Professional Documents
Culture Documents
İşkodra Vilayetinin İdari Ve Sosyal Yapısı (1876-1912) - İlkay ERKEN - PDF
İşkodra Vilayetinin İdari Ve Sosyal Yapısı (1876-1912) - İlkay ERKEN - PDF
KODRA VLAYETNN
DAR ve SOSYAL YAPISI (1876-1912)
lkay ERKEN
Danman
Prof. Dr. Nedim PEK
SAMSUN, 2014
KODRA VLAYETNN
DAR ve SOSYAL YAPISI (1876-1912)
lkay ERKEN
Danman
Prof. Dr. Nedim PEK
SAMSUN, 2014
02/01/2014
lkay ERKEN
lkay ERKEN tarafndan hazrlanan kodra Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (18761912) balkl bu alma, __/__/__ tarihinde yaplan savunma snav sonucunda
oybirlii/oy okluuyla baarl bulunarak jrimiz tarafndan Yksek Lisans tezi olarak
kabul edilmitir.
mza
Bakan: ________________________________
____________
ye : __________________________________
____________
ye : __________________________________
____________
ZET
kodra Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1876-1912)
lkay ERKEN
Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal, Yksek Lisans, Ocak/2014
Danman: Prof. Dr. Nedim PEK
kodra vilayeti kuzey Arnavutlukun kltrel ve ekonomik merkezi olarak
karmza kmaktadr. Vilayetin konumu sahip olduu idari, askeri ve hukuki
yapsnda birtakm deiiklikleri beraberinde getirmitir. kodrann corafi konumu
nedeniyle ortaya kan zel durumuna vilayet ierisindeki blgeler aras farkllklar
eklenmitir. Bunun sonucunda vilayet hem idari hem de hukuki olarak farkl
zelliklere ve ayrcalklara sahip idari birimlerden olumutur. Dra sancanda
tamamen uygulanmakta olan Osmanl idari ve hukuki sistem, kodra sancanda
yerini blgede var olan geleneksel hukuki ve idari yapya brakmtr. kodra
sancanda grlmekte olan bu farkl yap sebebiyle blgenin Osmanl otoritesi
dnda kalm olduu ileri srlmtr. Ancak Osmanl Devletinin blgeye dair
politikalar vilayette yaanm olan durum ile birlikte ele alnmaldr. Vilayetteki
idari ve hukuki farkllklarn temelinde oluturulmu olan askeri bir sistem olan dal
idaresi yer almaktadr. Dal idaresi ile idari yapda meydana gelen farkllklar
sayesinde blge halknn Osmanl Devletine olan ball korunmutur. Bylece
farkl din ve mezheplere mensup ahali arasnda gerekleen kltrel alveri
hzlanm, farkllklarna ramen bir arada hareket edebilen bir toplum olumutur.
Anahtar Szckler: Kuzey Arnavutluk, Dukain, cibal, Geler.
iii
ABSTRACT
Administrative and Social Structure of the Shkodra Province (1876-1912)
lkay ERKEN
Ondokuz Mays University, Institute of Social Sciences
Department of History, M.A. , January/2014
Advisor: Prof. Dr. Nedim PEK
Shkodra Province was considered as a cultural and economic centre of north
Albania. The location of the province brought along several changes in the
administrative, military and judicial structure. The unique status of Shkodra, which
sprang from its geographical features, was further influenced by the differences
among the sub-regions within the province. As a result, the province was a
combination of several administrative units, each of which had its own
administrative and judicial features and privileges. Ottoman law and administrative
system in the sanjak of Durres were fully enforced while these were replaced by
existing traditional legal and administrative structures in the province of Shkodra. It
was speculated that the province was out of the Ottoman authority due to this diverse
structure. However, the policies pursued by the Ottoman Empire should be
considered in the light of events which took place in the province. The fundamentals
of the administrative and judicial differences observed in the province laid in the
mountain administration, which was essentially military. The difference in the
administration, which emerged as a result of this mountain administration, enabled
the loyalty of the local people to the Ottoman Empire. Accordingly, cultural
exchanges between the local people, who belonged to different religions and
churches, were accelerated and a community with a mutual aim was enabled.
Key Words. North Albania, Dukagjin, cibal system, Ghegs.
iv
NSZ
10/01/2014
lkay ERKEN
vi
NDEKLER
ZET. iii
ABSTRACT.. iv
NSZ... v
NDEKLER vii
TABLOLAR.. xi
EKLLER... xii
KISALTMALAR xiii
GR.. 1
I. BLM
KODRA VLAYETNN DAR YAPISI
vii
viii
II. BLM
KODRA VLAYETNN SOSYAL YAPISI
ix
EKLER... 150
ZGEM... 154
TABLOLAR
xi
EKLLER
xii
KISALTMALAR
A. AMD.
A. MKT. MHM.
A.D.A.
Bel.
: Belge Numaras
BEO.
BOA.
D.S.
: Devlet Salnamesi
DH. D.
DH. MKT.
DH. MU.
DH. TMK. S.
: Dhiliye Islahat
Dos.
: Dosya Numaras
F.
: Fon Numaras
H.
: Hicr
HR. SYS.
HRT.
: Hartitalar
. DH.
: rade Dhiliye
. MMS.
. D.
.V.S.
M.
: Miladi
M.V.S.
xiii
MF. MKT.
MV.
R.
: Rmi
D.
: ura-y Devlet
TFR. I. .
Y. PRK. ASK.
Y. PRK. BK.
Y. PRK. UM.
Y.A.HUS.
Y.A.RES.
Y.EE.
xiv
GR
4
5
Avrupada Balkan adn ilk olarak talyan hmanist yazar ve diplomat olan Filippo Buonaccorsi
Callimaco (1437-1496) kullanr. Lehistan Kralna danmanlk yapt srada 1490 ylnda Papaya
yazd mektupta orada bulunan dalara yerel halkn Balkan dediini belirtir. Maria Todorova,
Balkanlar Tahayyl Etmek, Dilek endil(ev.), stanbul; letiim Yaynlar, 2003, s. 56.
