Professional Documents
Culture Documents
WorkBook1 SHQ
WorkBook1 SHQ
Perandoria Osmane
Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion whatsoever on
the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, Foundation Open Society Institute Macedonia), nor on
the part of the sponsors (the European Agency for Reconstruction and the Foundation Open Society Institute Macedonia). This book contains
the views expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the views of the CDRSEE and the sponsoring
agencies.
LIBRI I PUNS 1
Perandoria Osmane
Redaktor: HALIL BERKTAJ dhe BOGDAN MURGESKU
Redaktore e prgjithshme e serise: KRISTINA KOULOURI
Center
for
Democracy
and
Reconciliation in Southeastern Europe
w w w . c d s e e . o r g
Shkup 2007
PERANDORIA OSMANE
FALNDERIME
Bordi drejtues i Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore (CDRSEE) dshiron
tu shpreh mirnjohje t thell t gjith studiuesve dhe kontribuesve t tjer t cilt, me punn
e tyre serioze, bn t mundur prfundimin e katr Librave t puns t Historis.
Nj kontribut t shklqyer ka dhn prof. Kristina Koulouri (koordinatore e prgjithshme dhe
redaktore e seris), pa punn serioze dhe profesionalizmin, aftsin drejtuese dhe prkushtimin
vetjak t s cils do t ishte e pamundur t prfundonte ky projekt. Prpjekjet e palodhura
dhe prkushtimi i gjasht redaktorve t katr Librave t puns, prof. Halil Berktajit dhe prof.
Bogdan Murgeskut (Perandoria Osmane), dr. Mirela Luminita Murgeskut (Kombet dhe shtetet
n Europn Juglindore), prof. Valeri Kolevit dhe prof. Koulourit (Luftrat Ballkanike), dhe Z.
Kreshmir Erdeljasit (Lufta e Dyt Botrore), t cilt, pavarsisht nga pengesat e shumta q kan
hasur gjat ktyre dy viteve e gjysm, bn t mundur botimin e librave q ju sot keni n dor.
Bordi drejtues u sht tepr mirnjohs ktyre studiuesve, pr bashkpunimin e ngroht dhe
prpjekjet e tyre t vazhdueshme.
Gjithashtu do t donim t falnderonim edhe t gjith studiuesit q kontribuan pr hulumtimin,
shqyrtimin dhe grumbullimin e materialeve t prfshira n kta libra katrmbdhjet studiues,
nga njmbdhjet shtete t Europs Juglindore. Ne i falnderojm ata shum przemrsisht pr
ort q kan kaluar n arkivat kombtar t vendeve t tyre, bibliotekat dhe koleksionet vetjake,
pr t gjetur tekstet dhe figurat e prfshira n kta libra. Nj falnderim i veant u prket edhe
msuesve t historis, t cilt morn pjes n takimet e puns pr t vlersuar apo pr t dhn
vrejtjet prkatse pr kta Libra pune, gjat procesit t shkrimit t tyre. Do t dshironim t
prmendnim ktu edhe antart e Komisionit t CDRSEE-s pr Msimin e Historis, t cilt
jan prfshir n kt projekt qysh kur ai nisi, n vitin 1998.
Prof. Robert Stradlingu, prof. Maria Todorova, prof. Peter Vodopiveci dhe Ivan Vejvoda, duke
qen recensent t ktij botimi, kan shqyrtuar dhe komentuar hollsisht prmbajtjen e t katr
Librave t puns, duke dhn n kt mnyr nj kontribut t rndsishm n saktsimin,
harmonizimin dhe baraspeshimin e burimeve t prfshira n ta.
S fundi, shum falnderime stafit t CDRSEE-s, t cilt e prkrahn qysh n fillim kt projekt,
kontribuan dhe mbshtetn procesin q nga hedhja e ides, deri n realizmin e tij prfundimtar.
Kosta Karras
Raportues pran bordit drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt.
FALNDERIME
Pikspari, ishte ideja e Kosta Karrasit q bri t mundur fillimin e ktij projekti; pr m tepr, ishte
prkushtimi dhe energjia e tij e pashtershme q mundsuan kt nism. Sinqerisht, i detyrohemi
shum atij pr kujdesin q ka treguar ndaj projektit dhe pr punn e tij si redaktor e prfaqsues
i bordit drejues.
Kjo nism e Qendrs, e quajtur Msimdhnia e historis moderne t Europs Juglindore, sht
mbshtetur bujarisht nga Agjencia e Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID)
dhe Ministria e Punve t Jashtme Gjermane, t cilave u jemi shum mirnjohs pr mbshtetjen
e tyre tepr t rndsishme financiare. N kto organizata donatore, individt me t cilt kemi
bashkpunuar ishin gjithnj t gatshm pr t na ndihmuar dhe mbshtetur n mnyr tepr
dashamirse. Gjithashtu, duam t prmendim edhe Ministrin e Punve t Jashtme Britanike, e
cila ishte e para q mbshteti Projektin e Historis s Prbashkt dhe q prgatiti terrenin pr
kta libra pune t Historis. Falnderojm Paktin e Stabilitetit, nn kryesin largpamse t dr.
Erhard Busekut, q kuptuan rndsin e ksaj nisme dhe na dhan mbshtetjen e tyre.
Meritojn t prmenden vean edhe grupi i sponsorizuesve; pa besimin dhe pa mbshtetjen
bujare t tyre, projekti yn nuk do t mund t realizohej. Kta donator jan: Coca-Cola HBC,
Regency Hyatt n Selanik dhe Titan, S.A. Mbshtetja e donatorve dhe financuesve tan bri
t mundur kt arritje t stafit ton dhe t gjith atyre q punuan n Projektin e Historis s
Prbashkt.
Mbi t gjith duhet t falnderojm Kosta Karrasin. N radh t par, ishin sugjerimet e tij q
bn t mundur realizimin e ktij projekti; ishte prkushtimi i tij i palodhur q ndihmoi t gjith
kontribuesit t ecnim prpara dhe t mundsonim realizimin e ksaj nisme. Me t vrtet q i
detyrohemi s teprmi pr kt.
Riard Shifter
Kryetar i bordit drejtues
PARATHNIE
Helian Demiri
Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe
Kristina Koulouri
HYRJE E PRGJITHSHME
Paraqitja e projektit
Prgatitja e materialeve plotsuese pr msimdhnien e historis s Europs Juglindore sht siprmarrje
tepr ambicioze dhe e vshtir, meqense interpretimi i s shkuars kolektive dhe prmbajtja e historis,
ashtu si msohet n shkolla, ka shkaktuar debate t shumta e t nxehta jo vetm ndrmjet vendeve
fqinje, por edhe brenda t njjtit shtet.
Megjithat, nevoja pr nj botim t till ka dal si prfundim i natyrshm i projekteve studimore, t cilat
gjat dhjetvjearit t fundit jan prpjekur t analizojn materialet dhe programet shkollore, pikpamjet
e msuesve dhe opinionit publik n vendet e Europs Juglindore.
Komisioni i CDRSEE-s pr Msimin e Historis filloi pun pr Projektin e Historis s Prbashkt n
vitin 1999. Mbasi organizoi dy seanca trajnimesh dhe botoi dy libra (Msimdhnia e historis s Europs
Juglindore dhe Clio n Ballkan. Politikat e msimdhnies s historis), Komisioni ishte n gjendje t
prcaktonte mangsit konkrete n msimin e historis, karakteristikat e ndryshme t sistemeve
arsimore, rolin e administrats qendrore, dshirat dhe synimet e msuesve pr futjen e risive n procesin
e msimdhnies s historis.
Ndaj u vendos q t shkohej prtej prcaktimit t problemeve e kqyrjes s gjendjes s tanishme,
dhe t prvijohej nj mnyr e re pr msimdhnien e historis, e cila do t ishte fryt i njohurive t
prbashkta jo t nj grupi t vogl historiansh, por t nj rrjeti m t gjer studiuesish, t cilt kan
kontribuar n dy fazat e para t Projektit t Historis s Prbashkt. Prve koordinatorve, t cilt
ishin prgjegjs pr strukturimin e secilit libr dhe pr prcaktimin prfundimtar t burimeve, n kt
projekt kan kontribuar edhe dy studiues nga secili vend, t cilt przgjodhn dokumentacionin (tekstet
dhe figurat), sipas udhzimeve t vendosura n konceptimin fillestar t librave. Pr m tepr, librat, t
cilt jan paraqitur ktu n kt form prfundimtare, jan rishikuar dhe vlersuar fillimisht n formn
e tyre paraprake nga dy msues, n takime t veanta t realizuara vitin e kaluar, pr t par se sa
t pranueshme ishin kto materiale msimore pr vet msuesit e historis. S fundi, materialet jan
rishikuar nga pes recensent: Kosta Karrasi, Robert Stradlingu, Maria Todorova, Peter Vodopiveci dhe
Ivan Vejvoda. Ata kan dhn nj ndihmes t vlefshme n lidhje me aspekte t veanta t historis s
Europs Juglindore dhe mbi shtjet e msimdhnies s historis.
Projekti u hartua duke patur parasysh dhe shqyrtuar pikat e mposhtme:
1) programet e veanta shkollore dhe paragjykimet etnocentrike n msimdhnien e historis, t cilat
ekzistojn n t gjitha vendet e rajonit;
2) faktin q ndryshimet n tekstet shkollore t historis, n shumicn e vendeve t Europs Juglindore,
varen nga ministrit e arsimit, t cilat ushtrojn nj kontroll t rrept mbi prmbajtjen e programeve
shkollore dhe librave;
3) dshirn e msuesve pr t pasuruar dhe rifreskuar msimdhnien me materiale plotsuese, t cilat
mund ti gjenin leht;
4) pamundsin pr t hartuar nj tekst t vetm shkollor, ku historia e Europs Juglindore t paraqitej si
nj e vetme, i cili t mund t prdorej n t gjitha shtetet e Europs Juglindore.
Pr kto arsye menduam q sht m mir t prgatisim libra tematik (librat e puns) me dokumente t
shkruara dhe pamore, t cilt do t shrbejn si plotsues t teksteve ekzistuese shkollore.
Pra, kta libra pune nuk synojn t zvendsojn tekstet shkollore t Historis q prdoren tani n klas,
9
HYRJE E PRGJITHSHME
as nuk mtojn t japin nj prshkrim shterues t historis s Europs Juglindore nga shekulli i 14-t
deri m sot. Megjithat, ata kan synime informuese dhe morale, mundsojn metoda t shumta dhe
mjete t larmishme pr msimdhnien e historis. Ata sugjerojn rishikimin dhe rishkrimin e metodave t
msimdhnies s historis dhe jo brendin a prmbajtjen e saj.
HYRJE E PRGJITHSHME
subjekt i interpretimeve t ndryshme; kjo nuk do t thot q ai dokument sht keqprdorur apo q sht
shtrembruar qllimisht.
Prmes msimit t historis, nxnsit duhet t zhvillojn aftsin pr t vlersuar veprimet njerzore dhe
t japin gjykime morale. Zhvillimi i mendimit kritik nuk mund t bazohet thjesht n ngritjen e dyshimeve;
ai duhet t ndihmoj pr t krijuar qytetar t prgjegjshm me vlera morale, t cilt jan n gjendje t
prballojn do lloj prpjekjeje pr ti mashtruar ata.
N hartimin e ktij projekti sht mbajtur parasysh q t gjith popujt e Europs Juglindore t jen n
gjendje t gjejn veten e tyre n kta libra pune. Ndaj, dy krkesa qen t nevojshme:
a) prputhja e brendis s librave t puns me programet dhe tekstet e tanishme shkollore;
b) paraqitja e baraspeshuar dhe prfaqsimi po ashtu i barabart i t gjitha vendeve t Europs Juglindore
n to.
Pr t patur kt prputhje, u przgjodhn katr tema t historis moderne q gjenden n t gjitha
programet shkollore t rajonit:
Perandoria Osmane
Kombet dhe shtetet
Luftrat Ballkanike
Lufta e Dyt Botrore
Pr t patur nj prfaqsim t baraspeshuar, krkuam dshmi historike nga njmbdhjet shtete, pa
prdorur kriterin e kontributit t secilit shtet n historin e rajonit, dhe pa prdorur asnj lloj njsie matse.
Megjithat, prfaqsimi i secilit vend ndryshon n varsi t tems s librit. Pr shembull, ishte e natyrshme
q Sllovenia t dilte m n pah n librin mbi Luftn e Dyt Botrore, sesa n librin mbi Luftrat Ballkanike.
Mungesa e baraspeshs hera-hers ka ndodhur edhe pr shkak t gatishmris s treguar nga studiuesit,
t cilve iu krkua t studionin burimet pr secilin shtet dhe shkalls s puns krkimore t br nga vet
ata. Gjithashtu duhet shtuar se disa vende kan arkiva t organizuar m mir, botime sistematike t
dokumenteve dhe mundsi pr t punuar me nj shumllojshmri m t madhe burimesh historike. Pra,
ka pasur pengesa t cilat, pavarsisht nga synimet tona paraprake, kishin nj ndikim t pashmangshm
n baraspeshn prfundimtare t dokumenteve.
HYRJE E PRGJITHSHME
librat e puns kan luftn si tem kryesore. Kjo przgjedhje mbshtetej n besimin ton q heshtja ndaj
konflikteve t shkuara nuk sht rruga m e prshtatshme pr t prvijuar e nxitur paqen n t ardhmen.
Pr popujt e Europs Juglindore, luftrat prbjn nj pjes t madhe t prvojs s tyre t prbashkt
historike dhe do t ishte gabim ti linim ato jasht nj projekti q synon t nxis njohjen e s shkuars s
prbashkt.
Si n aspektin e saj vrtet tragjik, po ashtu dhe n imazhin e saj heroik apo t idealizuar, lufta n
shekullin e 20-t ka qen me t vrtet nj ngjarje e rndsishme dhe ka shoqruar kujtimet e t gjith
brezave. Monumentet, ceremonit, prvjetort dhe varrezat i forcojn dhe i prjetsojn kto kujtime edhe
m tepr. Prania e saj ka pasur t njjtn rndsi edhe n historiografi. N historiografin tradicionale
t bazuar n ngjarje, lufta vendoset n qendr t periudhs historike dhe mbizotron n trajtesat a
interpretimet historike t periudhs prkatse. Shumica e kthesave historike prkon me ngjarje politike
ose luftra. Prve ksaj, i gjith shekulli i 20-t mund t ndahet n periudha, me an t nj ecurie
kronologjike luftrash: Luftrat Ballkanike, Lufta e Par Botrore, vitet mes dy luftrave, Lufta e Dyt
Botrore, periudha mbas Lufts dhe Lufta e Ftoht, si dhe luftrat n Jugosllavi. Mpakja apo zbehja
e ngjyrave t ndezura t ngjarjeve historike hera-hers perceptohej nga disa studiues e didakt si nj
politik e prshtatshme pr nj arsimim paqsor: historia nuk do t shqyrtonte dhe nuk do t bnte
interpretime pr luftrat n periudha t caktuara dhe nuk do t trajtonte modelet heroike luftarake, por do
t prqendrohej n jetn e prditshme dhe n historin ekonomike, shoqrore dhe kulturore. Por si mund
t msojm rreth shekullit t 20-t ose shekujve t mparshm, pa iu referuar lufts? Nga ana tjetr, a
i shkatrron prfundimisht paragjykimet a klishet ekzistuese msimdhnia q prqendrohet n jetn e
prditshme, pa trajtuar ngjarjet politike, konfliktet ideologjike dhe ndarjet shoqrore? N t vrtet, politika
e t msuarit vetm rreth asaj ka lidhet me jetn e prditshme dhe kulturn l shtje tepr delikate t
hapura pr interpretime, t cilat nxnsit do ti krkojn dhe gjejn jasht shkolls. Por msimdhnia e
historis parakupton ti mbroj ata ndaj interpretimeve paragjykuese t s shkuars, t cilat kan t bjn
kryesisht me konfliktet politike dhe shoqrore. Zgjidhja gjendet n nj metod m t re. Dikush mund
t msoj pr luftn, pa i thurur lavde asaj dhe pa detaje, shifra apo data t mrzitshme. Lufta mund
t msohet si pjes e nj prvoje t prbashkt njerzore, n llogore e n prapavij, me an t syve t
fmijve, me an t uris, varfris, strategjive t mbijetess dhe mdyshjeve morale. sht pikrisht kjo
metoda q ne zgjodhm n prgatitjen e ktyre librave t puns.
