat. Tom VI. Trijumf i
tragedija, Beograd (bez datuma), str. 207)
DA MSP RS, 1970, PA, SAD, f-164, 43028, Telegram ambasade SFRJ u Vaingtonu DSIP-u.
AJ KPR, I-3-a/SAD, Ameriki interes i ciljevi u vezi sa posetom.
AJ KPR, I-3-a/SAD, Osnovni elementi platforme naih odnosa sa SAD i razvoj saradnje posle
posete Niksona.
163
1/2012.
Gotovo istovremeno, u jugoslovenskim krugovima sve se vie govori

o ispoljavanju interesa sovjetskih rukovodilaca i njihovim pretenzijama prema
istonim delovima Jugoslavije. O tome je govorio i Veljko Miunovi tokom
prijema kod Tita pred odlazak u Moskvu radi preuzimanja dunosti ambasadora
u SSSR-u, 4. novembra 1969. Miunovi je skrenuo panju Titu na glasine o
tome kako zemlje socijalistikog lagera treba da osvoje kljune pozicije u Srbiji,
Makedoniji i Crnoj Gori, da su sada dobri uslovi za to, da su te republike uvijek
bile proslovenske, a druga polovina Jugoslavije je prozapadna i nije vano ta e
s njom biti.16
Mada je teko utvrditi koliko su pomenuti planovi Vaingtona i Moskve
stvarno bili ozbiljno razmatrani kao mogua strategija nastupa u sluaju da doe do dezintegracije Jugoslavije, oni su u svakom sluaju predstavljali jasan
indikator stanja nesigurnosti koja je davala ton sveukupnom politikom ivotu
u Jugoslaviji. Unutranja situacija sve se vie komplikovala i sama po sebi dovodila u pitanje meunarodni kredibilitet Jugoslavije. Tito se pripremao za radikalne mere radi saniranja politike krize i marginalizovanja svojih politikih
oponenata. Sve to, meutim, nije moglo imati eljeni efekat bez stabilizovanja
meunarodne pozicije Jugoslavije. Da bi se to postiglo neophodno je bilo, pre
svega, uspostaviti uravnoteen odnos prema SAD-u i SSSR-u i dokazati obema
supersilama da poboljanje jugoslovenskih odnosa sa jednom stranom nikada
nee znaiti pogoranje odnosa sa drugom.
Nastojanja Jugoslavije da zadri podjednaku distancu prema suprotstavljenim blokovskim grupacijama teko su se mogla realizovati u praksi bez
uspostavljanja stabilnih i solidnih odnosa sa Sovjetskim Savezom. U tom kontekstu od posebnog znaaja je bila poseta Jugoslaviji lidera sovjetskih komunista Leonida Brenjeva, krajem septembra 1971, neposredno uoi Titovog
odlaska u Vaington. To je bila prva poseta generalnog sekretara KPSS-a posle
jugoslovensko-sovjetskog sukoba uslovljenog vojnom intervencijom pet zemalja
lanica Varavskog pakta u ehoslovakoj, avgusta 1968. Iako su razgovori
dveju delegacija u Beogradu povremeno bili na granici konikta, ipak su na
kraju rezultirali epilogom koji je generalno morao imati pozitivno dejstvo na
predstojei susret Tita sa Niksonom. Brenjevljevo energino odricanje od
doktrine ogranienog suvereniteta i Titovo odluno odbijanje bilo kakvog vida
sovjetske pomoi usmerenog na lokalizovanje unutranjih jugoslovenskih tekoa opovrgli su spekulacije o nemoi jugoslovenskog rukovodstva da se i dalje
samostalno nosi sa aktuelnim politikim izazovima.17 S druge strane, poruka mira
16
17
DA MSP RS, 1969, str. pov., f-3, 217, Zabeleka o prijemu i razgovoru (Veljka Miunovia
D. B.) kod Tita na dan 4. novembra 1969; Veljko Miunovi, Moskovske godine 1969/1971,
AJ KPR, I-3-a/SSSR, Stenografske beleke sa razgovora Josipa Broza Tita, Predsednika SFRJ
i predsednika Saveza komunista Jugoslavije i Leonida Iljia Brenjeva, generalnog sekretara
Centralnog komiteta Komunistike partije Sovjetskog Saveza, odranih u Beogradu, dana 23.
164
D. BOGETI
koju je Brenjev preko Tita slao Niksonu i Titova uloga posrednika izmeu lidera
dveju supersila, koju je preuzeo tokom razgovora u Beogradu, dodatno su ojaali
jugoslovensku pregovaraku poziciju i ugled njenog predsednika u zapadnim
politikim krugovima, sklonih da optuuju Tita kako je njegova nesvrstanost
suvie crvena.18
U svakom sluaju, odlunost jugoslovenskog rukovodstva na prelazu
izmeu 60-ih i 70-ih godina da vodi izbalansiranu politiku izmeu Istoka i Zapada
i izbegne elini zagrljaj Kremlja imala je smisla samo u sluaju snane podrke
Zapada. Iako su odreeni elementi takve politike promovisani godinu dana ranije,
tokom Niksonove posete Jugoslaviji prevazilaenje krupnih nesporazuma koji
su stajali na putu unapreenja bilateralne saradnje i obezbeivanje garancija u
pogledu amerike podrke jugoslovenskoj nezavisnosti u velikoj meri zavisili
su od ishoda predstojeih razgovora Tita i Niksona u Vaingtonu. Poto je Tito
uspeo da posle susreta sa Brenjevom obezbedi uslove za poboljanje odnosa sa
Sovjetskim Savezom i socijalistikim lagerom, razgovori sa Niksonom su bili
prilika za iniciranje tenje saradnje sa predvodnikom druge grupacije drava.
Bez realizacije ove druge komponente jugoslovenske spoljne politike nije bila
moguna ni realizacija proklamovanih premisa jugoslovenske nesvrstanosti.
Sama injenica da su se Tito i Nikson ve sreli godinu dana ranije
u Beogradu ila je u prilog postizanju dogovora o kljunim pitanjima odnosa
dveju drava. Ali, krupne promene koje su se u meuvremenu odigrale u meunarodnim odnosima mogle su potencijalno biti izvor komplikacija u tom
kontekstu. Spremnost Sjedinjenih Drava da izau u susret sovjetskoj inicijativi
za sazivanje Konferencije o evropskoj bezbednosti na kojoj bi trebalo konano
da se trajno sankcionie stanje u Evropi uspostavljeno tokom posleratnog razdoblja (posebno nepovredivost postojeih granica) i sklonost dveju supersila
da direktnim pregovorima kroje politiku kartu sveta izazivala je podozrenje
u Beogradu. Mada je Tito zagovarao politiku miroljubive koegzistencije meu
sukobljenim blokovima i podravao Niksonovu doktrinu o potrebi da razdoblje
konfrontacije ustupi mesto razdoblju pregovora, strahovao je da sve naglaenija
uzajamna kooperativnost dveju supersila ne rezultira na kraju njihovim nagodba-
18
septembra 1971. u 9,00 asova; Isto, Stenografske beleke sa zavrnih razgovora Predsednika
SFRJ i predsednika Saveza komunista Jugoslavije druga Josipa Broza Tita i generalnog sekretara Centralnog komiteta Komunistike partije Sovjetskog Saveza Leonida Iljia Brenjeva, voenih 24. septembra 1971. god u 21,00 asova u Karaorevu; AJ KPR, I-3-a/SSSR, Zabeleka
o neformalnim razgovorima izmeu delegacija SKJ i KPSS prilikom denitivnog usaglaavanja
teksta jugoslovensko-sovjetske izjave, koje je izvreno u noi 2425. septembra 1971. godine u
Karaorevu; AJ KPR, I-3-a/SSSR, Izlaganje predsednika Tita na proirenoj sednici Izvrnog
biroa Predsednitva SKJ, odranoj 3. oktobra 1971. na Brionima.
Dragan Bogeti, Jugoslovensko-ameriki odnosi 19611971, Beograd, 2012, str. 314321; DA
MSP RS, 1971, str. pov., f-1, 1109, Komentari svetske tampe povodom posete Leonida Brenjeva Jugoslaviji.
165
1/2012.
ma na raun malih drava. Poto je Jugoslavija i dalje predstavljala nekakvu sivu