Balkan Yarmadas terimi ilk defa Alman Corafyac Hohann August Zeure tarafndan 1808
ylnda kullanlmtr. Misha Glenny, Balkanlar; Milliyetilik Sava ve Byk Gler 1804-1999,
Mehmet Harmanc(ev.), stanbul; Sabah Kitaplar, 1999, s. 18.
1794 ylnda Cambridge niversitesini bitirip Londradan Akdenize seyahate kan John Morritt
Haimusun adn yanstan bu dalara Balkan denmesi ne hazin diyerek hayflanr. Todorova,
Balkanlar Tahayyl Etmek, s. 54.
Besim Darkot, Balkan, .A. , C.II. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1979, s. 280.
Arnavutluk ktasn tabiat ve ahalice iki ksma blen bu nehrin kuzeyine Gealk ve gneyine
Toskalk denir. emseddin Sami, Arnavudluk, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan
Matbaas, 1889, s. 151.
Costantine A. Chekrezi, Albania, Past and Present, New York; The Macmillan Company, 1919, s.
4.
Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, s. 126.
1
Albania8 tabirini kullanr9. Fakat kumbi Nehri vastas ile ikiye ayrlan
Arnavutlukun10 kuzeyinde bulunan Geler11 ve gneyinde bulunan Tosklar12
kendilerini kartaln olu anlamndaki Shiptar (Shcypetaor)13 olarak ifade
etmilerdir14. Korfunun hizasndan Avlonyaya kadar uzanan sahillerde yerleen
halk, Arberler diye bilinir ki bunlara Gea telaffuzu ile Arben de 15 denilmitir.
Kelimenin Srpa ekli olan Arbanos ise aslnda Arnavutada tarla anlamnda
geen ar, are ile topraa ekmek, topra ilemek manasna gelen banes
kelimelerinin birleimiyle meydana gelen arbanes sz ile ilkilidir16. Bugn
kullandmz Arnavut szc ise Trkeye, kelimenin Rumca ekli olan
Arvanit trevinden esinlenerek17 Arnaut biiminde girmi ve stanbul ivesinde
Arnavut halini almtr18.
Arnavutlarn, genel manada kabul edilen grler dorultusunda, Balkan
Yarmadasna en erken yerleen Hint-Avrupa kkenli halk olan lliryallar soyundan
geldikleri ifade edilmektedir19. Bizans tarihi zerine yaplan almalarda bugnk
Arnavutlukun kuzey-bat ky eridinde yer alan blgeye Arbanon, burada
yaayan halka Albanoi denilirdi. Bu kabile, lliryallara XII. yzylda Arnavut
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Albania adna ilk defa II. asrda liryallarn bakenti Albano-polisde rastlanld ileri
srlmektedir. Ali Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde (1870-1877 Eitim) kodra
Vilayetinde Eitim, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul, 2009), s. 1.
Necip P. Alpan, Tarihin Inda Bugnk Arnavutluk, Ankara, 1975, s. 19.
H. Charles Woods, Albania and Albanians, The Geographical Review, Vol. 5. , No. 4, (Apr.
1918), s. 263.
Sadece kuzeydeki Geler gneydekiler iin Tosk ifadesini kullanrlard. Henry Fanshawe Tozer,
Researches in the Highlands of Turkey, Vol. I. , London; John Murray, Albemarle Street, 1869, s.
213.
Gea ve Tosklarn birbirinden farkl rklar olduklar ileri srlr. John Foster Fraser, Pictures
From The Balkans, Popular Edition, London; Cassel and Company, 1912, s. 258.
M. Edith Durham, High Albania and Its Customs n 1908, London; Ropal Anthropological
Institute Of Great Britain and Ireland, nd. , s. 453.
Molassi-Epir Kral Pyrrhus askerlerinin hzla ilerlemesini venlere gururla onlarn kartaln olu
olduklarn ve bunun-baarnn ok doal olduunu ifade ederdi. Chekrezi, Albania, Past and
Present, s. 15.
Bugn Arnavutluk ve Kosova Arnavutlar arasnda erkek ismi olarak kullanlmaktadr.
Alpan, Tarihin Inda Bugnk Arnavutluk, s. 22.
emseddin Sami Fraeri, Arnavudluk Ne di, Nedir, Ne Olacak? , Mtercimi ahin Kolonya, ty, s.
4.
K. Sssheim, Arnavutluk, .A. ,C. I. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1993, s. 575.
Orta Avrupada, Hint-Avrupa grubuna giren nemli milletlerden biridir. imdiki Dalmaya, Bosna
ve Arnavutluk topraklarnda yaamlardr. Avrupada en eski medeniyet a balarnda Rhein
Irmana kadar yaylarak oradaki Keltleri, Fransa, spanya ve Kuzey talyaya kamaya zorladlar.
Adriyatik Denizinin her iki kysnda da konuulmu olan llirya dili Hint Avrupa dilleri
grubunda yer alr. Eski dillerin en az bilinenlerinden olan bu dile ait yazlm, elde olan ve fakat
laykyla okunamam birka yazt vardr. Illryler, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , Ankara; Milli
Eitim Basmevi, 1972, s. 100.
2
21
22
23
24
25
26
27
ticari, askeri ve kltrel olarak yerleen Roma mparatorluunun etkisi VI. yzylda
balayan Srp istilas ile azalmtr28.