N t njjtn koh, u munduam tu kushtojm vmendjen e duhur pjesmarrsve t heshtur t historis,
si grave dhe fmijve, t cilt tradicionalisht mungojn n tekstet shkollore. Nse nuk arritm shkalln e
prfaqsimit q dshironim, kjo ndodhi pr shkak se n burimet m t shumta dhe m t shfrytzueshme,
grat dhe fmijt zn nj vend t vogl.
Protagonistt n kta libra pune jan njerzit e mdhenj, t njohur madje edhe jasht kontekstit t
historis s tyre kombtare, por edhe njerzit e thjesht, anonim, nga do cep i Europs Juglindore, ata
t cilt, n fund t fundit, i japin jet historis. Nse do t fshinim emrat e njerzve dhe vendeve nga
tekstet, n disa raste nuk do t ishim t sigurt se cilit shtet apo popull u referohen ato burime. Nj form
e till pune n msimdhnie, nj ushtrim i till shkollor, do t tregonte t prbashktat e shum prvojave,
pavarsisht nga ndarjet kombtare dhe kufijt politik.
Ne jemi prpjekur t paraqesim jo vetm aspektet negative t prvojs historike, por edhe ato pozitive,
ato q shprehin ndjenjat njerzore, si miqsia, solidariteti dhe dfrimi. Ndaj n Librat e puns 3 dhe 4 kemi
prfshir kapituj t veant q trajtojn akte humanizmi dhe solidariteti n koh lufte - n koh konfliktesh,
urrejtjesh dhe mbijetese. Megjithat, jemi munduar q n pamjen a portretin vetjak t popujve t Europs
Juglindore t paraqesim edhe ant negative t tyre. N t vrtet, sfida m e vshtir ndoshta sht t
bashkrendojm veten ton me ant negative dhe t errta t historis son.
Luftrat n Jugosllavi gjat viteve 90-t risolln n trajtesat perndimore shum paragjykime a klishe
negative mbi t veantn e Ballkanit. Kjo seri librash pune mbi historin bashkkohore t Europs
12
HYRJE E PRGJITHSHME
Juglindore u jep vetm nj prgjigje t pjesshme paragjykimeve t tilla. Megjithat, kjo prgjigje nuk
bazohet n ndonj prpjekje pr t provuar vlern e rajonit. Ne besojm se informacioni q kan kta libra
pune sht i mjaftueshm pr t hedhur drit mbi paragjykimet dhe pr t kontribuar n nj vetidentifikim
europian, n t cilin prfshihet edhe kjo pjes e kontinentit.
S fundi, przgjodhm formn e nj botimi "tradicional" t shtypur, ku teksti sht mbizotrues ndaj
figurs, ka mund ti bj kta libra t duken m pak trheqs, madje edhe t vshtir pr tu lexuar. sht
e qart se sht m e vshtir t lexosh nj tekst t shkruar n nj gjuh t panjohur, sesa t lexosh
figurn nga nj shtet, gjuhn e t cilit dikush nuk e flet. Pra, problemi kryesor i komunikimit ndrmjet
msuesve t historis n vendet e Europs Juglindore ka qen pengesa gjuhsore. Por prkthimi i
shmang kto pengesa dhe na mundson t dgjojm zrin e t tjerve.
Pr m tepr, aspekti m i rndsishm i t qent konservator nuk lidhet me mjetin. sht e qart q
nj CD-ROM mund t prdoret po aq tradicionalisht sa nj libr i shtypur, ndrkoh q interneti prfshin
informacione t diskutueshme q shtrembrojn dshmit historike dhe riprodhon paragjykime dhe
interpretime t cekta.
HYRJE E PRGJITHSHME
tekstet n dy mnyra:
1. Si mundsi hulumtimi n kndvshtrimin e t tjerve pr nj ngjarje t ciln vet ata dhe nxnsit e tyre
e njohin nga leximi i nj teksti etnocentrik;
2. Si tregues t ndjenjave dhe prvojave t prbashkta, t njerzve q u prkasin grupeve t ndryshme
kombtare apo etnike, n lidhje me nj shtje t diskutueshme.
Marrja e njohurive per se sht e mjaftueshm pr t rrnjosur paragjykimet e krijuara. Paragjykimet
dhe klishet ushqehen nga padija; mungesa e marrjes s njohurive ka prftuar gjendjen e tanishme, q
karakterizohet nga njohurit e kufizuara q kemi pr fqinjt ose pr periudha t tra t historis son.
Heshtja mund t jet aleati m i fort i klisheve dhe paragjykimeve. Ndaj njri nga qllimet e librave t
puns sht qllimi njohs: t jap informacion pr zhvillimet historike n Europn Juglindore, dhe t
nxis e t parakuptoj edhe pyetje t ndryshme. Librat nuk mtojn q t shqyrtojn n mnyr shteruese
do aspekt historik q lidhet me kto periudha; ato synojn t nxisin krkime t mtejshme studimore,
kritika dhe debate.
Prdoruesit e librave t puns mund t jen kryesisht nxns n klasat e larta t arsimit t mesm,
15 deri n 18 vje, pr t cilt sht hartuar enkas ky material msimor, por mund t jen edhe student
universiteti si n Europn Juglindore, dhe n at Perndimore. Ndrsa puna jon me librat vazhdonte,
kuptuam interesin q ky botim do t kishte pr historiant perndimor, t cilt nuk kan mjetet e nevojshme
pr t studiuar historin e rajonit. Nj prmbledhje burimesh nga t gjitha vendet e Europs Juglindore
n anglisht do t ishte e nevojshme pr nj publik akademik perndimor, i cili njeh historin e Ballkanit
pothuajse trsisht nga burime bibliografike dytsore.
HYRJE E PRGJITHSHME
sht subjekti i Librit t puns 2, i cili prkon pjesrisht me t parin, pasi fillon n shekullin e 18-t. Nj
pjes tjetr e paraqitjes s Perandoris Osmane gjendet edhe n Librin e puns 3, i cili mbulon Luftrat
Ballkanike. Pra, i kshillojm lexuesit t bj lidhje paralele ndrmjet Librave t puns.
Libri i puns 2, mbi Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore, trajton nj tem tepr delikate dhe
t debatueshme. Q nga lvizjet kombtare kundr Perandoris Osmane, deri n luftrat n Jugosllavi,
konfliktet ndrmjet kombeve n rajon kan patur ndikim tepr t rndsishm pr zhvillimin historik t tij.
Edhe sot, lajmet mbi territore a zona pak a shum t nxehta, sondazhet mbi opinionet e njerzve, por
madje dhe disa aspekte t msimdhnies s historis konfirmojn mbijetesn e pasioneve kombtare.
Sigurisht, nj tem e till q ka nj rol qendror n historin moderne t rajonit nuk mund t anashkalohej.
Nj tjetr mdyshje q patm n hartimin e ktij libri pune ishte shtrirja kohore e problematiks n t:
ta ndrprisnim trajtimin n fund t Lufts s Madhe apo t shkonim prtej Lufts s Dyt Botrore? Ka
pasur argumente t forta kundr prfshirjes s viteve 1990 n kt libr, por n fund vendosm q ishte
e nevojshme t prfshihej kjo periudh bashkkohore e lvizjeve dhe konflikteve kombtare, pr t arritur
nj kuptim m t plot t s tashmes son. Pr m tepr, n kt rajon, gjat ksaj periudhe t fundit,
jan krijuar disa shtete kombtare.
Prve ndarjeve t veanta tematike, Libri i puns 2 ndjek nj linj kronologjike, n mnyr q t mos
mbetet nj ushtrim teorik mbi nacionalizmin, por pr t treguar edhe: 1) ecurin e prcaktimit t nj kombi;
2) kronologjin dhe shtrirjen gjeografike t lvizjeve kombtare dhe, pa dyshim, edhe dallimet ndrmjet
tyre; 3) fazat e ndryshme n formimin e shteteve kombtare n Europn Juglindore. Libri i puns 2, m
tepr se sa librat e tjer t puns, zhvillon t msuarit nga shum kndvshtrime, pasi ai prek thelbin e
vetprcaktimit t kombeve dhe shprbn konceptin e t qent unik dhe origjinal n karakterin kombtar.
Kontributi m i madh i Librit t puns 2 sht se ai e historizon kombin, duke e pastruar nga paraqitjet
johistorike pr vazhdimsin dhe unitetin. N t njjtn koh, n kt libr historia e Europs Juglindore
prfshihet si pjes e historis europiane dhe botrore, prderisa shteti kombtar z vend qendror n
historin moderne dhe bashkkohore t bots.
Libri i puns 3, Luftrat Ballkanike mund t ishte pjes e Librit t puns 2 ose edhe t Librit t puns
1, prderisa ai paraqet astet vendimtare t formimit t shum kombeve n Ballkan, si dhe rnien
prfundimtare t Perandoris Osmane. N t njjtn koh, rnia e Perandoris ishte nj ngjarje trsisht
ballkanike, e cila, pavarsisht nga rezultati, konsiderohet si nj prov e aftsive t popujve t Ballkanit
pr t prcaktuar fatin e tyre, pa pasur ndrhyrje nga Fuqit e Mdha t Europs. Rnia e saj tregon
edhe rndsin relative t besimit fetar n konfliktet kombtare: nse n Luftn e Par Ballkanike pati
nj aleanc t shteteve t krishtera kundr Perandoris Osmane myslimane, n t dytn, kundrshtart
sigurisht q nuk u prcaktuan nga besimi i tyre fetar.
Libri i puns 3 sht m i shkurtri nga t katr librat, pasi ai trajton ngjarjet e dy viteve (megjithse
prfshin disa dokumente nga periudha para dhe pas luftrave). Ashtu si edhe Libri i puns 4, ai sht
shembull i historis s nj periudhe t shkurtr kohe, ku prpiqemi t hedhim drit jo vetm mbi ngjarjet
politike dhe ushtarake (t cilat gjithsesi trajtohen n tekstet shkollore), por edhe mbi aspektet e ndryshme
t prvojs s lufts. N t njjtn koh, n kt libr jepet informacion rreth nj ngjarjeje t historis s
rajonit, e cila sht paraqitur nga studiuesit perndimor si nj konfirmim i s veants lidhur me dhunn
e shfaqur gjat konflikteve n t. Nuk sht e rastsishme q i njjti kndvshtrim, madje edhe prdorimi i
termit Luftrat Ballkanike u prsritn pr luftrat n Jugosllavi gjat viteve 1990. Opinioni i prgjithshm
ndrkombtar u ushqye me iden q gjakderdhja dhe urrejtja nacionaliste jan t prhershme dhe tipike
pr Gadishullin Ballkanik. Pr kt arsye, do t ishte e nevojshme q n klas t bhej nj krahasim me
Luftn e Madhe, e cila pasoi Luftrat Ballkanike dhe q me t vrtet ndryshoi prkufizimin e lufts.
Libri i fundit, Libri i puns 4, mbulon nj ngjarje t madhe t historis botrore, e pr rrjedhoj: 1) e vendos
historin e rajonit n kontekstin global; 2) arrin qllimet morale q ka msimdhnia e historis. N t
vrtet, nse historia msohet pr t formuar qytetar demokratik, Lufta e Dyt Botrore ofron disa nga
15
HYRJE E PRGJITHSHME
msimet m t mira pr t arritur kt. Sigurisht, vendet e Europs Juglindore nuk i shptuan ans s
errt t ksaj lufte trsore, si paraqitet edhe n dokumentet historike n kt libr. N t njjtn koh,
historia e ksaj pjese t Europs na jep mundsin tu ofrojm nxnsve msime mbi humanizmin dhe
vlerat morale, nprmjet:
1. Lufts kundr fashizmit. Menduam se pr arsye msimore duhet t theksojm qndresn ndaj ideologjis
totalitare, ndaj vrazhdsis e egrsis s fashizmit, kryesisht nprmjet lvizjeve t rezistencs, t cilat u
organizuan n vendet ballkanike pak a shum masivisht. Historit e njerzve t thjesht gjat krizs m
t madhe t qytetrimit perndimor u japin nxnsve standarde kuptimplote sjelljeje dhe i ndihmojn ata
t vlersojn moralisht veprimet njerzore;
2. Solidaritetit, pavarsisht nga ndryshimet fetare, politike dhe kombtare. Ia vlen t vihen n dukje ktu
veprimet individuale apo kolektive t atyre q ndihmuan njerzit n nevoj gjat lufts, n at koh t
vshtir mdyshjesh morale dhe prpjekjesh pr t mbijetuar.
N t njjtn koh, edhe pse Lufta e Dyt Botrore prfaqson nj ngjarje tepr t veant, vuajtjet
gjat lufts u bn t zakonshme. Shkatrrimi i plot i qyteteve dhe vrasja e civilve pothuajse e zhduku
dallimin ndrmjet frontit dhe prapavijs. Lufta u shndrrua n dika t zakonshme dhe t pranueshme,
si pjes e natyrshme e jets politike dhe shoqrore. Libri i puns 4 paraqet prvojat e prbashkta t
Europs Juglindore, Europs Qendrore dhe Perndimore dhe nxjerr n pah t veantn e vrazhdsis
ballkanase.
Nga ana tjetr, largsia e shkurtr kohore nga ngjarja historike q trajton Libri i puns 4, rrit rrezikun
e leximeve dhe interpretimeve kundrthnse. Pr disa vende t Europs Juglindore, periudha mbas
Lufts s Dyt Botrore ishte po aq e dhimbshme, sa edhe vet Lufta, kshtu q interpretimi i saj sht
ndikuar nga prvojat e pas Lufts. Duke patur parasysh kompleksitetin dhe shtrirjen ndrkombtare t
zhvillimeve q pasuan Luftn, vendosm ta prfundonim Librin e puns 4 n periudhn kohore t lirimit
e cila sht e ndryshme pr secilin shtet. N kt mnyr ruajtm frymn e optimizmit t shkaktuar nga
rnia e tmerrit nazist, pa vazhduar me pasojat e drejtprdrejta apo t trthorta pr shoqrit e paslufts,
si n Europn Perndimore, po ashtu edhe n at Lindore. Pr m tepr, gjat periudhs s Lufts s
Ftoht, vendet e rajonit ndoqn rrug t ndryshme; disa u bn pjes t Europs Lindore, e t tjer t asaj
Perndimore (nse flasim me termat e Lufts s Ftoht).
Metodat e msimdhnies
Nuk mund t themi me siguri dhe as nuk mund ta marrim si t mirqen q kta katr libra pune do t
prdoren gjersisht n klas. Ka nj sr kufizimesh t cilat i morm parasysh gjat prgatitjes s ktyre
librave:
1. Koha e kufizuar pr msimdhnien e historis n programet msimore kufizon mundsit e msuesve
pr risi n msimdhnie;
2. Interesi i nxnsve pr lndn e historis ka filluar t bjer vazhdimisht, duke kaluar n dobi t lndve
t tjera, me njohuri m moderne dhe trheqse, si teknologjit e reja n komunikim, dhe
3. Trajnimi i pamjaftueshm i msuesve pr t prtrir njohurit e tyre dhe pr t prvetsuar aftsit e
duhura pr t prdorur materiale msimore plotsuese. Pr rrjedhoj, sht e vshtir t vlersosh deri
ku realizohen qllimet e parashtruara n programet shkollore pr msimdhnien e historis.
Metodat q mund t prdorin msuesit e historis gjat prdorimit t ktyre katr librave jan t shumta
e t shumllojshme, dhe disa nga ato sigurisht q prdoren do dit n msimdhnie. Pyetjet e bra n
fund t do burimi historik dhe n fund t shumics s nnkapitujve prbjn hapin e par drejt zhvillimit
t msimit me an t metodave m t prparuara, si simulimet a loja me role, eset, t msuarit aktiv etj.