zonu za koju se nije znalo tano da li pripada taboru socijalistikih drava, inila
se realnom bojazan da e Amerikanci, radi postizanja sovjetskih koncesija oko
nekih vanih evropskih i svetskih pitanja, staviti u drugi plan interese Jugoslavije
i odustati od dotadanje strategije podravanja jugoslovenske nezavisnosti.
Stoga je, pripremajui se za put u Ameriku, Tito pred sebe postavio vaan
zadatak da ubedi Niksona da e momentalni unutranji problemi u zemlji uskoro
biti lokalizovani, a politiki i ekonomski sistem konsolidovan i da Jugoslavija
ostaje vaan faktor stabilnosti u Evropi i na Balkanu. Ovaj put jugoslovenski
predsednik je bio odluan u nameri da razjasni odrednice aktuelne jugoslovenske
meunarodne strategije i razrei dilemu oko budue politike SAD-a prema Jugoslaviji. Ako su Niksonova obeanja data godinu dana ranije u Beogradu bila
odraz njegovog iskrenog stava o spremnosti amerike vlade da odluno podri
nezavisnost Jugoslavije i njene napore u pravcu razreenja ekonomske krize,
onda ameriki predsednik ne bi trebalo da se protivi formalizovanju takvog kursa u okviru posebnog zajednikog jugoslovensko-amerikog kominikea, koji je
trebalo da obezbedi normiranje naela na kojima bi se zasnivali odnosi dveju
drava i koji bi predstavljao neku vrstu povelje, koja bi demistikovala novu
platformu odnosa Jugoslavije sa blokom zapadnih drava.19 Ako je Hruov prihvatio takvu jugoslovensku inicijativu u Beogradu 1955, nije bilo razloga da
Nikson tako neto odbije te, 1971. godine.
Ovakvo rezonovanje pokazalo se opravdano. Razgovori Tita i Niksona
zavreni su usvajanjem Zajednikog saoptenja u kome su precizno formulisani
principi i naela na kojima e se ubudue zasnivati jugoslovensko-ameriki
odnosi. Potvren je interes SAD za nezavisnu i nesvrstanu poziciju i politiku
Jugoslavije i naglaeno da je politika nesvrstavanja Jugoslavije znaajan faktor u meunarodnim odnosima. U tom smislu zemlje koje sprovode takvu
politiku, zajedno sa ostalim svetom, mogu pruiti aktivan doprinos razreavanju
svetskih problema i povoljnim tokovima meunarodnih odnosa. U kominikeu
su precizno navedena naela za iju e se univerzalnu primenu u meunarodnim
odnosima zalagati vlade SAD-a i Jugoslavije: potovanje nacionalne nezavisnosti i dravnog suvereniteta, nedeljivost mira i meuzavisnosti, pregovaranje
uz uvaavanje interesa svih zemalja, velikih i malih, puna ravnopravnost drava bez obzira na razlike ili slinosti u njihovim drutveno-poltikim sistemima,
u punoj saglasnosti sa duhom i principima Povelje Ujedinjenih nacija. U skladu
sa opaskom izreenom tokom razgovora dvojice predsednika da zgrada mira
ne moe izdrati ako sve nacije ne uestvuju u njenoj izgradnji i ako sve u tome
ne sagledaju i svoje sopstvene interese i u skladu sa Titovim nastojanjem da
predstojea Konferencija o evropskoj bezbednosti ne sme da bude skup na kome
19
AJ KPR, I-2/SAD, Politiki aspekti odnosa. Kominike; Isto. Unutranji razvoj i spoljnopolitika
aktivnost SAD i SFRJ i njihovo dejstvo na meusobne pozicije i odnose.
166
D. BOGETI
e velike sile praviti nagodbe na raun sudbine malih drava, u Zajednikom

saoptenju potvren je stav da su vrst mir i stvarna bezbednost neodvojivi i da
se mogu postii samo ako obuhvate Evropu u celini, a ne samo jedan ili drugi
njen deo. Dvojica predsednika su izrazila svoje uverenje da je neophodna uloga
svake evropske i drugih zainteresovanih drava u izgradnji jedne Evrope u kojoj
su poputanje, mir i bezbednost u punoj meri osigurani za sve njene narode.20
Sama injenica da su ovu vrstu dokumenta, koja ima trajniji, iri i dugoroniji karakter, ameriki predsednici retko potpisivali, govori o tome kolika je
bila politika teina Kominikea. Sve je ukazivalo na to da je stepen uzajamnog
poverenja dvojice predsednika znatno porastao posle razgovora u Vaingtonu.
Meutim, pravi razlog koji je doveo do ovakvog obrta teko je otkriti
pukom analizom samih zabeleki o razgovorima, a jo manje na osnovu analize
zvaninog Titovog i Niksonovog obraanja javnosti. Naime, najinteresantnije i
najznaajnije scene vezane za Titovu posetu SAD-u odigravale su se mimo zvaninih razgovora dveju strana, tokom sveane veere koju je Nikson priredio u
Titovu ast u Beloj kui, 28. oktobra. Tom prilikom, Tito i jugoslovenski ministar
inostranih poslova Mirko Tepavac na jedan vrlo neobian i neuobiajen nain
poslali su alarmantnu, mada i pomalo nejasnu poruku svojim domainima, u
kojoj im skreu panju da ozbiljno strahuju od sovjetske intervencije u sluaju
politikih nemira u Jugoslaviji.
Smisao te poruke se mogao razumeti jedino na osnovu uspostavljanja
adekvatne korelacije izmeu onoga to je Tepavac na sveanoj veeri u poverenju
izloio dravnom sekretaru Vilijemu Rodersu (William Rogers) i onoga to je
potom izloio Niksonu. Roders je objasnio Niksonu da ga je u jednom trenutku
Tepavac diskretno povukao u stranu i skrenuo mu panju da ima samo nekoliko
minuta da mu saopti neto vano. Mada je slabo govorio engleski, zbog poverljivosti poruke Tepavac nipoto nije eleo prisustvo prevodioca. Roders se
zbunio kada se ovaj konano izjasnio: elim da znate, ovo je samo za Vae ui
susret sa Brenjevom nije protekao dobro. Vi treba to da znate. Vi ste jedini
kome sam to rekao. Na Rodersovu primedbu da on to mora preneti predsedniku
Niksonu, Tepavac je odgovorio da je to u redu i da mu je Tito upravo rekao da
saopti to njemu, kako bi on to posle preneo Niksonu.21
O emu se ovde zapravo radilo i zato je Tito tokom zvaninih razgovora
sa Niksonom pozitivno govorio o svom susretu sa Brenjevom, dvojica amerikih zvaninika su razjasnila tek kada su poverljiv razgovor Tepavca i Rodersa
povezala sa pomalo nejasnom porukom koju je Tepavac poslao Niksonu tokom
razgovora koji je odmah potom usledio. S obzirom na to da je sada bio prisutan
20
21
AJ KPR, I-2/SAD, Jugoslovensko-amerika zajednika izjava.

FRUS, 19691976, Volume XXIX, Eastern Europe; Eastern Mediterranean, 19691972, doc
233, Editorial Note.
167
1/2012.
i prevodilac, Tepavac nije smeo da bude eksplicitan, ali se trudio da ipak bude,
koliko je god to mogue, konkretniji. Iako je skoro celo vee bio u drutvu
Niksona, i njemu se obratio uz frazu da ima samo nekoliko minuta za razgovor.
Tada je upozorio: Mi u Jugoslaviji emo se moda suoiti sa velikim problemima. Predsednik Tito je veoma star i kada on umre, kada ode, mislim, kada se
povue, tada emo se suoiti sa pokuajima nekih od naih suseda da iskoriste
tu injenicu. Poto je sve ovo Niksonu bilo preneto preko prevodioca (Tepavac
sada nije govorio na engleskom), jugoslovenski ministar je u uvijenoj formi poruio da radi ouvanja svoje nezavisnosti Jugoslavija oekuje od SAD-a da iskoriste sav svoj uticaj da drugi dre ruke dalje od Jugoslavije. Kada je Nikson
obeao da e njegova zemlja postupiti upravo tako, Tepavac je zadovoljno prokomentarisao: Primili ste poruku.22
Povezujui ova dva razgovora koje je Tepavac vodio sa njima, Nikson
i Roders su izvukli zakljuak da su Jugosloveni smrtno preplaeni (scared
to death), da se plae Rusa (they fear the Russians) i da se ono to Tito
govori javno moe objasniti upravo time to se Tito plai od Rusa da kae ta
misli (Tito is afraid to say what he thinks of the Russians). Stoga je Tito poslao Tepavca da prenese njegovu poruku. U tom smislu, po Niksonu, u sluaju
da do Rusa doe informacija o svemu ovome, Tito je mogao da se brani da on
lino nita nije rekao od toga. Dodue, Tito nije do kraja ostao u pozadini svega.
Nikson je obavestio Rodersa da mu se Tito kasnije obratio bez prevodioca i da
mu je rekao: Ministar inostranih poslova me je obavestio o svojim razgovorima
sa Vama i mi se sada oseamo mnogo bolje. Inae, i Nikson i Roders su shvatili
da Tito nema poverenja u prevoditeljku (da sumnja da ona o svemu obavetava
Sovjete) i da je, pored ostaloga, i zbog toga bila neophodna ovako komplikovana
komunikacija.23
Shvatajui Titovu poziciju, Nikson i Roders su se dogovorili da tokom
druge runde jugoslovensko-amerikih razgovora ne pominju nita to se ticalo
ove vane epizode, koja je sama po sebi u potpunosti razjasnila sve ono to su
jugoslovenski zvaninici eleli da kau domainima u pogledu svojih oekivanja
od SAD-a i u vezi sa zajednikom porukom svetu koju iz Vaingtona treba odaslati na kraju pregovora u okviru posebnog kominikea.24
O tome koliko su Tito i njegovi saradnici strahovali od sovjetske intervencije moglo se videti i iz razgovora koji su na ovu temu, u najveoj tajnosti,
voeni tokom 1972. i 1973. godine izmeu jugoslovenskih zvaninika i novog
amerikog ambasadora Malkolma Tuna (Malcolm Toon). Tu je posebno indikativan razgovor amerikog ambasadora sa Stanetom Dolancom, sekretarom Izvrnog komiteta CK SKJ, koga su Amerikanci sve ee pominjali kao Titovog
22
23
24
Isto.
Isto.
Isto.
168
D. BOGETI
naslednika.25 O prvom susretu sa Dolancom Tun je izvestio svoju vladu u