Kuzey Arnavutlukta Avar saldrlarna kar Kral Heraclius Srplardan
yardm talep eder. Srplar yardm vaadiyle blgeyi 640da istilaya balarlar29. VII.
yzylda Slav saldrlarnn ardndan balayan blgeye ynelik Slav gleri XIV.
yzyla kadar devam eder. Bu dnemde Slavlar ile lliryal topluluklar birbirine
karmlardr. Sz konusu karmdan, kuzeydeki dal llirya kabileler ile
gneydeki Helen kltr tesirindeki lliryal kabileler etkilenmemitir. Bu nfus ve
kltr hareketleri sonucu VII.-XII. yzyllar arasnda kaynaklarda blgenin adna
llirya biimiyle rastlanmaz. Bununla birlikte lliryal topluluklar XII. yzylda
blgede Arnavut ismiyle tekrar tarih sahnesine karlar30.
IX.-XII. yzyllarda Gney llirya blgesi, Bizans hkimiyetine girmi ve
bylece blgede feodal dzen ortaya kmtr. IX. yzyln ikinci eyreinde
glenen Bulgar Krall, Gney llirya blgesinde Bizans ile mcadeleye giriir.
861, 892, 927 yllarnda Bulgarlar, Gney llirya blgesini kez istila ederek eitli
karklklara neden olmulardr31. Bu karmaa dneminde kyl nfusun bir ksm
topraklarn terk ederek byk toprak sahiplerinin arazilerinde cretli olarak
almaya balar. Terkedilen araziler ise Bulgar ve Bizans karlarn desteklemek
zere dini kurumlara, askeri grevlilere ve zengin toprak sahiplerine datlr.
Bylece ayrcalkl bir snf ortaya kar. Bulgar tehlikesi bittiinde blgede Bizans
kontrolnde askeri-feodal ilikiler tesis edilir32. Bizansn, 1018-1019 yllarnda
Balkanlar tekrar kontrol altna almas neticesinde bin yldr kullanlm olan Epir ve
llirya isimlerinin yerini Albania alr33.
Bu srada Gney lliryada, Michael Comennus Arnavut soylularn da yardm
ile Gney Epir blgesinde Epir Despotluunu (1204-1358)34 kurar. Kuzey
Arnavutlukta Sicilya Kral I. Charles Anjounun hkimiyetini kabul etmi olan zerk
28
29
30
31
32
33
34
36
37
38
39
40
Kral Anjou hkimiyetinde kurulan Arnavut Krallnda birer feodal bey olmak sz aldklar halde
Kralln verimli, geni arazilerine Fransz ve ngiliz Feodallerinin gelip hem verimli arazileri hem de
ynetimi ele geirmelerine kar yerel feodaller tarafndan gsterilen tepkidir. Bozbora, Osmanl
Ynetiminde Arnavutluk, s. 46.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 22.
Chekrezi, Albania, Past and Present, s. 23.
Balshalarn Sicilyadan gelmi olduklar ve Roma yaknndaki Ballesum Lordunun torunu olduklar
rivayet edilmektedir. Srp Krall dneminde kodra idaresini elinde tutan Balsha ailesi zamanla
asimile olarak Arnavutlamtr. Chekrezi, Albania, Past and Present, s. 22.
Axios Nehrine Vardar, Lihnidos Glne Ohri, Skardos Dalarna ar ismini veren Trkler
olmutur. Yine bugn Srpada bulunan ve anlam-kk tam olarak bilinmeyen kelimeler Avar
etkisi ile Srpaya gemi kelimelerdir. rnein Avarlarda nemli kadna katun denir. Srpada
katuna, Trk kadn anlamna gelmektedir. Muzaffer Tufan, Balkanlarda Osmanl ncesi Trk
zleri, Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara; Atatrk Kltr
Merkezi Yaynlar, 1997, ss. 1-3
Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, OBV Yaynlar, stanbul, 1993, s. 10. nalckn
bu grnn aksine Gagavuzlarn aslnda Ouzlarn ierisinde erimi olduuna dair grler de
bulunmaktadr. nver Gnay-Harun Gngr, Trk Din Tarihi, stanbul; Lain Yaynlar, 1998, s.
193.
5
45
46
47
48
50
51
52
53
kodra Beyi olan Jorj, Osmanl Devletinin yannda yer alacan bildirir. Lala ahin Paaya
Bosna topraklarnda rehberlik yapar. Fakat Bosna topraklarna girip ganimet iin dalm olan
Trk kuvvetlerini Srbistan hkimi Lazara bildirir. Trk kuvvetleri neredeyse tamamen imha
edilir. Hoca Saadettin Efendi, Tact Tevarih, C. I. , smet Parmakszolu(hzl.), Eskiehir; Kltr
Bakanl Yaynlar, 1992, ss.168-169.
Arnavutluk ky eridini kontrol etmek isteyen Venedik Cumhuriyeti feodal beylere verdii vaatler
ile baarl olamaynca Arnavut feodallerini birbirine kkrtr. Bu sebeple Osmanlnn ilgisi
blgeye ekilmi olur. Osmanlnn askeri nlemlerine kar feodal beyler Venedikten askeri
yardm talep ederler. lk bavuruyu yapan 1384te Osmanlnn ilk Arnavut vassal olan Charles
Thopiann olu George Thopiadr. Bu yardm 1391 ylnda ister ve karlnda Venedike
Durresi (Dra) teklif eder. Ayn yolu izleyen Dukgjinler 1392de Venedike Lezhay teklif
ederler. Koalisyona katlmak isteyen II. George Balsha, Dukagjinlerin basks ile birok ehrini
Venediklilere vermek zorunda kalr. Ankara sava sonras ise hzlanan Osmanl Vassallndan
Venedik hkimiyetine girme sreci Osmanly askeri tedbirler almaya sevk eder. Arben Puto and
Stefanaq Pollo, The History of Albania from Its Origins to the Present Day, London; Routledge
and Kegan Paul, 1981, ss. 55-56.
ok eski bir Arnavut ailesidir. Avlonya ile Narda Krfezine kadar olan arazilerin sahibiydiler. Jorj
Arainiti 1423 ylndan itibaren Osmanl hkimiyetini tanmtr. Hatta Sultan Muradn sarayna
alnm ve muhtemelen 1427 ylnda saraydan kaarak Osmanly uratrmtr. Uzunarl,
Osmanl Tarihi, C. I. , s. 208.
