Professional Documents
Culture Documents
Vocabulario Purepecha
Vocabulario Purepecha
Vocabulario Purepecha
DEL
IDIOMA PURPECHA
Maxwell Lathrop
Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Hidalgo 78, Colonia Nio Jess
14080 Tlalpan, D.F. , Mxico
Tel. (55) 5573-2024
2007
ii
CONTENIDO
Introduccin a la segunda edicin...................................................................................... iv
La escritura del purpecha ...................................................................................................v
PURPECHA ESPAOL ................................................................................................1
ESPAOL PURPECHA ..............................................................................................19
iii
iv
Escritura reciente
aa
ee
k
ng, nk
nh
p
rh
t
ts
x
Escritura original
k', k
g, k
p', p
t', t
ts', ts
AFI
a
e
k
, k
t
ts
Vase el artculo de Joe Benton, How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies
for indigenous languages of Mexico, que est disponible en el sitio de internet del ILV-Mxico
(http://www.sil.org/mexico/ilv/L001a-ILVOrto.htm), especialmente la seccin 3.1 (Linguistic
Orthographies).
palabras. Esperamos que la transcripcin usada en esta edicin sea til, pero de ninguna
manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purpechas mismos quienes
deben decidir cmo desean escribir su propio idioma.
Adems de haber ajustado las letras, tambin hemos ajustado el uso del acento
grfico para que corresponda ms al sistema propio del idioma purpecha. Es decir,
puesto que normalmente se acenta la segunda slaba de la palabra, solamente hemos
indicado el acento con tilde cuando se acenta otra slaba, mayormente la primera.
vi
Purpecha Espaol
andangutani [andagutani] acabalar,
completar
akamba maguey
ambakiti bueno
ambamandini amanecer, esclarecer
anhejchakuarhini [aejchakuaini]
antojarse
antsijkuni estirar
antsitani jalar
antsikuni arrastrar
aparhikuarhini [apaikuaini] hacer calor
apopu chayote
anchperata mandado
andajpinuni nacer
arhintani
Purpecha Espaol
chekakua canoa
chekamiti espina
cherani asustar
aspiti sabroso
atajperani pelea
chinini arrugarse
atantani pintar
atarantani vender
atarhini [ataini] embarrar, untar
chkrani aflojar
chkuanderakua mentira
chkuanderani mentir
chkuanderari mentiroso
chkurhini [chkuini] picar
auani conejo
chchu langosta
Ch
cha ustedes
chanoata granizo
Espaol Purpecha
ikiani
Ch
chanani jugar
chanarakua juguete
chatarani machucar
cherapiti spero, rasposo
chti cola
i este
iajchakua almohada
iaminduecha todos
echerindu suelo
eiakuni ofrecer, prometer
iauakua hielo
jpu cabeza
ekuakuni doblar
enandi guayaba
eperuni lazar
ichapani acostar
ichapini acostarse
erakuni escoger
ichuki plano
eramarhaskutani [eramaaskutani]
iluminar, alumbrar
ichuskuta tortilla
skua ojo
ijada ahijada
ikiani enojarse
ikiani exeni
Purpecha Espaol
inchani entrar
s [s] as
incharini adentro
inchatiru tarde
inde se
itukua sal
itumiti salado
intskuntani entregar
iondani tardar
itsukua leche
itsutani fumar
iuikua lea
iuini lear
iunuri curva
isti largo
iotati alto
irekani vivir
irepita cuatrocientos
ireta pueblo
Espaol Purpecha
jimbanhi
jarhakuni [jaakuni] excavar
jatani montar
jatatsikua cama
jatiri grande (de edad)
jatirini edad madura (tener)
jacha hacha
jajchutakua calzones
jatsikuni poner
jjki mano
jatsirani echar
jajkundiri apestoso
jeiaki ratn
jeiaki iuiri rata
jnchekua temblor
jncheni temblar
janintserakua llovizna
jantsiri pie
ji yo
jantspini servir
jikikua hipo
jikuani baarse
jimajkani entonces
jpu nixtamal
jimbo
Purpecha Espaol
jukakuarhini [jukakuaini] ponerse (as
mismo)
jimbo por
jimini all
jukari demasiado
jukarini puesto
jukskani sembrar
jini all
jkua tos
jirejtani respirar
jni toser
jiskani esconder
jupani lavar
jupikani agarrar
jurajkuni dejar
jiuani vomitar
jo s
jokuni amarrar
jurhiakua [juiakua] de da
jurhiatikua [juiatikua] da
jurhimberantani [juimberantani]
enderezar
juruncha agachado
jsku estrella
jua jua arhini [aini] ladrar
juni traer
juantskuastani [juantskuastani] darle
vuelta, voltear
ka y
Espaol Purpecha
kuanini
karhamakua [kaamakua] subida, cuesta
arriba
katamba lengua
kamachani abrazar
kauini emborracharse
kamata atole
kauicha borracho
kambanu campana
kndi sordo
kekua escalera
kanguarhinhantani [kaguaiantani]
renacer
ktsikua abajo
kni cundo?