telegramu od 20. maja 1972. Tokom tog razgovora, uz konstataciju da su Sjedinjene Drave samo osudile napad na ehoslovaku i nisu nita drugo uinile
u vezi s tim, Dolanc je otvoreno postavio pitanje amerikom ambasadoru ta
bi Sjedinjene Amerike Drave uinile ukoliko bi SSSR napao neku dravu
koja nije lanica Varavskog pakta. Tun je odgovorio da bi na tu vrstu reakcije
uticao itav niz faktora (pored ostaloga: koja je konkretno drava napadnuta,
pod kakvim okolnostima je izvrena invazija, da li je narod te zemlje odluan da
se brani, kakav je stav amerike javnosti i Kongresa) i da zbog svega toga nije
moguno dati konkretan odgovor na ovako sloeno pitanje. Dolanc je izrazio
svoje nerazumevanje u vezi ovakvog odgovora i naglo preao na drugu temu.26
Komentariui ovakav nastup Dolanca i optu situaciju u Jugoslaviji, Tun
je ukazao na vrlo snane centrifugalne sile u toj zemlji i strah jugoslovenskog
rukovodstva da e SSSR iskoristiti tu okolnost kao povod za intervenciju i politiko uplitanje. Ameriki ambasador je naveo da su se na slian nain i sa slinim
pitanjem kao i Dolanc Amerikancima obraali i drugi jugoslovenski zvaninici
i diplomate (u januaru 1972. ministar inostranih poslova Mirko Tepavac, a poetkom februara zamenik ministra inostranih poslova Jaka Petri i predstavnik
spoljnopolitikog odbora Savezne skuptine Bogdan Osolnik). Tito je tada imao
81 godinu i oekivalo se da e uskoro napustiti politiku scenu, to je samo po
sebi otvaralo mnoga sudbonosna pitanja. Po Tunu, glavne dileme sa kojima su
se suoavali jugoslovenski zvaninici ticale su se epiloga unutranjih politikih
previranja i mogue nagodbe velikih sila na raun Jugoslavije. Kada je re o
ovom prvom kompleksu problema, on se, zapravo, svodio na pitanje: da li uopte
postoji neka linost ili snaga koja e posle Titove smrti moi da spase Jugoslaviju
od dalje dezintegracije i raspada. Tun je smatrao da je jedina snaga koja e tokom
eskalacije krize u Jugoslaviji moi da zatiti njen teritorijalni integritet i jedinstvo
jugoslovenska armija, koja je sauvala unutranju disciplinu i koheziju i koja
ima bliske veze sa dravnim bezbedonosnim slubama. to se, pak, tie straha
jugoslovenskih politiara od mogunosti da Amerikanci prepuste Jugoslaviju
Sovjetskom Savezu, Tun je smatrao da bi po tom pitanju iz Vaingtona trebalo
eksplicitnije dati na znanje Beogradu da takva opcija ne postoji i da e SAD
i ubudue podravati jugoslovensku nezavisnost i njenu politiku nesvrstavanja.27
25
26
27
Amerikanci su smatrali da Tito posebno ceni Dolanca, jer on uiva veliki ugled i u Partiji i u
vojnim krugovima, a prua bezrezervnu podrku snagama koje se bore protiv dezintegracije
Jugoslavije. Posebno pozitivna Dolaneva referenca u tom sklopu je bila to iako je Slovenac,
nije etniki neprihvatljiv ostalim nacijama. FRUS, 19691976, Volume E15, Part 1, Documents on Eastern Europe, 19731976, Yugoslavia, doc 61)
FRUS, 19691976, Volume XXIX, Eastern Europe; Eastern Mediterranean, 19691972, doc.
236, Telegram From the Embassy in Yugoslavia to the Department of State, Belgrade, April 20,
1972.
Isto.
169
1/2012.
Procena amerike Centralne obavetajne agencije (CIA), u izvetaju od

5. jula 1973, bila je da ak i bez Tita postoje dobre anse za opstanak jugoslovenske federacije i njenog hibridnog, nesovjetskog oblika socijalizma. U
toku su upeatljivi napori da se regulie pitanje nasleivanja Tita, da se Stane
Dolanc nametne kao potencijalni naslednik i da se jugoslovenska komunistika
partija iz faze opadanja transformie u ekasnu nacionalnu snagu... Vodei partijski lideri, verovatno funkcioniui pod Dolancom kao sekretarom Izvrnog
biroa (praktino Politbiroa), u poetku bi preferirali da se suoe sa izazovima
posttitovskog perioda. Vodei savezni funkcioneri bez sumnje bi oseali isto; oni
ne bi bili u poloaju da urue vlast. Glavni republiki lideri, od kojih niko za sad
ne predstavlja militantne interese nacija takoe bi uestvovali u saveznim telima.
To bi barem za izvesno vreme obuzdalo one meu njima koji bi bili skloni forsiranju republike linije. Nezadovoljni lanovi partije na primer oni koji su smenjeni u hrvatskom nacionalnom buenju i oni koji zahtevaju demokratizaciju dravnog ivota verovatno ne bi bili sposobni da se nametnu kao jedinstvena opoziciona snaga dosta vremena posle Titovog odlaska, ako bi se to ikad i ostvarilo.28
Zakljueno je da direktna sovjetska intervencija u Jugoslaviji posle Tita
nije verovatna. Moskvi nedostaje znaajna podrka u jugoslovenskom drutvu,
svesna je da bi jaki pritisci na Beograd verovatno samo gurnuli zemlju jo vie
ka Zapadu i ne smatra obnovu sovjetske dominacije nad Jugoslavijom svojim
vitalnim interesom. ak i u sluaju ozbiljnih nemira u Jugoslaviji sve dok
opstaje politika detanta sa Zapadom Moskva bi se vie trudila da izoluje taj
problem, nego da se direktno u njega umea. Naposletku, cene i rizici sovjetske
vojne intervencije protiv Jugoslavije bili bi visoki, a ulozi nesamerljivi.
Pa, ipak, u istom izvetaju je napomenuto da se ove ocene ne mogu izneti bez rezervi, jer se mogunosti previranja posle Tita i opasnosti od posledine
sovjetske intervencije ne mogu zanemariti... Da li e jugoslovenski eksperiment
preiveti bez njega da li jugoslovenska drava moe preiveti kao jedinstven
entitet bez njegovog vostva postaje realno pitanje. U sluaju da, ipak doe
do dezintegracije Jugoslavije, u analitikim odeljenjima CIA-e skiciran je sledei
scenario: Pojedine ili sve republike bi se otcepile. Neke bi se (na primer Hrvatska) okrenule Zapadu za pomo, a druge bi ostale nesvrstane. Ostaci savezne
vlasti i veina visokih vojnih rukovodilaca nastojali bi da povrate federaciju, ako
treba i silom, uz podrku pojedinih republikih vlada (na primer Srbije). Pretio bi
graanski rat, a prozapadne republike bi apelovale za pomo SAD i NATO-a, dok
bi Srbija moda zatraila direktnu sovjetsku pomo. Reakcije Moskve na takvu
situaciju bile bi pomeane i postale bi predmet ozbiljne debate.29
28
29
FRUS, 19691976, Volume E15, Part 1, Documents on Eastern Europe, 19731976, Yugoslavia, doc 61.
U izvetaju se ukazuje na to da bi sovjetsko rukovodstvo najverovatnije donelo odluku da intervenie u Jugoslaviji ukoliko bi: a) sovjetska politika detanta ve bila naputena; b) ukoliko
170
D. BOGETI
Eventualna sovjetska intervencija u Jugoslaviji ocenjena je kao akt koji

bi ozbiljno poremetio stabilnost Evrope i sveta i u tom smislu ona za veinu
zapadnoevropskih zemalja ne bi bila ono to je sovjetska intervencija predstavljala
u ehoslovakoj: nesrean ali sutinski defanzivan pokret Moskve da zatiti
svoje interese u okviru bloka. Naprotiv, bila bi to nepotrebna i provokativna
ofanziva na teritoriju van bloka, preduzeta vie da bi se proirila sovjetska mo,
a ne da bi se ouvala. Poto zapadnoevropske zemlje ne bi na sovjetsku pretnju
mogle da ekasno odgovore bez punog uea SAD-a konkretan nastup ove
sile bi istovremeno predstavljao test privrenosti SAD evropskoj bezbednosti.
Ukoliko bi se tu sve zapadne sile postavile jedinstveno i energino istakle da svoj
vitalni interes vide u ouvanju nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Jugoslavije,
Sovjeti bi verovatno zakljuili da bi rizik bio prevelik u odnosu na bilo kakve
efekte koje mogu da ostvare u Jugoslaviji.30
U Vaingtonu su procenjivali da e tokom posttitovske ere glavni garant
daljeg ouvanja teritorijalne celovitosti i unutranje kohezije Jugoslavije biti
njena armija. Dodue, tu stabilizujuu i pozitivnu ulogu jugoslovenska armija
uspeno, zajedno sa Titom, ostvaruje i u sadanjem periodu (u uslovima otrog
meunacionalnog sukobljavanja), ali e ona biti posebno naglaena posle Titove
smrti.31 Budui da e od ostvarenog nivoa vojne saradnje SAD i Jugoslavije zavisiti i odnosi ovih drava tokom posttitovske ere, pred Stejt departmentom je bio
zadatak da preduzme odgovarajue korake kako bi se nezadovoljavajue stanje u
toj sferi poboljalo. Amerika armija je imala veliki uticaj i direktne kontakte sa
jugoslovenskom vojskom od 1951. do 1957, tokom perioda Programa amerike
vojne pomoi. Meutim, uporedo sa prekidom kontinuiteta naeg Programa vojne pomoi Jugoslaviji, uticaj i kontakti su prekinuti. Od tada nai direktni kontakti sa jugoslovenskom armijom su minimalni. Posle invazije u ehoslovakoj,
jugoslovenski zvaninici i vojni funkcioneri ponovo su poeli da se obraaju
Zapadu za pomo... Od vitalnog je znaaja sada, kada se pribliavamo kraju
Titove ere, da povratimo njihovo poverenje i razvijemo posebne veze i kanale
koji bi koristili nacionalnim interesima SAD. Tito je moda daleko od toga da
dozvoli potpuni razvoj ovih odnosa, ali tokom posttitovskog razdoblja e za
ovako neto biti prekasno.32
30
31
32
Zapad ne bi izgledao spreman da odgovori silom; c) ukoliko bi izgledalo da bi neki poremeaj u