Ayaklanma sebebi olarak, Beyazd zamannda Gney Arnavutlukta uygulanmaya balanan
tmarn, hala vassallk ilikisi ile Osmanlya bal olan Orta ve Kuzey Arnavutluk blgelerinde de
uygulanmaya balanmas gsterilebilir. Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 88-89.
1435te Kastriot, 1436da Arianiti isyan bastrlr. Puto and Pollo, The History of Albania, s.68.
7
himayesine giren Yuvan, II. Muradn tahta gemesi ile Yuvan iline 54 gnderilen
byk kuvvetler karsnda 1423 ylnda Osmanl vassalln55 kabul eder
ve
Bey
1437-1438
tarihlerinde
Akahisar
(Kruya)
subas
olarak
gzkmektedir60.
Bat ve Osmanl kaynaklarnda skenderin Ni-Morava savanda Osmanl
saflarndan firar ederek isyan ettii kaytldr. Macarlarn byk bir ordu hazrlad
dnemde herkes Osmanlnn Rumeliden atlacana inanmaya balayarak baba
topraklarn almak iin harekete geiyordu. skender Beyin babasndan kalan
topraklar geri almak iin harekete getii yllarda Arnavutlukta isyanlar balamt.
syanlarn asl sebebi ise Arnavut Beylerinin dirliklerinde uygulanan ve geleneklerine
uymayan veraset dzenlemelerinden rahatsz olmalaryd. skenderin Babas
Jan(Yuvan) Kastriota 1443te lp, Osmanl Devleti, topraklarna el koyunca bu
durum skender zerinde olumsuz bir etki yapar61 ve lkesine dnmek iin arad
frsat 1443te bulur. Morovadaki mevkiini terk ederek Osmanlnn malup
54
55
56
57
58
59
60
61
Osmanl kaynaklarnda Kastriotann sahip olduu topraklara Yuvan li denirdi. Halil nalck,
skender Bey, .A. ,C. VII. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1979, s. 1079.
Jan Kastriota Osmanl hkimiyetine 1410 ylnda ve kesin olarak 1423 ylnda gemiti.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , ss. 444-445.
Osmanl Devleti yerel feodal beyleri vassal konumuna getirdikten sonra beylerin sadakati iin
ocuklarn rehin alarak Osmanl Sarayna gtrrd. Ferit Duka, XV.-XVIII. Yzyllarda
Arnavut Nfusunun slamlamas zerine Gzlemler, Otam, Ankara, Ocak 1991, s. 64.
Toplam drt olu vardr ve skenderin dndakiler sultan tarafndan zehirlenmilerdi. Chekrezi,
Albania, Past and Present, ss. 27-28.
skenderin saraya rehin verilmesi 9-10 yalarnda iken 1415te gerekleir. 1420 de Edirnede 5 yl
kaldktan sonra, babasnn yanna gnderilir. 1423 ylnda Evrenuz Olu sa Beyin yrtt
harekt neticesinde Baba Kastriota tekrar Osmanl hkimiyeti altna alnrken skender tekrar rehin
olarak saraya gnderilir. (Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 90-91.) Verilen bu
bilgiler skender Beyin doum tarihinin 1404 ylna denk geldiini kuvvetlendirmektedir. Tozer,
Researches in the Highlands, s. 215.
Bu defter 1431-1455 yllarna ait derkarlar ihtiva etmektedir. Halil nalck, Arnavutlukta
Osmanl Hkimiyetinin yerlemesi ve skender Bey syannn Menei, Fatih ve stanbul, C.I. , S.
II. , stanbul, 29 Temmuz 1953, s. 169.
nalck, skender Bey, s. 1079. ; nalck, Arnavutlukta Osmanl Hkimiyetinin..., s.167.
skender Bey babasnn topra olan Kruyaya sancak beyi olmak ister fakat olamaz. Bozbora,
Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 90-91.
8
olmasnda etkili olur62. Yeeni Hamza Bey63 ve 300 sadk adam ile birlikte tanzim
ettirdii sahte ferman metni ile Muhafz Hasan Beyi ikna edip Kroya (Kruya)
Kalesini teslim alr64. Bu tarihten sonra skender Bey Osmanly uzun sre
uratran mcadelesine balar.
skender Bey Mart 1444 tarihinde Lezhada65 Orta Arnavutluk Beyleri ile bir
araya gelir. Toplantya; George Arianite, Andreas Thopia, Nicholas Dukagjin,
Theodere Konona, Muzaka gibi orta Arnavutluk beyleri ile dier dal kabileler
katlr. Osmanl'ya kar kendi arazilerini birlikte mdafaa etmek iin askeri ve mali
olarak destek verecekleri feodal bir ordu kurmak ve bu ordunun bana skenderi
getirmek karar alrlar. Bu yapda her beyin kendi feodal snrlar ierisindeki
hkimiyeti devam edecekti. Toplantda varlan uzlamaya gre Lezha Birlii
oluturulur. Alnan kararlara gre, skender Bey Arnavutlarn lideri olarak tannacak
ve kendisine birlik yeleri yllk vergi verecekti. Ayrca birliin 20 bin kiilik bir
askeri kuvveti olacakt66.
skender Beyin glenmesinden rahatsz olan Venedik 67, birlikle yapt
anlamay 1447de sonlandrr. Birlikten ilk olarak 1447 ylnda Peter Span ve
George Duzhma, 1450de Arianiteler ve Dukgjinler ayrlr. Lezha Birlii
paralannca skender Bey Osmanlya kar varln koruyabilmek iin mttefik
aramaya balar68. skender Beyin faaliyetlerini nlemek isteyen II. Murad ilk etapta
blgeye aknc kuvvetleri gnderir, ardndan bizzat Arnavutluk seferine karak69
62
63
64
65
66
67
68
69
skender Beyin Moravada orduyu terk etmesi, onun daha nceden Hallarla-Macarlarla anlama
yapm olduunu gstermektedir. skender 1443 Ni yaknlarnda Moravada harekete geerek
ayaklanmay balatr. Puto and Pollo, The History of Albania, ss. 70-72.
