Jus Romanorum

E DREJTA PERSONALE,
E DREJTA PRONSORE DHE
E DREJTA KONTESTUESE

Jus quod ad personas pertinet apo e drejta q i

prket personit (e drejt personale), sht ndar n
dy grupe themelore:
N rregulla juridike q rregullojn shtjet e
zotsis juridike dhe t veprimit t subjekteve t
drejtsis si pjesmarrs n jetn publike dhe
private t Roms dhe q zhvillohet jasht kuadrit t
familjes.
N rregulla juridike q rregullojn pozitn juridike
t personave t ndryshm brenda familjes romake.

Nga ky aspekt edhe sot e drejta personale ndahet:

e drejta statusore
e drejta familjare

Zotsia juridike dhe e veprimit:

CAPACITAS JURIDICA-zotsia pr t qen titullar i
t drejtave dhe detyrimeve
CAPACITAS AGENDI-zotsia pr t ndrmarr
veprime

Status civitatis ftohej me:

t lindur, (jus sanguinis) ose
natyralizim, (naturalisatio)
T drejtn e jets dhe t statusit t qytetarit romak
e fitonin madje n astin e lindjes fmijt e
martess s qytetarit romak me qytetaren romake,
fmijt jolegjitim t qytetares romake, si dhe
fmijt e lindur t gruas, e cila n momentin e
lindjes gjendej n skllavri, dhe q gjat kohs sa
ishte shtatzan gzonte t drejtat qytetare bile pak
koh, (favor libertatis).

Kishte raste t rradha kur fmija i lidhur i qytetares

romake, q ishte e martuar me ndonj pelegrin i
cili nuk gzonte jus connubii, merrte pozitn e
peregrinit.
Zotsia juridike e fmijs s lindur niste n
momentin e prfundimit t lindjs.
Personat q nuk lindnin si qytetar t Roms, mund
ta fitonin statusin e qytetarit romak nprmjet t t
ashtuquajturit natyralizim.
Natyralizimi mund t ishte privat ose publik.

Natyraizimi privat, i personave t lindur pa

status qytetari i lejohej do pater familiasi

apo shefit t familjes romake me adoptim
(marr fmijn dhe e bj djal a vajz n
shpirt) t personave alieni juris,ose nprmjet
t adrogimit t personave sui juris. Efekt t
natyralizirnit kishte lirimi nga skllavria.

Natyralizimi publik/ me vendim t organeve

shtetrore (konsujve, pretorve, drejtuesve t
provincave, princepsit dhe perandorit), mund t
ishte ose i rregullt ose i jashtzakonshm.
Natyralizimi i rregullt u lejohej personave q i
plotsonin kushtet e parashikuara, kushtet ishin
m t buta pr personat n pozita latinsh, dhe
pak m t ashpra pr personat n pozita
peregrinsh.
Natyralizimi i jashtzakonshm u lejohej ose
individve q kishin merita t jashtzakonshme pr
Romn ose tr qyteteve dhe disa popujve.

Marr n prgjithsi, gjat zhvillimit te shtetit

romak doln nj varg autorizimesh publikojuridike dhe private-juridike.
Jus conubi, ose e drejta pr t lidhur martes,
Jus commerci, ose drejta pr prdorur institucionet
e t drejts romake.
Jus suffragii, ose e drejta aktive e vots, si e drejt
e veant e qytetarve romak.
Kjo konsiderohej edhe e drejta e t ashtuquajturs
trianomina.

Prve kufizimeve t zotsis juridike t shtresave,

ekzistonin edhe kufizimet e veanta nprmjet t t
cilave brendia e t drejts s qytetarit te kategorive
t caktuara t personave apo qytetarve individual,
bhej edhe m e ngusht.

Ekzistonin kufizimet e prgjithshme pr gra, pr

personat alieni juris dhe pr pagan,pr heretik.
Grat ishin prher gati, pa asnj t drejt t
pjesmarrjs aktive n jetn politike.

Personat alieni juris, apo personat q jetonin nn

pushtetin e shefit t familjes, nse ishin meshkuj
t rritur (puberes), gzonin t gjitha t drejtat
politik t rendit t tyre shoqror, mirpo gjat
jets s shefit t familjes, gjer n t drejtn
klasike, nuk kishin jus commerci. Prej periods
klasike e kndej ju njoh gradualisht edhe kjo e
drejt por m kufizime.

Personat in mancipio ,ishin personat alieni juris

t cilt patrer familias i shitnin nprmjet t
mancipimit, zakonisht gjat kohs s nj lustrimi
(koha prej 5 vjetsh), me kusht q prej
mancipatarit t cilit ja kishin shitur, t merrnin
kundrshprblimin pr punn q do t kryenin
personat in mancipio n shtpin e patronit t ri.
Auctorati (gladiatores) ishin personat q i
betoheshin organizatorit t lojrave publike se do
t luftojn sipas urdhrit t tij dhe sipas t gjitha
rregullave t luftrave gladiatore.

