İşkodra Vilayetinin İdari Ve Sosyal Yapısı (1876-1912) - İlkay ERKEN - PDF

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI
KODRA VLAYETNN
DAR ve SOSYAL YAPISI (1876-1912)
Yksek Lisans Tezi
lkay ERKEN
Danman
Prof. Dr. Nedim PEK
SAMSUN, 2014
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
KODRA VLAYETNN
DAR ve SOSYAL YAPISI (1876-1912)
Yksek Lisans Tezi
lkay ERKEN
Danman
Prof. Dr. Nedim PEK
SAMSUN, 2014
BLMSEL ETK BLDRM
Hazrladm Yksek Lisans Tezinin btn aamalarnda bilimsel etie ve akademik

kurallara riayet ettiimi, almada dorudan veya dolayl olarak kullandm her
alntya kaynak gsterdiimi ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden
olutuunu, yazmda enstit yazm klavuzuna uygun davranldn taahht ederim.
02/01/2014
lkay ERKEN
TEZ KABUL VE ONAYI
lkay ERKEN tarafndan hazrlanan kodra Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (18761912) balkl bu alma, __/__/__ tarihinde yaplan savunma snav sonucunda
oybirlii/oy okluuyla baarl bulunarak jrimiz tarafndan Yksek Lisans tezi olarak
kabul edilmitir.
mza
Bakan: ________________________________
____________
ye : __________________________________
____________
ye : __________________________________
____________
Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

__/__/__
Enstit Mdr
ZET
kodra Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1876-1912)
lkay ERKEN
Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal, Yksek Lisans, Ocak/2014
Danman: Prof. Dr. Nedim PEK
kodra vilayeti kuzey Arnavutlukun kltrel ve ekonomik merkezi olarak
karmza kmaktadr. Vilayetin konumu sahip olduu idari, askeri ve hukuki
yapsnda birtakm deiiklikleri beraberinde getirmitir. kodrann corafi konumu
nedeniyle ortaya kan zel durumuna vilayet ierisindeki blgeler aras farkllklar
eklenmitir. Bunun sonucunda vilayet hem idari hem de hukuki olarak farkl
zelliklere ve ayrcalklara sahip idari birimlerden olumutur. Dra sancanda
tamamen uygulanmakta olan Osmanl idari ve hukuki sistem, kodra sancanda
yerini blgede var olan geleneksel hukuki ve idari yapya brakmtr. kodra
sancanda grlmekte olan bu farkl yap sebebiyle blgenin Osmanl otoritesi
dnda kalm olduu ileri srlmtr. Ancak Osmanl Devletinin blgeye dair
politikalar vilayette yaanm olan durum ile birlikte ele alnmaldr. Vilayetteki
idari ve hukuki farkllklarn temelinde oluturulmu olan askeri bir sistem olan dal
idaresi yer almaktadr. Dal idaresi ile idari yapda meydana gelen farkllklar
sayesinde blge halknn Osmanl Devletine olan ball korunmutur. Bylece
farkl din ve mezheplere mensup ahali arasnda gerekleen kltrel alveri
hzlanm, farkllklarna ramen bir arada hareket edebilen bir toplum olumutur.
Anahtar Szckler: Kuzey Arnavutluk, Dukain, cibal, Geler.
iii
ABSTRACT
Administrative and Social Structure of the Shkodra Province (1876-1912)
lkay ERKEN
Ondokuz Mays University, Institute of Social Sciences
Department of History, M.A. , January/2014
Advisor: Prof. Dr. Nedim PEK
Shkodra Province was considered as a cultural and economic centre of north
Albania. The location of the province brought along several changes in the
administrative, military and judicial structure. The unique status of Shkodra, which
sprang from its geographical features, was further influenced by the differences
among the sub-regions within the province. As a result, the province was a
combination of several administrative units, each of which had its own
administrative and judicial features and privileges. Ottoman law and administrative
system in the sanjak of Durres were fully enforced while these were replaced by
existing traditional legal and administrative structures in the province of Shkodra. It
was speculated that the province was out of the Ottoman authority due to this diverse
structure. However, the policies pursued by the Ottoman Empire should be
considered in the light of events which took place in the province. The fundamentals
of the administrative and judicial differences observed in the province laid in the
mountain administration, which was essentially military. The difference in the
administration, which emerged as a result of this mountain administration, enabled
the loyalty of the local people to the Ottoman Empire. Accordingly, cultural
exchanges between the local people, who belonged to different religions and
churches, were accelerated and a community with a mutual aim was enabled.
Key Words. North Albania, Dukagjin, cibal system, Ghegs.
iv
NSZ
Osmanl Devletinin Arnavutluku fethi srecinde kodrann alnmas

nemli bir aamadr. Konumu sebebiyle zapt zor olan kodra, Osmanl devleti
hkimiyetine girdikten sonra nemli bir merkez olmak vasfn korumutur. Tanzimat
ile birlikte gerekletirilen yenilikler ardndan vilayet merkezi olmutur. dari
snrlar bu gnk Arnavutlukun kuzey yarsn iermekteydi. Ayn dnemde vilayet,
kaplad alan bakmndan, Rumelide bulunan dier Osmanl vilayetlerinin en
kyd. 93 Harbi ve sonras yaanan gelimeler ile kodrann askeri nemi
daha da artmtr. Arnavut nfusunun yaamakta olduu topraklarn kuzeyde
Karada ve Srbistana, gneyde Yunanistana verilmesi bir dnm noktas olmutur.
Arnavutlarn milli uyannn balangc olarak gsterebileceimiz bu dnemde
kodra vilayeti Karada ile snr olmas bakmndan nemlidir.
Arnavutlukta yaanan isyanlarn byk ksm kodra vilayeti dhilindeki
dallar tarafndan karlmtr. syanlarn nedenleri Tanzimatn uygulanmas
teebbsleri ile 93 Harbinin sonular olmak zere tasnif edilebilir. Arnavutlukta
bahsedilen iki unsurun bir arada bulunabilecei yer ise kodra vilayetidir.
kodrann, Arnavutluk bamszlna giden sreteki roln ortaya koymak
almamzn amalarndandr. Bu sreci ortaya koyabilmek, yaanan durumun
vilayetin idari yapsna ve sosyal hayatna olan etkilerini daha iyi anlayabilmek iin
gerekliydi.
kodra Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1876-1912) adl almamz
byle bir merakn neticesinde ortaya kt. almada kaynak olarak Babakanlk
Osmanl arivinden edindiimiz belgeler, devlet salnameleri, kodra vilayet
salnameleri ile Tiran Devlet Arivinde yapm olduumuz almalar neticesinde
ulatmz Osmanl Devletine ait belgeler kullanlmtr.
XIX. yzyl boyunca ama zellikle XX. yzyl balarnda Arnavutluka
Avrupallar tarafndan yaplan seyahatlerin ve Arnavutluk hakkndaki almalarn
saysnda art grlr. Seyahatnameler vastasyla sosyal yapya dair belgelerden
ulaamadmz verilerle karlatk. Hatta seyahatnamelerin okluu bu ynde

yaplacak almalara olan ihtiyac da gstermitir.
almamz giri ve iki blmden olumaktadr. Giri ksmnda Trklerin
Arnavutluku fethi sreci hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr. Birinci
blmde kodrann vilayet olmas, idari taksimat ve bu taksimat ierisindeki
istisnai idare usulnden bahsedildi. Sosyal yapnn anlatld ikinci blmde
vilayetin yerleim birimleri, demografik ve dini yaps, hukuk sistemi ile ilgili veriler
zerinde duruldu. Sonu ksmnda, almamz boyunca farkl balklar altnda
yaplan tespitler, birbirleri ile olan ilikilerini ortaya koymak asndan, bir arada
verildi.
Tezin ortaya kmasnda, konu tespitinden Arnavutlukta yapm olduum
almalara kadar her aamada desteini esirgemeyen danman hocam Prof. Dr.
Nedim PEKe teekkr ederim. Ayrca almalarm boyunca bkmadan beni
dinlemek zahmetine katlanp yol gsteren hocam Prof. Dr. brahim TELLOLUna,
almann dil ve anlatm zellikleri bakmndan dzenlenmesinde kymetli vaktini
ayrarak bana eletiri ve nerileriyle yn veren hocam Do. Dr. Serkan ENe,
Babakanlk Osmanl Arivinde yapm olduum aratrmalar esnasnda yardmlarn
eksik etmeyen Ayten ERDEL hanmefendiye ve Tiranda Arnavutluk Devlet
Arivlerindeki almalarmda yardmlar ile iimi kolaylatran Ermal NURJA
beyfendiye teekkr ederim.
10/01/2014
lkay ERKEN
vi
NDEKLER
ZET. iii
ABSTRACT.. iv
NSZ... v
NDEKLER vii
TABLOLAR.. xi
EKLLER... xii
KISALTMALAR xiii
GR.. 1
I. BLM
KODRA VLAYETNN DAR YAPISI
1.1 Osmanl Devleti Tara daresi. 15

1.1.1 Klasik Dnem Tara Tekilat.. 15
1.1.2 Tanzimat Devrinde Tara Tekilat...................................................... 19
1.2. kodrann Vilayet Olma Sreci.... 23
1.3. 1876 Sonras Vilayetin dari Yaps... 28
1.3.1 Vilayet dari Taksimatnda Meydana Gelen Deiiklikler... 33
1.3.1.1 93 Harbi Sonras Meydana Gelen Deiiklikler 33
1.3.1.1.1 Podorie Kazas. 34
1.3.1.1.2 Bar Kazas... 36
1.3.1.1.3 lgn Kazas... 37
1.3.1.2 Mlki Tasarruf le Meydana Gelen Deiiklikler............ 39
vii
1.3.1.2.1 Dran Sancak Olmas........................................... 39

1.3.1.2.2 Akahisar Kazasnn Draa Balanmas.... 40
1.3.1.2.3 Peklin Kazas... 41
1.4. kodra Vilayetinin Mlki Taksimat. 42
1.4.1 kodra Sanca Merkez Kazas... 42
1.4.1.1 Tuz Kazas.. 43
1.4.1.2 Le Kazas...... 44
1.4.1.2.1 Zadrime Nahiyesi.... 46
1.4.1.2.2 Le Malisyas Nahiyesi... 47
1.4.1.2.3 enin Nahiyesi.. 47
1.4.1.3 Akahisar Kazas................................................................... 48
1.4.1.3.1 Kla Nahiyesi. 49
1.4.1.4 Mirdita Kazas.... 50
1.4.1.5 Puka Kazas 51
1.4.1.5.1 Karacada ve Akbale Nahiyeleri. 52
1.4.2 Dra Sanca. 53
1.4.2.1 Dra Merkez Kazas Kyleri ve nderun Nahiyesi............... 54
1.4.2.2 Tiran Kazas... 55
1.4.2.2.1 enirek Nahiyesi.. 56
1.4.2.2.2 Bastar Nahiyesi.. 57
1.4.2.3 Kavaye Kazas.. 57
1.4.2.4 iyak kazas.. 58
1.4.2.4.1 im ve Prez Nahiyeleri... 59
1.5. Malisr-Dal daresi.. 60
1.5.1 Malisr-Dal daresine Tabi Yerler. 64
viii
II. BLM
KODRA VLAYETNN SOSYAL YAPISI
2.1.kodra Vilayetinde Yerleim Birimleri.. 71

2.1.1 kodra Merkez Kazas Yerleim Birimleri.. 71
2.1.2 Tuz Kazas Yerleim Birimleri. 82
2.1.3 Le Kazas Yerleim Birimleri...... 83
2.1.4 Akahisar Kazas Yerleim Birimleri... 85
2.1.5 Mirdita Kazas Yerleim Birimleri... 85
2.1.6 Puka Kazas Yerleim Birimleri... 88
2.1.7 Dra Merkez Kazas Yerleim Birimleri.. 88
2.1.8 Tiran Kazas Yerleim Birimleri.. 89
2.1.9 Kavaye Kazas Yerleim Birimleri... 90
2.1.10 iyak Kazas Yerleim Birimleri.... 90
2.2 kodra Vilayetinin Nfus Yaps... 91
2.2.1 kodra Vilayetinin Yllara Gre Nfus Dalm.... 93
2.2.2 kodra Vilayetinde G. 102
2.3 Vilayet Dhilindeki Hukuk Sistemi... 117
2.3.1 Msalaha-y Dem Komisyonu ve almalar............... 121
2.4 kodra Vilayetinde Aile ve Evlilik.. 125
2.5 kodra Vilayetinde Din.................................................................................... 132
2.5.1 kodra Vilayetinde Mslman-Hristiyan likileri........................... 135
SONU....... 137
KAYNAKA..... 142
ix
EKLER... 150
ZGEM... 154
TABLOLAR
Tablo 1: kodra Vilayeti dari Taksimat (H. 1306/M. 1888).. 29

Tablo 2: kodra Vilayeti dari Taksimat (H. 1311/M. 1893). 30
Tablo 3: kodra Vilayeti dari Taksimat (R. 1327/M. 1911)................................. 31
Tablo 4: enin Nahiyesi Binalar (H. 1315/M. 1897)............................................ 47
Tablo 5: Kla Nahiyesi Bayraklar Nfusu (H. 1310/M. 1892)... 49
Tablo 6: Mirdita Kazas Dhilindeki Bayraklar (H. 1310/M. 1892). 51
Tablo 7: Puka Kazas Bayraklar Nfusu (H. 1310/M. 1892)... 52
Tablo 8: Tiran Kazas Binalar (H. 1316/M. 1898).. 56
Tablo 9: Kavaye Kazas Binalar (H. 1316/M. 1898).... 58
Tablo 10: Malisya Ciballeri-Kabileleri ve Bayrak Saylar (H. 1310/M. 1892)... 66
Tablo 11: kodra ehri Nahiyeleri (H. 1315/M. 1897)... 76
Tablo 12: kodra ehrinde Bulunan Binalar (H. 1315/M. 1897). 77
Tablo 13: Dra Kasabasnda Bulunan Binalar (H. 1310/M. 1892).. 89
Tablo 14: kodra Vilayeti Nfusu ve Cinsiyete Gre Dalm (1881-1883) . 95
Tablo 15: kodra Vilayeti Genel Nfusu (H. 1312/M. 1894). 96
Tablo 16: kodra Merkez Kaza Nfusu (H. 1316/M. 1898)................................... 97
Tablo 17: kodra Vilayeti Nfusu (H. 1316/M. 1898). 99
xi
EKLLER
ekil 1: kodra Hkmet Kona. 72

ekil 2: Buyana Nehri Kenarndaki kodra Gmr ve Londoralar.. 74
ekil 3: kodra Kalesi, Tabak Mahallesi, Kurunlu Camii ve Bahalk Kprs.... 75
ekil 4: kodra Pazar, Gmrk Dairesi, Buyana Nehri ve Kprs... 78
ekil 5: kodra Belediye-Memleket Bahesi.... 80
ekil 6: kodra Paruse Meydan, Otel Kosova ve Otel Balkan 1923... 81
ekil 7: Orota Bulunan Mirdita Prensine Ait Konak..... 87
xii
KISALTMALAR
A. AMD.
: Sadaret medi Kalemi
A. MKT. MHM.
: Sadaret Mektubi Kalemi Mhimme
A.D.A.
: Arnavutluk Devlet Arivleri
Bel.
: Belge Numaras
BEO.
: Bb- li Evrak Odas
BOA.
: Babakanlk Osmanl Arivi
D.S.
: Devlet Salnamesi
DH. D.
: Dhiliye Nezareti dari Ksm
DH. MKT.
: Dhiliye Mektubi Kalemi
DH. MKT. MHM.
: Dhiliye Mektubi Mhimme
DH. MU.
: Dhiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi
DH. TMK. S.
: Dhiliye Islahat
Dos.
: Dosya Numaras
F.
: Fon Numaras
H.
: Hicr
HR. SYS.
: Hariciye Nezareti Siyasi Ksm
HRT.
: Hartitalar
. DH.
: rade Dhiliye
. MMS.
: rade Meclis-i Mahsus
. D.
: rade ura-y Devlet
.V.S.
: kodra Vilayet Salnamesi
M.
: Miladi
M.V.S.
: Manastr Vilayet Salnamesi
xiii
MF. MKT.
: Maarif Nezareti Mektubi Kalemi
MV.
: Meclis-i Vkel Mazbatalar
R.
: Rmi
D.
: ura-y Devlet
TFR. I. .
: Rumeli Mfettilii kodra Evrak
Y. PRK. ASK.
: Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat
Y. PRK. BK.
: Yldz Parakende Evrak Mabeyn Bakitabeti
Y. PRK. UM.
: Yldz Parakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat
Y.A.HUS.
: Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak
Y.A.RES.
: Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak
Y.EE.
: Yldz Esas Evrak
xiv
GR
Balkanlar1 ifadesi bugn Gneydou Avrupay tanmlamak zere kullanlan

bir terimdir. Bu terim ayn zamanda yarmada2 iinde yer alan sradalarn da addr.
Balkan dalar tabiri, Bulgaristan Romanyadan ayran dalar anlamnda, ilk kez
ngiliz gezgin John Morritt, tarafndan kullanmtr3. Bu dalar iin Bulgarlar ve
Srplar eski da anlamna gelen Stara Planina ismini kullansalar da Slavlar dnda
hemen tm blge halklar Balkan ismini tercih etmilerdir4. Baz Trk lehelerinde
Balkan adnn da manasnda kullanld da grlmektedir. Balkan Yarmadasndaki
yollar ekillendiren balkan dalar, kimi yerlerde alalarak ulam kolaylatrr.
Bahsedilen yollardan birisi de blgede Roma egemenlii dneminde oluturulmu,
Arnavutluktaki kumbi5 nehrine paralel ilerleyen Adriyatik kysndaki Durres
(Dra) Limanndan Selanike kadar uzanan Via Egnatiadr6.
Arnavutlar bu corafyann en batsnda yer aldklar halde, Batnn kendi
iersindeki teki iin kulland Balkanlar ifadesi ile en doulu Balkan milleti
olarak gsterilirler7. Strabon (M.. 63-M.S. 20) Corafya adl eserinde blge iin
4
5
Avrupada Balkan adn ilk olarak talyan hmanist yazar ve diplomat olan Filippo Buonaccorsi
Callimaco (1437-1496) kullanr. Lehistan Kralna danmanlk yapt srada 1490 ylnda Papaya
yazd mektupta orada bulunan dalara yerel halkn Balkan dediini belirtir. Maria Todorova,
Balkanlar Tahayyl Etmek, Dilek endil(ev.), stanbul; letiim Yaynlar, 2003, s. 56.
Balkan Yarmadas terimi ilk defa Alman Corafyac Hohann August Zeure tarafndan 1808
ylnda kullanlmtr. Misha Glenny, Balkanlar; Milliyetilik Sava ve Byk Gler 1804-1999,
Mehmet Harmanc(ev.), stanbul; Sabah Kitaplar, 1999, s. 18.
1794 ylnda Cambridge niversitesini bitirip Londradan Akdenize seyahate kan John Morritt
Haimusun adn yanstan bu dalara Balkan denmesi ne hazin diyerek hayflanr. Todorova,
Balkanlar Tahayyl Etmek, s. 54.
Besim Darkot, Balkan, .A. , C.II. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1979, s. 280.
Arnavutluk ktasn tabiat ve ahalice iki ksma blen bu nehrin kuzeyine Gealk ve gneyine
Toskalk denir. emseddin Sami, Arnavudluk, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan
Matbaas, 1889, s. 151.
Costantine A. Chekrezi, Albania, Past and Present, New York; The Macmillan Company, 1919, s.
4.
Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, s. 126.
1
Albania8 tabirini kullanr9. Fakat kumbi Nehri vastas ile ikiye ayrlan
Arnavutlukun10 kuzeyinde bulunan Geler11 ve gneyinde bulunan Tosklar12
kendilerini kartaln olu anlamndaki Shiptar (Shcypetaor)13 olarak ifade
etmilerdir14. Korfunun hizasndan Avlonyaya kadar uzanan sahillerde yerleen
halk, Arberler diye bilinir ki bunlara Gea telaffuzu ile Arben de 15 denilmitir.
Kelimenin Srpa ekli olan Arbanos ise aslnda Arnavutada tarla anlamnda
geen ar, are ile topraa ekmek, topra ilemek manasna gelen banes
kelimelerinin birleimiyle meydana gelen arbanes sz ile ilkilidir16. Bugn
kullandmz Arnavut szc ise Trkeye, kelimenin Rumca ekli olan
Arvanit trevinden esinlenerek17 Arnaut biiminde girmi ve stanbul ivesinde
Arnavut halini almtr18.
Arnavutlarn, genel manada kabul edilen grler dorultusunda, Balkan
Yarmadasna en erken yerleen Hint-Avrupa kkenli halk olan lliryallar soyundan
geldikleri ifade edilmektedir19. Bizans tarihi zerine yaplan almalarda bugnk
Arnavutlukun kuzey-bat ky eridinde yer alan blgeye Arbanon, burada
yaayan halka Albanoi denilirdi. Bu kabile, lliryallara XII. yzylda Arnavut
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Albania adna ilk defa II. asrda liryallarn bakenti Albano-polisde rastlanld ileri
srlmektedir. Ali Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde (1870-1877 Eitim) kodra
Vilayetinde Eitim, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul, 2009), s. 1.
Necip P. Alpan, Tarihin Inda Bugnk Arnavutluk, Ankara, 1975, s. 19.
H. Charles Woods, Albania and Albanians, The Geographical Review, Vol. 5. , No. 4, (Apr.
1918), s. 263.
Sadece kuzeydeki Geler gneydekiler iin Tosk ifadesini kullanrlard. Henry Fanshawe Tozer,
Researches in the Highlands of Turkey, Vol. I. , London; John Murray, Albemarle Street, 1869, s.
213.
Gea ve Tosklarn birbirinden farkl rklar olduklar ileri srlr. John Foster Fraser, Pictures
From The Balkans, Popular Edition, London; Cassel and Company, 1912, s. 258.
M. Edith Durham, High Albania and Its Customs n 1908, London; Ropal Anthropological
Institute Of Great Britain and Ireland, nd. , s. 453.
Molassi-Epir Kral Pyrrhus askerlerinin hzla ilerlemesini venlere gururla onlarn kartaln olu
olduklarn ve bunun-baarnn ok doal olduunu ifade ederdi. Chekrezi, Albania, Past and
Present, s. 15.
Bugn Arnavutluk ve Kosova Arnavutlar arasnda erkek ismi olarak kullanlmaktadr.
Alpan, Tarihin Inda Bugnk Arnavutluk, s. 22.
emseddin Sami Fraeri, Arnavudluk Ne di, Nedir, Ne Olacak? , Mtercimi ahin Kolonya, ty, s.
4.
K. Sssheim, Arnavutluk, .A. ,C. I. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1993, s. 575.
Orta Avrupada, Hint-Avrupa grubuna giren nemli milletlerden biridir. imdiki Dalmaya, Bosna
ve Arnavutluk topraklarnda yaamlardr. Avrupada en eski medeniyet a balarnda Rhein
Irmana kadar yaylarak oradaki Keltleri, Fransa, spanya ve Kuzey talyaya kamaya zorladlar.
Adriyatik Denizinin her iki kysnda da konuulmu olan llirya dili Hint Avrupa dilleri
grubunda yer alr. Eski dillerin en az bilinenlerinden olan bu dile ait yazlm, elde olan ve fakat
laykyla okunamam birka yazt vardr. Illryler, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , Ankara; Milli
Eitim Basmevi, 1972, s. 100.
2
adn verecek olan topluluktur20. Ayn zamanda Arbanita ismiyle de anlan bu

topluluk Dra ile Debre arasnda ikamet etmitir. Adlar beyaz giyen adamlar
anlamna gelen Albanoi kabilesinin yaad yere ise Albanopolis denilmekteydi 21.
Arnavutlarn, esas itibari ile Asyal bir toplum olup Balkanlarn kadim
sakinlerinden Avrupaya ilk gelen kavim konumundaki Pleslere22 dayandklar
ynndeki grlerin yannda23 Kafkas kkenli olduklarn ileri srenler de vardr24.
Kimi bilim adamlar ise Arnavutlarn Traklardan geldiini iddia etmektedirler. Zira
Traklar lliryallarn dousunda yaam bir halktr. Bununla birlikte Arnavutlarn
balangtan beri Arnavutlukta yaam olduu dncesini tayan Arnavut
tarihiler llirya teorisini tercih ederler25.
Merkezi kodra olan llirya Krall, bugnk Dalmaya, Bosna, Karada,
kuzey ve orta Arnavutluk26 ile Srbistann byk bir blmn kapsamaktayd.
Hakkndaki ilk bilgilere M.. XIII. yzyla ait kaytlarda ulalan llirya krall,
Byk skenderin babas Philip tarafndan zayflatldktan sonra Byk skenderin
hkimiyetine girmi ve onun lm (M.. 232) ile tekrar bamsz olmutur.
Akabinde Byk Catherine ismiyle de tannan Teuta dneminde Romann
saldrlarna maruz kalm ve M.. 165te krallk sona ermitir27.
Siyasi birliini salayamadndan dank halde yaamak durumunda kalan
llliryal kabileler VI. yzyla kadar klasik Roma kltrnn etkisi altnda
kalmlard. Roma hkimiyeti dneminde kuzeydeki dalk kesimlerde ve i
blgelerde yaamakta olan lliryallarn bir ksm Arnavutlukun i noktalarna
srlrken, bulunduklar yerlerde kalanlar kleletirilmitir. Roma mparatorluunun
hkimiyeti altna girmi olan kasabalar bu dnemde ticari olarak gelimitir. Blgeye
20
21
22
23
24
25
26
27
Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, Boyut

Kitaplar, stanbul, 1997, s. 23.
Antonina Zhelyazkova, Albania and Albanian Identities, Antonina Zhelyazkova(ed.), IMIR, Sofia,
2000, s. 9.
Ples ismi aslnda Arnavutada ihtiyar anlamna gelmekte olan plak-plek kelimesi ile alakaldr.
emseddin Sami Fraeri, Arnavudluk Ne di, Nedir, Ne Olacak?, s. 5.
E. F. Knight, A Narrative of Recent Travel, London; Sampson Low Marston Searle and Rivington,
1880, s. 124. ; Woods, Albania and Albanians, s. 262. ; Tozer, Researches in the Highlands, s.
210. ;Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir, 1944, s. 6-7.
Kalankatl Moses, Alban Tarihi, Ziya Bnyatov, Yusuf Gedikli(ev.), stanbul; Selenge Yaynlar,
2006.
Noel Malcolm, Kosova Balkanlar Anlamak in, zden Arkan(ev.), stanbul; Sabah Kitaplar,
1999, s.52
Osmanl siyasi ve idari adan Arnavutluk ismini kullanmamtr. Sssheim, Arnavutluk,C. I. ,
s. 578.
Bir dier kaynaa gre lliryann Roma smrgesi olmas M.. 168 ylna isabet etmektedir.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , Ankara; Milli Eitim Basmevi, 1972, s. 423.
3
ticari, askeri ve kltrel olarak yerleen Roma mparatorluunun etkisi VI. yzylda
balayan Srp istilas ile azalmtr28.
Kuzey Arnavutlukta Avar saldrlarna kar Kral Heraclius Srplardan
yardm talep eder. Srplar yardm vaadiyle blgeyi 640da istilaya balarlar29. VII.
yzylda Slav saldrlarnn ardndan balayan blgeye ynelik Slav gleri XIV.
yzyla kadar devam eder. Bu dnemde Slavlar ile lliryal topluluklar birbirine
karmlardr. Sz konusu karmdan, kuzeydeki dal llirya kabileler ile
gneydeki Helen kltr tesirindeki lliryal kabileler etkilenmemitir. Bu nfus ve
kltr hareketleri sonucu VII.-XII. yzyllar arasnda kaynaklarda blgenin adna
llirya biimiyle rastlanmaz. Bununla birlikte lliryal topluluklar XII. yzylda
blgede Arnavut ismiyle tekrar tarih sahnesine karlar30.
IX.-XII. yzyllarda Gney llirya blgesi, Bizans hkimiyetine girmi ve
bylece blgede feodal dzen ortaya kmtr. IX. yzyln ikinci eyreinde
glenen Bulgar Krall, Gney llirya blgesinde Bizans ile mcadeleye giriir.
861, 892, 927 yllarnda Bulgarlar, Gney llirya blgesini kez istila ederek eitli
karklklara neden olmulardr31. Bu karmaa dneminde kyl nfusun bir ksm
topraklarn terk ederek byk toprak sahiplerinin arazilerinde cretli olarak
almaya balar. Terkedilen araziler ise Bulgar ve Bizans karlarn desteklemek
zere dini kurumlara, askeri grevlilere ve zengin toprak sahiplerine datlr.
Bylece ayrcalkl bir snf ortaya kar. Bulgar tehlikesi bittiinde blgede Bizans
kontrolnde askeri-feodal ilikiler tesis edilir32. Bizansn, 1018-1019 yllarnda
Balkanlar tekrar kontrol altna almas neticesinde bin yldr kullanlm olan Epir ve
llirya isimlerinin yerini Albania alr33.
Bu srada Gney lliryada, Michael Comennus Arnavut soylularn da yardm
ile Gney Epir blgesinde Epir Despotluunu (1204-1358)34 kurar. Kuzey
Arnavutlukta Sicilya Kral I. Charles Anjounun hkimiyetini kabul etmi olan zerk
28
29
30
31
32
33
34
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 24.

Chekrezi, Albania, Past and Present, s. 19.
Chekrezi, Albania, Past and Present, s. 21
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 26
Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 583.
Chekrezi, Albania, Past and Present, s. 22. ;Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. a.y.
4
Arnavut feodalleri I. Charlese kar birleerek ayaklanrlar35. Kral Anjouyu tahtan

indirerek36 Albania Kralln(1271-1368)37 kurarlar. Kuzey Arnavutlukta kurulmu
olan dier bir krallk ise balangta merkezi kodra olan Srp Krall idaresi
altndayken dier Arnavut beylerinin de yardmyla Stefan Dushann lmnn(1354)
ardndan Srplar Arnavutluktan atm olan Balhsa Kralldr (1336-1419) 38.
Antik ada ve orta ada Arnavutluk corafyasnda durum byle iken,
Trklerin Balkanlar ile temas balar. Kuzey Arnavutluk'ta Avar saldrlarn
nlemek iin Srplardan yardm isteyen Arnavutlar, neticede Srp istilasna
uramlard. Fakat bundan evvel daha X. yzyln ortalarnda Balkanlarn Avrupa
Hunlar tarafndan istila edildii bilinmektedir. Ardndan gelen Ogur, Avar, Peenek,
Ouz, Kuman kitleleri Karadenizin kuzeyinden geerek Balkanlara ularlar.
Blgeye gelen Trk kabileleri bulunduklar yerlerdeki da, dere, nehir, gl isimlerini
Trkeletirmilerdir. Hatta Adriyatik kysnda bulunan Bar-Antivar ehrinin eski
ad Avarlarn ehri manasna gelen Civi-tas Avaronim idi39.
Gneyden, Anadolu vastas ile Trklerin Balkanlara girmesi ise, 1261de
Moollardan kaarak Bizansa snan Seluklu sultan zzettin Keykavusa bal 3040 Trkmen obas ve Sar Saltukun nderliini yapt dervilerin Bizans
mparatoru tarafndan Kuzey Dobrucaya yerletirilmesi ile olur (1263). Burada
Altn Ordu Emiri Nogayn himayesine giren bu kitle, Baba Saltuk kasabasn
kurmutur. 1300de Nogay ldnde yerine geen hanlarla anlaamayan
Trkmenlerin bir ksm Anadoluya geri dner (1301). Kalanlar ise Hristiyanl
kabul ederek Keykavus halk anlamnda Gagvuz ad ile anlrlar40. Sar Saltuk
35
36
37
38
39
40
Kral Anjou hkimiyetinde kurulan Arnavut Krallnda birer feodal bey olmak sz aldklar halde
Kralln verimli, geni arazilerine Fransz ve ngiliz Feodallerinin gelip hem verimli arazileri hem de
ynetimi ele geirmelerine kar yerel feodaller tarafndan gsterilen tepkidir. Bozbora, Osmanl
Ynetiminde Arnavutluk, s. 46.
Balshalarn Sicilyadan gelmi olduklar ve Roma yaknndaki Ballesum Lordunun torunu olduklar
rivayet edilmektedir. Srp Krall dneminde kodra idaresini elinde tutan Balsha ailesi zamanla
asimile olarak Arnavutlamtr. Chekrezi, Albania, Past and Present, s. 22.
Axios Nehrine Vardar, Lihnidos Glne Ohri, Skardos Dalarna ar ismini veren Trkler
olmutur. Yine bugn Srpada bulunan ve anlam-kk tam olarak bilinmeyen kelimeler Avar
etkisi ile Srpaya gemi kelimelerdir. rnein Avarlarda nemli kadna katun denir. Srpada
katuna, Trk kadn anlamna gelmektedir. Muzaffer Tufan, Balkanlarda Osmanl ncesi Trk
zleri, Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara; Atatrk Kltr
Merkezi Yaynlar, 1997, ss. 1-3
Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, OBV Yaynlar, stanbul, 1993, s. 10. nalckn
bu grnn aksine Gagavuzlarn aslnda Ouzlarn ierisinde erimi olduuna dair grler de
bulunmaktadr. nver Gnay-Harun Gngr, Trk Din Tarihi, stanbul; Lain Yaynlar, 1998, s.
193.
5
sonras, Anadoludan Balkanlara yaplan yama amal aknlar Karesi Beylii

kurulduktan sonra balar ve bu aknlarn ncleri Ece Halil ve shak Beylerdir.
Balkanlara Anadoludan yaplan temaslardan bir dieri ise Aydnolu Umur
Bey vastas ile olmutur41. Epir Despotluunda XII. yzylda balayan karklklar
neticesinde Trkler Arnavutlar ile karlar. Umur Beyin askerlerinden iki bin kii
1336da Epir Despotluunu Bizans mparatorluuna ilhak etmek zere III.
Andronikosun yardmna giderler. Bunlar, Arnavutlar imha edip bir ok esir ve
ganimetle geri dnmlerdir42. Umur Bey ile Anadoludan Arnavutluka yaplan
Bizans mparatorluuna yardm maksatl aknlar Osmanl Beylii ile devam eder 43.
Osmanl Devletinin Arnavutluk ile ilk temas, andarl Halil Hayreddin
Paann, Makedonyadan batya doru harekt ile balar. Bu harekt neticesinde
Manastr ele geirilir (1385). Osmanlnn ilerleyii srasnda, Kuzey Arnavutluk
hkimi Bala ile Dra ve Orta Arnavutluk hkimi arl Topia arasndaki mcadelede,
arl Topia andarl Halil Paadan yardm ister. Meydana gelen Savra (Devol) 44
muharebesinde (1385) Prens Bala lr45. Savra muharebesi Osmanl ile Arnavutluk
arasndaki ilikinin balangc olarak kabul edilir46. Topiaya verilen destek
neticesinde, Kuzey Arnavutlukta Kroya ve kodra Osmanl kuvvetleri tarafndan
alnr (1386). Fakat Venediklilerle ilikilerin bozulmamas47 iin geri braklr48.
Trklerin Balkanlarda ilerleyiinden endielenen Bosna Kral Traverko ile
Srp Despotu Lazar, Arnavut ve Hrvat beylerini dhil ettikleri birlikleri ile
savunmasz bir annda Osmanlya saldrmay planlar. Mttefik kuvvetler bu amala
Karamanolu ile de anlar. I. Murad, Osmanlya kar dzenlenen bu tertibi
bozmak iin Lala ahin Paa komutasnda yirmi bin kiilik bir kuvveti Bosna
41
42
43
44
45
46
47
48
nalck, Trkler ve Balkanlar, ss. 10-11.

Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III. , stanbul; Milli Eitim Yaynlar, 1971, s. 376.
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , Ankara; TTK, 2011, s. 156.
Batl kaynaklarda bu savan ad Voissa-Viyose ava olarak gemektedir. Bozbora, Osmanl
Ynetiminde Arnavutluk, ss. 53-54.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , ss. 203-204.
Batl kaynaklardaki gre gre Osmanl Devletinin Arnavutluk ile temas daha erken bir tarihe
tesadf eder.1380de balayan Trk aknlar srasnda Yanya Derebeyi Thomas Preljubovi
kendisine kar isyan eden halkna ve komusu Gjin Bua Shpataya kar Trklerden yardm ister.
Yaplan yardm ile hkimiyetini koruyabilir. Bylece devam eden Trk aknlar Artaya kadar
uzanarak Adriyatike ular. Peter Bartl, Milli Bamszlk Hareketleri Esnasnda Arnavutluk
Mslmanlar 1978-1912, Ali Taner(ev.), stanbul; Bedir Yaynevi, 1998, s. 20.
Nitekim daha nce de Macar kral Layo Dalmaya Sahilinde Venedik elinde bulunan limanlara
hcum edince Senato ricas ile Osmanl 5000 oku ile Venedike yardm etmiti. Uzunarl,
Osmanl Tarihi, C. I. , ss. 204-205
6
topraklarna gnderir. Arnavut beylerinden Jorj Kastriotann49 n ayak olduu

mttefik kuvvetleri 1387de Plonik mevkiinde Lala ahin Paa kumandasndaki
kuvvetleri malup eder. Bu ortamdan istifade eden Arnavut beyleri Osmanlya kar
hara ve asker vermek gibi vassallk ykmllklerini yerine getirmezler. 1389
Kosova ve 1396 Nibolu galibiyetleri sonras Balkanlardaki hkimiyetini arttran
I.Bayezid, blgede Osmanl otoritesini tesis iin timar sistemini tatbik etmeye balar.
1402 Ankara Sava sonras Osmanl merkezi otoritesi bozulunca Arnavut beylerinin
ou Venedik himayesine girer50.
Fetret devri sonrasnda, II. Murad devrinde Evrenuz olu sa Bey
kumandasnda 1423 tarihli Arnavutluk seferi balatlr. Bu sefer esnasnda birok
ehri zapt eden sa Bey, Arnavutlukun nde gelen ailelerinden Araniati 51 ve
Kastriotalarn Osmanl hkimiyetini kabul etmesini salamtr. Bununla beraber
Arnavut beyleri 1423-1436 yllar aras eitli zamanlarda isyan ederler52. Sz
konusu isyanlar 1435-143653 yllarnda Turahan Bey kumandasndaki kuvvetler
tarafndan bastrlr.
skender Beyin babas Jan-Ivan(Yuvan) Kastriota, nde gelen Arnavut
beylerinden birisidir. Kastriotalar, Trkler Arnavutluka girmeye baladklarnda
kodra ve Le havalisine sahip bulunuyorlard. Jan Kastriota zamannda mlkleri;
Tiran, Matya, Aa ve Yukar Debre ile Mirdita idi.
49
50
51
52
53
Fetret devrinde Venedik
kodra Beyi olan Jorj, Osmanl Devletinin yannda yer alacan bildirir. Lala ahin Paaya
Bosna topraklarnda rehberlik yapar. Fakat Bosna topraklarna girip ganimet iin dalm olan
Trk kuvvetlerini Srbistan hkimi Lazara bildirir. Trk kuvvetleri neredeyse tamamen imha
edilir. Hoca Saadettin Efendi, Tact Tevarih, C. I. , smet Parmakszolu(hzl.), Eskiehir; Kltr
Bakanl Yaynlar, 1992, ss.168-169.
Arnavutluk ky eridini kontrol etmek isteyen Venedik Cumhuriyeti feodal beylere verdii vaatler
ile baarl olamaynca Arnavut feodallerini birbirine kkrtr. Bu sebeple Osmanlnn ilgisi
blgeye ekilmi olur. Osmanlnn askeri nlemlerine kar feodal beyler Venedikten askeri
yardm talep ederler. lk bavuruyu yapan 1384te Osmanlnn ilk Arnavut vassal olan Charles
Thopiann olu George Thopiadr. Bu yardm 1391 ylnda ister ve karlnda Venedike
Durresi (Dra) teklif eder. Ayn yolu izleyen Dukgjinler 1392de Venedike Lezhay teklif
ederler. Koalisyona katlmak isteyen II. George Balsha, Dukagjinlerin basks ile birok ehrini
Venediklilere vermek zorunda kalr. Ankara sava sonras ise hzlanan Osmanl Vassallndan
Venedik hkimiyetine girme sreci Osmanly askeri tedbirler almaya sevk eder. Arben Puto and
Stefanaq Pollo, The History of Albania from Its Origins to the Present Day, London; Routledge
and Kegan Paul, 1981, ss. 55-56.
ok eski bir Arnavut ailesidir. Avlonya ile Narda Krfezine kadar olan arazilerin sahibiydiler. Jorj
Arainiti 1423 ylndan itibaren Osmanl hkimiyetini tanmtr. Hatta Sultan Muradn sarayna
alnm ve muhtemelen 1427 ylnda saraydan kaarak Osmanly uratrmtr. Uzunarl,
Osmanl Tarihi, C. I. , s. 208.
Ayaklanma sebebi olarak, Beyazd zamannda Gney Arnavutlukta uygulanmaya balanan
tmarn, hala vassallk ilikisi ile Osmanlya bal olan Orta ve Kuzey Arnavutluk blgelerinde de
uygulanmaya balanmas gsterilebilir. Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 88-89.
1435te Kastriot, 1436da Arianiti isyan bastrlr. Puto and Pollo, The History of Albania, s.68.
7
himayesine giren Yuvan, II. Muradn tahta gemesi ile Yuvan iline 54 gnderilen
byk kuvvetler karsnda 1423 ylnda Osmanl vassalln55 kabul eder
ve
muhtemelen oullarn bu tarihte saraya rehin56 olarak verir57. En kk olu Jorj,

Edirneye yollandnda 18-19 yandadr58. Mslman olup skender ismini almtr.
Arnavut kimliini muhafaza eden skender Bey memleketi ile ilikilerini gizliden
gizliye srdrmeye devam eder. Kabiliyeti, Osmanlnn dikkatini eken skender
Bey sancak beyliine kadar ykselir. 1431 tarihli Arnavid li timar defterinde59
skender
Bey
1437-1438
tarihlerinde
Akahisar
(Kruya)
subas
olarak
gzkmektedir60.
Bat ve Osmanl kaynaklarnda skenderin Ni-Morava savanda Osmanl
saflarndan firar ederek isyan ettii kaytldr. Macarlarn byk bir ordu hazrlad
dnemde herkes Osmanlnn Rumeliden atlacana inanmaya balayarak baba
topraklarn almak iin harekete geiyordu. skender Beyin babasndan kalan
topraklar geri almak iin harekete getii yllarda Arnavutlukta isyanlar balamt.
syanlarn asl sebebi ise Arnavut Beylerinin dirliklerinde uygulanan ve geleneklerine
uymayan veraset dzenlemelerinden rahatsz olmalaryd. skenderin Babas
Jan(Yuvan) Kastriota 1443te lp, Osmanl Devleti, topraklarna el koyunca bu
durum skender zerinde olumsuz bir etki yapar61 ve lkesine dnmek iin arad
frsat 1443te bulur. Morovadaki mevkiini terk ederek Osmanlnn malup
54
55
56
57
58
59
60
61
Osmanl kaynaklarnda Kastriotann sahip olduu topraklara Yuvan li denirdi. Halil nalck,
skender Bey, .A. ,C. VII. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1979, s. 1079.
Jan Kastriota Osmanl hkimiyetine 1410 ylnda ve kesin olarak 1423 ylnda gemiti.
Osmanl Devleti yerel feodal beyleri vassal konumuna getirdikten sonra beylerin sadakati iin
ocuklarn rehin alarak Osmanl Sarayna gtrrd. Ferit Duka, XV.-XVIII. Yzyllarda
Arnavut Nfusunun slamlamas zerine Gzlemler, Otam, Ankara, Ocak 1991, s. 64.
Toplam drt olu vardr ve skenderin dndakiler sultan tarafndan zehirlenmilerdi. Chekrezi,
Albania, Past and Present, ss. 27-28.
skenderin saraya rehin verilmesi 9-10 yalarnda iken 1415te gerekleir. 1420 de Edirnede 5 yl
kaldktan sonra, babasnn yanna gnderilir. 1423 ylnda Evrenuz Olu sa Beyin yrtt
harekt neticesinde Baba Kastriota tekrar Osmanl hkimiyeti altna alnrken skender tekrar rehin
olarak saraya gnderilir. (Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 90-91.) Verilen bu
bilgiler skender Beyin doum tarihinin 1404 ylna denk geldiini kuvvetlendirmektedir. Tozer,
Researches in the Highlands, s. 215.
Bu defter 1431-1455 yllarna ait derkarlar ihtiva etmektedir. Halil nalck, Arnavutlukta
Osmanl Hkimiyetinin yerlemesi ve skender Bey syannn Menei, Fatih ve stanbul, C.I. , S.
II. , stanbul, 29 Temmuz 1953, s. 169.
nalck, skender Bey, s. 1079. ; nalck, Arnavutlukta Osmanl Hkimiyetinin..., s.167.
skender Bey babasnn topra olan Kruyaya sancak beyi olmak ister fakat olamaz. Bozbora,
Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 90-91.
8
olmasnda etkili olur62. Yeeni Hamza Bey63 ve 300 sadk adam ile birlikte tanzim
ettirdii sahte ferman metni ile Muhafz Hasan Beyi ikna edip Kroya (Kruya)
Kalesini teslim alr64. Bu tarihten sonra skender Bey Osmanly uzun sre
uratran mcadelesine balar.
skender Bey Mart 1444 tarihinde Lezhada65 Orta Arnavutluk Beyleri ile bir
araya gelir. Toplantya; George Arianite, Andreas Thopia, Nicholas Dukagjin,
Theodere Konona, Muzaka gibi orta Arnavutluk beyleri ile dier dal kabileler
katlr. Osmanl'ya kar kendi arazilerini birlikte mdafaa etmek iin askeri ve mali
olarak destek verecekleri feodal bir ordu kurmak ve bu ordunun bana skenderi
getirmek karar alrlar. Bu yapda her beyin kendi feodal snrlar ierisindeki
hkimiyeti devam edecekti. Toplantda varlan uzlamaya gre Lezha Birlii
oluturulur. Alnan kararlara gre, skender Bey Arnavutlarn lideri olarak tannacak
ve kendisine birlik yeleri yllk vergi verecekti. Ayrca birliin 20 bin kiilik bir
askeri kuvveti olacakt66.
skender Beyin glenmesinden rahatsz olan Venedik 67, birlikle yapt
anlamay 1447de sonlandrr. Birlikten ilk olarak 1447 ylnda Peter Span ve
George Duzhma, 1450de Arianiteler ve Dukgjinler ayrlr. Lezha Birlii
paralannca skender Bey Osmanlya kar varln koruyabilmek iin mttefik
aramaya balar68. skender Beyin faaliyetlerini nlemek isteyen II. Murad ilk etapta
blgeye aknc kuvvetleri gnderir, ardndan bizzat Arnavutluk seferine karak69
62
63
64
65
66
67
68
69
skender Beyin Moravada orduyu terk etmesi, onun daha nceden Hallarla-Macarlarla anlama
yapm olduunu gstermektedir. skender 1443 Ni yaknlarnda Moravada harekete geerek
ayaklanmay balatr. Puto and Pollo, The History of Albania, ss. 70-72.
Osmanl sarayna 1423 ylnda Jan Kastriota tarafndan rehine olarak gnderilen drt kardeten
birisi ve skenderin en byk abisi olan Reposinin Trk kadnyla evlilii neticesinde domutur.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , s. 208.
Baz kaynaklarda Hasan Bey Sabel Paa olarak gemektedir. Chekrezi, Albania, Past and Present,
s. 29.
Alessio-Le toplants da denilen Lezha toplants Alessio Katedralinde yaplmt. Chekrezi,
Albania, Past and Present, s. ay.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 94
Lezha Toplants sonras glenen skender Osmanlya kar kazand zaferler ile nlenir ve bu
durum Adriyatik kysndaki birok kasabann sahibi olan Venediki endielendirir. Birlik yesi
Dagnu Lordu Zaccaria varis brakmadan lnce anlama gerei Dagnu, birliin olacakt. Fakat
Venedik buna itiraz ederek birlik kararn tanmaz ve kasabay geri alr. Buraya askeri garnizon
kurar. Venedik-skender atmas Dagnu kasabas sebebiyle balar. Uzunarl, Osmanl Tarihi,
C. II. , Ankara; TTK, 2011, ss. 60-61.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 95-96.
9
Kroya Kalesini muhasara eder. II. Murad, Macar Hunyadinin harekt 70 zerine
Arnavutlukun fethini Mustafa Paaya brakarak Sofyaya geer. Frsat karmayan
skender Bey, Mustafa Paay ldrr71.
Osmanl kuvvetleri II. Kosova muharebesi sonras blgeye geri dner ve
Berat ehrini zapt eder(1449). II. Murad 1450 ylnda nc Arnavutluk seferine
bizzat kar. Bu dnemde Arnavut beylerinden destek alamayan skender Bey din
adamlar vastasyla blge halknn desteini salamaya alr. Bu teebbsyle
yetinmeyip Osmanlya kar zellikle talya Yarmadasndaki devletlerden askeri ve
siyasi destek ister. Nihayet 26 Mays1451 tarihinde Napoli ile bir ittifak antlamas
imzalamay baarr. Buna gre, skendere yllk 15 bin duka altn tahsis edilip
Kroyaya Napoli askerlerinden muhafzlar gnderilir. skender Bey, bylece, byk
bir Akdeniz imparatorluu hayali kuran Napoli Kral V. Alphonsonun himayesine
girer72. Napoli Kral, ona askeri ve siyasi destek sz verirken, skender de alaca
destek neticesinde Trkleri memleketinden kovarak Arnavutluku Napoli Krallnn
vassal haline getirmeyi taahht eder. Fakat beklenenin aksine Napoli krall ok az
sayda asker yollad gibi bunlarn Osmanl ile dorudan mcadeleye girmesine de
izin vermez. Sonuta skender umduu destei bulamaz73.
stanbulun fethi sonras Arnavutlukta varln srdremeyecei endiesine
kaplan skender, Napoli, Raguza, Venedik ve Roma nezdinde teebbse geerek
Osmanlya kar yeni bir Hal ittifak oluturmaya alr. Hal ittifak fikri ve
giriiminde her ne kadar baarl olamadysa da Venedik gibi denizci bir devletin
desteini arkasna alr. 1455-1460 yllarnda Osmanlya kar mevzii baarlar elde
eder74 ve Fatih Sultan Mehmed ile yllk bir atekes imzalar75. Ardndan Kral V.
70
71
72
73
74
75
Jan Hunyad skender Bey ve skender Aranitiyi de Osmanlya kar hareket etmek zere davet
eder. Hatta skender, Venedik Cumhuriyeti ile bu esnada yapt anlamada bu sebeple para dahi
alr. Fakat II. Kosova Muharebesi Arnavut Beylerin yardma gelmesinden evvel neticelenir ve sz
verilen yardmlar da ulaamam olur. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 63
Sadece Mustafa Paa ile on iki zabit para karlnda salnr. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. ,
s. 62.
yleki 1454 ylnda Arnavutlukta Alfons namna para bastrlr. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.
II. , ss. 64-65.
Tarihte Albulena zaferi olarak bilinen bu olay, Osmanl'ya 1457 ylnda tekrar iltica eden Hamza
Beyin teviki neticesinde Davut Paa ve shak Bey kumandasndaki Trk Birliklerinin Hamza
Beyin plan dorultusunda hareket etmesi ile olur. skender Bey dalara katka Trk kuvvetleri
onu takip eder. Kroya ovasna gitmek isteyen aknclar Albulena Ovasna geldiinde skender Bey
dadan inerek dank haldeki Osmanl kuvvetlerini bozar. Bu zafer ile Arnavutluk istilas gecikir
ve Papa III. Kalikst skender Beye Mukaddes Makamn Umumi Kumandan unvann verir.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 66.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 98-99.
10
Alphonsonun olu Ferdinanda yardm iin 1461de Napoliye giden skender76

1462de Arnavutluka geri dndnde onun hal ordusuna katlmasn nlemek
iin Arnavutluka girmi ve zaferler kazanm olan Osmanl ordusu ile karlar. II.
Mehmedin 10 yllk sulh teklifini 1463 ylnda kabul eden skender ksa bir sre
sonra Venedikin Osmanlya sava ilan etmesi zerine anlamay tek yanl olarak
bozar. Fakat ilan edilen Hal seferi balamadan bitince skender, Osmanlya kar
yalnz kalr.
Fatih, skenderin st ste antlamalar bozmas ve dalk arazilerde Trkleri
uratrmasna
kzar.
Balaban
Paa
komutasnda
gnderilen
kuvvetlerin
malubiyetinin intikamn almak iin 1465 ilkbaharnda 50 bin kiilik ordu ile
Arnavutluka giren77 Fatihin karsna skender Bey bu sefer de kmaz78.
Fatih, birinci Arnavutluk seferi sonras Arnavutluktan ayrlnca skender Bey
tekrar meydana kar. Venedik, Macar ve Raguzallardan yardm ister. Kendisi de
Ocak 1466da Romaya gider. Papa II. Paul, hazinesinin darln ileri srerek ona az
miktarda para verir. Buradan Napoliye geen skender iyi karlansa da umduunu
bulamaz. Bir miktar paradan baka yardm alamayan skender Bey, Nisan 1467de
memleketine dndnde Trklere saldrmak iin hazrlanr. Kroyay abluka altna
alan Balaban Paa zerine yrr. Bunun zerine Fatih, Arnavutluk seferine karar
verir. Gelimeyi duyan skender, kuatm olduu lbasandan ekilse de Fatih 1467
ilkbaharnda byk bir ordu ile Arnavutluka girer. Lakin Kroya kalesine ynelik
ikinci kuatmas da baarsz olur79.
Fatihe kar siyasi varln korumak isteyen skender, 1468de LezhaArnavut Birliini tekrar canlandrmak ister. Bu sebeple Lezhada toplanmak zere
Arnavut Beylerine ar yapmay planlarken kuzeyden gelen Osmanl ordusu ile
karlat esnada Alessioda hastalanr80. Humma hastalna yakalanm olan
skender Bey 17 Ocak 1468de lr ve Le kasabasndaki Nikola Kilisesine
76
77
78
79
80
Chekrezi, Albania, Past and Present, ss. 32-33.