Osmanl sarayna 1423 ylnda Jan Kastriota tarafndan rehine olarak gnderilen drt kardeten
birisi ve skenderin en byk abisi olan Reposinin Trk kadnyla evlilii neticesinde domutur.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , s. 208.
Baz kaynaklarda Hasan Bey Sabel Paa olarak gemektedir. Chekrezi, Albania, Past and Present,
s. 29.
Alessio-Le toplants da denilen Lezha toplants Alessio Katedralinde yaplmt. Chekrezi,
Albania, Past and Present, s. ay.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 94
Lezha Toplants sonras glenen skender Osmanlya kar kazand zaferler ile nlenir ve bu
durum Adriyatik kysndaki birok kasabann sahibi olan Venediki endielendirir. Birlik yesi
Dagnu Lordu Zaccaria varis brakmadan lnce anlama gerei Dagnu, birliin olacakt. Fakat
Venedik buna itiraz ederek birlik kararn tanmaz ve kasabay geri alr. Buraya askeri garnizon
kurar. Venedik-skender atmas Dagnu kasabas sebebiyle balar. Uzunarl, Osmanl Tarihi,
C. II. , Ankara; TTK, 2011, ss. 60-61.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 95-96.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , ss. 445-446.
9
Kroya Kalesini muhasara eder. II. Murad, Macar Hunyadinin harekt 70 zerine
Arnavutlukun fethini Mustafa Paaya brakarak Sofyaya geer. Frsat karmayan
skender Bey, Mustafa Paay ldrr71.
Osmanl kuvvetleri II. Kosova muharebesi sonras blgeye geri dner ve
Berat ehrini zapt eder(1449). II. Murad 1450 ylnda nc Arnavutluk seferine
bizzat kar. Bu dnemde Arnavut beylerinden destek alamayan skender Bey din
adamlar vastasyla blge halknn desteini salamaya alr. Bu teebbsyle
yetinmeyip Osmanlya kar zellikle talya Yarmadasndaki devletlerden askeri ve
siyasi destek ister. Nihayet 26 Mays1451 tarihinde Napoli ile bir ittifak antlamas
imzalamay baarr. Buna gre, skendere yllk 15 bin duka altn tahsis edilip
Kroyaya Napoli askerlerinden muhafzlar gnderilir. skender Bey, bylece, byk
bir Akdeniz imparatorluu hayali kuran Napoli Kral V. Alphonsonun himayesine
girer72. Napoli Kral, ona askeri ve siyasi destek sz verirken, skender de alaca
destek neticesinde Trkleri memleketinden kovarak Arnavutluku Napoli Krallnn
vassal haline getirmeyi taahht eder. Fakat beklenenin aksine Napoli krall ok az
sayda asker yollad gibi bunlarn Osmanl ile dorudan mcadeleye girmesine de
izin vermez. Sonuta skender umduu destei bulamaz73.
stanbulun fethi sonras Arnavutlukta varln srdremeyecei endiesine
kaplan skender, Napoli, Raguza, Venedik ve Roma nezdinde teebbse geerek
Osmanlya kar yeni bir Hal ittifak oluturmaya alr. Hal ittifak fikri ve
giriiminde her ne kadar baarl olamadysa da Venedik gibi denizci bir devletin
desteini arkasna alr. 1455-1460 yllarnda Osmanlya kar mevzii baarlar elde
eder74 ve Fatih Sultan Mehmed ile yllk bir atekes imzalar75. Ardndan Kral V.
70
71
72
73
74
75
Jan Hunyad skender Bey ve skender Aranitiyi de Osmanlya kar hareket etmek zere davet
eder. Hatta skender, Venedik Cumhuriyeti ile bu esnada yapt anlamada bu sebeple para dahi
alr. Fakat II. Kosova Muharebesi Arnavut Beylerin yardma gelmesinden evvel neticelenir ve sz
verilen yardmlar da ulaamam olur. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 63
Sadece Mustafa Paa ile on iki zabit para karlnda salnr. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. ,
s. 62.
yleki 1454 ylnda Arnavutlukta Alfons namna para bastrlr. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.
II. , ss. 64-65.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 97.
Tarihte Albulena zaferi olarak bilinen bu olay, Osmanl'ya 1457 ylnda tekrar iltica eden Hamza
Beyin teviki neticesinde Davut Paa ve shak Bey kumandasndaki Trk Birliklerinin Hamza
Beyin plan dorultusunda hareket etmesi ile olur. skender Bey dalara katka Trk kuvvetleri
onu takip eder. Kroya ovasna gitmek isteyen aknclar Albulena Ovasna geldiinde skender Bey
dadan inerek dank haldeki Osmanl kuvvetlerini bozar. Bu zafer ile Arnavutluk istilas gecikir
ve Papa III. Kalikst skender Beye Mukaddes Makamn Umumi Kumandan unvann verir.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 66.
Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 98-99.
10
kzar.
Balaban
Paa
komutasnda
gnderilen
kuvvetlerin
malubiyetinin intikamn almak iin 1465 ilkbaharnda 50 bin kiilik ordu ile
Arnavutluka giren77 Fatihin karsna skender Bey bu sefer de kmaz78.