Kufizime t pozits juridike t atyre q ishin

nxjerr nga robria (ad hoste redempti). Kta e
paguanin shum parash. Romaku i nxjerr nga
robria gjendej n pozit shum t ngjashme me
pozitn e personave in mancipio.
Rastet tjera t humbjes s disa t drejtave- civile
parashikoheshin si sanksion pr shkak t sjelljes
s disa personave e cila sipas vlersimit t
opinionit publik ose sipas dispozitave kategorike
juridike shnohej e palejueshme dhe e
pandershme.

Personae intestabiles,
ata q kishin refuzuar t dshmonin at q kishin
dgjuar, dhe jus commerci-in e kishin mjaft t kufizuar.

Nota censoria,
qytetart t cilt me sjellje morale apo nga moskujdesi
ndaj pasuris shtetrore shmangeshin nga pikpamjet e
drejta t moralit dhe t detyrimeve.

Persona infam,(t pandershm)

konsideroheshin qytetart q kishin br ndonj pun t
pahijeshme n baz t s cils ipso jure, me vendimin e
gjyqit ishin njollosur, si t pa denj pr disa t drejta.

sipas infamia juris personat e pandershm

humbisnin autorizimet publiko-juridike.
Ndahej n:
Infamia immediata ose pandershmria direkte
bhej ipso jure n raste t bankrotimit t rrem,
t bigamis, t rimartess s gruas para kalimit
t afatit, t parashikuar pr zi etj.
Infamia mediata ose pandershmria indirekte
ishte pasoj e vendimit pr deliktet si dhe pr
vendimet nga marrdhnjet e tutoris.

Statusi i qytetarit romak humbte pr shkak t

vdekjes:

NATYRORE apo
CIVILE.

Vdekja natyrore, vinte kur shuheshin shenjat

e fundit t funksioneve fiziologjike t
organizmit t njeriut. Megjithat, n rastet e
trashgimit zotsia juridike e t vdekurit (de
cujusit) vazhdonte gjersa trashgimtart e
thirrur n rregull, t mos e pranonin,
trashgimin.

Vdekja civile, apo humbja e t drejtave civile t

personit t caktuar mund t shkaktohej nga nj
varg i tr ngjarjesh a faktesh juridike relevante t
cilat n t drejtn romake u ndan n dy grupe
themelore:
N fakte q sillnin capitis deminutio maxima ose
humbjen e statusit t qytetarit dhe lirin, dhe
N fakte q sillnin capitis deminutio media ose
humbjen e statusit t qytetarit pa e humbur lirin.

Capitis deminutio maxima bhej kur qytetari romak

zihej rob nga ana e armikut, kur qytetari romak shitej n

skllavri si dhe n rast t shqiptimit t dnimeve t
prjetshme me pun n xeherore ose me luft me bisha.

Capitis deminutio media bhej kur qytetari romak

transferohej n nj komun latine apo peregrine, kur
kalonte n ann e armikut etj.

Rikthimi i statusit t qytetarit, institucioni:

jus postlimini, lejohej ekskluzivisht me vendimin
e organeve kompetente shtetrore.

a) Latint, t drejtn e qytetarit e fitonin kur

transferoheshin n Rom me kusht q n komunn
e tyre t lindnin bile nj djal. Ata kishin t drejt
t prdornin vetm jus commerci ose t drejtn q n
transaksionet pronsore t prdornin juris civilis.
b) Peregrint, mnyra themelore q peregrint t
fitonin statusin e qytetarit, ishte mshira (beneficium)
e organeve shtetrore romake.

Njra nga rregullat themelore t s drejts romake

thoshte: servile caput nullum jus habet, skllevrit
nuk kan kurrfar t drejtash. Skllevrit nuk
trajtoheshin si njerz, por si RES apo si sende q
flasin. Si objekte t drejtsis, skllevrit gjendeshin
nn pushtetin e pakufizuar t patronit.
Burimet e skllavris ishin:

robrit e lufts,

skllavrimi i vet qytetarve, (pr mos pr

mosprmbushje te detyrimeve ushtarake,shpallja e
personit q nuk i kishin kryer n mnyr lojale dhe
me koh detyrimet kontraktuese etj).