ktsimakua bajada
kojti ancho
kantsperata deuda
kki sapo
kantspini deber
kapindikua obscuridad
kapindu en lo obscuro
kntperata gracia
kujchakuni librar
kujpini defender
karani escribir
karari escritor
kuakarani mojar
kuakari mojado
kuanitani
Purpecha Espaol
kunguarhini [kuguaini] juntarse
kuanitani prestar
kuntani encontrar
kupanda aguacate
kuparhatani [kupaatani], kurhutani
[kuutani] agregar
kurhajkuarhini [kuajkuaini] pedir
kurhandini [kuandini] or, escuchar,
entender
kuaras [kuaras] pato
kuarhaakuni [kuakuni] convencer
kuatantani aburrirse
kuatapiti blandito
kurucha pescado
kurucha pimani pescar
kuatarani cansarse
kuti gemelo
kuruku guajolote
kuatsita excremento
kuskani sonar
kchi puerco
kuechenda saliva
kustani tocar
kuenta ni contar
kutsari arena
kuenta ri contador
kmu tuza
kamanharhintskua [k'amaaintskua]
culpa, pescado
kunajkani tragar
Espaol Purpecha
kutitsini
kuanhaskuntani [k'uaaskuntani] regresar,
devolver
kameri amargoso
kamukua cntaro
kuanikuni tirar
kuarani roncar
kuarapu alacrn
kuaunchini aullar
kuengua [k'uegua] garganta, laringe
kuetsaperakua pesa
kuetsaperani pesar
kuetsapiti pesado
karhintani secarse
kuinchikua fiesta
kri grande
kuitsiki zorrillo
kumbunharhikua [k'umbuaikua]
cachete
kuratsikua vergenza
kurhanguarhini [k'uaguaini] preguntar
ma, maechakua
Purpecha Espaol
misitu gato
miskuarhita [miskuaita] tristeza
mtakua llave
mtani abrir
manamani batir
manamatarakua batidor
moantani arrepentirse
mjtakuni cambiar
mndani vaciar
motsini mudarse
mtakuni pegar
murutani arrancar
mtakata pegado
mteru otro
meremerejkuni brillar
mini pensar
nakinterku cualquiera
mitani acordarse
miiuni contar, conocer
miiuri contador
nani dnde?
mkua tapn
nanina cmo?
nanita abuela
ne quin?