16
HYRJE E PRGJITHSHME
Disa tema msimore mund t krijojn m shum mundsi pr t msuar n mnyr t pavarur, si p.sh.,
temat q kan t bjn me Luftn e Dyt Botrore, pr t ciln msuesit mund t ndrthurin metodat e
historis gojore, filmat dhe dokumentart. Gjithsesi, Librat e puns ofrojn mjete pr nj qasje kritike ndaj
librave shkollor dhe mundsin pr prvetsimin e njohurive t reja me an t puns krkimore kritike
dhe arsyetuese. Suksesi i ksaj siprmarrjeje varet pothuajse plotsisht nga iniciativa, zotsia dhe qasja
metodike e msuesve.
Megjithat, qasja kritike ndaj tekstit shkollor nuk duhet t keqkuptohet. Tekstet shkollore jan t cilsive
t ndryshme dhe nuk jan m pak autentik se nj libr me burime historike. Duhet t jet e qart q n
fillim, se vendimi yn pr t br nj prmbledhje me burime historike dhe jo nj pun historiografike, nuk
do t thot n asnj mnyr q pranojm objektivitetin apo autenticitetin e burimeve; qllimi yn sht
thjesht t tregojm shumllojshmrin e interpretimeve dhe pikpamjeve t pruara nga vet burimet
historike. Thn ndryshe, kndvshtrimi yn sht zbatim i metods krahasuese dhe i qasjes nga shum
kndvshtrime.
Si prfundim, jemi krejtsisht t vetdijshm q przgjedhja jon nuk mund t jet e rastsishme: ajo
pasqyron kndvshtrime dhe interpretime t veanta, ashtu si e kemi br t qart edhe n hyrjet
prkatse.
Kto vrejtje kan t bjn si me tekstet, ashtu dhe me figurat n kta libra. Sigurisht, figurat jan m
interesante pr t rinjt dhe ndihmojn q t imagjinohet e shkuara m e prjetuar. Megjithat, e dim q
edhe figurat mund t keqinformojn, prandaj ato duhen analizuar n mnyr kritike, ashtu si dhe tekstet.
Leximi i figurave, ashtu si edhe leximi i teksteve, parakupton njohjen e kontekstit (shoqror, kulturor etj.)
ku ato jan prodhuar. Jemi prpjekur t japim shpjegime mbi figurat e prfshira n Librat e puns, edhe
pse n shumicn e rasteve ato prputhen me informacionin e dhn nga tekstet e prfshira n t njjtin
kapitull. Prderisa Librat e puns mbulojn shtat shekuj histori, ilustrimet q kemi prfshir jan t llojeve
t ndryshme, ndaj krkojn metoda dhe analiza t ndryshme. Jemi prpjekur t prdorim shumllojshmri
ilustrimesh: fotografi, pllakate, karikatura, litografi, piktura, dorshkrime, lajmrime, kartolina, pulla,
kartmonedha etj. Kriteri q ndoqm, prve disa paraplqimeve estetike t pashmangshme, ishte
t ndrtonim tablo mendore, duke prdorur dshmi pamore. Pr shembull, figurat e prfaqsuesve t
shtresave t ndryshme shoqrore n Perandorin Osmane na ndihmojn t rindrtojm apo thjesht t
zbulojm t ndryshmen. Duhet t theksojm ktu q e ndryshmja nuk sht domosdoshmrisht e
njjt me tjetrin; dallimi kulturor pr shkak t kalimit t kohs, madje edhe ndrmjet bashkkohsve jo
gjithnj nnkupton konflikt.
Prfundim
Kjo seri librash sht nj prmbledhje diskutimesh dhe argumentesh t shumta e t larmishme, si dhe
pasqyrim i asaj surprize t kndshme q puna e nj historiani mund t zhduk kufijt. Tani n Ballkan
gjenden nj numr i madh msuesish t historis q jan mjaft t interesuar pr punn e tyre dhe t
gatshm pr ndryshim. Nisma jon u kushtohet ktyre msuesve, t cilt krkojn mnyrat dhe udhzimet
pr t arritur ato synime. Kta njerz mund t veprojn si shumfishues n riprtritjen e msimdhnies
s historis, e cila tani sht n kriz t padiskutueshme n t gjith shoqrin europiane. Kundrshtari
m i madh ndaj ksaj siprmarrjeje nuk do t jet kundrveprimi politik apo ideologjik, por mefshtsia dhe
indiferenca.
Prandaj, sfida q shfaqet para nesh sht t ngjall tek nxnsit interesin pr t msuar mbi rajonin ku
shtrihet vendi i tyre, dhe ti pajis ata me mjetet pr t kuptuar ndrlikueshmrin e s tashmes. Ky projekt
nuk sht thjesht nj ushtrim shkencor; ai ka t bj me sfidn me t ciln prballen vendet e Europs
Juglindore n lidhje me t ardhmen e tyre t prbashkt.
17
Pasqyra e Lnds
Hyrje
Kronologjia
25
29
43
43
43
44
45
50
50
51
51
52
52
52
53
45
46
46
47
48
48
49
49
53
54
54
54
54
19
PASQYRA E LNDS
55
56
56
56
57
58
59
59
60
60
61
62
62
62
63
64
64
65
65
65
65
66
66
67
67
20
68
68
68
69
69
70
70
70
71
71
72
73
PERANDORIA OSMANE
74
IIIa. Myslimant
III-1. Mbishkrim n portalin e Xhamis s Sulejmanit n Stamboll (mesi i shekullit t
16-t)
III-2. Dimitri Kantemiri mbi lutjet myslimane
Fig.11. Xhami e shekullit t 14-t n Iznik (Nikea)
Fig.12. Sulejmania (Xhamia e Sulejmanit) n Stamboll (1500-1557)
III-3. Arsyetimi i nj myslimani mbi lidhjen q ekziston mes Allahut dhe shiut (1779)
Fig.13. Mbishkrime zbukuruese t Kuranit, n brendsi t Xhamis Eski n Edrene (shekulli i 15-t)
Fig.14. Nj grua turke hipur mbi deve, duke shkuar pr n pelegrinazhin e Meks
III-4. Heterodoksia myslimane Anekdota bektashinjsh
Fig.15. Qendra e vzhgimit astronomik n Stamboll (rreth vitit 1580)
Fig.16. Heroi popullor, Nastradin Hoxha
74
IIIb. T krishtert
III-5. Zgjedhja e Genadio Skolariosit si patriarku i par ortodoks pas pushtimit t
Kostandinopojs (1453)
Fig.17. En e argjendt osmane e shekullit t 16-t, me mbishkrime greke, e cila
prdorej n ritualet ortodokse.
III-6. Udhtari francez Pierr Leskalopier tregon pr Manastirin e Shn Savs n Serbi (1574)
III-7. Pali nga Alepoja prshkruan kishat moldave (mesi i shekullit t 17-t)
Fig.18. Manastiri i Voronetit n Moldavi (i ndrtuar n vitin 1488; afresket e jashtme jan
pikturuar n vitet 1547-1550)
Fig.19. Darka e fundit afresk n manastirin Stavronikita, Atos (1546)
III-8. Kozma Aitoliani u bn thirrje t krishterve t arsimojn fmijt e tyre
III-9. Kiril Pejinovii rreth marrdhnieve t tendosura midis fshatarve ortodoks dhe
priftrinjve (1816)
IIIc. Hebrenjt
III-10. Letr e Isak Xarfatit, rabin i Edrenes (Adrianopojs), drejtuar hebrenjve n
Europn Qendrore (mesi i shekullit t 15-t)
III-11. Elijah Kapsali tregon pr mirqenien e hebrenjve n Perandorin Osmane gjat
sundimit t Mehmetit II
III-12. Ringjallja e hebrenjve: shembulli i Sabbata Zevit (1666)
Fig.20. Doktor hebre gravur franceze (1568)
IIId. Bashkjetesa dhe diskriminimi fetar
III-13. Dialogu fetar gjat kohs q Gregori Palamasi u mbajt rob (1354)
III-14. Bashkjetesa e komuniteteve t ndryshme fetare n qytetet osmane (rreth vitit 1660)
III-15. Marrdhniet midis ortodoksve, katolikve dhe luteranve n Bullgari e Vllahi (1581)
III-16. Fetvaja e Ebus-Suudit pr shiitt mysliman (mesi i shekullit t 16-t)
III-17. Urdhri perandorak q ndalon punn pr konvertimin frng mes armenve t
Anatolis Lindore (1722)
III-18. Autoritetet osmane n Bosnj gjykojn nj shtje midis ortodoksve dhe katolikve
(1760)
III-19. Kufizime perandorake pr jomyslimant (1631)
III-20. Ekzekutimi i nj ortodoksi q vishte rroba t paprshtatshme (1785/1789)
74
75
76
76
76
77
77
77
78
78
79
79
79
79
80
80
80
81
81
82
82
82
83
84
84
84
85
86
87
87
87
88
89
21
PASQYRA E LNDS
89
89
89
90
90
91
91
93
93
93
94
94
95
95
95
96
97
97
97
98
98
99
99
100
100
101
101
102
102
103
103
104
104
104
104
22
105
105
105
106
106
107
107
PERANDORIA OSMANE
107
108
108
112
112
113
113
114
114
114
115
115
116
116
117
117
118
118
118
118
119
119
120
120
120
121
124
V. Fatkeqsit natyrore
124
110
110
110
111
111
112
121
121
121
122
122
23
PASQYRA E LNDS
124
125
126
126
126
127
127
127
129
127
129
130
131
131
131
132
Bibliografia
Shnime mbi koordinatort
Lista e kontribuesve
Lista e msuesve q morn pjes n seminaret vlersuese
134
139
141
143
144
24
PERANDORIA OSMANE
HYRJE
Perandoria Osmane sht nj nga forcat m t mdha politike, e cila i ka dhn trajtn historis s
Europs Juglindore pr nj periudhe t gjat kohore. N t vrtet, nga shekulli i 14-t deri n fillim t
shekullit t 20-t, shteti osman ka qen organizmi politik m i madh n kt rajon. Megjithat, kjo nuk
sht e vetmja arsye pr t studiuar historin e Perandoris Osmane n Europn Juglindore. Perandoria
Osmane sht e rndsishme pr vetprcaktimin kolektiv t kombeve t Europs Juglindore.
Lufta kundr osmanve ishte nj prparsi tepr e dukshme pr t argumentuar lidhjen q kto kombe
kishin me Europn e krishter. Pr m tepr, pushtimi osman shpesh konsiderohet si prgjegjs pr
prapambetjen ekonomike dhe pshtjellimin politik, i cili ka ndikuar edhe m tej n shum vende t Europs
Juglindore deri n ditt e sotme. Nuk sht qllimi yn q t debatojm ktu pro apo kundr prgjegjsis
osmane pr kto dukuri. Ne mendojm q vshtrimi m nga afr i nj morie burimesh t historis son t
prbashkt nga periudha osmane, do t na ndihmoj t gjykojm kto shtje, si dhe shtje t tjera, n
mnyr t pavarur.
Ka edhe nj arsye tjetr pr t studiuar historin e periudhs osmane. Gjat dhjetvjearve t fundit,
studimet e periudhs osmane kan qen nj nga fushat m dinamike t studimeve historike jo vetm
n Turqi dhe n vende t tjera t Europs Juglindore, por edhe n Europn Perndimore, Shtetet e
Bashkuara, madje dhe n Japoni. Historiant kan pasur mundsi t ken n duar burime t reja, mbi
t cilat ata kan ngritur teza t ndryshme, me ndihmn e metodave t reja dhe t vjetra; pr rrjedhoj,
imazhi yn mbi historin osmane tani sht m i pasur, m i detajuar dhe m i baraspeshuar. Pr m
tepr, shum fakte t marra m par si t mirqena jan vn n pikpyetje dhe/ose nuk jan pranuar
nga studime t kohve t fundit.
Shpeshher sht argumentuar q Perandoria Osmane ishte nj shtet turk. sht e vrtet q
themeluesit e shtetit dhe dinastis osmane kishin origjin turke, por me pushtimet q kreu, shteti osman
prfshinte nj numr t madh popujsh, t cilt flisnin gjuh t ndryshme dhe q u prkisnin besimeve t
ndryshme fetare. Pr m tepr, gjat pjess m t madhe t historis, shtresa sunduese osmane ishte
tepr e przier nga pikpamja etnike. N t vrtet, q nga periudha klasike e Mehmetit t Dyt dhe
Sulejmanit, deri n shfaqjen e nacionalizmit n shekullin e 19-t, prfaqsuesit e klass sunduese osmane
e konsideronin etiketimin turq, si sinonim pr fshatart e vrazhd dhe analfabet nga Azia e Vogl, me t
cilt ata shpresonin t kishin sa m pak an t prbashkta. Po ashtu, zyrtart dhe intelektualt osman
asnjher nuk e quanin shtetin e tyre Turk; ata e quanin at devlet-i-aliye (shteti i lart ose devleti-ali-Osman (shteti i shtpis s Osmanve). Si n shum shtete t tjera gjat mesjets dhe fillimit t
kohs s re, besnikria ndaj dinastis ishte m e rndsishme se do prkatsi etnike.
Despotizmi osman sht kundrshtuar gjithashtu n punime historike t kohve m t fundit.
Argumenti m serioz kundr ktij koncepti sht fakti q ai nuk merr parasysh ndryshimin, kurse n t
vrtet shoqria osmane ndryshoi shum gjat ekzistencs s saj t gjat. N fakt, t paktn gjat s
ashtuquajturs periudh klasike, sulltant ishin t plotfuqishm dhe mtonin t kontrollonin gjithka q
ndodhte n zotrimet e tyre. Megjithat, ishte tepr e vshtir t kontrollohej nj perandori kaq e madhe,
e shtrir n tri kontinente, e pr m tepr, me at numr t pakt t mjeteve teknike gjat mesjets s
von dhe fillimit t kohs s re. Edhe sistemi i njohur i timarit, i cili u mundsonte sulltanve t kontrollonin
pjesn m t rndsishme t ushtris s tyre, n t vrtet ishte vetm nj form e mekanizmit, i cili
praktikisht prdorej kudo n bot, n shoqrit e pjekura bujqsore, me territor dhe popullsi t madhe,
pr t arritur n shkall lokale at ka nuk mund t arrihej n t gjith vendin njhersh, pr shkak
25
HYRJE
t sistemit t pazhvilluar monetar dhe teknologjis paraindustriale t transportit dhe komunikimit: kjo
ishte shprndarja e elits qeverisse n t katr ant, n kurriz t fshatarve, pr t vendosur ligjin dhe
mbajtur rregullin dhe pr t br kalimin e mbiprodhimit nga prodhuesit, tek vetja. As kontrolli i sulltanit
mbi timaret, dhe as monopoli i timareve mbi armt e zjarrit (Perandoria Osmane mund t konsiderohet si
nj perandori baruti, ashtu si mund t konsiderohen dhe shume vende t tjera gjat fillimit t kohs s
re), nuk mbijetuan mbas krizs s fundshekullit t 16-t.
Pr m tepr, edhe pse sulltant pretendonin se autoriteti i tyre ishte absolut, ashtu si shum sundimtar
absolut n Azi, Europ apo pjes t tjera t bots, ata duhej t merrnin parasysh kufizimet q vinin
nga Ligji i Shenjt i Zotit - n rastin e osmanve nga Sheriati. Shpeshher sulltant e anashkalonin kt
kufizim me ndihmn e eyh-l-Islam-it, por n t vrtet mbshtetja e tyre n kt procedur na zbulon
se e kuptonin q fuqia e tyre nuk ishte e pakufizuar. Pr ta thn m qart, fuqia despotike e sulltanve
osman teorikisht varej nga Zoti, dhe praktikisht nga rrethanat njerzore.