Sarp dalara, derin vadilere saklanan skenderin itaati iin Kroyann zaptnn gerekli olduunu
anlayan Fatih bu ehir nne gelince sarp ve hkim bir yere ina edilen ehrin uzun sre
dayanacan dnd iin burada fazla durmaz, Arnavut beylerini bask altnda tutmak iin
Jund Ovasnda lbasan Kalesini ina ettirir. Mneccimba Dede Efendi, Sahaifl Ahbar Fi
Vekayil-Asar, C. II. ,Tercman 1001 Temel Eser, s. 335.
skender Frenk denizinden kaar. Mneccimba Dede Efendi, Sahaifl Ahbar, s. 336.
Chekrezi, Albania, Past and Present, ss. 32-33.
11
gmlr81. lm deindeki skender hayalini kurduu birleik bir Arnavutluka

ancak Venedik yardm ile ulaabileceini dndnden vasiyetinde topraklarn
Venedik Cumhuriyetine brakr82. skender Bey 1468 ylnda vefat eder. lm
haberi zerine Fatihin Hristiyanlarn vay haline kl ve kalkanlarn kaybettiler
dedii rivayet edilmektedir83.
skender lnce teden beri Arnavutluk'ta hkimiyet tesis etmeye alan
Venedik ve Napoli Krallklar harekete geer. Venedikliler, skenderin mirasn olu
Jan(Jean)a teslim etmek ve eer mmkn olmazsa kendileri Arnavutluk'u himaye
etmek isterler. te yandan skenderin dul kars ve nde gelen beyleri ise Napoli
Kralln tercih etmekteydiler. Venedik ve Napoli krallklar bu konuda
anlaamasalar da Osmanlya kar tedbiri elden brakmak istemezler. Bu arada Fatih
de nc Arnavutluk seferine hazrlanr. Ama Karamanoullar, Macar, Venedik ve
Akkoyunlulara kar verilen mcadeleler sz konusu seferi geciktirir.
Fatih 1475te Rumeli Beylerbeyi Hadm Sleyman Paay kodrann zapt
iin grevlendirir. kodra Kalesi bir ay muhasara edilse de alnamaz. Ardndan Fatih
1478de Arnavutluk seferine kar. Nihayet Haziran 1478de Kroya teslim olur.
Bylece 1443ten beri Arnavutlarn elinde bulunan Kroya 35 sene sonra Trklerin
eline tekrar geer. Bundan sonra Osmanl ordusu kodra Kalesini kuatr. Fatih
Sultan Mehmed k mevsiminin yaklamas zerine muhasara iini Evrenoszade
Ahmet Beye brakarak geri dner. Fatihin stanbula ulamasndan alt ay sonra
Venedikle yaplan antlamayla84 kodra ehri boaltlarak85 teslim alnr86.
kodrann fethi ile 16 yl sren Osmanl-Venedik Sava sona erer. Askeri
olarak Arnavutlukun kontrol altna alnmas ardndan sra, lke kaynaklarnn ve
81
82
83
84
85
86

ki tarafn ellerindeki esirleri iade edecei, Kruya ve kodrann Osmanlya verilecei, Venedikin
yz bin filori tazminat ile yllk on bin duka vergi verecei, Venedikin stanbulda eli (Balyoz)
bulundurarak vatandalar arasndaki hukuki ileri grecei kararlatrlmt. (Uzunarl,
Osmanl Tarihi, C. II. , ss.124-125.). Bu antlama neticesinde Venedik, Adriyatik sahillerindeki
hkimiyetinin devam karlnda Kruya ve kodra zerindeki hak iddiasndan vazgeer.
Osmanllar kodray bo olarak Venedikten ald. Machiel Kiel, kodra, DA, C. XXIII. ,
stanbul; Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2001, s. 433.
Bu esnada esirler arasnda Raguzal bir kumandann da olmasndan Raguzallarn skender ve
Venedike yardm ettii anlalr. Bu sebepten Raguzallarn verdii yllk sekiz bin duka altn on
bin dukaya karlr. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 73.
12
nfusunun resmen kaydedilerek idari87 birimlere blnmesine gelir88. Aslnda

Osmanl Devleti blgede idari yaplanmaya 1431 ylnda balamtr89. Bu tarihte
timar sisteminin tatbik edildii yerlerde dokuz vilayetten oluan Arnavud-li Sanca
kurulur90. Bunun dnda kalan Arnavut topraklar 1486da kodra Sanca91
isminde idari birime dntrlr92 . Arnavutluk corafyas Kanuni Sultan Sleyman
devrinde sekiz sancaa ayrlr. Bunlardan Ohri, Elbasan, Prizren, Yanya, Avlonya ve
skenderiye (kodra) sancaklar Rumeli Beylerbeyliine bal iken nebaht ve Karl
li sancaklar Kaptan Paaya bal idi. Bu sancaklara 17. yzylda Dukagin, Delvine,
skp, Akahisar, Pritine ve Vulitrin sancaklar dhil olmutur93.
XVIII. yzylda merkezi hkmetin zayflamas zerine yerli idarecilerin n
plana karak merkez ile irtibat zayf, greceli olarak zerk idareler kurduklar
grlr94. kodra civarnda Buatl Mehmet Bey entrikalar ile blgede glenir95. Bu
ekilde Kuzey Arnavutlukun hkimi olan Buatl ailesi96 ,Venedik ve Macaristan ile
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
Sancakbeyi idaresinde sancak, sancaklarn altnda sancak beyleri ile ayn yetkilere sahip olup onun
altnda yer alan sipahilerin idaresindeki vilayetlerden oluan bir taksimat. Bozbora, Osmanl
Ynetiminde Arnavutluk, s. 57.
Blgede timarn uygulanmas ile balayan idari aamada blge ekonomik ve idari birimlere
blnm, bu birimlerin bana ise zaten var olan feodal beyler ya da Anadolu'dan getirilen
memurlar konulmutu. dari birimlerden sancak beyliine kesin olarak Mslman idareci
getirilmiti. leride bu greve Mslman olmu Hristiyanlar da getirilmitir. Subal grevine
gelebilmek iin balarda Mslman olmak art aranm ise de sonradan Hristiyanlarnda bu
grevlere geldii grlmektedir. Halil nalck,Ottoman Methods Of Conquest, Studia Islamica,
No. II, Paris, 1954, s. 103.
nalck, ,Ottoman Methods of Conquest , s. 106.
Bu gnk kazalarn lsnde olan bu vilayetler; Argirikasr(sancak merkezi), Klisura, Kanina,
Belgrad, Tomorince, skarapar, Pavlo Kurtik, artalos, Akahisar olmak zere 9 tanedir.
Vilayetler dhilinde idari bir ynetim birimi olmayan muhtelif nahiyeler ve kyler bulunmaktadr.
Halil nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arnavid, Ankara; TTK, 1987, ss.
XXIII,1-123.
nalck, Arnavutlukta Osmanl Hkimiyetinin, s. 157.
Hicri 890 tarihli olup Miladi1485 ylna isabet eden tahrir kaytldarndan skenderiye Sancann
tekilini grmekteyiz. (Kiel, kodra, C. XXIII. s. 433.). 1501 ylnda Venedik ile yaplan
antlama ile Bar ve lgn Limanlar hari olarak btn Adriyatik sahillerinden vazgemitir. Bu
tarihte Dra ve Le dhil Osmanl hkimiyetine girer. Daha sonradan kodra Vilayetinin kazalar
olmu ve Berlin Antlamas ile Karadaa terk edilecek olan Bar ve lgn Limanlar ise,
Osmanlnn Adriyatikteki ilerleyii sonucu 1571 ylnda Venedikten alnmtr. Sssheim,
Arnavutluk, C. I. , s. 585.
Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 377.
Kuzey Arnavutlukta Buatllar idaresindeki Paalk idaresinin bir benzeri Gney Arnavutlukta
Yanya merkezli olan Mehmet Ali Paa idaresinde grlmektedir. Tozer, Researches in the
Highlands, s. 287.
Bu dnemde Venedik ve Avusturya ile yaanan mcadelelerde Kuzey Arnavutlukta zellikle
dallarn Osmanl kuvvetlerine kar hareket etmesi siyasi olarak blgeyi kartrr. Buatl
Mehmet Bey bu dnemde glenir ve Osmanl idaresi onu kodrann vasisi olarak atamak
zorunda kalr. Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 586.
1756-1831 yllar arasnda kodra bu aile tarafndan idare edilmi ve Osmanl Devleti 1831 tarihi
ile aileyi blgeden karr. (Kiel, kodra, C. XXIII. s. 434.) Buatllar ikta sahibi olarak sahip
olduklar konumlarn 1831 ylnda timarn kaldrlmas ile kaybettiler. Abdurrauf Sinno,
13
siyasi ilikiler dahi kurmaya balar. Mehmet Paa, kodra kuvvetleri ile birlikte Rus
savana katlmakta tereddt etmesi zerine idam edilir (1776). Yerine olu Mahmud
Paa97 atanr. Mahmud Paa Rusya ile kurduu mnasebetin ardndan isyan eder. Bu
isyan 1779da Gazi Ethem Paa vastas ile yl sonunda bastrlabilir. Yaplan
antlama gerei Mahmud Paa valilie devam eder. 1788 ylnda Mahmud Paann
Karadada lm zerine kodra tekrar Osmanl idaresine alnr. 1828 yl Rus
savanda kodra Valisi Buatl Mustafa Paa kendisine verilen vazifeyi zamannda
yerine getiremez ve savan ardndan usullere aykr olarak Rus kuvvetlerine saldrr.
Bylece fermanl olan Paa, Sadrazam Reid Mehmed Paann 1832 ylnda
kodraya gelmesi zerine teslim alnr ve kodrada yerli valiler devri bylece sona
erer98.
97
98
Osmanlnn Sancl Yllarnda Araplar Krtler Arnavutlar (1877-1881), Ahsen Batur (ev.),
stanbul; Selenge Yaynlar, 2011, ss. 157-158.
Mahmud Paa idaresi zamannda Le, Tiran, Elbasan kazalar ile Dukaginin tamam kodra
vilayetine ilhak edilir. Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 587.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , s. 423.
14
BRNC BLM
KODRA VLAYETNN DAR YAPISI
1.1 Osmanl Devleti Tara daresi

Osmanl Devleti tara idaresine dair terimlere farkl zamanlarda farkl anlamlar
yklemitir. O sebeple idari ile ilgili ifadelerin kullanldklar dneme ait muhtevalar
yan sra tarihi sre ierisindeki uradklar deiiklikler de nem arz etmektedir.
Bu deiiklikler ifadelerin daralmas ya da genilemesi olarak karmza
kmaktadr99. Osmanl tara idaresinde meydana gelen deiiklikleri Tanzimat
ncesi Klasik dnem ve Tanzimat sonras olmak zere iki blmde inceleyebiliriz.
1.1.1 Klasik Dnem Tara Tekilat

Klasik Osmanl tara idaresi sancaklar erevesinde ekillenmitir100.
Osmanl Devletinin Rumelideki fetihleri sonras sancaklarn zerinde askeri uyumu
salamak zere beylerbeylik oluturulmutur101. Bylece XV. yzyl Osmanl
Devleti tara idari yapsna baktmzda biri Rumeli102 dieri Anadoluda bulunan
99
100
101
102
Vali ifadesi, vaktiyle gnmz nahiyesine denk olan idari birimin bandaki yneticiyi ifade
etmek iin kullanlrken daha sonra, bugnk anlamdaki vilayetlerin birliine benzeyen
beylerbeyliinin bandaki yetkiliyi ifade eder olmutur. Anlam daralmasna rnek olarak,
sadrazam vekili demek iken zamanla sancak yetkilisi ve XIX. yzyl ortalarndan gnmze kadar
gelen kullanm ile kaymakam terimi verilebilir. Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi
Corafyasna Giri I Anadolunun dari Taksimat, Ankara; Trk Kltrn Aratrma Enstits,
1988, s. 21.
Mutullah Sungur, XIX. Yzyl Osmanl Devletinde Tara daresi ve Vilayet Ynetimi, Trkler,
C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 752.
Abdulhamit Krmz, Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilayet daresi 1895-1908, stanbul; Klasik
Yaynlar, 2008, s. 13.
XIV. asrn ikinci yarsnda Rumelide ftuhat balar balamaz buras bir beylerbeylik yaplr ve
Lala ahin Paa beylerbeyi tayin edilir. lk zamanlarda Rumeli iin eyalet denilmedii gibi kk
kaleler birer vilayet olarak zikredilmekteydi. Liva ve sancak tabirleri de yoktu. Bu tekilatn
tedricen XV. asrda tamamlanp idari blgelerin ve isimlerinin bu srada oluturulduu
15
iki beylerbeylik103 karmza kar. Beylerbeyleri eyaletlerin zellikle askeri

idaresinden sorumludur. dareleri altnda sancaklar bulunmakta olup bunlarn
idareleri de sancakbeylerine aitti104. Sancakbeyleri askeri yetkilerin yan sra idari ve
asayi yetkilerine de sahip olmalar bakmndan beylerbeylerinden ayrlmlardr105.
Sefer esnasnda, btn sancakbeyleri idareleri altndaki timarlar toplayarak eyaletin
yneticisi konumundaki beylerbeyinin kumandasnda emrolunan yerde orduya
katlrlard. Beylerbeyinin sancakbeyleri zerindeki nfuzu genel bir teftiten ibaretti.
Sancak beyleri dorudan doruya merkezle balantya geerlerdi. Bununla birlikte
sefer srasnda beylerbeyleri eyaletlerin kumandan olarak grev yaparlard. dari
adansa Beylerbeyleri sadece merkez sancan ynetimiyle ilgiliydiler 106.
XVI. yzyl ortalarna doru Osmanl Devletinde eyalet tekilat sistemli bir
hal alp says artmaya balar ki bunda fetihlerle snrlarn genilemesi etkili
olmutur107. Fakat askeri zellii, idari zelliine baskn olan beylerbeyliklerin bu
zellii ayn yzyl sonlarna doru zayflamaya balam, beylerbeylii tekilatnn
ad nce vilayet ardndan XIX. yzyl ortalarna kadar eyalet olarak
kullanlmtr108.
Osmanl idari biriminin temeli olan sancaklar, merkezden gnderilen
sancakbeyleri tarafndan idare edilmekteydiler. Bykl gnmz vilayetleri gibi
olan sancak, idari bir mntka olup yerleim yerini ifade etmemekteydi. Balarda
askeri nitelii n plana kan ve blgesindeki timarlarn kumandan olan sancakbeyi
zamanla idari grevler stlenir hale gelmitir. Ynetimi altndaki blgenin
gvenliini salamak ve eriat hkmlerini yerine getirmekle mkellef olan
sancakbeyi o yerde sultann vekili olarak alglanrd109.
XVII. yzylda Osmanl idari tekilatnn askeri nitelii kaybolmaya
balaynca sancakbeyi tabirinin yerini mutasarrf almaya balar. XIX. yzylda
103
104
105
106
107
108
109
grlmektedir. M. Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti,
Livalar, ehir ve Kasabalar, Belleten, C. XX. , S. 78, Ankara; TTK, 1995, s. 247.
Beylerbeylik tekilat aslnda Seluklularda mevcut olup XIV. yzyl ortalarnda Osmanlda
kurulan bir tekilattr. Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., s. 30.
Sungur, XIX. Yzyl Osmanl Devletinde, C. XIII. , ss. 752-753.
Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., s.30.
Mucize nl, Kosova Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1877-1912), (Ondokuz Mays
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Samsun, 2002), ss. 26-27.
16
sancaklarn idarecisi mutasarrf nvann tamaya balaynca sancak tabiri yerine

mutasarrflk tabiri kullanr110.
Sancakbeylerine tabi olan kazalarn asayii ve askeri idaresi timar
subalarna ait olup adli ve hukuki iler kadlara braklmtr. Kaza iaesi, belediye,
adliye ileri de kadlara aittir111. Kaza, kadnn yetki alann ifade eder ve bu
anlam ile iskn alannn dnda bir kullanm vardr. Kadlar mntkalarnda nemli
grdkleri yerlerde oturduklarndan oras kadlk merkezi, kaza merkezi ismini alm,
kaza da o iskn yerinin ad olarak anlr olmutur. Bunun yannda nfus younluu
dk olan kadlklar ile gerlerden sorumlu kadlklar da vardr. Kad, sancakbeyi
ve vali ile ilikili olmayp dorudan stanbuldaki amiri olan kazaskerlere balyd.
Bu anlamda askeri nitelii ar basan eyalet-sancak idaresi dnda kaza idaresi,
dorudan merkezle ilikili olmas bakmndan sivil bir idari birim olarak karmza
kmaktadr112. XVIII. yzyl sonlarndan itibaren belediye hizmetleri ve idari
grevleri gerilemi olan kadlar XIX. yzyl sonlarnda sadece miras taksimi veya
eriyye mahkemelerindeki davalarda grevli hale gelmilerdir113.
Beylerbeyinin, sancakbeyleri zerinde var olan askeri denetim yetkisi,
1550lerden sonra mali glk ekmeleri sonucu, askerlerini barndrmak zere
sancaklarn i ynetimlerine karmalar ve yrrlkte olmayan vergiler toplamaya
balamalar ile ekil deitirmitir. Timarl sipahi ve yenieri ekimesinde
yenieriler lehine yaanan gelimeler sonucu timar sistemi bozulup yerini iltizamla
idareye brakmtr. Bylece fiilen yaanan idari deiimin ardndan merkezin,
eyaletler zerindeki otoritesi de azalmtr.
XVII. yzylda ordunun oluturulmasnda eyalet askerleri iinde tmarl
sipahilerin yerini, valilerin kendi imknlar ile kaplarnda besledikleri kapu halk
dediimiz cretli askerler almtr. Valilerin gleri, bu askerlerin say ve nitelii ile
llr olmutur. Yaanan deiimden sancakbeyleri de etkilenmitir. XVII. yzyln
ikinci yarsndan itibaren vezir rtbesini alm yani beylerbeyi ya da vali olmaya hak
kazanm kiilerin saysndaki arta karlk, eyalet saysn arttrmak mmkn
olmaynca, hkmet bu kimselerin unvanlarna uygun grev vermek zere baz
110
111
112
113
Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., ss. 32,37.

Feyzullah nal, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiyede Yerel Ynetimlerin Yasal ve Yapsal
Dnm, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 30. , Austos 2011, s. 242. ;
nl, Kosova Vilayetinin, s. 28.
Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., ss. 37-38.
17
sancaklar, bal olduklar eyaletlerden ayrarak, bu kimselere paye olarak verirdi.

Bylece yaygnlk kazanan uygulamalar ile lke genelinde merkezi otorite zayflar.
Bu kimselerin uhdelerine verilen sancak idarelerini sancaklara gnderdikleri vekilleri
aracl ile gerekletirdikleri grlr. Vekillere nceleri msellim , kaymakam
sonralar ise mtesellim denilmitir ki onlar genellikle blgenin ileri gelen
ailelerine mensuptular114.
Msrda ba gsteren ayaklanma neticesinde Osmanl ordusu eyalet
askerlerine yenilmitir. Osmanl Devletinin, 1830lu yllarn bandan 1840 ylna
kadar Anadoludaki kontroln kaybedilmesi ve stanbulun tehdit edilmesine yol
aan bu isyan, ancak Osmanlnn istei zerine Avrupal devletlerin mdahil olmas
sonucu bastrlabilmiti. Gelimeler sonras Osmanl Devleti i gvenlii salamann
yan sra ekonomik glklerin stesinden gelmek zere hemen her alanda
yeniliklere girimitir. Askeri ve idari tekilatta birtakm deiiklikler yaplmtr.
Geni olan eyalet snrlar askeri nedenler n plana alnarak daraltlmtr115.
Bu dnemde, eyalet ya da vilayet denilen ve birka sancan oluturduu
idari yapnn banda nceleri beylerbeyi daha sonra vali bulunmaktayd. II. Mahmut
devrinde de durum hemen hemen muhafaza edilir116. II. Mahmut dneminde
merkezileme abalar dorultusunda yerli ailelerden gelmekte olan kiilere itibar
edilmemi ve eyalet ynetimi daha nce denenmi gvenilir kiilerin idaresine
verilmiti117.
Eyalet ynetiminde, vali ile ayn yetkiye sahip mutasarrf denilen ynetici
bulunmaktayd. Mutasarrflar, vezir rtbesini alm olduklar halde kendilerine
hkmete valilik grevi verilemeyen ve geimlerini temin iin tpk arpalk
sisteminde olduu gibi sancak idaresi verilen yneticilerdir. Hatta bu usul, baka
grevi olan vezir veya paalara ek gelir salamak zere de uyguland. te bu
yntemle kendisine bir ya da birden ok sancak idaresi verilen mutasarrflar ayn
zamanda merkezde grevli olarak bulunmak zorunda olmalarndan tr, sancaklarn
114
115
116
117
Musa adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye lke Ynetimi, Tlay Ercokun(drl.), Ankara; mge
Kitapevi, 2007, ss. 97-99.
Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., ss. 120-121.
Valiler merkezden atanarak maaa balanrlar. Bylece grevli olduklar yerlerde geimleri iin
halktan vergi toplamak gibi usulsz uygulamalar dnemi sonlanr. Kap halk denilen valinin
maiyetlerindeki zel kuvvetlere bylece son verilir. Artk valiler merkeze bal, grev ve yetkileri
belirlenmi memur oldular. Hamit Er, Osmanl Devletinde adalama ve Eitim, stanbul;
Rabet Yaynlar, 1999, ss. 212-213.
adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye, s. 107.
18
idaresine kendilerini temsilen mtesellim gnderdiler. Mutasarrflarn valilerden

fark grevli olduklar sancaklardan birini merkez seerek orada oturmuyor
olmalaryd118.
1.1.2 Tanzimat Devrinde Tara Tekilat

II. Mahmut dnemi yeniliklerinin devam niteliinde olan Tanzimat, 3 Kasm
1839da ilan edilmitir. Bu dnemde karar verilen, ynetim, askerlik, vergi ve hukuk
alanlarna ilikin yenilikler uygulanmaya balanmtr119. Uygulama, imparatorluk
topraklarnn her birinin zel artlar gz nnde bulundurularak, kademe kademe
gerekletirilmitir. Hkimiyetin ve denetimin kesin olduu blgelerde yenilikler
uygulanm, baarlar elde edildike dier blgelerde de uygulamaya geilmitir.
Yeniliklerin uygulanmasna, eyaletlerin snrlarnda deiiklie gidilerek
baland. Baz sancaklar bulunduklar eyaletten alnarak yeni eyaletler oluturuldu120.
Ancak bu dnemde teebbs edilen
yenilik giriimlerinde ve vergilerin
toplanmasnda istenilen baarya ulalamad. Durumdan eyalet valileri sorumlu

tutularak sk sk grevlerinden alnmlardr. Karlalan skntlarn banda yurtluk,
ocaklk ve timar sahiplerinin yeniliklere direnmesi ve vergi vermek istemeyen
kitlelerin tepkileri gelmekteydi121.
Yeniliklerin tatbikini kolaylatrmak zere 1842 ylnda yaplan dzenleme
sonras, ky ile sancak arasnda olup ve birka kyn birletirilmesiyle meydana
gelen kaza ad verilen idari birimler oluturuldu. Kaza yneticisi olarak ise halk
tarafndan seilmi olan kaza mdr grevlendirildi. Sancak idaresinde,
mutasarrfn yerini merkezden atanan kaymakam ald. 1842 idari dzenlemesinin
en belirgin yenilii ise kaza idaresinin ilk kez tara idaresinde yer alm olmasdr.
Bu tarihe kadar kaza, mahkemenin bulunduu yer olarak adli bir birimi ifade
ediyordu122. Kaza yneticisi olan mdrler, yrenin ileri gelenleri arasndan, halk
tarafndan nerilip merkezin onay ile greve geliyorlard123.
118
119
120
121
122
123

Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, Ali Read (ev.), stanbul; Kakns Yaynlar, 1999, s. 44.
Bu dnemde imparatorluk topraklar Rumelide 15 eyalet 42 liva, Asya topraklarnda 17 eyalet 83
liva, Afrika topraklarnda 3 eyalet 17 liva vard. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi Islahat
Ferman Devri 1856-1861, C. VI. , Ankara; TTK, 2011, s. 128.
adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye,, ss. 190, 194, 195, 198.
Musa adrc, Tanzimatn lan Srasnda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tarik-i lmiyyeye
Dair Ceza Kanunnamesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C. XIV, S. 25. , 1982, s. 25.
19
1842 dzenlemeleri ile eyalet ynetiminde de birtakm deiiklikler yapld.

Valiler vastasyla ynetilen eyaletlerde valilerin yetkileri azaltld. Maliye ile ilgili
sorumluluklar dorudan merkezden atanan defterdarlara verildi. Vali bakanlnda
eyalet meclisleri oluturuldu124. Bu kurulda defterdar, kad, mft, Mslman halkn
setii temsilciler ile gayrimslimlerin temsilcileri ve dini liderleri bulunmaktayd.
Sancaklara ilikin ileri inceleyip karara balayan meclis, eitim retim, maliye,
gvenlik, bayndrlk ileriyle de ilgilenmekteydi125.
Tara tekilatnda 1842 ylnda yaplan deiiklikler sonras uygulamadaki
aksaklklar gz nne alarak 68 maddeden oluan 1849 Eyalet Meclisleri
Nizamnamesi yrrle girdi. Bu nizamname 1864 Vilayet Nizamnamesine kadar
yrrlkte kald. Nizamnamede idarenin hemen her kolu ile ilgili aklamalara yer
verilse de ihtiya duyulan donanma sahip yeterli personel bulmakda zorlanld.
Tanzimat ncesi dnemde var olan personel ile yaplmaya allan yenilikler126,
personelin eski alkanlklar, ekonomik skntlar, ayaklanmalar ve Krm Harbinin
olumsuz etkisiyle istenilen dzeyde hayata geirilemedi127.
Krm Harbi ardndan 1856da Islahat Ferman128, Tanzimat Fermann teyit
etmek zere Osmanl Devleti tarafndan idari anlamda dzenlemeler vaadi ile
yaymland129. Bunda, eyalet ve sancak meclislerinde temsilci olarak bulunan
gayrimslimlerin bask altnda tutulduu ynndeki d mdahaleler etkili olmutu.
Bu anlamda tara tekilatnda yaplacak dzenlemeler iin komisyonlar kuruldu130.
almalar 8 Ekim 1864 ylnda tamamland ve Tuna Vilayeti Nizamnamesi adyla
uygulanmaya konuldu131.
1864 dzenlemesi132 sonras, uygulamada eyalet ve sancak halk temsilcilerinin
katld meclisler Vilayet dare Meclisi ad altnda toplanmaya devam etmitir.
124
125
126
127
128
129
130
131
132
Krmz, Abdlhamidin Valileri, s. 23.

Karal, Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri 1856-1861, s. 130.
Abdullah Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, Trkler, C. XII. , Ankara; Yeni Trkiye
Yaynlar, 2002, s. 784.
adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye, s.63.
18 ubat 1856 tarihinde ilan edildi. erik bakmndan Tanzimat Fermannn birok maddesini
tekrar etse de daha ayrntl dzenlemelere yer verilmitir. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s. 137.
Krmz, Abdlhamidin Valileri, s. ay.
Fuat Paa, Midhat Paa ve Ahmet Cevdet Paann katld komisyon almalar neticesinde
meydana getirilen nizamname Ni, Vidin, Silistre eyaletlerinin birletirilmesi ile kurulmu olan
Tuna Vilayetinde uygulamaya konulmutur. Mustafa Genolu, 1864 ve 1871 Vilayet
Nizamnamelerine Gre Osmanl Tara daresinde Yeniden Yaplanma, ankr Karatekin
niversitesi SBE Dergisi, C. II., S.1, Nisan 2011, ss. 34-35.
Krmz, Abdlhamidin Valileri, s. 26.
1864 Tuna Vilayet nizamnamesi aslnda Osmanl Devletinin uygulam olduu ilk vilayet
nizamnamesi deildir. Lbnanda meydana gelen karklklara mdahil olan Avrupal Devletlerin
20
Sancak ad liva olarak deitirilmi, yneticisi de kaymakam yerine mutasarrf

olarak adlandrlmtr133. Mutasarrf bakanlnda toplanan Liva dare Meclisleri
tekil edilmi ve yeleri muhasebe mdr, hkim, mft, gayrimslim cemaatin
dini liderleri ile ikisi Mslman ikisi gayrimslim olan ve halkn oylar ile seilmi
drt ye olarak belirlenmiti. Kaza mdrleri yerine gelen kaymakam, kaza
idarecisi olarak dorudan merkezden atanmaya balanmtr. Kaza idaresinde de
livadakine benzer bir meclis oluturulmutur. Kaymakam bakanlnda, kaza mal
mdr, tahrirat ktibi, kaza hkimi, mft, gayrimslim dini temsilcileri ile seilmi
drt yeden oluan Kaza dare Meclisi, idari davalar, belediye ileri, gelir ve
giderlerin belirlenmesi gibi grevlere bakard134.
1864 Tuna Vilayet Nizamnamesinin Bosna, Erzurum ve am vilayetlerinde 1865
ylnda uygulanmas ardndan135, 1867 ylnda ierii deimemekle birlikte
imparatorluk genelinde uygulanmak zere Umumi Vilayet Nizamnamesi ilan
edildi136.
Nizamname ile birlikte geni topraklar iine alan eyaletler klerek vilayet
adn almtr. Sancaklar liva adn alarak vilayetin alt birimi olmutur. Liva
idaresinin alt birimi olarak kaza belirlenmitir. lk defa, 1871 tarihli ynetmelik ile
oluturulan nahiye rgt137, kaza snrlar ierisindeki ky veya iftliklerden
olumaktayd138. Nahiye mdr olmak iin belli artlar gerekmekteydi. Mdr
olacak kiinin nahiye halkndan 25 yan doldurmu, okur yazar ve Osmanl
vatanda olmas gerekmekteydi139. Mesafece birbirine yakn olan ky veya iftlikler
resmi ilemler konusunda da mterek olduklarndan birletirilerek nahiye olmalar
133
134
135
136
137
138
139
temsilcilerinden oluan komisyonun 9 Haziran 1861 tarihinde hazrlad Lbnan Nizamnamesi bu

anlamda ilk saylabilir. Cenk Reyhan, Osmanlda ki Tarz- dare Merkeziyetilik-Adem-i
Merkeziyetilik, Ankara; mge Yaynevi, 2007, ss. 94-104.
Osmanl Meclis-i Mebusannda 1864 tarihi vilayet kanunu tartlrken mutasarrf ve kaymakam
szleri despota bulunarak eletirilmi ve Tuna Nizamnamesindeki unvanlarn kullanlmas
istenmitir. lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara;
TTK, 2011, s. 58.
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ss. 186-188. ; adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye, s.64.
Krmz, Abdlhamidin Valileri,s. 28.
Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl, ss. 62-63.
Nahiyeler vilayetin taksimatnda esas olacak ve bylece vilayetler livalara, livalar kazalara, kazalar
nahiyelere mnksm bulunacaktr. BOA, Y. EE. 112/28, Rumeli Vilayeti Kanunu, s. 25.
Nahiye olmaya msait olan alanlarn daha ok Rumelide olmas ve buralarda yaamakta olan
gayrimslim nfus vastasyla d mdahalelere ak bir konu olmas sebebiyle 1864
nizamnamesinde nahiyeden sz edilmekle yetinilmi, kurulu ekli ve organlar hakknda detayl
bilgilere yer verilmemiti. Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl, ss. 59, 99, 100.
Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, C. XII. , s. 791.
21
ngrlmt. Nahiye merkezi olarak bu kylere 3 saatten fazla uzak olmayan bir
mahal tespit edilecekti140.
Nahiyeler imparatorluun iiresinde bulunduu ekonomik ve sosyal durum
neticesinde istenilen seviyede uygulamaya konulamayp daha ok kt zerinde
kalmlardr. Nahiyelerin ilevsellememelerinin nedeni, ayn kydeki farkl
cemaatlerin dahi bir araya gelemedii artlarda, birka kyn bir araya gelerek
sorunlarnn zmne ortak kararlar almalarnn beklenerek dzenlenmeleriydi 141.
1871 nizamnamesi ile uygulamada pek pratik olmayan merkez liva mutasarrf ve
kaymakamlklar da kaldrmtr142. Nizamnamenin 153. maddesinde vali, mutasarrf
ve kaymakamn bulunduu her ehirde kurulacak olan belediye meclisinin kuruluu,
seim usulleri ile ilgili bilgiler verilerek ilk defa belediye rgt vilayet idaresi
ierisinde yer almtr143.
Tanzimatn ilan ile balayan Osmanl tara tekilatndaki yenilikler 1864, 1867
ve 1871 tarihli vilayet nizamnameleri ile dzenlenmiti. Valinin idaresindeki
vilayetler, mutasarrf idaresindeki livalara; livalar, kaymakam idaresindeki kazalara;
kazalar nahiye mdr idaresindeki nahiyelere; nahiyelerde muhtar idaresindeki
kylere taksim edilmiti144. Oluturulan bu dikey hiyerari tara idaresinin
merkezilemesini beraberinde getirdii gibi kurulmu olan yerel meclisler vastas ile
o yer ahalisinin de ynetime katlmn salamt.
dari yapda grlen bu dzenlemenin Kanun- Esasinin ilan ile devam ettii
grlr. 23 Aralk 1876da ilan edilen Kanun- Esaside tara idaresinde gerekli
slahatlarn yaplaca da belirtilmitir. Kanun- Esasinin 108. maddesinde vilayet
idaresinin yetki genilii ve grevler taksimi esaslarna dayal yeni bir vilayet kanunu
hazrlanaca ifadesi yer almtr. Bu anlamda I. Merutiyet meclisinin ilk
icraatlarndan bir tanesi, vilayet idaresi ile ilgili bir kanun hazrlna balamak
olmutur. 1877 ylnda tamamlanan ve 101 maddeden oluan Tekil-i Vilayat
Kanunu onaylanmak zere meclise yollanm fakat karar alnamadan meclis
kapatlmt145.
140
141
142
143
144
145
BOA, Y.EE. 112/28, Rumeli Vilayeti Kanunu, s. 26.

Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl, s. 101.
Genolu, 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnamelerine, s. 36.
BOA, Y.EE. 112/28, Rumeli Vilayeti Kanunu, s. 41.
Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Dneminde Modern Belediyeciliin Douu; Yerel Ynetim
Metinleri, stanbul; Bankas Kltr Yaynlar, Mays 2010, ss. 69-70.
Krmz, Abdlhamidin Valileri, ss. 34-35.
22
Osmanl vilayet idaresinde yaplm olan bir dier deiiklik teebbs de Berlin
Kongresinin 23. maddesi gereince Osmanlnn Avrupa ktasndaki vilayetlerinde
uygulanmak zere hazrlanan 23 Austos 1880 tarihli vilayet kanunu tasladr146. lk
olarak Edirnede uygulanmak istenen bu kanun tasla da hayata geirilmemitir.
Avrupal devletlerin, Osmanl i siyasetine mdahale arac olarak sk sk
kullandklar tara idaresine ilikin hususlar ve zellikle gayrimslimlerin ynetime
daha etkin katlmalar ile ilgili ikyetleri her frsatta dile getirilmitir. Bu yndeki
talepleri karlamak iin Osmanl Devleti dzenlemeler yapsa da Tanzimat sonras,
zellikle 1871 Vilayet Nizamnamesi ile ekillenen Osmanl tara idari yaps
varln muhafaza etmitir.
1.2 kodrann Vilayet Olma Sreci

Fatih devrinde, Venedikle yaplan mcadele neticesinde Rumelinin doal
olarak en bat ucu olan147 kodra, 1479da kesin olarak Osmanl idaresi altna
alnmtr. Halk be Venedik gemisi ile Buyana nehri vastasyla Adriyatike geerek
ehri terk etmitir148. Arnavutluk skenderiyesi149 de denilen kodra 1486da Rumeli
Beylerbeyliine bal sancak olarak idari bir birime dntrlr150. Kanuni devrinde
dzenlenmi olan sekiz Arnavutluk sancandan birisi olan kodra151 XVIII. yzyla
kadar Buatllar152, avuoullar ve Mehmet Ruen Paa tarafndan idare
edilmitir153. Bu yzylda kodra; lgn, Antibari, Podorie, Plav ve Karada
kazalarndan oluan bir sancak haline gelmitir.
146
147
148
149
150
151
152
153
17 Haziran 1880de Berlin Kongresinde Osmanl idaresine braklan Edirne, Kosova, Manastr,
Selanik ve Yanya vilayetlerinde uygulanacak vilayet nizamnamesini hazrlamak zere stanbulda
bir komisyon toplanr. Neticede Vilayet; sancak, kaza ve nahiyelere ayrlmt. Halk tarafndan
oluturulan meclislerin seim usul daha basit bir hale getirilip vali, mutasarrf, kaymakam, mdr
ve muhtarlarn dier cemaatlerden birer yardmcs olaca maddesi en belirgin deiikliklerden
birisiydi. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ss. 423-425.
. V. S. , H. 1310, s. 59.
Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, s. 23.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , s. 423.
1485 tarihli tahrirde kodra (skenderiye); kodra merkez olmak zere pek, Podorie, Drivasto,
Zabljak ve Medun kalelerinden oluan bir sancakt. Kiel, kodra, C. XXIII. ss. 433-434.
Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 377.
kodrann Venedik Cumhuriyeti idaresi altnda olduu vakit ehre 3 saat uzaklkta bulunup
ahalisi Mslman olan ve 1892 ylnda 350 hanelik nfusa sahip Buat kyndeki Buatllar,
kodrann fethi esnasnda Osmanl kuvvetlerine yardmda bulunmulardr. kodrann eyalet
olmas ile ynetici olmular ardndan ehir avuoullar ve sonra yine Buatllar tarafndan idare
edilmitir. . V. S. , H. 1312, ss. 61-62.
. V. S. , H. 1316, s. 49.
23
Ayn yzylda kodrada avuoullar ve Buatl aileleri ile pekin nde

gelen feodallerinden Beyolular bulunmaktayd. Bu aile kodra sancan idare
etmek zere birbirleriyle mcadele ediyorlard. 1730lu yllarda kodra Beyolular
tarafndan idare edilirken 1733 ve 1737 yllarnda kan ayaklanma sonras Yusuf
avuolu kodra mutasarrf tayin edilmitir. Bu tarihten sonra kodrann idaresi
iin avuolu ve Beyolu aileleri arasnda yaanan mcadeleden faydalanan Buatl
Mehmet Bey 1757 tarihinde mutasarrf olarak ynetimi ele geirir 154. Bu srada
kodrann Osmanl Devleti ile olan balar zayflar. Blgede ortaya kan ve grece
zerk denilebilecek Buatl idaresi ancak 1832 ylnda Buatl Mustafa Paann
grevden alnmas ile sonlandrlmtr. Bylece kodrada yaklak yz yl sren
yerel feodallerin hkim gc krlm olur155.
1831 ylnda Osmanl Devletinin toplamda 29 eyaleti bulunmaktayd. kodra,
Rumeli eyaletine bal livalar156 arasnda karmza kmaktadr. lerleyen yllarda
kodra dhilinde yer alacak olan Dukain Livas da bu esnada ayn eyalet ierisinde
bulunmaktayd157.
1830lu yllarn banda Arnavutluk topraklar, Manastr, kodra, Prizren ve
pek paalklar Manastr eyaletine; Pritine, skp, Vranya, Leskovik ve Ni
Paalklar Sofya eyaletine; Gney Arnavutluk ve Teselya topraklar da Yanya
eyaletine dhil olmak zere eyaletten ibarettir. 1846 ylnda kodra ve Prizren
paalklarnn Manastr eyaletinden ayrlarak kodra eyaleti adyla dorudan
stanbula baland ileri srlse de158 ad geen yllara denk gelen devlet
salnamelerini incelediimizde bu bilgiyi destekleyecek verilere ulaamadk. Hatta
kodrann salnamelerde kodra ismi ile anlmas dahi ancak 1850 ylndan
sonradr. Bu tarihe kadar skenderiye olarak ifade edilmitir159.
154
155
156
157
158
159
avuoullarn, Taraf ve Tabak olarak ikiye ayrlm olan zanaatilerin Taraf takm ile
terzi esnaflar, kodra tccarlar, lgn Aalar, Katolik Malisrler desteklemekteydiler. Bardh,
Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, ss. 24-25.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , s. 423
1831 ylnda yaplan nfus saymnda kodra skenderiye ismi ile kayt edilmiti. Rumeli
Eyaleti dhilindeki dier livalar ise; lbasan, Dukain, Avlonya, Yanya, Sofya ve Manastr olarak
kaydedilmiti. Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demorafik ve Sosyal zellikleri,
Bahar Trnak(ev.), stanbul; Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Nisan 2003, s. 52.
Fazla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dari Taksimat ve Nfus, Belleten, C.
XV. , S. 60, Ekim 1951, Ankara; TTK, 1995, ss. 617-625.
Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, ss. 28-29.
D. S. , H. 1267, s. 67.
24
Yine devlet salnamelerine gre 1846 tarihinden, ilk defa eyalet olarak tekil
edildii 1862 tarihine kadar, Manastr merkez olmak zere kurulan Rumeli eyaleti
dhilinde Ohri, Kesriye ve zaman zaman Nardann da bulunduu livalar ierisinde
yer almtr160. Bu yllarda kodra livas mutasarrf idaresinde bir sancak olarak
grlmektedir. Aslnda Tanzimatn uygulanmas iin yaplan yeniliklerden olan
1842 dzenlemesine gre liva idarecilerinden mutasarrfn yerini merkezden atanan
kaymakamlar almt. Sz konusu Rumeli eyaleti, devlet salnamelerinde Manastr
livas ile birlikte kodra livas idarecileri 1855 ylna kadar mutasarrf, dier liva
idarecileri ise kaymakam unvanyla karmza kmaktadr. 1855ten itibaren
Rumeli eyaleti iin, 1842 dzenlemesine uygun olarak, eyalet yneticisi olarak vali
ifadesi kullanlmaya balanmtr161. Fakat bu tarihten sonra da kodra, mstakil bir
eyalet olana kadar yine kaymakam yerine, 1842 dzenlemesi ncesi olduu gibi,
mutasarrf eliyle ynetilmeye devam etmitir. Burada Tanzimatn henz
kodrada uygulamaya konulmad fikri akla gelmektedir162.
1862 ylnda mstakil bir eyalet olarak tekil edilen kodra, 1863 tarihinde
yeniden Rumeli eyaleti dhilindeki liva statsne dntrlmtr. Ertesi yl tekrar
eyalet olan kodra, 1865de Rumeli eyaletindeki liva konumuna geri dner. 1866 ve
1867 yllarnda tekrar eyalet olarak grlen kodra, 1868 ylnda ilk defa smail
Paann valiliinde kodra ve Zadrime sancaklar ile 14 kazadan oluan vilayet
yaps ile karmza kmaktadr163.
1869164 ve 1870 yllarnda kodra vilayeti, Prizren, Debre ve kodra
sancaklarndan165 olumaktayd166. mparatorluk genelinde vilayet nizamnamesi
160
161
162
163
164
D. S. , H. 1263, s. 82. ; D. S. , H. 1264, s. 111. ; D. S. , H. 1265, s. 74. ; D. S. , H. 1266, s. 42. ; D.

S. , H. 1267, s. 67. ; D. S. , H. 1268, s. 69. ; D. S. , H. 1270, s. 78. ; D. S. , H. 1271, s. 67. ; D. S. ,
H. 1272, s. 64. ; D. S. , H. 1273, s. 63. ; D. S. , H. 1274, s. 95. ; D. S. , H. 1275, s. 69. ; D. S. , H.
1278, s. 74.
D. S. , H. 1271, s. 67.
Buna benzer bir durum Trabzon eyaletinde de grlmekteydi. 1846 ylnda Trabzon eyaleti vali
ve livalar olan Karahisar- arki, Canik, nye, Batum, kaymakam tarafndan idare edilmekteydi
(D. S. , H. 1263, s. 86.). 1853de eyalet vali, Lazistan ve Canik livalar mutasarrf, dier livalar ise
kaymakam tarafndan idare edilmeye balamtr ( D. S. , H. 1270, s. 81.). 1864 ylna gelindiinde
ise mutasarrf vastas ile ynetilmeye devam eden Canik livas ile kaymakam vastas ile idare
edilen dier livalar dikkat ekmektedir ( D. S. , H. 1281, s. 71.). Bu durumun devam ettii 1866
ylndan ( D. S. , H. 1283, s. 75.) sonra ise 1868de Trabzon Vilayeti, Canik, Trabzon ve
Gmhane livalarndan oluan idari yapsyla karmza kmaktadr ( D. S. , H. 1285, s. 104.).
Bu tarihe gelindiinde 1867 vilayet nizamnamesi gerei liva idarecileri mutasarrflar olduundan
Trabzon Vilayeti livalar da mutasarrf eliyle ynetilmeye balanmt.
D. S. , H. 1279, s. 72. ;D. S. , H. 1280, ss. 162-163. ;D. S. , H. 1281, s. 67. ;D. S. , H. 1282, ss. 154155. ;D. S. , H. 1283, s. 72. ;D. S. , H. 1284, s. 89. ;D. S. , H. 1285, ss. 99, 174.
Devlet salnamelerinde verilen bu bilgiye ramen, 1869 ylnda kodra Vilayeti ve Kuzeybat
Arnavutluku gsteren haritada belirtildii zere kodra Vilayeti; kodra, Podorie, Bar, lgn,
25
gerei oluturulan vilayetler, yerlerine kurulmu olduklar eyaletlerden bile

byktler. Fakat daha sonra ynetimde etkinlii arttrmak iin daha kk vilayetler
kurma yoluna gidildi167. 1872 ylna gelindiinde kodrann Prizren ve Debre
sancaklar olmakszn vilayet konumunu klerek koruyup, sadece kodra sanca
ile 11 kazadan oluan bir idari yap halini ald grlmektedir168.
kodra, sonraki iki yl eyalet olarak isimlendirilmitir169. mparatorluk
genelinde vilayet idaresine geilmi olmas ve salnamenin ilerleyen blmlerinde
kodra dhilindeki rdiyeler ile idari birimler gsterilirken vilayet ifadesinin
kullanldna dikkat edildiinde, eyalet ifadesi ile kodrann vilayet statsnn
deitii yanlgsna kaplmamak gerekir. Bu tarihlerde kodrann vilayet olmas ile
ilgili olarak merkezle yaplan yazmalarda ayn belgede
eyalet ile birlikte
kullanlan vilayet ve valilik ifadeleri gz nne alnmas gereken kaytlardr170.

1875 ylna geldiimizde kodra, Manastr vilayeti idaresi altnda bir sancak
olarak Osmanl tara idaresindeki yerini alr171. Bu dnemde kodra sanca;
kodra, Le, Puka, Mirdita, Kavaye, Bar, lgn, Akahisar, Podgorie, Tiran olmak
zere 10 kazadan olumaktadr172. kodrann Manastr Vilayetine tabi bir sancak
olarak karmza kt bu dnem uzun srmez. Nitekim Manastr vilayet
salnamesinin H. 1293 ylna ait verilerinde kodra sanca grlmemektedir173.
kodray, 1876 ylnda tekrar mstakil bir vilayet olarak grmekteyiz174.
Salnamede kodra valilii ifadesi kullanlmtr. Daha nce de belirttiimiz zere,
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
Dra, Zadrime, Le, Puka kazalar ile Kurbin, Mirdita, Kla, kodra Malisyas nahiyelerinden
olumaktadr. Debre ve Prizren vilayet snrlar dhilinde gsterilmemitir. BOA, HRT. 286, H. 3
Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
kodrann bu sancaktan oluan bir vilayet haline gelmesi konusunda ayn bilgiyi 1867 yl
olarak veren grler vardr. kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. ,s. 424.
D. S. , H. 1286, ss. 124, 132, 206. ;D. S. , H. 1287, ss. 147, 216.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), s. 46.
kodra, Podorie, pozi, Dra ve Kavaye, Peklin, Bar, lgn, Zadrime, Puka ve Akbale, Tiran
ve Akahisar, Gusine ad geen 11 kazadr. D. S. , H. 1289, ss. 144, 245.
D. S. , H. 1290, ss. 141-142, 207-208. ;kodra ve Podorie sancaklar olarak iki sancaa taksim
edilmi olan kodra vilayeti iin bkz. D. S. , H. 1291, ss. 145, 212, 247.
BOA, MF. MKT. 41/69, 24 Recep 1293/ 15 Austos 1876. ;Osmanl Ariv Belgelerinde
Arnavutluk, H. Yldrm Aanolu Sebahattin Bayram Mmin Yldzta(hzl.), stanbul; Devlet
Arivleri Genel Mdrl, 2008, s. 55.
D. S. , H. 1292, ss. 151,173.
lgili kaza adlarndan Puka, kazalarn sralanarak bilgi verildii ksmda yoktur. Bu sebepten kaza
says eksik gibi gzkmektedir. Fakat salnamenin ilerleyen sayfalarnda kodra sancann idari
yaps ile ilgili verilen tabloda Puka kazas da saylmtr. M. V. S. , H. 1292/M. 1875, ss. 81-85,97.
Mucize nl, Manastr Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1873-1912), (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun, 1996), ss.
11-13.
D. S. , H. 1293, ss. 154-155, 176.
26
zellikle 1871 vilayet nizamnamesi sonras eyalet, vilayet, valilik ifadeleri birbiri
yerine kullanlmakta olup bu ifadeler idari bir farkllk, ayrcalk ya da konum
belirtmemektedir.
1876 ylnda kodra valisi, kodrann Manastr vilayetinden ayrlarak tekrar
mstakil bir eyalet haline getirilmesinden dolay yerel meclisin mslim ve
gayrimslim yelerinin de mhrlerinin bulunduu genel bir teekkrnameyi
sadrazama sunmutur175. 1876 yl, kodrann snrlar ve idari taksimatnda,
zamanla yaanacak deiikliklere ramen, vilayet statsnde bir deiiklie
gidilmedii tarihin balangc olmas bakmndan nemlidir. kodra, bu tarihten
itibaren Osmanl Devletinden fiilen ayrld 1912ye kadar kesintisiz olarak vilayet
olmaya devam etmitir.
Ahmet Muhtar Paa kabinesi Balkan savalarnn balamas ihtimaline kar
Arnavutlukta meydana gelen isyanlara176 son vermek zere harekete gemiti. 9
Austos 1912de isyanc liderle Arnavutlukta yaplacak reformlarla ilgili
grlm ve zerk bir Arnavutluk konusunda anlalmt177. Bylece yaplan
grmelerde 4 Eyll 1912 tarihinde, Arnavutlar tarafndan yaplan neriler kabul
edilmi ve isyanlar da son bulmutu178. Fakat 21 Ekim 1912 tarihinden itibaren
kodra Karadallar tarafndan kuatlmt179. Ardndan Arnavutlukun Karada,
Srbistan ve Yunanistan tarafndan fiilen igal edilmesi zerine180, skender Beyin
175
176
177
178
179
180
BOA, .DH. 717/50125, 18 Muharrem 1293/24 ubat 1876.

Arnavutlukta ortaya kan isyanlarn sebepleri arasnda II. Merutiyet ile birlikte verginin
herkesten alnmak istenmesi, zorunlu askerlik ykmllnn getirilmesi, halkta bulunan
silahlarn toplatlmas gibi blgede var olan kadim ayrcalklarn yok saylmas giriimler
gsterilebilir. ( Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 591. Arnavutlukta II. Merutiyet sonras
meydana gelmi olan isyanlarla ilgili bkz. Banu let Snmez, II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti,
stanbul; Yap Kredi Yaynlar, Nisan 2007, ss. 173-200. ;Bilgin elik, II. Merutiyet
Dneminde Arnavut Ulusuluu ve Arnavutluk Sorunu, (Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz
Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, , zmir, 2003), ss. 223-315. ;Ayten
Grgl, Arnavut Bamszlnn Osmanl Gazetelerinden ncelenmesi (Tanin, Tercman-
Hakikat, kdam ve Sabah/1912-1913), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, , Ankara, 2008), ss. 28-58. )
Arnavutlukun bamszl srecinde Arnavut isyanlar ve sebepleri hakknda bkz. Avlonyal
Ekrem Bey, Osmanl Arnavutlukundan Anlar (1885-1912), Atilla Dirim (ev.), stanbul; letiim
Yaynlar, 2006, ss. 155-181, 221-265, 277-285.
Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, Mehmet
Harmanc(ev.), C. II. , stanbul; E Yaynlar, 1983, ss. 352-353.
Wadham Peacock, Albania The Foundling State of Europe, New York; D. Appleton and
Company, 1914, s. 34.
Balkan devletlerinin Arnavutluku paylamak gayelerine ramen talya ve Avusturya-Macaristan
devletleri bamsz bir Arnavutlukun kurulmasna destek vererek Fransa ve Rusyaya kar tavr
almlard. Snmez, II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti, s. 219.
27
krmz zemin zerine ift bal kartal ulusal bayrak olarak tercih edilerek 181 28
Kasm 1912de smail Kemal Bey nderliinde Avlonyada toplanan Arnavut
delegeler bamsz Arnavut hkmetini ilan etmilerdir182. Bu kararn alnmasndan
sonra 12 Aralk 1912de Londra bykeliler konferansnda Arnavutlukun
bamszl tannmtr183. Bu karara ramen Balkan devletlerinin Arnavutluku
igali durmam ve kodra Karada tarafndan kuatlmt. 22 Nisan 1913 tarihinde
kodra dtnde Osmanl Devleti Avrupadaki son topran da kaybetmitir.
stanbulda yaanan iktidar deiimi sonras Haziran 1913te yaplan Londra
antlamas ile Arnavutlukun snrlarnn tespiti Avrupal devletlere braklmtr184.
kodrann Karada tarafndan 8 Ekim 1912de igal edilmesi185 ve 28 Kasm 1912
ylnda Arnavutluk bamsz hkmetinin ilan ile gerekleen fiili durum, I. Balkan
harbi sonras imza edilen Londra Antlamas ile hukuki bir mahiyet kazanmt.
Austos 1913te Bkre Antlamas ile de Arnavutlukun bamszl tannm186,
kodra vilayeti Osmanl idaresinden kmtr187.
1.3 1876 Sonras Vilayetin dari Yaps

kodra vilayeti 1876 ve 1877 yllarnda kodra sanca idaresindeki;
Podorie, lgn, Bar, Zadrime, Le, Akahisar, Kavaye, Dra, Puka, Peklin
kazalarndan olumaktadr. 1878 ve 1879 yllarnda, hemen hemen bu idari yapsn
korumu olan kodra vilayetinin nahiyelerine ait bilgiler de verilmitir. kodra, Bar,
lgn, Podorie, Le, Kavaye, Tiran, Akahisar, Mirdita, Puka olmak zere 10
kazadan oluan vilayette Podorie kazasna tabi pozi, Zabyak ve Ko nahiyeleri;
Kavaye Kazasna tabi Dra ve Peklin nahiyeleri karmza kmaktadr. Dra ve
181
182
183
184
185
186
187
Chekrezi, Albania The Past and Present, s. 79.

elik, II. Merutiyet Dneminde Arnavut, s. 330.
Woods, Albania and Albanians, s. 268.
Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ss. 356-357.
Balkan savalarnn balamas, kodrann kuatlmas sreci ile ilgili bkz. Fevzi akmak, Bat
Rumeliyi Nasl Kaybettik? , Ahmet Tetik (hzl.), stanbul; Trkiye bankas Kltr Yaynlar,
2010.
Snmez, II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti, s. 216.
Arnavutlukta yaanan bu gelimeler zerine Osmanl aydnlarndan tepkiler gelmitir. Jn
Trklere kzarak balkan ittifaknn asl sebebi olan Arnavutlarn, Osmanl ordusuna katlarak
mcadele etmemeleri eletirilmitir. Drata byk bir coku ile karlanan Wilhelmin
Arnavutlara ne derece yardmc olabilecei tartlmtr. Hseyin Kazm, Arnavutlar Ne Yaptlar,
Yeni Turan Matbaas, H. 1330, ss. 2-6.
28
Peklinin kaza statsnden nahiye konumuna getirilerek Kavaye kazasna

balanmalar kaza saysnda yaanan deiimin nedenidir188.
Bu tarihten sonraki yllarda kodra vilayetinin idari yapsnda 93 Harbi
nedeniyle Karadaa terk edilen topraklardan tr deiiklikler yaanmtr. 1879
ylnda vilayet dhilinde Bar kazas ile Podorie kazasnn pozi nahiyesi
grlmemektedir189. Vilayetin idari taksimatnda daha nce Kavaye kazasnn bir
nahiyesi olan Dra, 1880 ylnda Peklin, Tiran, iyak, Kavaye kazalarnda oluan bir
sancak haline getirilir. Nitekim Dra sancann idari yaps ileride gerekleecek bir
iki deiiklik dnda korunmutur. kodra sanca ise Akahisar, lgn, Puka,
ruda, Le, Mirdita kazalar ve oluturulan 9 yeni nahiyesi ile grnmektedir190.
1881 ylnda vilayetin idari yaps deimeden snrlarnn tekrar daraldn
grmekteyiz. lgn kazasnn Karadaa teslim edilmesi bu daralmada etkili
olmutur. 1882 ylnda Tuz, Mirdita, Akahisar, Le, Puka kazalarndan oluan
kodra Sanca ile Tiran, Peklin, iyak, Kavaye kazalarndan oluan Dra sanca
kodra vilayetini oluturmaktayd191.
1888 yl ile birlikte vilayet dhilindeki nahiye isimleri ile ky saylar dzenli
olarak verilmeye baland grlr. Aadaki tabloda verilen bilgiler dorultusunda
kodra bu tarihte 2 sancak 8 kaza 6 nahiye ve 329 kyden oluan bir vilayettir.
Tablo 1: kodra Vilayeti dari Taksimat

(H. 1306/M. 1888)192.
Sancak
Kaza
Nahiye
Ky
kodra
Merkez
Da Kenar
11
Karaniye
6
Buyana Kenar
20
Drin Kenar
13
Akahisar
53
Le
21
Mirdita
Puka
Tuz
188
189
190
191
192
D. S. , H. 1293, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451. ; D. S. , H. 1295, s. 347. ; D. S. , H. 1296, s. 156.

D. S. , H. 1297, s. 205.
Bu nahiyelerin hemen hepsi birer kabile olmakla birlikte nahiye olarak kayt edilmilerdir. Devlet
salnamelerinde 1909 ylna kadar vilayet dhilinde bu tip kaytlara rastlanmaz. (D. S. , H. 1298, s.
54.) Vilayetin kodra sanca ifadesi sebebi ile tekrar mutasarrfla dnt ve iki sancakl bir
vilayet olmasnn 1908 yln bulduu ynndeki gr iin bkz. kodra, Trk Ansiklopedisi, C.
XX. ,s. 424.
. V. S. , H. 1299, s. 9. ;D. S. , H. 1299, ss. 130-131. ;D. S. , H. 1300, s. 281.
D. S. , H. 1306, ss. 688-693.
29
Dra
Toplam
Merkez
Tiran
Kavaye
iyak
Prez
im
6
5
101
50
44
0
5
329
1889 ylnda merkez kazaya yeni kyler eklendiini ve Le kazasnda

Zadrime, Akahisar kazasnda Kla nahiyelerinin tekil edilmi olduunu grrz.
nceki yl Puka, Mirdita193 ve Tuz kazalarna ait ky saylar ilgili kazalardan bilgi
edinilemedii iin verilmezken bu yl gsterilmitir. Ky ve nahiye saylarndaki
arta ramen nihai toplamdaki saylar yanl olarak verilmitir. Doru toplam 8
kaza, 8 nahiye ve 410 ky olmalyd. Peklin kazasnn, Manastr vilayeti dhilindeki
lbasan sancann bir kazas olmas kaza saysndaki deiimi aklamaktadr194.
1890 ylnda vilayet yapsnda bir deiiklik gzlenmezken 1891 ylnda Dra
sancana tekrar balanan Peklin kazas nedeni ile vilayetin kaza says 9a, nahiye
says 8e, ky saysda Peklin kazas dhilindeki 91 ky ile birlikte 504e
ykselmitir195. Peklinin kodra vilayeti snrlarnda kalmas uzun srmez ve 1892
ylnda vilayet idari taksimatndaki yerini kaybeder196.

(H. 1311/M. 1893)197.
Sancak
Kaza
Nahiye
Ky
kodra
Merkez
26
Da Kenar
12
Karaniye
11
Buyana Kenar
24
Drin Kenar
15
enin
0
Le
Le Malisyas
6
Zadrime
33
Akahisar
Kla
49
Tuz
24
Mirdita
5
193
194
195
196
197
Verilen 5 says aslnda ky olmayp Mirdita kazas bayraklarn ifade etmektedir. . V. S. , H.

1310, ss. 98-99.
D. S. , H. 1307, ss, 773-789.
D. S. , H. 1308, ss. 766-770. ; D. S. , H. 1309, ss. 798-802.
Bu salnamede ky ve kaza saylar yanl verilmitir. 413 ky, 8 nahiye, 8 kaza olmalyd. D. S. ,
H. 1310, ss. 806-810.
D. S. , H. 1311, ss. 834-839.
30
Dra
Toplam
Puka
Merkez
Tiran
Kavaye
iyak
Prez
im
10
46
5
101
57
44
5
7
470
Bu tarihten 1904e kadar idari taksimat bakmndan sancak, kaza ve

nahiyelerde bir deiiklik olmazken ky saylarnda ufak deiiklikler olmutur198.
1904 yl kodra vilayetinin toplam kaza ve nahiye saysnda bir deiikliin
olmad bir yl olup, Akahisar kazas ve Kla nahiyesi kyleri ile birlikte kodra
sanca dhili dnda Dra sancanda gsterilmitir. Vilayet dhilinde yaanan bu
deiim sonras oluturulan yap 1911 ylna kadar varln korur199. Bu yl vilayet
idari taksimatnda nahiye saylarndaki ani art dikkat ekmektedir. stelik nahiye
saysnda meydana gelen art vilayet snrlarnda yaanan bir genileme sonucu
olmamtr.