Jugoslaviji mogao dovesti do nereda u drugim istonoevropskim zemljama. FRUS, 19691976,
Volume E15, Part 1, Documents on Eastern Europe, 19731976, Yugoslavia, doc 61)
Isto.
FRUS, 19691976, Volume E15, Part 1, Documents on Eastern Europe, 19731976, Yugoslavia, doc. 59, Memorandum From the Chairman of the National Security Council Under Secretaires Committee (Rush) to President Nixon, Washington, May 18, 1973; Isto, doc 62, Airgram
A-385 From the Embassy in Yugoslavia to the Department of State; Isto, doc 67, Memorandum
of Conversation, Washington, February 15, 1974.
Isto, doc 60, Interdepartment Policy Paper Prepared by the Departments of State and Defense,
Washington, undated.
171
1/2012.
U duhu ovakvih preporuka, poetkom 70-ih, Amerikanci trae nain kako da makar delimino preuzmu od Sovjetskog Saveza ulogu snabdevaa Jugoslavije sosticiranom vojnom opremom. Organizuju se sve uestalije razmene
poseta vojnih funkcionera Jugoslavije i SAD-a i postepeno se stvaraju normativni
uslovi za intenziviranje bilateralne vojne saradnje. Prva vojna delegacija Jugoslavije posetila je SAD septembra 1971. Nju je predvodio general Veljko Kadijevi. Potom je, usledila poseta generala Ivana Dolniara Sjedinjenim Dravama,
maja 1972. i poseta Jugoslaviji amerike delegacije predvoene zamenikom
taba za vojne operacije generalom E. Robertsom, novembra 1972. Tokom ovih
razgovora Jugosloveni su traili od vlade SAD-a da im pomogne da izgrade
sopstvenu vojnu industriju i obezbede uslove za osamostaljivanje od svog dotadanjeg kljunog vojno-stratekog partnera Sovjetskog Saveza. Takvi zahtevi
inili su se amerikim pregovaraima megalomanski i inkompatibilni sa vojno-stratekim interesima SAD-a. Ono na ta je amerika vlada bila spremna, to su
bile isporuke vojnog materijala i sosticirane tehnologije, koja bi se servisirala
u zapadnim radionicama. Pa, ipak, nekakav kompromis (blii amerikom stanovitu) je postignut. U tom smislu, poto su ovi razgovori doprineli postizanju
naelnog sporazuma o buduim modalitetima jugoslovensko-amerike vojne saradnje i raspoloivim vrstama vojnog materijala neophodnog za jaanje borbene
gotovosti jugoslovenske armije, vojna pitanja sve ee se nameu kao vane
teme diplomatskih kontakata predstavnika dveju drava.33
Meutim, iako su ameriki zvaninici u jugoslovenskoj armiji videli
vaan kohezioni faktor koji unosi stabilnost u nestabilnu situaciju nisu bili
skloni precenjivanju njene uloge u otklanjanju unutranjih pretnji opstanku jugoslovenske federacije. Jugoslovenska vojska nije politiki monolitna, tako da
bi politiki demar ili udar skoro sigurno produbio njenu unutranju podelu. Svaka dalja ekspanzija politike uloge vojske otuila bi Hrvate, Slovence, Albance
i ostale nesrbe. Iako je reim pokuao da umanji istorijsku srpsku dominaciju
u ocirskom koru, nesrbi i dalje gledaju na vojsku kao predominantno srpsku
instituciju sa centralistikim usmerenjem, koja preti njihovim nacionalnim interesima i identitetima. Mada bi vojna intervencija privremeno stabilizovala kriznu
situaciju, dugorone mogunosti bi i dalje bile: potencijalna nestabilnost i nemiri
uz koje ne treba iskljuiti ni opciju graanskog rata.34
Prvu studiju u kojoj se ozbiljno rauna na raspad Jugoslavije, Sjedinjene
Drave su dovrile tek decembra 1976. S obzirom na to da u ovo vreme decentralizacija sistema sve vie poprima formu dezintegracije, oigledno nije bilo
nikakvih dilema oko formulacije naslova Jugoslavija: napetosti na vrhu.
33
34
Isto.
The Nacional Archives and Records Administration. Ofce of Strategic Services. (Momilo
Pavlovi, Dokumenta CIA o Jugoslaviji 19481983. anse Jugoslavije posle Tita, Beograd,
2009, str. 267268)
172
D. BOGETI
Posebno mesto, po obiaju, posveeno je Titovom zdravlju i mentalnom stanju:

Dok je Tito bio dobrog zdravlja, nije bilo sumnje ko je vrhovni autoritet u Jugoslaviji. Psihiko i ziko propadanje poslednjih godina i delimino prenoenje
vlasti na nie nivoe, doveli su do toga, da se taj autoritet donekle rasplinuo. Utisak
je da se odluke esto donose zavisno od trenutka, da su esto kontradiktorne i
uveliko oblikovane sukobima pojedinanih interesa.35
U Vaingtonu su procenjivali da uprkos relativnom miru, kada je re o
nacionalnom pitanju, od tzv. hrvatske krize, percepcije i strasti koje su potpalile
ove nacionalne izlive nisu nestale. inilo im se oiglednim da e Titovim
odlaskom reim izgubiti najvei deo zatite koji je uivao kao rezultat njegove
nedodirljive reputacije i etnike nepristrasnosti. Naime, niko od njegovih moguih naslednika nije imao takvu reputaciju. Sve ovo navodilo je na zakljuak
da nijedan stepen zapadne politike ne moe zaustaviti Titove naslednike od
uputanja u samounitavajuu borbu za naslee ili zaustaviti jugoslovenske konstitutivne narode od graanskog rata, ako oni tako hoe. Meutim, veto tempirana i paljivo osmiljena i orkestrirana zapadna podrka mogla bi doprineti
konsolidaciji i preivljavanju potencijalno odrivog posttitovskog rukovodstva i
time ouvati stabilan regionalan, kontinentalan i globalan odnos snaga.36 Prvi deo
zakljuka su kasnija zbivanja uglavnom verikovala. Drugi deo, pak, na sreu
jednog dela jugoslovenske populacije, a na nesreu drugog pokazao se kao
nerealna politika kcija, uslovljena nepoznavanjem pravog stanja stvari.
Summary
Dr Dragan Bogeti
The Early 1970s American Perception of Yugoslavia

after Titos Death
Key words: Yugoslavia, USA, Soviet Union, Tito, disintegration, decentralization, break-up
Washington and other centers of world politics in late 1960s and early
1970s increasingly dealt with the fate of Yugoslavia after Titos death and the
question if the survival of the Yugoslav federation was possible at all without
him. Since Yugoslavia was a one-party state where all more important decisions
35
36
FRUS, 19691976, Volume E15, Part 1, Documents on Eastern Europe, 19731976, Yugoslavia, doc. 83, Memorandum Prepared in the Central Intelligence Agencys Ofce of Current
Intelligence, Washington, December 10, 1976.
The Nacional Archives and Records Administration. Ofce of Strategic Services. (Momilo
Pavlovi, n. d., str. 265 i 270).
173
1/2012.
were reached by Tito, and since the Yugoslav leader was pushing 80, such dilemmas seemed justied. The more so since inter-ethnic tensions in Yugoslavia were
escalating and nationalist aspirations and separatist tendencies were becoming
increasingly more pronounced. The stability of the Yugoslav international position was particularly jeopardized by serious economic problems stemming from
the unsuccessful economic reform and disintegrated market.
After turbulent events in Croatia in spring 1971 and the deposition of the
Croat leadership, and the subsequent reckoning with liberal Serbian politicians
in 1972, American ofcials started designing the adequate international strategy
to be applied in case of serious internal unrest in that country or in the case of its
threatening disintegration. They thought that Titos eventual step-down from the
political scene would surely be a kind of touchstone for such processes and that
it would additionally complicate them. It was estimated in Washington that the
USSR would very probably use the internal unrest in Yugoslavia as an excuse for
a military intervention in the spirit of the principle of socialist internationalism
and the Brezhnev doctrine on the duty of socialist block to intervene in the
countries where socialism was in danger.
The problem in developing an optimal American strategy was that it
wasnt possible to predict with certainty what the nal issue of internal unrest
in Yugoslavia after Titos death would be and what the reaction of the ofcial
Moscow would be. Therefore numerous overall political strategies were designed
that were supposed to be an adequate response to possible turns in that context.
To be sure, no-one could foresee at that time that the moment of the break-up of
Yugoslavia would overlap with the moment of the break-up of the USSR whose
political aspirations Titos successors and American ofcials so feared.
174
Reviews and Critiques

, ,
,
, 2009, . 466
, II : (19081909), (19101911), (19111915).
:
, ,
-, 19121913.
,

, .
, .

,
.
,
,
.
,
.
.
. , , . , 1918,
, . , - .
1924. , , .
, ,
50-,

. ,
175
1/2012.
.
.

,
, , , . ,
(19091914),
1914.
.
. ,
.
, , , ,
. ,
, ,
.

, - ,
, , .

, - .
, .
, , ,
.
,
,
. -
.
, -
, . ,
, .
,
. 1912.
.
176

-.
?
,
.
.
- .
- , ,
.

.

.
.
1911.
. ,

.
, ,
.

. - . ,

.
. , , ,
,
.
- ,

, .

-.
, . ,
.
,
.
,
,
. ,
.
-
: -
177
1/2012.
,
.
, . , . , - .
-, .

, ,
. , : ,
,
.
.
,
,
. , ,

,
.

,
.
,
.

.

.
.