Prplasjet ndrmjet shoqrive dhe popujve t Europs Juglindore nga njra an, dhe osmanve
pushtues/shtyps nga ana tjetr, kan qen tema kryesore n shumicn e historive tona kombtare.
sht e qart q ka patur shum aste konfliktesh e mizorish, si gjat pushtimit, ashtu edhe gjat sundimit
t gjat osman. Megjithat, historia e Europs Juglindore nga shekulli i 14-t deri n shekullin e 20-t
nuk prbhet vetm nga konflikte. N t vrtet, ashtu si dhe n shum shoqri t tjera t sunduara nga
perandorit e mdha shumkombshe e me shum besime fetare, njerzit jo vetm kan br qndres,
por edhe kan krkuar mnyra pr tu prshtatur me situatat historike, apo pr t ndrtuar nj fat m t
mir pr veten e tyre dhe pr komunitetet t cilave ata u prkisnin. Ndonjher kjo prfshinte negociatat
me sundimtart, si dhe bashkpunimin aktiv me ta, pr t fituar disa privilegje individuale apo kolektive.
Kjo mund t interpretohet edhe si nnshtrim ndaj autoriteteve, ose, n t kundrt, mund t shihet edhe
si zgjedhje e nj forme pasive apo aktive qndrese. Kjo do t thot, gjithashtu, q jeta e prditshme
zakonisht ishte m e rndsishme se shtjet politike. Studime t kohve t fundit kan hedhur drit
mbi disa aspekte praktike t jets s njerzve n Europn Juglindore gjat sundimit osman, duke br
krahasime me situata dhe ngjarje t ngjashme n rajone t tjera gjat s njjts periudh, duke paraqitur
elementet e prbashkta pr t gjith Europn Juglindore dhe karakteristikat specifike t zonave t
veanta t rajonit.
N dritn e ktyre studimeve krahasuese t kohve t fundit, karakteri prjashtimor historik i
Europs Juglindore gjat sundimit osman zhduket shkall-shkall: ngjashmrit me rajone t tjera dhe
me shoqrin ton t sotme na e bjn at t njohur. Sigurisht, q srish mbeten dallimet, t cilat jan
dhn me detaje n studimet e kohve t fundit, por ato asnjher nuk kan arritur deri aty sa ta kthejn
historin e Europs Juglindore nn Perandorin Osmane n nj truall ekzotik. Kto dallime na ndihmojn
t kuptojm m mir kompleksitetin e shoqrive n t shkuarn dhe t tashmen, dhe n t vrtet, ky
sht nj nga qllimet kryesore t njohurive historike.
Ky Libr pune synon tu jap msuesve, nxnsve dhe studiuesve nj mundsi tjetr, pr ta par
historin e Europs Juglindore gjat sundimit osman nga nj kndvshtrim i ri. Pr t shmangur prsritjet
me Librin e puns 2 t ktij projekti, i cili trajton problematikn q ka t bj me kombet dhe shtetet n
Europn Juglindore, shekulli i fundit i ekzistencs s Perandoris Osmane nuk sht prfshir n kt
libr. Pr kt arsye, ky Libr mbaron me fundin e shekullit t 18-t, duke prfshir vetm disa burime
nga shekulli i 19-t. Edhe me kt kufizim, ishte praktikisht e pamundur t ilustroheshin t gjitha aspektet
dhe detajet e pes shekujve t mesjets s von dhe fillimeve t historis s re t Europs Juglindore, n
nj numr t kufizuar faqesh. Prandaj na u desh t vendosnim disa prparsi dhe t bnim disa zgjedhje.
Disa aspekte, edhe pse t rndsishme, duhej ose t hiqeshin, ose t prmblidheshin shum shkurt.
N przgjedhjen ton t burimeve jemi mbshtetur nga kontribuesit tan dhe jemi munduar t japim nj
panoram t baraspeshuar si nga pikpamja gjeografike, ashtu edhe nga ajo tematike. Gjithsesi jemi
t ndrgjegjshm q disa nga lexuesit t cilt do t lexojn dhe/apo do t prdorin kt Libr, mund t
26
PERANDORIA OSMANE
mendojn se edhe ata mund t kishin prfshir tekste apo pamje t tjera; nse sht kshtu, ne do t
kemi arritur nj nga synimet tona, i cili sht t nxisim msuesit, nxnsit dhe historiant profesionist t
rrokin rndsin e shumllojshmris s shqyrtimeve dhe interpretimeve dhe t hedhin nj vshtrim t ri
n historin e ndrlikuar t Europs Juglindore gjat sundimit t Perandoris Osmane.
27
PERANDORIA OSMANE
Kronologjia
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1307 Dorzimi
i sulltanatit
Selxhuk t Rumit;
principatat turke
t Azis s Vogl
bhen vasale t
drejtprdrejta t
shtetit mongol
(Ilanid) n Persi.
1326 Pushtimi i
Bruss (Burss),
i cili u pasua nga
pushtimi i Nikeas
(Iznik, 1331) dhe
Nikomedias (Izmit,
1337).
Kthimi i qyteteve
bizantine n qytete
osmane (kryesisht
myslimane); ky
proces prhapet
shkall-shkall
n Azin e Vogl
dhe Ballkan gjat
shekullit t 14-t
dhe 15-t.
1335 Shprbrja
e Perandoris
Ilxhanid; principata
(emirati) osmane
bhet e pavarur.
Osmani i Par
(1281-1324)
1339 Orhanije,
1337-1453 Lufta
Burs - xhamia e
Njqind Vjeare
par n form T-je. ndrmjet Francs
dhe Anglis.
1345 Ndrhyrja
e par ushtarake
osmane n
Europ, n ndihm
t perandorit
t ardhshm
bizantin Joan VI
Kantakuzen (13471345).
1341-1354
Lufta civile n
Perandorin
Bizantine.
1345 Pushtimi
i emiratit Karesi,
prfshir edhe
bregun lindor t
Dardaneleve.
1346-1347 Nga
Kafa, murtaja
mbrrin n
Europn Juglindore
dhe prhapet n
pjes t mdha t
rajonit.
1345-1353
Epidemia e
murtajs (vdekja e
zez) prhapet n
Azi, Europ dhe
Afrikn Veriore.
29
KRONOLOGJIA
Sulltant osman
Murati i Par
(1362-1389)
Bajaziti i Par
(1389-1402)
Proceset politike
1345-1402
Zgjerimi territorial
osman n Europn
Juglindore; gjat
ksaj periudhe,
udhheqsit
ushtarak t kufirit
turk vepronin
shpesh me
iniciativn e tyre
dhe u integruan
dalngadal
n sistemin
politik osman;
osmant prdorin
mekanizma t
ndryshm politik
pr t arritur
zgjerimin territorial:
marrveshjet me
shtetet ekzistuese
n Europn
Juglindore (t
cilat pranohen si
harapaguese),
martesat pr hir
t aleancave,
marrja me forc
dhe shprndarja
e timareve
lufttarve t
tyre; kolonizimi i
territoreve me turq
t ardhur nga Azia
e Vogl etj. N vitet
1390, Bajaziti e
shpejton me dhun
ecurin e integrimit
perandorak,
duke shkaktuar
paknaqsi tek
turqit n Azin e
Vogl etj.
30
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
1354 Pushtimi i
Galipolit.
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1355 Vdes Stefan
Dushani (13311355); rnia e
shtetit serb.
1361-1369
Pushtimi i
Traks bashk me
Edrenen.
1371 Fitorja
e osmanve
ndaj serbve n
irmen.
1389 - Beteja e
par e Kosovs;
Osmant mundin
koalicionin
ballkanik t
udhhequr nga
princi serb Llazar;
Serbia bhet
vasale e shtetit
osman.
1390-1391
Osmant
aneksojn pr
her t par
principatat turke
n Azin e Vogl
Jugperndimore
(Saruhanin,
Ajdinin, Menteshen
etj.)
1396 Beteja
e Nikopolisit;
Bajaziti i Par
mposht ushtrin
kryqtare t drejtuar
nga Sigismundi
i Luksemburgut,
mbret i Hungaris.
1396 Me
aneksimin e
Vidinit kryhet dhe
prfshirja e plot
e Bullgaris n
zotrimet osmane.
1378-1391
Xhamia Jeshil, n
Iznik
1370-1405
Sundimi i Timur
Lengut.
1385 Bashkimi
i Polonis me
Lituanin.
1397-1398
Bajaziti i Par
prfundon
pushtimin e pjess
m t madhe t
Azis s Vogl.
1402 Beteja e
Ankaras; Bajaziti
i Par mundet
dhe kapet rob nga
Timur Lengu.
1402 Timur
Lengu ngre
prsri nj sr
principatash turke
n Azin e Vogl.
1403-1414 Xhamia
Eski, n Edrene.
1419-1420
Fushatat osmane
n Danubin e
Poshtm; Vllahia
bhet vasale e
shtetit osman.
1419-1420
Pushtimi i
Dobruxhs,
Gjurgut dhe Turnut
1416 Rebelohet
sheiku Bedredin;
thyhet nga
Mehmeti i Par
PERANDORIA OSMANE
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Murati i Dyt
(1421-1451, me
nj ndrprerje n
sundimin e tij nga
1444-1446.)
Ndryshimet
territoriale
1425-1428
Aneksimi
prfundimtar i
Azis s Vogl
Jugperndimore
(principatat
e Ajdinit,
Menteshes,
Tekes, Germijanit
etj.).
Shoqria dhe
kultura
1421-1437
Kompleksi
Muradije n
Bursa zbukurohet
nga poart nga
Tabrizi.
1430 Selaniku
pushtohet nga
osmant.
1439 N Kshillin
e Firences,
perandori bizantin
Joani VIII, miraton
bashkimin e Kishs
Ortodokse me
Romn, n kmbim
t nj kryqzate
kundr osmanve.
1439 Serbia
pushtohet pr
her t par nga
osmant.
Si kundrveprim
ndaj prdorimit
t artileris nga
ushtria hungareze,
osmant t
detyruar fillojn t
prdorin armt e
zjarrit.
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1443 - Osmant
1443 Fillon
fushata hungareze lshojn Serbin
dhe Shqiprin.
n Ballkan;
shqiptart, t
udhhequr nga
Sknderbeu
(Gjergj Kastrioti),
organizojn nj
qndres t
suksesshme.
1444 Fushata e
re hungareze n
Ballkan thyhet n
Varna.
1448 Beteja e
dyt e Kosovs;
osmant dalin
fitimtar ndaj
ushtris hungareze
t udhhequr nga
Janosh Huniadi.
Mehmeti i Dyt
(1444-1446, 14511481)
Shteti osman
organizohet
trsisht si
perandori (epoka
klasike); vendoset
struktura e
Pallatit dhe nj
hierarki e qart e
rendit shoqror;
pjesrisht vriten,
dhe me ndihmn
e kapikuluve
(skllevrve
1453 Pushtimi i
1456 Osmant
thyhen n Beograd Kostandinopojs.
nga Janosh
Huniadi
Kostandinopoja
kthehet n
kryeqytetin osman,
-Stamboll; Shn
Sofia kthehet n
xhami; ndrtohen
Pallati Topkapi (deri
n vitin 1478), tregu
i mbuluar (bezistan)
dhe nj sr
xhamish (midis t
cilave Xhamia Fatih
1463-1470).
1453 Fundi i
Lufts Njqind
Vjeare; Franca del
fituese.
31
KRONOLOGJIA
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
t konvertuar
t sulltanit),
shfuqizohet
trsisht fisnikria
e vjetr; bhet
regjistrimi i pjess
m t madhe t
tokave si pron
shtetrore, e cila
u shprnda si fief
(timar); pr her
t par prdoren
me efektshmri
armt e zjarrit
(Perandoria
Osmane u quajt
Perandoria e
Barutit).
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
1455-1456Moldavia bhet
harapaguese.
1459 Serbia
aneksohet
prfundimisht.
1460 Pushtohet
Dukata e Athins,
Despotati i Mistras
dhe pjesa m e
madhe e Mores.
1461 Pushtimi
i Perandoris
Bizantine t
Trebizonds.
1463-1479
Lufta osmano
venedikase.
1454 Patriarku
Genadius themelon
Akademin e
Patriarkans n
Kostandinopoj.
1463 Pushtimi
i pjess m t
madhe t Bosnjs.
1462-1505
Sundimi i Ivanit t
Tret n Moskovi;
marrja e disa
principatave ruse
dhe shkputja
e Rusis nga
Hordhia e Art
(1480).
1468 Pushtimi i
Karamanit (Azia e
Vogl).
1473 Fitorja
osmane mbi
Uzun Hasanin n
Otlukbeli; forcohet
sundimi osman n
Anatoli
1470 Pushtimi
i Negropontit
(Eubea).
1475 Beteja e
Vasluit; osmant
munden nga
Stefani i Madh,
princi i Moldavis
(1457-1504).
1475 Osmant
pushtojn Kafan
(koloni gjenoveze
n Krime); Hanati
Tatar i Krimes
bhet vasal i
Perandoris
Osmane.
1479 - Pushtohet
pjesa m e madhe
e Shqipris.
1480 Osmant
pushtojn Otranton
(Italin Jugore); e
lshojn at m
1481.
32
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1455 Gutenbergu
boton Bibln e
shtypur.
1469-1492 N
Firence sundon
Lorenco di Medii;
shklqimi i Rilindjes
Evropiane.
PERANDORIA OSMANE
Sulltant osman
Proceset politike
Bajaziti i Dyt
(1481-1512)
Politika e paqtimit
t acarimeve
t brendshme
shkaktuar nga
despotizmi
i Mehmetit t
Dyt, ndrkoh
q u ruajtn
arritjet kryesore
centralizuese.
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Shoqria dhe
kultura
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1483 - Pushtimi i
Hercegovins.
1484 Pushtimi i
ilias dhe Cetatea
Albas (Akermanit);
Moldavia humb
daljen n Detin
e Zi.
1499-1503Lufta osmanovenedikase.
Ndryshimet
territoriale
1492 Dbimi i
hebrenjve sefardit
nga Spanja; nj
pjes e madhe
e tyre mirpriten
dhe vendosen
n Perandorin
Osmane;
Pushtimi i fortesave 1493
venedikase
shtypshkronja e
n Greqin
par n Stamboll,
kontinentale dhe
e ngritur nga
n Shqipri.
hebrenjt sefardit
t ardhur nga
Spanja;
1493
shtypshkronja
e par sllave n
Europn Juglindore
n Cetinj (nn
ndikimin venedikas);
n shekullin e
16-t,shtypshkronjat sllave
u prhapn edhe
n Vllahi (1508),
Bosnj, Serbi dhe
Transilvani, por
shumica prej tyre
funksionuan vetm
pr nj periudh t
shkurtr kohe.
1499-1540
Pushtimi i Likas
dhe i disa pjesve
t Dalmacis.
1502 Vendoset
dinastia e
Safavidve n
Persi; Persia bhet
shiite.
1514 Beteja e
aldiranit; fitore e
madhe osmane n
Persi.
1514-1515 Merret
pjesa lindore e
Azis s Vogl.
1516 Beteja e
Marxh Dabikut;
fitore e madhe
osmane ndaj
mamlukve.
1516-1517
Pushtimi i Siris,
Palestins dhe
Egjiptit; osmant
marrin nn mbrojtje
Mekn dhe
Medinn.
1505 Ngrihet
xhamia Bajaziti i
Dyt n Stamboll.
1492 Kolombi
zbulon Amerikn.
1494 Fushata
franceze n Itali;
fillimi i luftrave
italiane.
1497-1498 - Vasko
da Gama zbulon
rrugn detare nga
Portugalia pr n
Indi.
1517 Botohen
95 tezat e
Martin Luterit
n Vitenberg,
Gjermani; fillon
Reformacioni.
33
KRONOLOGJIA
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
1519 Algjeria
njeh varsin
nga Perandoria
Osmane.
Sulejmani i Par
Kulmi i pushtetit
Ligjvnsi (1520- osman; zgjerimi
1566)
territorial si n
Europ, ashtu
dhe n Azi, duke
ndrthurur fuqin
ushtarake me
nj veprimtari t
gjer diplomatike;
sistemimi i s
drejts dhe
administrats
osmane.
1521 Pushtimi i
Beogradit.
1522 Pushtimi i
Rodosit.
1526 Beteja
n Moha; fitore
e madhe ndaj
Hungaris.
1529 N
Hungari fillon
konflikti osmanohabsburgas;
dshton Rrethimi i
Par i Vjens.