(R. 1327/M. 1911)200.
Sancak
Kaza
Nahiye
Ky
kodra
Merkez
12
bot
28
Polay
14
Buat
13
Kastriat
0
ale o
7
Ekaril
4
Klemend
4
Re ve Loha
13
Le201
11
(Selimiye)
enin
0
Zadrime
33
198
199
200
201
D. S. , H. 1312, ss. 852-858. ;D. S. , H. 1313, ss. 892-897. ; D. S. , H. 1314, ss. 672-676. ;D. S. , H.
1315, ss. 552-555. ;D. S. , H. 1316, ss. 672-676. ; D. S. , H. 1317, ss. 632-636. ;D. S. , H. 1318, ss.
672-676. ;D. S. , H. 1319, ss. 724-728. ;D. S. , H. 1320, ss. 744-748.
D. S. , H. 1321, ss. 794-798. ;D. S. , H. 1322, ss. 812-816. ;D. S. , H. 1324, ss. 950-954. ;D. S. , H.
1325, ss. 946-950. ;D. S. , H. 1326, ss. 946-950.
D. S. , R. 1327, ss. 516-521.
Bu tarihten itibaren Le kazas Selimiye olarak anlmaya balar. Ancak kaza ismini 1911 ylna
kadar olduu gibi Le olarak kullanmaya devam edeceiz. D. S. , R. 1327, s. 517.
31
Tuz
Mirdita
Hot
ruda
Kanit(merkez)
Oro
Fani
Puka
Akbale
Karacada
Dra
Merkez
nderun
Tiran
enirek
Bastar
-
Kavaye
iyak
Akahisar
Toplam
Kla
20
24
4
6
16
13
6
46
6
7
76
23
57
56
75
55
619
Tablo 3te grlen nahiye saysndaki art 1912 ylnda da devam etmitir.
kodra merkezindeki nahiye says deimezken Le kazasnda nahiye says ikiden
bee202, Tuz kazasnda nahiye says ikiden e203 kmtr. Akahisar kazasnda
nceki yl bulunan Kla nahiyesi kaldrlp yerine Kurbin nahiyesi kurulmu ve
kazadaki nahiye saysnda bir deiiklik olmamtr204. Bylece kodra vilayeti
dhilindeki nahiye says 24e ykselmitir.
Nahiye saylarnda meydana gelen bu deiikliklerin sebebi ise nahiye olarak
tekil edilen bu yerlerin genel olarak Osmanl hkmetinin tam olarak nfuz
edemedii dalk blgeler olmalardr. Bu blgelerde teden beri uygulanmakta olan
Dukain Kanunu sebebiyle hukukla ilgili anlamazlklara dallar ileri
gelenlerinden kimselerin katld bir komisyon bakmaktayd. te bu sebeple tam
olarak hkimiyet tesis edilemeyen blgelerde Kanun-i Esasinin uygulanmas,
otoritenin salanmas iin ad geen dal kanunlarnn fesh edilerek nahiye
tekilatnn oluturulmas karar alnmtr205. Bu dorultuda kodra vilayeti
dhilinde merkez kaza ve Ekaril olmak zere iki kazann tekili ve bu iki kaza ile
202
203
204
205
Zadrime nahiyesi kaldrlarak Mid, Kalmt, Kla, Vala nahiyeleri kurulmutur. D. S. , R. 1328, ss.
537-538.
Hot nahiyesi kaldrlm, Trabovin ve Rape nahiyeleri kurulmutur. D. S. , R. 1328, s. 538.
D. S. , R. 1328, s. 541.
BOA, DH. D. 93/6, H. evval 1328/M. 12 Ekim 1910.
32
Akahisar ve Le kazalarnda toplam 9 nahiye kurulmas kararlatrlm ve ilgili

tekilatlarn tesisi ve maalar iin gerekli denek belirlenip nahiyelerin snrlarn
gsteren krokilerin hazrlanmas karar verilmitir206.
1.3.1 Vilayet dari Taksimatnda Meydana Gelen Deiiklikler

imdiye kadar kodra vilayetinin oluum sreci ve 1876-1912 yllar arasndaki
idari yaps genel hatlaryla verilmeye alld. Bu sre ierisinde vilayet dhilinde
yeni kazalar ve nahiyeler kurulmu, bir de sancak eklenmiti. Vilayeti oluturan
kodra ve Dra sancaklar arasnda yer deitiren Akahisar kazas ile vilayet
snrlar ierisinden, Berlin Antlamas gereince, Karadaa terk edilen lgn,
Podorie ve Bar kazalar bulunmaktadr. Peklin kazas da vilayet idari taksimatnda
bir mddet varln korumu ardndan lbasan sancana katlmtr. Ksaca mlki ve
siyasi sebepler olarak iki ana balk altnda toplayarak kodra vilayetinde meydana
gelen deiiklikleri aklamak mmkndr.
1.3.1.1 93 Harbi Sonras Meydana Gelen Deiiklikler

Berlin Kongresi207 sonular ile yzyllardr Balkanlarda var olan Osmanl
miras silinmeye, Mslman nfus bulunduklar yerlerden g etmeye zorland208.
Berlin Antlamasnn kodra ve Arnavutluk zelinde dourduu sonular
vardr
209
. Arnavutluk topraklar kuzeyde Karadaa, gneyde Yunanistana braklr.
Buna tepki olarak Arnavutlar, topraklarn savunmak zere Prizren Birliini

206
207
208
209
BOA, DH. D. 93/6, H. 18 Zilhicce 1328/M. 21 Aralk 1910.

Avrupa devletleri, Akdeniz zerindeki hkimiyet emelleri neticesinde ortaya attklar ark
Meselesi siyaseti ile Trkleri Balkanlardan atp, Anadoludaki Hristiyanlarn ve Ermenilerin
bamszlk ya da muhtariyet elde etmelerini salamak istiyorlard. Gelien olaylar neticesinde
Rusya 24 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava ilan etti. Ak bir teknik, malzeme ve uzman
askeri personel dengesizlii sonucu Osmanl Devleti bu savatan yenik ayrld. 13 Temmuz
1878de imza edilen Berlin Antlamas ile Srbistan, Romanya ve Karada snrlarn genileterek
mstakil, Bulgaristan bal prenslik oldu. Avusturya-Macarisyan Bosna Herseki igal ederken,
Teselya blgesi Yunanistana, Kuzey Arnavutluk topraklar da Karadaa terk edildi. Sava
sonras Osmanl Devleti topraklarnn 2/5ini, nfusunun 1/5ini kaybetmiti. Nedim pek, 18771878 Osmanl Rus Sava, Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, ss. 15-24.
Kemal Karpat, Robert W. Zens, I. Merutiyet ve II. Abdlhamidin Saltanat (1876-1909),
Trkler, C. XII, Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 878.
Genel olarak ise Tanzimat hakkyla uygulanamad ve gayrimslimlerle ilgili yaplacak olan
slahatlarda baarl olunamaynca Rusya Hristiyan tebaann savunuculuunu stlenerek Osmanl
Devletine sava ilan etti. Bylece Osmanl Devleti Tanzimatn iyi ynlerini kaybetmi ve Avrupa
Osmanlda gerekleecek slahatlara hayal gzyle bakarak Osmanl toprak btnln
savunmay terketmitir. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s. 384
33
kurmulardr210. Bu birlik eitli vilayetlerde temsilcilikler kurmu211, askeri birlikler

oluturmutur. Birlik, antlama dorultusunda terki kararlatrlan Arnavutluk
topraklarnn elden kmasn nlemek istiyordu212. 1878-1881 yllarnda otonom
bir Arnavutluk idari yapsnn gzlemlenmesine de neden olan bu birliin, aslnda
saray tarafndan Karada ve Yunanistana kar muhalefet iin desteklendii iddia
edilmektedir213. Hatta destein somut delili olarak dal Mslman kabile
yelerinden olumu etelere silah datld ifade edilmektedir. Birliin
oluturulduu komitelere r toplamak hakk tannmt214. Bu sebeple Karadaa
verilecek
topraklar
Osmanl
Devletinin
rza
gstermesine
ramen
boaltlamamt215.
Yaanan anlamazlklar sebebi ile Osmanl-Karada snr tayini iin Tahdid-i
Hudud Komisyonlar oluturuldu216. Nihayetinde Berlin Kongresi kararlar ile
Podorie, Bar ve lgn kazalar kodra vilayetinin birer kazas olmak zelliklerini
kaybettiler. Bu sebeple, ileride kodra vilayeti dhilindeki kazalar anlatlrken, konu
btnln bozmamak iin, bu kazaya deinilmeyecektir.
1.3.1.1.1 Podorie Kazas

1466 ylndan itibaren Osmanl Devleti Podoriede bulunmaya balam ve
ksa bir sreliine de olsa ehirdeki kale ve evresi iin Depeden ismini
kullanmtr217. Fatih Sultan Mehmed Han tarafndan kurulmu olan ehrin civarnda
210
211
212
213
214
215
216
217
Prizren Birlii hakknda geni bilgi iin bkz. Lidhja Shqiptare E Prizrenit Ne Dokumente Angleze,
Ali Hadri(ed.), Pristina, 1978. ;Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 191-201.
Kuzey Arnavutluk blgesini temsil eden kodra vilayetiydi. Sinno, Osmanlnn Sancl
Yllarnda, s. 176.
Birliin amac, Bosnada olduu gibi, Mslman Arnavut ileri gelenlerinin sahip olduklar
ayrcalklarn korumak zere balatm olduklar, Hristiyan bir devletin egemenliine kar direni
olduu, milli bir ayaklanma olmad gr hakknda bkz. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s.
422.
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s. 421. ;Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss.199200.
Saray tarafndan yaplan yardmlarn dier bir amacnn birliin milli ynn zayflatmak ve
mmeti bir hale dntrlmesi olduu nakledilir. Sinno, Osmanlnn Sancl Yllarnda, ss.
182-183.
Berlin Kogresi hkmlerinin uygulanmas ve karlalan snr problemleriyle ilgili bkz. Abidin
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar ve zm (1876-1912), (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun, 2007), ss.
40-61.
Uur zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada Siyasi likileri, Ankara; TTK, 2012, ss.
248-255.
Adnan Pepi, Podorienin Ksa Bir Tarihesi, OTAM, S. 18den Ayr Basm, Ankara, 2006,
ss. 279, 280.
34
Romallar zamanndan kalan kalntlar vardr ki buras Divakliya isminde bir

kydr218. Evliya elebinin gzlemlerine gre Podoriede bulunan hisar
ierisinde 300 kadar ufak haneler ile fetih sonras ina edilmi cami, buday
ambarlar ile cephanelikler, toplar ve su sarnlar var iken hamam, han, medrese,
ar ve pazar bulunmamaktayd219. Podorie, 1862 ylnda 905 Mslman, 440
Katolik, 1320 Ortodoks hanenin bulunduu bir yer olarak karmza kar220. Kaza
dhilinde 1869 ylna ait bilgilere gre 7 kilise, 4 cami, 2 okul ve 1 medrese
bulunur221. 1875 ylna geldiimizde Podorie, 1 hkmet kona, 1 medrese, 1
eczane, 1 hamam, 1 hastane, 1 telgrafhane, 2 Hristiyan mektebi, 3 karakolhane, 5
han, 10 slam mektebi, 35 meyhane, 40 deirmen, 351 dkkn, 2244 hane, 12
camiden oluan bir kasaba olarak karmza kar222.
XIX. yzylda kodra sancann bir kazas olan Podorie, 1857 ylndan
kodrann mstakil bir eyalet olduu 1868 ylna kadar kaza olmaya devam
etmitir223. 1869 ylna ait bir haritada kodra vilayetinin bir kazas olduunu
grrz224. Bu durum 1874 ylna kadar srmtr225. Bu yl idari taksimatta yaanan
bir deiim ile Podorie kodra vilayeti dhilinde sancak olarak belirtilmi ama
kazalar hakknda bilgi verilmemitir226. Sonraki yl, kodrann bir yllna
Manastr
vilayeti
idaresine
girmesiyle
Podorie
tekrar
kaza
konumuna
gerilemitir227. 1879 ylna kadar kodra vilayetindeki bu konumunu korumutur228.

Fakat yaanan 93 Harbi sonras imzalanan Berlin Antlamasnn 28. maddesi
dorultusunda229 26 Ocak 1879 ylnda Osmanl Devleti Podorieyi Karadaa terk
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
emseddin Sami, Podorie, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s. 1542.
Evliya elebi Seyahatnamesi, VI. Kitap, Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal(hzl.), stanbul; Yap
Kredi Yaynlar, 2002, s. 59.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, Cavid Baysun(hzl.), Ankara; TTK, 1991, ss. 191-192.
BOA, HRT. 286, H. 3 Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
M. V. S. , H. 1292, ss. 101-102.
D. S. , H. 1274, s. 95. ; D. S. , H. 1280, ss. 162-163. ; D. S. , H. 1282, ss. 154-155. ; D. S. , H.
1285, s. 174.
D. S. , H. 1287, s. 147. ; D. S. , H. 1289, s. 245. ; D. S. , H. 1290, s. 245.
D. S. , H. 1291, s. 247.
Bu tarihte Podorie Kazas kaymakam Salim Beyin maa 2250 kuru ve nahiyeleri olarak Ko,
pozi, Zabyak belirtilmektedir. M. V. S. , H. 1292, ss. 81-82,97.
D. S. , H. 1292, s. 246. ; D. S. , H. 1293, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451. ; D. S. , H. 1295, s. 347. ;
D. S. , H. 1296, s. 156. ; D. S. , H. 1297, s. 205.
Berlin Kongresi Protokolleri Tercmesi, stanbul, H. 1297, ss. 261-262.
35
etmitir230. Bu tarihten sonra gayet ilek olan ehrin tenhalat grlmektedir.

Bunun sebebi Mslman ahalinin kodraya g etmi olmasdr231.
1.3.1.1.2 Bar Kazas

Dier ad Antivari (Anthibaire)232 olan Bar, Adriyatik Denizi sahilinde bir
kasabadr. Venedikin elinden 1573 ylnda alnan Bar ehri lgnn kuzeyinde yer
alr233. Osmanl tara tekilatnda nce kodra livasna234 ve sonra da vilayetine bal
bir kaza olarak izlediimiz Bar235, 1879 ylndan itibaren vilayet dhilinde
gzkmez236.
kodrann 37 km batsnda ve sahilden 4 mil kadar ieride bir da eteinde
kurulu olun Bar, XIV. yzyl sonlarnda 1 kale, 1 suyolu, 14 dkkn ieren pazar ile
bir ka kk camiye sahiptir. Osmanl idaresi altnda iken yaklak 4000i bulan
ehir nfusunun 2500 Mslman idi. Ahalinin Mslmanlar Trke, Katolikleri
Arnavuta, Ortodokslar Slavca konuurlard. evre kyleri halknn lisan ise
Arnavuta idi237. ehir 1869 ylnda 14 kilise, 6 cami, 2 mekteb,1 medreseye
sahipti238. Katolik, Ortodoks ve Mslman nfusa gre blnm olan ehirde Gitel,
Varash, Berbot, Gretova, Nenkala ky ve mahalleleri bulunmaktayd239. 1875 yl
verilerine gre 1 hkmet kona, 1 gmrk binas, 1 medrese, 1 meyhane, 1 depo, 1
karakol, 1 hamam, 2 Hristiyan mektebi, 2 slam mektebi, 2 han, 8 cami, 127 dkkn,
1295 meskene sahip olan ehirde 1880 Ortodoks, 50 Katolik, 2000 Mslman nfus
yaamaktayd240. Bar kazas ahalisi Bonak olmas sebebi ile Bonaka konuurdu.
Kaza merkezinde ise Trke ve Bonaka konuulurdu. Kazanann gneyinde yani
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
Pepi, Podorienin Ksa Bir Tarihesi, ss. 281-282.

emseddin Sami, Podorie, C. II. , s. ay.
M. Edith Durham, High Albania, London; Edward Arnold Publisher to the India Office, 1909, s. 5.
Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 59.
D. S. , H. 1274, s. 95. ;D. S. , H. 1280, ss. 162-163. ;D. S. , H. 1282, ss. 154-155. ;D. S. , H. 1285,
s. 174. ;D. S. , H. 1292, s. 246. ;D. S. , H. 1293, s. 246. ;D. S. , H. 1294, s. 451. ;D. S. , H. 1295, s.
347. ;D. S. , H. 1296, s. 156.
D. S. , H. 1297, s. 205.
emseddin Sami, Bar, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s. 1187.
Hyacinthe Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise se Eperme ose i Gegerise, Per kthyer
nga: Oriana Tamburi, Plejad 2008, s. 56.
M. V. S. , H. 1292, ss. 83, 97, 99, 101-102.
36
lgne yakn nahiyelerinde Arnavuta da bilinirdi. spi nahiyesi halk stanbula

bahvanlk yapmak zere gidip geldiklerinden Trke de bilirdi241.
ehir Avustura-Macaristann en ksa yoldan denizle balantsn salayacak
bir liman olmas nedeniyle Berlin Kongresi kararlarndan etkilenmitir. Bar ile ilgili
29. madde ierisinde Karadan, gerek Bar ve gerek dier karasularnda hibir
devletin sava gemisi bulunmayacakt. Bunun istisnas, Bar liman ve Karadaa ait
dier sulardaki limanlar ile karantinahanelerin gvenliinin Avusturya-Macaristan
devletine ait kk gemilerce salanacak olmasyd. Neticede Bar ehri kongrenin
29. maddesi gerei Karadaa terk edilmi ve Osmanl hkimiyeti sonlanmtr242.
Barn terk ediliinde tpku Podoriede olduu gibi halkn direniiyle
karlalmam, olaan sre ierisinde teslim edilmitir. Ancak 10 Ocak 1878
tarihinde Karada kontrolne geen Bar ehri ahalisinin geride kalanlar hep birlikte
barut deposuna giderek intihar etmeyi dnmlerdi. Dinen caiz olmamas sebebi
ile bundan vazgeen halk243 areyi kodraya hicret etmekte bulmutu244.
1.3.1.1.3 lgn Kazas

Osmanl Devletinin 1571 ylnda245 ele geirdii lgne talyanlar Dolino
veya Dolineo derlerdi246. lgndeki hisar ierisinde Mehemmed Han Camii, bir
takm binalar, zahire ambarlar, cephanelikler ve su sarnlar bulunmaktayd.
Kalenin dnda ikamet eden 700 Arnavut dier askerlerle birlikte kaleyi
korumaktayd247. lgn ehri halk genelde ticaret ve denizcilikle meguld. 80248
kadar ticaret gemileri bulunmaktayd. Gemilerini hava muhalefeti ve limanlar
olmay sebebi ile enin ve dier limanlara ekerlerdi. Halkn denizle ve ticaretle
olan bu ilgisi onlarn evresine gre daha medeni olmalarn salamtr249. lgn,
241
242
243
244
245
246
247
248
249
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 190.

Berlin Kongresi Protokolleri, ss. 262, 263.
Bardaki askeri garnizonda bulunan 1400 asker halk ile birlikte kodraya gitmitir. II.
Abdulhamid Barllarn askerlerle birlikte stanbulda Kkekmeceye yerlemelerine izin
vererek bunun iin kendilerine bir vapur tahsis etmiti. Safet Boncovi, Mslmanlarn
Karadadan 19. Yzyldaki G, Muhacirlerin zinde, Hayri Kolainli(drl.), Ankara; Lotus
Yaynevi, 3. Basm 2004, s. 30.
emseddin Sami, Bar, C. II. , s. 1187.
P.L. nciciyan- H.D. Andreasyan, Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, Ayr Basm Gney Dou
Aratrmalar Dergisi, S.2-3, stanbul; Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1974, s. 73.
Evliya elebi gemi saysn 20 olarak ifade etmitir. Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 60.
37
Trk hkimiyeti sresince Podorie kazasnn sahip olduu idari geliime benzer bir
seyir izlemitir. kodra sancann bir kazas olarak karmza kan lgn, kodra
vilayetinin kurulmas sonras da kaza olarak yerini korumutur250.
kodraya 18 mil, Bara 10 mil uzaklkta olan lgn kazas251, 1869 ylnda;
5 cami, 3 kilise, 3 mekteb, 1 medreseye sahip iken252, 1875 tarihinde; 1 hkmet
kona, 1 Rdiye mektebi, 3 islam mektebi, 9 cami, 10 maaza, 60 deirmen,
145dkkan, 1110 meskenin bulunduu bir ehir olarak grlmektedir253. ehirde
1862 ylnda 540 Mslman, 114 Katolik, 4 Ortodoks mesken bulunurken, 1875
ylnda 2300 Mslman, 2500 Katolik, 30 Ortodoks ve 30 Kpti nfus
bulunmaktayd254. 93 harbi sebebi ile kodra vilayetinden ayrlarak 27 Kasm 1880
ylnda Karadallarca igal edilmi olan lgn, Karadaa terk edilen en son toprak
olmutur. Fakat 1881255 tarihine kadarki salnamelerde lgn, kodra Vilayetinin bir
kazas olarak gsterilmeye devam edilmitir256.
Berlin Kongresi kararlar arasnda yer almad halde lgn Karadaa terk
edilen yerlerden olmutur. Bunun sebebi halkn kongre kararlarnn uygulanmasna
olan tepkisinin ortadan kaldrlmasdr. Berlin Kongresi kararlarna gre, Gusine257
ve Plavn Karadaa terk edilmesi gerekmekteydi258. Buralarda yaayan Hristiyan ve
Mslman halk ise buna gnll deildi. Hatta Prizren Birliinin kurulmasnda en
etkili olan yerler buralard259. Blgenin Berlin Antlamas gerei Karadaa teslimi
iin Arnavutluk olaanst komiseri olarak grevlendirilen Mehmet Ali Paa,
Arnavut ileri gelenlerini toplayarak Gusineli Ali Paann Arnavut birlikleri ile
Gusineyi savunmasnn doru olmadn anlatp direnii brakmalarn tlerken
ldrlr260. Yaanan bu karmaaya mdahil olan talya, Corti Uzlamas diye
bilinen bir teklif getirir. Bu teklifte Gusine ve Plav yerine halk byk oranda
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
D. S. , H. 1274, s. 95. ;D. S. , H. 1280, ss. 162-163. ;D. S. , H. 1282, ss. 154-155. ;D. S. , H.1285, s.
174. ;D. S. , H. 1292, s. 246. ;D. S. , H. 1293, s. 246. ;D. S. , H. 1294, s. 451.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 63.
BOA, HRT. 286,H. 3 Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
M. V. S. , H. 1292, ss. 101-102.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.199. ;M. V. S. , H. 1292, s. 99.
Podoriede grlen durum, daha ksa bir zaman dilimi iin olsa da lgn iin de yaanmtr.
lgne ait bilgilerin gncellenmesi M.1298 tarihli Devlet salnamesine yetimemi ve gncel
durum H. 1299/M. 1882 tarihli Devlet Salnamesine yanstlmtr. D. S. , H. 1299, ss. 130-131.
D. S. , H. 1295, s. 347. ;D. S. , H. 1296, s. 156. ;D. S. , H. 1297, s. 205. ;D. S. , H. 1298, s. 54.
Yars Mslman olan Gusinede 1052 Mslman, 1028 Ortodoks hane bulunmaktayd. Bosnaya
bal olduu halde daha sonra Yeni Pazara alm olan yol sebebi ile kodra sancana dhil
edilmitir. Bu sebeple ahalisi aslen Bonaktr. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss.192-193.
Sssheim, Arnavutluk, C. I. , ss. 588-589.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, s. 257.
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 203.
38
Hristiyan olan ruda ve Hoti Karadaa terk edilecekti 261. Fakat neticede Corti
Uzlamasna Arnavutlar yanamazlar262. Bunun zerine ngiltereden lgn
Teklifi gelir. Hot ve ruda arazisi yerine lgnn Karadaa verilmesi, aksi halde
zmir Limannn igal edilecei tehdidi ile teklif edilir263. 3 Austos 1880de alt
Avrupa devleti Osmanlya, arazinin Karadaa terki iin nota vererek, aksi halde
lgne ortak donanma gndereceklerini belirtirler. 3 Fransz, 2 Avusturya, 2 talya,
1
Rus,
Alman
gemisinden
oluan
donanma
Eyll
1880de
lgne
gnderilmitir264. Neticede lgn 27 Kasm 1880de Karadaa teslim edilmitir265.
1.3.1.2 Mlki Tasarruf le Meydana Gelen Deiiklikler

Berlin Kongresi sonras siyasi nedenlerle meydana gelen toprak kayplar ile
kodra vilayeti Bar, lgn ve Podorie kazalarn kaybeder. dari tekilatda
meydana gelen bu deiikliklerden sonra bu gibi bir kayp sz konusu olmam,
Osmanl hkimiyetinden kana kadar vilayet snrlar korunmutur. Ancak vilayetin
kaza says ve dalmnda mlki deiiklikler sonucu deiimler yaanmtr.
Dran sancak olmas, Peklin kazasnn vilayet snrlar dndaki lbasan sancana
balanmas ve kodra sanca dhilindeki Akahisar kazasnn Dra sancana
balanmas yaanan deiimlere rnektir. lerleyen blmlerde Dra ve Akahisar
kazalar ile ilgili daha detayl bilgiler verileceinden bu blmde Peklin kazasnda
meydana gelen deiiklikten bahsederken kaza ile ilgili bilgilere yer verilmekle
yetinilecektir.
1.3.1.2.1 Dran Sancak Olmas

1501 ylnda Venedikten alnarak Osmanl hkimiyetine giren Dra 266, 1857
ylnda Rumeli eyaletinde Ohri livas dhilinde nahiye olup bu konumunu 1864 ve
261
262
263
264
265
266
Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, s. 261. ;Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s.

199.
Teklifin temelinde Abdlhamidin mmetilik politikasyla rtmesi sebebiyle saray tarafndan
kabul edildii belirtilir. Byk ksm Hristiyan olan iki blgeyi terk ederek yerine Mslman
nfusun youn olduu iki yer almak mantklyd. Ancak Abdlhamid gibi dnen Avrupal
diplomatlar Katolik Arnavutlarn Ortodoks Karada idaresine girmeyi red edeceklerini
dnememiti. Sinno, Osmanlnn Sancl Yllarnda, ss. 184-185.
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 207-208.
39
1865 yllarnda Ohri livasna bal Kavaye kazas dhilinde srdrmtr. 1868
ylnda kodrann vilayet olarak tanzim edilmesiyle Dra yine Kavaye kazasna
bal nahiye olma zelliini devam ettirir. 1870 ve 1874 yllarnda kaza olarak tekrar
kodra vilayeti dhilinde grlr267. Kaza statsn, kodrann 1875 ylnda
Manastrn bir sanca olmas ile kaybederek, kodra sancana bal Kavaye
kazas ierisinde nahiye olarak varln srdrr268. Fakat hemen ertesi yl kaza
olarak tekil edilen Dra, 1877 ylnda Kavaye kazasna bal bir nahiye olur. 1880
ylna kadar nahiye olarak grdmz Dra bu yl Tiran, iyak, Kavaye, Peklin
kazalarndan oluan, vilayetin iki sancandan biri haline gelmitir269. Osmanl
hkimiyetinden kana kadar kodra vilayeti idari dalmnda sancak konumunu
korumutur.
1.3.1.2.2 Akahisar Kazasnn Draa Balanmas

Akahisar, Rumeli eyaletine bal Ohri livas ierisinde Tiran kazasnda bir
nahiye olarak grdmz yl 1857dir270. kodra vilayeti dhilindeki Zadrime
sancanda bir kaza olmas ise271 1868 ylnda gereklemitir. 1870 ve 1872
yllarnda yine kodra vilayeti dhilindeki kazalardan Tirana bal bir nahiye olarak
grdmz Akahisar, 1874 ylnda mstakil kaza olur272. Bu tarih ile birlikte
Akahisar kazas kodra vilayeti ve kodra sanca idari snrlar dna kmaz.
Ancak, Akahisarn emniyet asndan273 ve kodraya 18, Draa 10 saat mesafede
bulunmas, resmi ilemleri ve inzibat konusunda Dra ile ilikisinin daha fazla
olmas sebebiyle, kodra vilayetinin nerisi zerine Dra sancana balanmtr274.
Bylece 1903 ylnda kodra sancandan ayrlarak Dra sancana balanan275
267
268
269
270
271
272
273
274
275
D. S. , H. 1274, s. 95. ;D. S. , H. 1281, s. 167. ;D. S. , H. 1282, s. 155. ;D. S. , H. 1285, s. 174. ; D.
S. , H. 1287, s. 216. ; D. S. , H. 1291, s. 247.
M. V. S. , H. 1292, s. 84. ;D. S. , H. 1292, s. 246.
D. S. , H. 1293, s. 246. ;D. S. , H. 1294, s. 451. ;D. S. , H. 1295, s. 347. ;D. S. , H. 1296, s. 156. ;
D. S. , H. 1297, s. 205. ;D. S. , H. 1298, s. 54.
D. S. , H. 1274, s.95.
Bu tarihe kadar nahiye olarak kalmtr. D. S. , H. 1281, s. 167. ;D. S. , H. 1282, s. 155.
D. S. , H. 1285, s. 174. ; D. S. , H. 1287, s. 216. ; D. S. , H. 1289, s. 245. ; D. S. , H. 1291, s. 247.
BOA, DH. TMIK. S. 39/77, H. 1320 Cemazeyilevvel 13/M. 18 Austos 1902.
BOA, BEO. 1892/141830, H. 18 Rebuilahir 1320/M. 21 Temmuz 1902.
D. S. , H. 1292, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451. ; D. S. , H. 1297, s. 205. ; D. S. , H. 1300, s. 281. ;
D. S. , H. 1320, s. 746. ; D. S. , H. 1321, s. 797.
40
Akahisar 1903 ylndan 1912 ylna kadar vilayet idari taksimatnda Dra sanca
ierisindeki yerini korumutur276.
1.3.1.2.3 Peklin Kazas

Peklin 1889 yl verilerine gre, Manastr vilayetinin lbasan sancanda kaza
merkezi olan kk bir kasabadr. kumbi nehrinin kuzey ksmnda yer alr.
Kuzeyinde Dra sanca gneyinde Yanya vilayetinin Berat sanca ile evrilidir.
XIV. yzyln sonlarnda toplam 91 kyden oluan kaza merkezinde 2 cami, 1 tekke,
1 medrese ve 1 saat kulesi bulunmakta olup nfusu 1800 kadardr. Kasaba
merkezinde var olan bu yaplara ek olarak kazann genelinde toplam 7 mektep, 4
cami, 3 tekke, 1 medrese bulunmaktadr. Nfus saymna gre nfusu 15.000
civarnda olup hemen tamam Mslmandr277.
1865 ve 1866 yllarnda Rumeli eyaleti sancaklarndan Ohriye bal Kavaye
kazasnn bir nahiyesidir. kodra dhilindeki Kavaye kazasna bal bir nahiye
olmas 1868 ylna tesadf eder. 1870e geldiimizde kodra sancandaki Dra
kazasnn nahiyesi olmutur278. 1874te kodra vilayetinde kaza, 1875te tekrar
kodra sancanda Kavaye kazasnn bir nahiyesi olur. 1876 ve 1877 yllarnda
kaza279, 1878, 1879 yllarnda Kavaye kazasnda nahiye ve Dran sancak olmas ile
tekrar kaza olmutur280. Dra sanca dhilinde bir kaza olarak grdmz Peklin,
1883 ve 1884 yllarnda vilayet snrlar ierisinde grlmez. 1888 ylnda kazaya
atanacak kaymakamlarla ilgili bir belgede kodra vilayeti dhilinde karmza
kar281. 1891 tarihli devlet salnamesinde Dra sancanda grdmz Peklin, 1892
yl ve sonras bir daha vilayet snrlar282 ierisinde bulunmaz283.
276
277
278
279
280
281
282
1876-1904 yllarnda kodra sanca dhilinde bulunmu olmas nedeniyle Akahisar kodra
sancan dhilinde gstermeye devam edeceiz.
emseddin Sami, Peklin, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 15261527.
D. S. , H. 1281, s. 167. ;D. S. , H. 1282, s. 155. ;D. S. , H. 1285, s. 174. ;D. S. , H. 1287, s. 216.
D. S. , H. 1291, s. 247. ; D. S. , H. 1292, s. 246. ;D. S. , H. 1293, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451.
D. S. , H. 1295, s. 347. ;D. S. , H. 1296, s. 156. ;D. S. , H. 1297, s. 205. ;D. S. , H. 1298, s. 54. ;D.
S. , H. 1299, s.131.
BOA, . DH. 1066/83607, H. 11 Cemazeyilevvel 1305/M. 25 Ocak 1888.
Peklinin sklkla vilayet snrlar dna karlm olmas dikkat ekmektedir. Arnavutluku
kltrel olarak ikiye ayrmakta olan kumbi nehrinin kuzeyinde, kodra vilayeti idari snrlarna
yakn bir yerde olmasna ramen lbasan sanca vastas ile Manastr vilayetine balanmasnn
gerekelerini tespit edemedik. Bu yzden hangi gerekelerle Peklinin kodra vilayetine dhil
edildii ve sonra hangi sebeplerle ayrld bilgisine sahip deiliz. Dier kazalarla ilgili verilen
bilgilerle mukayese edildiinde Pekline ait bilgiler, kaza kaymakam ve birka memurun dna
41
1.4 kodra Vilayetinin Mlki Taksimat

Osmanl Devletinin Rumelideki topraklarnn kuzey batsnda bulunan ve
kaplad alan bakmndan en kk vilayeti olan kodra284, kuzeyinde Karada,
dousunda Kosova ve Manastr vilayetleri, gneyinde Manastr ve Yanya vilayetleri
ile evrili olup batsnda Adriyatik Denizi bulunmaktadr285. Ayn ad paylat
kodra Glnn286 ise gneyinde yer almaktadr287. 9 bin metre karelik bir alan
kaplayan vilayetin288 dou-bat genilii 76 km olup ku uuu uzunluu 170
kilometredir289. kodra vilayeti ayn zamanda Arnavutlukun byk ksmn tekil
eden Gealn290 balang ve kilidi konumundadr291.
kodra vilayeti Berlin Antlamas sonras izilen son snrlar itibariyle
kodra ve Dra olmak zere iki sancaktan ibarettir. kodra sanca vilayetin
kuzeyinde bulunarak Tuz, Mirdita, Le, Akahisar ve Puka kazalarndan; Dra
sanca ise vilayetin gneyinde yer alarak Tiran, Kavaye ve iyak kazalarndan
olumaktadr292.
1.4.1 kodra Sanca Merkez Kazas

kodra, kelime anlam itibariyle Arnavuta tepe manasndaki kodra
szc ile ilikilidir293. Yunanca olarak ifade edilii ise skender Kalesi anlamna
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
kmamaktadr. Bu sebepten Peklin, bundan sonraki blmlerde vilayet dhilindeki kazalar

ierisinde gsterilmeyecektir.
D. S. , H. 1309, s. 801. ;D. S. , H. 1310, ss. 806-807.
Edirne 32.500, Selanik 35.000, Manastr 28.500, Yanya 17.500, kodra 10.800 kilometre karelik
bir alan kaplamaktayd. Tccarzade brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, stanbul,
1323, s.14.
emseddin Sami, kodra, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s. 978. ; .
V. S. , H. 1316, s. 131. ; . V. S. , H. 1310, s. 157. ; . V. S. , H. 1312, s. 62.
Osmanlnn Avrupada bulunan en byk gldr. Uzunluu 45 km genilii 13 km olup alan
350 kilometrekaredir (Tccarzade brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, s.12. ). Gln
uzunluunun 44 ve geniliinin 13 km olduu da belirtilir. . V. S. , H. 1316, s. 136. ;Servet-i
Fnun, kodra, R. 22 Mays 1324/M. 4 Haziran 1908, C. 35. , S. 893. , s. 135.
Ali Cevad, Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Corafya Lgati, Mahmud Bey Matbaas, stanbul,
1313, s. 106.
Servet-i Fnun, kodra, s. ay.
. V. S. , H. 1316, s. 131.
kodra vilayetine bal tm kaza ve nahiyeler ile Manastr ve Kosova vilayetleri dhilindeki
lbasan, Debre, Mat, Kalkandelen, Prizrin, pek, Yakova, skp, Pritine sancana tabi Lome
Nahiyesi Arnavutlukun Gealk ksmn oluturmaktayd. BOA, Y. EE. 12/17, R. 14 Kanunuevvel
1296/M. 26 Aralk 1880.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.188.
Ali Cevad, Memalik-i Osmaniyenin Tarih, s. 108. ; . V. S. , H. 1310, ss. 57-58. ;. V. S. , H.
1312, ss. 62-63.
. V. S. , H. 1316, s. 141.
42
gelen Aleksandire Prgazdr294. nceleri Kir Nehrinin iki tarafnda ve ovada kurulu
olan ehir, saldrlardan korunmak zere daha korunakl olan tepenin zerindeki
kaleye tanr. Kalenin etrafn surlarla evirerek oluturduklar bu ehre kodra
(Scodra) adn vermilerdir295. kodraya eitli kaynaklarda Skutari296, Skodra,
Scutari, Skadar ve skenderiye denildii de grlmektedir297.
kodra vilayetinin merkezi konumunda olan kodra merkez kazas idari
bakmdan son derece nemlidir. Vilayet merkezi olmadan evvel Osmanl idari yaps
ierisinde sancak ve mutasarrflk merkezi olarak yer almtr. kodrann vilayet
halini almasndan sonra oluturulan rgtlenmede de blgedeki askeri, kltrel ve
ekonomik arl nedeniyle vilayet merkezi olmutur.
kodra vilayeti merkez kazas dhilinde, bakanln valinin yapt vilayet
idare meclisi298, mektubi kalemi, tahrir ve vergi dairesi, nfus kalemi, nafia dairesi,
ziraat bankas ve meclisi, orman idaresi, zabta alay, polis dairesi, telgraf ve posta
dairesi, vilayet matbaas, istatistik komisyonu, eriyye mahkemesi, istinaf
mahkemesi, muhacirin komisyonu, rsumat dairesi, ayaaz karantina idaresi, reji
idaresi, tercme odas, ticaret odas299, belediye meclisi300, Buyana vapur
iletmesi301, maarif dairesi, Karada hudut komiserlii yer almaktadr302. kodra
vilayet
merkezinde
Fransa,
Avusturta-Macaristan,
talya,
ngiltere,
Rusya,
Yunanistan devletlerine ait konsolosluklar bulunmaktayd303.
1.4.1.1 Tuz Kazas

Tuz kazas kodrann kuzey ksmnda bulunur ve Karada ile huduttur.
Kaza, Metao, Valedine, ipanik, Dinoe kyleriyle Hot ve ruda malisyasnn
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303

emseddin Sami, kodra, C. II. , s. 978.
. V. S. , H. 1312, s. 59.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 35. ;Berlin Antlamas ile Osmanl Devleti
snrlarnda meydana gelen deiiklikler ve Karadaa terk edilen yerlerde kalan mslim ve
gayrimslim nfusa ilikin bilgilerin verildii harita. BOA, HRT. 0211, M. Austos 1881.
Naib, mft, defterdar, mektupu, tahrirat mdr, evkaf muhasebecisi, defter-i hakni memurlar
ile dier cemaat ruhanileri doal yelerdir. s. V. S. , H. 1299, s. 45. ; . V. S. , H. 1310, s. 16. ; .
V. S. , H. 1315, s. 48.
. V. S. , H. 1310, ss. 21,24-25. ; . V. S. , H. 1315, s. 55.
Belediye reisi, tabip ve yeler ile baktip, sandk emini, mfetti, ser avu ve avular, odac,
bahvan, fener memurlar bulunmaktayd. . V. S. , H. 1315, ss. 59-60. ; . V. S. , H. 1316, s. 94.
. V. S. , H. 1310, s. 31. ; . V. S. , H. 1315, s. 61.
. V. S. , H. 1315, s. 106.
. V. S. , H. 1310, s. 32.
43
btnn kapsamaktadr. Hot malisyas Rape ve Trabovin, Gruda malisyas Kive

ve Tuz bayraklarn iine alr. kodra glnde bulunup Tuza 8 km uzaklktaki
Helim, kazann iskelesidir. Bu iskeleye kodradan hareket eden 4 bin kyye
istiabndaki kayklar yanaabilmekteydi. Nakliyat bu kk kayklar vastas ile
gereklemekteydi304. Sarp ve talk arazilerden gelen am Nehri kazay ap
Karadaa girdikten sonra kodra glne dklr. Kazann kuzey ksmlar dalktr.
Ykseltilerin en mehuru Daik-Dain tepesi olup kasabaya hkim bir noktadadr.
Tuz kazasnn bat taraf ise olduka verimli bir ovadr305.
Tuz kazas kodra vilayeti snrlar ierisinde olduu halde 1881 tarihli
vilayet salnamesine kadar bir kaza olarak grlmez. Karadaa snr olmas sebebiyle
nemli bir konumda olan Tuz ky civarnda bulunan nahiyelerin ilhakyla kaza
tekil edilmesi kararlatrlr. Kazaya atanacak kaymakamn blgenin durumunun
farknda olan, mahalli lisana vakf bir kimse olmasna dikkat edilmitir. Ardndan
Podorieli olup daha nce kodraya hicret etmi olan Halil Efendinin, Tuz
kaymakamlna atanmas iin kodra vilayetinden gnderilerek komisyona havale
edilen 28 Aralk 1880 tarihli telgraf zerine, uygun bir maala memuriyete balamas
onaylanmtr. Bylece Tuz kazas kodra vilayeti dhilinde kurulmutur306.
kinci snf kaza olan Tuzda, kaymakamn bakanln yapt kaza idare
meclisi307, bidayet mahkemesi, zabta idaresi, telgraf ve posta idaresi, duyun-u
umumiye idaresi, rsumat idaresi gibi idari birimler bulunmaktayd308.
1.4.1.2 Le Kazas
1911 ylnda yaplan dzenleme ile Selimiye olarak anlmaya balanmtr309.
Ancak genel olarak kullanlm olan Le isminin nereden geldii hakknda eitli
rivayetler bulunmaktadr. Evliya elebi, Fatihin Lei Venedikten fethi srasnda
askerlerin attklar Bu kala leys gibidir, yani arslan gibidir naralar sebebiyle
304
305
306
307
308
309
. V. S. , H. 1312, s. 85.
. V. S. , H. 1310, ss. 80-81. ; . V. S. , H. 1316, ss. 143-144.
BOA, Y.A.RES. 9/28, M. 28 Muharrem 1298/H. 31Aralk 1880.
Naib, mal mdr, tahrirat ktibi ve dier yeler bu meclisi oluturur. . V. S. , H. 1315, s. 107.
. V. S. , H. 1316, ss. 81-82. ; . V. S. , H. 1310, ss. 79-80.
BOA, BEO. 3857/289262, H. 15 Safer 1329/M. 16 ubat 1911.
44
kazann bu ismi aldn belirtir310. Dier rivayete gre, Drin nehrinin durgun
sularnn zaman zaman tamas sonrasnda yayd ar koku sebebiyle ehre Lesh
denilmitir. Baka bir rivayete gre ise antik mee anlamnda Lisi i Lashtesise
denilen ehir zamanla Alessio ismini almtr311.
Kadim isimlerinden birisi de Lissus olan kasaba312, kodrann 36 km gney
dousunda ve Drin Irma kenarnda kurulu bir kaza merkezidir313. Kuzeyinde
kodra, gneyinde Akahisar, dousunda Mat kazalar ile batsnda Adriyatik
deniziyle evrilidir314. kodrann fethi esnasnda ele geirilmitir. Fetih sonras
yaplan tahrirde Rumeli Eyaleti dhilindeki Dukagin sancanda bir voyvadalk
olarak grlr315.
kodra sanca dhilinde 3. snf bir kaza olarak yer alan Lete kaza idare
meclisi, bidayet mahkemesi, rsumat dairesi, duyun- umumiye idaresi, posta ve
telgraf dairesi, zabta idaresi316 ile nahiye tekil edilene kadar enin limannda
grevli memurlar bulunmaktayd317. kodra vilayetinin son defa vilayet olmas
ardndan kaza statsn srdren Lete bir de belediye idaresi kurulmas
kararlatrlmt318. lk vilayet salnamesinden itibaren meclisi ve reisi hakknda
bilgiler edindiimiz belediye idaresi, 1891 ylndan kurulmutur319.
310
Le ehri Arnavutlar, Venedik ve spanya diyarlarna yaptklar aknlarda elde ettikleri ganimet ve
ldrdkleri kfirleri Drin Nehri kysndaki kaleye getirir ve kfir lelerini burada Drin Nehrine
atarlarm. Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 54.
311
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, ss. 69,74.
312
Edward Lear, Journals Of a Landscape Painter in Albania, London; Richarad Bentley, 1900, s.
125.
313
emseddin Sami, Le, Kamusul-Alam, C. V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, s. 3991
314
. V. S. , H. 1310, ss. 84-85. ; . V. S. , H. 1316, s. 145.
315
316
. V. S. , H. 1316, ss. 82-83. ; . V. S. , H. 1315, s. 110.
317
. V. S. , H. 1312, ss. 87-89.
318
kodra vilayetinin, Le kazasnn ilerlemesi, bayndrlk faaliyetlerinin yaplmas iin bir belediye
tekilat kurulmas ve belediye btesi iinde keyl ve kantar rsumunun yarsyla geit resminin
tamamnn bu belediye dairesine braklmasn teklif etmesi zerine konu ura-y Devlette
tartlr. Maliye nezareti sz konusu keyl ve kantar rsumunun bte an nlemek zere alnan
tedbirler dolays ile hazineye ait gelirlerden olduunu bildirmitir. Ancak 1887 ylna ait olan bu
gelirlerin toplamnn 2800 kuru olup bunun yarsnn 1400 kuru gibi czi bir miktar olmas
sebebi ile gerekli denek bulunana kadar belediyeye braklabilecei, geit resmi gelirlerinin ise
kilo ve kantar rsumu ile kyaslanmayacak derecede ok olmas sebebi ile hazineye aktarlmaya
devam etmesi gerektii bildirilmitir. ura-y Devletin bu dorultuda alm olduu karar Meclis-i
Vkelada onaylanm ve Le belediye dairesi keyl ve kantar rsumunun yarsn gelir olarak alm
ve kurulmasna karar verilmitir. Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, ss. 34,35.
319
Belediye ile ilgili veriler sadece H. 1299 ve H. 1310 tarihli salnamelerde bulunmakta, H. 1312, H.
1315 ve H. 1316 tarihli salnamelerde yer almamaktadr. . V. S. , H. 1299, s. 52. ; . V. S. , H.
1310, s. 82.
45
Kaza ierisinde 1 karakol, 1 kiremithane, 1 Hristiyan mektebi, 2 hkmet

kona, 2 gmrk binas, 2 kla, 2 slam mektebi, 3 telgrafhane, 5 han, 5 frn, 6
deirmen, 8 cami, 10 maaza, 31 kilise, 100 dkkn, 500 bahe, 1000 dnm ayr
1100 mesken, 1500 ba, bulunmaktadr320. Hkmet kona ve gmrk dairesinin
birer tanesi enin nahiyesinde bulunmakla beraber dier yaplar Le merkez ve
Zadrime ile Malisya nahiyelerinde bulunmaktadr321.
1.4.1.2.1 Zadrime Nahiyesi

Zadrime, Le kazasnn kuzeyinde, Drin rmann dousunda yer alr322.
kodra ehri ile Le kasabas arasnda bulunan Zadrime nahiyesi verimli bir ovann
zerinde kuruludur323. Cevdet Paa 1860l yllara ilikin olarak Zadrimede 50
Mslman, 450 Katolik meskeni bulunduunu ve ahalinin ziraatla megul olduunu
nakleder324. Ayn tarihlerde nahiye genelindeki nfusun daha fazla olduu grlr.
18000 kiinin yaamakta olduu nahiyede 16000 Katolik bulunmaktadr325. Nahiye
merkezi Dabi ky olup toplam ky says 33tr326. Kylerde yaamakta olan ahali
kkba hayvan ile domuz beslerdi327.
kodra 1868 ylnda ilk defa vilayet olduunda Zadrime sancak olarak idari
yap ierindeki yerini almt. Bu durumun ardndan Zadrime 1877 ylna kadar
kodra sanca dhilinde bir kaza olarak varln korumutur. 1889 ylnda Le
kazasnda Zadrime nahiyesinin tekil edilmi olduunu grrz328. 1912 ylna kadar
nahiye olarak grdmz Zadrime bu yl lav edilmitir329.
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
. V. S. , H. 1315, s. 113. ; . V. S. , H. 1310, s. 85.

. V. S. , H. 1316, ss. 145-146.
emseddin Sami, Zadrime, Kamusul-Alam, C. IV. , Miharan Matbaas, stanbul, 1894, s. 2404.
nciciyan, Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, s. 78.
Toplam 34 ky ve her kyde bir kilise ve rahip vardr. Pazar gnleri ve bayramlarda an alnrd.
Bu durumdan Mslman ahali honut olmazd. Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise,
ss. 80-82.
. V. S. , H. 1310, ss. 86-87.
. V. S. , H. 1312, ss. 91-92. ; . V. S. , H. 1315, s. 116.
D. S. , H.1285, s. 99, 174. ; D. S. , H. 1293, s. 246; D. S. , H. 1294, s. 451. ; D. S. , H.1307, ss. 773789.
Zadrime nahiyesi yerine Mid, Kalmt, Kla, Vala nahiyeleri kurulmutur. D. S. , R. 1328, ss. 537538.
46
1.4.1.2.2 Le Malisyas Nahiyesi

Le kazasnn dou ksmnda yer alan Le Malisyas nahiyesi merkezi
konumundaki Kruzez330 bayra331 dhil olmak zere 6 kyden olumaktadr. Nfus
saym yaplmam ise de yaklak 280 haneden olutuu tahmin edilmektedir.
Ahalisi Katolik olan nahiyede toplam 10 kilise bulunmaktadr. Bu nahiyede dal
kanunu dediimiz usul- cibal geerlidir332. Le Malisyas Bulgeri, Manatija, Velja ve
nahiye merkezi olan Kruzez olmak zere toplam 4 bayraktan olumaktadr333.
1.4.1.2.3 enin Nahiyesi

kodra kazasnn iskelesi konumunda olan enginde ticaretin gelimesi
sebebi ile 1892 ylnda burann bir mdrlk yani nahiye olmas ynnde karar
alnmtr334. 1893335 ylnda kodraya bal bir nahiye olan enin, 1894 ylnda
Le dhilinde liman olarak kaydedilmitir. Ardndan Le kazas ierisinde nahiye
olarak tekil edilmitir. 1911 ylna kadar Le kazas dhilindeki
yap
korunmutur336. Loyd kumpanyasnn vapurlar haftada bir ve talyan vapurlar 15

gnde bir defa limana gelmektedir337.
Tablo 4: enin Nahiyesi Binalar (H. 1315/M. 1897)338.

Bina Ad
Adet
Bina Ad
Adet
Bina Ad
330
331
332
333
334
335
336
337
338
Adet
Hkmet Kona
Lokal(?)
Karantina
daresi
Rsumat daresi
Duyun-u
Umumiye
dairesi
Askeri Erzak
Ambar
Frn
Acente
Han
Dkkn
Kahvehane
Telgrafhane
Arnavuta olarak okunduunda siyah kafa-kara kafa manasna gelmektedir.

Bu idari yap hakknda ileride bilgi verilecektir.
. V. S. , H. 1310, s. 87. ; . V. S. , H. 1312, s. 91.
BOA, DH. MKT. 1985/95, H. 17 Muharrem 1310/M. 11 Austos 1892.
D. S. , H. 1311, ss. 834-839.
D. S. , R. 1327, ss. 516-521.
. V. S. , H. 1312, s. 88. ;. V. S. , H. 1315, s. 115. ; . V. S. , H. 1316, ss. 85-86.
. V. S. , H. 1315, s. 115.
47
Yukardaki gsterilen binalarn yansra nahiye dhilinde zabta dairesi,

enin liman ve enin hastanesi339 bulunmaktadr. Resmi dairelerin younluu
nfus younluu ile orantl grnmemektedir. Bundan sebeple eninin liman ile
dolaysyla ticari yn ile n plana km idari bir birim olduu ileri srlebilir.
1.4.1.3 Akahisar Kazas

Kruja340, Croja341 olarak da bilinen Akahisar, kodra sancanda kaza
merkezi bir kasabadr. Akarsular ve emeleri ok olduundan ismi Arnavuta
eme demek olan Kruyadan gelmektedir342. Trkler ise kasabay Akahisar adyla
anmlardr. Kuzeyinde Le, dousunda Mat, gneyinde Tiran kazalar batsnda ise
Adriyatik deniziyle evrilidir. 604 metre rakml bir daa dayanm, gayet sarp bir
tepenin zerinde kurulu olan kasaba verimli bir ovaya sahiptir. Kuzey ve kuzey bat
tarafnda sk ormanlar bulunmaktadr343.
kodra vilayeti dhilinde 3. snf bir kaza344 olan Akahisarn, 1888 ylnda
Mat ve Mirdita kazalar ile merkezi yine Akahisar olan bir sancak haline getirilmesi
teklifi yaplmtr. Bu teklif uygun grlmemi, ad gecen kazalar mevcut
konumlarn korumaya devam etmileridir345.
Akahisar kazasnda idari yap ile alakal birimler olarak kaza idare meclisi,
belediye meclisi, bidayet mahkemesi, nfus dairesi, telgraf dairesi, zabta dairesi
saylabilir. Bunlara daha sonra maliye dairesi, maarif ve evkaf komisyonu, tahsilat
komisyonu uruz iftlii idari birimlerinin eklendii grlr346. Miri bir iftlik olan
uruz, 6100 dnm arazi, 66000 dnm ormanlk ve koruluk iermektedir. Ayrca
29 ifti meskeni, 5 dkkn, 1 kale, 1 zahire ambar, 1 han bulunmaktadr347.
339
340
341
342
343
344
345
346
347
Hastanede bir tabip ve bir eczac vardr. . V. S. , H. 1316, s. 87.

Osmanl idaresine gemeden nceki addr. Bu devirde skender Beyin babas Jan Kastriota
hkimiyetindeydi. Ardndan skender Beyin idaresinde olmu ve Osmanlnn 1478 ylnda fethi
ile Osmanl idaresine gemitir. . V. S. , H. 1316, ss. 146-147. ; . V. S. , H. 1312, ss. 95-96.
Dadan ok fazla su ktndan dolay eme-burim olarak isimlendirilmi. Hecquard, Historia
dhe Pershkrimi i Shqiperise, ss. 233-234.
emseddin Sami, Akahisar, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 257258.
. V. S. , H. 1310, s. 91.
. V. S. , H. 1310, s. 87.
BOA, DH. MKT. 1528/28, H. 24 Zilkade 1305/M.2 Austos 1888.
. V. S. , H. 1299, ss. 50-51. ; . V. S. , H. 1310, ss. 87-88. ; . V. S. , H. 1312, ss. 92-93. ; . V. S. ,,
H. 1315, ss. 116-117. ; . V. S. , H. 1316, ss. 83-85.
. V. S. , H. 1310, s. 92.
48
1.4.1.3.1 Kla nahiyesi

Akahisar kazas dhilindeki Kla nahiyesi, Mat kazasyla snrdr.
Akahisarn Mat ve Mirdita kazalar ile birletirilerek bir sancak merkezi haline
getirilmesi fikri kabul edilmeyince, Akahisara bal olmak zere merkezi Kla
olan Bika, Kla ve Selita bayraklarndan348 oluan bir nahiye kurulmas
kararlatrlr349. Devlet salnamelerindeki kaytlarda 1888 ylnda idari taksimatta
karlamadmz Kla nahiyesi ancak 1889 ylndan itibaren gsterilmitir350. dari
tekilat hakknda sadece mdr ve ktibin isimleri verilir351. nzibat ve asayiin
temini ile Kla blgesinden civar kazalara yaplmakta olan ekyaln nlemesi iin
nahiye meclisinin kurulmasna yllar sonra karar verilmi, uzak kylerden meclise
katlacak olan yelere maa karlnda msr verilmesi kodra vilayetine
bildirilmitir352. Kla nahiyesi, Selita, Orin, Bika bayraklarn ihtiva etmekteydi.
1912 ylnda kaldrlarak Le kazasna balanan Kla nahiyesi yerine Akahisar
kazasnda Kurbin nahiyesi kurulmutur353.
Tablo 5: Kla Nahiyesi Bayraklar Nfusu (H. 1310/M. 1892)354.