Fatih, birinci Arnavutluk seferi sonras Arnavutluktan ayrlnca skender Bey
tekrar meydana kar. Venedik, Macar ve Raguzallardan yardm ister. Kendisi de
Ocak 1466da Romaya gider. Papa II. Paul, hazinesinin darln ileri srerek ona az
miktarda para verir. Buradan Napoliye geen skender iyi karlansa da umduunu
bulamaz. Bir miktar paradan baka yardm alamayan skender Bey, Nisan 1467de
memleketine dndnde Trklere saldrmak iin hazrlanr. Kroyay abluka altna
alan Balaban Paa zerine yrr. Bunun zerine Fatih, Arnavutluk seferine karar
verir. Gelimeyi duyan skender, kuatm olduu lbasandan ekilse de Fatih 1467
ilkbaharnda byk bir ordu ile Arnavutluka girer. Lakin Kroya kalesine ynelik
ikinci kuatmas da baarsz olur79.
Fatihe kar siyasi varln korumak isteyen skender, 1468de LezhaArnavut Birliini tekrar canlandrmak ister. Bu sebeple Lezhada toplanmak zere
Arnavut Beylerine ar yapmay planlarken kuzeyden gelen Osmanl ordusu ile
karlat esnada Alessioda hastalanr80. Humma hastalna yakalanm olan
skender Bey 17 Ocak 1468de lr ve Le kasabasndaki Nikola Kilisesine
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
88
89
90
91
92
93
94
95
96
Sancakbeyi idaresinde sancak, sancaklarn altnda sancak beyleri ile ayn yetkilere sahip olup onun
altnda yer alan sipahilerin idaresindeki vilayetlerden oluan bir taksimat. Bozbora, Osmanl
Ynetiminde Arnavutluk, s. 57.
Blgede timarn uygulanmas ile balayan idari aamada blge ekonomik ve idari birimlere
blnm, bu birimlerin bana ise zaten var olan feodal beyler ya da Anadolu'dan getirilen
memurlar konulmutu. dari birimlerden sancak beyliine kesin olarak Mslman idareci
getirilmiti. leride bu greve Mslman olmu Hristiyanlar da getirilmitir. Subal grevine
gelebilmek iin balarda Mslman olmak art aranm ise de sonradan Hristiyanlarnda bu
grevlere geldii grlmektedir. Halil nalck,Ottoman Methods Of Conquest, Studia Islamica,
No. II, Paris, 1954, s. 103.
nalck, ,Ottoman Methods of Conquest , s. 106.
Bu gnk kazalarn lsnde olan bu vilayetler; Argirikasr(sancak merkezi), Klisura, Kanina,
Belgrad, Tomorince, skarapar, Pavlo Kurtik, artalos, Akahisar olmak zere 9 tanedir.
Vilayetler dhilinde idari bir ynetim birimi olmayan muhtelif nahiyeler ve kyler bulunmaktadr.
Halil nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arnavid, Ankara; TTK, 1987, ss.
XXIII,1-123.
nalck, Arnavutlukta Osmanl Hkimiyetinin, s. 157.
Hicri 890 tarihli olup Miladi1485 ylna isabet eden tahrir kaytldarndan skenderiye Sancann
tekilini grmekteyiz. (Kiel, kodra, C. XXIII. s. 433.). 1501 ylnda Venedik ile yaplan
antlama ile Bar ve lgn Limanlar hari olarak btn Adriyatik sahillerinden vazgemitir. Bu
tarihte Dra ve Le dhil Osmanl hkimiyetine girer. Daha sonradan kodra Vilayetinin kazalar
olmu ve Berlin Antlamas ile Karadaa terk edilecek olan Bar ve lgn Limanlar ise,
Osmanlnn Adriyatikteki ilerleyii sonucu 1571 ylnda Venedikten alnmtr. Sssheim,
Arnavutluk, C. I. , s. 585.
Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 377.
Kuzey Arnavutlukta Buatllar idaresindeki Paalk idaresinin bir benzeri Gney Arnavutlukta
Yanya merkezli olan Mehmet Ali Paa idaresinde grlmektedir. Tozer, Researches in the
Highlands, s. 287.
Bu dnemde Venedik ve Avusturya ile yaanan mcadelelerde Kuzey Arnavutlukta zellikle
dallarn Osmanl kuvvetlerine kar hareket etmesi siyasi olarak blgeyi kartrr. Buatl
Mehmet Bey bu dnemde glenir ve Osmanl idaresi onu kodrann vasisi olarak atamak
zorunda kalr. Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 586.
1756-1831 yllar arasnda kodra bu aile tarafndan idare edilmi ve Osmanl Devleti 1831 tarihi
ile aileyi blgeden karr. (Kiel, kodra, C. XXIII. s. 434.) Buatllar ikta sahibi olarak sahip
olduklar konumlarn 1831 ylnda timarn kaldrlmas ile kaybettiler. Abdurrauf Sinno,
13
siyasi ilikiler dahi kurmaya balar. Mehmet Paa, kodra kuvvetleri ile birlikte Rus
savana katlmakta tereddt etmesi zerine idam edilir (1776). Yerine olu Mahmud
Paa97 atanr. Mahmud Paa Rusya ile kurduu mnasebetin ardndan isyan eder. Bu
isyan 1779da Gazi Ethem Paa vastas ile yl sonunda bastrlabilir. Yaplan
antlama gerei Mahmud Paa valilie devam eder. 1788 ylnda Mahmud Paann
Karadada lm zerine kodra tekrar Osmanl idaresine alnr. 1828 yl Rus
savanda kodra Valisi Buatl Mustafa Paa kendisine verilen vazifeyi zamannda
yerine getiremez ve savan ardndan usullere aykr olarak Rus kuvvetlerine saldrr.
Bylece fermanl olan Paa, Sadrazam Reid Mehmed Paann 1832 ylnda
kodraya gelmesi zerine teslim alnr ve kodrada yerli valiler devri bylece sona
erer98.
97
98
Osmanlnn Sancl Yllarnda Araplar Krtler Arnavutlar (1877-1881), Ahsen Batur (ev.),
stanbul; Selenge Yaynlar, 2011, ss. 157-158.
Mahmud Paa idaresi zamannda Le, Tiran, Elbasan kazalar ile Dukaginin tamam kodra
vilayetine ilhak edilir. Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 587.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , s. 423.