1526 Piri
Reisi (14651554) shkruan
Kitabi Bahrije
(Libri i detit),
ku prmbledh
prvojn detare
t asaj periudhe;
m 1513, ai bn
gjithashtu nj hart
detare t detajuar,
ku paraqiten edhe
dy Amerikat.
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1519 Karli V
zgjidhet perandor
gjermano-romak.
Duke qen edhe
mbret i Spanjs
q nga viti 1516, ai
gzon pushtet t
konsiderueshm
dhe e prqendron
kt pushtet
n dinastin
habsburgase,
duke u br kshtu
kundrshtari
m i fuqishm
i Perandoris
Osmane.
1519-1522
Magelani nis
udhtimin e par
rreth bots.
1526 Fillimet
e Perandoris
Mughal n Indi.
1534-1535
Pushtimi i Irakut.
1538 Osmant
1538- Aneksimi i
kryejn nj fushat Benderit (Tigina).
t suksesshme n
Moldavi.
1541 Sulejmani
1541 Aneksohet
nis nj fushat t re Hungaria Qendrore
n Hungari.
(provinca e Buds);
Transilvania
bhet principat
harapaguese.
1538- Sinani (i
njohur si Mimar
Sinan, 1490-1588)
bhet arkitekti
perandorak;
shklqimi i
arkitekturs
osmane.
1543 Koperniku
boton De
revolutionibus
orbium coelestium.
1545-1563
-Kshilli i Trentos;
Reformacioni
Katolik
34
PERANDORIA OSMANE
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1551-1552
Aneksohet Banati.
Mesi i shekullit
t 16-t
Reformacioni
shtrihet n Hungari
dhe n Transilvani;
saksont e
Transilvanis
pranojn
luterianizmin,
ndrsa nj pjes e
madhe e popullsis
hungareze pranojn
kalvinizmin.
1551-1556 Rusia
anekson hanatet
tartare t Kazanit
dhe t Astrahanit.
1550-1557 N
Stamboll ndrtohet
Xhamia Sulejmanie
nga Mimar Sinani.
1555 N
Perandorin
Gjermane arrihet
paqja fetare e
Augsburgut.
1555 Libri i
par i botuar n
gjuhn shqipe:
Meshari (Libri i
Shrbesave), nga
Dom Gjon Buzuku
(botuar n Itali).
1556 Rnia
nga froni e
Karlit V; ndarja
e zotrimeve
habsburgase
ndrmjet
trashgimtarve
spanjoll dhe
austriak.
1557 Ringrihet
Patriarkana
Ortodokse Serbe e
Pejs.
1562-1598
Luftrat fetare n
Franc.
1567
Shtypshkronja e
par armene n
Stamboll.
1566 Fillon
revolucioni
antispanjoll n
Vendet e Ulta.
1555 N Amasja
nnshkruhet paqja
midis Perandoris
Osmane dhe
Persis; bhet m i
qndrueshm kufiri
lindor i Perandoris
Osmane.
1566 Osmant
aneksojn Kiosin.
1569 -1575
Mimar Sinani
projekton Xhamin
Selimje n Edrene.
Murati i Tret
(1574-1595)
Kriza financiare,
zhvleftsimi
i akeve dhe
inflacioni.
1578-1590 Lufta
shkatrrimtare me
Persin.
Pushtimi i
Azerbajxhanit dhe
i disa provincave t
tjera persiane.
1580 Shkatrrimi,
me urdhr
t Sulltanit, i
observatorit
astronomik n
Stamboll, pas
kundrshtimeve
nga drejtuesit
fetar.
1587-1629
Sundimi i Abazit
t Par n Persi;
kulmi i pushtetit
Safavid.
35
KRONOLOGJIA
Sulltant osman
Mehmeti i Tret
(1595-1603)
Ahmedi i Par
(1603-1617)
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Kriz e brendshme
e rnd n
Perandorin
Osmane; luftrat
e gjata me
Perandorin
Habsburgase dhe
Persin shkaktuan
vshtirsi
financiare
dhe rnien e
organizmave
tradicional
ushtarak,
veanrisht t
trupave spahi;
Perandoria
Osmane shkon
dalngadal
drejt prdorimit
t mercenarve
(levend) dhe shton
numrin e atyre q
duhet t paguajn
taksn bujqsore
(iltizam).
1593-1606 Lufta
shkatrrimtare
me Lidhjen e
Shenjt, e kryesuar
nga habsburgt
austriak; rebelimi
kundrosman
i principatave
rumune (1594).
1606 Traktati
i Paqes n
Zsitvatorok me
habsburgt
austriak.
1613 Vendosja
e dinastis s
Romanovve n
Rusi.
Prpjekjet
pr reforma
t brendshme
shkaktojn
rebelimin e
jenierve; sulltani
rrzohet nga froni
dhe vritet.
1620-1634 Lufta
me bashkimin
Poloni-Lituani
pr sundimin mbi
Moldavin.
1618-1648 Lufta
30- vjeare.
Ndiqet nj politik
e ashpr pr t
rivendosur ligjin
dhe rregullin.
1623-1639 Lufta
me Persin; pas
humbjeve fillestare
n luft kundr
Abazit t Par, me
ekspeditat e Muratit
t Katrt dhe
Traktatin e Paqes
s Kasri-Sirinit,
(1639) rivendosen
kufijt e viteve 1555
dhe 1612.
1602-1612 Lufta
me Persin.
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
1583-1586
Kompleksi
Muradije n
Manisa.
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1588 Shkatrrimi
i armads spanjolle
nga flota angleze.
1596 1609
1598 Edikti i
Rebelimi Xhelali n Nants, toleranc
Azin e Vogl.
ndaj kalvinistve
francez.
Osmant humbasin
territoret e
pushtuara n
vitet 1578-1590;
humbjet e para t
mdha territoriale
t Perandoris
Osmane.
1609-1616 N
Stamboll ngrihet
xhamia e sulltan
Ahmetit (Xhamia
Blu)
1603 Vdes
Elizabeta e Par
(1558-1603);
Xhejms Stjuart,
mbret i Skocis,
bhet edhe mbret
i Anglis, duke
bashkuar t dyja
mbretrit.
Mustafai i Par
(1617-1618)
smani i Dyt
(1618-1622)
Mustafai i Par
(1622-1623)
Murati i Katrt
(1623-1640)
1627 Patriarku
Ciril Lukarisi hap
nj shtpi botuese
greke n Stamboll;
ajo u mbyll nga
osmant mbas
ekzekutimit t
patriarkut. (1638)
1635 Revan
Kiosku, n Pallatin
Topkapi.
36
PERANDORIA OSMANE
Sulltant osman
Proceset politike
Ibrahimi i Par -I
menduri (16401648)
Mehmeti i Katrt
(1648 1687)
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
1645-1669 Lufta
shkatrrimtare me
Venedikun.
Mbas disa
viteve trazirash
t brendshme,
vezirt e mdhenj
t familjes s
Qyprilinjve
arritn t forconin
institucionin e
vezirit t madh,
t rivendosnin
rregullin e
brendshm dhe t
rifillonin zgjerimin e
jashtm territorial.
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
Pushtimi i Krets
(prfundoi vetm
m 1669);
1656 Mehmet
Qyprili pasha
emrohet vezir i
madh, dhe merr
pushtet t plot
pr t qeverisur
Perandorin.
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1640 Fillimi i
Lufts Civile n
Angli, midis mbretit
dhe parlamentit.
1648-1657
Gjeografi dhe
historiani i
famshm osman
Qatip elebi (16091657) shkruan
librin e tij gjeografik
Xhihannma.
1648 Rebelimi
i kozakve
n Ukrain, i
udhhequr nga
Bogdan Hmelnicki;
kriz n bashkimin
Poloni-Lituani.
1655-1660- Lufta e
Par Nordike.
1661 Fillimi i
1665-1666
Lvizja mesianike e sundimit personal
t Luigjit XIV n
Sabbata Zevit.
Franc (mbret n
vitet 1643-1715):
kulmi i absolutizmit
francez.
1661 Fazel
Ahmed Qyprili
pasha pason
baban e tij si
vezir i madh (16611676).
1672-1676 Lufta
me bashkimin
Poloni-Lituani.
1683 Rrethimi
i dyt osman i
Vjens; osmant
munden n Vjen
nga nj ushtri
austro-polake.
1684 Krijohet
Lidhja e Shenjt
(Austria, PoloniLituania, Venediku,
Shteti Papal, dhe
Rusia, q nga viti
1686).
1686-1687 Trupat
austriake pushtojn
Hungarin dhe
Transilvanin.
1685 Shfuqizimi i
Dekretit t Nants
n Franc.
1687 Isak Njutoni
boton Philosophiae
naturalis principita
mathematica.
37
KRONOLOGJIA
Sulltant osman
Proceset politike
Sulejmani i Dyt
(1687-1691)
Reformat e mdha
monetare dhe
fiskale rimkmbin
t ardhurat
osmane; n kt
mnyr mund
tu bhet ball
shpenzimeve t
lufts.
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Ndryshimet
territoriale
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1688-1690
1690 Ri-pushtimi 1688 Revolucioni
Pushtimi i
osman i Beogradit i Lavdishm
prkohshm
pasohet nga nj
n Angli, i cili
austriak i Beogradit shkall e lart
vendosi monarkin
dhe pjesve t tjera emigrimi t serbve parlamentare.
t Serbis.
nga Serbia Jugore
dhe Kosova, pr
n Sllavoni dhe
1689 Fillon
Hungari.
sundimi personal
i Pjetrit t Par
(1682-1725) n
Rusi.
Ahmeti i Dyt
(1691-1695)
Mustafai i Dyt
(1695-1703)
1694 Princi
Konstantin
Brankoveanu
hap Akademin
Mbretrore Greke
n Bukuresht;
n shekullin e
18-t, nj institucion
i ngjashm u krijua
n Jashi (Moldavi).
1695
Riorganizimi i
sistemit t tatimit
bujqsor, me
futjen e takss
s prhershme
bujqsore (e
quajtur malikane);
sistemi i ri forcon
bazn e pushtetit,
q prbhet
nga familjet
fisnike (ajane)
n provinca, t
cilat grumbullojn
zotrime t mdha
t trashgueshme.
Ahmeti i Tret
(1703-1730)
E ashtuquajtura
epoka e tulipanve
karakterizohet
nga risi kulturore
dhe prpjekje
pr reforma
t brendshme
dhe hapje me
Perndimin, t
nxitura nga veziri i
38
Shoqria dhe
kultura
1697 Humbja e
betejs s Zents
kundr austriakve.
1699- Paqja e
Karlovicit.
Perandoria Osmane
humbet Hungarin
(duke prfshir
ktu Sllavonin)
dhe Transilvanin,
t cilat i kalojn
Perandoris
Habsburgase;
Moreja, Lika dhe
territore t tjera m
t vogla dalmate i
kalojn Venedikut;
Podolia i kalon
Polonis dhe Azovi,
Rusis.
1710-1711 Lufta
me Rusin.
Rimerret Azovi.
1715-1718 Lufta
me Venedikun
dhe Austrin;
osmant munden
dhe nnshkruajn
Traktatin e Paqes
s Pasarovicit.
1715 Pushtimi
i Mores nga
venedikasit.
1700-1721 Lufta
e Madhe Nordike;
fitore e madhe
e Rusis ndaj
Suedis n Poltav
(1709).
1701-1714 Lufta
pr fronin spanjoll.
PERANDORIA OSMANE
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
madh Ibrahim
pasha Nevshehirli
(1718-1730), por kjo
periudh u ndal
nga nj rebelim
i jenierve, i cili
detyroi vezirin dhe
sulltanin t linin
pushtetin.
Mahmuti i Par
(1730-1754)
Politikat e
reformave t
kujdesshme,
veanrisht n
artileri (veprimtaria
e ekspertit francez,
kontit t Bonevalit)
dhe n zhvillimin
urban (ndrtimi
i m shum se
60 shatrvanve
publik n
Stamboll).
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
1716-1718 Banati,
Serbia Veriore dhe
Oltenia (Vllahia
Perndimore)
u dorzohen
austriakve.
1722-1725
Pas kaosit n
Persi, pushtohet
Gjeorgjia,
Azerbajxhani dhe
Shirvani.
1727 N
Stamboll hapet
shtypshkronja
e par osmane
nga Ibrahim
Myteferrika; ajo u
mbyll me vdekjen e
tij, n vitin 1745.
1722 Persia
pushtohet nga
afgant; bie
sundimi i Safavid.
1730 Perandoria
Osmane humbet
Azerbajxhanin
dhe Shirvanin, q
merren nga Nadiri.
1728 Ndrtohet
shatrvani i
Ahmetit t Tret
(prpara Pallatit
Topkapi).
1726-1730 Nadiri
(shah n vitet
1736-1747) i kthen
Persis shklqimin
e saj.
1730-1736 - Lufta
me Persin.
Perandoria
Osmane humbet
Gjeorgjin.
1736-1739 Me
an t Traktatit t
Paqes n Beograd,
prfundon lufta
me Austrin dhe
Rusin.
Oltenia i kthehet
Vllahis dhe
Serbia Veriore,
Perandoris
Osmane; Rusia
rimerr Azovin.
1743-1746 Lufta
me Persin.
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1733-1738 Lufta
pr fronin polak.
Emigrimi i dyt i
popullsis serbe
pr n Banat dhe
n Hungari.
1746 Princi
Kostantin
Mavrokordati
ndalon me ligj
bujkrobrin n
Vllahi; n vitin
1749, ai ndrmerr
nj reform t
ngjashme n
Moldavi.
1740-1786
Frederiku i Dyt
sundon n Prusi.
1740-1748 Lufta
pr fronin austriak.
1748 Monteskj
boton Lesprit des
lois.
1751-1780
Enciklopedia
me 35 volume, e
botuar n Paris,
arritje e madhe
e Iluminizmit
Europian.
39
KRONOLOGJIA
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Mbas nj periudhe
t gjat paqeje
dhe prpjekjesh
pr t qndruar
larg konflikteve
europiane,
Perandoria
Osmane hyn n
luft me Rusin;
kjo luft do t
nxjerr n pah t
gjitha dobsit e
saj t grumbulluara
n koh. Pr
kt Perandori
nis tashm faza
e rnies s
vazhdueshme;
pushteti i ajanve
(fisnikve lokal)
sht n rritje,
ndrsa autoriteti i
qeveris qendrore,
n shumicn
e provincave,
dalngadal
shprbhet.
1768-1774
Lufta ruso-turke;
ushtrit ruse
pushtojn Krimen,
Moldavin dhe
Vllahin; flota
detare ruse mund
osmant n detin
Egje, ndrkoh
q frymzon
disa kryengritje
n Greqi dhe n
Levant.
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1756-1763 Lufta
7- vjeare.
1766-1767
Autoritetet
osmane ndalojn
veprimtarin e
Peshkopats
s Ohrit dhe
Patriarkans s
Pejs; Patriarkana
e Kostandinopojs
ushtron autoritet
fetar mbi t
gjith ortodokst
e Perandoris
Osmane n
Europ.
1762-1796
Katerina II
mbretron n Rusi.
1784 Rihapet
shtypshkronja
turke n Stamboll.
1775-1783 Lufta
e popullit amerikan
pr pavarsi.
Osmani i Tret
(1754-1757)
Mustafai i Tret
(1757-1774)
1774 Traktati i
Paqes n Kyyk
Kajnarxhik;
Rusia prforcon
pozitat e saj n
bregdetin verior
t Detit t Zi dhe
bhet mbrojtse
e nnshtetasve
ortodoks t
Perandoris
Osmane.
40
Prpjekjet
pr reforma
administrative,
ushtarake,
financiare dhe
politike. Pr shkak
t rrmujave
t brendshme
dhe opozits
konservatore t
jenierve, dshton
prfundimisht
1774 Krimeja
nuk sht m shtet
vasal osman.
1755 Osmant
i dorzojn
Bukovinn
(Moldavin
Veriperndimore)
Austris.
1783 Rusia
anekson Krimen.
1787-1792 Lufta
midis Rusis dhe
Austris; humbje
t mdha osmane;
Revolucioni
Francez dhe
shtja polake
shptojn
Perandorin
Osmane nga
humbja e
territoreve t
mdha.