Bayrak Ad Hane
Toplam Nfus Katolik
Mslman badethane
Selita355
150
750
540
210
1 Cami
1 Kilise
Orin
300
1500
1500
2 Kilise
Bika
300
1500
1250
250
1 Kilise
356
Kla nahiyesinin bayraklar ile merkezinde tabloda verilen kliseler dhil

olmak zere toplamda 9 kilise ve 1 cami bulunmaktayd357.
348
349
350
351
352
353
354
355
356
Bu bayrak vilayet salnamesinde Selita, Orin, Bika olarak verilmektedir ( . V. S. , H. 1310, s.

ay.). Nahiye merkezi olan Klann bayrann Orin olmas muhtemeldir
BOA, . MMS. 99/4198, H. 8 Zilkade 1305/M. 17 Temmuz 1888.
D. S. , H. 1306, ss. 688-693. ; D. S. , H. 1307, ss. 773-779.
. V. S. , H. 1312, s. 97.
8 ye, bayraklarn nde gelen kiileri ile bayraktarlarndan oluan nahiye meclisi yelerine Mirdita
ve Le malisyalarnda olduu gibi fevkalade bteden denek ayrlarak maa karlnda msr
denmesine dair ura-y Devlet mlkiye dairesi karar kodra vilayetine bildirilmitir. BOA, DH.
MKT. 2347/21, H. 20 Muharrem 1318/M. 20 Mays 1900.
D. S. , R. 1328, s. 541.
. V. S. , H. 1310, ss. 92-93. ; . V. S. , H. 1315, ss. 122-123.
1900 ylnda 565 Katolik ve 130 Mslman,1901 ylnda 540 Katolik ve 210 Mslman erkek
nfusa sahipti. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 84-85.
1901de 750 Katolik ve 140 Mslman, 1916da 1995 Katolik ve 196 Mslman olan erkek
nfusa sahiptir. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 85.
49
1.4.1.4 Mirdita Kazas

Mirdita bir kaza ismi olduu gibi kabilenin de ismidir. smin kkeni ile ilgili
anlatlan bir hikyeye gre Kosova Sava sabahnda Sultan Muradn Mirdita
kabilesi reisi ile karlatnda onu selamlayarak savataki yardmlarndan tr
iyi gn dedii ve Mirdita isminin buradan gelmi olduu halk arasnda
anlatlrm358. Mirdita isminin kkeni ile ilgili olarak anlatlan dier bir hikyeye
gre Mirdita kabilesi o ve ale kabileleri ile ayn kkene sahipti. Mirditlerin atas
Bosnann Osmanl tarafndan fethi sonras kaarak XV. yzyl balarnda
Arnavutluka yerlemiti. Kardelerden biri olan alenin bir at eyeri varm. Dier
karde o ise elee sahipmi ve hibir eyi olmayan kardee mir dit demiler. Mir
dit denilen bu karde ise Mirdita kabilesinin atasym 359. Her iki hikyede geen
Mirdit kelimesi, Arnavutada iyi demek olan mir ile gn demek olan dit
kelimesinin birleiminden ortaya km ve iyi gn anlamnda yorumlanmtr. Bir
dnem Berfand olarak da adlandrlan kaza, sonradan tekrar Mirdita olarak anlr
olmutur. Mirdita kazas dousunda Debre, kuzeyinde kodra, gneyinde Akahisar,
batsnda Le kazalar ile evrili dalk bir alanda yer almaktadr360.
Kazada idari birim olarak, bakanln kaymakamn yapt ve tahrirat ktibi
ile sivil yelerin bulunduu kaza idare meclisinden baka kodra zaptiye alay 3.
Mirdita taburu vardr. Bu taburda 15 avu, 30 onba ve 200 nefer bulunmaktayd361.
Oro, Dibri, Fani, Kuan, spa olmak zere 5 bayraktan olumakta olan
kazann merkezi Oro bayradr. kodra vilayeti kurulmadan nce saylan bu
bayraklarn her biri birer nahiye eklinde idare edilmekteydi. Bu nahiyelerin idaresi
ise Doda ailesinden gelen ve Kaptan denilen bir idareci tarafndan yrtlmekteydi.
Babadan oula geen bu prensin mensup olduu bayrak ise Oro idi362. Be
bayraktan Oro, spa ve Kuan bir ailenin paras olduklarndan asl Mirditler olarak
bilinirler ve birbirlerinden kz alp vermezler. Birinin kan davas dierine derdi363.
357
358
359
360
361
362
363

Tozer, Researches in the Highlands, s. 313.
Durham, High Albania, ss. 122-123.
. V. S. , H. 1316, s. 148. ; . V. S. , H. 1312, ss. 102-103.
. V. S. , H. 1310, ss. 96-97. ; . V. S. , H. 1312, ss. 101-102. ; . V. S. , H. 1315, s. 125. ; . V. S. , H.
1316, ss. 88-89.
Durham, High Albania, s. 26.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, , ss. 197-198.
50
Dibri ve Fandi (Fani) bayraklarnn blgeye sonradan gelmi olma ihtimalleri vardr
ki birbirlerinden kz alp verirler364.
Tablo 6: Mirdita Kazas Dhilindeki

Bayraklar (H. 1310/M. 1892)365.
Bayrak Ad
Hane
Nfus
Kilise
Oro
150
750
Dibri
500
2500
Fani
250
1250
Kuan
250
1250
spa
550
2750
Oro bayra kaza merkezi olmasnn yan sra Mirdita kazas dhilindeki
bayraklar arasnda da ilk srada gelmektedir. Sadece idari bir merkez deil konum
olarak da dier bayraklardan stn durumdadr. kodra vilayetindeki tm bayraklar,
bayraklarn takm olduklar ubuun alt tarafna sradan teneke takard. Sadece
Oro bayra bakr kaplama altlk kullanabilirdi. Bu onlara Sultan Murad tarafndan
verilmi bir imtiyazd366. mtiyazl konumlarnn da etkisi ile olsa gerek tablodan da
anlald zere be bayrak arasnda en az hane ve nfusa sahip olduu halde kaza
merkezi konumundadr. 1911 ylnda Oro bayra 16 ve Fani bayra 6 kyden
oluan birer nahiye haline getirilmi olarak grlmektedir367.
1.4.1.5 Puka Kazas

kodra sancanda 3. snf bir kaza olan Puka, kuzeyinde kodra, dousunda
Prizren, gneyinde Mirdita batsnda Le kazalar ile evrilidir. Kaza talk bir alan
zerinde yer alm olsa da kodradan Prizrene giden yol zerinde olduundan ilek
bir yerdedir368. Puka, Akbale ve Karacada nahiyeleri, Dukain denilen sancaa
bal idiler. Fakat bu sancan kaldrlmas ile ad geen nahiyeler kodra sancana
dhil olmulardr369. Bu yzden Dukain adnn bu kaza iin kullanld da olur370.
364
365
366
367
368
369
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 83. ; Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 197.
. V. S. , H. 1310, ss. 98-99.
D. S. , R. 1327, ss. 516-521.
. V. S. , H. 1310, s. 94.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 196-197.
51
Kaymakamn bakanln yapt kaza idare meclisinin dier memur yesi

tahrirat ktibi olup 3 tane de sivil ye bulunmaktadr. Zabta idaresi ise dier idari
birim olarak karmza kar ki kaza dhilinde idari rgtlenmeye ilikin yaplar
bunlardan ibarettir371.
Msr, buday, arpa yetitirilen Puka kazasnda kadnlar kilim, seccade, orap
imal ederler. Kaza genelinde 90 Cami, 4 slam mektebi, 9 kilise bulunmaktayd.
Kaza dhilinde 46 kyde 1570 hane olup Kaba, Akbale, Kert, Puka, Beria,
Karacada olmak zere 6 bayraa ayrlrd. Bayraklar arasnda da dal kanunlar
yani usul-u cibal uygulanmaktadr372. Aadaki tabloda Puka kazas bayraklar
verilmitir.
Tablo 7: Puka Kazas Bayraklar Nfusu (H. 1310/M. 1892)373.

Hane Nfus Mslman Katolik Cami Kilise Mektep
Bayrak
Ky
Kaba
240
1880
940
940
Akbale
200
1400
210
1190
1 slam
Kert
200
1400
280
1120
1 slam
15
Puka
230
1610
700
910
1 slam
200
1400
1400
500
4000
4000
1 slam
Beria
Karacada
374
1.4.1.5.1 Karacada ve Akbale Nahiyeleri

Puka kazasn oluturan bayraklardan olan Karacada ve Akbale daha
sonradan nahiye olarak idare edilmeye balanmlardr. 1900 ylnda, Karacada
ky sakinleri Dhiliye Nezaretine, resmi ilemler iin gitmek zorunda olduklar
kaza merkezine uzak olmalarndan dolay glk ektiklerini ve bu sebeple nahiye
olmak isteklerini ieren arzuhallerini gndermilerdir375. 2. snf birer nahiye olarak
kurulmu olan Akbale ve Karacada nahiyeleri ile ilgili dhiliye, maliye ve harbiye
370
371
372
373
374
375

. V. S. , H. 1316, s. 88.
. V. S. , H. 1310, s. 94. ; . V. S. , H. 1316, s. 147. ; . V. S. , H. 1315, ss. 123-124.
. V. S. , H. 1310, ss. 94-95. ; . V. S. , H. 1315, ss. 124-125.
Yabanc kaynaklarda da bu bayran tamamen Mslman olduu teyit edilmitir. Bartl,
Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 82-83.
BOA, DH. MKT. 2381/34, H. 2 Rabiulevvel 1318/M. 30 Haziran 1900.
52
nezaretlerinin de olumlu grleri alnmtr376. 1911 ylnda Akbale ve Karacada

bayraklarnn nahiye yaplarak Puka kazas idaresinde olduklar grlr377. 1911
ylndan itibaren nahiye olarak grdmz bu iki bayran nahiye tekilatnn
oluturulmas ise hemen gerekletirilememi 1912 ylna kadar srmtr378. Fakat
kurulacak olan bu iki nahiyenin mdrlerine denmesi gereken maalara btede
karlk olmamas sebebi ile gelecek yl kurulmalar karar dhiliye nezareti
tarafndan sadarete bildirilmitir379. Bu sebeple 1909 yl devlet salnamesinde
gsterilen iki nahiyenin sadece isim olarak var olduu, kuruluunun henz
tamamlanmam olduu dikkatimizi ekmektedir.
1.4.2 Dra Sanca

Dier ad Durazzo380 olan Draa, evresindeki iddetli frtnalardan dolay
konumu itibari ile muhasaral demek olan Epidamnos denmitir. Ardndan, iki
kaya zerinde bulunan ehir iin Latince
Drahyon 381 sz kullanlmtr382.
Arnavutlar da ehrin Latinceden gelen bu ismini esas alarak ehre Durresi

demilerdir383.
Dra, 1502 ylnda Osmanl Devleti idaresine girmitir384. Gealk ktasnn
bir iskelesi olan Dra kasabasnn, nemli bir yerde olmas sebebiyle merkezi Dra
olmak zere bir mutasarrflk tekil edilmesi ynnde kodra vilayetince yaplan
teklif uray- Devlet tarafndan kabul edilmi ve Dra sanca 1880 ylnda
kurulmutur385. Ardndan blgenin nezaketine ve nemine vakf bir mutasarrf
atanm ve memuriyeti tasdik edilmitir386.
Dra sanca, kodra vilayetini oluturan iki sancaktan birisi olarak vilayetin
gney ksmnda yer alm, kuzeyinde kodra, kuzey dousunda Manastr ve Debre,
dou ve gneyinde lbasan, batsnda Adriyatik deniziyle snrldr. Arazisi genelde
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
BOA, BEO. 4028/302064, H. 28 Rabiulahir 1330/M. 16 Nisan 1912.

D. S. , R. 1327, s. 519.
BOA, BEO. 4019/301379, H. 5 Rabiulahir 1328/M. 24Mart 1912.
BOS, BEO. 4006/300379, H. 29 Safer 1330/M. 18 ubat 1912.
nciciyan, Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, s. 77.
Baz kaynaklarda Dyracchium olarak gemektedir. Lear, Journals Of a Landscape, s. 165.
. V. S. , H. 1315, s. 138. ; . V. S. , H. 1316, s. 148.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, ss. 241-243.
. V. S. , H. 1312, s. 113. ;. V. S. ,H. 1316, ss. 139,150.
BOA, . MMS. 67/3138, H. 29 Recep 1297/M. 7 Temmuz 1880.
BOA, . DH. 814/66748, H. 18 evval 1297/M. 23 Eyll 1880.
53
dz ve ovalk olup sadece Tiran ve Kavaye kazalarnn dou taraflar dalktr.

Dran topra bereketli olup laykyla ilenmedii halde hayli miktar buday, msr,
arpa, pirin gibi hububat ile sebze ve meyvenin her eiti elde edilirdi. Bunlar Dra
liman vastasyla Triyeste ve talyaya ihra edilirdi387. XIV. yzyln ortalarndan
itibaren Liman, 15 gnde bir Avusturyann Loyd gemileri tarafndan ziyaret
edilmektedir388.
Dra sanca dhilinde sancak idare meclisi389, kodra zabta alay 2. Dra
taburu, nfus idaresi, vergi idaresi, defter-i hakani idaresi, orman idaresi, ziraat
bankas ubesi, nafa dairesi, bidayet mahkemesi, polis idaresi, telgraf ve posta
idaresi, belediye meclisi, duyun-u umumiye nezareti, rsumat idaresi, reji idaresi,
liman idaresi, karantina idaresi ve Yunanistan ile Avusturya devletlerine ait
konsolosluklar bulunmaktayd. Sonraki yllarda karantina idaresi ve ticaret ziraat
sanayi odas, muhacir komisyonu, evkaf komisyonu, eriyye mahkemesi, istintak
dairesi ile maarif meclisinin idari birimlere eklendii grlr390.
Dra sancann kazalar olan Tiran, Kavaye ve iyak dnda merkez kazaya
bal olan nahiye ve kyleri de bulunmaktadr.
1.4.2.1 Dra Merkez Kazas Kyleri ve nderun Nahiyesi

Merkez kazaya bal 5 ky bulunmaktadr391. 1909 ylna geldiimizde ise
merkezdeki ky says 6 olmu ve bir de nahiye eklenmitir. nderun nahiyesi,
Manastr vilayetinin lbasan sancann Peklin kazas dhilinde iken Dra merkez
kazasna balanmtr. nderun nahiyesinin Draa balanmas ile ilgili talepler Dra
mutasarrflnca dile getirilmi ve kodra valilii bunu Dhiliye Nezaretine
bildirmitir. nderun nahiyesine bal kylerden, iyak ve Kavaye kazalarna girerek
ahalinin malna zarar veren 60 kadar ekya bu talebin sebebini oluturmutur.
nderun nahiyesinin lbasana uzak olmas ve nahiyedeki yetersiz gvenlik tedbirleri
ile huzurun ve idarenin salanamayaca belirtilmitir. Asayiin temini iin ise
387
388
389
390
391
emseddin Sami, Dra, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, s. 2125.
Mutasarrfn reisliinde naib, muhasebeci, tahrirat mdr ile sivil yelerinde bulunduu meclise
daha sonra mft eklenmitir. . V. S. , H. 1315, s. 138. ; . V. S. , H. 1316, s. 91.
. V. S. , H. 1310, ss.100-106. ; . V. S. , H. 1316, ss. 92-98. ; . V. S. , H. 1315, ss. 135-137.
Kylerin isimleri verilmemektedir. . V. S. , H. 1315, s. 142.
54
nderun nahiyesinin Dra sancana nakledilmesi gerektii bildirilir392. Konuyla ilgili

yazmalar neticesinde nderun, Dra merkez kazasna bal bir nahiye haline
getirilmitir393.
1.4.2.2 Tiran Kazas

Tiran kazas, Dra sancan oluturan kazalarn en by olarak kodraya
88 ve Dra merkeze 30 km mesafede bulunmaktadr.
Kuzeyinde Akahisar,
dousunda Mat, gney dousunda lbasan, kuzey batsnda iyak, batsnda Dra
kazalar ile evrili haldedir.
1872 ylnda kodra valisi, Prizren vilayeti dhilinde bulunan lbasann bu
vilayetten ayrlmasn ve Tirann da sancak haline getirilmesini talep eder. Bunun
zerine Prizren valisi merkeze yollad cevabnda Tirann, henz Tanzimatn
uygulanmam olduu bir eyalette bulunmas yerine yaknlk ve cinsiyet bakmndan
daha mterek bir konumda olduu Prizren vilayetine eskiden olduu gibi tekrar
balanmasnn daha uygun olacan belirtir. Bu neri Dhiliye Nezaretince de
uygun bulunur394.
Neticede Tiran sancak yaplmayarak kodra vilayeti ierisindeki kaza
konumunu korumaya devam etmitir395. 2. snf bir kaza olarak kurulmu olan Tiran
kazas, kaymakam, naib, mal mdr, tahrirat ktibi, tapu ktibi, sandk emini, aar,
anbar, telgraf memurlar ile belediye meclisi396 yelerinden oluan idari birimlere
sahipti397. Sonraki yllarda bu idari birimlere bidayet mahkemesi, mal kalemi, nfus
idaresi, telgraf idaresi, reji idaresi, maarif komisyonu, zabta idaresi398, ziraat
bankas399, tapu kalemi, duyun-u umumiye idaresi, orman idaresi, ticaret ve ziraat ve
392
393
394
395
396
397
398
399
BOA, . DH. 814/66748, H. 18 evval 1297/M. 23 Eyll 1880.

BOA, DH. MU.38-2/30, H. 28 Cemazeyilahir 1328/M. 7 Temmuz 1910. ; D. S. , R. 1327, s. 519.
BOA, D. 1998/5, H. 17 Muharrem 1289/M. 20 Nisan 1872.
D. S. , H. 1289, s. 245.
Reis ve tabip dnda ikisi Hristiyan olmak zere be yeden olumaktayd. . V. S. , H. 1310, s.
115. ;. V. S. , H. 1312, s. 120. ;. V. S. , H. 1315, s. 146. ;. V. S. , H. 1316, s. 100.
H. 1299 tarihli kodra vilayet salnamesi kodra ve Dra olmak zere iki blmden olumaktadr.
kinci blm olan Dra sanca ile ilgili bilgiler verilmeye balandnda sayfa numaras yeniden 1
ile devam etmektedir. . V. S. , H. 1299, s. 4.
. V. S. , H. 1310, ss. 114-116.
. V. S. , H. 1312, s. 121.
55
sanayi odas, evkaf komisyonu, nakliye vastalar komisyonu, emval tahsil

komisyonu400 eklenmitir.
Kaza idari snrlar ierisinde 62 mescit, 32 zaviye, 25 mektep, 15 tekke, 6
cami, 2 rum kilisesi, 1 medrese, 1 rdi, 1 rum mektebi, 1 katolik mektebi, 1 katolik
kilisesi401 bulunmaktayd. Kazada bulunan ibadethane ve okullarn dndaki yaplar
ise aadaki gibidir.
Tablo 8: Tiran Kazas Binalar (H. 1316/M. 1898)402.

Bina Ad
Adet
Bina Ad
Adet
Bina Ad
Adet
Hane
6601
Dkkn
638
Han
30
Kiremithane
12
Un
Deirmeni
149
Zeytin
Deirmeni
407
Frn
25
Saat
Hamam
Gazhane
Kla
Kulbe
285
Kahvehane
17
Meyhane
20
Eczahane
Hkmet
Zeytin
Makinesi
Debboy
Talimhane
Telgrafhane404
Kona
403
Cephane
Tabloda verilen yaplara ek olarak kaza snrlar ierisinde 20419 tarla, 629
ba, 3230 ayr, 3615 koru, 1388 zeytinlik, 1184 otlak, 2918 mera, 1226 orman,
139816 zeytin aac, 2180 kestane aac bulunmaktadr405. Tirann idari yaps
ierisinde ise daha sonradan tekil edilmi iki nahiyesi bulunmaktadr.
1.4.2.2.1 enirek Nahiyesi

1908 ylnda kodra valisi, Tirann dalk kylerinden biri olan enirekin
merkez olaca bir nahiye oluturulmasnn kanunlarn uygulanmas hususunda
400
401
402
403
404
405
. V. S. , H. 1315, ss. 145-150. ;. V. S. , H. 1316, ss. 99-103.

. V. S. , H. 1310, s. 119. ; . V. S. , H. 1312, s. 124. ;. V. S. , H. 1315, s. 153.
. V. S. , H. 1316, ss. 151-152.
7 Mays 1895 tarihinde ad geen hkmet konann tamirinin belediye ve halkn yardmlar
neticesinde hizmete ald vilayet tarafndan sadarete bildirilmitir. Osmanl Ariv Belgelerinde
Arnavutluk, s. 107.
Ahalinin yardmlar ile ina edilmitir. Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, s. 87.
. V. S. , H. 1310, s. 119. ; . V. S. , H. 1312, s. 124. ; . V. S. , H. 1315, s. 153.
56
faydalar getireceini belirtmitir406. Bunun zerine malisya blgesinde enirekin

merkez olaca bir nahiye oluturulmasna dair kararn Dhiliye, Maliye ve Defter-i
Hakani nezaretlerine bildirilmi olduu ve bunun uygulanmas iin kodra valisine
sadaretten bir yaz yolland grlr407. Bu karar neticesinde enirek nahiyesi
kurulmutur.
1.4.2.2.2 Bastar Nahiyesi

1909 ylnda Dhiliye Nezaretinden kodra vilayetine gnderilmi olan karar
dorultusunda kurulmu olan bir nahiyedir. enirek nahiyesinin blnerek, merkezi
Bastar ky olan bir nahiye daha oluturulmas uygun bulunur. Fakat bu ilem iin
gerekli olan parann bulunmamas nedeniyle ilgili tekilatn oluumu sonraki yl
tamamlanmak zere kararlatrlmtr408. Nahiyenin oluturulmas ile ka ky
ihtiva ettiine dair bir kayda rastlanmamtr. 101 kyden oluan Tiran kazasnda
merkeze bal 76 ky varken enirek nahiyesinde 23 ky bulunmaktadr. Bastar
nahiyesi, enirek nahiyesinin blnmesi ile oluturulduundan bu iki nahiyenin
toplam ky saysnn 23 olmas muhtemeldir409.
1.4.2.3 Kavaye Kazas

kodra vilayetinin gneyinde bulunan Kavaye kazas batsnda Adriyatik
Denizi, kuzeyinde Dra, kuzey dousunda Tiran, dousunda lbasan, gneyinde
Avlonya kazalar ile evrilidir. 1561 ylnda Ali Haydar adl bir kimse tarafndan
kurulduu ifade edilmektedir. Daha nceleri ky halinde olan Kavaye, 1866 ylnda
kaza yaplmtr410.1880 ylnda Dran sancak tekil edilmesi srasnda ura-y
Devlet kararyla, kaza olarak Dra sanca dhilinde yer almtr411.
2. snf bir kaza olan Kavaye dhilinde kaymakam, kaza idare meclisi, mal
mdr, tahrirat ktibi, tapu ktibi, sandk emini, aar ve anam memuru, bidayet
406
407
408
409
410
411
BOA, DH. TMK. S. 70/6, H. 28 Muharrem 1326/M. 2 Mart 1908.

BOA, BEO. 3318/248829, H.12 Rabuilahir 1326/M. 14 Mays 1908.
BOA, DH. MKT. 2863/54, H. 14 Cemazeyilahir 1327/M. 3 Temmuz 1909.
D. S. , R.1327, s. 520.
. V. S. , H. 1310, s. 124. ; . V. S. , H. 1312, s. 129. ; . V. S. , H. 1316, s. 152.
BOA, . MMS. 67/3138, H. 29 Receb 1297/M.7 Temmuz 1880.
57
mahkemesi ve belediye meclisi412 ile yrtlmekte olan idari iler ilerleyen tarihlerde
daha sistemli bir hal almtr. Nfus idaresi, zabta idaresi, memleha idaresi, duyun-u
umumiye idaresi, reji idaresi, iftlikler nezareti, tapu kalemi 413, maarif komisyonu,
ziraat bankas, askeri nakliye vastas komisyonu, ticaret ve ziraat ve sanayi odas,
evkaf komisyonu414 kazaya eklenen idari birimler olarak karmza kmaktadr.
Toplam 57 kyden oluan kazada 42 tekke, 37 mescit, 10 iptidai mektebi, 4
kilise 1 medrese, 1 rdiye mektebi, 1 Rum mektebi, bulunmaktayd415. Bunlara ek
olarak kaza ierisinde bulunan yaplar aada gsterilmitir.
Tablo 9: Kavaye Kazas Binalar (H. 1316/M. 1898)416.

Bina Ad Adet
Bina Ad
Adet
Bina Ad
Adet
Hane
3245
Dkkn
415
Maaza
22
Han
12
Deirmen
110
Frn
12
Meyhane
Eczane
Kiremithane
10
Memleket
Bahesi
Karakolhane
mlek
Fabrikas
1.4.2.4 iyak kazas

iyak kazas, kuzeyinde Akahisar, dousunda Tiran, gneyinde Dra
kazalar ve batsnda Adriyatik deniziyle komudur417. Toplamda 2500 haneden
ibaret olan iyak, im ve Prez nahiyeleri birer zabta avuu vastasyla idare
edilmekteydiler. Bu nedenle blgenin gvenlii laykyla saylanamad gibi bu
nahiyelerde bulunan ormanlar da korunamamaktayd. Yine bu nahiyelerin kysnda
bulunduklar sahilin emniyeti de salanamadndan ihracat ve ithalata ilikin
hazinenin kayplar olmaktayd. te bu nedenlerden tr ad geen nahiyenin,
merkezi iyak olmak zere birletirilerek kaza tekil edilmesi ve bunun iin gerekli
412
413
414
415
416
417
Reis, tabip, ktip ile ikisi Hristiyan olmak zere drt yeden oluan belediye meclisi iin bkz. . V.
S. , H. 1310, s. 123. ;. V. S. , H. 1312, s. 128. ;. V. S. , H. 1315, s. 156.
. V. S. , H. 1299, s. 5. ;. V. S. , H. 1310, ss. 122-124. ; . V. S. , H. 1312, s. 127.
. V. S. , H. 1316, ss. 155-158.
. V. S. , H. 1310, s. 125. ;. V. S. , H. 1312, s. 130. ; . V. S. , H. 1315, s. 159.
. V. S. , H. 1316, s. 152.
. V. S. , H. 1310, s. 128. ;. V. S. , H. 1312, s. 133. ;. V. S. , H. 1315, s. 162. ;. V. S. , H. 1316, s.
152.
58
parann bulunmasnn beklenmesi sakncal olacandan bir an evvel sz konusu idari

deiiklie gidilmesi lazm geldii ura-y Devlet tarafndan belirtilmitir418.
Kazann gneyinde Arzin ve kuzey dousunda im nehirleri bulunur. Bu iki
nehir arasnda tepeler, bataklklar ve tuzlalar vardr. Arazisi verimli olan kazadan,
halknn alkan olmay sebebiyle yeterince istifade edilemez. Kazaya bal Prez
ve im nahiyeleri ile birlikte 56 ky vardr419.
3.snf bir kaza olan iyak, kaymakam, kaza idare meclisi420, naip, mal
mdr, tapu ktibi, sandk emini, r ve anam memuru ile idare edilmekteydi 421.
Ardndan nfus idaresi, zabta idaresi, belediye idaresi422, reji idaresi, rsumat
memuriyeti, bidayet mahkemesi, maarif komisyonu, askeri nakliye vastalar
komisyonu, ticaret ziraat ve sanayi odas gibi idari birimlerin kurulmu olduunu
grrz423.
dari birimlerinin yannda kaza dhilinde 2767 hane, 23 mescit, 10 kilise, 9
slam mektebi, 7 tekke bulunmakta olup idari ilerin grld binalarla ilgili bilgi
verilmemitir424. Kazada bir hapishane bulunduunu, ihtiyac karlamadn ve
tamir yaplarak geniletilmeye muhta olduunu bu yazmalar neticesinde
renmekteyiz425.
1.4.2.4.1 im ve Prez Nahiyeleri

Daha nceden iyak ile birlikte birer nahiye halinde olan im ve Prez 1879
ylndan
itibaren
iyak
kazas
dhilinde
nahiye
olarak
varlklarn
srdrmlerdir.1893 ylnda merkez kazada 44, kazaya bal nahiyelerden Prezde 5

imde 7 ky bulunmaktayd426.
418
419
420
421
422
423
424
425
426
BOA, .MMS. 67/3138, H. 19 Zikade 1296/M. 4 Kasm 1879.

emseddin Sami, iyak, Kamusul-Alam, C. IV. , stanbul; Miharan Matbaas, 1894, s. 2892.
Kaymakam, naip, mal mdr, tahrirat ktibi ile 4 yeden olumaktadr. . V. S. , H. 1310, s. 126.
;. V. S. , H. 1316, s. 108.
. V. S. , H. 1299, s. 6.
Reis, tabip, ktip ve 3 yeden olumaktadr. . V. S. , H. 1312, s. 132. ;. V. S. , H. 1315, s. 161. ;.
V. S. , H. 1316, s. 109.
. V. S. , H. 1310, ss. 126-127. ;. V. S. , H. 1312, s. 131. ;. V. S. , H. 1315, s. 161.
. V. S. , H. 1316, ss. 152-153.
BOA, DH. TMIK. S. 56/54, H. 20 Zilhicce 1322/M. 25 ubat 1905. ;BOA, TFR. I. . 2/164, H. 6
Rabiulevvel 1321/M. 2 Haziran 1903.
D. S. , H. 1311, ss. 834-839.
59
1.5 Malisr-Dal daresi

kodra vilayetinin genelinde uygulanmayan askeri ve ekonomik zellikler
ieren bir idare biimi olarak cibal usul karmza kar. Cibal sisteminin kabile
yapsnn youn olarak grld dalk alanlarda yani vilayetin kuzeyinde geerli
olduu aktr. Daha ok iftilikle megul olan Dra sancana tabi kazalarda cibal
sistemi uygulanmazd. Vilayetin sadece merkez mahalleleri, Malisya Blgesi,
Mirdita ve Puka kazalar, Le malisyas ve Zadrime nahiyeleri, Tuz kazasnn Hot ve
ruda kabilelerinde uygulanmakta olduu bir sistemdi427.
kodra vilayetinde dal idaresine tabi bayraklarn normalde kura428 ve
askerlikle ilgili bir ykmllkleri429 olmad gibi emlak vergisinden430 de
muaftlar431. Sahip olduklar muafiyetler karlnda, sefer zaman eli silah tutan her
erkek Osmanl ordusuna katlrd432. Bayraklarn sorumluluklar sefer esnasnda
yaplan ar ile balamakta ve sefer sonunda bitmekteydi 433. Bu yzden kabilelerin
zorunlu ve paral askerler olduklar dncesi doru deildir zira ykmllkleri
sadece sefer sreci ile snrlyd. Bu durumun istisnas olarak Akahisar kazas
gsterilebilir. Akahisar ahalisi bir takm vergilerden muaf olmakla birlikte
Osmanlnn genel yarg sistemine tabidir. Bunun yannda Akahisar, kodra sanca
ierisinde nfus saymnn yaplm olduu tek kaza olarak da karmza kmaktadr.
Sahip olduklar vergi muafiyetlerinin temeli ise daha fethin ilk yllarna
dayanmaktadr434.
427
428
429
430
431
432
433
434
Dra sanca dhilinde bulunan kaza, nahiye ve kylerde bu usul uygulanmamaktadr

H. 1262/M. 1846 ylnda askerlik kanununda yaplan deiiklik ile birlikte ordunun er ihtiyac
askerlik yana gelmi (20-25) Mslmanlar arasnda yaplacak olan kura ile tespit edilecekti.
smine kura denk gelen kimseler askere alnacakt. Baz durumlarda ise bu kiiler yerlerine
gnderdikleri vekil ve dedikleri bir bedel vastasyla bu ykmll yerine getirmekteydiler.
1871 ylnda yaplan deiiklik ile ismine kura isabet eden ya bizzat askeri ykmlln yerine
getirecek ya da bedel-i nakdi denilen bir miktar para deyerek ykmllklerini yerine getirmi
saylacaklard. Bylece bedeni bir mkellefiyet olan askerlik Mslman tebaa iin belli artlar
altnda nakdi bir ykmllk haline gelmiti. Abdllatif ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi
Sistemi (1839-1876), (Yaymlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara, 1997.), ss. 106-107.
. V. S. , H. 1310, s. 60.
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ss. 426-427.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 209-210. ; 1550 ylnda yaanan bir harp esnasnda Trk ordusuna
yardm eden bu kabileler o zamana kadar mahrum kalm olduklar muhtariyeti ve vergi
muafiyetini elde etmilerdir. Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 585.
Tccarzade brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, ss. 58-59.
Askeri ykmlle sahip olup, cibl usulne tabi olmayan Dra sancanda ise durum farklyd.
Onlar askerlik ykmllne tabi olarak askerlik yapmakta ve vergi sorumluluklarn yerine
getirmekteydiler.
Kendilerinden r alnmad halde hara alnmaktayd. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defteri..., ss. 103-104.
60
Kabilelere verilen ayrcalklarn sebebi olarak Osmanl Devletinin otoritesinin

ve kuvvetinin bu blgelerde hibir zaman tesis edilememi olduunu ileri sren
grler bulunmaktadr435. Hatta buna rnek olarak ou zaman yasak olduu halde
ehirde silahlar ile dolamakta olan Hristiyan dal Arnavutlar gstermektedirler436.
Dalarda yaamakta olan bu kabileleri kendi siyasi otoritesi halkasna alamayan
Osmanl Devletinin zorunlu olarak bu blge halkna birtakm ayrcalklar vererek
isyan etmelerinin nne gemeye ald ifade edilir 437. Ancak burada gzden
karlan bir husus bulunmaktadr. Dal kabilelerin yaamakta olduklar corafya
dikkate alndnda buralardan alnabilecek vergi miktarnn snrl olaca grlr.
Geimlerini ellerindeki hayvanlarla salayan ve ok az ekilebilir araziye sahip olan
bu sava kabilelerin, devlete olan ballklarn da muhafaza etmelerini mmkn
klacak bir yol olarak, kendilerine vergi ve zorunlu askerlik muafiyeti getirilmitir.
Zaten fakir olan blge halkndan bunun karlnda sava tabiatlarndan
faydalanmak zere sadece sefer zaman Osmanl ordusunda Mslman-Hristiyan
ayrm yaplmakszn hizmet etmeleri istenmitir. Osmanl Devleti pratik bir
yaklamla maddi imknszlklar ierisindeki blge halkndan vergi almann
yersizliini grerek onlarn Osmanl ordusu ierisinde hizmet etmelerini salayacak
bir sistem oluturmutur438. stelik bu sistem neticesinde Osmanl ordusunda
askerlik yapmaktan onur duyan kabileler ehir ve kasabalarda yaayan Hristiyanlara,
bu sistem dnda olmalar sebebiyle, nyargl davranarak kk grmler ve
neticede dindalar ile deil muharebelerde birlikte savatklar Mslman
Arnavutlarla yakn ilikiler kurmulardr.
Arnavutada ml da, mlisr dal anlamna gelmektedir. Mlisya ise
dalk demektir. kodrann kuzey ksmnda bulunan Malisya blgesi 10 ciblden ve
toplam 27 bayraktan olumaktadr439. ehir haricinde yaamakta olan bu ciballer ayn
zamanda yaam olduklar dalarn isimleri ile anlan kabilelerdir. Kabilelere
Arnavuta fis-far denilmekte olup bir kabileye mensup kii baka yerde otursa da
435
436
437
438
439
Peacock, Albania The Foundling State, ss. 35, 50.

Knight, A Narrative of Recent Travel, s. 136.
William M. Sloane, Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, Sibel zbudun(ev.), stanbul; Nesnel
Yaynevi, Eyll 1987, ss. 68-69.
Osmanl Devleti savalarda ve Arnavutluk ile Rumeli arasndaki geitleri korumada yapacaklar
askeri yardmlar karlnda kabileleri cizyeden muaf tutmutur. Sinno, Osmanlnn Sancl
Yllarnda, s.157.
. V. S. , H. 1310, ss. 66-67
61
kabilesine bal kalmaya devam ederdi. Kabileler440, bayraktarlar tarafndan idare

edilen eitli bayraklara ayrlabilirdi441. Kabile ierisindeki bayraklar, kabilenin
bymesi ile oluabilecei gibi, aslnda farkl bir yer ve kkenden gelenlerle de
oluabilirdi442. Her cibl yani kabile, hkmet tarafndan belirlenerek gnderilmi ve
nahiye mdrne denk443 bir vazife yrtmekte olan blkba tarafndan idare
edilirdi444.
Blkbalar kodra ehrinde ikamet etmekte olan Mslman kiiler
ierisinden seilmekteydiler. Cibllerin inzibat ve dier ilerinden bayraktarlar,
kocabalar445 ve ubarlar sorumluydular. Bayraktarlk babadan oula gemekte
olup her bayran ileri gelenleri arasndan seilmekteydiler446. ubarlar, byk aile
reisleri ierisinden seilmi zabta memuru hkmndedirler.
Grevli olarak tayin edildikleri kabileye haber verilmesi zerine o kabile
bayraktarlar ile ihtiyarlar ehre inerek blkbay alp grev mahalline
gtrrlerdi. Bylece grevli olduu mahallin halk ile tantrlrd. Blkbalar,
kodra kasabasnda ikamet etmekte olup gerekli olduu zaman grevli olduklar
malisya mahalline giderlerdi. Blgelerine vardklarnda ubarlar, bayraktarlar ve
kocabalar ile birleerek grevlerini ifa ederlerdi447.
440
441
442
443
444
445
446
447
Arnavutlarn kabilelere ve sonra bayraklara ayrlmalar sko toplumunda grlmekte olan yapya
benzemektedir (Sloane, Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, s. 68.). Hatta bu blnm yapya
ramen bir arada kalarak Arnavut milleti etrafnda birlik oluturmalar, skolarn ngilizlerden
ettii nefret sayesinde olduu gibi, Arnavutlarn da Slavlara olan nefretleri sayesinde olmutu.
Fraser, Pictures From The Balkans, s. 256.
Blkbalarn, nahiye mdrnn kontrolnde olduklar ynndeki gr (zcan, II. Abdlhamid
Dnemi Osmanl-Karada, s. 347.) blgede var olan ayrcalklar ve askerlik hizmetlerinin
grlme usulleri ile birlikte deerlendirildiinde gereki grlmemektedir. Nitekim Osmanl
Devleti bu blgelerdeki otorite zaafn gidermek, vergi, askerlik, hukuk gibi alanlarda genel
kurallara uyulmas iin nahiye rgtlenmesinin gerekli olduunu dnm (BOA, DH. D. 93/6,
H. evval 1328/M. 12 Ekim 1910.) ve bu dorultuda 1912 ylnda vilayet dhilindeki nahiye
saylarnda art grlmt. DS. , R. 1328, s. 541.
Osmanl Devletinde Hristiyan ileri gelenlere Kocaba denilmekteydi. Bu kiiler merkezi
otoritenin gerilemesi ve vergi sistemindeki deiiklik neticesinde tarada cizyeyi toplamak zere
gtr usule geilmi olmas ile ortaya kmlard. zellikle Balkanlarda XVIII. yzylda da
Hristiyanlardan vergi toplamak zere byle bir st snf olumutur (zcan Mert, II. Mahmut
Dneminde Taradaki Merkeziyetilik Politikas, Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye
Yaynlar, 2002, s. 725.). 1840 ylnda muhtar ve kocabalara yllk 500-1000 ake maa
denmesi kabul edilmiti. Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, C. XII. , s. 791.
ocuun yann kk olmas onun bayraktar olmasna engel deildi. Ancak yeterince erikin
olana kadar bir bakas grevi yerine getirebilirdi. Tozer, Researches in the Highlands, s. 307.
62
Blkbalar, Kocabalar, Bayraktarlar, ubarlar ve htiyarlar mensup

olduklar kabile ve bayraklara ait sorunlar zmek zere bir komisyon gibi
almaktaydlar. Sahip olduklar vazifeler genel olarak hukuki, idari ve askeri
konular iermekteydi448.
Cibal sistemi aslnda askeri bir ierie sahiptir. Bu sisteme gre sefer ilan,
bir tepeden yaplan top at ile gerekletirilirdi. Bunu duyan bayraktarlar,
kendilerine hkmet tarafndan verilen bayraklar bulunduklar mahallin camisi
nnde aarlard. Dal idaresine tabi olan ve eli silah tutan her erkek 24 saat
ierisinde istisnasz bir ekilde toplanm olurdu. Her bayrak ierisinde, en kdemli
olan kiinin kumanda ettii 12 kiiden oluan takmlar bulunmaktayd 449. te bu
takmlar hkmetin daveti ile silah altnda toplanrd. Sefere katlamayanlar ise
bedel-i ahsi verir ise de genelde askeri cephaneyi nakletmek zere ekonomik
durumlarna gre 1-3 adet yk hayvan tedarik ederlerdi450. Sava srerken geerli
bir mazereti olmadan sava alanndan ayrlan olur ise 3000 kuru nakdi cezaya
arptrlrd. Ceza tahsil edilene kadar cezaya arptrlan kiinin hanesinde bulunanlar
askere alnrlard. Buna muhalefet eden olur ise, bulunduu cibalden kovulurdu451.
kodra halk, kendilerini Osmanl Devletinin askeri bir snf olarak
ayrcalkl grmekte ve bundan gurur duymaktaydlar. Her birinde en az ikier deste
fiek bulunarak orduya katlm olan bayrak ahalisi ellerinde bulunan fiekleri
bitirmeden devletten fiek istemenin utanlacak bir ey olduunu dnrlerdi.
Devletten, yaptklar askerliin karl olarak ise gnlk birer kyye msr ekmei
ve 40ar para deerinde katk alrlard. ou Katolik olan dal kabilelerin balarnda
448
449
450
451
Komisyonun hukuk ile ilgili olan vazifelerine ikinci blmde kodra vilayetinde Hukuk bal
altnda deinilmitir. Burada idari ve askeri vazifeleri deerlendirilecektir.
. V. S. , H. 1310, ss. 59-60. ; . V. S. , H. 1315, s. 88.
Krm sava sonras yaplacak olan bar antlamasna esas olacak Viyana Protokolne gre
Padiah Osmanl tebaas olan Hristiyanlarn Mslmanlarla hukuki eitlii hakknda vermi
olduu garantiyi kuvvetlendirecekti. Viyana Protokol gereince 18 ubat 1856 ylnda Islahat
Ferman ilan edilir. Eitlik tartlrken gayrimslimlerin askerlii konusu gndeme gelir. Fakat
getirilen bu eitlikten ne Mslimler nede gayrimslimler memnun olmaynca gayrimslimler bir
bedel demek artyla askerlii yerine getirmi saylacaklard. nce iane-i askeriye sonralar
bedel-i askeriye denilen ve cizyenin yerini alan bu ykmllk alnacak olan asker saysna gre
belirlenen bir miktar iermekteydi. Bu bedel Hristiyanlarn demekte olduklar dier vergilere
ilave edilerek tahsil edilmeye baland. (ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi , ss. 107109. ) bedel-i askeriye vergisinin getirilmesinde bir dier etken ise gayrimslimlerin askere
alnmas ile oluacak skntlarn giderilmesiydi. Gayrimslimlerin askere alnmas halinde her
cemaatin kendisine ait din adamlar ordu ierisinde bulunacakt. Bu cemaatlerin her birinin hafta
tatili farkl gnlerde olacak ve bu da askeri disiplin ve dzeni bozacakt. Bu sebepten daha
nceden cizye mkellefi olanlar bedel-i askeriye ad altnda bir vergi vererek askerlik hizmetini
yerine getirmi saylacaklard. Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, C. XII. , s. 795.
. V. S. , H. 1310, ss. 60-61. ; . V. S. , H. 1312, ss. 65-66, 77.
63
bulunan blkbalar ile ehir merkezindeki ve civardaki bayraklarn ahalisi

Mslman olmasna ramen dil ve rk birlikleri sayesinde sava esnasnda bir vcut
halinde hareket ederlerdi452.
Sefere katlmak zere toplanan bayraklarn Osmanl ordusuna katlmalar
belirli bir dzen dhilinde yaplmaktayd. Bayraklar kadim gelenekleri dhilinde
orduya katldklar gibi yiyecek ve cephane almnda da bu sraya uymaktaydlar.
Yine bu sra dorultusunda sava alann terk etmekteydiler453. Slav memleketine
yani kuzeye yaplacak olan bir seferde Hot kabilesi harp alanna birinci olarak gelmi
en sonda kmtr. Hatta Hot kabilesi yiyecek ve cephanesini almadan kodra
kasabas bayraklar dahi yiyecek ve cephanelerini alamazlard. Gneye yaplan
seferlerde ise birinci bayrak Mirditann Kaptan bayra olan Oro olurdu454.
kodra dal kabilelerinin en gls olan Hot kabilesinin455 sahip olduu bu
ayrcalk ise ayn zamanda bayraktarlk kurumunun olumas ile ilgilidir. Hot
kabilesi, kodra Paas olan Buatl Mehmet Paann lgn zerine yapm olduu
seferde, dal kabilelerden yardm istemesi zerine sava alanna ilk katlan dal
kabile olmutur. Dallarn bu yardm ile muzaffer olan Mehmet Paa, Hot kabilesi
lideri Ulk (kurt) Beye Sen bir kahramansn. Bizim gibi Mslman olmalsn. Dile
benden ne dilersen demi. Kabile reisi Ulk ise sadece vergi vermeden kodra
pazarna gelmeyi talep etmi, ardndan kendisi de Mslman olmutur. te bu
ekilde ilk bayraktarlk uygulamas balamtr. Hot kabilesi bu tarihten itibaren
kuzeye gerekletirilen seferlerde hep ilk srada yer alarak dier kabilelere liderlik
yapmtr456.
1.5.1 Malisr-Dal daresine Tabi Yerler

Roma mparatorluu devrinde, kabile reislerinden Ledokjan tarafndan
ekillendirilmi olan Dukain kanunlar kodra vilayeti dhilindeki cibllerde
geerlidir. Kabileler sahip olduklar mahalli hukuk kurallar erevesinde idare
452
453
454
455
456

. V. S. , H. 1312, ss. 65-66.
Peacock, Albania The Foundling State, s. 135.
Mslman olan Ulk ve ardndan 1900l yllara kadar geen 7 nesle ramen Hot kabilesi iindeki
slam hane says tr ama bayraktarlar hala bu haneden olmaktadr. Durham, High Albania, ss.
67-68.
64
edilirlerdi457. kodra merkez kazasna bal olan malisya cibali dhilindeki kabileler,
ehirden kendilerine gnderilen blkba ve o kabile ileri gelenlerinden oluan
komisyon tarafndan idare edilmekteydiler. Bu komisyonun kademe olarak zerinde
hem
bidayet
hem
de
istinaf
mahkemesi
gibi
alan
cibal
komisyonu
bulunmaktayd458. Ciballer arasndaki hukuki anlamazlklara, vilayet merkezinde

bulunan cibal komisyonu bakmaktayd. Komisyonda hkmetten maa alan kabile
reisleri yer almaktayd. Bu komisyon reis, muavini, ktip ve civarda bulunan Hot,
ruda, Klemend, Kastriat, Ekaril, Re ve Lohe, Koplik, Glkenar, Riyol, Postriba,
ale ve o, Temol, arije, Elak kabilelerinin blkbalarndan olumaktayd459.
Cibl komisyonunda komisyonun bakanln hkmet tarafndan atanm
olan muvazzaf bir memur yapard460. Baz kaynaklarda komisyona bakanlk eden
kiinin Mslman blkbalar ierisinden seilerek atand ve bu kiiye sergerde
denildii nakledilmitir.461 Ancak Osmanl kaynaklarnda komisyona bakanlk eden
kiinin hkmet tarafndan tayin edilmi Mslman bir blkba olmakla birlikte
kendisinden reis olarak bahsedilmemitir.
Yukarda ifade ettiimiz zere malisya blgesinde bulunan her kabile-cibale
ehirde bulunan Mslman akrabalar ierisinden bir blkba tayin edilmekteydi.
Blkbann tayin edilmi olduu kabilenin mensubu olmas, kabile halknn
blkbann otoritesini kabul etmesinde etkili olmutur. Hkmet tarafndan atanm
olan bu blkbalar kodra ehrindeki cibal komisyonunun da doal yesi idiler.
kodra vilayeti merkez kazas dhilinde idare edilmekte olan 10 dal kabile
bulunmaktadr. Tablo 10da teferruatl olarak grlecei zere toplam 27 bayraa
ayrlmaktaydlar.
457
458
459
460
461
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s. 427.

Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, s. 203.
Blkbalara devlet tarafndan aylk maa verilmekteydi. 1860l yllarda blkbalara resilik
yapan Hot cibali blkbas 350 kuru maa alrken dierleri aylk 300 kuru almaktaydlar.
. V. S. , H. 1299, ss. 47-48. ; . V. S. , H. 1312, ss. 23-24, 71-72. ; . V. S. , H. 1315, ss. 54-55.
65
Tablo 10:Malisya Ciballeri-Kabileleri ve Bayrak Saylar (H. 1310/M. 1892)462.

Cibal Ad
Bayrak Says
Hane
Nfus Mslman
Hristiyan
Hot463
ruda
464
Klemend
465
466
Kastriat
Ekaril
467
Re ve Lohe
468
462
463
464
465
466
467
468
500
4500
50
4450
400
3400
1700
1700
740
6025
175
5850
450
3700
570
3130
550
5250
750
4500
310
2850
2130
820
. V. S. , H. 1312, ss. 74-75. ; . V. S. , H. 1315, ss. 69-70. . V. S. , H. 1316, s. 143.

Rapsha(Rapa) ve Trabofna(Traboin) bayraklardr (Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912),
s. 73. ;Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 202.). XX. yzyl balarnda bu kabileye yaplan ziyarette
500 hane ve bir bayraktan olumakta olduu belirtilmitir. Asl kkleri Gheg Lazardr. Trk fethi
sonras Bosnadan kaarak blgeye 13 nesil nce yerlemitir. Yazara gre bu tarih 1528dir.
Lazarn kardeinden biri Krasnich kabilesi olup Arnavutluka yerlemi Mslmandr. Dier
iki karde Vasojevich ve Piperkech Ordokos olup Karadaa yerleerek Srplamlardr.
Lazakechi yani Hot kabilesi ise Arnavutluka yerlemi ve byk oranda Katoliktirler. Hot
kabilesi Arnavutluka geldiinde de burada kendilerinden nce yerlemi olan bir toplulukla
karlamlardr. Yerli manasna gelen Anas dedikleri bu topluluun Tatar olduklarna
inanyorlard. nsanlar alt at zerinden zplayacak kadar atletik ve gl olup at eti yermi. Kabile
ierisinde kendi kkenleri ile ilgili anlattklar hikyelerde bunu nakleden kabile yeleri
Anaslardan geldikleri halde kendi kabileleri iinde yaamakta olan 20 hanenin hala bulunduunu
ve var olan bu uzak iliki sebebi ile onlarla evlendiklerini nakletmilerdir. Durham, High Albania,
ss. 67-69.
Dinoshhi ve Mileshi bayraklarndan olumaktadr (Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912),
ss.72-73.). ruda kabilesi XVI.-XVII. yzyllarda Bosnadan Arnavutlua g etmilerdir.
slamiyeti kabul etmi olanlarn slamiyete gemeleri yedi nesil ncesine dayanmaktayd.
XVIII. asrn ortalarnda 15i Mslman toplam 500 hanede 4500 nfusa sahipti (Hecquard,
Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 192.). Kendilerine yetecek arazileri olmadndan
Adriyatik sahilinde bulunan tarlalarda kulbeler ina edip ziraat mevsimi buralara inerek
geinirlerdi (. V. S. , H. 1310, s. 69.). Aslnda arazileri gayet gzel ve kanallarla sulanabilir
haldeydi. Fakat kendilerine yetecek miktarda msr retilemediinden Le kysndaki ovalara
inmekteydiler. Mart aynda kylerine geri dnmekteydiler. Ancak bu toplu bir g olmayp kadn
ve ocuklarn kylerinde kald, sadece erkeklerin yiyecek temini iin indii bir g ekliydi.
Clementi- Klemend soyundan gelmekte olan bayraklar ise Vukli, Boa, Nikshi ve Seltze olmak
zere drt taneydi. Bunlardan Seltze bayra iki guruba ayrlarak Djenovic Seltze ve
Karadadan gelmi ve baka kandan olan Rabijeni Seltzeden olumaktayd. Seltze 300, Vukli
94, Boga 75, Nikshi 94 haneden olumaktayd. Bayraklardan sadece Seltzede okul
bulunmaktayd. Durham, High Albania, ss. 83-86, 90, 98, 102.
smin Latince Castrum kelimesinden gelmi olmas muhtemeldir. skender Bey ldnde onun
yasn tutup yol kenarnda zerlerinde siyah bir aba ile alamakta olanlara Trkler neden
aladklarn sorar. Onlar da kllarn kaybettiklerini sylerler. Buna cevap veren Trk ise artk
yeni klclarnn kendisi olacan belirtir ve onlara Trk kanununu okuyarak Trk cbbesini
giymeye davet eder. Ancak kendilerinin Hristiyan olup hep byle kalacaklarn, Trk kyafeti
giymeyeceklerini ifade ederek teklifi reddederler. Bunun zerine Trk onlara jelek- yelek
giymeyi nerir ve Trk idaresine bylece girmeyi kabul ederler. 1900l yllarn banda bu kabile
hala 1 bayrak ve 500 haneden olumaktayd. Kadnlar kk ocuklar ile birlikte kodra
pazarna inerek sattklar ynden kazandklar paralarla yiyecek alarak geri dnerlerdi (Durham,
High Albania, ss. 42-43, 63.). Ahalisi hayvanlar ile birlikte k mevsimini sahilde, yaz mevsimini
ciballerinde geirirlerdi. . V. S. , H. 1310, s. 69.
Ahalisi kn hayvanlar ile sahilde, yazn ciballerinde geirirdi (. V. S. , H. 1310, s. ay.).
Dadakileri vergiden muaf olup ovadaki arazileri iin vergi verirlerdi. Cevdet Paa, Tezakir 1320, ss. 209-210.
Ahalisi k mevsimini hayvanlar ile sahilde yazlar ciballerinde geirirler ( . V. S. , H. 1310, s.
ay.). Rei ve Lohja bayraklarndan oluur (Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 78.).
66
Rance469
470
Postriba
Temal ve Elak471
o ve ale
472
470
3722
2782
680/260
400
3030
2590
450
440
3680
3680
1020
6000
6000
Yukarda bahsedilen cibllerde 32 kilise, 23 cami, 11 slam mektebi

bulunmaktadr473. Sz edilen bu yaplarn inasna Cevdet Paann nerileri zerine
balanmtr474.
kodra ehrinde bulunan cibal komisyonuna ye veren ve hukuki ilemlerini
bu komisyonun deerlendirmesi ile yrten 10 kabilenin dnda kodra sanca
ierisinde bulunarak cibal usulne tabi olduu halde cibal komisyonuna temsilci
vermeyen kabileler de bulunmaktadr. Burada cibal usul ile ilgili farkl bir durum
ortaya kmaktadr. Malisya blgesindeki on kabile hem idari ve askeri hem de
hukuki bir sistem vastasyla idare edilir. Bunun yannda cibal usulnn sadece idari
ve askeri olarak uygulanmakta olduu birtakm bayrak, kabile ve kazalar
bulunmaktadr. Genelleyerek ifade etmek gerekirse cibal usulnde ikinci gruba dhil
olanlara kodra ehrinde oturan ve Mslman olan kabilelere blkba gnderilmez
469
470
471
472
473
474
Lohja- Lohe bayra 80 Mslman, 40 Hristiyan haneden olumaktayd. Rechi-Re bayrann

kkeni ise Lohe ile ayn olmayp karktr. Orjinalleri ale kabilesi olup aslnda Katoliktiler.
Merkezleri ve bayraktar olan yerin ad Grizha olup tamam slamdr. Durham, High Albania, ss.
103-104.
680i Katolik, 260 Ortodokstur. . V. S. , H. 1310, s. 70.
Cukalit (Zuccali) da eteklerinde yaamaktadrlar. Shllokut, Temalit, Toplana bayraklarndan
oluur. kodraya yaklak olarak 6 mil uzaklkta olan bu bayran merkezi Drishtidir. Burada
eski bir kilise kalnts zerine ina edilmi bir cami vardr. Burasnn, Maranay dana bakan
tarafnda bir trbe bulunmaktadr. Trbeyi her yl hac iin ziyaret edenler bulunur. Hecquard,
Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, ss. 143-144, 148.
Shlaku ve Temali bayraklarndan oluur. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 79.
Shala denilen ale kabilesi Mirdita kabilesi ile akrabadr. Kabile nfusunun yeterince artmas
neticesinde Petsaj, Lothaj ve Lekaj olmak zere bayraa ayrlmtr. Okolo isminde bir ovas
olup 80 kadar hane burada yaamaktadr ve yetitirilmekte olan msrn baka yerlere satlmas
yasaklanmtr. Meydana gelecek bir kan davas sebebi ile rudadan msr alamayacaklar
ihtimali dorultusunda bu yasak konulmutur ( Durham, High Albania, ss. 120-123.). kodra
sancanda bulunan bu kabile tamamen Hristiyan kalmtr. Kadim zamanlarn vahi adetlerini en
saf hali ile muhafaza eden bir kabiledir (Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 576.). Daha nceden
Prizren paal dhilindeydiler. XVIII. asrn ortalarnda toplam 6417 nfusu vard. Hecquard,
Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 147.
. V. S. ,H. 1310, s. 68. ; . V. S. , H. 1312, s. 73.
Mekteplerin kurulmas ile blgede ocuklarn okur yazar olmasnn ardndan camilerin almas ile
snnet olan kii says 5170e ulamtr. 100 yan am 30 kii de snnet olmak istekleri halde
bundan vazgeirilmilerdi. Mektep ve camilerin kurulmasndan H. 1285 ylna kadar geen sre
zarfnda mektebe devam eden 1195 renci vardr. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 185, 213-214.
67
ama kendi mahalli hukuklarn tatbik ederlerdi. Bu kabileler cibal komisyonuna tabi
olmak ve kendilerine blkba tayin edilmesi dnda malisya ciballeri ile ayn
ayrcalk ve grevlere sahiptiler.
kodra ehri, Malisya blgesinde olduu gibi bayraklara ayrlmaktadr.
ehirde bulunan toplam 14 mahalleden 12sinde Mslimanlar yaamaktayd. Bu 12
Mslmanmahallesi
kendi
ierisinde 15 bayraa ayrlm
ve iki
semtte
younlamt475. ki semtten birisi olan Terzihanede 8, dier semt olan

Debbahanede 7 bayraktan bulunmaktayd. Tophane, Ruskebir, Prazir, Nevay,
Parvee, Russair, Prabala, Dodas, Debbahane, Ayazma, Baalk, Hac Resl,
Ko, Tepe, Berdie ad geen 15 bayraktr476. Saylan bayraklar sefer esnasnda dal
idaresi dhilinde orduya katlrlard477. Ancak burada saylan bayraklarn yukarda
ifade edilen kabileler gibi cibal komisyonu dhilindeki hukuki yapya dhil
olduklarn sylemek gtr. kodra ehrindeki bayrak yaps askeri bir ierie sahip
olmakla birlikte hukuki olarak Osmanl Devletinin nizami mahkemelerine
tabiydiler.
kodra ehri mahalleleri ve Malisyas ahalisinin yan sra aslnda iftilikle
uramakta olan Zadrime nahiyesine bal 6 bayrak ile Barbalo, Buat, Berdice,
Drinkenar, Dakenar, Karaniye478 nahiyelerinin Mslman halk da sefer zaman
Osmanl kuvvetleri yannda savaa katlrd479.
Zadrime daha evvelden blkba tarafndan deil cabilik unvanna sahip
kii tarafndan idare edilirken sonradan nahiye tekilat kurulduunda buraya bir
mdr tayin edilmi, bayraklar ise bayraktarlar ile idareye devam etmitir. Buyana
Kenar ile Drin Kenar nahiyesi de blkba ile deil tahsildar denilen birer zabit
ile idare olunurdu480. kodra ehri mahallelerinden farkl olarak burada saylmakta
olan nahiyeler blkba tarafndan idare edilirlerdi. Yani buralarda uygulanmakta
475
476
477
478
479
480
. V. S. , H. 1316, s. 141.
. V. S. , H. 1312, s. 65.
kodra kasabasndaki 15 bayran hepsi Mslmandr. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 201. ; . V.
S. , H. 1310, ss. 59-60.
Karaina nahiyesi 1 bayraktan ibaret olarak kodra ehrinin en kalabalk bayradr. Cevdet Paa,
Tezakir 13-20, ss. 201, 203.
. V. S. ,H. 1310, s. 61. ; . V. S. , H. 1315, s. 89. ; Zadrime ahalisi ifti olsada bir miktar asker
kmaktadr. Bu sayy Cevdet Paa 500 olarak vermektedir. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 203.
Buyana Kenar nahiyesine bayrak verilmemitir. Buna teebbs edildiinde var olan bayraklarn
dzenine, orduya katlma, tayin ve cephane alma srasnda uygun bir yer bulunamadndan
vazgeilmitir. Fakat ahalisi dal idaresine tabi olarak dier bayraklara dhil olarak orduya
katlrlard. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 200, 202-203.
68
olan cibal usul hukuki olarak nizami mahkemelere tabi olmak dnda Malisya
ahalisinin idare ekline daha yakndr. Cibal sisteminin uygulanmasnda idari ve
askeri nitelikler bu nahiyelerde korunmutur.
Cibal usulne dhil olan Le malisyas ise Le kazas dhilinde bir nahiye
olup, Bulgeri, Manatija, Velja ve nahiye merkezi olan Kruzez olmak zere toplam 4
bayraktan olumaktayd481. Bu bayraklar cibal usul erevesinde vergi ve zorunlu
askerlik gibi ykmllklerden muaf olarak mahalli kanunlarna gre idare
edilmekteydiler. Ancak kendilerine kodra ehrinde ikamet etmekte olan blkba
gnderilmezdi. Hukuki anlamazlklarn nizami mahkemelerde deil dal kanunlar
dediimiz
Dukain
kanununu
uygulayarak
hallederlerdi.
kodra
Cibal
komisyonunda temsilcileri yoktu. Ancak Le Malisyas nahiye mdrnn bir

anlamda blkba vazifesi yapmakta olduu ileri srlebilir.
Mirdita kazasn oluturan Oro, Dibri, Fani, Kuan, spa bayraklar ile Puka
kazasn oluturan Kaba, Akbale, Kert, Puka, Beria, Karacada bayraklar dal
kanunlar dhilinde idare olunmaktaydlar ve her bayran bir bayraktar vard482.
Ancak buralarda Malisya blgesinden farkl bir durum sz konusudur.
Mirdita kazas daha nceden Kaptan vastasyla ynetilmekteydi. Kaptan
bir anlamda blkbann iini yapmaktayd. Fakat kaptanlar, blkbalar gibi
kodra ehrinde ikamet etmemekteydiler. Kaptan, Doda ailesinden seilmekteydi ve
tpk bayraktarlarda olduu gibi kaptanlk babadan oula gemekteydi. Bu
farkllklar,
Mirdita
kabilesinin
sahip
olduu
kadim
muafiyetlerden
kaynaklanmaktayd483. Hatta seyyahlarn gznde Osmanl hkimiyetinin hibir

zaman tam olarak tesis edilemedii yerler olarak da gsterilmekteydiler484. Mirdita
kabilesinin kaptan vastas ile yrtlen idare biimi burann bir kaza tekil edilmesi
ile son bulmu ve kaymakam eliyle idare olunmaya balanmtr. Bayraklar ise yine
bayraktarlar eliyle idare edilmeye devam etmitir485. Bu haliyle Mirdita kazasnn
idari konumu itibariyle hkmetle olan irtibat dikkat eker. Ancak buradaki durum
Le Malisyasnda yaanmakta olan durumun bir benzeridir. Mirdita kabilesine
blkba gnderilmez ve bylece kabile ehirdeki cibal komisyonunda temsil
481
482
483
484
485

. V. S. , H. 1312, ss. 99-100, 103-104.
Kosova muharebesinde gstermi olduklar yararllk nedeniyle H. 840 ylna ait olan ferman ile
yaadklar blge kendilerine braklmt. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 197-198.
69
edilmezdi. Dukain kanunu ile anlamazlklarn hallederlerdi. Cibal usulnde

blkba vastasyla yerine getirilmekte olan ilerden olan idari ynetim Mirdita
kazasnda Kaptan tarafndan yerine getirilirdi.
Puka kazas tekil edilmeden nce anlm olduu Dukain kazas olarak
blkba tarafndan ynetilmekteydi. Kazann, Prizren Caddesi zerinde bulunmas
sebebi ile burann gvenliinin salanmas iin Dukain kazas ve blkba ile
idaresi kaldrlarak yerine Puka kazas tekil edilmi ve mdr tarafndan
ynetilmeye balanr486. Fakat buraya atanm olan mdr, blkbalarn
uygulamakta olduu kadim gelenekleri sebebi ile Puka kazasnda oturmayarak yerine
brakt bir vekil sayesinde kodra ehrinde ikamet etmeye devam etmitir.
Neticede kazaya atanan bir mdr (sonrasnda kaymakam) olsa da blkba ile idare
edildii dnemlerin izlerini muhafaza etmitir. Kaza ierisindeki bayraklar
bayraktarlar vastasyla ynetilmitir. Puka kazas ve Akbale ile Karacada nahiyesi
ahalisi vergilerden muaf olarak dal idaresi dhilindeydiler487. Ancak kodra
Malisya blgesindeki on kabileye ehir merkezinden gnderilen blkba, Puka
kazas kabilelerinde de yoktur. Puka kazas kabileleri bu yzden kodra ehrindeki
cibal komisyonunda temsil edilmezdi488. Hukuki meselelerini Dukain Kanunu
erevesinde kabile ierisindeki meclislerinde hallederlerdi. Puka kazasnda cibal
usulnn daha ok askeri zellikleri barndrd aktr. dari olarak kaymakam
tarafndan ynetilmekte olan bir kaza gibi grnr. Aslnda Mirdita kazas ve Le
malisyas nahiyesindeki durum Puka kazas iin de geerlidir. Grevli olan
kaymakam aslnda blkba iini yapmaktadr.
486
487
488
Bu tarihlerde kazalar kaymakam deil mdr vastasyla idare edilmekteydi.

Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 200, 209-210.
70
KNC BLM
KODRA VLAYETNN SOSYAL YAPISI
2.1 kodra Vilayetinde Yerleim Birimleri

kodra vilayeti snrlar dhilinde deiik llerde ehir ve kasabalar
bulunmaktadr489. dari yaplanma balamnda bahsedilen kaza merkezlerinin birer
kasaba veya ehir olduunu sylemek ilk bata mmkn grnse de her kaza
merkezinin ayn zamanda bir yerleim yeri olmad grlr. zellikle idari bir
gereklilik neticesinde oluturulan kazalarda bu durum dikkati ekmektedir. Kazalarn
yerleim alan olarak ierdikleri birimler kodra merkez kazasnda ehir, Le,
Akahisar, Tiran, Dra, Kavaye kazalarnda kasaba olarak karmza kmaktadr.
Ancak Tuz, Puka, Mirdita, iyak gibi kazalarda durum farkldr. Saylan kazalar
birbirlerinden farkl nedenlerle de olsa idari bir tasarrufla oluturulmulardr. Bu
sebeple yerleim birimleri ky snrlarn aamamtr.
2.1.1 kodra Merkez Kazas Yerleim Birimleri

kodrada yaplan arkeolojik almalar neticesinde ehrin M.. 2100-1800
tarihlerinde yerleime alm olduu anlalr490. Yine M.. VI-V. yzyllara ait
kalntlar ile zerinde kodra adn tamakta olan sikkeler bulunmutur. kodra
kalesinin duvarlarnda llirya dnemi ile ilk a ve orta a dnemlerine ait
489
490
ehir; nfusunun ou ticaret ve sanayi gibi ilerle uraan tarmsal etkinliklerin olmad
yerleim yeridir. Kasaba; ehirden kk kyden byk, krsal zelliklerini kaybetmemi olan
yerleim merkezinde denilmektedir. Ancak iki yerleim yerinin birbiri yerine kullanld da
grlr. Nedim pek, Kuruluundan Cumhuriyete Canik Sancak Merkezi Samsun ehri,
lkadan Cumhuriyete Canik, Cevdet Ylmaz(edit.), Samsun; Canik Belediyesi Kltr Yaynlar,
2011, s. 165.
Qytettet Shqiptare, Editors Ramdan ipuri-Genti Kruja-Niuton Mulleti, Epoka University, 2010, s.
39.
71
buluntulara rastlanmas da ehrin tarihi gemii bakmndan dikkate deerdir491.

llirya ile Romallar arasndaki mcadeleler ardndan M.. 229 ylnda Romallar
kodray igal ederler.
Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas ile kodra
Bizansn payna der492. Bizans mparatorluu, llirya devrinde nemli bir konuma
sahip olan kodray, Arnavutluk topraklarn idare etmek zere Yeni Epir, Eski
Epir, Prevalitan ve Dardania olarak ayrm olduu drt eyaletten493 Prevalitann
merkezi yapmtr. kodra bu konumunu IX. asra kadar korumu, bu tarihten sonra
Dra ehri lehine gerekleen siyasi ve ekonomik gelimeler ile eski nemini
yitirmitir494.
ekil 1: kodra Hkmet Kona495.
kodra vilayeti merkezi olan kodra ehri, kuzeyinde kodra gl 496 ve Tuz,
dousunda Puka, gneyinde Mirdita kazalar ve batsnda Karada ve Adriyatik
491
492
493
494
495
496
Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, s. 16.

emseddin Sami, kodra, C. II. , s. 978. ; Qytettet Shqiptapre, s. 39.
Baz kaynaklarda Bizansn Arnavutluk topraklarn blgeye ayrm olduu belirtilir. Ancak bu
halde de Preavalitane eyaletinin merkezi kodra idi. Zhelyazkova, Albania and Albanian
Identities, s. 9.
Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, ss. 18-19.
.. Nadir Eserler Ktphanesi, 90444/4.
Boyana gl de denilmekte olan kodra glnden pisi, sazan, levrek, kefal balklar ile ylan
bal karlmaktadr. Ylan bal dier gllerden kanlara benzemez ve misk gibi kokar. Hatta
bu balk humma ve ars olanlara ifa vermekte olup dnyada ei benzeri yoktur (Evliya elebi
Seyahatnamesi, s. 57.). Glden karlan balklar iriliklerinin yan sra karlan yumurtasyla da
mehurmu. Servet-i Fnun, kodra Corafya ve Tarihi, R. 28 Eyll 1311/M. 10 Ekim 1895,
C. 10. , S. 239. , s. 71.
72
Deniziyle snrdr497. Avrupann en kadim ehirlerinden birisi olan kodrann498

Adriyatik sahiline olan uzakl ise 28 kmdir499.
ehre Le kazas ynnden gelip Drin ve Kir nehirlerinin 500 birletii yerde
bulunan kprden geerek girildiinde sa tarafta501 zeminden 100 metre ykseklikte
bir dan zerinde kurulu bulunan kodra ya da Rozafe kalesi grlr. evresinde
bulunan surlarn uzunluu toplamda 880 metre olup kale ii 35 dnmlk bir alan
kapsamaktadr502.
Kalenin batsndaki kodra Glnden doup Adriyatik
Deniziyle birleen Buyana Nehri503 ile gneyinde bulunup Buyana Nehrine

kararak Adriyatike dklen Drin504 ve Kir nehirleri ile evrili bir ada
grnmnde olduundan kale iin Bu ahin yuvasn yapan ne gzel yere
kondurmu denildii rivayet edilir505.
Tepe mahallesinin hemen st tarafnda bulunan Rozafe kalesi Arnavut
arklarna gre Roza ve Fa isimli iki karde tarafndan kodra ehrini ve gln
korumak zere yaplmtr. Kalenin iinde genelde valinin oturduu harap halde bir
konak, depo ve kla olarak kullanlan yap, fetih sonras camiye dntrlm olan
bir kilise ile yamur sularn saklamak iin kullanlan depolar bulunmaktayd506.
Ayrca 100 kadar askerin barnd meskenler ile bunlarn buday depolar da yer
almaktadr. Toplam iki kaps olan kalenin byk kaps douya bakarken dieri
kk ovaya507 kardr. Bu kapdan kaleye girerken Muya Baba Sultana ait makam
bulunmaktadr508.
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
. V. S. , H. 1312, ss. 62-63. ; . V. S. , H. 1310, ss. 57-58.

Servet-i Fnun, kodra, s. ay.
Drin ve Chiri nehirleri ehrin gneyinde birleerek Adriyatike akarlard. Tozer, Researches in the
Highlands, s. 285.
Qytettet Shqiptapre, s. 63.
43 km uzunluunda olup kodra Gln Adriyatik Denizine balayan nehirdir. Tccarzade
brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, s.12.
Manastr vilayetinde Ohri glnden doan nehirdir. Kosova vilayetinden gelen Ak Drin ile
birleerek kodra vilayetine girip Zadrime ovasna ve Le civarndan Adriyatike dklr.
. V. S. ,H. 1310, ss. 54-55. ;. V. S. ,H. 1312, ss. 60-61. fadenin bizzat Fatih Sultan Mehmede ait
olduu ileri srlmektedir. Servet-i Fnun, kodra Corafya ve Tarihi, s. 70.
Burada kastedilen yer Drin ve Kir rmaklar tarafna ve Kurunlu camiinin bulunduu cepheye
bakan civardaki arazilerdir.
73
ehrin Buyana Irma vastas ile Adriyatik Deniziyle olan irtibat ve

gemilerin hareket imkn kodray bir liman ehri yapmaktadr509. ehrin rakm 9
metre olduundan sular ykseldiinde510 Buyana nehri kysnda bulunan pazar ve
gmrk dairesini hatta baz mahalleleri sular basar. Bazen aylarca sren bu duruma
alk olan halk londora denilen alt dz kayklar ile hayatlarna devam edermi511.
Drin nehrinin de taknlara yol amasndan benzer durum ehrin gneyinde yer alan
Zadrime ovasndan itibaren tm arazide yaanmaktayd. Bundan dolay arazide
bulunan biraz yksek tepeler zerine ina edilmi evler, taknlar sonras birer adack
halini alrd. nsanlar haftalarca yaamlarn londoralar vastasyla srdrrlerdi512.
ehrin hava scakl yazn nadiren 37 dereceye ularken k mevsimi
aralksz yaan yamurlarla kasvetli bir hal almaktayd 513. kodra vilayetinin geneli
engebeli arazilerden olumaktadr. En byk da ehrin kuzey ksmnda yer alan ve
ahalinin Maranay dedii, Arnavutluk Alpleri veya kodra Dalardr. Ad geen
da silsilesi kodra Glnn kuzey batsndan balayarak Drin Nehrini izler ve
Karada ilerine ve dier kollar ile Yeni Pazara kadar gider514.
ekil 2: Buyana Nehri Kenarndaki kodra Gmr ve Londoralar515.
509
510
511
512
513
514
515
Ali Cevad, Memalik-i Osmaniyenin Tarih, s. 107.

Sularn ykselme sebebi Drin Nehrinden kodra Glne dklen sulardr. Tccarzade brahim
Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, s.12.
Servet-i Fnun, kodra Corafya ve Tarihi, s. ay.
Peacock, Albania The Foundling State, ss. 28-30.
. V. S. , H. 1312, ss. 63-64. ; . V. S. , H. 1316, s. 140.
. V. S. , H. 1316, s. 132
http://www.shkodraonline.com/galeria/main.php?g2 itemld=2213, (24.12.2013)
74
kodra ehri feth edildiinde, kalenin gneyinde yer alan Hac Resul (Kafe),
Ali Bey, Bahalk, teyaka, Ayazma, Tepe olmak zere 6 mahalleden oluuyordu.
Fetih sonras ormanlk ve allk alana doru genileyerek Tophane, Ruskebir,
Prazir, Nevay, Parue, Russair, Prabala, Dodas mahalleleri kurulmutur516.
ekil 3: kodra Kalesi, Tabak Mahallesi, Kurunlu Camii ve Bahalk Kprs517.
XVII. yzyl sonlarnda ehir yirmisi Tophane ile Terzihane ve bei Tabak
semtinde olmak zere 25 mahalleden olumaktayd518. Mahalle saysnn daha
sonraki dnemlerde bu kadar ok olmad dikkat ekmektedir. Burada mahalle
isimleri ile bayrak isimlerinin bazlarnn kartrlarak birarada verilmi olmas
muhtemeldir. XIX. yzyl ortalarnda ise ehir Tabak, Tepe, Ayazma, Kafe,
Bahalk,
Berdice,
Kui,
Dobrai,
Golem
ve
Rus
mahalle-semtlerinden
olumaktayd. Her semt sokaklara ya da bayraklara blnmekteydi. Bayraklarn

banda ise idareci olarak bayraktar bulunmaktayd519. ehrin asl kalabal ise
516
517
518
519
. V. S. , H. 1312, s. 64.
Kprnn sol taraf Bahalk mahallesidir. ehre Le ve Zadrime ynnden gelirken bu giri
kullanlmaktadr. Kurunlu camisi evresindeki evlerin younluu bgnmzde azalm
durumdadr. Kalenin grnmekte olan yamac ve kodra gl ile pazara bakan dier yamac
ehrin ismini alm olduu kadim yerleim alanlardr. Peacock, Albania The Foundling State, s.
32
Mahalle saylar verilmekle birlikte isimleri hakknda bilgi verilmemitir. Bu yzden dier
kaynaklarda ifade edilmi olan mahalle saylar ile uyumamaktadr. nciciyan, Osmanl Rumelisi
Tarih ve Corafyas, s. 71.
75
Gl semtinde olup bu tarafa Terzihane ad verilirdi. Drin nehri civarnda Baha,

Ayazma, Debbahane ve Tepe mahallelerinin bulunduu tarafa da Debbahane semti
denirdi520.
kodra vilayeti tekil edildiinde eski mahallelerden olan teyaka
mahallesinin izi kalmam ve Ali Bey, Hac Resl, Ayazma, Baalk mahalleleri de
eski nemini yitirmitir. 1898 ylnda ehirde 12 si slam 2si Hristiyan olmak zere
14 mahalle bulunmaktadr. Mslmanlarn yaamakta olduu yerler Tophane,
Ruskebir, Prazir, Nevay, Parue, Russair, Prabala, Dodas, Debbahane, Ayazma,
Bahalk521, Hac Resl, Ko, Tepe, Berdie namlaryla 15 bayraa ayrlmtr522.
Burada ehrin sahip olduu mahalle saylar ile Mslmanlarn yaad yerlerin
saylar arasnda bir dengesizlik grlmektedir. Ancak yukarda da deindiimiz gibi
ehirde 14 mahalle veya semt bulunmaktayd. Bunlar kendi ilerinde bir ya da birka
sokaa veya bayraa blnmekteydiler. Neticede Mslmanlar 12 mahallede
yaamakta olup 15 bayraa blnmlerdi.
Nahiye
Buyana
Kenar
Da
Kenar
Drin
Kenar
Karaniye524
Tablo 11: kodra ehri Nahiyeleri (H. 1315/M. 1897)523.

Ky Hane Nfus Mslman Hristiyan Cami Kilise
21
425
2975
644
2331
6
7
26
705
4950
4474
476
18
15
735
6265
2800
3465
367
2579
7579
Mektep
2 slam
Mektebi
4 slam
Mektebi
2 slam
Mektebi
4 slam
Mektebi
kodra ehrinde 2si Hristiyan olmak zere 14 mahalle ile birlikte nahiye
mdrlerine denk blkba rtbesine sahip muvazzaf birer memur tarafndan
520
521
522
523
524

Bahalk mahallesi Drin ve Kir nehirlerinin birletii yerdedir. kodra kalesinin Kir ve Drin
nehirlerine bakan yamacnda ve Bahalkn karsnda ise Tabak Mahallesi bulunur (Peacock,
Albania The Foundling State, s. 31.). Bu iki mahalle bugn ayn isimle varlklarn
srdrmektedirler.
. V. S. , H. 1312, s. 65.
. V. S. , H. 1315, ss. 93-94. ; . V. S. , H. 1316, s. 143.
Bu nahiye genel olarak talktr ve ahalisi geimlerini kayklar ile Podorie ovasna geip tarm
ile salarlar. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 195.
76
idare olunan Buyana, Da kenar, Drin kenar, Karaniye isimlerinde nahiyelerden

oluan 4 blge bulunmaktadr. ehir toplam 67 ky ierirdi525.
Tablo 11de gsterildii zere kodra ehrine bal kyler genel olarak
Buyana, Drin Kenar, Da Kenar, Karaniye isimleriyle 4 nahiyeden olumaktadr526.
Burada ad geen nahiyelerin aslnda birer yerleim birimi olduu ve idari olarak
kullanmakta olduumuz nahiyeden farkl bir usulle ynetildii ortadadr. Nahiye ad
verilen bu blgeler-kyler tara idaresi dhilinde kurulan nahiyelerden farkldr.
kodra ehri dhilinde saylm olan nahiyeler, nahiye mdr vastas ile deil
blkba denilen kimseler tarafndan idare olunurlard527.
Tablo 12: kodra ehrinde Bulunan Binalar (H. 1315/M. 1897)528.

Bina
Adet
Bina
Adet
Bina
Adet
Bina
Adet
Hane
8500
Eczane
6
Otel
2
Hastane
1
Dkkn
3550 Ktphane529
1
Kla
3
Hamam
1
Hkmet
1
A
36
Belediye
1
Topu
1
Kona
Dkkn
Dairesi
Dairesi
Han
35
Deirmen
12
Gmrk
1
Cephane
1
iyak
15
Zeytin
20
Reji
1
Memleket
1
Dkmhanesi
Misaras
daresi
Bahesi530
Frn
51
Ba
1550 Debboy
2
Anbar
1
Debbahane
1
Matbaa
1
Karakol
7
Rdiye
1
Medrese
2
Gazino
100
slam
17
Katolik
5
Meyhane
Mektebi
Mektebi
Cami
26
Rum
1
Rum
2
Katolik
1
Mektebi
Kilisesi
Kilisesi
525
526
527
528
529
530
. V. S. , H. 1316, s. 141.
Ad geen nahiyelerin dnda merkez vilayete bal olmak zere ar nahiyesi kurulmak
istenmitir. ehrin giriinde Buyana Nehri kenarnda bulunan ar esnaf ve tccarlarnn
mahkeme ilemleri iin ehre gitmek zorunda kalmalar sebebi ile kodra vilayeti burasnn
nahiye olarak tekil edilmesini Dhiliye Nezaretine teklif eder. Bunun zerine Dhiliye Nezareti
ile Adliye Nezaretinin grleri dorultusunda, sadece idari ve adli ilemlerde kolaylk
salanmas iin mevcut mevzuat gerei byle bir nahiyenin kurulamayaca kodra vilayetine
bildirilir. BOA, DH. MKT. 2658/95, H. 5 evval 1326/M. 31 Ekim 1908.
Burada ynetimle alakal zel bir durum dikkat ekmektir. Bu durumu tezin birinci blm
ierisinde dal idaresi bal altnda aklamtk. Bu sebepten burada ad geen nahiyelerle
ilgili fikir vermesi asndan ky, nfus, cami, mektep, kilise saylar verilmekle yetinilmitir.
. V. S. , H. 1315, ss. 90-91. ;. V. S. , H. 1312, ss. 68-69.
Burada verilen iki medreseden birisinde, Arapa ve Farsa yazma eserlerin bulunduu ktphane
olduu belirtilmi. Fakat tabloda ayr olarak verilen ktphane ile medrese ierisindeki ktphane
mi iaret edilmi tespit edemedik (Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 43.).
Evliya elebi ise medrese saysn 6 olarak belirtmitir. Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 56.
Kla-y Hmayuna yakn olup kasabann en gzel yerinde bulunmaktayd. Servet-i Fnun,
kodra Corafya ve Tarihi, s. 71.
77
Evliya elebi kodrada bulunan camilerle ilgili bilgiler vermektedir. ar

Banda bulunan Sultan Bayezid-i Veli Camii, Ali Bey mahallesinde Hseyin Bey
Camii, skele-banda Mft Camii ve Kara Hasan Camii mehur olan camileridir.
Bu camilerden baka 70 adet mescit bulunduunu da bildirir531. Tabloda gsterilen
Cami says, kodrann Manastr vilayetine bal bir sancak olduu 1875 ylndaki
cami saysndan azdr. Bu dnemde kodradaki cami says 44 olarak belirtilmiti.
Ayrca ehirde kilisenin bulunmad da ifade edilmektedir. Burada, merkez kaza
snrlarnn deimedii dikkate alndnda, salname kaytlarndaki tutarszln
bask hatas ya da yanl bilgiden kaynaklanm olabilecei akla gelmektedir. Bir
dier husus ise merkeze bal nahiyelerin saym yaplrken dikkate alnmam olmas
ihtimalidir. Bu haliyle daha nceden merkez nahiyelerdeki camiler de dikkate
alnyorken artk rakamlar ayr ayr verilmeye balanm olabilir. Burada, cami says
dndaki bilgiler dier kaynaklardakilerle uyumaktadr532. Ayrca kodrann her
Trk ehrinde olduu gibi birok camisinin olduu, her sokanda iki ya da cami
bulunduu da aktarlan bilgiler arasndadr533.
ekil 4: kodra Pazar, Gmrk Dairesi, Buyana Nehri ve Kprs534.
531
532
533
534
Evliya elebi Seyahatnamesi, ss. 55-56.

nl, Manastr Vilayetinin, s. 105. ;Cami saysnn 40 olarak verildii dier kaynaklar iin
bkz. Ali Cevad, Memalik-i Osmaniyenin Tarih, s. 107. ; emseddin Sami, kodra, C. II. , s.
977.
78
Yukardaki tabloda verilmemi olsa da ehrin bir mil kadar uzanda bir pazar
vardr535. Yukardaki fotorafta bir ksm grlen pazar, Buyana Nehri kenarnda yer
almakta olup dier yannda ykselen tepede kodra Kalesi bulunurdu536. Baalk
tarafndan ehre gelindiinde Drin ve Kir nehirlerinin birletii yerdeki kprden537
geildikten sonra kodra Kalesinin zerinde bulunduu dan burnundan dnlerek
ehre girilir.
te bu ekilde sadaki tepede kale, sol tarafta kodra Glnn ve Buyana
Nehrinin bulunduu, sol tarafta tatan yaplm ve yaklak 1500 dkkn538 ieren
pazar olduu grlr. 1830lu yllarda 2000 dkkn ve depo ieren kodra pazar,
1870lere gelindiinde 2500 dkkna ev sahiplii yaparak kodra ehrini
Balkanlarn nemli ticaret merkezlerinden birisi durumuna getirmitir. Ancak 1869
ylnda Svey Kanalnn almas, 1874 ylnda Selanik-Mitrovie tren yolunun
hizmete girmesi ve 1880 ylnda Bar ve lgn ehirlerinin Karadaa terki sonucu
kodra eski ticari canlln kaybetmeye balamtr539. Pazar ierisindeki
dkknlarda Avrupadan ithal edilmi olan ara gereler, silahlar, mlekler, deri
rnleri, ahap malzemeler, meyve ve sebzeler gibi ihtiya dhilindeki hemen her
ey bulunmaktayd. Yaplan alverilerde her cins para kullanlmaktayd540. Gn
batmndan 1 saat kadar nce kapatlan pazar541, cretini tccarlarn demi olduu, 4
kolluk tarafndan korunmaktayd. Yine her hafta pazar gn alan pazara, dal
kabileler ile evre ky ahalisi, rnlerini satmak zere inerlerdi542.
Pazarn tam ortasnda 1807-1808 yllarnda vezir Buatl brahim Paa
tarafndan yaptrlm olan bir bedestan bulunurdu. erisinde iki katl ve iki cepheli
64 adet dkkn barndrmaktayd. zerinde farkl motiflerle ilemeler olan iki byk
kap ile onlara gre daha kk olan iki kaps daha vard543.
535
536
537
538
539
540
541
542
543
Yklm olan pazarn bulunduu yerin nnden geen caddenin ad bu gn Eski Pazar dr.
Kimi kaynaklara gre pazar, ehir merkezine 2 mil uzaklktadr. Tozer, Researches in the
Highlands, s. 280.
Bu kpr Buatl Ahmet Paa tarafndan 1768 ylnda yaptrlmtr. Peacock, Albania The
Foundling State, s. 32.
Evliya elebinin naklettiine gre o tarihlerde pazar 500 dkkna sahipti. Evliya elebi
Seyahatnamesi, s. 56.
Knight, A Narrative of Recent Travel, ss. 132-134,148.
Lear, Journals Of a Landscape, s. 132.
79
kodrann eski ehir alan, kodra kalesinin eteinde olup bir ksm kodra
gl ve pazarna bakmaktayd. Bu ksmdaki evlerin bazlar yar harap vaziyetteydi.
ehre kodra ismi bu tepeye yerleimin ardndan verilmitir544. Osmanl fethinden
sonra kurulan yeni ehirdeki atlar alak ve yayvan evlerin evresi, mahremiyetine
dkn ahali tarafndan yksek duvarlar ile rlmt545. Evlerin evresindeki
duvarlar sebebiyle labirent halini alm sokaklarn bulunduu yeni ehir, Trk ehir
yaps erevesinde oluturulmu bir ehir olarak, geceleri hibir sesin duyulmad,
caddelerin bombo ve sakin olduu bir hal almt546.
ekil 5: kodra Belediye-Memleket Bahesi547.
ehrin giri ksmnda bulunan kale ve pazarn kuzeyindeki dzlk alandaki

ehir merkezi; kale, pazar ve gln ortasnda kalmtr. ehir merkezi sahip olduu
baheli evler nedeniyle kodrann bahe ksm diye de anlrm548. ehirdeki
evlerin ve camilerin gzel ilemeli ve boyal olmas gze arparm. Ancak bakmsz
olmalar sebebi ile ahap oymalarnn krlm, boyalarnn dklm olduu
544
545
546
547
548
talyanlar tepe zerindeki anlamnda Scutari ifadesini kullanrm. Tozer, Researches in the
Highlands, ss. 285-286.
Knight, A Narrative of Recent Travel, ss. 127-128.
W. F. Wingfield, A Tour in Dalmatia, Albania and Montenegro with in Historical Sketch of The
Ragusa, London; Richard Bentley, 1859, ss. 155-156.
Servet-i Fnun, kodra Corafya ve Tarihi, s. 62.
Lear, Journals Of a Landscape, ss. 132-134.
80
kaydedilmektedir549. kodra ehrindeki evler, k mevsiminde Buyana ve Drin

nehirlerinin meydana getirdii taknlardan evresindeki duvarlar sayesinde
kurtulurdu. Ancak takn zamanlarnda sokaklar birer suyolu halini alrd550.
Memleket bahesi ile hkmet binasnn bulunduu yerin kesinde
konsoloshanelerin olduu cadde yer almaktayd. Buras ayn zamanda Mslman ve
Hristiyanlara ait mahallelerin de birletii yerdi. Bu noktadan balayarak Kir ovasna
kadar uzayan Fuschta Chocta caddesi ehrin en ilek caddelerinden birisiydi. Bu
caddede gn boyu turlar atan ehirli ve dal Arnavutlar izlemek mmknd.
Mslmanlar tarafndan iletilmekte olan birok lokantann bulunduu caddede
hanlar da vard551.
ekil 6: kodra Paruse Meydan, Otel Kosova ve Otel Balkan 1923552.
XIX. yzyln sonlarnda ehirde iki otel bulunmaktayd. Bunlardan bir tanesi
olan Otel Toshli, konsoloshanelerin bulunduu muhitteydi. Otel ierisindeki birok
eya ngiltereden ithal edilmiti. zellikle porselenler dikkati ekmekteydi. Otelin
549
550
551
552
Knight, A Narrative of Recent Travel, s. 110.

Bu fotorafta solda grlen iki katl binada ayn anda iki otel bulunmaktadr: Otel Kosova ve
Balkan Otel. Ayn adan ekilmi meydana ait dier fotoraflarda Kosova Otel yerinde Bosna
Otel yazd grlmektedir. Qytettet Shqiptapre, s. 104.
81
iletmecileri Yanyal iki karde olup mterileri genellikle Hristiyan tccarlard553.

ehirde bulunan dier otel hakknda grsel malzemeler vastasyla bilgi
edinebilmekteyiz. Paruse meydannda bulunan iki katl binann da eitli zamanlarda
Bosna Otel, Otel Balkan ve Kosova Otel isimleri ile faaliyet gsterdii
kaydedilmektedir.
2.1.2 Tuz Kazas Yerleim Birimleri

Tuzda tahrir yaplmad halde idaresindeki 24 kyde554 yaklak olarak
1230 hane555 bulunmaktadr. 7500 bulan nfusunun 3120si Mslman kalan
Hristiyandr556. Kaza dhilinde 1 kla, 1 hastane, 2 mescid, 4 mekteb, 4 kilise
bulunmaktadr557.
Bu yaplarn dnda birtakm imar faaliyetleri giriimi de olmutur. Kla ve
hkmet dairesinin bulunduu meydana cami ve sundurmal pazar yeri yaptrlmas
ynndeki dnce zerine ad geen yerde inceleme yaplr. Neticede Tuz kaza
merkezi olduu halde burada 5-10 haneden baka bir eyin bulunmad, bu sebeple
orada sundurmal pazar yeri inasna imdilik gerek olmad belirtilmitir. Tuzda
bulunan kalede grevli askerler ve civardaki Mslmanlarn dini vecibelerini yerine
getirebilmeleri iin mevcut olan mescidin tamiri ile ahaptan bir minare yaplmasnn
yeterli olaca belirtilmitir. Bylece yaplmas planlanan cami ve pazar yeri
yaplmamtr558. Fakat daha sonra gerekleen yazmalar zerine mescidin
geniletilip ahap minaresinin inasna karar verilmitir. Mescidin geniletilebilecei
alanda sbyan mektebinin olmas ve ahalinin imar ileri iin verecek parasnn
bulunmamas zerine ura-y Devlet kararyla masraflar maliye nezareti stlenir.
Bylece sbyan mektebi baka bir yerde yeniden yaplacak ve mescit de geniletilmi
olacaktr559.
Buradan hareketle Tuzun kaza merkezi bir kasabadan ziyade idari bir merkez
olarak karmza kmaktadr. Nfusu daha ok civar ky ve dalarda ikamet
etmektedir. Muhtemeldir ki Karada snrnda bulunmas Tuz kynn kaza haline
553
554
555
556
557
558
559

D. S. , H. 1311, s. 837.
. V. S. , H. 1316, s. 144.
. V. S. , H. 1312, s. 86.
. V. S. , H. 1310, s. 81. ; . V. S. , H. 1315, s. 109.
BOA, .DH. 1265/99437, H. 30 Recep 1309/M. 29 ubat 1892.
BOA, MF. MKT. 274/61, H. 29 Muharrem 1313/M. 22 Temmuz 1895.
82
dnmesinde etkili olmutur. Anlald kadaryla Tuzun kaza merkezinde idari

birimler bulunmaktadr. Fakat kasaba leinde bymedii iin yerleim alanlar
daha ok kaza dhilindeki kylerden ibaret olarak kalmtr.
2.1.3 Le Kazas Yerleim Birimleri

Venedikliler zamannda kasaba, Adriyatik kysndadr. ki tarafndan Drin
nehri getii iin bir ada halinde olup, gzel ve hayli byk bir grnm varm.
Kasabann 3 mil geniliindeki evresi duvarlarla rl olduu halde halkn bir ksm
sahilde yerlemitir. Ancak zamanla ada kaybolmutur. Muhtemelen Drin nehrinin
tamas sonucu ortadan kalkmtr. Kasabann ortadan kalkmas sonucu yerinde ok
da gelimemi, ingeneler ve Katoliklerin oturduu bir ky kurulmutur560. Bu
dnemden kalma 5 byk kiliseden biri camiye dntrlm fakat sonra harap
olmutur. Bu caminin harabelerinde skender Beyin gml olduu kesin ise de yeri
tam olarak belli deildir561. ehrin deniz tarafnda bir kale harabesi vardr. Bu kale
nnden denize alan gemiler gemekteydi562. Kale ierisine girilince ne kadar
korunakl bir ekilde yaplm olduu anlalr. erisinde kk ve byk toplar,
frn, hamam ve cami bulunmaktayd563.
Kasabann dou taraf dalk, bats denize kadar ovalk bir alandr. Topra
verimli ise de Drin rmandan setler vastasyla korunmadndan taknlara urar.
Bu durum araziyi bataklk haline getirmitir. Sahip olduu geni meralar sebebiyle
kodra civarndaki ahali k mevsiminde hayvanlarn bu meralara getirmitir.
Ormanlk alanlar bol olup buradan elde edilen kereste ihra edilirdi.
Le kasabasnda birisi antik dieri ise Osmanl fethi sonras kurulmu olan iki
farkl kasaba bulunmaktadr. Bunlardan daha eski olan Drin nehri kysndadr.
Buras etraf surlarla evrili bir kale merkezindeki kadim Lissus kasabasdr.
emseddin Saminin verdii bilgilere gre kasabann 8 dkkndan oluan ars, her
hafta pazar gn kurulan pazar ve 4 camisi vardr. Drin nehrinin tamas ile oluan
bataklklardan dolay ahalisinin ou Murkine tepesindeki baheli evlerde ikamet
560
561
562
563

skender Beyin burada deil Dalmaya kylarndaki Lissa adasnda gml olduu ileri srlr
(. V. S. , H. 1316, s. 145. ). Le ehrinin eski isimlerinden birisinin Lissus olduu dikkate
alndnda Lissa denilerek kast edilen adann buras olmas muhtemeldir.
Burada bahsedilen yerin ehrin Drin Nehri kysndaki kale harabesi olmas muhtemeldir.
nciciyan, Osmanl Rumelisi Tarihi ve Corafyas, s. 78.
. V. S. , H. 1316, ss. 144-145.
83
etmeye balamtr564. Yaanan taknlar sebebiyle yeni kurulmu olan bu kasaba

sahip olduu pazar, Mslmanlarn oturduu baheli evleri ile birlikte yamata
bulunmaktayd. Hristiyan nfus ise daha ok Drin nehri etrafnda yani yeni kurulan
kasabann aasnda, kadim kasabann evresinde bulunan baheli evlerde ikamet
etmekteydiler565. kamet edilen bu evlerin bahelerinde su kuyusu bulunup evresi
yksek duvarlarla rlyd.
Yeni kurulmu olan Le kasabas ierisinde 80 maazas olan bir pazar
bulunmaktayd. Yine pazar gnleri dallarn ve zellikle Mirditlerin geldii pazar
kurulurdu. Bu pazarda tahl, keten, boya ve inaat iin aalar, balmumu, yn, ay
postu, tavan ve samur postu satlmaktayd. kodral ve Dral tccarlar da bu pazara
gelmekteydiler566. Ancak pazar gn kurulan bu pazara Hristiyanlarn gelmedii
nakledilen bilgiler arasndadr567. Katolik Mirditlerin pazara inmekte olduu bilgisi
birlikte deerlendirildiinde bir eliki ortaya kmaktadr. Dal Arnavutlarn
ibadetlerinde disiplin grlmediinden pazar gn kasabaya inmi olmalar
muhtemeldir.
Kaynaklarda ifade edilmemi olsa da Le kasabasnda Drin nehri kysnda bu
gn harabe haldeki kale dnda baka bir kale daha bulunmaktadr. Murkine tepesi
zerinde konumlandrlm olan kale kasabadan 186 metre yksekliktedir.
Duvarlarnn bir ksm M.. II-III. yzylara ait olup Lissus dneminden kalmtr.
Kale 1478 Osmanl fethi sonras Sultan Sleyman tarafndan tamir ettirilmitir.
erisinde 1521 ylnda yaptrlm olan Sleyman Caminin duvarlar ve minaresinin
bir ksm ayaktadr. Ancak tavan yoktur. Kale ierisinde caminin yan sra kilise
harabesi, su depolar ve cephanelikler bulunmaktadr. Kale giriinde antik dnemden
kalma kilise ve mezar harabeleri vardr. Kale tarihi sre ierisinde Lissus devri
ardndan Roma, Bizans, Vendik, Dukain ve Osmanl idaresinde eitli
deiikliklere uram ve son halini Osmanl devrinde almtr.
564
565
566
567
emseddin Sami, Le, C. V. , ss. 3991-3992.

Lear, Journals Of a Landscape, ss. 125-126.
Burada 3 ya da 4 cami ile birlikte bir hocann idaresindeki slam mektebi de bulunmaktayd.
Lear, Journals Of a Landscape, s. 155.
84
2.1.4 Akahisar Kazas Yerleim Birimleri

Kruja, Kroia eklinde de isimlendirilen Akahisar kasabas bir dan eteinde
dank bir ekilde ina edilmi evlerden olumaktadr. Dan tepesinde bir kale
mevcuttur. Bu kale 1831 tarihinde Reid Paann emriyle tamir ettirilmitir. Kalenin
harabeleri ierisinde 80 hane ile 2 cami568 bulunur569.
Kruja kalesi skender Beyin kalesi olarak da bilinir. Kalenin hemen altnda
hafif bir ekilde kvrlarak yarm daire eklini alm bir pazar vard. Akahisar
beyinin kona pazara ve pazarn giriinde bulunan caminin ykselen beyaz minaresi
ve zeytin aalar ile kapl daa bakmaktayd570.
kodra sanca ierisinde nfus saymnn yaplm olduu tek kaza olan
Akahisar dhilinde dalk alanlar ile birlikte toplam 49 ky bulunmaktayd. 2164
hanenin bulunduu kaza genelinde 26 tekke, 17 kilise, 13 mescid, 3 cami, 4 ibtidai
mektebi, 1 rdiye mektebi, vard. Akahisar malisyalarnda dal kanunu
uygulanmamakta, ahalisi Osmanl Devleti kanun ve nizamlarna tabi olarak idare
edilmekteydi571.
2.1.5 Mirdita Kazas Yerleim Birimleri

kodra sanca dhilinde kaza olarak grdmz Mirdita kazasndada ehir
veya kasaba leinde herhangi bir yerleim yeri bulunmamaktayd. Mirdita kabilesi
ierisinde bulunan be bayrak ve bu bayraklarn yaamakta olduklar da kyleri
yerleim birimi olarak grlr.
Mirdita kabilesi genel olarak da birtakm ayrcalklara sahipti. Fethin ilk
yllarndan itibaren Mirdita halk her evden bir asker vermek karlnda btn
vergilerden muaf tutulduklar gibi arazilerine Mslman nfus da iskn
edilmemitir572. Osmanl ordusuna yapm olduklar bu yardmlar sonraki yllarda da
568
569
570
571
572
Gnmzde kalenin ierisinde bulunmakta olan camilerden birisinin minaresi byk oranda
ayaktadr. zerinde sekiz keli yldz ve hilal damgalar olan minare H. 1203 tarihini iaret eder.
Kalenin ierisinde fetih sonras yaptrlm olan XV. yzyla ait harabe durumda bir de hamam
bulunmaktadr.
emseddin Sami, Akahisar, C. I. , ss. 257-258.
Yazar Krujada dinlemi olduu ezann, o zamana kadar duyduklar ierisinde en iyisi olduunu da
belirtmitir. Lear, Journals Of a Landscape, ss. 110-111,120-121.
. V. S. , H. 1316, s. 147. ;. V. S. , H. 1315, s. 121. ;. V. S. , H. 1312, s. 96. ;. V. S. , H. 1310, s.
91.
Arnavutlar, Trk Ansiklopedisi, C. III. , Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1971, s. 369
85
devam etmitir. Hizmetlerinin karlnda Mirdita prensinin alm olduu mecidiye

niann gururla tayarak misafirlerine gsterdii kaydedilmektedir. Gney
Arnavutluk ve Karadaa yaplan seferler esnasnda gstermi olduu faydadan
dolay Mirdita Prensi Bib Dodaya paa nvan verilmi573, kendisi resmi memur
kyafetleri giymeye balamtr574.
Mirdita ahalisinin bu blgeden ayrlarak baka blgelere yerlemelerini ve
vergi muafiyetlerinin devam isteini merkez kabul etmemitir. Vergi muafiyetlerinin
ancak topraklarnda oturmaya devam etmeleri halinde srecei bildirilmiti575. Hatta
XVII.
yzylda
Osmanl-Avusturya
mcadelesinde
gsterdikleri
yararllk
karlnda kendilerine uzun sre boyunca yllk 20 ton kokoroz576 yardm yapld
sylenmektedir577. Bu yardmlarn devam etmekte olduuna ahit olan seyyah,
gnderilmekte olan erzak konvoyu ile Mirdita kazas merkezi konumundaki Oro
kyne gitmitir578.
Verilen tm bu ayrcalklara ramen Mirdita halk snrl olan geim
kaynaklarnn yetersizlii ve sava karakterlerinin de etkisi ile sr hrszl,
haydutluk gibi eylemlerle anlrlarm579. Blgede devam eden yangn, gasp gibi
huzursuzluklara zm olarak kodradan Mirditaya bir araba yolu580 yaplmas ve
kodradan Firzovike kadar gidecek bir demiryolunun buradan gemesi talebi
gndeme gelmitir581. Yaplmas planlanan bu yolda, Mirditallarn gnlk iki-
kuru yevmiye ile altrlarak ekyalktan vazgeirilmeleri kodra vilayetince
nerilmitir582. Aralklarla ne srlen bu zm ekli Mirdita ahalisinin geimlerini
idame etme usulleri hakknda bizlere fikir vermektedir. lenebilir arazilerinin
olmay Mirditallar ekyala srklemekteydi.
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
Cevdet Paaya gre Krm harbi esnasnda Bib Doda yararllk gstermiti. Fransa sefaretinin
teklifi ile Osmanl Devleti kendisine Mirlivalk rtbesi vermiti. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.
180.
Yazar kendisinin Oro kyn ziyaret eden ilk Avrupal olduunu da belirtmektedir. Tozer,
Researches in the Highlands, ss. 295, 303.
BOA, A. MKT. MHM. 477/21, H. 29 evval 1291/M. 9 Aralk 1874.
Kokoroz msr demek olup Arnavutlar iin buday ekmei yerine kullanmalar sebebiyle ok
nemlidir. Msrn bulunmad zamanda ordu ierisindeki Arnavut askerlere buday ekmei
verilmeye balannca askerlerin ikyetleri artmt. Bunun zerine blkbalar arlarak biraz
daha idare etmeleri istenilmi. Ardndan gerekli miktarda kokoroz Korfudan getirtilerek
muhtemel bir isyan nlenmiti. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 168.
Tozer, Researches in the Highlands, ss. 288-290.
BOA, BEO. 3905/292846, H. 19 Cemazyilevvel 1329/M. 18 Mays 1911.
BOA, DH. MKT.1784/16, H. 11 Rebilevvel 1308/M. 25 Ekim 1890.
BOA, BEO. 1814/135998, H. 14 Zilhicce 1319/M. 24 Mart 1902.
86
Mirdita
kazasnda
hkmet
kona
ya
da
dier
bir
idari
yap
grnmemektedir. Ancak Mirdita prensinin Mirdita kazas merkezi konumunda olan

Oro koynde bir kona vardr583. Bu evin resm haberlemeler iin kullanlm
olmas muhtemeldir.
584
ekil 7: Orota Bulunan Mirdita Prensine Ait Konak
1873 ylnda kodra valisi Mirdita ahalisinin ekonomik durumunu

belirttikten sonra burada hkmet kona, kilise ve mektep ina edilmesinin faydal
olacan ifade eder. Kazada okumak isteyenlerin okullar olmad iin Karadaa
gitmek zorunda kaldklar belirlenir. Ad geen 3 yapnn maliyetinin ise 120 bin
kuru olacan bildirir. Fakat merkezden gelen cevapta Osmanl Devletinde ihtiya
duyulduunda ahalinin kilisesini kendi imknlar ile yapmakta olduundan bunun
devlete yaplmas uygun grlmemitir. Hkmet konayla mektep iin ise keif
yaplmas gerektii bildirilmitir585. Nitekim biz bu tarihten sonra Mirditada devlet
tarafndan ina edilmi kilise ve hkmet kona tespit edemedik586.
583
584
585
586

BOA, A. MKT. MHM. 461/17, H. 20 Cemazeyilahir 1290/M. 15 Austos 1873.
Ancak burada kodra zabta alay 3. Mirdita taburu toplam 245 asker ile bulunduu iin askerlerin
ikamet etmekte olduklar bir yapnn olmas muhtemeldir. Ancak buna ilikin bir binann varlna
rastlamadk. . V. S. , H. 1310, ss. 96-97.
87
dari binalarla ilgili kayda rastlamadmz kazann tm sakinleri Katoliktir.

Nfus saymnn yaplmad kazada 1700 hanede toplam 8500 kiinin yaamakta
olduu tahmin edilir. Sefer zaman Malisya ahalisi gibi Osmanl ordusuna katlrlar.
Kaza genelinde dal kanunu yani cibal usul uygulanmaktayd587.
2.1.6 Puka Kazas Yerleim Birimleri

Pukann idari olarak ifade etmekte olduu kaza snrlar ierisinde ehir ya da
kasaba diyebileceimiz bir yerleim birimi bulunmamaktadr. Puka ahalisini
oluturan kabileler ve onlarn da ayrlm olduklar bayraklar kylerde ikamet
etmekteydiler. Belgelerde kaza merkezi olarak tarif edilen yer ise kaymakam, tahrirat
ktibi ve zabta memurlarnn bulunduu yerdir. Haliyle buras bir kasaba olmaktan
uzaktr. Bu anlamda Puka eski ad ile Dukagin kazas, Kaba, kbale, Kert, Puka,
Beria, Karacada olmak zere 6 bayraa ayrlarak toplamda 46 kyden oluan bir
yerleim birimidir.
2.1.7 Dra Merkez Kazas Yerleim Birimleri

M.. 627 ylnda lliryal kabileler tarafndan ina edilmi olan bir yerleim
birimidir588. Roma mparatorluu dneminde ilek bir liman olan Draa gemilerle
gelen yolcular, lbasan, Manastr yoluyla Selanike ve Yunanistana giderlerdi589.
Eski zamanlarda kk bir ada halinde olan ehrin kuzeyine 5 ve gneyine 1 km
mesafede iki kanal bulunmaktayd. Bu iki kanaldan kuzeydeki, zamanla dolmu
bataklk olmutur. Bu ekilde liman, sazlk ve bataklk nedeniyle yazn hastalklar
yayan bir yer haline gelmitir. Gneydeki kanal ise kk kayklarn ileyebilecei
bir halde kalmtr. Bu kanal zerinde 36 metre uzunluunda ahap kpr
bulunmaktayd. Kasabann konumu sebebiyle sancak merkezi yapld ve nfusunun
5000i bulduu grlmektedir590. Dra sancann merkezi olan Dra kasabasnda
bulunan binalar aada listelendii gibidir.
587
588
589
590
. V. S. , H. 1315, s. 127.
. V. S. , H. 1310, s. 107. ; . V. S. , H. 1315, ss. 138-139.
Woods, Albania and Albanians, s. 262. ;. V. S. , H. 1315, s. 141.
88
Tablo 13: Dra Kasabasnda Bulunan Binalar (H. 1310/M. 1892)591.

Bina Ad
Hkmet
Kona
Hapishane
Memleket saati
Cami
nas
Mektebi
Hane
Dkkn
Rsumat
Dairesi
Ahr Samanlk
Fener
Adet
Bina Ad
Tabya
Kona
Dalyan
Kahvehane
Kilise
Sbyan
Mektebi
Han
Maaza
Su
Deirmeni
Karantina
Hane
1
1
3
1
698
123
1
30
eme
Ade
t
1
1
9
4
1
8
107
2
1
Bina Ad
Adet
Bina Ad
Belediye
Dairesi
Selhhane
Eczane
Medrese
Rum
Mektebi
Hamam
Frn
Meyhane
Belediye
Bahesi
Karakolhane
Telgrafhane
Rdi
Katolik
Mektebi
Gazino
Kuyu
Kiremithane
Gaz
spirto
Anbar
1
2
1
2
1
12
3
2
Duyun-u
Umumiye
Dairesi
Ade
t
1
5
1
1
1
4
2
15
1
2.1.8 Tiran Kazas Yerleim Birimleri

sminin, VI. yzyldan kalm olduu dnlen kale iin kullanlan Tirkan
ifadesinden geliyor olmas muhtemeldir592. Kasabann kurulu tarihi kadim olmayp
XVII. asrn bana dayanmaktadr. Tiran kasabasnn kurucusu ve bilinmekte olan en
eski beyi, Tirann Milet kynde domu olan Sleyman Paadr593. Sleyman Paa
Ohri Beyi iken km olduu bir av esnasnda yolunu kaybederek 15 haneli kk
bir ky olan Tirana gelir ve buray sever. Bylece burasn imar etmeye balayarak
pazar ve cami ina ettirir594. Sleyman Paa, ran seferinde vefat edince Atik
Camisine595 defnedilmitir596. Evliya elebi eserinde, Tirann Ohri sanca
dhilinde bir voyvodalk ve camileri, hanlar, hamam, ars ve pazar bulunan bir
kasaba olduunu belirtir597.
Tiran kasabasna kodra tarafndan girildiinde sanda ve solunda Atik ve
Ethem Bey bata olmak zere camiler ve mescitler ayrca bir iki medrese
591
592
593
594
595
596
597
. V. S. , H. 1316, ss. 150-151.

emseddin Sami, Tiran, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, s. 1717.
Ad geen Sleyman Paa Atik cami 1886 ylnda tamir edilmitir. BOA, . SD. 80/4761, H. 24
Cemazeyilahir 1303/M. 30 Mart 1886.
H. 1023/1614 tarihinde gmlmtr. . V. S. , H. 1310, s. 118. ; . V. S. , H. 1312, s. 123.
Evliya elebi Seyahatnamesi, , s. 54.
89
bulunmaktadr598. En mehur camilerinden olan Hac Ethem Bey Camisinin inasna

1792-1793 yllarnda balanm, 1821 ylnda sona ermitir. Caminin duvarlarnda
aa, iek, manzara ve muhtemelen stanbul camilerini ieren izimler
bulunmaktadr599. Ethem Bey Camiinin hemen yannda ykselen bir de saat kulesi
vardr600. Tiran kazas dalk ksmlar da dhil olmak zere ou dalarda kurulu
toplam 101 kyden ibarettir. Dalarnda dal kanunu uygulanmayp resmi kanun ve
nizamlar geerlidir601.
2.1.9 Kavaye Kazas Yerleim Birimleri

Kaza merkezi olan Kavaye kasabas, bir da eteinde kurulu olup 1 ar ile
pazar vardr. Nfusunun bete birinin Hristiyan olduu kasabada toplam 5500 kii
yaamaktayd602. Gealk ktasnn en gney ksmn oluturan Kavaye kasabasnda
yeillikler hkimdir. Tepelerindeki zeytin aalar dikkat ekmektedir. Kasabann
merkezinde bir cami ile hemen yannda ykselen saat kulesi bulunmaktayd. Kasaba
ierisindeki pazarn zeri hasrla rtl ats dikkat ekerdi603. Arazisi verimlidir.
Fakat ahalisinin ilgisizlii ve havasnn ar olmas nedeniyle arazileri yeterince
ilenememektedir. Msr, pirin, buday gibi hububat yetitirilirken zeytin ve mee
aalar da bulunur604.
2.1.10 iyak Kazas Yerleim Birimleri

iyak kazas, dhilindeki im ve Prez nahiyeleri ile birlikte toplamda 56
kyden oluan bir idari yapdan meydana gelmiti605. iyakn kaza tekil edilmesi
idari bir tasarrufun yannda gvenlik gerekesiyle olmutu. iyak kazas tamamen
598
599
600
601
602
603
604
605
emseddin Sami, Tiran, C. III. , s. 1717.