14
BRNC BLM
KODRA VLAYETNN DAR YAPISI
99
100
101
102
Vali ifadesi, vaktiyle gnmz nahiyesine denk olan idari birimin bandaki yneticiyi ifade
etmek iin kullanlrken daha sonra, bugnk anlamdaki vilayetlerin birliine benzeyen
beylerbeyliinin bandaki yetkiliyi ifade eder olmutur. Anlam daralmasna rnek olarak,
sadrazam vekili demek iken zamanla sancak yetkilisi ve XIX. yzyl ortalarndan gnmze kadar
gelen kullanm ile kaymakam terimi verilebilir. Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi
Corafyasna Giri I Anadolunun dari Taksimat, Ankara; Trk Kltrn Aratrma Enstits,
1988, s. 21.
Mutullah Sungur, XIX. Yzyl Osmanl Devletinde Tara daresi ve Vilayet Ynetimi, Trkler,
C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 752.
Abdulhamit Krmz, Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilayet daresi 1895-1908, stanbul; Klasik
Yaynlar, 2008, s. 13.
XIV. asrn ikinci yarsnda Rumelide ftuhat balar balamaz buras bir beylerbeylik yaplr ve
Lala ahin Paa beylerbeyi tayin edilir. lk zamanlarda Rumeli iin eyalet denilmedii gibi kk
kaleler birer vilayet olarak zikredilmekteydi. Liva ve sancak tabirleri de yoktu. Bu tekilatn
tedricen XV. asrda tamamlanp idari blgelerin ve isimlerinin bu srada oluturulduu
15
103
104
105
106
107
108
109
grlmektedir. M. Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti,
Livalar, ehir ve Kasabalar, Belleten, C. XX. , S. 78, Ankara; TTK, 1995, s. 247.
Beylerbeylik tekilat aslnda Seluklularda mevcut olup XIV. yzyl ortalarnda Osmanlda
kurulan bir tekilattr. Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., s. 30.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 580.
Sungur, XIX. Yzyl Osmanl Devletinde, C. XIII. , ss. 752-753.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I. , ss. 502-503.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. , s. 579.
Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., s.30.
Mucize nl, Kosova Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1877-1912), (Ondokuz Mays
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Samsun, 2002), ss. 26-27.
16
112
113
115
116
117
Musa adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye lke Ynetimi, Tlay Ercokun(drl.), Ankara; mge
Kitapevi, 2007, ss. 97-99.
Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyas..., ss. 120-121.
Valiler merkezden atanarak maaa balanrlar. Bylece grevli olduklar yerlerde geimleri iin
halktan vergi toplamak gibi usulsz uygulamalar dnemi sonlanr. Kap halk denilen valinin
maiyetlerindeki zel kuvvetlere bylece son verilir. Artk valiler merkeze bal, grev ve yetkileri
belirlenmi memur oldular. Hamit Er, Osmanl Devletinde adalama ve Eitim, stanbul;
Rabet Yaynlar, 1999, ss. 212-213.
adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye, s. 107.
18
121
122
123
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
ngrlmt. Nahiye merkezi olarak bu kylere 3 saatten fazla uzak olmayan bir
mahal tespit edilecekti140.
Nahiyeler imparatorluun iiresinde bulunduu ekonomik ve sosyal durum
neticesinde istenilen seviyede uygulamaya konulamayp daha ok kt zerinde
kalmlardr. Nahiyelerin ilevsellememelerinin nedeni, ayn kydeki farkl
cemaatlerin dahi bir araya gelemedii artlarda, birka kyn bir araya gelerek
sorunlarnn zmne ortak kararlar almalarnn beklenerek dzenlenmeleriydi 141.
1871 nizamnamesi ile uygulamada pek pratik olmayan merkez liva mutasarrf ve
kaymakamlklar da kaldrmtr142. Nizamnamenin 153. maddesinde vali, mutasarrf
ve kaymakamn bulunduu her ehirde kurulacak olan belediye meclisinin kuruluu,
seim usulleri ile ilgili bilgiler verilerek ilk defa belediye rgt vilayet idaresi
ierisinde yer almtr143.
Tanzimatn ilan ile balayan Osmanl tara tekilatndaki yenilikler 1864, 1867
ve 1871 tarihli vilayet nizamnameleri ile dzenlenmiti. Valinin idaresindeki
vilayetler, mutasarrf idaresindeki livalara; livalar, kaymakam idaresindeki kazalara;
kazalar nahiye mdr idaresindeki nahiyelere; nahiyelerde muhtar idaresindeki
kylere taksim edilmiti144. Oluturulan bu dikey hiyerari tara idaresinin
merkezilemesini beraberinde getirdii gibi kurulmu olan yerel meclisler vastas ile
o yer ahalisinin de ynetime katlmn salamt.
dari yapda grlen bu dzenlemenin Kanun- Esasinin ilan ile devam ettii
grlr. 23 Aralk 1876da ilan edilen Kanun- Esaside tara idaresinde gerekli
slahatlarn yaplaca da belirtilmitir. Kanun- Esasinin 108. maddesinde vilayet
idaresinin yetki genilii ve grevler taksimi esaslarna dayal yeni bir vilayet kanunu
hazrlanaca ifadesi yer almtr. Bu anlamda I. Merutiyet meclisinin ilk
icraatlarndan bir tanesi, vilayet idaresi ile ilgili bir kanun hazrlna balamak
olmutur. 1877 ylnda tamamlanan ve 101 maddeden oluan Tekil-i Vilayat
Kanunu onaylanmak zere meclise yollanm fakat karar alnamadan meclis
kapatlmt145.
140
141
142
143
144
145
Osmanl vilayet idaresinde yaplm olan bir dier deiiklik teebbs de Berlin
Kongresinin 23. maddesi gereince Osmanlnn Avrupa ktasndaki vilayetlerinde
uygulanmak zere hazrlanan 23 Austos 1880 tarihli vilayet kanunu tasladr146. lk
olarak Edirnede uygulanmak istenen bu kanun tasla da hayata geirilmemitir.