Pirjevec Joe,
Tito in tovarii, Cankarjeva zaloba,
Ljubljana, 2011, str. 712
Joe Pirjevec je u dananje vrijeme jedan od najznaajnijih slovenskih povjesniara. S nedavno navrenih sedamdeset godina ima za sobom akademsku i znanstvenu
karijeru vrijednu potovanja. Dugo je djelovao na sveuilitu u Padovi. Tijekom prolog
178
desetljea izrazito je zasluan za formiranje i etabliranje pedagoko-istraivakog odsjeka na sveuilitu u Kopru, koji je ve danas jedan od kljunih centara povijesnog
istraivanja u Sloveniji. Pirjeveva bibliograja sadri mnogo desetaka stavki, ukljuujui nekoliko cijenjenih i esto citiranih monograja i sintetskih djela. Usmjerio se je
na povijest slovenskoga primorja i prvenstveno na razvoj junoslavenskih zemalja u
moderno doba. Pirjevev znanstveni opus je uz to sastavni dio ne samo slovenske, nego
i talijanske historijske balkanistike. Dio njegovog djela je izvorno tiskan na talijanskom.
Na slovenskom, ali primjerice i na ekom prostoru je zaslueni uspjeh slavila njegova
sinteza povijesti Jugoslavije.1
Unato svojim godinama ovaj slovenski istraitelj posjeduje nevjerojatnu energiju. Ovaj je ivotni dar, sljubljen s velikom radinou i naravno s ogromnom erudicijom,
omoguio Pirjevcu 2011. godine publicirati jo jedan sintetski rad od vie nego sedam
stotina stranica posveen ivotu Josipa Broza Tita i njegovih najbliih suradnika. Unato
povoljnim odjecima i neobino velikom komercijalnom uspjehu posljedna Pirjeveva
knjiga ipak ne dosee kvalitete nekih njegovih prethodnih djela. Navedimo na primjer
knjigu koja se bavi meunarodnim okolnostima raskida izmeu Staljina i Tita,2 te prije
pet godina izdanu opsenu monograju o Slovencima u Trstu i primorju.3
Na problematian je rezultat Pirjeveva ambicioznog postignua znaajno utjecala nesuvisla kompozicija djela. Otprilike prvu polovicu recenziranog djela je autor
koncipirao kao detaljan ivotopis Josipa Broza. Njegov ivot predstavlja u irem kontekstu od djetinjstva do zavretka Drugog svjetskog rata, te djelomino sve do raskida sa
Sovjetskim Savezom tri godine kasnije. U slijedeim poglavljima se, meutim, Titova
ivotna pria gubi i tekst je prije sintetski rad o povijesti druge Jugoslavije nego biograja
njezinog voe. Pored toga je autor u tumaenje uvrstio i biografske dijelove posveene
Milovanu ilasu, Edvardu Kardelju i Aleksandru Rankoviu. No u usporedbi sa poglavljima koja analiziraju priblino polovicu Titove politike karijere i otprilike dvije
treine njegova ivotnog puta, ti su dijelovi previe saeti i stoga nuno shematski. U
opsenom tekstu stoga djeluju kao neustrojeni opirniji biografski medaljoni.
anrovska nekoherentnost nije jedina, a niti glavna slabost recenzirane knjige. Njezinu kvalitetu mnogo vie umanjuje karakter heuristike osnove i nain na koji
autor koristi izvore. Joe Pirjevec jedan je od pionira istraivanja moderne povijesti
Jugoslavije. Sedamdesetih i osamdesetih godina kada je poinjao sa svojim analizama,
nadleni su arhivski fondovi tadanje SFRJ povjesniarima bili potpuno nedostupni.
Metode istraivanja suvremene povijesti su zato bile nalik na sovjetoloka istraivanja.
Autori se polazili od malobrojnih memoarskih knjiga, tiska, izvjea diplomatskih misija.
Na temelju izvora tog tipa, Pirjevec je npr. takoer izdao gore navedenu, u svoje vrijeme
iznimnu knjigu o sovjetsko-jugoslavenskom raskidu.
Uvjeti za istraivanje povijesti jugoslavenske drave su se u 90-im godinama u
kratkom roku kvalitativno promijenili. S veine dokumenata koji su nastali djelovanjem
1
2
3
J. Pirjevec, Jugoslavija 19181992. Nastanek, razvoj ter razpad Karadjordjevieve in Titove

Jugoslavije, Koper 1995 (eki prijevod: Jugoslvie 19181992: vznik, vvoj a rozpad Karadjordjeviovy a Titovy Jugoslvie, Praha 2000). Uz slovensko izdanje usporedi moju recenziju u
esk asopis historick 1996, br. 2, str. 395401.
J. Pirjevec, Tito, Stalin in Zahod, Ljubljana, 1987.
J. Pirjevec, Trst je na!: boj Slovencev za morje (18481954), Ljubljana, 2007.
179
1/2012.
centralnih (federalnih) i republikih stranakih i dravnih institucija skinuta je oznaka

povjerljivosti, te je slobodno dostupna znanstvenoj javnosti. To se tie prvenstveno beogradskih arhiva koji sadre spise predsjednikog ureda, najviih stranakih organa i
saveznog ministarstva vanjskih poslova. S obzirom na nepostojanje prikladnih ozbiljno
koncipiranih cjelovitih izvorinih biblioteka i s obzirom na nedostatne znanstvene spoznaje o modernoj jugoslavenskoj povijesti za istraivanje razvoja Titove federacije, naprosto je nuno temeljito prouavanje ovih dokumenata, pohranjenih u Arhivu Jugoslavije i u Arhivu Ministarstva vanjskih poslova Republike Srbije. U pomno voenim biljekama Joe Pirjevec nekoliko puta upuuje na dokumente iz Titovog arhiva i iz fonda CK
SKJ. Jasno je, meutim, da se radi o rezultatu nekoliko manje-vie nasuminih sondaa
i da relevantne kljune dokumente nije sustavno analizirao. Pirjevec je svoju posljednju
knjigu u naelu napisao na nain, na koji je prilikom svog prijanjeg istraivanja povijesti
poslijeratne Jugoslavije bio navikao, to znai sovjetolokom, danas ve arhainom metodom.
Nepoznavanje spomenutih kljunih dokumenata autor izmeu ostalog pokuava
kompenzirati prezentacijom rezultata opsenih istraivanja koje je poduzeo u arhivima
ministarstava vanjskih poslova Njemake (ukljuujui fond veleposlanstva bive NDR u
Beogradu), Italije i ehoslovake. Vrijednost njegovih zakljuaka, na primjer, umanjuje
injenica da prilikom analize unutarnjopolitikih dogaanja u jugoslavenskoj federaciji
ne upuuje na istraivaima lako dostupne prijepise snimki sa sastanaka najviih beogradskih gremija, ve se uvijek iznova oslanja samo na izvjetaje ehoslovakih diplomata akreditiranih u SFRJ. Vjerodostojnost informacija poteklih iz ekoslovake ambasade u Beogradu je uz poneke iznimke bila za cijelo vrijeme postojanja druge Jugoslavije
gora od ispod prosjene.
Mnogo vie nego na istraivanje u beogradskim arhivima autor recenzirane knjige oslanjao se na informacije koje je prilikom istraivanja nalazio u arhivima u Zagrebu
i Ljubljani. No, s obzirom na karakter mehanizama vlasti koji su funkcionirali u Titovom
reimu, mogao je u njima nai tek djeli kljunih informacija. To vrijedi, na primjer,
za esto citirane pisane dokumente, koji se nalaze u ostavtini znaajnog predstavnika
SKJ hrvatskog porijekla Vladimira Bakaria, koja je pohranjena u fondu zagrebakog
sredinjeg dravnog arhiva. Meutim, vjerodostojnost Bakarieve ostavtine odgovara
sluajno nastalom podskupu zbirke dokumenata, koji su inae u cijelosti pohranjeni u
bivem glavnom gradu Jugoslavije.
Sve dok beogradski arhivski fondovi nisu otvoreni za javnost, kao jedan od
glavnih izvora za studij moderne jugoslavenske povijesti koriteni su spisi Vladimira
Dedijera. Novinar i utjecajni komunistiki funkcionar V. Dedijer napisao je poetkom
pedesetih godina slubenu biograju Josipa Broza Tita. etvrt stoljea kasnije, kada se
ve nalazio izvan visoke politike, vratio se pisanju Titovog ivotopisa. Vrlo je spretno
iskoristio svoje brojne kontakte i veze, te je sakupio opsean dokumentacijski materijal,
iju jezgru ine uspomene mnogo desetaka jugoslavenskih komunistikih funkcionara.
Na temelju toga, kao i daljnjih istraivanja napisao je V. Dedijer poetkom 80-ih godina
tri dijela Novih priloga za biograju Josipa Broza Tita,4 koji imaju zajedno vie od tri
tisue stranica. etvrti svezak pripremljen za tisak poetkom 90-ih godina vie nije
4
V. Dedijer, Novi prilozi za biograju Josipa Broza Tita, knj. 1, knj. 2, Rijeka 1980, 1981; V.
Dedijer, Novi prilozi za biograju Josipa Broza Tita, knj. 3, Beograd, 1984.
180
izaao. Stanovnici raspadajue jugoslavenske federacije imali su druge brige, a ivotna

pria autoritativnog voe, koji je umro prije deset godina, vie ih nije zanimala.
Dvadeset godina kasnije Dedijerov neobjavljeni tekst i njegov ogroman arhiv
bogato je iskoristio Joe Pirjevec pri pisanju recenzirane knjige. Pri esto nekritinom
koritenju informacija iz ovog izvora nije, meutim, uzeo u obzir nekoliko vanih momenata: Dedijer nije bio profesionalni povjesniar. Kao akter mnogih dogaanja o kojima
je pisao, obino nije ostajao nepristran analitiar. Konfrontacija njegovih zakljuaka i
ocjena s arhivskim dokumentima pokazuje da je mnogo puta s injenicama postupao
svrsishodno, a ponekad je navodio i neutemeljene informacije. Njegove itljive knjige
predstavljaju magian spoj relevantnih informacija, vrlo zanimljivih primjedbi, poluistina, mistikacija i izmiljotina. Ni u kom sluaju nije mogue kao to to u recenziranoj
knjizi mnogo puta ini Pirjevec nekritiki ih koristiti kao vjerodostojnu sekundarnu
literaturu ili kao biblioteku izvora.
Jednako nekritiki Pirjevec postupa i s injenicama koje nalazi u memoarima
i nekvalitetnim monograjama i publicistikim knjigama. esto primjerice upuuje na
izrazito tendenciozno djelo hrvatske nacionalistiki orijentirane istraivaice Nade Kisi
Kolanovi, ili na ispodprosjeni Titov ivotopis koji je napisao Jasper Ridley.5 Pirjevec
se esto oslanja na prilino netone (ponekad i oito namjerno zbunjujue) uspomene
predstavnice hrvatskog proljea Savke Dabevi-Kuar.6 Iznenaujue je pak, to ne
poznaje mnogo vrednije memoare njezina suvremenika Mike Tripala.7 Isto vrijedi i za
Pirjevevo esto koritenje stiliziranog dnevnika srpskog pisca i politiara Dobrice osia, kao i za izostavljanje zapisa ravnatelja beogradske radiotelevizije Zdravka Vukovia,
koji spadaju u djela kljuna za poznavanje politikog razvoja Jugoslavije.8
Hrvatska, slovenska i makedonska historiograja u poslednjih su dvadeset godina tek su neznatno doprinijeli poznavanju moderne jugoslavenske povijesti. Drutveno
ozraje, koje potie na zagledanost u narodni okvir i ve spomenuta kvaliteta domaih
arhivskih fondova doveli su do toga da se povjesniari novije povijesti, koji potjeu iz
ovih sredina, uz male iznimke bave lokalnim, u naelu drugorazrednim problemima.
Iznimku u ovom smislu predstavlja srpska, ili tonije beogradska historijska produkcija.
Specian pogled ove sredine na jugoslavensku dravnost i dostupnost kljunih arhiva
su u poslednjih petnaest godina omoguili nastanak mnogih panje vrijednih djela. No,
Pirjevec se s rezultatima istraivanja svojih beogradskih kolega nije upoznao.
Navedene kritike napomene ne znae da je Pirjevevo sintetsko djelo izriiti
neuspjeh. itljiv, mjestimice ak beletristiki pisani tekst sadri zanemariv broj faktografskih pogreki. Naroito laikom itatelju moe ponuditi razumljiv opsean pregled
Titova ivota i politikog razvoja jugoslavenske federacije u razdoblju 19451980. Specijaliziranim e povjesniarima u knjizi vjerojatno najzanimljivija biti poglavlja o Titovom ivotu u drugoj polovici 30-ih godina. U njima je Pirjevec uspjeno kapitalizirao
5
6
7
8
N. Kisi Kolanovi, Hebrang. Iluzije i otrenjenja, Zagreb, 1996; J. Ridley, Tito. A Biography,
London, 1994.
S. Dabevi-Kuar, 71. Hrvatski snovi i stvarnost, Zagreb, 1997.
M. Tripalo, Hrvatsko proljee, Zagreb, 1990.
D. osi, Pievi zapisi (19511968), Beograd, 2000, D. osi, Pievi zapisi (19691980),
Beograd, 2001; Z. Vukovi, Od deformacija SDB do maspoka i liberalizma. Moji stenografski
zapisi 19661972. godine, Beograd, 1989.
181
1/2012.
rezultate svoga istraivanja u moskovskim arhivima, gdje su mu izmeu ostalog bili na