. V. S. , H. 1316, s. 151. ;. V. S. ,H. 1312, s. 123.
Bu nfus merkez kaza nfusudur. Kazaya ait toplam nfus ise yaklak 30 bindir (emseddin
Sami, Kavaye, Kamusul-Alam, C.V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, s. 3706.). XIX. yzyl
ortalarnda ise merkez kazada 4000 slam 1500 Ortodoks nfus bulunmaktayd. Hecquard,
Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 246.
Burada bahsedilen saat kulesi ve yannda yklarak yeniden ina edilmi bir cami bu gn hala
bulunmaktadr. Ancak kasaba merkezinde iki ya da adet sradan olmayan, gsterili camiler
olduu bilgisini teyit eden grsel veya yazl bilgiye rastlayamadk. Lear, Journals Of a
Landscape, ss. 170-175.
emseddin Sami, Kavaye, C. V. , s. 3706.
emseddin Sami, iyak, C. IV. , s. 2892.
90
vergiye tabi olmas nedeniyle yrtlecek idari iler iin kaza merkezi olarak tercih
edilmi, kaymakam ile dier idari grevliler burada ikamet etmitir. Ahalisinin Puka,
Mirdita, Tuz kazalarnda olduu gibi birtakm ayrcalklara sahip olmamas sebebi ile
idari ynyle ne kmas normaldir. dari ilemleri yrtecek olan memurlarn
younluuna ramen iyak kazas dhilinde ehir veya kasaba leinde tespit
edebildiimiz yerleim birimi bulunmayp yerleim birimleri kylerden ibarettir.
2.2 kodra Vilayetinin Nfus Yaps

Arnavutluku fiziksel olarak ikiye ayran kumbi nehri ayn zamanda lkeyi,
Gealk-Toskalk olmak zere iki ana kltrel yapya da ayrmaktadr. Gney
Arnavutlukta yaamakta olan Hristiyan Arnavutlarn kuzeye oranla daha ok
Ortodoks-Rum etkileri tadklar gzlemlenir. Kuzey Arnavutlukta ya da kodra
vilayetinde, Karada snrnda younlaan Hristiyanlarn byk ksmnn Katolik
olduklar grlr. Vilayetin gneyine inildike Dra ve kazalarnda Ortodoks
Arnavutlarn saysnda art gzlemlenirken Katolik Arnavutlarn saysnda ciddi
azalmalar meydana gelir.
Katolik ve Ortodoks Arnavutlarn yaadklar blgelerdeki younluklar genel
manada byle iken ehir merkezlerinde Mslman nfusun her iki mezhebe nazaran
fazla olduu ortadadr. ehir merkezinde ikamet eden nfusun ounluunun
Mslman ve kuzeydeki dalarda yaayan kabilelerin ounluunun Hristiyan
olmas, yerleik hayat ile slamiyet arasndaki ilikiyi akla getirmektedir.
Vilayetin nfusuna ilikin genel grnm, Mslman nfusun ounlukta
olduu fikrini bizlere verir. Ancak nfusla ilgili bilgilerin kodra vilayeti geneli iin
salkl olarak toplanm olduunu sylemek de gtr. kodra sanca dhilinde
sadece Akahisar kazasnda tahririn yaplm olmas gerei vilayete ilikin nfus
verilerine temkinli yaklamay zaruri hale getirmitir. zellikle kodra sanca
dhilindeki blgelerde, nceki blmde bahsetmi olduumuz vergi muafiyeti, idari
ynetim ve ileride bahsedeceimiz hukuk kurallar ile ilgili ayrcalklar sebebi ile
nfus saym ve tahrir yaplamamtr. Yaplan giriimler ise ahalinin tepkisi ile
sonulanm ve neticede merkez kaza ile Le, Mirdita, Puka, Tuz kazalarnda nfus
ve mal saym yaplmamtr. Mirdita, Puka ve Tuz kazalar tamamen, kodraya
bal cibller ile Le Malisyas nahiyesi dal kanunlar diye tabir ettiimiz cibl
91
usulne tabiydiler606. Bu blgelerdeki istisnai idari yap gerei alnmayan vergi,

beraberinde nfusla ilgili bilgilerin eksikliini de getirmekteydi. Ad geen yerlerin
nfus ve mal saymnn yaplarak devletin dier blgelerinde olduu gibi vergi
alnmas gerektii dncesi zerine dhiliye nezareti, gerekirse tahrir iin ek askeri
birliklerin blgeye sevk edilmesini nermitir. Bunun iin kodra merkez kazasnda
askeri birlikler yardm ile tahririn yaplmas ve ardndan vilayetin tahrir yaplmam
olan dier kesimlerinde de tahririn yaplmasn bildirmitir. Bu talep zerine byle
bir teebbsn neticesiz kalaca, halkn teden beri sahip olduu ayrcalklarnn
ellerinden alnmasna mukavemet ederek zaten nazik olan blge asayiinin
bozulaca kodra valiliince bildirilmitir607.
kodra vilayetinde teebbs edilen nfus saymlar vergi toplamak ve nfusu
tespit etmek amacnn yansra, Rumeli slahatlar dorultusunda, vali yardmclarnn
nfus ierisinde bulunan cemaatlerin oranlarna gre atanmas amac da
tanmaktayd608. Nitekim 1896 ylnda kodra vali yardmclna posta ve telgraf
nezareti
muhasebat-
ecnebiyye
mdr
Ohanis
Efendinin
tayin
edildii
grlmektedir609.
kodra vilayetindeki idari birimlerin tamamnda nfus saym yaplmam
olmasna ramen, bu yerlerle ilgili eitli yllara ilikin olarak yaplm tahminlere
dayanarak vilayetin yaklak olarak nfusu tahmin edilmektedir.
kodra vilayeti nfusuyla ilgili resmi verilerde kullanlm olmas muhtemel
olan, nfus tahmin yntemi rnei olarak Cevdet Paann yaklam verilebilir.
Olaan st grevle610 bulunduu kodra ile ilgili bilgiler veren Cevdet Paa, tahriri
yaplmam olan vilayetin asker ve hane saylarna ilikin detayl bilgiler sunmutur.
Bu saylar verirken izledii yntemini de aklamtr. Cevdet Paa kodrada
nceden vergi toplanmas iin 4 hanenin 1 hane olarak sayldndan hareketle hane
saylarn tespit etmitir. Her hanede silah kullanabilecek 1-2 kii olduunu
varsayarak erkek nfusa dair karmlar yapmtr. Ancak kodrada baz hanelerde
606
607
608
609
610
1321 senesi bte dengesi iin ilave olarak konulan tedbirler arasnda her gayrimslim tebaadan
50er kuru vergi alnmas ve bu verginin bedel-i askeriyeye eklenerek toplanmas kararna kar
kodradaki zel durum belirtilmi ve bu verginin tahsilinden vazgeilmiti. BOA, BEO.
2666/199893, H. 14 Recep 1323/M. 14 Eyll 1905.
BOA, Y.A.HUS. 521/38, H. 8 Rabiulahir 1326/M. 10 Mays 1908.
BOA, A. MKT. MHM. 678/32, H. 21 Recep1313/M. 7 Ocak 1896.
BOA, A. MKT. MHM. 678/32, H. 24 evval 1313/M. 8 Nisan 1896.
H. 21 Rabiulevvel 1278/M. 26 Eyll 1861 tarihinde alnm bir karar neticesinde kodra
mutasarrf erkes Abdi Paa ile ahali arasnda meydana gelmi olan huzursuzluu gidermek zere
fevkalade komiserlik sfatyla grevlendirilmitir. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 157.
92
40-50 kadar askerlik yapabilecek erkein olduuna rastladn da belirtmitir. Bu

yntemi
kullanarak
kodrann
sahip
olduu
hane
ve
nfus
bilgilerini
hesaplamtr611.
Cevdet Paann kodrada daha nceleri uygulanmakta olan vergi toplama
yntemi temelinde yapm olduu hesapta, vergiye tabi olmayan blgelerle ilgili bir
eliki bulunmaktadr. Vergiye tabi olmayan bir mahalde zaten vergi toplanmayaca
iin 4 hanenin 1 hane saylp kaydedilmesi ile ilgili verilere ulamas mmkn
deildi. Buradan yola karak, Cevdet Paann, vergi toplanmakta olan mahallerle
ilgili genel bir kanya vard anlalr. ehir merkezinde ikamet eden ve dal
kabilelerin yneticisi konumundaki blkba vastasyla, onlarn grevli olduu
kabilelere ilikin hane ve nfus bilgilerini elde etmi olmas muhtemeldir. Zira
blkbalar, bayraktarlar vastas ile her bayran ve neticede her cibalin-kabilenin
ka asker karabileceini hesap edebilecek durumdaydlar. Sefer zaman Osmanl
ordusu saflarnda savamay hem grev hem de erefli bir ayrcalk olarak gren ve
zorunlu askerlikten muaf olan kabilelerin, asker saylaryla ilgili bilgilere ulamak
pek de zor grnmemektedir.
Biz de bu erevede kodra vilayeti ile ilgili eitli yllarda verilmi olan nfus
istatistik ve tahminlerini birlikte dikkate alarak deerlendirdik. kodrann mstakil
bir vilayet olana kadar ve vilayet olduktan sonra yaad snr deiiklikleri nfus
saysndaki deiimde etkili olmutur. Bu sebeple yllara gre verilecek olan
istatistikler dikkate alnrken kodrann o tarihteki idari snrlar gz nnde
tutulmaldr. Nfus saysnda yaanan deiimlerin sebepleri arasnda; nfus art
hz, yaplan saymnn niteliindeki art, nfus saymnn yapld blgelerin
artmas, dier vilayetlerden alnan gler ile kadn nfusunun da saylmaya
balanmas gsterilebilir.
2.2.1 kodra Vilayetinin Yllara Gre Nfus Dalm

Osmanl Devletinin ilk nfus saymnn yaplm olduu 1831 ylnda kodra,
Rumeli Eyaletinde skenderiye Livas olarak karmza kmaktadr612. Bu tarihte
611
612

Ayn eyalette bulunan ve daha sonra Puka olarak isimlendirilmi olan dier bir liva ise
Dukaindir. Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda, ss. 619-627. ; Karpat,
Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 45, 52-53.
93
nahiye olarak ifade edilen ehir merkezi nfusu 1836s Mslman, 5593
gayrimslim olmak zere 7429 kiiden olumaktayd613.
1860-1878 yllar arasnda kodra vilayetinin %47si yani 141.100
Mslman idi. Bu haliyle 300.000e yaklaan genel bir nfustan sz edilmektedir.
Daha net bir rakam vermek gerektiinde 1872 yl verilerine gre kodra vilayetinin
100.000 slam, 128.000 Hristiyandan oluan bir nfus dalmna sahipti. Bu
istatistik, Osmanl Devleti nfusu ile ilgili Avrupal aratrmaclarca yaplan
almalarn genelinde grlen, gayrimslim nfusunun Mslman nfustan daha
fazla olduu ynndeki bir n kabul ya da ama neticesinde yaplmtr. Nitekim
zellikle Rumeli iin yaplm olan bat meneli nfus almalarnn 93 Harbi ve
sonras gelimeler neticesinde kesildii grlr614.
1877-1878 ylnda vilayetin 135.000 nfusu bulunmaktayd 615. Vilayetin
nfusunda meydana gelen bu dn sebebi idari yapdaki deiimdir. 1872
tarihinden sonra kodra vilayeti Prizren ve Debre sancaklar olmakszn bir vilayet
olarak yeniden dzenlenmiti616. Bu yllara ait verilen bilgiler Akahisar, lgn,
Bar, Puka, Podorie, Peklin, Tiran, Dra, Zadrime, Kavaye, Le, Mirdita
blgelerinin nfusuna ilikin bilgileri iermektedir617. Ancak yukarda da iaret
edildii zere Mirdita, Le, Puka kazalarnda ilerleyen yllarda dahi nfus saym ve
tahrir yaplamamtr. Bu sebeple verilmi olan nfus saymna ilikin bilgilerin bu
blgelerle ilgili olanlar tahminidir.
1878-1879 ylnda kodra vilayetine bal idari birimlerde bulunan slam ve
Hristiyan erkek nfusun gsterildii belgede 81.642 slam, 75.663 Katolik, 4.308
Ortodoks olmak zere toplam 161.613 says verilmektedir. Burada, henz
Karadaa terk edilmemi olan lgn kazas ile birlikte baz nahiye ve kylerin
erkek nfusuna ilikin bilgiler de verilmitir. Ciballerin ve saym yaplmam olan
kazalarn nfuslarnn yine tahmini olarak verilmi olduu ihtimali yksektir ki
belgede bununla ilgili bir aklama yoktur618.
613
614
615
616
617
618
kodra, skdar olarak ifade edilmitir (Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk
Nfus Saym 1831, Devlet statistik Enstits, Ankara, 1997, s. 91, 196. ). Bu yllarda
Arnavutlukun genel nfusu ise 350 000 civarndayd. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss.
60, 149.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 41, 98, 157.
D .S. , H. 1289, ss. 144, 245.
Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, ss. 193-194.
94
1881-1883 yl ve sonras Osmanl nfus saymlarnda kadnlarn da

saylmaya balanm olmas ve vilayetin idari snrlarnda meydana gelen
deiiklikler, nfusla alakal verilen rakamlara ilikin deerlendirmelerde gzden
uzak tutulmamaldr.
Tablo 14: kodra Vilayeti Nfusu ve Cinsiyete Gre Dalm (1881-1883)619.

Kaza Ad
Mslman
Rum
Katolik
Yabanc
Toplam
Uyruklu
Nfus
K
E
K
E
K
E
K
E
Akahisar
6132
6264
923
873
14192
(kodra
Sanca)
Dra
1384
1634
712
802
114
87
19
29
4780
Tiran
15749 15777
386
501
23
27
3
5
32471
Kuvaya
8372
8523
1295 1456
3
3
19652
(Kavaye)
Sirak
7532
7234
375
386
379
371
16277
(iyak)
Dra
33036 33168 2768 3145 516
485
25
37
73180
Sanca
Toplam
Vilayet
39168 39432 2768 3145 1439 1358 25
37
87372
Toplam
Tablo 14de ifade edildii zere vilayetin Dra sanca merkez ve bal
kazalarna ilikin nfus saylar verilirken, kodra sancanda Akahisar kazas
nfusu dnda bilgi verilmemitir. Bu sebeple saymn yaplmam olduu blgelerin
nfusu tahmini olarak eklendiinde kodra vilayeti nfusu toplam olarak 250.000
civarndadr620.
Aada vilayetin genel nfusu ile ilgili vilayet salnamesinde ayrntl olarak
verilmi bir tablo bulunmaktadr. Verilen bilgiler dorultusunda kodra ehrinin
67.500 kiiden ibaret olduu grlr. Tablonun salnamede verildii ksmdan nce,
kodra ehrine ait nfusun 41.000 olduu ifade edilmitir. Ancak daha sonra yaplan
incelemeler neticesinde yukardaki tablo salnameye eklenmi ve nfus saym
yaplmam olsa da geree yakn bilgilerin bunlar olduu belirtilmitir.
619
620
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 166-167.

95
Tablo 15: kodra Vilayeti Genel Nfusu (H. 1312/M. 1894)621.

Blge
Ortodoks Katolik Mslman
Toplam
kodra Kazas
1500
27.000622
39.000
67.500
Da Kenar
250
3600
3850
Karaina Nahiyesi
2820
2820
Gl Kenar
30
930
960
Hot Cibali
3330
35
3365
ruda Cibali
1500
2100
3600
Klemend Cibali
4200
120
4320
Ekaril Cibali
1848
330
2178
Kastriat Cibali
1950
450
2400
Re Maa Lohe
800
1860
2660
Koplik Grije Riyol
1500
3300
4800
Postriba Cibali
1500
3000
4500
ale Cibali
2880
2880
o Cibali
1800
1800
Pulti Cibali
1680
1680
alak Temal
1800
14
1814
Puka Kazas
5050
5700
10.750
Zadrime Nahiyesi
3000
1500
4500
Mirdita Kazas
12.106
6
12.112
Le Kazas
2700
510
3210
Kla Nahiyesi
3600
800
4400
Kurbin Nahiyesi
1800
600
2400
Akahisar Kazas
1822
12.397
14.219
kodraki slam Muhacirler
5100
5100
Dra Kazas623
1489
199
3112
4800
Kavaye Kazas624
2773
17.010
19.783
Tiran Kazas625
900
40
31.112
32.052
iyak Kazas626
750
732
14.896
16.378
Toplam
7412
83.117
150.292
240.825
621
622
623
624
625
626
Bu tablo salnamede sayfa numaras verilmeyerek 64. ve 65. sayfalar arasna ilave edilmitir. . V.
S. , H. 1312, ss. 64-65.
ehirdeki Katolikler nfusun yarsndan azd. Peacock, Albania The Foundling State, s. 83.
1881/1883 ylna ait nfusun gsterildii tablodaki gibi Dra kazas genel olarak 3000 slam, 1500
Ortodoks ve 200 Katolik ve toplam 5000 civarnda bir nfustan olumaktayd. Merkez kazann bu
dalm 1892, 1894, 1897, yllarnda da deimeden devam etmitir ( . V. S. , H. 1310, s. 109. ; .
V. S. , H. 1312, s. 114. ). Dra kazasnn bu yaps yabanc kaynaklarda da ortaya konmutur. 1901
ylnda kazada 3018 slam, 1520 Ortodoks, 199 Katolik bulunurken 1902 ylnda 6000 olan toplam
nfusun 1800 Ortodoks, 200 Katolik, 4000i Mslman, 1916 Avusturya nfus saymlarnda
2457 Mslman, 1539 Ortodoks ve 175 Katolik bulunduu aktarlmaktadr. Bartl, Arnavutluk
Mslmanlar (1878-1912), s. 88.
Kaza yaklak 20.000 nfusa sahiptir. 17.000 kiinin Mslman geri kalannn Ortodoks olduu
kazaya ilikin eitli yllara ve kaynaklara ait verilerde bu durum deimemitir. . V. S. , H. 1310,
s. 125. ;. V. S. , H. 1312, s. 130. ;. V. S. , H. 1315, s. 159. ;Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (18781912), s. 90.
Tiran kazas 32.000 nfusu ile Dra sanca ierisindeki en kalabalk kaza olup 1000 kadar
Ortodoks ve 50 kadar Katolik nfusa sahipti. Nfus dalm eitli yllarda verilmi olan
istatistiklerle tekrarlanmtr. Yabanc kaynaklarda Ortodoks nfusunun 2000 kadar olduunun
belirtilmesi dnda bir fark grlmemektedir. . V. S. , H. 1310, s. 118. ;. V. S. , H. 1315, s. 152. ;
Kaynaklarn hem fikir olarak belirttii husus kazann byk ounluunun Mslman olduudur.
16.000 civarndaki genel nfusun 1500e yakn Katolik ve Ortodokstur. . V. S. , H. 1310, s. 128.
;. V. S. , H. 1312, s. 133. ;. V. S. , H. 1315, s. 162. ;Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912),
ss. 90-91.
96
Hatta tablonun salnamenin dier blmlerinin tamamlanmasndan sonra eklenmi

olduunu ilerleyen sayfalarda belirtilen malisya ciballeri ile ilgili verilen nfusa
ilikin bilgilerden anlayabilmekteyiz. Bu sayfalarda dal kabilelerin nfusu 42.157
olarak verilmi iken yukardaki tablonun hazrlanmasna yardmc olan tahkikat
neticesinde say 35.997 olarak revize edilmitir627. Vilayetin genel nfusu ile ilgili
olarak verilen 240.825 ise 1881 saym ile birlikte yaplm olan 250.000 tahminine
yakndr ki her ikisine de vilayetin kadn nfusu dhildir.
1894 ylna ilikin dier bir istatistie gre kodra vilayetinde 5913i
Ortodoks, 2797si Katolik olmak zere toplam 330.728 kii yaamaktayd. Vilayetin
bir yl sonraki nfusu ise 339.500 olarak verilmitir628. Verilen bu istatistiklerdeki
Katolik ve Ortodoks nfus dikkat ekmektedir. Bu haliyle kodra ehri ile merkeze
bal dal kabileler, Puka ve Mirdita kazas ile Le Malisyas nahiyesi, ksaca dal
idaresinin mevcut olduu blgelerde, verilenden daha fazla Hristiyan nfusun
yaad bilinmektedir. Bu durum vilayet salnamelerinde sk sk belirtilmi olup
tablolarda da gsterilmitir. Burada 1894 ve 1895 ylna ait verilen rakamlarda
sadece Dra sanca ve Akahisar kazasnda nfus saym yaplm olmas nedeni ile
toplam nfus tahmini olarak ifade edilmitir. Tahmini olarak eklenmi olan nfus ise
slam, Katolik, Ortodoks diye ayrlmayarak verilmitir. Bundan dolay 10.000 kadar
gayrimslimin vilayette bulunduu izlenimi domutur. Aada nfus saym
yaplmad halde tahmin yrtlerek 1898 ylna ait kodra merkez kazasnn nfus
dalm verilmitir.
Tablo 16: kodra Merkez Kaza Nfusu (H. 1316/M. 1898)629

Mntka
Ortodoks Katolik Mslman Toplam
kodra ehri
600
16.000
50.000
66.600
Buyana Mntkas630
2350
650
3000
Da Kenar Mntkas
500
4500
5000
Drin Kenar Mntkas
3500
2800
6300
Karaina Mntkas
7600
7600
Bal Ciballer
675
31.450
10.700
42.825
Merkez Kaza Toplam
1275
53.800
76.250
131.325
627
628
629
630
. V. S. , H. 1312, ss. 64-65, 74-75.

Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 193, 258.
. V. S. , H.1316, s. 138.
Mntka ile merkez kaza dhilinde nahiye olarak ifade edilmi olan, blkba vastas ile idare
edilen, yerleim birimi belirtilmitir.
97
kodra vilayetinin nfus saym yaplmayan kodra kazasna dair birbirinden

farkl nfus saylar hemen her dnemde dillendirilmitir. Tablo 15 ve Tablo 16da
kodra kazas nfusuyla alakal bir tutarszlk ortaya kmaktadr. Bunun sebebi
saymn yaplmad blgelerle ilgili ileri srlen tahminlerdeki farkllk olabilir.
Verilen saylardaki dengesizliin sebeplerinden bir dieri ise kodra kazasnn
snrlar ile alakal yaklamdan kaynaklanmaktadr. Baz kaynaklarda kodra ehri
iin verilen rakamlar, ehir merkezi nfusuna kazaya idari olarak bal olan
nahiyelerin nfuslarnn da eklenmesiyle bulunmutur. Dier istatistiklerde ise
sadece ehrin sahip olduu merkez mahalleler hesap edilerek nfusa ilikin bilgilerin
verildii grlr. Bu durum kodra kazas nfusu hakknda verilen saylar
arasndaki farkn temel sebebi gibi grnmektedir.
kodra ehri nfusunun 1869 ylnda 27.000631, 1879 ylnda 40.000632, 1889
ylnda 26.000633, 1897 ylnda 35.000, 1900 ylnda 45.320634, 1895 ylnda
37.000635, 1918 ylnda 32.000636 olduu eitli kaynaklarda ifade edilmektedir. Sz
konusu farkn sebebinin yllara bal nfus deiimi ile aklanamayaca ortadadr.
1894 ve 1898 yl vilayet salnamelerinde kodra ehri ile ciblleri ve nahiyeleri
hakkndaki nfus bilgileri birbirine yaknd. Yine 1881 ylndan sonra yaplan nfus
saymlarnda kadnlarn da dikkate alnm olmas ehrin nfusuyla ilgili verilen
rakamlardaki farkllklar aklayabilir. stelik salnamede 1894 ylna ait bilgilerin
verildii blmde kodra ehrinin 41.000 olarak gsterilen nfusunu dzeltme
ihtiyac duyularak yeniden dzenlenmiti. kodra ehrinin kaplad alan ile ilgili
farkl yaklamlar nfusuyla ilgili tutarszlklar beraberinde getirmektedir. ehir
merkezinde bulunan mahalleler ele alndnda ortaya kan saylar ile evre
mahalleleri eklendiinde ortaya kan saylar farkllamaktadr. Bu yzden kodra
ehrinin merkez ve evresinde bulunan mahalleleri ile birlikte 60.000 civarnda
nfusa sahip olmas daha muhtemeldir.
Merkez
kaza
nfusunun
55.075inin
Hristiyan
olmas
ise
normal
grnmektedir. Nitekim Mirdita, Puka, Le kazalar ile kodra merkez kazaya bal
631
632
633
634
635
636

Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 67
Ayn yllarda Selanik 80.000, Edirne 62.000, Prizren 38.000, Manastr 25.000, Yanya 23.000,
skp 25.000 nfuslu ehirlerdi. emseddin Sami, Balkan, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul;
Miharan Matbaas, 1889, s. 1215.
ehrin 1/3 Hristiyandr. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 68.
98
cibllerde Katolik nfusun youn olduu bilinmektedir.
93 Harbi ncesi ile
mukayese edildiinde vilayette yaamakta olan Hristiyan nfusta oransal olarak bir
gerilemenin yaanm olmas ise mmkndr. Karadaa terk edilen Bar, lgn,
Podorie kazalarnda yaamakta olan Mslman ahalinin byk ksm kodraya
g etmi, ancak yaanan bu gn tersi dikkate deer oranda olmamtr. Hatta
lgn ve Barda kalan Katolik Arnavutlarn kodraya g ettikleri resmi
belgelerden takip edilebilmektedir637.
Tablo 17: kodra Vilayeti Genel Nfusu (H. 1316/M. 1898)638.

Kaza Ad
Ortodoks Katolik Mslman Toplam
Merkez Kaza
1275
53.800
76.250
131.325
Tuz Kazas639
4350
3150
7500
Le Kazas640
4000
1500
5500
Akahisar
5050
12.550
17.600
Kazas641
Puka Kazas
5750
6150
11.900
Mirdita
8500
8500
Kazas642
Dra Sanca
5950
900
65.750
72.641
(41 ecnebi
bulunmakta)643
Toplam
7225
82.350
165.300
254.966
637
638
639
640
641
642
643
BOA, BEO. 689/51657, H. 2 Rabiulevvel 1313/M. 22 Austos 1895.

. V. S. , H. 1316, s. 139.
Tuz kazas nfusu ile ilgili deiik tarih ve kaynaklarda verilmekte olan bilgiler burada da verildii
gibi 7500 civarnda olup bunun 2500-3000i Mslman ve geri kalan Katoliktir. . V. S. , H.
1310, s. 81. ; . V. S. , H. 1312, s. 86. ; . V. S. , H. 1315, s. 109. ; Bartl, Arnavutluk Mslmanlar
(1878-1912), s. 80.
Zadrime nahiyesi ile birlikte olarak verilmi olan Le kazas nfusu, 1500 Mslman ve kalan
Katolik olmak zere 5500dr (. V. S. , H. 1315, s. 112.). Le Malisyas nahiyesi ile Le merkezi
nfusu birlikte ele alndnda ise 1901 ylnda 1500 slam, 5120 Katolik bulunmaktadr. 1897
ylnda kazann merkez nfusu 2000dir. Bu nfusun 50 kadar Katoliktir. Bu say 1916
verilerinde, ehir merkezi ve evresi ile birlikte ele alndnda, 1162 slam ve 3584 Katolik
olarak verilmektedir. Kaza geneli iin ise ayn tarihte 1162 Mslman, 6799 Katolik nfusu
verilmektedir. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 86.
Tablo 14 ve Tablo 15de verildii zere kodra sancanda nfus saymnn yapld tek yer olan
Akahisar kazasnda 12.500 civarnda Mslman bulunmaktayken 1800 civarnda Katolik nfus
vard. 1898 ylna ait bilgilerin verildii Tablo 17ye gelindiinde Katolik nfusunun 5000i
getii grlr. Burada meydana gelen art Kla nahiyesinde bulunan Katolik nfusun kaza
nfusuna eklenmesi ile meydana gelmi olabilir. . V. S. , H. 1310, ss. 91-93. ; . V. S. , H.1315, ss.
121-123.
1869 ylnda Mirdita nahiyesi nfusu 11.947 olarak gsterilmekteydi (BOA, HRT. 286, H. 3
Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869). 1892 ylnda kazay oluturan 5 bayran nfusu 8000 olarak
verilmitir. . V. S. , H. 1310, ss. 98-99.
Osmanl kaynaklarnda farkl tarihlerde verilmi olan Dra sanca nfusunun birbirine yakn
deerleri ierdii grlr.1881-1898 yllar arasnda verilen istatistiklerde Dra sanca nfusu
73.000 kiidir. Yabanc kaynaklarda verilen saylar da bunun paralelindedir(Bartl, Arnavutluk
Mslmanlar (1878-1912), ss. 87-88.). 1903 ylnda Akahisarn Dra sancana dhil edilmesi
neticesinde sancak nfusunda bir art meydana gelmi ve nfusu 90.000e yaklamtr. Karpat,
Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 204-205.
99
Yukardaki tabloda vilayetin genel nfusu verilmitir. kodra merkez

kazasyla ile ilgili tahmini rakamlardan oluan Tablo 16ya Tuz, Le, Mirdita
kazalaryla ilgili tahminlerin de eklenmesiyle kodra sanca nfusu belirtilmitir.
kodra sanca nfusuna Dra sancana ilikin nfus saymna dair veriler
eklendiinde vilayetin 254.966 olan genel nfusuna ulalmtr644.
Mslman nfusun hem oran hem de miktar olarak Dra sancanda daha
youn bir biimde yer ald grlmektedir. Ayn ekilde 82.350 olarak verilen
Katolik nfusun neredeyse tamam kodra sanca dhilinde, zellikle kodra ehri,
cibllerinde bulunmaktayd. kodra sancann 182.325 olan nfusunun 81.450si
yani %44,6s Katolikti. Yabanc kaynaklarda Katolik nfusun orannn daha yksek
olduu verilir. 1900 ylnda kodra sancann %38i yani 64.830u Mslman ve
%62si yani 104.090 Katolik olmak zere toplam 168.940 kiiden olutuu ileri
srlr. Dier bir kaynaa gre kodra sanca nfusu %45,5i Mslman ve
%53,9u Katolik toplam 150.154 kiidir. Belika elisinin tespitine gre kodra
sancanda 65.000 Mslman, 104.000 Katolik toplam 169.000 kii bulunmaktayd.
Tm verilerde Ortodoks nfusunun dikkate deer oranda olmad ortak kanaat
olarak belirtilmekteydi645. kodra sanca nfusuna ilikin birbirine yakn rakamlar
verilmektedir. Buna ramen Katolik nfusun Mslman nfustan fazla gsterilmesi
abas daha nceden belirttiimiz yabanc aratrmaclarn Katolik nfusun daha
fazla olduu ynndeki n kabullerinin yansmasdr.
Vilayetin idari yapsnda bir deiiklie gidilmedii halde 1895 ylnda
nfusun 337.584 ve 1900 ylnda 339.500 olarak verildii grlr646. Her iki veride
de vilayetin nfusu 1898 ylna gre 90.000e yakn bir art gstermitir. Burada
meydana gelen artn sebebi, yaplan saymlarn eski saymlara nazaran, etkin
olduu alann genilemesi ve nfusun tahminlere dayal olarak bildirildii, vergiye
tabi olmayan idari birimlerle ilgili saylarn arttrlm olmasdr. Bu manada ad
geen idari snrlar ierisindeki nfusla alakal tahmini nfus deerleri arttrlm
olduu daha gereki grnmektedir. Nitekim resmi saymn yaplm olduu Dra
644
645
646
Bu yl iin verilen vilayet nfusunun yansra 1897 ylna ait resmi verilerde vilayetin nfusu
337.584 olarak nakledilmitir. Bu saynn ierisinde bulunan 87.529 kiinin, vilayet ierisinde
nfus saymnn yaplm olduu yerler yani Dra sanca ile Akahisar kazasna ait olduu
grlmekte, kalan miktar tahmini olarak ifade edilmektedir. Osmanl Devletinin lk statistik
Yll 1897, C. V. Prof. Dr. Tevfik Gran(hzl.), Devlet statistik Enstits, Ankara, Temmuz
1997, ss. 19-24.
100
sanca ve Akahisar kazalarnda bahsedilen arta denk olacak bir oranda nfus
deiimi gzlenmemektedir.
1902 ylnda kodra, Kosova ve Manastr vilayetlerinde yaplm olan nfus
saym neticesinde kodra vilayeti nfusu173.590 slam ve 86.029u gayrimslim
olmak zere toplam 259.619 olarak verilmitir. Tahrir yaplm olan Dra sanca
slam ahali nfusu 75.518 ve gayrimslim ahali 6.883 iken tahririn yaplmam
olduu
kodra
bulunmaktayd
647
sancanda
98.072
slam
ahali
ile
79.146
gayrimslim
1905 ylnda kodra ehrinin nfusunu 1898 ylnda olduu gibi 66.000
olarak veren Tccarzade brahim Hilmi vilayetin nfusunu ise 294.100 olarak
gsterir648. Ayn yl vilayet nfusunun 300.000 civarnda olduu dier bir kaynakta
belirtilmitir649.1900 ylna ilikin olarak verilmi olan 339.500 saysndan farkl olan
bu rakam, Dra sancanda yaplm olan nfus saymna eklenen kodra sancann
tahmini nfus saysndan meydana gelmektedir. Nitekim verilmi olan bu saylarn
sonraki yllarda daha dk olarak belirtilmi olmas bize kodra sanca ile ilgili
tahminlerin revize edildiini gsterir ve bylece vilayetin nfuslar bu miktarlarda
gsterilmez.
1906 saymnda Dra sanca 6098i Ortodoks, 2178i Katolik olmak zere
toplam 89.848 kiiden olumaktayd650. Dra sancann 1881-1883 saymnda
verilen 5913 Ortodoks, 991 Katolik ve toplam 73.180 olan nfus saysnn artm
olduu grlmektedir. 25 ylda meydana gelmi olan yaklak %15lik nfus art
anormal grnmemektedir. Ayrca 1903 ylnda Akahisar kazasnn Dra sancana
balanmas da dikkate alndnda toplamda meydana gelen art ile Katolik
nfusunda yaanan art daha anlaml grnmektedir.
kodra vilayetinde,1910 ylnda 101.664 gayrimslim olmak zere toplam
238.106, 1911 ylnda toplam 349.000 olan nfusun 218.000i Mslman, 11.000i
Ortodoks ve 120.000i Katolikti651. Bu yllara ait Avusturya verilerine gre kodra
647
648
649
650
651
BOA, Y. PRK. BK. 68/74, H. 1320/M. 1902.

Tccarzade brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, ss. 54-55.
Justin McCarthy, lm ve Srgn: Osmanl Mslmanlarnn Etnik Kym (1821-1922), Fatma
Sarkaya(ev.), Ankara; TTK, 2012, s. 141.
101
vilayeti snrlarnda 89.500 gayrimslim kalan Mslman olmak zere toplam

239.500 kii yaamaktayd652.
kodra vilayetinin yllar ierisindeki nfus dalm verilen bilgilerden yola
kldnda, Dra sancann byk oranda Mslman olduu ve 75.000-90.000653
saysna yaklaan bir nfusa sahip olduu grlr. Vilayetin daha fazla miktarda
nfusa sahip olan kodra sancanda ise nfus saymnn yaplmam olmas sebebi
ile nfusa ilikin eitli tahminler yaplmtr. Bu tahminler neticesinde kodra
sancann 150.000-180.000 kadar nfusa sahip olduu sylenebilir. Bu saynn
neredeyse yarsnn yani 75.000 kadarnn ise Katolik ve ok az bir miktarnn
Ortodoks nfustan olutuu grlr.
Bylece yabanc kaynaklarda da eitli yllara ait olarak verilen 654 rakamlar
Osmanl Devletinin verileri ile birlikte dikkate alndnda kodra Vilayeti toplam
nfusunun 250.000 civarnda olduu sylenebilir. Bu saynn yerli ve yabanc
kaynaklarda eitli yllara ait olan veriler dorultusunda 7500 kadarnn Ortodoks ve
kalannn Katolik olup toplamda 90.000 kadar Hristiyan nfus bulunduu
sylenebilir. Bu saynn zerindeki iddialar vilayetin toplam nfusunun daha yksek
gsterildii istatistikler gayrimslim nfusunun fazla gsterilmesi gibi bir gayretin
varln gstermektedir.
2.2.2 kodra Vilayetinde G

G, kiinin mnferit ya da kitlesel olarak, bulunduu mekn terk ederek
baka bir mahalle yerlemesidir. Genel anlamda serbest ve zorunlu g olarak tasnif
edilebilen g; kltrel, ekonomik, siyasi nedenlere dayal olarak yaplm olabilir.
Kitlesel glerin ise genelde nedeni yaanan savalardr. Sava nedeniyle genler
belgelerde mlteci olarak tanmlanmtr. Olaan st koullar altnda meydana
gelen mltecilik hali normallemenin salanmas ardndan yurduna dnmeyi
652
653
654

Bu fark, Akahisar kazasnn Dra sancana balanmas ile meydana gelmektedir. Akahisar
kazas dikkate alnmaz ise yllar ierisinde Dra sanca nfusunun 75.000 civarnda olduu
grlr.
Vilayette, 1901 ylnda 88.619u Hristiyan olmak zere toplam 222.504, 1903 ylnda 322.000,
1905 ylnda 169.000i Hristiyan toplam 369.000 nfus vard. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar
(1878-1912), s. ay.
102
planlayan kiiler iin kullanlmtr. Artk yurduna dnemeyerek iskn edilmi

olanlarna ise muhacir denmitir655.
Osmanl Devleti g ile Rusyann Krm 1783 ylnda ilhak ile tanmt.
Ortodoks Rus hkmdarn idaresinde yaamak istemeyen Mslman ahalinin g
bylece balamt. 1853-56 Krm savana kadar eitli aralklarla devam eden
gler bu tarih ile birlikte hzlanr. Kafkasyadan 1862 ylnda balayan erkes
gn 93 Harbi ve ardndan Balkan Savalar nedeniyle yaananlar takip eder656.
93 Harbi sonras kodra vilayeti snrlarnda meydana gelen deiiklikler
beraberinde nfus hareketlerini de getirmitir. Karadaa terk edilen topraklarda
kalan Mslman ahali kodra vilayetine doru harekete gemitir. Aslnda
mparatorluk genelinde yaanan ve genel olarak Doksan Muhcereti denilen bu
gler657 beraberinde g edenlerin iskn ve iaesi gibi sorunlar getirmitir. kodra
vilayeti, bu sre ierisinde 93 Harbi sonularndan doan siyasi problemlerle
uramann yansra Karadaa terk edilen topraklarda kalan ahalinin maddi ve
kltrel sorunlar ile de ilgilenmek zorunda kalmtr. Neticede Karada idaresinde
yaamak arzusunda bulunmayan ve bunun iin eitli yollarla zorlanm olan
ahalinin kodraya g balamtr.
Yaanan savalar sonras siyasi olarak snrlara yansyan deiiklikler,
demografik yap zerindeki deiiklikleri de beraberinde getirir. Galip devletlerin
kimi zaman uyguladklar ve nfus yapsn kendi lehlerine deitirmeyi amalayan
bask politikalar bunun bir rneidir658. 1876 Karada isyan ve sonrasnda 93 Harbi
ardndan Karadaa terk edilen Bar, Podorie, lgn kazalarnda yaamakta olan
eski Osmanl tebaas maruz kaldklar basklar neticesinde g etmek zorunda
kalmlardr.
Grlen basklar genel olarak dini ve ekonomik nedenler ile zorunlu askerlik
uygulamasnn getirdii zorluklar olarak sralanabilir. Mslman ahalinin ge
zorlanma nedeni ise Balkanlarda amalanan ve Rusyann liderliinde yrtlen
Panslavist emeller, Slav birliinin salanmas iin Mslman nfusun temizlenmesi
655
656
657
658
Nedim pek, Selanikten Samsuna Mbadiller, Samsun Bykehir Belediyesi Yaynlar,

Samsun, 2010, ss. 1-2.
Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ankara; TTK,
1995, s. 5.
Nedim pek, Kafkaslardan Anadoluya Gler (1877-1900), Ondokuz Mays niversitesi Eitim
Fakltesi Dergisi, S. 6. , Samsun, 1991, s. 97.
103
olarak karmza kmaktadr659. Bu dorultuda Rusya tarafndan Karadaa yaplan

silah yardmlarnn, Mslman nfusun ge zorlanmas amacyla gerekletirildii
grlmektedir660.
Karadallarn, Mslman nfusu ge zorlama nedenlerinin bir dieri de
zihinlerindeki Mslman algsdr. Karadal bir din adam, Trklemi kimseleri
gebe ve ensesi kaln olarak nitelemitir661. slam dinine kar gsterilen bu
yaklam aslnda sadece dini temelli olmayp Mslman olanlarn zamanla
Trklemi vaziyette alglanmasndan kaynaklanmaktayd 662. 6 Aralk 1905 ylnda
Karadada kabul edilen anayasa ile slam dini Ortodoksluk ile eit hale getirilmitir.
Bu haliyle Mslman ahali ayrcalkl konumlarna tecavz edildiini dnr.
Podoriede, Mslmanlarn vaftiz edilip her Mslmann kalpak takmak zorunda
kalaca, Slav dilinin Mslman ocuklarna da retilecei sylentileri yaanan
basklarn dier bir boyutu olarak karmza kmaktadr663.
Berlin Antlamas gereince ekonomik haklar gvence altna alnm olduu
halde toprak sahibi Mslmanlar yaadklar basklar nedeni ile g etmek zorunda
kalmlard. Ahalinin g ettirilme nedenlerinden birisi de g edenlerin kalan
mallarn sahiplenmek arzusuydu. Nitekim g edenlerden arta kalan mallar ordu
mensuplar ile halka datlmt664. Ekonomik basklarn en sk uyguland yntem
ise vergi artdr665. Karada hkmetinin koymu olduu yksek vergiler sebebi ile
144 haneye karlk gelen 886 Katolik, kodraya g etmeyi tercih etmilerdi666.
G eden bu Katolik ahali Akahisar kazas dhilinde bulunan kylerde iskn
edilmilerdi667.
659
660
661
662
663
664
665
666
667
Karadada yaanan durumun bir benzeri Kafkaslarda grlr. Krm harbi srasnda ayaklanm
olan Nogaybaklar ile Urumlar Ruslar tarafndan blgenin Ruslatrlmas amacyla yldrma
politikalarna maruz kalmlard. Topraklarna el konulup arttrlan vergilerle ekonomik olarak zor
durumda braklp fakirletirilmi olan halk yaadklar alk ve ktlk sebebi ile areyi g etmekte
bulmulard. Hilmi Bayraktar, Krm ve Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan G ve
sknlar (1869-1907), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 22, Konya, Gz 2007, ss. 407-408.
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar, ss. 67-68, 70.
Boncovi, Mslmanlarn Karadadan 19. Yzyldaki G, s. 16.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, ss. 349-350.
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar, s. 72.
Karadadan g etmek zorunda kalan ahalinin geride braktklar arazilerin toplam 36.000
dnm olup Karada tarafndan zapt edilmiti. Boncovi, Mslmanlarn Karadadan 19.
Yzyldaki G, s. 28.
Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, TTK, Ankara, 1999, s. 143.
Nedim pek, Balkanlar, Girit ve Kafkasyadan Anadoluya Ynelik Gler, Sleyman Demirel
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1. ,Isparta, 1995, ss. 200-201.
Tufan Gndz, Alahimanet Bosna: Bonaklarn Osmanl Topraklarna G, stanbul; Yeditepe
Yaynevi, 2012, s.149.
104
Karadada kalm olan Mslman ahaliye getirilen zorunlu askerlik668

uygulamas da ge neden olan etkenlerdendir669. Hristiyan bir devletin ordusunun
mensubu olarak o devletin niformasn tamay kabul etmek Mslman ahali
tarafndan benimsenmemitir670. Osmanl Devletinin giriimleri neticesinde
Karadada kalm olan Mslman nfusun Karada ya da Osmanl vatandalndan
birisini tercih edinceye dek askerlikten muaf tutulmalarngrlm ancak buna
ramen ahali zm g etmekte bulmutu671.
Yaanan gn tek aktrnn Mslman ahalinin olmadn belirtmekte
fayda vardr. Hristiyanlar da Karadada yaanan ekonomik skntlar ve ktlklar
sebebi ile eski idarecileri olan Osmanl Devleti snrlarna g etmilerdir672. 1893
ylnda kodra vilayetinden Karadaa g eden Hristiyan ahali olup olmad ile
ilgili dhiliye nezaretince istenilen bilgiye kodra valiliince verilen cevapta,
vilayeti terk ederek Karadaa hicret etmi Hristiyan aile olmad hatta oradan
gelerek
kodra
vilayetinde
iskn
edilmi
Hristiyan
ailelerin
bulunduu
belirtilmiti673. 1905 ylnda memleketlerini terk ederek Osmanl Devletine mlteci

ve muhacir sfatlaryla kabullerini talep etmi 2 Hristiyan ailenin Tiran kazasnda
uygun bir yerde isknlarnda herhangi bir sorun olmayaca grlm ve bu ynde
gerekli olan ilemlerin yaplmas kodra vilayetine bildirilmiti674. Karadadan
kodra vilayetine gerekletirilen Hristiyan glerinde mezhep farkllnn etkili
olmu olmas muhtemeldir.
1878 ylnda her vilayette birer gmen mdrl kuruldu675. Gmenleri
misafir etmek, iskn yerlerini (bo ve kullanlmayan veya devlete ait atl durumdaki
668
669
670
671
672
673
674
675
Bulgar anayasasnn 71. maddesi 19-32 ya arasndaki her erkein din ayrm yaplmakszn askere
alnmasn ngryordu (pek, Rumeliden Anadoluya, s. 136.). Avusturyann Bosna Hersek
Mslmanlarn da kapsayan zorunlu askerlik uygulamasn yrrle koymas ile Osmanl
Devleti topraklarna, askerlii asimilasyon arac olarak gren Bonaklar ylmlard. Gndz,
Alahimanet Bosna, ss. 45-46.
Krm Sava sonras Kafkasyadan Osmanl topraklarna yaplan glerin sebepleri arasnda
Mslman ahaliye getirilen askerlik ykmll bulunmaktayd. Mslman ahali askerlik
yaparak Osmanlya kurun skmak yerine g etmeyi tercih etmiti. Bayraktar, Krm ve
Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan, s. 408.
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar, s. 73.
BOA, BEO, 689/51657, H. 2 Rabuilevvel 1313/M. 22 Austos 1895.
BOA, MV. 116/45, H. 8 Cemazeyilevvel 1325/M. 19 Haziran 1907.
Mehmet Demirta, Krm Sava ve 93 Harbi Srecinde Osmanl Memleketine Gelen
Gmenlerin Sevk ve sknlar, Ankara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S.
41, Erzurum, 2009, ss. 216- 218.
105
arazileri) tespit etmek676, gmenleri iskn yerlerine nakletmek, gerektii halde

gmenlere ev, hayvan, tohum temin etmek, iskn edildii halde henz rn
alamam olan muhacirlere rnlerini hasat edinceye kadar yevmiye balayarak
yardmlarda bulunmak komisyonun grevleri arasndayd 677. Burada saylan grev
ieriklerine bakldnda Osmanl topraklarna gelmekte olan muhacirlerin sevk ve
iskn ile iaesinin devlete ciddi bir mali yk getirdii grlmektedir. Ancak bunun
bir takm faydalar da olmutur. Gmen olarak gelip bo arazilere iskn edilmi olan
muhacirler atl durumdaki kaynaklarn daha etkin kullanlmasna ve retimdeki arta
katk yapmlard678. Devletin muhacirlerle ilgili alm olduu tedbir ve uralarn
boa gitmemesi iin olsa gerek muhacirlerin iskn edildikleri yerden baka bir yere
gitmelerinin nne geilmek istenmiti. Baka bir yere gidenlere artk yardm
yaplmayaca gibi, kendilerine tahsis edilen araziler senet karl verilmekteydi.
Hatta eski topraklarna ya da baka bir yere yaplacak olas bir g nlemek zere
muhacirlerin pasaportlar, taral idareciler vastas ile toplanarak muhacirin
komisyonuna iletilmekteydi679.
kodraya gelecek muhacirlere yardm iin vilayet dhilinde680 Muhacirin
Komisyonunun tekil edilmesine karar verilir. kodrann nde gelen kiilerinden
olan Salim ve aban Beylere Salim Aa, brahim Aa, Hseyin Aa, Hilmi Lohe ve
Podorieli Halil Aa, Hseyin Aa ile lgn kazasndan akir Efendi, Hafz Molla
Ahmet ve Molla brahim ye olarak komisyona atanmlard681.
93 Harbi ardndan imzalanan Berlin Antlamas ve sonrasnda gerekletirilen
protokoller neticesinde kodra vilayeti snrlar dhilinde kalan Bar, lgn ve
Podorie kazalar Karadaa terk edilmiti. Bu kazalarda yaamakta olan ahalinin
istedii takdirde Karadada sahibi olduklar mlklerinin gelirlerini almaya devam
ederek Osmanl topraklarna emniyet ierisinde g etmeleri kararlatrlmt.
676
677
678
679
680
681

Demirta, Krm Sava ve 93 Harbi, s. 217
Bu durum zellikle Anadoluda bulunan topraklarn mera olarak kullanmdan karak zirai olarak
ilenir hale gelmesi bakmndan nemli olmutur. Yine muhacirlerin yerletirilmesi iin
kurutulmu olan bataklklar, temizlenmi allklar da ekilebilir araziye eklenmitir. Muhacirlerin
sahip olduklar tarm metodlarn iskn edildikleri blgelere getirmeleri ziraat canlandrmtr.
pek, Rumeliden Anadoluya, s. 229.
Ferhat Berber, 19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler, Karadeniz
Aratrmalar, S. 23, Gz 2011, ss. 22-23, 30.
Vilayet merkez muhacirin komisyonunun ( . V. S. , H. 1299, s. 47. ; . V. S. , H. 1312, s. 29. ; . V.
S. ,H. 1315, s. 59.) yan sra Dra sanca dhilinde de skn- Muhacirin Komisyonu
bulunmaktayd. . V. S. , H. 1315, s. 135. ; . V. S. , H. 1316, s. 96.
BOA, Y.EE. 101/43, R. 12 Terinisani 1296/M. 24 Kasm 1880.
106
Karadada kalmalar halinde ise hayatlarna olaan ekliyle devam edebileceklerdi.

Lakin Berlin Antlamasnda saylan bu gvencelere ramen zellikle Mslman
ahaliye uygulanan basklar neticesinde gler meydana geldi.
Karada Kral Nikola, lkesinden Osmanl topraklarna g etmi
muhacirlere can ve mal gvenliklerini, dinlerini muhafaza edebileceklerini ieren bir
bildiri yaynlayarak lkelerine geri dnmeleri iin aba sarfetmitir682. Bunun zerine
Osmanl Hkmeti de Karadaa yaplacak geri dnleri engellemek iin ahalisi
Hristiyan olan blgelerde, planlanan vergi ve askerlik bedeline yapaca zamm
uygulamamt. Buna ramen g etmi olan ahalinin, Osmanl topraklarna geri
dnmeleri iin kolaylklar getiren hkmet, Hristiyan tebaann geri dnmesi halinde
eski topraklarna yerleebileceklerini ve birikmi vergilerin affedileceini beyan
etmi; buna karlk arazilerini 5 yl sreyle satmalarnn yasak olaca bildirilmitir.
Osmanl Devletinin vergi ile ilgili bu giriiminin arkasnda Karadaa yaplan geri
glerin nedenleri arasndaki emlak ve temettuat vergisinin arttrlaca sylentisinin
etkili olmas yatmaktadr. Bylece vergi sebebiyle yaanacak glerin nne
geilmek istenmitir683.
Osmanl Devletinin Karadaa geri gleri nlemek zere yapm olduu
giriimler kimi zaman sonusuz kalmtr. Gmenlerin gda sknts ekmesi de
yaanan geri gte etkili olmutur. Mslman gmenlerin kendi topraklarna geri
dnme istei Karadaa geri gleri tetiklemiti. Ancak bu yolculuk neticesinde
kendilerine ar gelen bir takm masraflar olmutur. Karada hkmetinin bu
masraflar karlamas imknlar dhilinde grlmeyince Osmanl Devleti her yl bu
amala harcanmak zere etine Sefaretine, Osmanl Bankas aracl ile para
yollamtr684.
Vilayete hicret eden muhacirlerin isknlarna kadar geen srede yiyecek,
yakacak, barnma gibi acil ihtiyalar bulunmaktayd. Bunlarn karlanmas iin
kodra vilayeti idari birimleri gerekli yazmalar yaparak izin ve denekleri talep
etmiler ve sonrasnda muhacirlere sz konusu yardmlar ulatrmlard.
682
683
684
Benzer bir uygulama kapsamnda Bulgaristana dnecek muhacirlerin her trl haklarnn
korunaca, mal ve can gvenliklerinin olacana dair ilannameler datlmtr. pek,
Rumeliden Anadoluya, s. 115.
107
1879 ylnda Podoriede vatanlarnda kalm olanlarn artk hicrete

baladklar haberi alnmt. Daha nceden gelip iskn edilmi olan muhacirler ile bu
ekilde gelecek olanlara verilmek zere yksek miktarda msra ihtiya duyulaca
anlalmtr. Ancak vilayet dhilinde yaanm olan afat- semavi sebebi ile yeterli
rn alnamamtr. htiyacn giderilebilmesi amacyla kodra vilayeti iin Beratta
ayrlm olan msrn, Dra iskelesine getirilmesi ve 2 milyon kyye msrn daha
Yanya ve Selanik vilayetlerinden gnderilmesi kodra valilii tarafndan Dahiliye
Nezaretinden talep edilmitir685. Ayn yl Podorie muhacirlerinin ouna gnlk
yemek ile erzak verilmesi ve muhacirin komisyonunun klk yakacak yardm
yapmas, vilayet idaresince kararlatrlmt. Kmrler, muhacirlere komisyon
tarafndan verilecek olan mazbata dorultusunda datlacakt686.
1880 ylnda
Bosnadan hicret etmi olan muhacirlerin ehrin giriinde yollarda a ve sefil halde
bekledikleri nakledilmektedir. Ekmek frn nnde a ve sefil halde dilenmeye
tenezzl etmeden ylece bekleyen insanlarn durumu, alnan nlemlerin tm
gmenlere yetecek dzeyde olmadn gstermekteydi687.
1887 ylnda Dilan Ovas ve Tuz kazasnda meydana gelen kuraklk sebebiyle
burada iskn edilmi olan muhacirler ile ahalinin yiyecekleri kalmamt. Bunun
zerine, ertesi sene geri verilmek zere, aar ambarnda bulunan msrdan 30.000
kilonun muhta olanlara datlmas talebi kabul edilmiti688. Podorieye yakn
olmas sebebi ile Tuz kasabasnn Dinoe ve Vilodina kylerinde iskn edilmi olan
muhacirler, 1888 ylnda yaanana ktlk sebebi ile yer deitirmek istemiler ancak
buna msaade edilmemi, bu teebbslerin nne gemek zere gerekli miktarda
msr gnderilmitir689. Alnan tedbirler muhacirlerin iskn edildikleri yerlerde
kalmalarnn salamaya ynelik olsa da onlara yaplan yardmlar asndan da
dikkate deerdir.
Sz konusu gler yllarca devam etmitir. Glerin devam etmesinde
Karada tarafndan yaplan basklarn iddetlenmi olmas muhtemeldir. Bu anlamda
1904 ylnda kodra vilayeti 26 hanede toplam 123 Mslman muhacirin kodraya
geldii grlr. Muhacirler ierisinde yardma muhtalar iin gerekli miktarda
parann olmad gerekesiyle denein temini dhiliye nezaretinden istenir.
685
686
687
688
689
BOA, DH. MKT. 1327/93, H. 13 evval1296/M. 30 Eyll 1879.

BOA, . DH. 63452, H. 6 Safer 1296/M. 30 Ocak 1879.
BOA, A. MKT. MHM. 496/42, H. 24 Cemazeyilahir 1305/ M. 8 Mart 1888.
BOA, DH. MKT. 1563/78, H. 8 Rabiulahir 1306/ M. 12 Aralk 1888.
108
Ardndan muhacirlerin g etme sebebinin Karadadaki menkul ve gayrimenkul

mallarnn Karada Prensi tarafndan msadere edilmi olduu renilir.
Muhacirlerin
Osmanl
Devletiden
yardm
isteklerini
ieren
bir
arzuhal
dorultusunda durum etine sefaretine bildirilir ve muhacirlerin haklarn

savunabilmeleri iin yaplacak hukuki giriimlerde kendilerine yardm edilmesine
karar verilir.690.
kodra valilii 1886 ylnda, lgn kasabas slam ahalisinden kodraya
gelmi ve gelecek olanlarn ilerinde yardma muhta olanlara ynelik yardmlar iin
gerekli izni Dhiliye Nezaretinden ister691. Bunun zerine 1891 ylnda Katolik
kodra ciballerinden ve lgnden g eden 144 hanede 886 nfus hududu geerek
Da Kenar nahiyesi ve civar kylere yerletirilmiti. Bu muhacirlerin nakli ve
isknlar iin gerekli olan 12.500 kuru ise olaanst denek kapsamnda kodra
Vilayeti Muhacirin tahsisatna gnderilmitir692.
1888 tarihinde Kosova vilayetine iskn edilmelerinden vaz geilip kodra
vilayeti dhilinde bulunan uruz iftliklerine yerletirilmeleri kararlatrlan 263
haneden oluan lgn muhacirlerinin ziraat yapmak ve evlerini ina etmek zere
ormanlarda aa kesmeleri izni istenir693. Yaplan yazmalar neticesinde iskn
edilmi olan lgn muhacirlerinin evlerini ina etmek ve geimlerini temin etmek
iin bataklk ve ormanlardan faydalanabilecekleri karar alnr694. Sz edilen, iskn
edilmi 263 hanelik lgn muhacirlerinin sorunlarnn bu tarihte zld
dnlr. Ancak 1891 ylnda muhacirlerin iskn edildii yerlerle ilgili yeni bir ky
oluturulmas ile ilgili bir uygulamada lgn muhacirleri tekrar karmza kar.
lgnden hicret etmi olan muhacirlerin uruz iftliine yerletirilmeleri kararna
ramen 263 lgn, 90 Podorieli hanenin, kodra vilayetinin talebi ile Buyana
Nehri sahilinde bulunan Delibone namndaki mahalle yerletirilmesi uygun
grlm,
burada
bir
ky
kurularak
kye
Hamidiye
isminin
verilmesi
kararlatrlmt695.
Muhacirlerin iskn edilmeleri srasnda idarenin bir takm ihtiyalar da gz
nnde bulundurulmutu. O esnada kullanlmamakta olan araziler datlarak
690
691
692
693
694
695
BOA, BEO. 2866/214940, H. 14 Cemazeyilevvel 1324/ M. 6 Temmuz 1906.