niarani llegar
ninirani madurar, cocer
mintsita corazn
nirani ir
no isti corto
10
Espaol Purpecha
pirenchi
parakata mariposa
no ssi ri impo
nombe nada
patani apagar
ntki todava no
patsani guardar
perejkuni voltear
perents jukua [perents jukua] tosferina
petani sacar
petantani expulsar
pexu kua [peu kua] espalda
piani comprar
piiuni desgranar
pimbinhas [pimbias] limpio, santo
pmbini acompaar
pmpiri compaero
pmu palma
pndi sordo
pindani espiar
pnts, pntsta [pints, pintsta] espiga de
maz
ppi jemba hermano
pirekua cancin
pirenchi hermana (de hombre)
11
pireni
Purpecha Espaol
pangua [p'agua] escoba
pireni cantar
pireri cantador
pikuni cortar
pikuntani cosechar
piritani relampaguear
pimutantani salvar
piruakua hilo
pimutantskuarhini [p'imutantskuaini]
salvarse
piruani hilar
pitsijkuni caer (de la mano)
pimutantspiti salvador
pindintani cicatrizar
pindiri cicatriz
putspintani perdonar
putspintsti perdonador
pitani sacar
puchurku tierno
puruani hervir
puruata espuma
pukuni engordar
putimukua beso
putimukuni besar
pmu palma
pundanchatakua corva
punguari [p'uguari] pluma de ave
punitani soplar
pakchakuni empujar
pamenchati enfermo
pamojkperakua misericordia
pamondakuarhini [p'amondakuaini]
lamentar
12
Espaol Purpecha
tarhemu
sapichu chico
tamapu viejo
13
tarheni
Purpecha Espaol
trani endulzar
terekua hongo
terekuarhikua [terekuaikua] risa
terekuarhini [terekuaini] rer
tereni podrirse
teretsikua tifoidea
tarheta [taeta] milpa
tri dulce
teronukua patio
tata seor
tatita abuelo
tataka muchacho
tikuilichi lagartija
tndi mosca
tjki ua
tiriapu elote
tembini diez
tembucha novio
tembuchakua casamiento
tukuru tecolote
tpu ombligo
tepeni tejer
14
Espaol Purpecha
tsumindi
tsikata jatakua gallinero
tuskuni enterrar
tsikini brotar
tsikintani brotar, retoar
tsikintsti retoo
tsimani dos
tmu cuatro
tsinapini curar
tepani regar
tireni comer
tsintskua resurreccin
tu t
tspa maana
tuatani escupir
tsipikua vida
turuntskani empinar
Ts
tsirintsirijkuni temblar
tstantani resucitar
tsajpani tostar
tsitarani exprimir
tsakapindu pedregal
tsakapu piedra
tsnda Sol
tspki gaviln
tskandini resbaloso
tsepuni picar
tskanduni resbalarse
tskua estornudo
tsikakuni doblar
tsmba pestaa
tsikata gallina
tsumindi esquina
15
tsni
Purpecha Espaol
tsni estornudar
tsntsu olla
uandani hablar
uandantani avisar
uandanuntani despedirse
uandari hablador
uandatsikuarhini [uandatsikuaini] rezar
Ts
tsame coyote
undikpiti homicida
tsauapiti delgado
uandikuni matar
uandikuti matador
uandontskuarhini [uandontskuaini]
platicar
tseritani medir
tsirakua lombriz
unikua muchos
uanojtakuni rebasar
uanokuni cruzar
tsirari fro
ujpa hijo
uanakuni cruzar
uandakua palabra
uatsotani cercar
uauapu abeja
uandanhiakuarhini [uandaiakuaini]
afligirse
16
Espaol Purpecha
uxuta
uiriani correr
uirikani asar
uitsakua zacate
uitsindikua ayer
ujchakurani bendecir
uekani querer
uekorhini [uekoini] caer
kuri tlacuache
uekperakua amor
uekpini amar
uekua lgrima
ntskantani adornar
upaskuni sumir, hundir
rakua utensilio
uraperantani blanquear
uerani llorar
urapiti blanco
uexurhini [ueuini] ao
uchu perro
uinani recio
uinatani envolver
17
xakua
Purpecha Espaol
18
Espaol Purpecha
aguja