raspolaganju fondovi Komunistike internacionale. Rezultati Pirjeveva istraivanja
meutim pokazuju da ni otvaranje ruskih arhiva nee znaajnije pomoi objanjenju
nejasnih, ak tajnovitih epizoda u ovoj fazi politike karijere Josipa Broza.
S obzirom na Pirjevev veliki znanstveni i drutveni utjecaj i znaaj u slovenskoj
sredini nije mogue previdjeti jo jedan aspekt njegovog djela. To je njegov stav prema
povijesnom nasljeu jugoslavenske federacije. U njegovoj knjizi tu i tamo nailazimo
na razmiljanja koja odraavaju prezir prema srpskoj, a djelomino i hrvatskoj sredini.
To je vidljivo ne samo po tome to Pirjevec mnogo srpskih politiara bezrazlono, a
priori naziva nacionalistima ili velikosrbima, ve i po njegovom razmiljanju kako bi
se ivot Josipa Broza odvijao drugaije da su ga i u kolskoj dobi odgajali njegovi slovenski praroditelji. Prema Pirjevcu bi se u tom sluaju za iznimno nadarenog djeaka
u civiliziranom austrijskom dijelu Austro-Ugarske najvjerojatnije pobrinuli nacionalno
osvijeteni slovenski sveenici, koji bi ga pripremili za univerzitetsko obrazovanje. U
Hrvatskom Zagorju, dodue u susjedstvu Slovenije, ali ve u Banskoj Hrvatskoj, to znai
ugarskom (itaj istonom) dijelu monarhije (i Europe), navodno takve mogunosti nije
imao. Ipak, ovakva se razmiljanja u recenziranom djelu pojavljuju tek sporadino i ini
se kao da su se potkrala iz inercije. Jer Pirjevev pogled na znaaj druge Jugoslavije se u
petnaest godina znaajno promijenio. Tamo gdje se sredinom devedesetih godina u svojoj
sintezi pri procjenjivanju znaaja federalne drave koristio ironijom i sarkazmom, sada
je realan. Umjesto prijanjeg omalovaavanja uloge Josipa Broza Tita i njegovih suradnika nalazimo nakon dvadeset godina trezveno uvaavanje. Pirjevec implicitno priznaje,
iako u mnogim aspektima limitiran i vremenski ogranien, ali ipak jasan povijesni trag
autoritativne ljeviarske diktature u Jugoslaviji.
U dvomilijunskoj Sloveniji povjesniar je sretan ako se proda vie od sto, dvije
stotine primjeraka njegove monograje. Knjiga Tito i suradnici je mnogo puta doivjela
ponovljeni dotisak; kupilo ju je vie od dvadeset tisua ljudi. Ovaj nesporni, ak vrtoglavi
uspjeh svjedoi ne samo o Pirjevevu znaaju i popularnosti, ve i o promjeni drutvene
reeksije federativne Jugoslavije. Samo za usporedbu: U Sloveniji se 1938. godine (tj.
dvadeset godina nakon raspada Habsburke monarhije), ali niti u bilo koje drugo vrijeme, s takvim zanimanjem i s takvim uspjehom ne bi prodavala biograja Franje Josipa
I. Dvadeset godina nakon raspada Jugoslavije za veliki dio slovenske populacije savezna drava vie ne predstavlja stranu ili barem neugodnu povijesnu etapu s kojom je
potrebno to prije prekinuti veze. Titovu federaciju u Sloveniji veina smatra sastavnom,
a ne negativnom etapom nacionalne povijesti.
(sa ekog na hrvatski prevela H. Stranjik)
Prof. dr Jan PELIKN
182
Fernando Katroga,
Istorija, vreme i pamenje,
Clio, Beograd, 2012.
Izdavaka kua Clio predstavila je ove godine u okviru intelektualno provokativne i intrigantne edicije Agora ostvarenje portuglaskog istoriara, profesora savremene
istorije i istoriograje na Fakultetu umetnosti u Koimbri Fernanda Katroge pod nazivom
Istorija, vreme i pamenje. Pred naom italakom publikom, koja je tokom poslednje
dve decenije bila u prilici da upozna brojne radove teoretiara istorije i analitiara kulturnih i vizuelnih studija, a koja razmatraju sloeni odnos istorijske nauke i kolektivne i
individualne istorijske svesti, nalo se delo koje je na specian nain objedinilo razliita
promiljanja naina graenja slike prolosti kao poslednjeg uporita traganja za smislom
postojanja. injenica da se radi o autoru iji znaaj prevazilazi granice Portugala, koji
je kao profesor jednog od najstarijih i najuglednijih univerziteta u svetu (Univerzitet u
Koimbri je osnovan 1290. godine) stalno prisutan u intelektualnim debatama u Brazilu,
na primer, posebno privlai panju. Njegovo polje interesovanja koje je denisano promiljanjem ideja republikanizma i sekularizma, socijalizma i antikolonijalizma, kao i
dugogodinjim analizama naina poimanja smrti privlai panju i provocira debate.
Istiui da ovek pripoveda istorije u znak protesta protiv svoje konanosti,
iz nude koju donosi truljenje i zaboravljanje, Fernando Katroga je predstavio brojna
tumaenja prolosti i ljudske potrebe da se o prolosti pripoveda. Na taj nain je otvorio
prostor za razumevanje razvoja istorijske svesti kroz nove dijaloke forme u ijem centru
se nalo promiljanje tri nivoa pamenja: protomemorije koja je plod habitusa i socijalizacije, pamenja samog po sebi koje naglaava seanje i priznanje i metamemorije
koja denie predstavljanja i sklonost ka komemoraciji. Nunosti razmatranja upamenog kao vrha ledenog brega zaboravljenog, on je prepoznao kao polaznu taku razmatranja koncepta identiteta. Analizirajui pisanja brojnih teoretiara seanja od Halbvahsa
do Pola Rikera i Rajnharta Koseleka, Katroga je istorijsku svest video kao stalnu taku susreta seanja sa nadanjima. Inventovane kolektivne drutvene koncepte kao
to su civilizacija, nacija, narod, klasa, rasa, koji su davali identitet pojedincima i grupama tokom istorije je oznaio kao okvire koji su nudili naizgled koherentne smernice za
razumevanja sadanjosti i preduslov promene budunosti. Od vremena Platona i Aristotela razmatranje prisutne odsutnosti bilo je u funkciji razumevanja razloga zbog
kojih su odreena seanja potiskivana i nasuprot njima druga memorisana. Aktuelizacija
zaboravljenog kroz uspostavljanje vrueg ponovljenog pamenja uvek je imala za cilj
da transformie ono to je vreme ostavilo nezavrenim. U potrebi da se idejno zaokrui
odreeni istorijski koncept sadran je vrednosni sistem sadanjosti denisan politikama
pamenja. Prenoenje slike prolosti, ne samo kao imaginacije, ve i kao faktografski
utemeljene i neupitne istine, uvek je bilo u osnovi svakog oseaja pripadnosti po kome
se pojedinci prepoznaju unutar celokupnog rodoslovlja.
Posebno je intrigantan nain na koji je Katroga razmatrajui seanja i cikline
obrede kojima se ono uva otvorio prostor za dublje sagledavanje istorije istoriograje i
razvoja svesti o prolosti koji je obeleilo postojanje ljudskog drutva. U vremenu post-postmoderne, koje je denisano duhovitim stavom da je reenje uvek polazna taka za
nove probleme, vrednost Katroginog pisanja sadrana je u savetovanju opreznosti u
183
1/2012.
odnosu na unitarni koncept nauke i pravolinijske i kumulativne ideologije njene istorije.