1722 Ndarja e
par e Polonis.
1780-1790 Jozefi
i Dyt mbretron
n Austri.
1787 Kushtetuta
e Shteteve t
Bashkuara t
Ameriks.
1789 Fillimi
i Revolucionit
Francez.
1788-1792 Rusia
anekson Edisan
me Otakovin.
1793,1795 Ndarja
e dyt dhe e tret
(prfundimtare) e
Polonis
PERANDORIA OSMANE
Sulltant osman
Proceset politike
Ngjarjet politike
dhe ushtarake
Ndryshimet
territoriale
Shoqria dhe
kultura
Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1798-1799
Fushata franceze
n Egjipt dhe Siri.
41
Zgjerimi territorial osman filloi rreth vitit 1300 n Azin e Vogl Veriperndimore, dhe vazhdoi deri nga
fundi i shekullit t 17-t; pushtimi i fundit i rndsishm ishte Podolia (n at koh provinc e PoloniLituanis, tani pjes e Ukrains), n vitin 1672. Ky zgjerim territorial e shndrroi principatn e vogl t
fshatarve gjysmshtegtar n nj perandori botrore burokratike, t shtrir n tri kontinente.
Pjesa m e madhe e Europs Juglindore u pushtua n shekujt e 14-t dhe 15-t, por disa pjes t
saj u pushtuan m von (p.sh. Sllavonia, Banati, Qiproja, Kreta) apo mbetn t lira nga sundimi osman
(p.sh. Korfuzi, Sllovenia, pjes t Dalmacis dhe Kroacia). Pr popujt e rajonit, pushtimi osman ishte nj
ngjarje e rndsishme, q pati ndikim n jetn e tyre si n planin afatshkurtr, ashtu edhe n at afatgjat.
Historiant kan shprehur opinione t ndryshme dhe shum her kontradiktore pr kt proces. Shumica
e tyre e kan paraqitur at nga kndvshtrimi kombtar, edhe pse njerzit n fund t mesjets rrallher
e vshtronin botn sipas kufijve etnik. Kta historian e kan paraqitur kt proces si nj varg arritjesh
ushtarake heroike, n t cilat populli i tyre luftonte me guxim kundr armiqve t fuqishm. Pr ta, pushtimi
osman ka qen ose nj katastrof pr popullin e tyre dhe/ose pr qytetrimin europian, ose, n t kundrt,
nj vendosje me prfitime e paqes nga osmant. Pr disa historian t tjer, natyra e vrtet e procesit t
pushtimit ka qen m e ndrlikuar. Ndarjet etnike, fetare dhe etike shpesh nuk ishin kaq t qarta. Fushata
t mdha ushtarake shoqroheshin edhe nga prleshje lokale. N nivel lokal, motivimi dhe kndvshtrimi
ndryshonin shum nga ndarjet e prera q bjn sot historiant modern. T siguroje bashkpuntor,
ishte shpeshher po aq e rndsishme sa edhe t luftoje. Heroizmi dhe prkushtimi ndaj idealeve t
caktuara ishin pjes e s njjts tablo, ku gjendeshin mizorit, vuajtjet dhe mashtrimet.
Ky kapitull i ktij Libri nuk synon t dokumentoj me hollsi procesin e pushtimit osman dhe/ose
qndresn e popujve t ndryshm ndaj tij. Ai thjesht jep nj numr t kufizuar burimesh, q u bjn t
mundur nxnsve t hedhin nj vshtrim mbi ndrlikueshmrin e ktij procesi dhe mnyrat e ndryshme
me ann e t cilave njerzit e asaj kohe i vshtronin dhe i prjetonin ngjarjet.
Shkruhet edhe tekfur dhe do t thot sundues i vogl i krishter n Azin e Vogl, zotrimet e t cilit prfshiheshin n territoret
osmane.
2
Osmani i Par themeluesi i shtetit osman, sundoi nga viti 1281 deri rreth vitit 1324.
3
Orhani sundues osman nga 1324 deri m 1362.
43
44
PERANDORIA OSMANE
45
11
Ake (aspr) monedh e vogl e argjendt osmane; ajo ka qen monedha m e prdorur gjat shekujve XIV-XVII.
Ivan Shishmani, sundues bullgar [car] i Trnovos (1371-1395), djali i Ivan Aleksandrit (1331-1371).
13
Ali pash andarlizadeja, djali i Halil Hajredin pashs, i cili, ashtu si babai i tij, u b gjyqtar ushtarak, komandant ushtrie, dhe m pas
vezir i madh, nga viti 1389 deri n fund t jets s tij, n vitin 1407. Ai tregoi aftsi t shquara administrative, diplomatike, ushtarake, duke
u shrbyer tre sundimtarve me radh: Muratit I, Bajazitit I dhe Sulejman elebiut.
12
46
PERANDORIA OSMANE
Ner, f. 245-247.
47
Romejt ishte emri q prdornin pr vete dhe perandorin e tyre ata q deri n mes t shekullit t 16-t njiheshin n historiografi
si bizantin .
15
Mehmeti i Par (1403-1421).
16
Ktu do t thot q prfitonte prej tij.
17
Murati i Dyt (1421-1451).
48
PERANDORIA OSMANE
18
Gjuraq Brankovii, despot serb n vitet 1427-1456. Ai ndrtoi fortesn e Smederevos, pran Danubit, si nj kryeqytet t ri t Serbis
dhe n rrethana t vshtira u mundua t ruante ekuilibrin ndrmjet dy fuqive fqinje, Mbretris s Hungaris dhe Perandoris Osmane.
19
Vajza e Gjuraqit, Mara, ishte nj nga grat e Muratit t Dyt (1421-1451).
20
Mehmeti i Dyt (1444-1446; 1451-1481).
49
Mihailovi, f, 132-133.
50
Lewis, f. 285.
PERANDORIA OSMANE
Samardi, f. 128-129.
51
22
52
PERANDORIA OSMANE
26
Mehmet pasha ishte vezir i madh nga viti 1467 deri m 1470. Fjala turke pr grek ishte rum.
Provinc n Azin e Vogl. N fundin e shekullit t 14-t ka qen principat e veant turke, e cila u mor nga osmant n vitin 1390,
n fillim t sundimit t Bajazitit.
28
Bajaziti i Par, Vettima (1389-1402).
27
53
54
Procesi i pushtimit e ndryshoi natyrn e formacionit t shtetit osman. Ajo ka nisi si nj principat fisnore,
u kthye n nj perandori botrore. N kndvshtrimin osman, territoret e mdha krkonin mnyra dhe
mjete t reja pr ti kontrolluar, administruar dhe shfrytzuar. Kto mnyra dhe mjete frymzoheshin
kryesisht nga tradita politike islame, e pruar nga ulemat (dijetar mysliman dhe ekspert ligjor), por
edhe nga praktikat mongole dhe bizantine apo nga prvoja praktike.
N shum aspekte, shteti osman dhe institucionet e tij ishin trsi hibride, ku ndrthurej besimi i fort n
islam me nevojn pr t integruar nnshtetas t ndryshm jomysliman dhe interesi pr t bashkpunuar
me udhheqsit e tyre fetar, n mnyr q t sigurohej funksionimi sa m i mir i zotrimeve osmane.
Ideja e fuqis absolute t sulltanit u prball me mundsin e kufizuar t pushtetit qendror pr t deprtuar
n sa m shum hapsira dhe struktura shoqrore. Megjithse rregullat dhe mnyra e trashgimit t
pushtetit ishin jo t qarta dhe ndryshonin her pas here, dinastia osmane mbeti e paprekur pr mse 6
shekuj. Ndarja midis sfers publike dhe asaj private ishte tepr e rndsishme pr organizimin e pallatit
osman. Sistemi ushtarak ndrthurte karakteristikat mesjetare (lufttar q luftonin pr ideale fetare, pr
plakn e lufts apo pr t ardhurat q u jepeshin n baz t sistemit t timarit, i ngritur pr t shfrytzuar
burimet pamjaftueshmrisht t lvizshme ekonomike), me karakteristikat e fillimit t kohs s re (ushtri
q kishte si baz paran dhe ushtart me rrog; sht mjaft domethnse q n kt ushtri prziheshin
sistemi islamik mesjetar i rojeve skllevr t monarkut, me nj sistem origjinal rekrutimesh [devshirme], i cili
i ktheu shum t rinj jomysliman n nj grup shoqror t privilegjuar, krenar pr statusin e tyre t veant
kapikulu29 [skllevr t Ports s Lart]. Npr provinca, autoriteti i guvernatorve ushtarak baraspeshohej
praktikisht nga adminstrimi i gjykatsve [kadi], t zgjedhur nga gjiri i ulemas, dhe nga vetqeverisja
q gzonin shum komunitete vendase. Megjithat, ngritja e institucioneve t prbashkta n t gjith
perandorin nuk arriti t zhdukte ndryshimet dhe t veantat e provincave. Sundimi i drejtprdrejt osman
bashkjetonte me institucionin e shtetit t krishter vasal. Pr disa nga kto shtete, statusi i harapaguesit
rezultoi t ishte vetm nj faz paraprake prpara aneksimit t tyre t plot, ndrsa pr t tjer rezultoi t
ishte nj zgjidhje e prhershme.
Perandoria Osmane ishte shtet islam. Ndaj ajo mbshtetej kryesisht n Ligjin Mysliman [Sheriat].
I bazuar n Kuran dhe n tradit (sunna, e prbr nga rrfimet q flisnin pr mnyrn se si kishte
vepruar Muhameti n raste t ndryshme), Ligji Mysliman u zhvillua gjat mesjets, por edhe m von
nga dijetar t ndryshm (ulemat). Edhe pse ky riinterpretim i vazhdueshm bri disa prshtatje n
Sheriat, osmant paraplqyen ti shtonin ligje dhe rregulla t cilat nxirreshin drejtprdrejt nga vet sulltani,
t mbshtetura n pushtetin e tij suprem. Ndryshe nga e drejta e kohve t reja, kto ligje dhe rregulla,
t cilat prbnin Ligjin e Sulltanit (fjala kanun rrjedh nga fjala greke kanon), nuk vinin si prfundime t
rrjedhura nga parime t larta. N t vrtet, ato ishin rikrijime dhe riformulime t s drejts zakonore, ndaj
n to prfshiheshin zakone provinciale t periudhs paraosmane. Sidoq teorikisht pushteti i sulltanit
osman ishte i padiskutueshm, E drejta e Sulltanit duhej t prshtatej me parimet e larta t Sheriatit, dhe
dijetari mysliman i shkalls m t lart n Perandori, eyh-l-Islam, duhej t verifikonte kt prputhje pr
secilin ligj, rregull apo urdhr t sulltanit.
Edhe pse ideologjia zyrtare ngulmonte n qndrueshmrin politike dhe n tradit, n t vrtet, sistemi
29
Kapikulu do t thot skllav i Ports (Perandorake). Kjo prfshinte jo vetm jeniert, por edhe gjasht regjimentet e trupave
t kapikulve dhe antar t ndryshm t personelit t Pallatit.
55
politik osman nuk ishte i prjashtuar t ndryshonte me kohn. Natyra e ktij ndryshimi sht tepr
kontradiktore. Disa historian mendojn se ndryshimet q ndodhn kryesisht mbas shekullit t 16-t
prfaqsonin nj rnie nga organizimi thuajse i prsosur i s ashtuquajturs epok klasike. T tjer
argumentojn q ndryshimet paraqisnin nj prshtatje me sfidat e fillimit t kohs s re, dhe ishin t
krahasueshme me formimin e shteteve moderne n pjes t tjera t Europs ose Azis. Fatkeqsisht,
kufizimet e ktij Libri pune nuk na lejojn t hedhim drit n t gjitha aspektet e ndryshimeve t politiks
osmane. Megjithat, sht tepr e rndsishme t kujtojm q institucionet osmane nuk ishin statike, por
ishin trsi dinamike. Burimet e prfshira n kt kapitull na japin informacion mbi natyrn komplekse t
institucioneve politike osmane. Prgjithsisht burimet na japin kndvshtrime t ndryshme, madje edhe
kundrthnse, pr t njjtn shtje. Ato kan si qllim t nxisin aftsin e nxnsve pr t analizuar
natyrn komplekse t sundimit politik.
Bayerle, f. 46-47.
30
56
[...]
Edhe nse do t jeni sulltani i gjith bots,
I pastr dhe absolut,
Asnjher mos buzqeshni
si bjn femrat.
Nse jeni i zgjuar,
Dgjojeni me vmendje fjaln e vrtet.
Merreni dhe pranojeni at,
PERANDORIA OSMANE
31
57
58
PERANDORIA OSMANE
Oborrtart kryesor:
Agai i Ports (Kapi agasi)
Agai i vajzave (Kizlar agasi)
Prgjegjsi i dhoms personale (Has
oda bashi)
Kujdestari i Armve (Silahdar)
Kujdestari i thesarit personal (Hazi-
nedar)
Kujdestari i rrobave (uhadar)
Kujdestari i yzengjive (Rikabdar)
C. Kshilli Perandorak
(Divani)
Ndarjet kryesore:
Antart e prhershm:
Oborrtart kryesor:
Agai i jenierve
Kujdestari i flamurit (Mr alem)
Kujdestari i stallave (Mirahur)
Prgjegjsi i ruajtsve t portave
(kapici bashi)
Prgjegjsi i lajmtarve perandorak (avush bashi)
Kryekopshtari (Bostanci bashi)
Kujdestari i fajkonjve (akiri
bashi)
azam)
Vezirt39
Gjyqtart ushtarak (ka-
59
Peevi, f. 337.
60
PERANDORIA OSMANE
61
40
Sistem origjinal osman pr rekrutimin e burrave n shrbim t sulltanit, i cili filloi t zbatohej n shekullin e 14-t. Sistemi
mbshtetej kryesisht n grumbullimin e djemve t rinj jomysliman (t krishter), nnshtetas osman. Kta t rinj t konvertuar
n islam msonin turqisht dhe prgatiteshin pr t kryer shrbime t ndryshme shtetrore. Shumica e tyre caktoheshin n trupat
kapikulu, veanrisht jenier, por disa nga ata przgjidheshin gjithashtu pr t shrbyer n Pallatin e Brendshm ose t Jashtm.
Gjat shekujve t 15-t e 16-t, nj pjes e madhe dhe shpesh mbizotruese e elits politike-ushtarake osmane prbhej nga ishdevshir, ka nnkuptonte dhe nj ngritje shoqrore t tyre. Pr shkak t rritjes s trysnis nga nnshtetasit mysliman t sulltanit
pr t pasur prparsi n karriern politike dhe ushtarake, sistemi devshirme gjat shekullit t 17-t dalngadal u ndrpre.
41
Selimi i Par (1512-1520).
62
PERANDORIA OSMANE
far informacioni
na jep kjo figur?
Cilat jan personazhet
e paraqitura n t dhe
si jan vendosur ato? A
mund ta kuptoni domethnien e veprimeve t
tyre? Si mendoni, prse
paraqiten kaq shum gra
n figur?
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 41.
63
64
PERANDORIA OSMANE
n provinca t ndryshme.
tregon rasti i Lutfiut n lidhje me ndryshimin
e statusit shoqror n Perandorin Osmane?
A mendoni se mund ta prgjithsojm kt
rast?
fshatart q kishin ngastra t vogla toke [resmi-bennk]; po ashtu edhe detyrimet pr beqart
pa tok [resm-i cebe= resm-i caba], si dhe t
dhjetat pr vreshtat [r-i-ba], q gjithsej bjn
pes mij ake, bazuar n at q shkruhet n
Librin e Hollsishm [defter-i mufassal] nga vet
dora e regjistruesit t pasuris, ndrsa n Librin
Prmbledhs [defter-i icml] prmendet se tre
mij ake nga kjo shum duhet t grumbullohen
nga burime t tjera....
Barkan, f. 771-772.