Espaol Purpecha
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauukata], iauarhikata
[iauikata]
A
abajo ktsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejn uauapu kri
abrazar kamachani
abrazar a un nio kamanarhini
[kamanaini]
abrazar por el cuello kamachakuni
abrazar por la cintura kamapakuni
abrir mtani
abrirse mtakuarhini [mtakuaini]
aflojar chkrani
aburrirse kuatantani
agacharse kutitsini
agachado juruncha
ac axuani [auani]
acabalar andangutani (completar)
[andgutani]
agarrar jupikani
agradar jeiapanhintani [jeiapaintani]
acarrear pntani
agrietado charari
aguacate kupanda
acusar uandakuntani
19
agujerar
Espaol Purpecha
ahijada ijada
amor ukperakua
ampollar pixini [piini]
ahuyentar chtani
ahuyentarse chtakuarhini [chtakuaini]
angosto no ksti
animar mintsita jatsikuntani
anoche chri
alacrn kuarapu
ao uxurhini [uuini]
apagar ptani
apagarse ptakuarhini [ptakuaini]
algo sani
algunos mru
aplastar pucharani
almohada ijchakua
alto itati
all jini
all jimini
amar ukpini
amargar kamerani
amargo kameri
ardilla kuaraki
20
Espaol Purpecha
bejuco
ayudar jarhoatani [jaotani], jarhoajpini
[jaojpini]
arena kutsari
arete tirhindikua [tindikua]
B
bailador uarhari [uaari]
bailar uarhani [uaani]
armar ntani
arrancar murutani
arrastrar antsikuni
bajar ktsini
arrepentirse mantani
arriba karhakua [kakua]
balancearse xenachakuarhini
[xenachakuaini]
balanza tsritarakua
barranco kauaru
asustar cherani
atole kamata
aullar kuaunchini
batidor manatatarakua
ayer uitsindikua
21
bendecir
Espaol Purpecha
bendecir jchakurani
besar putimukuni
beso putimukua
bien ssi
estar bien ssi jatsini
cabello jauiri
cabeza jpu
blanco urapiti
blando kuatapiti
cada mndani
boca penchumikua
calar tsjkuni
borracho kauicha
brotar tsikini
22
Espaol Purpecha
comer
campana kambanu
cenar tireni
cancin pirekua
cicatriz pindiri
canoa chekakua,
canoa de remar icharhuta [ichuta]
cicatrizar pindintani
cansarse kuatarani
cielo auanda
cantador pireri
cincel tekarakua
cantar pireni
cntaro kamukua
clavar chtani
cocer ninirani
carne kuiripita
casamiento tembuchakua
collar uekajchakua
23
Espaol Purpecha
corto no isti
corva pundanchatakua
comida tirekua
cosechar pikuntani
cmo nanina?
compaero pmpiri
completar andangutani [andgutani]
comprar piani
coyuntura kutukua
creer jakajkuni
conejo auani
criada jntspiri
criar kuiriperani, tarhexerani [t'aerani]
criatura kueraakata [kuerkata], charhaku
[chaaku]
crudo tspiti
cruzar uanokuni, uanakuni
cualquiera nakinterku
confiar mintsikani
cundo kni?
cuatro tmu
cuento uandantskua
corazn mintsita
correr uiriani
hacer correr uiriatani, chtani
culebra akuitsi
curva iunuri
24
Espaol Purpecha
dormir
Ch
desgranar piiuni
chayote apopu
chicle xexakua [eakua]
chico sapichu
desparramar etsakuni
chiflar kumuni
chispa misiri
despus ttsikua
deuda kntsperata
devolver kuanhkskuntani [k'uakskuntani],
kuanhaskuntani [k'uaaskuntani]
da jurhiakua [juakua], jurhiatikua
[juatikua]
dicho uandakata
deber kntspini
dejar jurajkuni
demasiado jukari
doblar ekuakuni
doblarse tsikakuni, tsikakuarhini
[tsikkuaini], kuendekurhini
[kuendekuini]
deporte chanakua
dolencia pamekua
doler pameni
dolor pamekua
delgado tsauapiti
dnde nani?