Istiui istorijski uslovljeno ubrzanje vremena i saimanje prostora kao okvir unutar koga
je struktuirano shvatanje prolosti, on je odnos vruih seanja i hladnih ceremonija
video kao osnov stalnih upotreba prolog u graenju sadanjeg, koji se neminovno odraava i na proklamovano beskompromisno nauno traganje za istinom.
Potreba da se osmisle proli dogaaji, odnosno postojanje oveka kroz vreme u
sri je svake samoreeksije. Istorija je uvoenjem naune metodologije i koncepta istine
jasno razdvojila mitsku svest od racionalnog promiljanja prolosti. Do danas, meutim,
nije prestalo njihovo preplitanje i proimanje. Stoga je i izlaganje razvoja pisanja istorije
od najstarijih vremena koje je ponudio Fernando Katroga provokativno putovanje koje u
itaocu razvija kritiku svest i dekonstruie virtuelne kontinuitete.
Sloeni odnos prolog, sadanjeg i budueg u naoj sredini su tokom poslednjih
decenija uspeno preispitivali Andrej Mitrovi, Sima irkovi, Todor Kulji. U brojnim
publikacijama i edicijama predstavljeni su teorijski postulati teoretiara i lozofa istorije
koji su prepoznavali razliite ideoloke konstrukcije prolosti kao okvire unutar kojih
je uobliavana sadanjost. Knjiga Fernanda Katroge poslednji je u nizu provokativnih
naslova i poziv njenog autora da se intenzivira komunikacija izmeu kultura i naroda s
razliitim istorijskim i lingvistikim nasleima.
Dr Olga MANOJLOVI PINTAR
: 19491952.
( ),
, , ,
, 2012, . 706
()
,
1948.
.

.

.
90
, () . , , . , ,
, ,
. -
184
.
, .
, a
-, . ,
. ,
,
.
,
,
.
,
.
,
, .
, ,

, , , .

, , .
1952.
1948,

.
: 19491952. ,
. ,
,
.

185
1/2012.
Nils Havemann,
Fuball unterm Hakenkreutz. Der DFB zwischen Sport, Politik und
Kommerz,
Campus Verlag GmbH, Frankfurt/Main, 2005, str. 473
Sport i politika su oduvek bili usko povezani, ta veza see jo od antikih vremena. Jo u periodu kada je sport tek nastajao i postepeno poeo da se razvija u drutveni fenomen koji nadilazi samu ljudsku potrebu da se bavi zikom aktivnou i
igrom, politiari, vojskovoe i dravnici su pokuavali da ga iskoriste za svoje potrebe.
Era ideologije nacionalsocijalizma u Nemakoj i Evropi nije bila izuzetak. Olimpijske
igre odrane u Berlinu i Garmi-Partenkirhtenu 1936. godine pokazale su da je zika
kultura u nacistikoj Nemakoj bila u funkciji politike i propagande. To navodi na pitanje
u kojoj meri su predstavnici samog sporta, sportisti i sportski funkcioneri, podravali
nacistiki reim i mogu li se smatrati delimino odgovornim za sve zloine koje je taj
reim poinio.
Tema odnosa izmeu totalitarnih ideologija i sporta privlai veliku panju istraivaa u poslednje vreme, posebno u Nemakoj, gde postoji i veoma jak pritisak javnosti, kako naune tako i ire drutvene, da se objektivno istrae sve okolnosti nastanka,
delovanja i uticaja monstruozne ideologije nacionalsocijalizma na drutvene strukture.
Podrku istoriarima, sociolozima i antropolozima u njihovim istraivanjima daju i
dravne institucije Nemake, a u sluaju kada se prouavaju veze sporta i politike u Treem rajhu, veliku podrku pruaju i sportske institucije i savezi. Tako je i Nemaki fudbalski savez (Deutscher Fuball-Bund) 2001. angaovao istoriara Nilsa Havemana da
napie jednu sveobuhvatnu istoriju nemakog fudbala i Nemakog fudbalskog saveza u
periodu izmeu 1929. i 1945. godine, stavljajui mu na raspolaganje sve svoje resurse i
kompletnu sauvanu arhivsku grau. Rezultat istraivanja je monograja Fuball unterm
Hakenkreutz. Der DFB zwischen Sport, Politik und Kommerz (Fudbal pod kukastim
krstom. Uticaj sporta, politike i komercijalizacije na Nemaki fudbalski savez), koja je
objavljena u Frankfurtu na Majni 2005.
Nils Haveman (Nils Havemann) je roen 1966. godine. Studirao je politike nauke, romanistiku i istoriju u Bonu, Parizu i Salamanci. Doktorirao je 1996. na Univerzitetu
u Bonu, a disertacija se odnosila na planove nemake spoljne politike prema paniji.
Radio je u Nemakom istorijskom muzeju u Berlinu (Deutsches Historisches Museum) i
kao predava na Univerzitetu u Majncu (Johannes Gutenberg-Universitt Mainz). Danas
radi kao predava na Odseku za savremenu istoriju Univerziteta u tutgartu (Universitt
Stuttgart).
Knjiga je podeljena na osam velikih poglavlja koja su hronoloki koncipirana.
Kritiki aparat se nalazi na kraju svakog poglavlja a ne na dnu strane, to u odreenoj
meri oteava samo praenje teksta. U uvodnom poglavlju (930) Haveman daje obrazoenje povoda i ciljeva svog istraivanja, posebno zbog toga to je u nemakoj javnosti
pokrenuto pitanje odgovornosti odreenih institucija, pa i samog Nemakog fudbalskog
saveza za irenje i poularizaciju ideja nacionalsocijalizma. Kontroverze po tom pitanju
nisu istraivane ve problemi gurani pod tepih i zbog takvog stava Haveman otro kritikuje Nemaki fudbalski savez. U tom kontekstu, on takoe naglaava koliki je bio
znaaj fudbalskog sporta u Nemakoj 30-ih godina 20. veka. Autor navodi podatke da je
186
Nemaki fudbalski savez 1932. imao vie od milion lanova koji su bili organizovani u
priblino 8.600 fudbalskih klubova, da je broj registrovanih fudbalera godinje proseno
rastao za oko 40.000 i da se svake godine igralo oko 700.000 fudbalskih utakmica.
U prvom poglavlju (Der Grndungsgeist des DBF: Grsse, Einheit, Macht und
Prosperitt im Namen der Nation, 3063) autor, pre svega, pie o razvoju sporta i kulture
zikog vebanja i obrazovanja u Nemakoj u prvoj polovini 20. veka. Veoma detaljno
prati razvoj Nemakog fudbalskog saveza od osnivanja do 1929. godine, sa posebnim
osvrtom na militarizaciju Saveza u periodu Prvog svetskog rata i kasniju, transformisanu
ulogu u periodu Vajmarske republike.
Drugo poglavlje (Der DBF und der Aufstieg des Nationalsozialismus (1929
1933), 63102) posveeno je u najveoj meri delovanju najuticajnijih ljudi Nemakog
fudbalskog saveza Feliksa Linemana (Felix Linnemann) i Georga Ksandrija (Georg
Xandry) i njihovim vezama sa politikim i ekonomskim strukturama Vajmarske republike, ali i sa politiarima pripadnicima Nacionalsocijalistike nemake radnike partije
(NSDAP), koja je tada bila u velikom usponu. Poseban osvrt u ovom poglavlju Haveman
daje na udarac koji je svetska ekonomska kriza zadala nemakom sportu, podrivajui
materijalnu osnovu fudbalskih klubova i samog Nemakog fudbalskog saveza. Loa
ekonomska situacija je produbila krizu u odnosima izmeu igraa i klubova, koji su se
sporili oko stare odluke vladajuih struktura po kojoj se fudbal u Nemakoj smatrao
iskljuivo amaterskim sportom. Po tim pravilima, fudbaleri nisu smeli da primaju platu
kao naknadu za utakmice koje su igrali. Ekonomski krah i nemogunost velikog broja
fudbalera da se izdravaju naterali su igrae da se otvoreno pobune i zahtevaju uvoenje
profesionalizma. Oslabljen unutranjim sukobima, Nemaki fudbalski savez doekao je
dolazak nacista na vlast 1933. godine.
Dejan ZEC
(19102010) III,
,
, , 2010, . 1067

,
. ,
, ,
, , .

,
, . , , , , , ,
,
.
187
1/2012.
,

.

.
,

.
, 1910. , o
, 2010. .
,
.
1912.
, (, ,
) . , , , 1932. 1960. 1994. .
, 1577 2081 33 , 102 (28 , 38 36 ).
,
,
1984. 1979.
.
, ,
1067 . ,
, , . , , , , , - , , , . , . ,
.

.
, , , , , , , , ,
188
, , , , ,
, , , , , , , , , .

.

.
(. 1434) .
1896. .
19.
. 1896, 1900,
1904. 1908. ,
,
-. (. 52
57) (. 5863). 6375.
1912.
( )
1920. ,
. , 122. , ,
, , .
,
, ,
. 7681.
.
, - 1936. (. 122169).

.

, () .
,
.
, .

1948, 1952, 1956, 1960, 1964, 1968, 1972, 1976.
1980. .

189
1/2012.
1984. (. 508538).
, ,
,
1959. ,
,
.
:
,
.
(. 5381056)
, , ( 1984, 1988,
1992, 1994, 1996, 1998, 2000,
2002, 2004, 2006, 2008. 2010. ),
.
. (. 576588)
(.
746753). ,
, .
,
, .
, : ,
,

. ,
.
,

, , , ,

.
,
- .

190
,
.
19451960,
, , 2011, . 359
, , .
/ .
: 19441952 (2004) : 19501960 (2010), 1960. .
. , (
19451960),
( 19451960), , ( 1956
1960). ,
, .
, 1954. .
.
19451960 (. 2144)
, .

. ,
.
,
. ,
,
, .
,
, . ,
,
.

19451960 (. 45164), , .
-
191
1/2012.
,
. 1945. ,
, 1948. . ,
,
.
(19471948).

, . ,
,
-.
, .
40-
, .
, .
. ,

.
, ,

.
.

,
.
,
, . ,
, .
,

.
( , , , -,
).

. , , ,
,
.
,
. , ,
, .
192
19451960
(. 165222).
, , . .

,
-, .
, , , . ,
,
.
,
. ,

.
,
19521954.
(19501955), .
( 19561960, . 223302)
.
-, , , , , , , ,
.
. . ,
,
.

.
,
. , ,
, .
, .
. 1945
1960 .
,
. , , . 1960.
193
1/2012.