Vdekja, ishte ngjarje natyrore juridikisht relevante

cila e anulonte marrdhnjen skllavrore.
Skllavria mund t shuhej edhe me disa fakte t tjera relevante juridike:

Ikja e sllevrve nga territori Romak,

Lirimi i skllevrve, q:
- tregonin dhe zbulonin vrassit e patronve t tyre,
- lirimi i skllevrve t vjetr dhe t smur dhe
- skllevrit q kishin merita t veanta pr Romn.
manumissio testamento , lirimi vullnetar i skllevrve:,
sipas dshirs s fundit apo testamentit, dhe
manumissio censu, evidentimi i skllavit n regjistr si
obligues ushtarak dhe tatimor.

do person fizik t cilit i njihej zotsia juridike

(capacitas juridica) nuk kishte edhe zotsin e veprimit
(capacitas agendi) apo zotsin q n emr t tij dhe
pr llogari t tij t lidhte pun juridike e q
personalisht t prgjigjej pr veprimet e bra
antiligjore (deliktet).

Mungesa e zotsis s veprimit zvendsohej me:

Institucionin e TUTORISE, te ata persona t cilt
natyrisht as q mund t ishin t zot t vepronin (t
miturit dhe grat) dhe me,
Insitucionin e KUJDESTARISE te personat t cilt duhej
kishin zotsi veprimi, mirpo kt cilsi e kishin humbur
pr shkak t metave personale (personat t rregulluar
psikikisht, batakinjt, personat me t meta serioze fizike
etj).

Si t mitur ose impuberes trajtoheshin t gjith

personat meshkuj dhe femra q nuk kishin
mbrrijtur shkalln e pubertetit apo t pjekuris
seksuale.
Pjekurin seksuale apo pubertetin e do personi
mashkull duhej vrtetuar individualisht, ndrsa pr
femra ekzistonte supozimi juridik se piqen n
pikpamje seksuale kur mbushin moshn 12
vjecare dhe q n at moment bhen t afta pr
martes. (nubiles, viri potentes).

infantes , gjer n 7 vjet. N kohn e infancias nuk

kishin fare zotsi veprimi.

impuberes infantia majores, pas 7 vjetve t jets,

t miturit prbnin grupin e personave t quajtur

(personat e mitur t dal prej fminis).
Zotsia, juridike e impuberes infantia majores
ishte e kufizuar:

t drejt t lidhnin pun juridike me t cilat prmirsonin

pozitn e tyre ekonomike ndrsa nuk kishin zotsi
veprimi pr punt juridike me t cilat do ta keqsonin
pozitn e tyre. N pikpamje penalo-juridike dhe
deliktore nuk prgjigjeshin infantes dhe t miturit
e vegjl.

FEMRAT SUI JURIS, pas plotsimit t moshs

dymbdhjetvjeare liroheshin hga tutoria mbi t
miturit. Kjo nuk dot thoshte se n at
moment fitonin zotsirn e plot t veprimit.
Femrat ngelnin me zotsi t kufizuar veprimi dhe
hynin nn pushtetin e tutorit mbi grat madhore
tutor mulierum. Kjo zgjidhje e s drejts romake
ishte fryt i pikpamjes primitive se grat jan t
paafta pr ta kuptuar rndsin e veprimeve t
veta, mirpo ne perodn postklasike grat u
barazuan me meshkujt.

Personat fizik t ngelur mbrapa n zhvillimin

psikik pr aq sa nuk mund t kuptonin rndsin e
veprimeve t tyre, nse kjo gjendje e tyre prcillej
me shenja t dukshme t:
marrzis , dementia, amentia, ose t
molisjes, furor,
zhvisheshin nga zotsia e vprimit gjat kohs s
smundjes. Kur rregullimet e ktyre perlonave
shfaqeshin koh pas kohe, n kohn e qetsimit
(lucida intervalla) kishin zotsi t plot veprimi.

Meshkujt mund t fitonin zotsin e plot t

veprimit kur mbushnin 20 vjeare.
Femrat (grat), kufiri i poshtm ishte n raste
t rralla mosha 18 vjeare.
Batakinjt, zotsi t kufizuar veprimi kishin
t ashtuquajturit batakinjt ose prodigjit, apo
personat q pa arsye shkaprderdhnin trashgimin
e gjyshit dhe kshtu rezikonin ekzistimin e
familjes.

Personat juridik sipas drejts romake:

bashksit e njerzve

masat e sendeve
t cilve u njihej statusi q t ishin titullar t t
drejtave dhe detyrimeve (zotsia juridike,
subjektiviteti juridik) dhe q me ndihmn e
organeve t tyre t shprehnin vullnetin duke hyr
n marrdhniet juridike midis tyre dhe me
personat juridik (zotsia e veprimit).
Teoria e personave juridik nuk ishte prpunuar
n t drejtn romake q nga koha e lasht, as n
kohn klasike, dhe as n kohn postklasike.