dormir kuni
25
dos
Espaol Purpecha
enfermedad pamenchakua
enfermo pamenchati
duro choperi
echar jtsirani
enojarse ikiani
edad jatiri
tener edad madura jatirini
l ima
elote tiriapu
entonces jimajkani
entrar inchani
hacer entrar incharani
emborracharse kauini
empinar turuntskani
empujar pkchakuni
escalera kkua
esclarecer ambamandini
escoger erakuni
esconder jskani
esconderse jirikuarhini [jirkuaini]
endulzar trani
enfermar pamenchani
escribir karani
26
Espaol Purpecha
fumar
escrito karakata
escritor karari
escritura karakata
exprimir tsitarani
escupir tutani
se inde
esperar erokani
fe mintsikani (tener)
espiar pndani
fiesta kunchikua
faltar kueratani
fierro tiamu
espina chekamiti
esposa tmba
esposo umba
esquina tsumindi
ste i, ari
estirar antsijkuni
estorbar jkutani
estornudar tsni
estornudo tskua
estrella jsku
excavar jarhakuni [jakuni]
excremento kuatsita
fumar itsutani
27
gallina
Espaol Purpecha
gallina tskata
hablar uandani
hablarle uandajpani
hacer ni
hacha jacha
gato misitu
gaviln tspki
gemelo kuti
gemelos kuticha
gente kuiripu
gobernante juramuti
helar iauani
hermana
hermana de hombre pirenchi
hermana de mujer jingonikua [jignikua]
gracia kntperata
grande kri
grande de edad jatiri
hierro tiamu
hijo ujpa
hilar piruani
hilo piruakua
guajolote kuruku
hipo jikikua
guardar patsani
historia uandantskua
guayaba enandi
hollar tauajchakuni
homicida undikpiti
homicidio undikpini
28
Espaol Purpecha
lamer
izquierda uikixkandani [uikkandani]
hongo terekua
horcn axambi [aambi], axamu [aamu]
hormiga sruki [sruki]
hormiguita sruki sapichu [sruki sapichu]
hoy is [ias]
hoyo porhota [p'oota]
jalar antsitani
hueso ni
jefe juramuti
hundir upaskuni
hundirse uekamini
joven tumbi
jovencita iurhitskiri [iuitskiri], iurhitskiri
sapichu [iutskiri sapichu]
juego chanakua
jugar chanani
juguete chanarakua
juntar kurhitani [kuitani]
juntarse knguarhini [kguaini]
juntarse otra vez kunguarhintani
[kuguaintani]
iglesia tiosta
juntura kutukua
imputar
imputado kuenta kata
inclinarse kutitsini
incrdulo no jakajkuti
lago japonda
lgrima uekua
29
lana
Espaol Purpecha
LL
lana sununda
langosta chchu
largo isti
llave mtakua
llenar uinirani
llenarse uinini, uiniarhani [uiniani]
lleno uiniri
lazar eperuni
llevar pni
llevar a su lugar pntani
llorar uerani
llorar a gritos ioantani, jiuakarhini uerani
[jiuakaini uerni]
leche itsukua
leer arhintani [antani], sranda arhini
[sranda aini]
llovizna janintserakua
lejos iauani
lluvia janikua
lengua katamba
lento iatsistakuarhu [iatsstakuau]
madurar ninirani
madurarse ninini
madera chkri
madera resinosa kueramu
maduro niniri
maguey akamba
maz tsri
mal no ssi
30
Espaol Purpecha
mucho
miel tkua
mancebo tumbi
mandado nchperata
mano jjki
manso kaxumbiti [kambiti]
mitad terojkani
mariposa parakata
mojar kuakarani
molinillo parhajtskutarakua
[p'ajtskutarakua]
montar jatani
mediador teroakuri
monte juta
morada kumanchikua
medida tseritatarakua
medidor tseritarakua
morral sutupu
mosca tndi
medir tsritani
mosquito tkpu
menear manatani
mentir chkuanderani
mozo jntspiri
mentira chkuanderakua
mentiroso chkuanderari
mucho knikua
muchos unikua
31
mudar
Espaol Purpecha
mudar moskuni
mudarse mrhikuarhini xukuparhakua
[mikuaini ukpaakua], mtsini
mudo nunuxi [nunui]
obra kua
ocote kueramu