, .
,
.
,
.

,
;
19411944,
, 2011, . 868
19411944.
.
,

.
(. 19181944; .
, 18351951 . 19391943), .
19411944 ( 1998)

.

19411944. , ;
19411944 .
(1947) 1971. , 1981. .
2007.
.
. ( ), .
,
. , ,
.
; 19411944

.
194
, .
, : (19411944),
(19411944), (1944
1951), (19461953) (19371949).
, :
. :
, , , , , , , ,
. ,
.
( ), .
; 19411944
, .
. , ,
. : 19411942 (. 19148) ,
. . , , .

.
: 19431944
(. 149256) ,
. ( ,
)
, ,
- .
( ) :

.
195
1/2012.
: , -
(. 256304)
.
,
,
.
.
: , (. 305600)
, .
, ,
, , , , ,
. ,

,
.
. :
, ,
.
(. 635820)
, , . . .
. 300 , .
;
19411944 . ,
,
, . ,

,
19411944.
. ; 19411944
,
.

196
Zoran Janjetovi,
U skladu sa nastalom potrebom...
Prinudni rad u okupiranoj Srbiji 19411944,
INIS, Beograd, 2012, str. 221
, ,
.

: :
19411944 ( . . , ,
2011), ( . , , 2011),
( . , , 2011),
19411944 ( . , , 2009)
.
19411945. .

... 19411944.
(1967)
, 1994. .

, .
- .
.
, .
(
)
( ),
, () ().
, , (
, , 2002.
, , 2010), ( 19411944, , 1989) . .
, , .
...
19411944 22 , ,
.
197
1/2012.
(. 1351) -

.
,
, ,
.

1941. ,

.
,
.
,
.
(. 55209) . ,
.
,
.
:
. (),
,
, . , ( ).
,

, - .
.

.
,
,
.
,
,
,
198
.
, .
, ,
.

. ,

. ( , ) ,
.
, , - . , , .
, ,
. (. 209214).
... 19411944. 300 .
.
. .
, . ,
19411944. .

(
), .

199

Scientic events
,
, /
Information on Conferences, Workshops and Symposia

European History Forum: Divided memories.
70 years after the German attack on the Soviet Union and Yugoslavia:
German, Eastern and Southeast european historical discourses
, 34. 2011.
3. 4. 2011.
, (Heinrich
Bll Stiftung) ().

,
,
, , , ,
, ,
,
.
, , .
, ,
. (shbowl) ,
.
, (Walter Kaufmann)
,
: Presentation and discussion:
From 22 June 1941 to 23 August 1939: developments, trends and problems of a culture
of remembrance in Europe,
, : 1941: What central motifs characterise
the national cultures of remembrance? Which omissions? Which taboos?, Truly remembering: which elements are or would be key to dealing openly with 194145
in Russia, Ukraine, Serbia and Germany? What research would be necessary to achieve
201
1/2012.
this?, Places of remembrance? How could they be shaped?

: On the (im)possibility of shared remembrance. 70
years after the German invasion of the Soviet Union and Yugoslavia
. ,
,
:
( ), (, ), , , ( , ), ( Charkiw),
Felix Ackermann ( ), Jrg Morr (German-Russian
Museum Berlin Karlshorst), Tomas Lutz (The Topography of Terror Foundation, Berlin),
(Web , ), Gerd Koenen (
), (, ), Rafal Zytyniec (Center for Historic Research Berlin of the Polish Academy of Sciences) i ( ). , .

( ) (
).

, :
Research projects/publication ideas, NGO collaboration, Places of remembrance.
, -
(German-Russian Museum in Berlin-Karlshorst).

.
.
, ,

,
.
.
,
, ,
.

, , 15. 2012.

, ,
,
202
, . ,

. , , 15. 2012.
(Filozock fakulta Masarykovy Univerzity v Brn)
(Filozock fakulta Univerzity Karlovy
v Praze). (stav slavistiky FF
MU). ,
17. .
(Vclav tpnek), (Pavel Krej) . (Ladislav Hladk) :
(Petr Stehlk), (Aloisie Zmekalov),
(Marija Mikeska upicov), (Marie Zoufal)
(Milan Strmiska).
(Katedra jihoslovanskch a balkanistickch studi)
(stav svtovch djin FF
UK) . (Jan Pelikn) , (Ondej Vojtchovsk),
(Ondej la), (Elika Mlynrikov),
(Pemysl Vin), , (Samuel Bene),
(Matj Bl) .
,
.
, .

2011.

- , . : , Bosna, Zach a Garaaninovo Naertanije: k
nkterm aspektm programu srbsk nrodn politiky z roku 1844 (, :
1844. ), , Hrvatska revija chorvatsk emigrantsk
asopis a jeho literrn a dokumentrn hodnota ( ).
, ,
,
19. 20. .

,

. , U pa,
.
203
1/2012.

, , 17. 2012.

.

.
,

, The
New School 17. 2012. ,
.
- , , -,
, (Anna Di Lellio),
,
. (Di Lelio, Ana, Bitka na
Kosovu u albanskom epu, Biblioteka XX vek: Knjiara Krug, Beograd 2010),
.
,
,
.

, ,
, , , ,
, .
, , , . ,
.
.
,
.
, . ,
, , .
, ,
.
204

www. inis@bgd.co.rs

.
.
(
) ,
. ,

.
, ,
e-mail: inis@ptt.rs

.
.
,
.
100 , 250
. 25 (1800 ),
. ( , , ),
. (, , )
MS Wordu
MS Wordom MS Word .
Times New Roman, 12, 1,5.
, , 10,
. .
.
:

11
11000
: inis@ptt.rs
205
2006. ,
.
,
.
.
( )
.
,
: ( )
: italic ()
( ):
: italic ()
: italic ()
. .: italic ()

, 19181941, IIII,
, 1997, . I/235.
, . 44.
, ,
, ,
19551956, , 14/1998, , 1998, . 2360.
. , , , VI, 12,
, 1940, . 9.
. , . ., . 10.

, (19181945),
19. 20. , 2,
, , (. ), , 1998, . 3641.

( ),
, . 25.
, ( , ), 130-783-1259.

, , 7, , 1968, . 529.
World Wide Weba

Carrie Mc Lauthlin, The Handmands Tale in the context of the USSR, Section 18,
2003, www.y.arizona.edu
: .
206

, 11
:

:

:
, 76
:
300

Токови историје 1 2012

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Токови историје 1 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1/2012.

Radoslav Gruji on Transfer of Serbian Holy Relics from the

Mr Vladimir Lj. CVETKOVI

Reviews and Critiques

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG

Ogist Goven i francuski faktor u srpskoj i

da je Francusku i Srbiju na jugoslovenskom projektu spojila saglasnost njihovih

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

Istraivanje i predstavljanje Ogista Govena u naoj istoriografiji vodi nas

Andrej Mitrovi, Jugoslavija na Konferenciji mira 19191920, Zavod za izdavanje udbenika

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

prostorom od kraja 18. veka pa sve do sredine 20. veka. Pokuana je da se

Prva je o francusko-srpskim odnosima pisala Ljiljana Aleksi-Pejkovi u knjizi Odnosi Srbije

Ogist Goven (18611931) : formiranje i karijera

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

da su delovali u nauci kao istoriari-slavisti ili antropogeografi, ili u publicistici

intelektualnih i drutvenih nastojanja, i obrnuto. Slovenski svet na jugoistoku,

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

za istorijska istraivanja francuskog evropskog jugoslovenskog projekta je

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

Novinarsko-publicistiku karijeru zapoetu 1889. prekinuo je 1903, ali

M. Ekmei, nav. delo, str. 219.

Ogist Goven: jugoslovensko pitanje iz dana u dan

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

A. Gauvain, La question ..., p. 56.

se da je iza svakog iskaza, zakljuka stajalo minuciozno, do u detalje, poznavanje

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

Isto, poglavlje pod naslovom Les Bosniaques et les Herzegoviniens, p. 2530.

A. Gauvain, nav. delo, p. 5571.

AUGUSTE GAUVAIN I OTVARANJE JUGOSLOVENSKOG...

Auguste Gauvain and the Opening of the Yugoslav Question at the

Augiste Gauvain, a French journalist and publicist, French representative

, , 5, . 300, 303, 311,

. , - [1975], . 283, 285.

() - 1. 1948, 16. 1960. (. , : . , , , , 2005, . 710).

. . , 18691958, [1991], 12, . 765; . ,

The Question of the Initiator and Founder of

Analiza predistorije diplomatskih odnosa Kraljevine Jugoslavije i Grke

POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...

stvenih teritorijalnih ciljeva na raun one druge, u jednoj kompleksnoj situaciji

D. I. Korandis , , , / 1968, str. 375.

potpisivanje protokola izmeu grke i bugarske vlade predstavljalo neposredan

POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...

razuma na zasedanju grke skuptine 25. avgusta 1927, dr Vojislav Marinkovi

Times, 24/11/1927 u A. Koulas, nav. delo, str. 212.

izazovi,21 koji su samo uveali zabrinutost grke strane uslovljavajui zahlaenje

stvaranje srpsko-grko-bugarskog sporazuma, kao protivargumenta za sklapanje dogovora samo

POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...

Kao nepokolebljivi zatitnik grko-srpskog saveza, premijer Venizelos je

K. Svolopoulos, nav. delo, str. 137139.

paralelno iznosio i stav Nastasijevia, predstavnika srpske strane, koji je delio

GMIP, 1928, 15. 4, , Le Progress, Cordiale Manifestation

POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...

izmene u srpskoj politici naspram Grke, pozitivno ocenjujui inicijativu za

GMIP, 1928, 15. 4, , ,

solinijevom timu. Grka, ba kao i Jugoslavija, malo je panje obraala na

V. Vinaver, nav. delo, str. 135.

POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...

A.B., 51, , 26, 28 29 1928.

Paljivo pratei efekte nove grke spoljne politike, grki diplomatski

GMIP, 1928, 14. 1., /5/1, , , 1/10/1928.

POTPISIVANJE JUGOSLOVENSKO-GRKOG PROTOKOLA...