BOA, . DH. 1006/79496, H. 14 Muharrem 1304/M. 13 Ekim 1886.
BOA, DH. MKT. 1800/46, R. 5 kanunisani1306/M. 17 Ocak 1891.
BOA, . MMS. 103/4376, H. 22 aban 1305/ M. 4 Mays 1888.
BOA, . MMS. 103/4376, H. 16 Cemazeyilahir 1306/M. 17 ubat 1889.
BOA, DH. MKT. 1892/127, R. 10 Terinisani 1307/M. 22 Kasm 1891.
109
buralarn ekonomiye katlm salanmak istenmitir. Muhacirlere verilen arazi ve

zerinde ina edecekleri evleri iin gerekli malzemeler bir maliyet oluturmaktayd.
Ancak muhacirler buralara yerleerek retim yapmalar ile neticede verecekleri
vergiler sayesinde uzun vadede faydal olacaklard. Bunun gibi ok pratik
ihtiyalarn giderilmesi iin muhacirlerin iskn edildikleri yerler dikkatle tespit
edilmeye allmtr. Kendisi de Podorieli olup enin iskelesinde memur olan
Nuri Bey, iskeledeki askeri ve dier eyalarn tanabilmesi iin gerekli olan
igcn karlamak zere Podorieli muhacirlerin bir ksmn buraya getirmiti.
Zikredilen kiiler barnacaklar evleri olmadndan idarece kendilerine ev tahsisi
talebinde bulunurlar696. enin iskelesine yerletirilmi olan muhacirler bu ekilde
gnlk ihtiyalarn karlayacaklar bir i sahibi olurken ayn zamanda gerekli
igcn de salam oluyorlard.
kodra vilayetine gelen muhacirlerin tamamna ayn anda arazi verilemedii
aktr. Bunun yllar alm olmas, yaanan organizasyon skntsna iaret edebilir.
Gmenlerin her zaman belirli bir dzen dhilinde vilayete gelmemi olmalar da bu
hususta etkili olmutur. Kendilerinin gmen olduunu ve iinde bulunduklar
durumlarn belirtmi olan muhacirlerle ilgili resmi ilemler hzl bir ekilde
yaplmtr. Burada kendilerine yardm edilecek muhacirlerin gerekten ihtiya sahibi
ve muhacir olup olmadklarnn da kontrolnn yaplyor olmas nemlidir. Bunun
iin muhacirlerin geici ve misafir olarak meskn olduklar mahalle muhtar ile
imamnn yapaca aratrma beklenmitir. Muhacirin dilekesinde belirtmi olduu
mahalde meskn olduu, nereden hicret ettii ve ka nfuslu bir aileye sahip
olduunun gereklii bu yol ile kontrol edilmekteydi697. Yaplan kontrol sonras
muhacirin komisyonu tarafndan dileke sahibine arazi verilmesi kararlatrlrd.
Karaniyeden 10 nfustan oluan ailesi ile hicret ederek kodrann Dodes
mahallesinde meskn olan Hasan Aa, kendisine henz arazi verilmedii gerekesi
ile muhacirin komisyonuna bavurur. Muhacirin komisyonu durumun aratrlmas
iin defter-i hakaniye dilekeyi iletir. Dodes mahallesi muhtar ve imam tarafndan
muhacir Hasan Aaya ilikin bilgiler dorulanr. Sonrasnda defter-i hakani ad
696
697
A. D. A. , F. 121/Dos. 273/Bel. 4, R. 18 Mays 1312/M. 30 Mays 1896.

Karaniye muhacirlerinden Yusuf Aa 9 nfus ile Rus Sair mahallesinde meskn olduunu
dilekesinde belirtir. Bunun zerine Muhacirin komisyonunun istei ile mahalle imam, muhtar ve
baka yollardan inceleme yaplr. Neticede Yusuf Aann 6 nfusla birlikte syledii gibi muhacir
olduu belirlenmiti. Dileke sonrasnda yaplan inceleme ile aile nfus saysnn aratrlmasnn
sebebi kt niyetli uygulamalarn nne gemek olabilir. A. D. A. , F. 121/Dos. 273/Bel. 6, R. 3
Austos 1312/M. 15 Austos 1895.
110
geen muhacire yeterli miktarda arazinin verilmesi kararn alr698. Burada dikkate
deer dier bir husus ise aile ye saysnn, muhacirlere verilecek olan arazi
miktarnn belirlenmesinde kullanlan etkenlerden biri olduudur.
skn- Muhacirin Talimatnamesinin 29. maddesine gre muhacirlere ky ve
kasabalarda bulunan sahipsiz, bo ve gasp olunmu olduu tespit edilen yerlerden
olmak zere, durumuna gre 20-60 dnm699 arazi verilecei belirtilmekteydi.
Muhacirin komisyonu arazileri muhacirlere, vilayet idare meclisinin yapaca
tahkikat sonucuna gre datacakt. Bo arazilerin muhacirler iskn edilinceye kadar
bakasna verilmesi yasaklanmtr. Muhacirlerin arazi ihtiyac karlanamaynca
Rumeli ve Anadoluda bulunan miri iftlik arazileri, korular, tarma elverili
olmayan yerler slah edilmek suretiyle iskna almtr700. Muhacirlere verilen
araziler belirli bir sre boyunca bakasna devredilemeyecekti. kodraya iskn
edilmi olan muhacirlerin belirlenmi olan 10 yllk sre dolmadan arazilerini
devrederek iskn edildikleri mahalleri terk ettikleri grlnce kodra vilayeti bu
uygulamann nne gemek zere srenin 20 yla karlmasn talep etmitir.
Neticede
muhacirlere
devredilemiyecei
verilmi
olan
kararlatrlmtr.
arazilerin
Ancak
sre
kendisine
dolmadan
arazi
bakasna
verilmi
olan
muhacirlerden sre dolmadan len olur ise arazinin veresesine intikal edebilecei de
belirtilmitir701.
Yukarda ifade edildii zere muhacirlerin iskn edilecekleri blgede miri
arazi bulunmuyor ise kendilerine miri iftlikler de verilebilecekti. Berlin Antlamas
sonras Avusturya tarafndan igal edilen Bosna-Hersek ahalisi Yenipazar, Kosova
ve kodraya g etmek zorunda kalr. kodraya gelen Mslman Bonaklar, Dra
sancanda iskn edilmilerdi702. Dra ve Kavaye kazas evresinde kullanmda
olmayan araziler olduu halde Bosna muhacirlerine hala arazi verilmedii ynnde
ikyetler alnr. Bunun zerine ad geen blgelerde hlihazrda yaamakta olan
ahali olmadndan Dra, iyak ve Kavayede bulunmakta olan muhacirlerin
698
699
700
701
702
A. D. A. , F. 121/Dos. 258/Bel. 2, R. 11 Mays 1310/M. 23 Mays 1894 ve kararn alnmas R. 18

Haziran 1310/M. 30 Haziran 1894.
Verilecek olan arazi miktar, arazinin verimine gre 70-130 dnm olarak deimektedir. Karpat,
Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 34.
Meclis-i Vukela, st ste 3 yl ekilmeyen arazinin muhacirlere tahsis edilecei ynnde bir karar
almt ancak bu karar Padiah tarafndan onaylanmamt. pek, Rumeliden Anadoluya, ss.
214-216.
BOA, D. 2629/11, H. 11 Cemazeyilahir 1311/M. 20 Aralk 1893.
Nedim pek, Kosova Vilayeti Dhilinde Gerekleen Gler, History Studies, Volume2/1, 2010,
s. 69. ; Arnavutlar, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 369.
111
hazineye ait bykl ve kkl toplam 17 adet iftlie yerletirilmesine karar

verilir. Bahsedilen muhacirlerin yannda stanbuldan gnderilecek 149 Bosna
muhacirinin de bu iftliklere, ahalinin yardmlar ile sevk ve isknlarnn yaplmas
kodra vilayetinden istenmitir. kodra valilii szkonusu muhacirlerin blgedeki
ahalinin yardm ile iskn edilemeyeceini belirterek hane bana 1000 kuru denek
gnderilmesini talep eder. Hatta 23 nfuslu 6 hanenin henz Draa geldii ve
karantinahanede beklemekte olan 150 hane halknn da bunlara eklenecei iin
gerekli denein k mevsiminden nce gnderilmesinin luzumuna vurgu yaplmt.
Her hane inas iin istenen 1000er kuru denee ek olarak muhacirlere datlmak
zere ift hayvan ve tohum talebinde de bulunulmutur703.
1887 ylnda lgnden hicret etmi olan Katolik Ekaril cibalinden 886 kii
kodradaki Velipoye kyne iskn edilmiti. sknlar esnasnda gerei zere bu
ahaliye arazi de verilmiti. Fakat bu arazinin 120 dnm devlete ait hazine
arazisinden deildi. Arazinin kodral merhum Mustafa Paa varislerine ait olduu
anlalmt. Muhacirlerin 15 yl nce iskn edildikleri araziden, devlete ait olmasa
da karlmalarnn devletin anna halel getirecei fikri ile sz konusu arazi
bedelinin hazine tarafndan varislere denmesi uygun grlmtr. Bu artlar altnda
kendisine arazi verilmi olan muhacir baka bir yere yerleir ise artk devletten arazi
veya ev alamayacakt704.
Muhacirlere datlacak arazi ile ilgili ilemi yapacak olan memurun
ilgisizlii de ikyetlere konu olmaktayd. Velipoye kynde iskn edilmek zere
yerletirilmi olan baka bir muhacir grubu yine lgnden gelmi olan 60 kadar
haneden olumaktayd. Muhacirlere, yerleerek evlerini ina edecekleri ky arazisi
gsterilmiti. Yapacaklar evler iin gerekli olan keresteyi hazr ederek evlerini de
yaptklar halde kendilerine tahsis edilecek araziyle ilgili ilemleri yapacak memurun
gelmemesinden dolay durumu dilekeyle idareye bildirmilerdi. Drt gn sonra
Velipoye kyne memurun gnderilmesine ve arazinin taksim edilmesine karar
verilmitir705. Velipoye kynde yaanan benzer bir sknt ile ilgili dier bir dileke
de 5 Ekim 1903 tarihinde 30 haneyi temsilen lgn muhacirlerinden Enver ve
brahim isimli kiiler tarafndan verilmitir706.
703
704
705
706
Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, ss. 227-229.

BOA, DH. MKT. 917/26, H. 18 Ramazan 1322/M. 26 Kasm 1904.
A. D. A. , F. 121/Dos. 240/Bel. 1, R. 18 ubat 1307/M. 1 Mart 1892.
A. D. A. , F. 121/Dos. 252/Bel. 1, R. 23 Eyll 1309/M. 5 Ekim 1903.
112
pozi muhacirlerinden Yusuf Aa 9 haneyi temsilen bir dileke ile

durumlarn bildirmitir. ay Az kenarnda Polay707 kynde yerlemeleri
zerinden iki sene getii halde geimlerini temin etmek zere kendilerine hala arazi
verilmediinden ikyet etmekteydiler. Kendilerine barnmalar iin ev yapacak
kadar bir yerin verilmesi vilayet idare meclisince kararlatrlm ve bunun zerine
defter-i hakani memuru blgeye gelmitir. Ev yaplacak yerleri belirleyen memur bir
iki ay iinde tekrar gelip kendilerine datlacak araziyi belirleyeceini syler ve
gider. Ancak bunun zerinden zaman gemesine ramen gelmeyen memura ehre
giderek bavurduklarnda sudan sebeplerle oyalandklarn anlarlar. Bunun zerine
dilekeyi inceleyen muhacirin komisyonu kendilerine hane ve kulbe yaplacak
yerler belirlendikten sonra verilecek arazinin tespit edilerek taksim edilmesi iinin
zaman geirilmeden hemen defter-i hakani memurluunca yerine getirilmesi karar
almtr708.
Muhacirlerin barnma ihtiyac yaanan nemli skntlardan birisiydi. 1887
ylnda Bar muhacirlerinin hzl bir ekilde Kavaye kazasna iskn edilmeleri
ynndeki talep709 neticesinde 4 ay sonrasnda muhacirlerin hala ev ihtiyalarnn
karlanmam olduu grlmektedir710. Kavaye kazasnda yaanm olan bu durum
muhacirlerin meskn olduklar dier yerlerde de yaanmaktayd. 21 Ocak 1896
tarihinde Podorie muhacirlerinden olan brahim, Osman, Salih, Muharrem, Dervi
ve Yusuf tarafndan verilmi olan bir dileke ile Karadada sahip olduklar arazi ve
evlerini terk ederek kodrada hastane arkasna yerletirildiklerini ve kendilerine
birer kulbe yaparak idare etmi olduklarn belirtmilerdi. Ancak daha sonra yapm
olduklar bu kulbelerinin yklmas ile ilgili bir karar alnm olduunu belirterek
bundan vazgeilmesini talep etmilerdi. Vilayet dare Meclisince yaplan inceleme
neticesinde kendilerine herhangi bir arazi verildiine dair defter-i hakanide bir kayt
bulunamam ve bylece bu muhacirlerin yerlemi olduklar yerin belediye
tarafndan verilmi olduu anlalmt. Aslnda muhacirlere verilecek olan btn
araziler emlak nizamnamesinin 15. maddesi gereince defter-i hakani memuriyeti
vastas ile verilecekti. Fakat Dhiliye Nezaretinin 16 Mays 1887 tarih ve 32
707
708
709
710
Adriyatik kysnda ve Buyana nehrinin denizle birletii yerde bulunan blgenin ad Velipoyedir.
Ancak blge ismi Polay olarak da gemektedir.
A. D. A. , F. 121/Dos. 258/Bel. 3, R. 3 Eyll 1319/M. 16 Eyll 1903 ve kararn verilmesi R.12
Eyll 1319/M. 25 Eyll 1903.
BOA, DH. MKT. 1520/54, H. 29 evval 1305/M. 9 Temmuz 1888.
BOA, DH. MKT. 1560/74, H. 26 Safer 1306/M. 1 Kasm 1888.
113
numaral yazs zerine defter-i hakaniye bildirmek artyla belediyeler de

muhacirlere arazi databileceklerdi. Podorie muhacirlerine verilmi olan yerler
iin bu ilem yaplmamt. Bu ynde yaplan inceleme sonras arazinin muhacirlere,
Vali Mustafa Asm zamannda verilmi olduu anlalm ve bununla ilgili tapuda da
bir kayda rastlanmamt. Durum tam olarak anlaldnda vilayet idare meclisi
muhacirlerin yapm olduklar kulbeler ve kendilerine verilen arazilerle ilgili olarak
defter-i hakani memuriyeti haberdar edilmek suretiyle konunun belediye meclisince
halledilmesine karar vermi, bylece muhacirlerin kulbeleri yklmamt711.
lgn muhacirlerinin, muhacirin komisyonuna verdikleri bir dileke ile ev
yapmak zere kendilerine arsa verilmesini isterler. Bunun zerine konuyu inceleyen
komisyon, muhacirlere verilecek olan arazi ile ev yapmak zere yarmar dnm
kadar arazinin de verilmesinin muhacirin talimatnamesinde yer aldna karar verir.
Kararn uygulanmas iin dilekenin belediyeye gnderilmesine hkmeder. Belediye
meclisi yapt inceleme sonras arazinin verilmesi iin tapu kalemi ile defteri hakani
memuriyetine ilgili kararn havalesini uygun grr. Bylece muhacirlerin konu
hakkndaki dilekesi ile arazinin verilmesi iin yaplan inceleme sonras verilen karar
2 aydan az bir srede tamamlanr712.
Podorie muhacirlerinden Halil Mehmed Efendinin ailesiyle birlikte hala
misafir olarak meskn olduklar Garamet kynden ya da civardaki Muat kynden,
iinde bulunduklar kt durumun sonlanmas iin istedii araziyle ilgili dilekesi 1
aydan ksa srede karara balanmt713. Yine Podorie muhacirlerinden olan Hac
Abdullah, kodrann Tophane mahallesine hicret etmi fakat dier muhacirlere
datlm olmasna ramen kendisine tahsis edilmediinden bahisle muhacirin
komisyonuna bavurmutu. Bunun zerine muhacirin komisyonu, ilgili muhacirin
talimatnamesi gereince mnasip miktarda arazinin Hac Abdullaha tahsisi iin
defter-i hakani memuriyetine gerekli emrin verilmesi kararn almtr714.
Tuz kazasnda iskn edilmi olan Podorieli muhacirler Karada tarafnda
kalm olan arazilerinden elde ettikleri rnlerini Osmanl snrlarna soktuklarnda
711
712
713
714
A. D. A. , F. 121/Dos. 263/ /Bel. 9. , H. 5 aban 1313/M. 21 Ocak 1896.

A. D. A. , F. 121/Dos. 273/Bel. 7, R. 13 Terinisani 1321/ M. 25 Ekim 1896 ve son karar R. 7
Kanunuevvel 1312/M. 19 Aralk 1896.
A. D. A. , F. 121/Dos. 322 /Bel. 1, R. 7 Mays 1319/M. 20 Mays 1903 ve kararn alnmas R. 1
Haziran 1319/ M. 14 Haziran 1903.
A. D. A. , F. 121/Dos. 263/Bel. 1, R. 11 Mays 1311/M. 23 Mays 1893. ve son karar ise R. 15
Haziran 1311/M. 27 Haziran 1895.
114
gmrk vergisi demiyorlard. Ayn ekilde kodra snrnda kalm olan arazilerini
kullanarak elde ettikleri rnlerini Karadaa gtren Karadallardan ihracat resmi
talep edilmemekteydi. Ancak 1889 ylnda uygulamaya konulan yeni bir kararla Tuz
snrndan Karadallarca geirilen rnlerden vergi istenmeye balanmt. Bu
uygulama neticesinde karlkllk ilkesi gerei Karada taraf da Osmanl tebaasnn
arazilerinden elde ettikleri rnlerden ihracat vergisi almaya balamtr. Bunun
zerine kodra valilii Karadallardan Osmanl Devletinin almakta olduu gmrk
vergisinden vazgeilmesi gerektiini belirtmitir. Ancak Meclis-i Vkela karar ile
Karadallarn Osmanl topraklarndaki arazilerinden elde ettii rnlerden ihracat
resmi alnmaya devam edilmesi uygun grlr715. Verilen bu karar zerine kodra
valilii, hariciye nezaretine, Osmanl muhacirlerinin hem sayca hem de getirmekte
olduklar
zahire
miktarnca,
Karadallarn
Osmanl
Devleti
snrlarndan
gtrdkleri meyve ve hububattan olduka fazla olduunu belirtmitir. Muhacirlerin

bu ekilde daha fazla ihracat resmi demek zorunda kalacaklarn ve zaten fakir ve
muhta durumda olduklarndan bundan olumsuz etkileneceklerini belirtmitir.
Karadallardan alnmakta olan verginin alnmamas ynnde kodra Vilayet
Meclisi tarafndan alnan karara Tuzda bulunan rsumat idaresinin uymad,
Karadallardan ihracat resmi alnmaya devam edildii de dhiliye nezaretine
bildirilmitir. Bunun zerine Karadallarn ihracat resminden muaf tutulup,
karlkllk ilkesi gereince Karada hkmetince de muhacirlerden ihracat resmi
alnmayacana dhiliye nezaretince karar verilmi, durum kodra valiliine
bildirilmitir716.
Osmanl Devleti 93 Harbi sonras yaanan gler nedeni ile skntlar yaam
olan muhacirlere belirli sreler erevesinde askerlik muafiyeti tanmtr. Bu
anlamda sava esnasnda g etmi olanlar 10 yl sreyle askerlikten muaf tutulurken
bar zaman mlklerini satarak g etmi olan muhacirler iin bu sre 6 yl olarak
belirlenmiti. Bu kararn kodrada istisnai bir ekilde uygulandn grmekteyiz 717.
lgnden hicret ederek kodra vilayetinin Dra sancanda bulunan ve eri
hkm ve kanunlarn uygulanmakta olduu iyak kazasna yerlemi muhacirler,
lgnde bulunduklar vakit kurradan muaf olduklarn belirtmiler ve bu durumun
715
716
717
BOA, MV. 49/37, H. 15 Rabiulahir 1307/ M. 9 Aralk 1889.

BOA, HR. SYS. 129/45, R. 7 Eyll 1305/M. 19 Eyll 1889 ve H. 27 Rebiulevvel 1307/M. 21
Kasm 1889.
pek, Rumeliden Anadoluya, ss. 222-223.
115
iskn edildikleri iyak kazasnda da uygulanmasn talep etmilerdir. Talep zerine

harbiye nezareti ile yaplan yazmalar neticesinde lgn gibi Podorie ve civar
ahalisinin kurradan muaf olduklar teyit edilmitir. Ancak daha nceden kurraya
katlmaktan 10 yl muaf tutulmu olan Yenipazar muhacirleri dndaki muhacirlere
verilen muafiyet sresi 6 yl olmu ve lgn gibi yerlerden hicret ederek gelmi
olanlarnda bu kapsamda deerlendirilmesi gerektii belirtilmiti718. Muhacirlerin
yaam olduklar sknt gz nne alnm olsa gerek ki daha sonradan Osmanl
Devleti tarafndan muhacirler iin yeni bir dzenleme yaplmtr. Podorie, pozi,
Zabljak kazalarndan hicret ederek kodraya yerlemi olan muhacirlere askerlik
muafiyeti getirilmitir719. Ardndan bu kaza muhacirlerine verilmi olan askerlik
muafiyetinin lgn ve Bar muhacirleri iin de uygulanp uygulanmayaca
sorulmutur720.
Muhacirlere tannm olan muafiyet ile ilgili sonraki yllarda bir takm
sorunlar meydana gelmiti. Hicret ederek kodra vilayeti dhilinde, zellikle Dra
sancanda, iskn edilmi olan muhacirlerin buralarda doan ocuklarnn askerlie
tabi olup olmayacaklar sorusu uray- Devlete iletilmiti. Meclis-i Vukela bu konu
hakknda muhacirlerin, askerlie tabi olan mahallerde iskn edildikten sonra domu
olan ocuklarnn, ilgili muafiyetin sebebi olan Bar, lgn, Podorie gibi Karadaa
terk edilmi kazalardan deil, domu olduklar yerlerden dolay askerlie tabi
olmalar gerektiine karar vermitir721.
Uzun yllar boyunca kodra vilayeti snrlarna hicret eden ve iskn edilen
muhacirler hakknda kesin bir say vermek zordur. Bunun sebebi resmi yollarla
kodra vilayeti snrlarna gelen muhacirlerin yan sra verilmekte olan arazinin
yannda salanmakta olan vergi ve askerlik kolaylndan faydalanmak iin gelen bir
nfusun olmasdr. Yine iskn edilmi muhacirlerin iskn edildikleri yerlerde
durmayarak kendilerine verilen arazileri satp baka yerlere g ettikleri de ortadadr.
Bunlara ramen yaanan muhaceret olaylarnn kodra vilayetinin nfus yapsn
deitirecek dzeyde olmadn sylemek mmkndr. Resmi verilere gre
kodraya, Berlin Antlamas sonrasnda yerletirilen toplam muhacir says 1894
718
719
720
721
BOA, A. MKT. MHM. 497/5, R. 4 ubat 1305/M. 16 ubat 1890; BOA, MV. 31/13, R. 3 Nisan
1304/M. 15 Nisan 1888.
BOA, Y. PRK. ASK. 57/74, H. 3 Safer 1307/M. 29 Eyll 1889.
BOA, DH. MKT. MHM. 497/25, H. 1 Ramazan 1305/M. 12Mays 1888.
BOA, MV. 113/6, H. 4 Muharrem 1324/M. 28 ubat 1906.
116
ylna ait verilere gre 5.100722, sonraki yllarda ise 8.178yi bulmutur. Ancak
bunlarn 2.346snn iskn edildii, 5.862sinin iskn dnda kald grlr723.
2.3 Vilayet Dhilindeki Hukuk Sistemi

kodra vilayeti dhilinde grlen idari farkllklar gibi hukuk sisteminde de
farkllklar vardr. Vilayetin Dra sanca ile Akahisar kazas kasaba ve kyleri ile
dallar halk istisnasz bir ekilde nfus saymna tabi olduklar gibi Osmanl hukuk
sistemine de dhildiler. Kiiler arasnda meydana gelen anlamazlklarda Osmanl
mahkemeleri yetkiliydi. Ancak cibal ya da dal idaresi adn verdiimiz ve bir takm
ayrcalklara sahip olan blgelerde nfus saym yaplmad gibi vergi ve zorunlu
askerlik ykmllkleri de yoktu. Birinci blmde akland gibi, kodra merkez
kazasna bal Malisya blgesi ile Mirdita kazas, Puka Kazas, Le Malisyas
Nahiyesi ve Zadrime Nahiyesinde dal idaresi sistemi uygulanmaktayd. Cibal
sisteminin paras olan hukukun temelinde ise Dukain Kanunu yatmaktayd.
kodra vilayetinin yan sra Kosova ve Manastr vilayetlerinde de
uygulanmakta olan724 Dukain kanunu XV. Asrn ortasnda III. Leke Dukagjinin
tarafndan yazl hale getirilmi olduu iin bu isimle anlmaktadr725. Kanuna gre
uygulanacak olan ceza ilerinde kan davasndan daha yksek bir hak yoktur726. Yani
katilin ldrlmesi bir hakt. ldrlen ahsn kabilesine mensup herkes katilden kan
almaya hak kazanrd727. Kan hakknn yani intikamn uygulanmasnda eli silah
tutamayacak kadar kk ocuklar, din adamlar ve kadnlar korunmulardr728.
Dukain kanununa gre sosyal hayatn temeli aile, kabile ve kan gtmektir.
Aileden birinin veya bir dostun ldrlmesi, eve tecavz edilmesi, bir yabancnn
silahnn alnmas, sz verilen kzn verilmemesi, borcun denmemesi ya da gerei
gibi denmemesi, bir kimsenin iinden men edilmesi gibi hallerde kar taraftan kan
istemek yani bu hallere sebebiyet vereni ldrmek hakkna sahip olmak demekti.
Kutsal saylan evin glgesinde ldrlen kiinin intikam da alnrd. Burada nemli
722
723
724
725
726
727
728
. V. S. , H. 1312, ss. 64-65.

Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Samsun; Samsun Bykehir Belediyesi
Yaynlar, Temmuz 2013, s. 325.
BOA, DH. MKT. 2157-119, H. 26 aban 1316/M. 9 Ocak 1899.
Shtjefen Gjeov, Kanun i Leke Dukagjinit, Shtypur Geer, Shkoder, 2001, s. XXV.
. V. S. , H. 1312, s. 76.
Katil kaar ve hanesinde sadece bir erkek ocuk olsa bile Dukain blgesi ierisindeki Ghoanni
kabilesinde ldrldkleri grlrm. Durham, High Albania, s. 112.
117
olan intikamn sadece katil ya da kabahati ileyenle snrl olmayp, bunu stlenen
kiilerden yani o kiinin kabile yelerinden de alnabilmesiydi 729. Bunlarn yansra
Dukain kanunu, kilise, aile, evlilik, dn, lm, mezar, miras, al-veri gibi
gnlk hayata ilikin konular da ieren kurallar btn olarak karmza
kmaktadr730.
Dukain Kanununun tm kabileler ve blgeler arasnda ayn seviye ve
ierikle uygulanmakta olduunu sylemek gtr. Ancak kabilelerin kendi ilerinde
oluturduklar
meclisler
vastasyla
anlamazlklara
zm
bulduklar
grlmektedir731. Meclis, o kabile ierisinde birden ok bayrak var ise her bayran
bayraktar, drt kocaba ile bilgili, tecrbeli ihtiyarlar arasndan seilecek 12 kii ve
72 ev reisinin katlm ile olumaktayd. Meclisin Malisya blgesindeki uygulanmas
meclisin karakteristiini en st seviyede yanstmas asndan dikkate deerdir.
Kabile meclisi konuya gre farkl sayda ye ile toplanrd. Hrszlk gibi
meselelerde bayraktarlar ile dokuz ihtiyardan oluan bir meclis oluturulurdu. Bu
say hrszln boyutuna gre 2-10, alnan eyin at olmas halinde 8, cinayet
ilenmesi halinde 24 kiiden ibaretti732. Meclisin toplant yeri ise en yakn cami veya
kilisedir. Hrszlk733 isnat edilen kii bayraktar tarafndan arldnda masum
olduunu iddia eder ise meclis ka ahit huzurunda yemin etmesi gerektii kararn
verirdi. Sank susuz bulunur ise birlikte kiliseye ya da camiye gidilerek yemin
edilirdi. Taraflarn yeminleri ardndan ailesi de yemin ettikten sonra meclis yeleri
de yemin ederlerdi734.
Durumun daha kark olduu davalarla ilgili kararlar, kabileler ierisinde
kurulan meclislerin daha byk ve geni kapsamls olan kodradaki cibal
komisyonunda deerlendirmekteydi. Komisyon ierik olarak kan davalaryla
ilgiliydi. Ancak bu komisyon, Dukain kanunun uygulanmakta olduu her kabilenin
birer ye gndermekte olduu meclisten olumamaktayd. Sadece Hot, ruda,
729
730
731
732
733
734
Arnavutlar, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 370.

Gjeov, Kanun i Leke Dukagjinit, ss. 1-111.
Malisya blgesinde bu ekilde oluturulan meclisin Dukain blgesinde bayraktar, blkbalar ile
seilmi kiilerden oluan 20-24 kiiden olutuu grlr. Tm kabileyi ilgilendiren konularda ise
tm kocabalarn katld bir meclis oluturulurdu. Durham, High Albania, ss. 173-174.
Hrszlk sular genelde aynen dettirilirdi. Ancak bazen farkllaabiliyordu. Bir koyun alnd ise
iki koyun olarak alnrd. Kiliseye ait yerlerden bir ey alnd ise on kata kadar emsalinin geri
verilmesi kararlatlrd. Durham, High Albania, s. 29.
Kaza ile bir bakasnn eini ya da kzn yaralam ve daha sonra bu sebepten kadnn lmesine
sebep olan kii 15 napolyon derdi. Bu para bir baka e almas iin yeter miktarda olup kz len
kii iin ise kzn satarak elde edecei paraya denk gelmektedir. Durham, High Albania, ss. 27-29.
118
Klemend, Kastriat, Ekaril, Re ve Lohe, Koplik, Glkenar, Riyol, Postriba, ale ve

o, Temol, arije, Elak kabilelerinin blkbalar vastasyla temsil edildii bir
komisyondu.
kodra ehrinde bulunan cibal komisyonuna, bu komisyona ye gnderen
kabilelerde meydana gelen cinayetlere ilikin sulular ok hzl bir ekilde sevk
edilirdi. Yaplan soruturma neticesinde para cezasna hkmedilirdi. Katil, cibal
komisyonu bakan ile blkbalara para demekle ykmlyd. Cinayet kilise
snrlar ierisinde ilenirse kiliseye de deme yapmak zorundayd. Katil, yaplacak
olan yarglamay kabul ettiinde ldrlen kiinin hanesi ya da kan sahiplerine de
nakdi para vermekle ykmlyd. Kararlatrlan miktar denmedii vakit katilin
mensup olduu kabile fertleri kodra ehrinde grldnde yakalanarak para
denene kadar haps edilirdi. Malisya blgesi kabileleri yani cibal komisyonuna ye
gnderen kabileler parann denmesi gerektiini dnrlerdi. nk cibal usl ve
uygulamasn kendi rzalar ile kabul ettikleri gibi bu konuda Lek, denmesinin iyi
olacan sylemitir. Para denmelidir derlerdi. Ancak genelde bu tr davalarda
ldrlen kiinin ailesi bizzat kar taraftan kan almak yoluna gitmekte ve neticede
kan davalar meydana gelmekteydi735.
Komisyonun almas hkmet emri zerine cibalde yaanan olaylar
mzakere etmek iin blkbann cibale kmasyla balard. Grevli olduu kabile
blgesine giden blkba, bayraktar, kocaba ve ubarlardan oluan bir meclis
olutururdu. Darp, yaralama, cinayet, hrszlk gibi sulara ilikin ikyetlere maruz
kalan kiiler, kurulacak olan bu cibal komisyonuna getirilirdiler736.
Bir malisr dier bir malisr tarafndan ldrlr ise katilin mensup olduu
kabilenin bayraktar, kocaba ve gubarlar katili yakalayarak hkmete teslim
ederlerdi. Katil kaar ise evi tahrip edilirdi. Bir anlamda kolluk grevi icra eden
bayraktar, kocaba ve ubarlarn masraflar iin de katilin mal varlndan gereken
miktarda para tahsil edilirdi737.
Bir malisr cadde zerinde genel kullanma ak bir eyay gasb eder ise buna
karlk o mal aynen yerine koymakla birlikte 3000 kuru nakdi cezaya arptrlrd.
Eer gasp edilen o mal ana cadde zerinde deil ise aynen yerine konularak
deerinin iki kat nakdi para cezas verilirdi. Malisyalarda gerekli tahkikatlar ve
735
736
737

. V. S. , H. 1312, s. 78. ;. V. S. , H. 1315, s. 100.
. V. S. , H. 1310, s. 71. ; . V. S. , H. 1315, s. 99.
119
kolluk grevini yerine getirmekte olan resa, bayraktar ve ubarlar grevlerini

ktye kullanrlar ise haklarnda gerekli cezay cibal komisyonu vermekteydi738.
Dukain kanununda besa uygulamas da nemlidir. Yemin anlamna gelen
besa, yaplan antlamay, szlemeyi, kan davasndan belirli bir sre iin vazgemeyi
garantilerdi. Besa verilerek tesis edilen bar srekli olabilecei gibi snrl da
olabilirdi739. Malisya blgesinde evre kabilelerin katlmyla kutlanan dini gnlerde
toplu besalarn verildii grlr. Festival haftas tm kan davallar birer arkada gibi
birbiri ile konuurdu. Malisya blgesinde grlen bu besa eidi Dukain kabileleri
ierisinde grlmezdi. Dini gnlerde toplanm olanlar kanllarn grdkleri takdirde
vurmaya devam ederlerdi. Bunun iin kabilelerin kendi aralarnda belirli bir zaman
dilimi dhilinde uygulanacak olan besa verilmesi yoluna gidilmekteydi740.
Besa verildii vakit kimse bundan vazgemezdi. yle ki Malisya ahalisinden
bir ahs, baka bir kimsenin besa ve teminatnda olduunu sylese ve buna ramen
ldrlrse ortaya kan kan davasnn zm her halkarda kadim usullere gre
gerekletirilirdi. Yani bu tip kan davalar, daha sonra ciballerde meydana gelen,
anlamazlklarn zm iin oluturulmu msalaha-y dem komisyonunun yetkisi
dnda braklmtr741. Besann etkisi yle kuvvetliydi ki, bir kimse aralarnda
husumet olan kimsenin arazisinden geerken filanca kiinin besa ve teminatndaym
diye barp havaya bir el ate ederek yoluna devam edebilirdi. Eer bu ekilde
ldrlr ise katil de ayn ekilde ldrlrd742. Besann anlamazlklar sona
erdirme ilevi de bulunmaktayd. Besann, evlilik yoluyla oluturulduu da
grlrd743.
Besa vastasyla tesis edilen barn salanmas iin nadiren de olsa
uygulanmakta olan bir dier yol beiktir. Erkekler arasnda meydana gelen kan
davalarnda kadnlar neslin devamlln temsil eden beii ters evirerek bar
isteklerini dile getirirlerdi. Bylece mcadele hemen biterdi744. Beiin bar amac
ile kullanlmasnda bir baka yntem daha vardr. Baz dal kabilelerinde kan davas
bitirilmek istendiinde taraflar bir araya gelirdi. Bu srada daha beikte olan kundakl
bir ocuk barmak zere olan taraflar arasna getirilirdi. Kundana bal haldeki
738
739
740
741
742
743
744
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 209. ; . V. S. , H. 1310, s. 76. ; . V. S. , H. 1312, ss. 80-81.
ldrlen kiinin cenazesinin kaldrlmasna kadar geecek olan 24 saatlik besa gibi. Gjeov,
Kanun i Leke Dukagjinit, s. 82.
. V. S. , H. 1315, s. 98.
. V. S. , H. 1310, s. 71.
Durham, High Albania, ss. 125, 171.
120
ocuk, yz topraa dnecek ekilde iki tarafn ortasna konulurdu. Bylece

beikteki bir ocuk varlan uzlamann, verilen besann teminat olabiliyordu745.
2.3.1 Msalaha-y Dem Komisyonu ve almalar
Msalaha-y dem746 komisyonu aslnda kodrada kurulu olan cibal
komisyonunun dier bir adyd. Ancak msalaha-y dem ile cibal komisyonunun
etkili olduu blgeleri geniletmek amac gdld dnlebilir. Buradaki ama,
Dukain kanunu erevesinde belirlenmi cezalar uygulayarak meydana gelen
cinayetler neticesindeki kan davalarnn srp gitmesini nlemekti. Komisyonun
vermi olduu cezalar daha ok maddi cezalar olup hapis cezas bulunmamaktayd.
Bir dier husus ise msalaha-y deme tabi olan kabilelerdir. Cibal komisyonu
bahsinde akladmz zere kodra Malisyas ierisindeki on kabile bu
komisyonda blkbalar vastasyla temsil edilmekteydi. Mesela Mirtida kabilesinin
cibal komisyonunda temsilcisi bulunmamaktayd. Mirtida kabilesi yelerinden
Mslman olarak kodra ehrine yerlemi kabile yesinin bulunmamas ve
kabilenin kodra ehrine uzak olmas bunda etkili olmu olabilir. Bu sebeple Mirdita
kabilesi gibi cibal komisyonunda yesi bulunmayan kabileler hukuki sorunlarn yine
kadim
dal
kanunlar
erevesinde
kendi
oluturduklar
meclisler
eliyle
zmekteydiler. Msalaha-y dem uygulamas ile cibal komisyonuna dhil olmayan

blge ve kabilelerin de kan davalarn bar yolu ile zmeleri dnlmtr. Hatta
kan davalarn nlemek zere bar sonras verilmesi kararlatrlan parann, fakir
olan halkn deyemeyecei ortada olduu iin, yakn ldrlen aileye Hazine-i
Hassadan dettirilmesi kararlatrlmt747.
Msalaha-y dem yani taraflar arasnda bar yaplmam iken Malisya
ahalisinden birisi cinayet ilediinde o cibalin blkba, kocaba ve ubarlar katili
yakalayarak hkmete teslim edecekti. Katil teslim olup itaat ederse hakknda
kanunlar dhilinde verilecek hkmlerden baka bir yaptrm uygulanmayacak, aile
ve akrabasna, malna mlkne dokunulmayacakt. Ancak teslim olmaz ve firar
ederse suu kasten ileyip ilemedii henz belli olmad iin kocaba ve
ubarlarn masrafn karlamak zere katilin mlknden 2000 kuru tahsil edilir,
745
746
747
Plani kabilesinde uygulanmakta olan bir usuldr. Durham, High Albania, s. 114.
Dem kan, msalaha ise bartrma demek olup kan davasnn bitirilmesi, kanllarn
uzlatrlmas anlamnda kullanlmaktadr. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik
Lugat, Ankara; Aydn Yaynevi, 2008, ss. 173, 737
121
ailesi evlerinde oturmaya devam ederdi. Kocaba vastasyla katilin ve maktuln

veresesi barrsalar 6.000 kuru bar tazminat verildiinde durum hallolacakt.
Ancak varisler kocaba vastas ile gizli yaplacak olan bar kabul etmeyerek olay
msalaha-y dem ile zmek isterlerse bu sefer diyet miktar 30.000 kuru
olmaktayd748.
Hkmet memurlaryla (blkbalar), bayraktar, kocaba ve ubarlara kar
silah kullananlara aynen karlk verilirdi. Ahaliden biri dierine ate eder ama isabet
ettiremez ise bunun karlnda ceza olarak 1500 kuru demek zorunda kalrd. Bir
kimsenin eini karanlara 3000 kuru nakdi ceza verilirdi. Bir kadn darp eder,
yaralar ve bunun ardndan o kadn sakat kalr ise bunu yapan kii katil olarak kabul
edilerek kendisi de ldrlrd749.
Bir kiinin hayvan bakasnn ba ve bahesine girerek zarar verir ise o
cibalin bayraktar, resa ve ihtiyarlar marifetiyle keif yaplarak hasar tespit edilirdi.
Bylece verilen hkm neticesinde kararlatrlan miktar hayvan sahibinden tahsil
edilerek ba sahibine verilirdi750. Hane, dkkn, mandra tahrip edenler ve eya,
hayvan alanlar hakknda 500 kuru nakdi cezaya ek olarak mal aynen ve kymetinin
iki kat olarak tazmin edilirdi751.
Msalaha-y dem komisyonunun verdii karar sonras anlamaya uymayarak
cinayet ileyen kii teslim olmaz ve firar ederse erkek akrabas, kendisi hkmete
teslim olana kadar tutuklanr ve mlknden kocaba ve ubarlarn masraf iin 7500
kuru tahsil edilir, arazisi de ylece bo halde braklrd. Firar eden ahs evinde
saklayan kii de ayn suu ilemi saylarak 5000 kuru cezaya arptrlrd752.
Meclise katlacak olan kiiler geerli sebep olmadan davete icabet etmezler ya da
oluturulan
meclisin
ald
kararn
aleyhine
hareket
eder
veya
kararn
uygulanmasnn gecikmesine sebebiyet verirlerse 50-500 kuru nakdi cezaya

arptrlrlard753.
Msalaha-y dem vastasyla yaplan hukuki ve cezai mahkeme neticesinde
verilen cezalara itiraz mercii bulunmamaktayd. Verilen kararlar kesin olmakla
birlikte sonradan yaplacak olan bavurular baz hallerde dikkate alnmaktayd.
Kendisi namus ve vicdanl bir kimse olduu halde olaya ahit olduunu belirten kii
748
749
750
751
752
753

. V. S. , H. 1310, s. 73. ; . V. S. , H. 1312, ss. 76-78.
. V. S. , H. 1310, s. 74. ; . V. S. , H. 1312, s. 78.
. V. S. , H. 1312, s. 81. ; . V. S. , H. 1315, ss. 102-103.
. V. S. , H. 1315, s. 100.
122
bavurusu zerine komisyon reisi ve iki ye tarafndan sorgulanrd. Ardndan

syledikleri dikkate deer ise yarglama tekrar yaplrd754.
Osmanl Devleti, 1858 ylnda kodra vilayeti dhilinde zellikle
Malisrlerin uygulamakta olduklar Dukain kanunu neticesinde meydana gelen
cinayetleri nlemek zere tedbirler almtr. Bu tedbirlerin temelini oluturacak
verilerin toplanmas esnasnda yaplan aratrmalarda kan davasndan kaarak
kodra ehrinde evsiz ve perian halde yaamakta olan 500 dal Arnavut tespit
edilmiti755. Bylece kan davasn kaldrmak amacyla hkmet, kodra halkn
olumsuz ynlendiren kiilerin ehirden uzaklatrlmalarn, kan davalar ile yaralama
hadiselerine karanlarn, ldrlen kiinin yaknlarna mnasip bir miktar diyet
deme art ile af edilmelerini dnmt. Bu ekilde barn tesis edilmesi
amalanm ancak buna ramen tekrar cinayet ilenir ise din ve kanunlara gre
gereinin yaplaca da belirtilmiti. Katilleri saklayarak onlara yardmc olanlarn
srgn edilecei halka bildirilmi ve alnan bu tedbirler neticesinde kodrada kan
davalarnda nemli lde azalmalar meydana geldii belirtilmiti756. Belirlenen bu
uygulamay halka anlatmak ii ihtiyarlar, alemdarlar ve kocabalar vastasyla
yaplmt757.
Bylece kodradaki kan davalarn kontrol altna almak abalar ilerleyen
yllarda da devam etmi ve uygulanmakta olan kan gtmek detinin aklen ve dinen
kt bir adet olmas sebebiyle, genelin menfaati dorultusunda 1892 ylnda kodra
valisi Abdlkerim Paa zamannda kaldrlmtr758. Bu detin kaldrlmas iin ise
her mahalden drder kiinin katlmyla oluacak bir komisyonun tekil edilmesi
karar alnmt759. Byle bir yapya gidileceinin ahaliye duyurulmas ii ise Miralay
Naim Beye verilmiti760.
1 Kasm 1891 tarihinde Arnavutluk genelinde kan davalarnn nlenmesi iin
msalaha-y dem komisyonlarnn kurulduu grlr761. kodra hkmetince kan
gtmek detinin kaldrlmas karar kodra dhilindeki Mslman ahali tarafndan
754
755
756
757
758
759
760
761
. V. S. , H. 1312, ss. 79-80. ; . V. S. , H. 1315, s.103.

Peacock, Albania The Foundling State, ss. 116, 121-122.
BOA, A. AMD. 87/95, H. 1874/M. 1857.
. V. S. , H. 1310, s. 137.
Burada yukarda bahsettiimiz zere daha nceden balanm olan uygulamaya geri dnlm
olduu akla gelmektedir. Kurulacak olan komisyonun alma ekli ve verdii para cezalar
miktarlar farkl olmakla birlikte ekil olarak 1858 ylnda bahsedilen msalaha-y umumiye ile
aynyd. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 206-209.
R. 23 Terinievvel 1307/ H. 4 Kasm 1891 tarihli bir yazdr. . V. S. , H. 1310, ss. 138-139.
BOA, Y. PRK. UM. 23/56, R. 28 Rabiulevvel 1309/M. 1 Kasm 1891.
123
doru bir karar olarak grlm ve Mslmanlar dini olarak da yanl olan bu detin
kaldrlmasna uyacaklarn taahht etmilerdir. Bu erevede hlihazrda firar etmi
olan katillerin ailesinin eve kapanmak detinden vazgeecekleri ve maktuln aile ve
akrabalarnn da kan almaya teebbs etmeyecekleri teminat altna alnmt. Firar
edenler ise yakalanarak hkmete teslim edilecekti. Verilen bu taahhtnameden
sonra birisini katleden olur ise ailesi gnlk hayatna devam edebilecekti. kodra
slam ahalisi bu taahhtnameye uyacaklarn namuslar zerine verdikleri besa ile
belirtmilerdir. Taahhtname, birisi devlete, dieri mahalli hkmete ve ncs de
ahali ileri gelenlerine verilmek zere nsha olarak hazrlanm ve mahkeme-i
eriye ile meclis idare siciline kaydedilmitir762.
Bunun zerine kodra vilayeti idaresi Malisya ahalisine hitaben yazlan bir
yaz ile kendilerinin de bu deti terk etmeleri gerektiini bildirmitir. Bunun gerekli
olduunu ise bir rnekle Malisya ahalisine anlatmladr763. ar zerine kendileri
de hkmete bir taahhtname veren Malisr ahalisi kan gtmek detini evlatlarnn
gelecei iin kaldrdklarn, katillerin hkmete teslim edilmesini kabul ettiklerini
ve bunu uygulayacaklarn belirtmilerdir. Ancak bu taahhtnamede alnacak olan
karara uymayanlarla ilgili bir madde bulunmamaktadr. Bundan sonra katilin ailesine
yahut kabilesinin canna kast edenler olur ise bunlara hibir cibal sahip kmayarak
haklarnda cibal usul uygulanacakt764. Yine, Zadrime nahiyesi ahalisi tarafndan
kan davalarnn bitirilmesi iin kodra vilayeti idaresine verilen besa sonras 1 yldr
sorun olmad grlmt765.
kodra vilayetinde yaanan bu gelimeler zerine dhiliye nezareti kan
gtmek detinin kaldrlmas iin gsterilen gayretlere devam edilmesi gerektii
belirtilmiti766.
kodra
vilayetinin
eskiden
olduu
gibi
msalaha-y
dem
komisyonlar ile kan davalarn nlemesi gerektiini ieren yaz zerine vilayet
idaresi artk msalaha-y dem komisyonuna ihtiya kalmadn, malisrlerin dahi
yukarda belirttiimiz taahhtname ile nizami mahkemelere bavurarak haklarn
aradklarn belirtmitir. nceden vilayette denenmi olan msalaha-y dem usul
yerine uygulanan hukuk-u umuminin daha etkili olduunu belirten kodra vilayeti, 1
762
763
764
765
766
R. 25 Terinievvel 1307/ M. 2 Kasm 1891 tarihli bir yazdr. . V. S. , H. 1310, ss. 139-142.
nsan, bahesinde yetitirdii bir fidana bile onca zahmet vermektedir. Bir insan en verimli
ana gelene kadar ne zahmetler ekiliyor. Ama yok yere katlediliyor. . V. S. , H. 1310, ss. 142143.
R. 28 Terinisani 1307/M. 5 Kasm 1891 tarihli yaz. . V. S. , H. 1310, ss. 143-145.
BOA, TFR. I. . 2/130, H. 22 Safer 1321/ M. 20 Mays 1903.
BOA, DH. MKT. 1904/48, H. 20 Cemazeyilevvel 1309/M. 22 Aralk 1891.
124
yldr katillerin hkmete teslim edilmekte olduunu, katilin aile ve akrabasnn

gnlk hayatlarna rahata devam etmekte olduklarn bildirmitir767. Bu sebeple hali
hazrda Kosova vilayetinde ve Debrede uygulanarak fayda salanm olan
msalaha-y dem usulnn kodrada tekrar tatbik edilmesinin olumsuz sonular
douraca dhiliye nezaretine bildirilmitir. Burada kodra vilayeti slam ve
malisya ahalisinden alnan taahhtnamelere atfta bulunarak bunlarn daha tesirli
olduunu dhiliye nezaretine bildirmitir768.
Gerekleen yazmalar sonrasnda kodra vilayeti dhilinde msalaha-y
dem komisyonunun varln srdrm olduunu grmekteyiz 769. Fakat yine de
ahalinin hepsinin kadim adetlerini brakm olduunu, Dukain kanununu terk
ettiini sylemek gtr. 1898 tarihli kodra vilayet salnamesinde msalaha-y dem
komisyonuna yer verilmemi olsa da vilayetin dalk ksmlarnda yani malisya
blgelerinde Dukain Kanununun uygulanmakta olduu ve kan davalarnn srd
grlr. Yaanan kan davalarnn nlenmesi iin bu blgelerde nahiye ve kaza
tekilat oluturulmas ile nizami mahkemelerin kurulmas gerektii 1910 ylnda
kararlatrlmtr770. Buralarda kurulmas planlanan nahiye ve kaza rgtlenmesiyle
blgede idari kontrol salamann yannda Kanun-i Esasiye uygun olmayan Dukain
kanununun feshinin amalanm olmas bize bu tarihlere kadar kan davalarnn
devam etmi olduunu gstermektedir771.
2.4 kodra Vilayetinde Aile ve Evlilik

Arnavut toplumunun temeli ailedir. Baba erkil aile yapsnn gzlemlendii
toplumda, ocuk evlendikten sonra baba evinde oturmaya devam eder ve bylece aile
byrd. Aile reisinin otoritesi ise kesin olup ldnde yetki ailenin en byk
erkeine geerdi. Aile reisi ihtiyarladnda ya da ailesini koruyamayacak hale
geldiinde kendi istei ya da aile kurulu kararyla yerine yine aileden baka bir erkek
bakan olarak seilirdi. Ailenin erkekleri slam ya da Hristiyan bir kadnla
evlenebilirdi. Kadnlar ev ekonomisinin de temeli olmalar sebebi ile nemli bir yere
sahiptiler. Blgede mevcut olan kan davalar sebebi ile yalnz kalan kadnlarn
ailedeki saysnn ok olmas istenilen bir eydi. Gayri meru ilikilerin cezas ise
767
768
769
770
771
BOA, DH. MKT. 2063/77, H. 20 Cemazeyilahir 1310/M. 9 Ocak 1893.

BOA, DH. MKT. 2063/77, H. 16 Safer 1311/M. 29 Austos 1893.
. V. S. , H. 1310, ss. 137-140. ; . V. S. , H. 1312, ss. 76-80. ; . V. S. , H. 1315, ss. 99-103.
BOA, BEO. 3811/285751, H. 7 evval 1328/ M. 12 Ekim 1910.
BOA, DH. D. 93/6, H. 26 Zilkade 1328/M. 29 Aralk 1910.
125
lmd. Aldatlan koca, kadn ve adam ayn anda ve ayn silahla ldrmek
zorundayd. Cezann verilmesi ardndan kadnn ailesi damatlarna bir kurun hediye
ederdi772.
kodra ehrinde Katolikler, rahiplerin akdettii nikh sonras mahkemeye
giderek hkim huzurunda da nikhlanrlard. Hkimin yapm olduu ve aslnda bir
nevi tasdik ilemi olan bu i iin 5 kuru resim verirlerdi. Katolikler arasndaki
evliliklerde usul byle iken Ortodokslarn evliliklerinde rahibin kym olduu nikh
yeterliydi773. Malisrler ise ocuklarn daha beikte iken nianlarlard. Ergenlik
ana gelince slam olanlar dn merasiminden 5-10 gn evvel kodra eriyye
Mahkemesine gelerek, Hristiyan olanlar ise kendi ruhbanlar ahitliinde
nikhlanrlard774. ehirde bulunan slam ve Katolik Arnavutlar ortak bir yaklam
benimseyerek gelin ile damat evleninceye kadar grtrmezdi775.
kodra vilayetindeki baz kylerde yaplan evlilikler, adetler ve kadim
gelenekler sebebiyle masrafl olmakta ve birok kii bu masraflar karlamak iin
arazisini satmak zorunda kalmaktayd. Osmanl Devleti kan gtmek alkanlklar ile
yapt mcadelenin bir benzerini yaanan evlilik masraflar iin de yapmtr. Kan
davalarnn nlenmesi iin ahaliden alnan taahhtname gibi evlilik ile ilgili
alkanlklarndan vazgetiklerini ieren taahhtname alnmtr. Bylece gelin ve
ailesine alnmakta olan hediyeler ile haftalarca sren yemekli-tatll cemiyetlerin
gn ile snrlandrlmasyla uygulanmakta olan gayrimeru adetler de terk
ettirilmitir776.
Vilayette Katoliklerin yapm olduklar evlilikler dikkat ekmektedir. Katolik
Arnavutlar ilk eleriyle rahibin kyd nikh ile evlenirlerdi. Ancak Katolikler,
papazlarn kesin olarak uyulmasn istedikleri, birden ok e ile evlenmenin
yasaklanmasna aldr etmeden, birden ok kadnla evlenirlerdi. Katolikler, rahibin
gerekletirmi olduu birinci nikhtan sonraki evliliklerini imamn kyd nikh ile
772
773
774
775
776

. V. S. , H. 1310, s. 68. ; . V. S. , H. 1312, s. 73.
Lear, Journals Of a Landscape, p. 141.
Salnamede gayrimeru adetler denilerek kastedilen adetlerin ne olduu belirtilmemitir. Ancak
burada kastedilen eylerin kz tarafnn akrabalarna alnmak zorunda olunan hediyeler ile uzun
sren dn merasimi ve ziyafetler kastedilmi olunabilir. . V. S. , H. 1310, s. 136.
126
yaparlard. Bu konuda papazlarn tm kar klarna aldrmaz ve hatta tek elilik

iin srar eden papazlar idam ettikleri de olurdu777.
Baz kz sahibi ebeveynlerin ocuklarn ikinci bir e olarak evlendirmek
istemedii de grlrd. Baba ve anne kzlarn satm olduklar adamn yakn
zamanda einin ldn, amcasnn dul kalan ei ile yeenin dul kalan eini kuma
olarak alm olduunu renmiler. Neticede kzlarnn nc bir e olarak
evlenmesini istemeyerek Papaza durumu anlatrlar. Kzlaryla evlenmesi iin dier
iki eini brakmasn teklif ederler. Alm olduklar paray iade edeceklerini sylerler.
Ancak adam anlamann yaplm olduunu ve kzlar ile de evlenmek istediini
belirtince aile kabilecek kan davasn da gze alarak kzlarn baka bir yere
karm ve evlendirmitir778. kodra Katolik Hristiyanlar arasnda grlen bu ok
elilie ramen Mslman Arnavutlarn ok kadnla evlenmedii genel kabul gren
bir yaklamdr779.
kodra vilayetinde slam ahali ile Katolikler arasnda yaplan evlilikler de
grlmekteydi. slam ve Katolik Arnavutlar din farkn nemsemeden birbirleri ile
ilikilerini srdrmlerdi. likilerin bir yn olarak Katolikler ou zaman
Mslman ahaliye kz verirdi. Mslmanlarn, Katoliklere kz verdii nadiren
grlmekteydi780. Buna ramen, neticede kan davas olusa da, her iki taraf da
birbirinden kz karmak yoluna sk sk bavurmutur.
Genellikle dile getirilmekte olan kanya gre Hristiyan bir kadn Hristiyan bir
erkekle evlendiinde mutlu olmazd. Kadn bulduu ilk frsatta evden kaard.
Sklkla meydana gelen bu hadiseler neticesinde pekte bulduklar bir Mslmanla
evlenerek Trk olurlard. ale kabilesi ierisinde bir kadn bu ekilde kaarken
fark edilmi ve aile yeleri tarafndan yakalanm. Kadn yakalayan kabile yeleri
Mslman bir erkekle mutlu olacana Hristiyan bir erkekle mutsuz olmasnn daha
iyi olacan ifade etmilerdi781.
Katolik ve slam evliliinin en sk yaanmakta olduu kabilelerden birisi de
Mirdita kabilesidir. Mirdita kabilesindeki erkeklerin neredeyse hepsi Mslman
777
778
779
780
781

Wingfield, A Tour in Dalmatia, Albania and Montenegro, s. 145.
rnek olarak Mirdita Prensi Bib Dode Paann kars yani Preng Beyin annesi Mslmand.
Burada din fark nemli grlmemi lakin evlenilecek kiinin en az kendisi kadar asil olmas
nemsenmiti. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 184.
Durham, High Albania,s. 126.
127
kadnla evlenirdi. Evlilik gerekletiinde kadn vaftiz edip ailesine de ykl

miktarda para derlerdi. Bu durum taraflarn anlamas ile gerekleen evliliklerde
geerliydi. Kz alnacak kabile ile bar ierisinde olunduunda sorun yoktu. Ancak
genelde kabileler arasnda kavgalar olduu iin kz vermek istenmezdi. Bu sefer kz
karlrd. Bylece kan davalar eksik olmazd. Bu ekilde akraba evlilikleri
yaplmam olurdu. Kabile ierisindeki kzlar ise genelde evredeki Hristiyan
kabilelerin erkekleri ile evlendirirlirdi. zlenmekte olan evlilik usulnn nedeni ilkel
dnemlerden kalan kz ocuklarnn ldrlmesi deti neticesinde erkek nfusun
artm olmasdr782.
Evliliklerde dikkat edilecek baz hususlar bulunmaktayd. ncelikle
evlenecek olan kiiler ayn kandan gelmemeliydi. Yani babalar bir ekilde ok uzak
akraba olan kiilerin evlenmesi yasakt. zellikle dal kabileler szl bir ekilde
aktarlan kkleriyle ilgili hikyeler dorultusunda hangi kabilelerden ya da
bayraklardan kz alnp verilmeyeceini takip etmekteydiler. Ayn atadan gelmekte
olan kz ve erkek birbiri ile karde saylmaktayd. Katolik kabilelerde grev yapan
rahipler 6. derece akrabalktan sonraki evliliklere izin verdikleri halde onlar daha
uzak akrabalar ile de evlenmezlerdi. Katolik kabilelerin bu yaklam Mslman
kabilelere benzemekteydi783.
Ancak Arnavutlar baba taraf ile ilgili olarak dikkat ettikleri evlenme
yasana anne tarafndan olan akrabalklarnda dikkat etmezlerdi. nk anne taraf
ayn kandan saylmazd ve evlenme yasa yoktu784. Bu yasak dorultusunda bir kii
evlenmek istediinde kabile dndan yani farkl bir kabileden evlilik yapmak
zorundayd. Fakat bazen farkl bir kabile ile de evlenme yasa ortaya kabildii gibi
ayn
kabile
ierisindeki
farkl
bayraklar
arasnda
evlilik
yapld
da
grlmekteydi785. Bunun sebebi yeteri kadar uzak bir akrabalk olutuu kanaatinin
olumu olmas ya da o bayraklarn kken olarak birbirinden farkl olmasdr. Bu
ekilde kabile dndan kz alnrd ve kabile ierisindeki kzlar da ayn kurala
uyularak baka kabilelerle evlendirilirdi. Genelde kz alnan kabileye kz verilirdi.
782
783
784
785
Tozer, Researches in the Highlands, ss. 318-320.