ofrecer eiakuni
or kurhandini [kundini]
ojo skua
olote tni
olvidarse mirikuarhini [mirkuaini]
ordenar juramuni
nadie no nema
ninguno no m
oscurecer kpindini
oscuridad kpindikua
oscuro kpindini
en lo oscuro kpindu
noche chrikua
otro mteru
nosotros jucha
novia tembunha [tembua]
novio tembucha
nube janikua
nuevo jimbanhi [jimbai]
nunca no mni
32
Espaol Purpecha
piedra
pagar meiampini
palabra uandakua
perdonador putspintsti
perdonar putspintani
perro uchu
pasar nitamani
de paso nitamani
pasear uanaakurhani [uankuani],
uanarhitsini [uanitsini]
patear tauarhini [t'auini], tauarhpini
[taupini]
patio teronukua, ekuarhu [ekuau]
perseguir chxani [chani]
persona kuiripu
persona que platica mucho
uandauandamiti
pesar kuetsaperani
pesa kuetsaperakua
pesado kuetsapiti
pescado kurucha
pedregal tsakapindu
pegar mtakuni, atani
pegar a una persona atajpini
pegarle con la mano jjki jimbo atani
pegado mtakata
peine ambajtstakua [ambajtstakua],
uixujtstakua [uijtstakua]
pestaa tsmba
petate kurakua
pelo jauiri
pie jantsiri
piedra tsakapu
33
piel
Espaol Purpecha
puerco kchi
pulga tsri
plantar jatsintani
quedar pakarani
podrirse tereni
quehacer kua
polilla seperi
polvo tupuri
poner jatsikuni
ponerse jukakuarhini [jukkuaini]
puesto jukarini
por jimbo
querer ukani
querer mucho a una persona uembini
quin ne?
quitar kstakuni, knditani, euakuarhpini
[eukuapini]
quitarse pirani, kstakukuarhini
[kstakukuaini]
probar tsjkuni
probar el sabor tsmuni
prometer eiakuni
pueblo ireta
pueblo grande ireta kri
rasposo cherapiti
rastrojo arho [a]
rata xarhis [ais], jeiaki iuiri
34
Espaol Purpecha
salero
ratn jeiaki
retoar tsikintani
retoo tsikikua
reventar charani
reventado charari
rebasar uanojtakuni
revivir tsntani
recibir pirani
recio uinani
recoger pkuntani
ro iorhekua [ioekua]
refrescarse tsirapintani
regalar intsmpini [intsmpini]
romper karukuni
relmpago piritakua
relampaguear piritani
resbaloso tskndini
sal itukua
resucitar tsntani
resucitar a otro tstantani
salado itumiti
sabroso spiti
resurreccin tsntskua
35
salir
Espaol Purpecha
sesos kamatsta [kamtsta]
salir urani
salir a un viaje ueerani [urani]
en la salida de un pueblo uramani
s jo
silbar kumuni
saliva kuechenda
saludar uandajpani
salvador pimutantspiti
sirviente jntspiri
sobrar jukari, pakarani
sanar ambakerantani
saquear inchakuni
soplar punitani
sembrar jkskani
suelo echerindu
seor tata
sepultar jatsintani
sumir upaskuni
serpiente akuitsi
36
Espaol Purpecha
tumbar
tlacuache kuri
susto chta
temblar jencheni
tardar indani
tarde inchatiru, indakuarhu [indakuau],
xatini [atini]
tecolote tukuru
tortilla ichuskuta
tejer tepeni
tos jkua
toser jni
temblor jnchekua
templo tiosta
tender etsakuni
traer juni
tronar charani
tierno puchurku
trozar kachukuni
tifoidea teretsikua
t tu
37
tuza
Espaol Purpecha
vbora akuitsi
tuza kmu
U
nico jandiajku
unir kuturani
vida tspikua
ua tjki
usar rani
ustedes cha
utensilio rakua
vivo tspiti
volar krani
vaciar mndani
varios unikuecha
velludo tisrhikuarhiti [tisikuaiti], tiski
[tiski]
vomitar jiuani
vuelta juantskuastani [juantskuastani]
(darle)
y ka
vergenza kuratsikua
yo ji
38
Espaol Purpecha
zorrillo
Z
zacate uitsakua
zancudo tkpu
zapote rhuata [uuata]
zarza tsurhumbini [tsumbini]
zopilote kurhitsi [kuitsi]
zorrillo kuitsiki
39