65
66
PERANDORIA OSMANE
45
Kjo fjal do t thot toka e grekve (Rum ili). N tekstet osmane t shekullit t 14-t dhe 15-t, ky emr prcaktonte pjesn
europiane t Perandoris Osmane, q drejtohej nga nj guvernator i prgjithshm (bejlerbej). Pas pushtimeve t shekullit t 16-t,
osmant krijuan edhe ndarje t tjera administrative n Europ, por n provincn e Rumelis vazhdonte t prfshihej pjesa m e madhe
e Gadishullit Ballkanik.
67
46
Gurush kshtu quheshin nga osmant monedhat e mdha t argjendit. Mbasi prdorn gurusht e prodhuar n vende t ndryshme
europiane, n fund t shekullit t 17-t osmant filluan t nxjerrin gurusht e tyre, monedh q ishte e barabart me 40 para dhe 120
ake.
68
PERANDORIA OSMANE
Zerlentou, f. 67-68.
Kala, f. 177.
69
70
PERANDORIA OSMANE
47
N praktikn osmane, ahidname ishte dekreti q lshohej nga sulltani pr shtetet jomyslimane, shtete me t cilat ai kishte
br paqe. T tilla ahidname u ishin dhn jo vetm shteteve klasike vasale, po edhe Venedikut, Polonis etj. Pr nj koh t
gjat, osmant ngurruan t zbatonin praktikn e marrveshjeve dypalshe, t lshuara dhe t nnshkruara nga t dyja palt;
megjithat, prcaktimet e bra n ahidname, zakonisht diskutoheshin nga t dyja palt, para lshimit t dokumentit.
48
Princi i Transilvanis (1613-1629).
49
Bojar do t thoshte njkohsisht edhe fisnik, edhe zyrtar.
71
50
Kostandin Mavrokordati (1711-1769) ishte nj nga prfaqsuesit m t shquar t elits kulturore greke, t ashtuquajtur Fanariott,
t vendosur n Kostandinopoj n shekullin e 18-t. Ndrmjet viteve 1730 dhe 1769 ai sundoi gjasht her n Vllahi dhe katr her n
Moldavi. Ai ishte nj njeri tepr i kulturuar dhe ndaloi me ligj bujkrobrin dhe ndrmori edhe reforma t tjera t ndryshme n frymn e
absolutizmit iluminist.
72
PERANDORIA OSMANE
73
Perandoria Osmane prfshinte brenda saj shum njerz t besimeve t ndryshme. Besnikria ndaj islamit
ishte thelbsore pr legjitimitetin e sulltanit dhe elitave osmane, por po aq e rndsishme ishte dhe nevoja
pr t gjetur mnyra integrimi pr nnshtetasit jomysliman. Gjithashtu, shumllojshmria fetare ishte
shum m e madhe n Europn Juglindore sesa n provincat osmane t Lindjes s Mesme apo ato t
Afriks.
Ky kapitull prpiqet t paraqes rolin e rndsishm q luante feja n jetn e popujve t Europs
Juglindore gjat sundimit osman. Feja ishte me rol thelbsor n aspektin politik. Ndarja midis myslimanve
dhe jomyslimanve ishte parsore n strukturn shoqrore osmane, dhe nnshtetasit jomysliman
ndaheshin m tej, n baz t feve t tyre, n ortodoks, hebrenj dhe armen [millet]. Institucionet fetare
ishin shum t rndsishme pr formulimin e interesave dhe nevojave t ktyre komuniteteve. Kisha
ortodokse kishte nj marrdhnie t veant me autoritetet osmane, por edhe udhheqsit e feve t
tjera bashkpunonin me shtetin osman. Gjithsesi, pr shumicn e njerzve, feja ishte shtje besimi dhe
komunikimi me Zotin dhe m pak politik dhe institucione. Praktikat fetare prbnin pjesn kryesore t
jets pr shumicn e njerzve dhe burimet e prfshira n kt kapitull synojn t hedhin drit mbi disa
prej ktyre praktikave a riteve.
Nj numr i madh burimesh trajtojn shtjen shum t diskutueshme t tolerancs fetare osmane.
Shum historian kmbngulin n natyrn myslimane t Perandoris Osmane dhe n faktin se ajo i ka
shtypur t krishtert pr arsye fetare. Historian t tjer kan argumentuar se n t njjtn koh kur n
Europ u zhvilluan luftrat fetare dhe ata q nuk ishin t krishter u detyruan ose t konvertoheshin,
ose t largoheshin, osmant ishin shum m tolerant dhe i lejuan nnshtetasit e tyre jomysliman t
ruanin fen e tyre, madje mirpritn refugjatt fetar. Edhe pse t dyja kto opinione kan t vrteta
brenda tyre, ato gjithashtu kan ndikime ideologjike, dhe i thjeshtzojn s teprmi dshmit historike.
Burimet e prfshira n pjesn e fundit t ktij kapitulli synojn ti ndihmojn nxnsit t kuptojn natyrn
e ndrlikuar t bashkjetess dhe diskriminimit fetar n Europn Juglindore nn sundimin osman nga nj
kndvshtrim krahasues.
IIIa. Myslimant
III-1. Mbishkrim n portalin e Xhamis s
Sulejmanit n Stamboll (mesi i shekullit t
16-t)
[Sulltan Sulejmani] sht m pran Zotit, Zotit
t Madhrishm dhe t Plotfuqishm, Krijuesit
t Bots s Sundimit dhe Sovranitetit. [Sulltan
Sulejmani], i cili sht skllavi i Tij, i fuqizuar nga
Fuqia Hyjnore, Kalifi, q shklqen me Lavdi
Hyjnore,
q prmbush Urdhrin e Librit t Fsheht dhe zbaton
Udhzimet e tij n (gjith) zonat e banuara:
74
PERANDORIA OSMANE
75
Lewis, f. 294.
PERANDORIA OSMANE
77
Lewis, f. 200.
78
PERANDORIA OSMANE
IIIb. T krishtert
III-5. Zgjedhja e Genadio Skolariosit si
patriarku i par ortodoks pas pushtimit t
Kostandinopojs (1453)
Ditn e tret pas rnies s qytetit, sulltani festoi
fitoren e tij me nj triumf t madh e t gzueshm
[]
Meqense patriarku yn kishte ndrruar jet pak
koh m par, ai lshoi urdhra pr zgjedhjen
e patriarkut t ri, sipas tradits dhe protokollit.
Klerikt e lart q u ndodhn aty, dhe ata shum
pak antar t kishs dhe t popullit przgjodhn
George Skolariosin dhe e emruan patriark,
nn emrin Genadios [...] Zakoni dhe ceremonia
jon tradicionale krkon q perandori i krishter
ti dhuroj patriarkut t ri nj krrab t art.
Kshtu q ky sulltan mashtrues u prpoq t hiqej
si perandor i qytetit ton, duke imituar perandort
e krishter: ai ftoi Genadiosin t darkonte me t
dhe e priti me nderime t mdha. Ata foln gjat
dhe sulltani i premtoi shum gjra. Kur erdhi koha
q Genadiosi t largohej, atij iu dha krraba e
shtrenjt dhe iu krkua ta pranonte.
Melissenos, f.133-135.
79
80
http://www.users.cloud9.net/~romania/vor/Voronet.html
Koliopoulos-Chassiotis, f. 169.
PERANDORIA OSMANE
81
IIIc. Hebrenjt
III-10. Letr e Isak Xarfatit, rabin i Edrenes
(Adrianopojs), drejtuar hebrenjve n
Europn Qendrore (mesi i shekullit t 15-t)
Vllezrit dhe udhheqsit e mi, pasi iu luta Zotit
q tju fal paqe, dshiroj tju shpjegoj shkaqet
q solln tek un rabinin e ri, Zalmanin, dhe
shoqruesin e tij, rabinin David Kohenin. Ata
m treguan t gjitha prvojat e hidhura, m t
kqija se vdekja, q vllezrit tan, bijt e Izraelit
q jetojn n Gjermani, kan kaluar dhe ende
po kalojn; vendimet e marra kundr ktyre
martirve, dbimet q ndodhin do dit dhe q i
detyrojn t enden nga njri vend n tjetrin, nga
njri qytet n tjetrin, pa u ndalur, pa gjetur nj
vend q ti pranoj [...]
Kur ata mbrritn ktu n Turqi, tok n t ciln
zemrimi i Perndis nuk ka qen shum i rnd,
kur ata pan paqen, qetsin dhe bollkun q nuk
shteron n kto toka dhe kur pan q largsia nga
Turqia n Jerusalem sht e vogl, dhe mund t
kalohet n rrug toksore, ata u mbushn me
gzim dhe than: Pa dyshim, nse hebrenjt q
jetojn n Gjermani do t dinin nj t dhjetn e
bekimeve q Zoti i ka drguar popullit t Tij t
Izraelit n kt vend, as bora dhe as shiu, as dita
dhe as nata nuk do ti ndalnin derisa t mbrrinin
ktu. Ata m krkuan tu shkruaj t dbuarve,
komuniteteve hebreje q banojn n Gjermani,
n qytetet Svabia, Rineland, Stiria, n Moravi dhe
n Hungari, dhe ti informoj ata se sa i kndshm
sht ky vend.[...] Kur e kuptova se dshira e
tyre ishte e sinqert, vendosa ta pranoj lutjen e
tyre, pasi do t doja ti jepja mundsin Izraelit t
fitonte at ka meriton me t drejt...
Shaw, f. 31-32.
82
PERANDORIA OSMANE
Term i prdorur nga europiant, q i referohej sulltanit osman, n at koh Mehmeti IV (1646-1687).
Fazil Ahmed Qyprili Pasha, vezir i madh, 1661-1676.
83
84
PERANDORIA OSMANE
Emr i prdorur zakonisht pr njerzit q vinin nga Europa Perndimore, q prfshinte katolikt dhe protestantt.
85
86
Si shum nga shifrat e tjera n rrfimet e Evlija elebis, edhe kjo shifr sht me siguri e ekzagjeruar.
Monedha t mdha argjendi, q vinin nga Europa Qendrore ose Perndimore.
PERANDORIA OSMANE
58
Dinastia Safavide sundoi n Persi prej vitit 1502 deri m 1736, duke imponuar nj form t skajshme t islamit shiit, q n
shekullin e 16-t ishte shum e prhapur tek shum nnshtetas osman nga Anatolia.
87
59
88
Ortodoks.
PERANDORIA OSMANE
60
Si fillim ishte nj monedh floriri, e prdorur n Mbretrin e Hungaris, sipas modelit t monedhave t Firences. Gjithsesi, teksti
nuk i referohet ksaj monedhe, por vetm njsis monetare t prdorur n Mbretrin e Hungaris dhe n Principatn e Transilvanis
n at koh.
90
PERANDORIA OSMANE
Synaxaristis, f. 336-337.
Nicolay, f. 182.
92
PERANDORIA OSMANE
Ideologjia osmane i prkufizonte grupet shoqrore sipas marrdhnies s tyre me shtetin. Ndarja
baz ishte ajo n grupet sunduese dhe grigjn e nnshtetasve t zakonshm. N grupet sunduese
prfshiheshin ushtarakt [asqert], dijetart [ulemat] dhe npunsit [qatipt]. T gjith kta i shrbenin
sulltanit nprmjet veprimtarive t tyre specifike, dhe pr kt ishin t prjashtuar nga pagimi i taksave.
N prgjithsi ata ishin mysliman, por ka shembuj t dokumentuar, kur disa nga ushtarakt dhe npunsit
nuk ishin mysliman. Grigja [raja] prfshinte shumicn e popullsis, mysliman dhe jo-mysliman,
fshatar dhe qytetar. Tipari kryesor i prbashkt i tyre ishte fakti se ata duhet t paguanin taksat.
Shtreszimi i vrtet shoqror ishte m kompleks. Ndarjet fetare e profesionale, vendndodhja dhe
etnia, si edhe gjinia, mosha dhe shprndarja e pabarabart e pasuris u jepnin form dallimeve brenda
grupeve t ndryshme shoqrore. Prshkrimi i modeleve shoqrore osmane hedh vetm pak drit n kt
larmi, pa qen n gjendje t na tregoj tablon e plot.
Megjithat, qllimi i ktij kapitulli nuk sht t prshkruaj nj shtreszim statik shoqror, por t hedh
drit n aspektet e jets s prditshme dhe ndrveprimit njerzor. Vmendje e posame u sht kushtuar
formave t veanta t ndrveprimit n zonat kufitare, ku ndrthureshin luftrat e egra me zakonet e
prbashkta dhe ndihmn q i jepej njri-tjetrit. Pjesa e fundit i kushtohet rolit t grave. Gjat asaj periudhe,
si edhe sot, grat prbnin gjysmn e popullsis. Megjithat, n t dyja mjediset shoqrore, myslimane
e jomyslimane, grat konsideroheshin si t nnshtruara ndaj burrave, dhe n prgjithsi, t prjashtuara
nga sfera publike. Pra, burimet pr historin e grave jan m t pakta se rndsia e tyre e vrtet historike.
N fakt, ishin grat ato q lindn fmij dhe i edukuan, dhe shumica e shtpive drejtoheshin praktikisht
nga grat. Burimet e prfshira n kt kapitull dokumentojn diskriminimin ndaj grave dhe metodat e
prdorura nga grat pr tu fuqizuar.
Po ti? far do t
paraplqeje nse do t bheshe zot,
Po t t jepej mundsia?
Ai thot: far ka pr t ngrn?
Ti sle asgj pr mua
Ska asnj ushqim m t mir sesa ajo
q deshe ti!
Kta turqit jan popull i uditshm,
Ata nuk arrijn t dallojn t mirn nga e keqja.
Gojt e tyre nuk e vlersojn shijen e mir,
Bisedn e tyre nuk ia vlen ta prsrissh.
Gvahi, f. 167-168.
93
94
PERANDORIA OSMANE
95
PERANDORIA OSMANE
Nicolay, f. 223.
Nicolay, f. 242.
97
PERANDORIA OSMANE
99
Asdrachas, fig. 3.
100
Juhasz, f. 124.
PERANDORIA OSMANE
102
PERANDORIA OSMANE
104
PERANDORIA OSMANE
105
PERANDORIA OSMANE
Fig. 45. Gra q po lajn jasht shtpis (Larisa, fillimi i shekullit t 19-t)
63
Mehmed pash Sokollu. Lindi m 1505 n Sokol (Bosnj), u rekrutua n ushtrin osmane nprmjet devshirmes (fmijve-hara)
dhe bri nj karrier t shklqyer, duke arritur n postin e vezirit t madh, t cilin e mbajti pr 14 vjet, nn 3 sulltan (1565-1579). Edhe
para se t bhej vezir i madh, prkrahu me sukses vendosjen e patriarkatit serb n Pej, m 1557. Ai mori titullin martir, sepse u vra n
vitin 1579, n rredhana t dyshimta.
108
PERANDORIA OSMANE
109
dhna m t trishta.
Deri n pik ishin qytetet etnikisht
homogjene?
Cilat ishin prparsit e qytetarve n krahasim
me fshatart?
Fig. 48. Parada e bukpjeksve n
Stamboll (1720)
110
PERANDORIA OSMANE
65
Senji ishte qytet n bregdetin kroat, nn sundimin habsburgas dhe shrbente gjithashtu si baz pr piratt e Uskokut.
112
PERANDORIA OSMANE
113
Nicolay, f. 228.
66
Ilirt ishin nj popullsi e lasht q jetonte n Ballkanin Perndimor. N shkrimet e Rilindjes ishte e zakonshme q t bhej lidhja midis
njerzve q jetonin n nj territor me banort e lasht t atij vendi.
114
PERANDORIA OSMANE
PERANDORIA OSMANE
Thirri dy lajmtar,
dhe u tha atyre q ti thonin Marko Kraljeviit,
se un, Sulltan Sulejmani, thrras Markon para
gjyqit tim!
[...]
Sulltan Sulejmani i foli atij ashpr:
Marko Kraljevi, biri im, ti e di mir,
q un kam dhn kto udhzime t prera [...].
Kam dgjuar nga disa burra t ndershm gjra
jo t mira pr ty.
Ata thon se ti nuk u je bindur urdhrave t mia
[...].
Dhe Marko Kraljevii iu prgjigj sulltanit:
O babai im i dashur, sulltan Sulejmani!
Nse un pi ver gjat Ramazanit,
Besimi im ma lejon kt: un nuk jam mysliman.