Mesela Mirdita, ale ve o kabileleri atalar karde olduklarndan birbirleri ile evlenmezlerdi.
Yine ale kabilesi Arnavutluka geldiinde yerletikleri blgede baka bir kandan var olan
topluluu kabile ierisinde barndrmaya devam etmilerdir. Kabile ierisinde bu devirlerden gelen
8 hane ile evlilik yaplmasnda bir engel yoktu. Durham, High Albania, ss. 122-123.
128
Kastriati kabilesi Hotlu kzlarla evlenirken, Hot kabilesi kzlar Kastriatl erkeklerle
evlenirdi786.
Baba tarafndan akraba olanlar arasndaki evlilik yasanda dikkat edilen
akrabalk ilikilerinin bir istisnas vardr. Dukain yani Puka snrlar ierisinde yer
alan Nikaj kabilesinin soyu kz ocuktan geldii halde evlenme yasaklar
erevesinde deerlendirilmiti. Bu anlamda anne tarafndan gelen soyda
yasaklardan saylmtr. Nikaj kabilesi aslnda Hot kabilesi ile ayn kkene sahip olan
Krasnich kabilesi ile akrabadr. Nikol isminde bir oban ilerinden srmler ve bu
obann sahip olduu tek kz kimseyle evlenememitir. Bir gn ingene ile
evlenerek gelen kzna baba Nikol bir ey demez ve bu kzn nesli devam ederek
oalr. Nikaj kabilesi ierisindeki 100 hane Nikoln kzndan gelen nesildir. Byle
olduu halde Krasnichler Nikaj kabilesi ierisindeki 100 haneden kimseyle evlenmez
ve onlar baba kanndan sayarlard787.
Baba tarafndan gelen kan ba sebebi ile yasaklanm olan evlenme
yasann dnda maddi bir ba olmad halde kuvvetli bir ekilde etkili olan
yasaklar da bulunmaktayd. Bu erevedeki yasaklarn banda kumarii i pakzimit
yani vaftiz babas gelmekteydi. Kilise kanununa gre ayn vaftiz babasna sahip olan
kiiler 6. dereceye kadar evlenemezlerdi ve Katolik Arnavutlarn bu yasaa riayet
ettikleri grlmekteydi788.
Vaftiz babasna benzeyen dier bir evlenme yasa ise kumarii i floksh idi.
Burada vaftiz babasnda olduu gibi ocuun salarnn ilk kez kesilmesi deti
neticesinde oluan akrabalk grlmektedir789. ocuk bydnde, baba kendi
yana ve statsne denk olan birisini seerdi. Ondan ocuunun salarn kesmesini
isterdi. ocuun san kesen bu kiiye kumbar denirdi. ocuk bylece san
kesen kiinin ailesinin bir ferdi, ocuu olarak grlrd. Kumbar, Trkedeki
sada denk olmaktadr790.
ocuun sann kesilmesi hadisesi Katolik kabileler ierisinde vaftizden bile
nemlidir. Bunun iin daha nceden ocuun sa asla kesilmemi olmaldr.
786
787
788
789
790

Arnavut dal kabileler ierisinde ldrd kiinin eyalarn ve silahn alp gtren tek kabile
Nikaj kabilesidir. Kabile toplamda 300 haneden oluurdu. Nadiren kiliseye giderlerdi. Durham,
High Albania, ss. 195, 208, 209.
129
Kumbar yere oturur ve ailenin son ocuu olmasn diye nce baka bir ocuu
kucana alrd. Ardndan gerek ocuu kucana alarak drt tutam san keserdi.
Her bir yn iin kesilen bir tutam sa ha iaretini temsil ederdi. Mslman kabileler
ierisinde de var olan kumbar gelenei ufak bir ayrnt ile Hristiyanlarnkinden
ayrlrd. Burada drt tutam yerine tutam sa kesilirdi. Hristiyanlarn sevdii ha
iareti burada gen iaretine dnmt. Salarn kesilmesi sonras karlkl
hediyeler verilirdi. Hediyeler genelde para veya el rgs oraplard. Bylece ortaya
kan akrabalk ilikisi kan ba gibi deerlendirilir ve tpk vaftiz babalnda olduu
gibi 6. dereceye kadar evlilik mmkn olmazd791.
Arnavutada pobratim792 ve ya probo-probofin ad verilen kan kardelii
ya da yemin kardelii evlenme yasaklar arasnda bulunmaktayd. Karde olmaya
karar veren iki kii bir para ekere ya da bir kse araba damlattklar kanlarn
yiyerek-ierek kan kardei olurlard. Netice de birbirinin kardei olan kiilerin
ocuklar artk 100 yl gese de evlenemezdi. lerinden birisi ldnde ocuklar
hala kuzen ve lenin kardeleri dierinin kardei saylmaktayd793.
Evlilik ncesi dikkat edilen bu akrabalk ilikilerinin yan sra evlilik adetleri
de ilgi ekicidir. Bir Arnavut sohbet esnasnda karsndakine kzn olursa oluma
istiyorum der ve bylece anlama yaplrd. Kar tarafa anlalan miktarda para
verilirdi. Ardndan kz ocuk dnyaya geldiinde yeterince olgun olduktan sonra
evlendirilirdi. Burada beik kertmesinden farkl bir durum szkonusu olup kz
ocuu daha dnyaya gelmeden yaplan bir anlama vardr. Kii, oluna zaten
domu olan bir kz isteyebilecei gibi kendisi iinde anlama yapabilmekteydi794.
791
792
793
794

Birbirine sadakat yemini ederek kanlarn ierlerdi. Tozer, Researches in the Highlands, s. 309.
Her iki taraf Hristiyan ise bir bardak arap ya da rakya er damla kan damlatlarak iilmesi ile
kan kardei olunurdu. Burada kann damlatld ey deiebilirdi. nemli olan kiilerin kanlarn
kartrarak yemeleri ya da imeleriydi. Arnavutlar arasnda uygulanmakta olan bu drt evlenme
yasana ek olarak bir de bebein kordon ban kesen kiiler arasnda oluan akrabalk bann
olduu ileri srlr (Durham, High Albania, ss. 24-25.). Ancak burada dikkat edilmesi gereken
bir husus vardr. Kordon ban, doumu yapan ve yardm etmekte olan kadnlarn kesiyor olmas
ve kan banda dikkat edilen unsurun baba tarafndan gelen kan olmas birlikte
deerlendirilmelidir. Kaynaklarda doumu yapanlarla ilgili olarak erkek ebeye rastlamadmz ve
kadnlar vastasyla herhangi bir akrabalk ilikisine zaten dikkat edilmiyor olmas bu
dncemizin temelini oluturmaktadr. Nitekim yazarda bu konuyla ilgili yeterince bilgi
toplayamam olduunu belirtmitir.
Kk yata meydana gelen bu evlilikler blgelere gre farkl haller almaktayd. Kastriati ve Vukli
bayraklarnda kadn evin reisinin malyd. Reis ldnde yerine geen miras erkein mal
olurdu. Buna ramen ehirde yaamakta olan kadnlara gre dal kadnlarn daha zgr olduklar
da bir gerekti. Dal kadnlarn fikrinin sorulduu ve meydana gelen anlamazlklarda
dinlendikleri grlebilmekteydi. Durham, High Albania, s. 37.
130
Babas tarafndan belli bir cret karlnda satlm olan kz evlilik ana
geldiinde evlenmek zorundayd. Erkek taraf iin evlenmek her halkarda
zorunluydu. Kz ocuu ise tek bir halde evlenmekten vazgeebilirdi; bekrlk
yemini. Kz ahitler huzurunda kilise ya da cami ierisinde mrnn sonuna kadar
bekr kalacana dair yeminini ederdi. Bu yeminini tutmayarak bakas ile
evlendiinde ortaya kan davas kard. lk bata evlenmek zere kendisine sz
verilen erkein hanesi, kzn ailesi ile sonradan evlenmi olduu kiinin ailesinden
birer kan alarak erefini temizlemek yoluna gidebilecekti795.
Burada bekrlk yemini etmi olan kadnlarla ilgili bir uygulama vardr.
Yemin etmi ve bylece evlenmeyerek babasnn evinde yaayan kz, erkek kardei
yok ise babas ldnde kendisine miras kalan topraklar iletirdi. Ancak bunu
yaparken erkek kyafeti giyerek silah tard796. Bekrlk yemini etmi Arnavut kzlar
yaygn bir ekilde grlmekteydi. Ancak erkek kyafeti giyerek gezenleri nadirdi.
Bekrlk yemini etmi olan Yakoval bir Arnavut kzn erkek kyafetleri ile yllarca
Osmanl ordusunda askerlik yapm olduu anlatlmaktayd797.
Dukain kabilelerinde798 bekrlk yemini etmi olan kzn babas ldnde
erkek kardei yoksa topraklar ailenin dier miraslarna kalrd. Yani yeminli kz
topra ilemek zorunda kalmaz ve erkek elbisesi giyerek silah tamazd. Geimini
temin edebilmesi iin kendisine topraklar almaya hak kazanan miras tarafndan
yllk 300 okka msr, 18 okka rak, 30 okka arap verilirdi. Verilen erzak miktar
kabile ierisindeki yallar meclisine bavurulmas halinde arttrlabilirdi799.
Evliliin bir anlama sonucu meydana geliyor olmas kzlarn birer eya
olarak grlmekte olduunu dndrmektedir. Nitekim erkek ocuk douran bir
kadnn bunun yansra satmak zere kz ocuu dnyaya getirmesi de istenilen bir
eydi. nk youn kan davalar sebebi ile e ldnde yalnz kalma ihtimali olan
kadn kzlarn satarak geimini salayabilirdi. Ancak erkek ocuk dourmazsa ok
gzel olsa da dul kaldnda kimse tarafndan e olarak alnmazd800.
795
796
797
798
799
800

Bu kabileler Yksek Pulati blgesi olarakta ifade edilmekte olup ale, o, Toplana, Merturi,
Nikaj kabilelerini iermektedir. Eskiden Lek Dukaghini tarafndan idare edilmi olduklar iin
genel olarak bu isimle anlmaktadrlar. kodra vilayetinde Puka kazas snrlar ierisinde yer
almaktaydlar Durham, High Albania, s. 109.
131
Evliliin bitmesi erkein kadna ait kyafetten bir para keserek ailesine
yollamas ile olmaktayd. Bu adet Mslman kabileler arasnda da grlrd.
Evliliin bitmesine neden olan dier yol ise ein lmesiydi. Ancak burada baka bir
durum ortaya kmaktayd. Dul kalan kadn len einin kardei ya da kuzenleri
tarafndan kuma olarak alnrd. Kilise yaanmakta olan durumu nlemeye alm
olsa da kabileleri ikna edememitir. stelik ok eliliin nadir olduu Mslman
kabilelerde dahi bu adet uygulanmaktayd801. Ayn ekilde dul kalan kadn evin reisi
olan kiinin mal saylrd. Bu ekilde ocuklar ile birlikte dul kalan bir kadn evin
reisi konumundaki lm ein kuzeni tarafndan satlmak istenmitir802.
2.5 kodra Vilayetinde Din

kumbi Nehri, Arnavutluku fiziki ve kltrel olarak ikiye ayrmakla birlikte
dini olarak da ikiye ayrmaktayd. Nfusun 2/3nn Mslman olduu
Arnavutlukta kumbi nehrinin kuzeyinde kalan Gelerin Hristiyan olanlarnn
byk oranda Katolik olduklar gzlemlenir. kumbi Nehrinin gneyinde yaamakta
olan Tosklarn Hristiyanlar ise Ortodoks mezhebi ve kltr etkisi altndaydlar803.
kodra vilayeti nfusunun dhil olduklar din ve mezheplere ilikin verileri
daha nce belirtmitik. Mensup olunan din ve mezhep asndan Dra sancann
kodra sancana nazaran daha homojen bir nfusa sahip olduunu gstermitik.
kodra sanca slam ve Katolik nfusun birbirine yakn oranlarda olduu yer olarak
dikkat ekmektedir. Ortodoks nfus ise slam ve Katolik nfusa kyasla kk bir
oranda bulunmaktayd.
Dini dalmn rakamsal verilerinin yannda Arnavutlarn inan olarak hangi
dine mensup olursalar olsunlar gevek olduklar ifade edilmektedir. Fakat
yenieriliin kaldrlmas sonras Bektailie gsterilen byk ilgi ile slam dinine
olan ballk artmtr. Mslman olmu bir Arnavut, dier din ve mezheplere
801
802
803
len kardein eini kuma olarak almak deti Malisya blgesinde olmamakla birlikte Dukagin
blgesinde uygulanmaya devam etmekteymi. Durham, High Albania, s. 36.
Yaanan slamlamada buralarda grevli olan Hristiyan din adamlarnn birbirleri ile olan
mcadeleleri ile yerel dile vakf olmamalar etkili olmutur. Durham, High Albania, s. 7.
132
mensup olan Arnavutlar nazarnda Trk olarak alglanmaktayd804. Arnavut

Mslmanlar ierisinde kodra halk ok dindar805 olmalaryla mehurdu806.
1911 ylnda kodra ve civar ahalisinin durumlarn tetkik etmek zere
stanbuldan bir grevli gnderilmiti. Srat- Mstakim dergisinde bu grevlinin
kodra hakkndaki gzlemleri ifade edilmiti. smi verilmeyen grevlinin
naklettiine gre kodrada camiler stanbuldaki camiler gibi sadece hamal ve aa
tabakalarla deil; zenginler, tccarlar ve hatta harbiyelilerden oluan bir cemaatle her
vakit dolup tayordu. Camilerde her gn sradan vaizler tarafndan olsa da vaazlar
verilirmi. Bu vaizlerin bazlar gerekten nemli szler de sylemekteymi.
Camilerde kullanlmakta olan dil Arnavuta olup Trke verilen vaazlar
anlalmamaktaym.
Halkn mutaassb807 olmasna rnek olarak mekteplerde ders
anlatm iin aslm olan resimler iin Bu mektepler kilise deil ki resimlerle
sslensin demeleri gsterilmekteydi. Oru tutmayanlara gsterilen tutum ise
olduka sertti. nk slam ahali ierisinde oru yiyen asla olmazm. Baz devlet
memurlarnn oru tutmamalar tepkiler ekmekteymi. Bu durum karsnda ok
zntl olduklarn dile getiren halk eer bunlar Mslman iseler oru tutsunlar,
namaz klsnlar ve eer Mslman deilseler isimlerini deitirsinler, biz de ona gre
muamele edelim diyorlarm808.
804
805
806
807
808
Bugn dahi Arnavutlukta etkili olan Bektailiin Arnavutluk ile mnasebetini ise ancak 1717 ve
1728 tarihlerine kadar gtrebilmekteyiz. Bektailiin nemli merkezlerinden birisi olan
Akahisar ahalisinin, Sar Saltukun buraya gelmesi ve iftilerin rnlerine zarar veren bir ejderi
ldrmesi sonras Mslman olduklar anlatlan hikyelerdendir. Bu olay sonrasnda Sar Saltuk
mritleri Arnavutluka yaylmlard. Sar Saltuka ait olduuna inanlan ve Akahisara hkim
tepedeki maarada bulunan mezar nemini korumaktadr (Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s.
576.). talyan misyoner Pasi 1895 ylnda Kthella, Selita ve Perlataj ciballeri iin yapm olduu
gzlemler sonras buralarn isimlerinin Hristiyan olmasna ramen geleneksel giysilerini yitirerek
Hristiyandan ok Trke benzemi olduklarn belirtmitir. Katoliklerin, Mslmanlara
duyduklar nefretin her geen gn azalmakta olduunu ve pek ounun slamlamakta olduunu
belirtmitir. Mslman olmayanlarnn ise Hristiyan olmaya devam ettikleri halde Trk olmaktan
nefret etmedikleri gibi gerektiinde Mslmanlarla birlikte Hocaya gitmekten de ekinmediklerini
anlatmtr. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 85-86.
XIX. yzyl sonuna kadar hibir Katolik din adamnn Papaz kyafeti ile sokaa kamad ve bu
yzden Papazlarn Katolik tccar kyafetleri ile sokaa kabildii, ehirde hibir Katolik
kilisesinin olmad ve sadece ehir dnda kk bir ibadethane olduu, Katoliklerin yaamakta
olduu 2 mahalleye ise dinsizler mahallesi denildiini belirtilmitir. Ancak yine ayn almann
ilerleyen sayfalarnda kodra Bapiskoposu ile 1879 ylnda yaplan bir rportaj kaynak
gsterilerek Trklerin dini konulardaki hogrsnn hibir Avrupa lkesinde grlmedii de
belirtilmitir. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 68-70.
Peacock, Albania The Foundling State,s. 33.
Kendi dinini ve greneklerini ar tutan, bunun dndaki hibir yenilii kabul etmeyen yaklam
tarz. Develliolu, Osmanlca-Trke, s. 690.
Srat- Mstakim, kodradan, R. 17 Eyll 1327/M. 30 Eyll 1911, C. 7. , S. 160. , s. 62.
133
Uzun gnlerde tutulan orular esnasnda kodral Mslmanlar iko ve iyi

beslenmi Hristiyanlar grnce rahatsz olurlard. Bu sebeple meydana gelen
tartmalar genelde lmle sonulanrd. Bayramlarda 20-30 lm olaynn
gerekletii bile olurmu809. Mslman Arnavutlar yaz mevsimine rastlayan
Ramazan gnlerinde ileri olmad vakit evlerinde dururlard. Kaplarnda bir
glgede oturarak gnein batmasn bekleyen Mslmanlar Hristiyan kpeklerini
ve kfirleri len yemei ardndan yudumladklar kahveyle itikleri sigara ile
yakalamak iin silahlar ile birlikte gzlerdiler810.
kodrann Mslman ahalisinin dini tutumlar hakknda verilen bu bilgiler
ehirde yaamakta olanlarla ilgiliydi. ehir dnda yaamakta olan dallar arasnda
Mslman bulunanlarn slam ve Hristiyan dinini telakkileri farklyd. Katolik ve
slam ahali arasnda yaanan evliliklerin sebebi bunda aranmaldr. Yukarda kodra
ehri slam ahalisi hakknda verilen bilgilerden sonra ayn gazetede dalarda
yaamakta olanlarn inanlar ile ilgili gzlemler zlerek anlatlmtr. Fetih sonras
gereklemi olan slamlamann hocalar tarafndan takip edilmedii nakledilir.
Bundan dolay dal Mslmanlarn sadece Mslman olduklarn sylemekle
yetindikleri belirtilmektedir. Kylerde yaamakta olan Mslmanlar Veli, Ali
isimlerini tayarak kendim Mslmanm demekten teye gitmezlerdi. zellikle
talyann
tesiri
ile
tekrar
Hristiyanlaan
Mslmanlarn
ortaya
kt
anlatlmaktadr. kodra zabitlerinin anlattna gre malisrlerin bir ksmnn

mensup olduu din dahi bulunmamaktayd811. Dal kabilelerin ounluu Katolik
olsa da sahip olduklar eski pagan inanlarnn etkisinde kaldklarndan kilise
otoritesini tam manasyla tanm olduklarn sylemek gtr812.
Kendilerini teden beri Katolik olarak grmekte olan vahi kabilelerden olan
Nikaj kabilesinin hemen her yesi vaftiz ismini brakarak Trk ismi almt. Said,
Sleyman, Hseyin gibi isimleri kullanmakta olan Nikaj kabilesi yeleri Trklerden
nefret ettiklerini syledikleri halde kzlarn Mslman Gashi kabilesine satard.
Burada Gashi kabilesinin bir kz iin kr ya da irkin olmasna bakmadan demi
olduklar parann etkisi olabilir. Nikaj kabilesi gibi Katolik olan ale kabilesi de Trk
809
810
811
812

Srat- Mstakim, kodradan, s. ay.
134
ismi kullanrlar fakat kzlarn Mslman kabilelere satmazlard. Kzlarn Mslman

kabilelere satan olur ise evini yakarlard813.
2.5.1 kodra Vilayetinde Mslman-Hristiyan likileri

kodra ehrinde ikamet etmekte olan Mslmanlar, aslnda daha nceden
dada yaamaktayken ehre yerleerek Mslman olmu Arnavut kabile yeleridir.
Bu sebeple ehirdeki Mslman Arnavutlarn mensup olduklar cibal vastasyla
dalarda Katolik akrabalar bulunmaktadr. ehirdeki Mslman Arnavutlar mensup
olduklar cibalin adyla anlmaktaydlar; Hseyin Aa (Lohe), Hasan Aa (Hot).
Ayn cibale mensup ama farkl dinlere tabi olan ehirli Mslmanlar ile dal
Katolikler arasndaki iliki birbirlerine habersiz gidip gelecek, misafir olacak kadar
yaknd.
Katolik dallar ehre indiklerinde konaklamak zere akrabalar olan
Mslman Arnavutlarn evlerine giderlerdi. Ayn dine mensup olduklar Katolik ya

da Ortodoks Arnavutlarn evlerine gitmezlerdi814. Karlalan bu durumun temelinde
cibal sistemi vardr. Sefer esnasnda orduya dal kabileler ile ehirde ikamet etmekte
olan Mslman Arnavutlar katlmaktayd. Savalarda birlikte mcadele etmeleri
dal Katolikler ile ehirdeki Mslmanlarn ilikilerini scak tutmutur. Dal
Katolikler ehirde yaamakta olan Hristiyanlar, Osmanl Devleti aleyhine almakta
olan yabanc konsoloslara mracaat etmelerinden dolay sevmemekteydiler815.
kodra ehirinde az sayda bulunmakta olan Ortodoks ahali, mezhep olarak Karada
ile ortak olmas nedeniyle, Mslman ve Katolik Arnavutlar nazarnda kfir olarak
grlmekteydi816.
Dal Katolikler ile ehirli Mslmanlar arasndaki ilikilere rnek olarak
savata len kiinin din ayrm yaplmadan ehit olarak saylyor olmas
gsterilebilir. Mslman ve Katolik Arnavutlar arasnda var olan bu ilikiler dalarda
birlikte yaamalar halinde de srmtr. Mslmanlarn bayram gnlerinde Katolik
obanlar, Paskalya bayramlarnda Mslman obanlar birbirlerinin srleriyle
813
814
815
816
Burada Trk denilerek kast edilen slam ismi olmakla birlikte Trk ve slam ifadelerinin hemen
her zaman birbiri yerine kullanlmakta olduunu gstermesi asndan da nemlidir. Durham, High
Albania, ss. 207-208, 215.
135
ilgilenirdi817. Kylerde bulunan imam ve papazlara verilmek zere ahali tarafndan

para topland zaman Katolikler imama, Mslmanlar papaza verilecek olan paraya
katk yapard. Sz edilen uygulamann gnlk hayata dair nedenleri vard.
Katolikler birinci evliliklerinden sonra yapacaklar evliliklerde imamn akdine
ihtiya duyard. Ayn ekilde Mslman ahali de dalarda kan alan kiilerin sadece
papazlar olmas sebebi ile onlara muhtat818.
817
818

Katolik ve Mslman ahali arasnda var olan bu yakn ilikiler papazlar tarafndan bozulmak
istenmi olsada pek baarl olunamamt. Cevdet Paaya gre bu ilikinin daha da
glendirilmesi gerekliydi. Bu ama dorultusunda fetihten buyana savalarda yanyana savaan bu
iki ahalinin slam Hristiyan farketmeksizin snrda oluturulacak olan snr-askeri dzenlenmeliydi.
136
SONU
kodra vilayeti Osmanl Devleti idaresi altnda bulunduu dnemde bugnk

Arnavutluk snrlarndaki kumbi Nehrinin kuzey ksmn kapsamaktayd. Vilayetin
Dra ve kodra olmak zere iki sancaa blnerek idare edilmi olduu grlr.
kodra vilayetinin snrlarnn belirlenmesinde vilayet ierisindeki kltrel
farkllklara dikkat edilmitir. Vilayetin genel snrlar izilirken Arnavut nfusunun
farkl tarihi sreler ierisinden gemi olan Gealk ve Toskalk blgesi birbirinden
ayrlmtr. Gney Arnavutluktaki Tosklar Grek-Ortodoks kltr etkisindedir.
Kuzeydeki Gealar ise Latin-Katolik kltr tesiri altnda kalmtr. Tarihi ve fiziki
olarak birbirinden ayrlm olan Arnavutlarn bu iki kolu Osmanl tara idaresine de
yansmtr. Osmanl Devleti iki toplumun farkl kltrel yaplarna dikkat ederek
kuzeydeki Gealar, kodra vilayeti snrlarna dhil etmitir. ki toplumun
birbirinden farkl idari birimler altnda ynetilmesi keyfi bir uygulama deildir.
Osmanl Devletinin fetih ncesindeki itimai yapy ve fetih sonrasndaki
gereksinimleri dikkate almas sonucu bylesi bir idare biimi ortaya kmtr.
kodra vilayeti nfusunun nemli bir ksm dalarda ikamet etmekteydi.
ehir, kasaba ve ovalara yakn kylerde yaamakta olan nfusun genellikle
Mslmanlardan olutuu grlmektedir. Bu sebeple Dra sanca ile kodra
sanca arasnda idari ve hukuki bir takm farkllklar ortaya kmtr. Dra sanca,
vilayetin ykseltisi az, ekilebilir alanlar ok olan ksmnda yer almaktayd. Vilayet
nfusunun yaklak te birinin bulunduu Dran byk ksm Mslmand.
kodra sanca ise vilayetin kuzey ksmnda dalk alanlarn ok olduu yerleri
kapsamaktayd. kodra sanca idaresindeki Mirdita ve Puka kazalar ile merkez
kazaya bal olan kabileler dalarda yaamaktaydlar. zerlerinde yaamakta
olduklar dalarn ismiyle anlmakta olan bu kabilelerin ou Katolikti.
137
Dal kabileler ierisinde Mslmanlar olduu gibi ehir ve kasabalara

yerlemi Mslman kabile yeleri de bulunmaktayd. Farkl dinlere dhil olduklar
halde ayn kabilenin mensubu olmalar Katolik ve Mslman ahalinin ilikilerine
yansmt. Farkl dinlere mensup olmu olan Arnavutlar arasnda byle bir ilikinin
ortaya kmasnda vilayette uygulanmakta olan cibl usulnn tesiri vardr.
Dal Katolik kabileler yaadklar blgelerin olumsuz artlar nedeniyle
geimlerini
glkle
temin
ederlerdi.
Ekilebilir
arazilerinin
az
olmas
yoksulluklarnn temel sebebiydi. Olumsuz artlara ramen dayankl ve sava

karakterleri daha fethin ilk yllarnda Osmanl Devletinin dikkatini ekmiti.
Kendilerinden vergi alnmad gibi zorunlu askerlikten de muaf tutulmulard.
Muafiyetlerinin karlnda sefer zaman Osmanl ordusuna asker olarak hizmet
ediyorlard. Bu hizmetin bir nevi paral askerlik olduunu sylemek gtr. nk
gnlk yemek ve cephane dnda kendilerine cret verilmemekteydi. Buna karn
yaadklar skntlar gidermek zere Osmanl Devletinin genel bir uygulamas
olarak kendilerine gda yardm yaplrd.
Dal Arnavutlar ile ayn erevede deerlendirebileceimiz bir topluluk daha
vardr. kodra ehrini oluturan mahallerin Mslman olanlar kendi ilerinde tpk
dal Arnavutlar gibi bayrak dediimiz ksmlara ayrlmlardr. Bunun gibi, Le
kazas Malisya blgesindeki Katolikler ve Zadrime ovasnda sakin Mslman kyler
iin de bayrak uygulamasnn geerli olduu grlr. Fakat burada cibl usulne tabi
olarak ynetilmekte olan blgeler arasndaki farklla dikkat etmek gerekir. Bu
farkllk cibl usulnn ne derece uygulanmakta olduu ile ilgilidir. dari, askeri ve
hukuki unsurlar temel alnarak cibl sisteminin uygulanma derecesi dzenlemelere
de yansmtr.
Vilayet merkezinde ikmet etmekte olan Mslman ahali ierisinden,
kodrann Malisya cibllerine mensup olan on kabileye, idareci olarak birer
blkba gnderilirdi. Blkba, sorumlusu olduu kabilenin ileri gelenleri ile
birlikte oluturduu meclis sayesinde kabilenin ynetimini stlenmekteydi. Temelde
kendi hukuk kurallarn uygulamakta olan dal kabileler arasndaki anlamazlklara
cibl sistemi uyarnca kodra ehrinde oluturulmu olan cibl komisyonu
bakmaktayd. Komisyon yine dal kanunlarn esas alarak zmler retmekteydi.
Burada amalanan kan davalarnn uzamamas ve anlamazlklara sulh yolu ile
138
zm bulmakt. kodra Malisyas ciblleri, cibl usulnn idari, askeri ve hukuki

ynlerinin birlikte uyguland yegne yerlerdi.
ehirdeki cibal komisyonuna dal kabilelerin hepsi temsilci yollamazd.
rnein Mirdita ve Puka kazalar kabileleri bu komisyonda temsil edilmezlerdi.
Kaza konumunda olan bu iki blge ierisindeki bayraklar cibl usulne uygun olarak
sefer zaman orduya katlrlard. dari olarak blkbana benzeyen yetki ve
konumlar bulunan kaymakamlar bulunurdu. Hukuki ynyle cibl sistemine tabi
olmayan iki kazann askeri olarak cible tamamen dhil olduu grlr.
kodra ehrindeki Mslman mahallelerde yaamakta olan Mslman
Arnavutlar da cibl usul ile idare edilmekteydiler. Ancak vergi ve askerlikten muaf
olmak bakmndan dal Arnavutlara benzeyen ehirli Mslman Arnavutlar, cibl
komisyonunda temsil edilmezlerdi. Komisyonda temsil edilmemek bakmndan
Mirdita ve Puka kazalarna benzerlerdi. Ancak burada da karmza farkl bir
uygulama kar. ehir ve kasabalardaki mahalleler ile ovalk alanlardaki kylerde
yaamakta olan Mslman Arnavutlar sefer zamannda tpk dal Arnavut kabileler
gibi bayraklar halinde orduya katlrlard. Fakat bu mahalle ve kylerde yaamakta
olan Mslman Arnavutlarn hepsine blkba gnderilmezdi. Askeri, idari ve
hukuki bakmdan cibl usulnn tamamen uygulanmakta olduu Malisya
ciballerinden bu ynleriyle ayrlrlard. Cibl sisteminin sadece askeri nitelii
kendilerine uygulanrd.
kodra ehri mahallelerindeki slam ahaliye benzer bir durum merkez kazaya
bal birer nahiye hkmnde idare edilmekte olan blgeler iin de geerlidir. Drin
Kenar, Buyana Kenar, Da Kenar ve Karaina blgelerine blkba idareci olarak
atanmaktayd. darecileri blkba olduu ve nahiye ismiyle anldklar halde bu
blgeler cibl komisyonuna temsilci vermezdi. Osmanlnn nizami mahkemelerine
tabiydiler. kodra merkez kazas ierisinde birer nahiye olarak belirlenmi olan bu
blgelerde idari ve askeri yn itibariyle cibal usulnn uyguland grlr.
Osmanl tara idaresinde bir birim ve yntem olarak yer almayan cibl
usulnn kodra vilayetinin bir ksmnda uyguland grlr. Burada idari
ayrcalklara sahip yerlerin varl akla gelir. kodra sancandaki kabilelerin
otonom hatta bamsz olduklar ileri srlebilse de byle bir kanya varmak gtr.
139
Birou dalarda birbirinden uzak kylerde ikamet etmekte olan kabilelere nizami
bir idari yap kurmann gereklilii sorgulanmaldr.
Dank yerleim birimleri arasndaki corafi artlar idari olarak kaza
yapsnn uygulanmasn engellemekteydi. stelik dal kabilelerin zerinde
yaamakta olduklar dalar, d gvenlik bakmndan sorunlu yerler deildi. Bu
nedenle yerleim birimi olmad halde askeri veya idari gerekelerle kurulan Tuz
kazasna benzeyen kazalarn oluturulmas blge iin ilevsel deildi. Maddi artlara
blge halknn sava karakteri eklendiinde devlet iin yararlar da bulunan bir
durum ortaya kmaktadr. Blgeden toplanmas muhtemel vergi miktarnn, halkn
fakir olmas sebebiyle, az olaca grlmtr. Bu sebeple Osmanl Devleti cibal
usulne dhil olan Arnavutlara vergi ve zorunlu askerlik muafiyeti tanmtr.
Karlnda, kabilelerin devlete olan ballklar ve askeri destekleri salanmtr.
Kabilelerin Osmanl fethi ncesi zaten ekillenmi olan ilikileri cibl sistemi
ile devam etmitir. Kabileler aras mcadeleler, onlarn ayn idari yap dhilinde
yaamalarn imknsz klmt. Osmanl Devletinin bu farkllklar dikkate alarak
blgedeki idari sistemi ekillendirmi olduu grlr. nk Dra sancanda bu
gibi bir sisteme tesadf edilmez. ehir, kasaba, ky ve dalarda yaamakta olan
mslim ve gayrimslim herkes vergisini verirdi. kodra sancandaki ayrcalklarn
olmad Dra sancanda Osmanl idari yapsnn tatbik edilmekte olduunu
grrz. Nizami mahkemeler olduu gibi nfus saym da kolaylkla yaplmt.
dari bakmdan bir btnlk arz etmeyen kodra vilayetinin kltrel olarak
birbirine yakn unsurlar barndrd grlmektedir. Bu yaknlkta mensup olunan
dinin tesinde etkenler vardr. Vilayet dhilindeki halkn byk lde, Osmanl
fethi ncesi kltrel deerlerini muhafaza ettii grlr. Millet sistemi nedeniyle
kodra vilayeti nfusunun ne kadarnn Trk olduunu bilmiyoruz. Fakat Mslman
kitlenin yan sra Hristiyan Arnavutlarn da Trk kltrnden etkilenmi olduklar
anlalmaktadr. Blgeye eitli yllarda Avrupal gezginler tarafndan yaplan
seyahatlerde bu husus defalarca dile getirilmitir. Katolik olduu bilinmekte olan bir
Arnavutu d grn ve davranlar ile bir Trkten ayrt etmenin zorluu
anlatlmtr. stelik yaplan bu tanmlamalar, Osmanl tesirinden uzak kalm, ou
zaman bamsz olduklar iddia edilmi olan dal Arnavutlar iin de geerlidir.
140
Kltrel olarak grlen bu benzerliklerin ehirli ve Mslman Arnavutlar

dnda dal ve Katolik Arnavutlar arasnda da grlyor olmas bir takm sorular
akla getirmektedir. Bu sorular dal Arnavutlarn Osmanl ordusunda askerlik
yapmalar sebebiyle oluan kltrel etkileim ile aklanacak kadar yzeysel deildir.
Halk diline yerlemi olan kelimelerin gnlk kltrel alveriin bir paras olduu
iddia edilebilir. Ancak Katolik kabileler ierisinde kendilerinin Trk hkimiyeti
ncesinde de sahip olduklarna inandklar soyut inanlar, durumu karmak hale
getirmektedir. Yourt, sofra gibi kelimeler maddi kltrel alveriin sonulardr.
Lakin Mslman kabilelerle ou zaman mcadele ierisinde olan, ehir
merkezinden ve kltrel etkilerinden uzak dal Katolik kabileler ierisindeki ecel
kelimesi ve inanc karmza kmaktadr. Kelime sadece lm olan kiinin ardndan
kullanlmam kadere kar duyulan aresizlik ve inan belirtilmitir. Bu durum
bizlere Arnavutluk corafyasnda Osmanl ncesi Trk varlnn sorgulanmas
gerektiini gstermektedir. Nitekim Bosnadan g ederek Arnavutluka yerlemi
kabile yeleri kendilerinden nce buralarda yaamakta olan topluluklar hakknda
bilgiler vermilerdir. Osmanl kltr ile olan kltrel benzerliklerin salkl bir
ekilde aklanabilmesi bu konu zerine yaplacak aratrmalar neticesinde mmkn
olacaktr.
141
KAYNAKA
1. Ariv Vesikalar
1.1 Babakanlk Osmanl Arivi
Bb- li Evrak Odas (BEO.)
Dhiliye Islahat (DH. TMK. S.)
Dhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.)
Dhiliye Mektubi Mhimme (DH. MKT. MHM.)
Dhiliye Nezareti dari Ksm (DH. D.)
Dhiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi (DH. MU.)
Hariciye Nezareti Siyasi Ksm (HR. SYS. )
Haritalar (HRT.)
rade Dhiliye (. DH.)
rade Meclis-i Mahsus (. MMS.)
rade ura-y Devlet (. D.)
ura-y Devlet (D.)
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.)
Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.)
Rumeli Mfettilii kodra Evrak (TFR. I. .)
Sadaret medi Kalemi Belgeleri (A. AMD.)
Sadaret Mektubi Kalemi Mhimme (A. MKT. MHM.)
Yldz Esas Evrak (Y.EE.)
Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.)
Yldz Parakende Evrak Mabeyn Bakitabeti (Y. PRK. BK.)
Yldz Parakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat (Y. PRK. UM.)
Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y.A.HUS.)
Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak (Y.A.RES. )
Belge numaralar ilgili dipnotlarda gsterilmitir.

142
1.2 Republika e Shqiperise Drejtoria e Pergjithesme e Arkivave; Arnavutluk Devlet

Arivi
Vilajeti Shkodres, Fondi-121; kodra Vilayeti Fonu.
1.3 Yaynlanm Vesikalar
Berlin Kongresi Protokolleri Tercmesi, stanbul, H. 1297.
Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, H. Yldrm Aanolu-Sebahattin BayramMmin Yldzta(hzl.), stanbul; Devlet Arivleri Genel Mdrl, 2008.
2. Albm ve Koleksiyonlar
stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi
3. Sreli Yaynlar
3.1 Salnameler
3.1.1 Devlet Salnameleri
H. 1263- H. 1326 Tarihli Devlet Salnameleri.
R. 1327 ve R. 1328 Tarihli Devlet Salnameleri.
3.1.2 Vilayet Salnameleri
H. 1292 Tarihli Manastr Vilayet Salnamesi.
H. 1299 Tarihli kodra Vilayet Salnamesi.
3.2 Gazete ve Dergiler
Servet-i Fnun,
Srat- Mstakim
4. Tedkik Eserler
Arnavutlar, Trk Ansiklopedisi, C. III. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1971, ss.
368-372.
Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1971, ss.
372-379.
143
Illryler, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , Ankara; Milli Eitim Basmevi, 1972, s.

100.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , Ankara; Milli Eitim Basmevi, 1972, ss.
423-424.
Akbal, Fazla; 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dari Taksimat ve Nfus,
Belleten, C. XV. , S. 60. , Ekim 1951, Ankara; TTK, 1995, ss. 617-629.
Ali Cevad; Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Corafya Lgati, stanbul; Mahmud
Bey Matbaas, 1313.
Alpan, Necip P. ; Tarihin Inda Bugnk Arnavutluk, Ankara, 1975.
Avlonyal Ekrem Bey; Osmanl Arnavutlukundan Anlar (1885-1912), Atilla Dirim
(ev.) , stanbul; letiim Yaynlar, 2006.
Bardh, Ali; Mfetti Davut Boriinin Gnlnde (1870-1877 Eitim) kodra
Vilayetinde Eitim, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2009).
Bartl, Peter; Milli Bamszlk Hareketleri Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar
1978-1912, Ali Taner(ev.), stanbul; Bedir Yaynevi, 1998.
Baykara, Tuncer; Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I Anadolunun dari
Taksimat, Ankara; Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1988.
Bayraktar, Hilmi; Krm ve Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan G ve
sknlar (1869-1907), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 22, Konya, Gz
2007, ss. 405-434.
Berber, Ferhat; 19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler, Karadeniz
Aratrmalar, S. 23, Gz 2011, ss. 17-49.
Boncovi, Safet; Mslmanlarn Karadadan 19. Yzyldaki G, Muhacirlerin
zinde, Hayri Kolainli(drl.), Ankara; Lotus Yaynevi, 3. Basm 2004, ss.
13-39.
Bozbora, Nuray; Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun
Geliimi, stanbul; Boyut Kitaplar, 1997.
Cevdet Paa; Tezakir 13-20, Cavid Baysun(hzl.), IV C. , Ankara; TTK, 1991.
Chekrezi, A. Costantine; Albania, Past and Present, New York; The Macmillan
Company, 1919.
adrc, Musa; Tanzimatn lan Srasnda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tarik-i
lmiyyeye Dair Ceza Kanunnamesi, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi,
C. XIV, S. 25. , 1982, ss. 139-161.
; Tanzimat Srecinde Trkiye lke Ynetimi, Tlay Ercokun(drl.), Ankara;
mge Kitapevi, 2007.
elik, Bilgin; II. Merutiyet Dneminde Arnavut Ulusuluu ve Arnavutluk
Sorunu, (Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk
lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, , zmir, 2003).
Darkot, Besim; Balkan, .A. , C. II. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1979, ss.
280-283.
144
Demirta, Mehmet; Krm Sava ve 93 Harbi Srecinde Osmanl Memleketine

Gelen Gmenlerin Sevk ve sknlar, Ankara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 41, Erzurum, 2009, ss. 215-238.
Develliolu, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara; Aydn Yaynevi,
2008.
Duka, Ferit; XV.-XVIII. Yzyllarda Arnavut Nfusunun slamlamas zerine
Gzlemler, Otam, Ankara, Ocak 1991, ss. 63-72
Durham, M. Edith; High Albania and Its Customs n 1908, London; Ropal
Anthropological Institute Of Great Britain and Ireland, nd.
;High Albania, London; Edward Arnold Publisher to the India Office, ,1909.
Engelhardt; Tanzimat ve Trkiye, Ali Read(ev.), stanbul; Kakns Yaynlar, ,
1999.
Er, Hamit; Osmanl Devletinde adalama ve Eitim, stanbul; Rabet Yaynlar,
1999.
Evliya elebi Seyahatnamesi, VI. Kitap, Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal(hzl.),
stanbul; Yap Kredi Yaynlar, 2002.
Fevzi akmak; Bat Rumeliyi Nasl Kaybettik? , Ahmet Tetik (hzl.), stanbul;
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010.
Fraser, Foster John; Pictures From The Balkans, Popular Edition, London; Cassel
and Company, 1912.
Genolu, Mustafa; 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnamelerine Gre Osmanl Tara
daresinde Yeniden Yaplanma, ankr Karatekin niversitesi SBE
Dergisi, C. II., S.1, Nisan 2011, ss. 29-50.
Gjeov, Shtjefen; Kanun i Leke Dukagjinit, Shkoder; Shtypur Geer, 2001.
Glenny, Misha; Balkanlar; Milliyetilik Sava ve Byk Gler 1804-1999, Mehmet
Harmanc(ev.), stanbul; Sabah Kitaplar, 1999.
Gkbilgin, M. Tayyib; Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti,
Livalar, ehir ve Kasabalar, Belleten, C. XX. , S. 78, Ankara; TTK, 1995,
ss. 247-295.
Grgl, Ayten; Arnavut Bamszlnn Osmanl Gazetelerinden ncelenmesi
(Tanin, Tercman- Hakikat, kdam ve Sabah/1912-1913), (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara,
2008).
Gnay, nver ve Gngr, Harun; Trk Din Tarihi, stanbul; Lain Yaynlar, 1998.
Gndz, Tufan; Alahimanet Bosna: Bonaklarn Osmanl Topraklarna G,
stanbul; Yeditepe Yaynevi, 2012.
Halaolu, Ahmet; Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913),
Ankara; TTK, 1995.
Hecquard, Hyacinthe; Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise se Eperme ose i
Gegerise, Per kthyer nga: Oriana Tamburi, Plejad 2008.
Hoca Saadettin Efendi; Tact Tevarih, V C. , smet Parmakszolu(hzl.), Eskiehir;
Kltr Bakanl Yaynlar, 1992.
145
Hseyin Kazm; Arnavutlar Ne Yaptlar; Yeni Turan Matbaas, H. 1330.

nalck, Halil; Arnavutlukta Osmanl Hkimiyetinin yerlemesi ve skender Bey
syannn Menei, Fatih ve stanbul, C. I. , S. II. , stanbul, 29 Temmuz
1953, ss. 152-175.
; Ottoman Methods Of Conquest, Studia Islamica II, Paris, 1954, ss. 103129.
; skender Bey, .A., C. VII. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1979, ss.10791082.
; Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arnavid, Ankara; TTK, 1987.
; Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, stanbul; OBV Yaynlar, 1993, ss. 9-32.
nciciyan, P.L. ve Andreasyan, H.D. ; Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, Ayr
Basm, Gney Dou Aratrmalar Dergisi, S.2-3, stanbul; Edebiyat
Fakltesi Basmevi, 1974.
pek, Nedim; Kafkaslardan Anadoluya Gler (1877-1900), Ondokuz Mays
niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S. 6. , Samsun, 1991, ss. 97-134.
; Balkanlar, Girit ve Kafkasyadan Anadoluya Ynelik Gler, Sleyman
Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1. ,
Isparta, 1995, ss. 198-214.
; Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara; TTK, 1999.
; 1877-1878 Osmanl Rus Sava, Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye
Yaynlar, 2002, ss. 15-24.
; Kosova Vilayeti Dhilinde Gerekleen Gler, History Studies,
Volume2/1, 2010, ss. 65-81.
; Selanikten Samsuna Mbadiller, Samsun; Samsun Bykehir Belediyesi
Yaynlar, 2010.
; Kuruluundan Cumhuriyete Canik Sancak Merkezi Samsun ehri,
lkadan Cumhuriyete Canik, Cevdet Ylmaz(ed.), Samsun; Canik
Belediyesi Kltr Yaynlar, 2011.
; mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Samsun; Samsun Bykehir
Belediyesi, Temmuz 2013.
Karal, Enver Ziya Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara; Devlet
statistik Enstits, 1997.
; Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri 1856-1861, IX C. , Ankara; TTK,
2011.
Karpat, Kemal ve Zens, Robert W. ; I. Merutiyet ve II. Abdlhamidin Saltanat
(1876-1909), Trkler, C. XII, Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, ss.
873-888.
Karpat, Kemal; Osmanl Nfusu (1830-1914) Demorafik ve Sosyal zellikleri,
Bahar Trnak(ev.), stanbul; Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Nisan 2003.
Kiel, Machiel; kodra, DA, C. XXIII. , stanbul; Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar, 2001, ss. 433-434.
146
Krmz, Abdulhamit; Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilayet daresi 1895-1908,

stanbul; Klasik Yaynlar, 2008.
Knight, E. F. ; A Narrative of Recent Travel, London; Sampson Low Marston Searle
and Rivington, 1880.
Kle, Sleyman; Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir, 1944.
Lear, Edward; Journals Of a Landscape Painter in Albania, London; Richarad
Bentley, 1900.
Lidhja Shqiptare E Prizrenit Ne Dokumente Angleze, Ali Hadri(ed.), Pristina,1978.
Malcolm, Noel; Kosova Balkanlar Anlamak in, zden Arkan(ev.), stanbul;
Sabah Kitaplar, 1999.
McCarthy, Justin; lm ve Srgn: Osmanl Mslmanlarnn Etnik Kym (18211922), Fatma Sarkaya(ev.), Ankara; TTK, 2012.
Mert, zcan; II. Mahmut Dneminde Taradaki Merkeziyetilik Politikas,
Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, ss. 720-729.
Moses, Kalankatl; Alban Tarihi, Ziya Bnyatov-Yusuf Gedikli(ev.), stanbul;
Selenge Yaynlar, 2006.
Mneccimba Dede Efendi; Sahaifl Ahbar Fi Vekayil-Asar, C. II. ,Tercman
1001 Temel Eser.
Ortayl, lber; Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara;
TTK, 2011.
Osmanl Devletinin lk statistik Yll 1897, V C. , Prof. Dr. Tevfik Gran(hzl.),
Ankara; Devlet statistik Enstits, Temmuz 1997.
zcan, Uur; II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada Siyasi likileri, Ankara;
TTK, 2012.
Peacock, Wadham; Albania The Foundling State of Europe, New York; D. Appleton
and Company, 1914.
Pepi, Adnan; Podorienin Ksa Bir Tarihesi, OTAM, S. 18den Ayr Basm,
Ankara, 2006, ss. 273-283.
Puto, Arben and Pollo, Stefanaq; The History of Albania from Its Origins to the
Present Day, London; Routledge and Kegan Paul, 1981.
Qytettet Shqiptapre, Editors Ramadan ipuri-Genti Kruja-Niuton Mulleti, Epoka
University, 2010.
Reyhan, Cenk; Osmanlda ki Tarz- dare Merkeziyetilik-Adem-i Merkeziyetilik,
Ankara; mge Yaynevi, 2007.
Saydam, Abdullah; Tanzimat Devri Reformlar, Trkler, C. XII. , Ankara; Yeni
Trkiye Yaynlar, 2002, ss. 782-804.
Seyitdanlolu, Mehmet; Tanzimat Dneminde Modern Belediyeciliin Douu;
Yerel Ynetim Metinleri, stanbul; Bankas Kltr Yaynlar, Mays 2010.
Shaw, Stanford J. ve Shaw, Ezel Kural; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye,
Mehmet Harmanc(ev.), II C. , stanbul; E Yaynlar, 1983.
147
Sinno, Abdurrauf; Osmanlnn Sancl Yllarnda Araplar Krtler Arnavutlar (18771881), Ahsen Batur (ev.), stanbul; Selenge Yaynlar, 2011.
Sloane, William M.; Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, Sibel zbudun(ev.),
stanbul; Nesnel Yaynevi, Eyll 1987
Snmez, Banu let; II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti, stanbul; Yap Kredi
Yaynlar, Nisan 2007.
Sungur, Mutullah; XIX. Yzyl Osmanl Devletinde Tara daresi ve Vilayet
Ynetimi, Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, ss.
750-761.
Sssheim, K. ; Arnavutluk, .A., C. I. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1993, ss.
573-592.
emseddin Sami Fraeri; Arnavudluk Ne di, Nedir, Ne Olacak? , Mtercimi ahin
Kolonya, ty.
emseddin Sami; Akahisar, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan Matbaas,
1889, ss. 257-258.
; Arnavudluk, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss.
149-150.
; Balkan, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 12111217.
; Bar, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s. 1187.
; Dra, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, ss. 21242125.
; kodra, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 977981.
; Kavaye, Kamusul-Alam, C.V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, s. 3706.
; Le, Kamusul-Alam, C. V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, ss. 39913992
; Peklin, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 15261527
; Podorie, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s.
1542.
; iyak, Kamusul-Alam, C. IV. , stanbul; Miharan Matbaas, 1894, s. 2892.
; Tiran, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, s. 1717.
; Zadrime, Kamusul-Alam, C. IV. , stanbul; Miharan Matbaas, 1894, s.
2404.
ener, Abdllatif; Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi (1839-1876),
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara, 1997).
Temizer, Abidin; Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar ve zm (18761912), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Samsun, 2007).
148
Todorova, Maria; Balkanlar Tahayyl Etmek, Dilek endil(ev.), stanbul; letiim

Yaynlar, 2003.
Tozer, Henry Fanshawe; Researches in the Highlands of Turkey, II Vol. , London;
John Murray, Albemarle Street, 1869.
Tufan, Muzaffer, Balkanlarda Osmanl ncesi Trk zleri, Uluslararas Osmanl
ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara; Atatrk Kltr merkezi
Yaynlar, 1997, ss. 1-13.
Tccarzade brahim Hilmi; Memalik-i Osmaniye Cep Atlas, stanbul, 1323.
Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Tarihi, IX C. , Ankara; TTK, 2011
nal, Feyzullah; Tanzimattan Cumhuriyete Trkiyede Yerel Ynetimlerin Yasal
ve Yapsal Dnm, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
S. 30. , Austos 2011, ss. 241-248.
nl, Mucize; Manastr Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1873-1912),
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Samsun, 1996).
; Kosova Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1877-1912), (Yaynlanmam
Doktora Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Samsun, 2002).
Wingfield, W. F. ; A Tour in Dalmatia, Albania and Montenegro with in Historical
Sketch of The Ragusa, London; Richard Bentley, 1859.
Woods, H. Charles; Albania and Albanians, The Geographical Review, Vol. 5. ,
No. 4, (Apr. 1918), ss. 257-273.
Zhelyazkova, Antonina; Albania and Albanian Identities, Antonina Zhelyazkova
(Edit.) , IMIR, Sofia, 2000, ss. 9-63.
5- Elektronik Kaynaklar
www.shkodraonline.com/galeria/main.php?g2 itemld=2213, (24.12.2013)
149
EKLER
150
Ek-1: kodrann Tekrar Vilayet Tekil edilmesi zerine Vilayetten

Gnderilen Teekkrname (BOA. .DH.717/50125)
151
Ek-2: Karaniye Muhacirlerinden Hasan Aann Dilekesi zerine Mahalle

Muhtar ve mam tarafndan yaplan inceleme (A. D. A. , F. 121/Dos. 258/Bel. 2)
152
Ek-3: kodra Vilayeti Snrlarn Gsteren Harita
153
ZGEM
lkay Erken 12.01.1984 tarihinde Samsunda dodu. Samsun Anadolu

Lisesisini bitirdikten sonra stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden
2008 ylnda mezun oldu. Mezuniyetinden bu yana 19 Mays niversitesi Sosyal
Bilimler Enstitsnde Aratrma Grevlisi olarak grev yapan ERKEN, iyi derecede
ngilizce, orta derecede Arnavuta bilmektedir. Osmanl daresi altnda Arnavutluk
ile ilgili almalar srmektedir.
letiim Bilgileri:
E mail: ilkay.erken@omu.edu.tr
154

İşkodra Vilayetinin İdari Ve Sosyal Yapısı (1876-1912) - İlkay ERKEN - PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İşkodra Vilayetinin İdari Ve Sosyal Yapısı (1876-1912) - İlkay ERKEN - PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

Yksek Lisans Tezi

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

Yksek Lisans Tezi

BLMSEL ETK BLDRM

Hazrladm Yksek Lisans Tezinin btn aamalarnda bilimsel etie ve akademik

TEZ KABUL VE ONAYI

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Osmanl Devletinin Arnavutluku fethi srecinde kodrann alnmas

ulaamadmz verilerle karlatk. Hatta seyahatnamelerin okluu bu ynde

1.1 Osmanl Devleti Tara daresi. 15

1.3.1.2.1 Dran Sancak Olmas........................................... 39

2.1.kodra Vilayetinde Yerleim Birimleri.. 71

Tablo 1: kodra Vilayeti dari Taksimat (H. 1306/M. 1888).. 29

ekil 1: kodra Hkmet Kona. 72

: Sadaret medi Kalemi

: Sadaret Mektubi Kalemi Mhimme

: Arnavutluk Devlet Arivleri

: Bb- li Evrak Odas

: Babakanlk Osmanl Arivi

: Dhiliye Nezareti dari Ksm

: Dhiliye Mektubi Kalemi

DH. MKT. MHM.

: Dhiliye Mektubi Mhimme

: Dhiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi

: Hariciye Nezareti Siyasi Ksm

: rade Meclis-i Mahsus

: rade ura-y Devlet

: kodra Vilayet Salnamesi

: Manastr Vilayet Salnamesi

: Maarif Nezareti Mektubi Kalemi

: Meclis-i Vkel Mazbatalar

: Rumeli Mfettilii kodra Evrak

: Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat

: Yldz Parakende Evrak Mabeyn Bakitabeti

: Yldz Parakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat

: Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak

: Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak

: Yldz Esas Evrak

Balkanlar1 ifadesi bugn Gneydou Avrupay tanmlamak zere kullanlan

adn verecek olan topluluktur20. Ayn zamanda Arbanita ismiyle de anlan bu

Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, Boyut

Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 24.

Arnavut feodalleri I. Charlese kar birleerek ayaklanrlar35. Kral Anjouyu tahtan

sonras, Anadoludan Balkanlara yaplan yama amal aknlar Karesi Beylii

nalck, Trkler ve Balkanlar, ss. 10-11.

topraklarna gnderir. Arnavut beylerinden Jorj Kastriotann49 n ayak olduu

Fetret devrinde Venedik

muhtemelen oullarn bu tarihte saraya rehin56 olarak verir57. En kk olu Jorj,

Alphonsonun olu Ferdinanda yardm iin 1461de Napoliye giden skender76

Chekrezi, Albania, Past and Present, ss. 32-33.

gmlr81. lm deindeki skender hayalini kurduu birleik bir Arnavutluka

Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 70.

nfusunun resmen kaydedilerek idari87 birimlere blnmesine gelir88. Aslnda

1.1 Osmanl Devleti Tara daresi

1.1.1 Klasik Dnem Tara Tekilat

iki beylerbeylik103 karmza kar. Beylerbeyleri eyaletlerin zellikle askeri

sancaklarn idarecisi mutasarrf nvann tamaya balaynca sancak tabiri yerine

Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., ss. 32,37.

sancaklar, bal olduklar eyaletlerden ayrarak, bu kimselere paye olarak verirdi.

idaresine kendilerini temsilen mtesellim gnderdiler. Mutasarrflarn valilerden

1.1.2 Tanzimat Devrinde Tara Tekilat