Dhe nse un i nxis klerikt dhe haxhilert
Pr t pir me mua, sht sepse un i kam inat
Burrat esll q m shohin teksa jam duke pir
Shtpia ime nuk sht tavern: le t mos vijn
po t duan!
Dhe nse un vesh nj pelerin t gjelbr, e bj
sepse
Jam i ri dhe e di q m shkon.
Nse mbaj nj shpat prej metali t kalitur,
sht imja, e bler me para t ndershme.
Dhe nse m plqen t krcej me vajza turkeUn nuk jam i martuar. O sulltan! Edhe ti
Ke qen dikur nj djal i ri, pa halle dhe pa gra!
Dhe nse un e shtyj prapa kapelen time,
e bj sepse fytyra m skuqet,
kur flas me nj mbret.
Sa pr mbajtjen e shpats t lir n mill Kam frik se pr kt gj mund t debatohet!
Por, nse dikush do t filloj nj znk,
Kush t jet m afr meje, do ta ket pisk
punn!
Serbi, f. 209-215
117
Fraser, f. 258.
Prse
martesat
midis
dinastive
prdoreshin pr t lidhur shtetet me
njri-tjetrin? far zgjedhje mund t bnin
princeshat n kt aspekt? A prdoreshin
grat dhe vajzat? Si e sheh kronikani osman
martesn e Muratit me Marn? lloj mentaliteti
del n kt burim?
IV-26 Grat shqiptare (rreth vitit 1810)
Un nuk kam ndonj dshir t madhe t flas
pr moralin e shqiptarve. Grat e tyre, t cilat
jan pothuajse t paarsimuara dhe nuk flasin
asnj gjuh tjetr prve t tyres, konsiderohen
si bagtia e tyre dhe prdoren si t tilla (por t
llojit m t mir), t detyruara t punojn dhe
ndshkohen shpesh nga goditjet. N t vrtet,
ata kan prbuzje dhe madje neveri pr femrat e
tyre, dhe nuk ka asgj n prirjet e tyre rastsore
q mund t quhet ajo ka ne e thrrasim pasion
t mbl.
Megjithat, t gjith ata q munden, martohen,
sepse kjo sht shenj mirqenieje, martohen,
meq kan dshir t ken n shtpi nj skllave.
Megjithat, si n shumicn e vendit, femrat nuk
jan aq t shumta n numr sa seksi tjetr;
zakonisht nusja nuk sjell prik tek burri i saj, por
burri tek ajo; ai sht i detyruar t grumbulloj
rreth 1000 gurush [piastra], para se t krkoj t
martohet.
Broughton, f. 136.
67
68
Murati II (1421-1451).
Shih tekstin I-8, veanrisht shnimin n fund t faqes, numr 18.
118
PERANDORIA OSMANE
119
120
Nicolay, f. 142.
PERANDORIA OSMANE
PERANDORIA OSMANE
123
PERANDORIA OSMANE
70
71
125
ASPEKTET E KRIZS
126
PERANDORIA OSMANE
127
ASPEKTET E KRIZS
PERANDORIA OSMANE
73
Imre Tjokjoli, udhheqs i qndress s fisnikris hungareze kundr habsburgve. Me trupat e tij (kurucz), ai luftoi n krah t
osmanve n luftn e viteve 1683-1699.
129
ASPEKTET E KRIZS
130
PERANDORIA OSMANE
131
ASPEKTET E KRIZS
Mahmudi II (1808-1839).
Njsi mase osmane q luhatet n vende t ndryshme nga 25-400 l.
78
Do t thot Princi i Vllahis; nuk sht e qart nse i referohen Aleksandr Ipsilantit, i biri i nj ish-princi t Vllahis, i
cili udhhoqi kryengritjen greke kundr turqve, apo Tudor Vladimireskut (1780-1821), udhheqsit t revolucionit n Vllahi,
n vitin 1821.
77
132
PERANDORIA OSMANE
133
Bibliografia
134
PERANDORIA OSMANE
Constituiile
Aprobate
ale
Transilvaniei
[Kushtetutat e miratuara t Transilvanis], Kluzh
1997.
Ilie Corfus, Cronica meteugarului loan
Dobrescu [Kronika e mjeshtrit Joan Dobrescu],
Studii i articole de istorie, VIII, 1966.
Yildrm Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai
Tipine Bal Fkralar [Anekdota rreth arketipit
bektashi n letrsin turke], Ankara 1976.
G. Elezovi, Turski izvori za istoriju Jugoslovena
[Burime turke pr historin e jugosllavve], Beograd
1932.
Evlija elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim
zemljama [Shnime udhtimi. Pjest pr tokat
jugosllave], Sarajev 1996.
Evlija elebi Seyahatnmesi [Udhtimet e Evlija
elebiut] (eds. Ycel Dali, Seyit Ali Kahraman,
Ibrahim Sezgin), vll. V, Stamboll 2001.
Foster John Fraser, Pictures from the Balkans.
[Tablo nga Ballkani] New York 1906.
Tahsin Gemil, Relaiile rilor Romne cu
Poarta Otman n documente turceti (1601-1712)
[Marrdhniet e tokave rumune me Portn Osmane
n dokumenet turke (1601-1712)], Bukuresht 1984.
Tsv. Georgieva, V. Kitanov, Documenti za
istorijata na bulgarskija narod prez 15-17 Vek
[Dokumente pr historin e Bullgaris n shekujt
XV-XVII], 1. Blagoevgrad 1991.
Tsv. Georgieva, D. Tzanev (eds.), Hristomatija
po Bulgarska Istorija [Krestomaci pr historin e
Bullgaris], vll. 3, Pleven 1982.
Ferdo Gestrin, Milko Kos, Vasilij Melik,
Zgodovinska itanka za 6. razred osnovnih ol,
Ljubljan 1971.
G. Giannoulis, Codikas Trikkis [Kodeksi i Trikit],
Athin 1980.
135
BIBLIOGRAFIA
136
PERANDORIA OSMANE
137
BIBLIOGRAFIA
Hartat
Harta 2: The Periodical Historical Atlas of Europe
[Atlasi Periodik Historik i Europs], Christos Nussli
2002, www.euroatlas.com
138
Koordinatort
Koordinatori i prgjithshm
Kristina Koulouri, kryetare e Komisionit pr Msimdhnien e Historis t CDRSEE, sht profesore e
Historis Moderne n Universitetin e Peleponezit (Greqi). Ka lindur m 1962 n Athin, kreu doktoraturn
n Paris I-Pantheon, Sorbon, n janar t vitit 1990. N vitin 1994 ka fituar mimin Nicolas Svoronos pr
krkimet dhe botimet shkencore n fushn e historis. Ka qen antare e grupit pr projektin e Kshillit t
Europs T Msuarit dhe Msimdhnia e Historis s Europs n shekullin e 20-t (1996-2000). Ajo ka
qen antare e komisioneve shkencore pr autorizimin e teksteve t historis n shkollat e mesme greke;
koordinatore e projekteve mbi historin e teksteve shkollore dhe mbi historin e Komitetit Olimpik Helen.
Gjithashtu sht autore e disa librave dhe artikujve mbi msimdhnien e historis, historis s historiografis,
teksteve shkollore, kujtess kombtare dhe identitetit kombtar dhe historis s sporteve. Botimet kryesore:
Dimensions ideologique de lhistoricite en Grece (1834-1914); Les manuels scolaires dhistoire et de
geographie, Frankfurt, Peter Land, 1991; Sport et societ bourgeoise. Les associations sportives en Grece
1870-1922, Paris, LHarmattan, 2000; Clio in the Balkans. The Politics of History Education, Thessaloniki,
CDRSEE, 2002 (editor); Athens, Olympic City, 1896-1906, Athens, IOA, 2004 (editor). .
Libri i puns 1 Perandoria Osmane
Halil Berktaj, historian, aktualisht profesor i asociuar dhe drejtues i Programit t Historis n Fakultetin
e Arteve dhe Shkencave Sociale n Universitetin Sabanci (Stamboll, Turqi). Ai ka lindur m 1947.
Studimet universitare i kreu pr shkenca ekonomike n Yale University (1968) dhe ka kryer doktoraturn
n fushn e historis n Universitetin e Birmingamit. Ka punuar n Fakultetin e Shkencave Politike n
Universitetin e Ankaras, n Universitetin Teknik t Lindjes s Mesmes n Ankara dhe n Universitetin
Bogazic n Stamboll. Ai ka vizituar nj sr universitetesh t huaja: n kuadr t Burss s Kshillit
Britanik, Kolegjin Uolfson, Cambridge pranver 1990; Fullbright Fellowship, Harvard, 1997 (i asociuar
me Qendrn pr Studime Europiane dhe Qendrn pr Studime t Lindjes s Mesme); NEXUS Senior
Fellow, Qendr pr Studimet e Prparuara n Sofje (Bullgari), 2002-2003. Ai sht zvendskryetari i
Komitetit t Msimdhnies s Historis t Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore
(Selanik, Greqi); antar themelues dhe ish-zvendspresidenti i Asambles s Qytetarve t Helsinkit
(Turqi). Gjithashtu, sht antar i bordeve kshilluese redaktoriale n kto organe: Revista e Studimeve
Fshatare, Revista e Ndryshimit Agrar, Revista e Studimeve t Europs Juglindore dhe Detit t Zi. Botimet
kryesore (n turqisht): Ideologjia republikane dhe (historiani) Fuat Koprulu; Nga fisi n feudalizm,
Fundi i nj Ere dhe (n anglisht): Qasje t reja ndaj shtetit dhe fshatarsis n historin osmane (1991,
n bashkpunim me Suraija Faroqhi). Interesat aktuale studimore: Historiografia, qasje krahasimore pr
nacionalizmat n Ballkan, ndrtimi fillestar dhe riprkufizimi qemalist i kujtess kombtare turke mes
traumave kombndrtuese dhe spastrimeve etnike t fillimshekullit t 20-t.
Bogdan Murgesku, ka lindur m 1963 n Bukuresht, sht profesor n Fakultetin e Historis n
Universitetin e Bukureshtit; i sht akorduar bursa Herzog Roman nga Fondacioni Aleksander von
Humboldt n Berlin (1998-2000) dhe ka dhn msim si Profesor i Ftuar n Universitetin e Pitsburgut
(2002) dhe n Universitetin e Europs Qendrore n Budapest (2004). Gjithashtu, sht president i Degs
s Bukureshtit dhe zvendspresident n rang kombtar i Shoqris Rumune pr Studimet Historike,
koordinator kombtar i konkursit t krkimeve historike ISTORIA MEA-EUSTORY dhe antar i Komitetit
Ekzekutiv t Rrjetit EUSTORY. Ai ka botuar nj sr studimesh akademike dhe disa libra mbi historin e
139
KOORDINATORT
Rumanis, mbi marrdhniet osmano-rumune, mbi historin ekonomike e sociale t shekujve XV-XX dhe
historiografin e kohve t fundit. Gjithashtu ka drejtuar botimin e 5 vllimeve, midis t cilave Rumania
dhe Europa: Modernizimi si tundim, Modernizimi si krcnim (Bukuresht 2000) dhe Historia rumune n
tekste (Bukuresht 2001).
Libri i puns 2 Kombet dhe shtetet n EJL
Mirela-Luminita Murgesku sht profesore e asociuar n Fakultetin e Historis n Universitetin e
Bukureshtit; ajo sht gjithashtu drejtore ekzekutive e Qendrs pr Studime Historike, Ekonomike e
Sociale, Bukuresht, dhe antare e Komitetit t Msimdhnies s Historis t Qendrs pr Demokraci dhe
Pajtim n Europn Juglindore, Selanik. Ka marr pjes n nj sr projektesh ndrkombtare n fusha
si analiza e teksteve shkollore, msimdhnia e historis, historiografia, kultura historike dhe nacionalizmi,
dhe i jan akorduar bursa prej Fondacionit Andrew F. Mellon, Deutscher Akademischer Austauschdienst
(DAAD) dhe Maison des Sciences de lHomme dhe Fondacionit Europian t Shkencs. Prve studimeve
t shumta akademike dhe kapitujve npr libra, ajo ka redaktuar katr vllime dhe ka botuar Midis t
krishterit t mir dhe rumunit t guximshm. Roli i shkolls fillore n ndrtimin e identitetit kombtar
rumun (Jashi, 1999) dhe Histori nga anta e shkolls. Kujtesa dhe librat e shkolls gjat viteve 1990-t,
Bukuresht 2004.
Libri i Puns 3 Luftrat Ballkanike
Valeri Kamenov Kolev, ka lindur m 1960 n Plovdiv, Bullgari. Ka marr titullin Master n Histori dhe
nj master tjetr n anglisht nga Universiteti i Sofjes, 1986. sht lektor i Historis Moderne Bullgare
(1878-1944) n Universitetin e Sofjes prej 1988 dhe n Akademin Kombtare t Arteve t Bukura n
Sofje, q prej vitit 1999. Doktoraturn n histori e ka marr m 2001. sht antar i Bordit Redaktorial
t revists historike Minalo (q prej vitit 1994). Ai sht antar i komiteteve t kurrikulave n histori dhe
edukim qytetar n Ministrin e Arsimit dhe Shkencs. sht bashkautor i tekstit t Historis pr klasn e
10-t. Fushat kryesore t interesit jan: shteti dhe qeverisja lokale, jeta politike e sociale, dhe politika e
jashtme.
Libri i Puns 4 Lufta II Botrore
Kreshmir Erdelja ka lindur n Zagreb m 1968. Ka studiuar Histori e Gjeografi n Universitetin e Zagrebit,
ku sht diplomuar me temn Qndrimi i Shtetit t Pavarur t Kroacis (NDH) ndaj shkrimtarve dhe
letrsis. Interesi i tij kryesor akademik sht historia e shekullit t njzet. Ai punon si msues historie
n nj shkoll fillore n Zagreb. sht prfshir n shkrimin e teksteve shkollore t historis. sht autori
i tekstit t historis dhe nj prmbledhjeje me lexime pr klasn e shtat t shkolls tetvjeare dhe vitit
t par t shkolls s mesme.
140
Kontribuesit
Boro BRONZA,
Hulumtues n fushn e historis, Banja Luka,
Bosnj e Hercegovin.
Helian DEMIRI,
Lektor n Universitetin Aleksandr Xhuvani,
Shqipri.
Ljupka HRISTOVA,
Msuese historie, Maqedoni.
Nikola JORDANOVSKI,
Kandidat pr titullin doktor n Shkolln Pasuniversitare pr Studime Sociale, Varshav, i lindur
n Maqedoni.
Niyazi Mustada KIZILYUREK,
Profesor i asociuar n Universitetin e Qipros, Departamenti i Studimeve Turke.
Angelos KYRIAKOUDIS,
Msues historie, Qipro.
Bogdan Florin POPOVICI,
Dega e Qarkut t Brasovit t Arkivave Kombtare,
kandidat pr titullin doktor n Institutin e Historis
t Bukureshtit, Rumani.
Milan RISTOVIC,
Profesor, Fakulteti i Filozofis n Universitetin e
Beogradit dhe kryetar i Shoqats pr Historin
Sociale, Serbi e Mal i Zi.
Araks SAHINER,
Doktor shkencash n fushn e historis, Kryetar i
Departamentit t Shkencave Sociale n Shkollat
MEF, Turqi.
Andrei SORA,
Redaktor revistash historike, Bukuresht, Rumani.
Vladimir Georgiev STANEV,
Kandidat pr titullin doktor n Universitetin e
Sofjes, Departamenti i Historis, dhe msues historie n Shkolln e Matematiks n Sofje, Bullgari.
Igor STOJAKOVIC,
Msues historie dhe bashkautor i teksteve t historis pr shkollat tetvjeare, Zagreb, Kroaci.
Lina VENTURA,
Profesor i asociuar n Departamentin e Politikave
Sociale dhe Arsimore, Universiteti i Peloponezit,
Greqi.
Boo REPE,
Profesor n Departamentin e Historis, Universiteti i Lubljans, Slloveni.
141
142
143
144
PERANDORIA OSMANE
145
KOORDINATORT
147