Avrupal devletlerin, Osmanl i siyasetine mdahale arac olarak sk sk
kullandklar tara idaresine ilikin hususlar ve zellikle gayrimslimlerin ynetime
daha etkin katlmalar ile ilgili ikyetleri her frsatta dile getirilmitir. Bu yndeki
talepleri karlamak iin Osmanl Devleti dzenlemeler yapsa da Tanzimat sonras,
zellikle 1871 Vilayet Nizamnamesi ile ekillenen Osmanl tara idari yaps
varln muhafaza etmitir.
146
147
148
149
150
151
152
153
17 Haziran 1880de Berlin Kongresinde Osmanl idaresine braklan Edirne, Kosova, Manastr,
Selanik ve Yanya vilayetlerinde uygulanacak vilayet nizamnamesini hazrlamak zere stanbulda
bir komisyon toplanr. Neticede Vilayet; sancak, kaza ve nahiyelere ayrlmt. Halk tarafndan
oluturulan meclislerin seim usul daha basit bir hale getirilip vali, mutasarrf, kaymakam, mdr
ve muhtarlarn dier cemaatlerden birer yardmcs olaca maddesi en belirgin deiikliklerden
birisiydi. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ss. 423-425.
. V. S. , H. 1310, s. 59.
Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, s. 23.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , s. 423.
1485 tarihli tahrirde kodra (skenderiye); kodra merkez olmak zere pek, Podorie, Drivasto,
Zabljak ve Medun kalelerinden oluan bir sancakt. Kiel, kodra, C. XXIII. ss. 433-434.
Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 377.
kodrann Venedik Cumhuriyeti idaresi altnda olduu vakit ehre 3 saat uzaklkta bulunup
ahalisi Mslman olan ve 1892 ylnda 350 hanelik nfusa sahip Buat kyndeki Buatllar,
kodrann fethi esnasnda Osmanl kuvvetlerine yardmda bulunmulardr. kodrann eyalet
olmas ile ynetici olmular ardndan ehir avuoullar ve sonra yine Buatllar tarafndan idare
edilmitir. . V. S. , H. 1312, ss. 61-62.
. V. S. , H. 1316, s. 49.
23
154
155
156
157
158
159
avuoullarn, Taraf ve Tabak olarak ikiye ayrlm olan zanaatilerin Taraf takm ile
terzi esnaflar, kodra tccarlar, lgn Aalar, Katolik Malisrler desteklemekteydiler. Bardh,
Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, ss. 24-25.
kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. , s. 423
1831 ylnda yaplan nfus saymnda kodra skenderiye ismi ile kayt edilmiti. Rumeli
Eyaleti dhilindeki dier livalar ise; lbasan, Dukain, Avlonya, Yanya, Sofya ve Manastr olarak
kaydedilmiti. Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demorafik ve Sosyal zellikleri,
Bahar Trnak(ev.), stanbul; Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Nisan 2003, s. 52.
Fazla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dari Taksimat ve Nfus, Belleten, C.
XV. , S. 60, Ekim 1951, Ankara; TTK, 1995, ss. 617-625.
Bardh, Mfetti Davut Boriinin Gnlnde, ss. 28-29.
D. S. , H. 1267, s. 67.
24
Yine devlet salnamelerine gre 1846 tarihinden, ilk defa eyalet olarak tekil
edildii 1862 tarihine kadar, Manastr merkez olmak zere kurulan Rumeli eyaleti
dhilinde Ohri, Kesriye ve zaman zaman Nardann da bulunduu livalar ierisinde
yer almtr160. Bu yllarda kodra livas mutasarrf idaresinde bir sancak olarak
grlmektedir. Aslnda Tanzimatn uygulanmas iin yaplan yeniliklerden olan
1842 dzenlemesine gre liva idarecilerinden mutasarrfn yerini merkezden atanan
kaymakamlar almt. Sz konusu Rumeli eyaleti, devlet salnamelerinde Manastr
livas ile birlikte kodra livas idarecileri 1855 ylna kadar mutasarrf, dier liva
idarecileri ise kaymakam unvanyla karmza kmaktadr. 1855ten itibaren
Rumeli eyaleti iin, 1842 dzenlemesine uygun olarak, eyalet yneticisi olarak vali
ifadesi kullanlmaya balanmtr161. Fakat bu tarihten sonra da kodra, mstakil bir
eyalet olana kadar yine kaymakam yerine, 1842 dzenlemesi ncesi olduu gibi,
mutasarrf eliyle ynetilmeye devam etmitir. Burada Tanzimatn henz
kodrada uygulamaya konulmad fikri akla gelmektedir162.
1862 ylnda mstakil bir eyalet olarak tekil edilen kodra, 1863 tarihinde
yeniden Rumeli eyaleti dhilindeki liva statsne dntrlmtr. Ertesi yl tekrar
eyalet olan kodra, 1865de Rumeli eyaletindeki liva konumuna geri dner. 1866 ve
1867 yllarnda tekrar eyalet olarak grlen kodra, 1868 ylnda ilk defa smail
Paann valiliinde kodra ve Zadrime sancaklar ile 14 kazadan oluan vilayet
yaps ile karmza kmaktadr163.
1869164 ve 1870 yllarnda kodra vilayeti, Prizren, Debre ve kodra
sancaklarndan165 olumaktayd166. mparatorluk genelinde vilayet nizamnamesi
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
Dra, Zadrime, Le, Puka kazalar ile Kurbin, Mirdita, Kla, kodra Malisyas nahiyelerinden
olumaktadr. Debre ve Prizren vilayet snrlar dhilinde gsterilmemitir. BOA, HRT. 286, H. 3
Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
kodrann bu sancaktan oluan bir vilayet haline gelmesi konusunda ayn bilgiyi 1867 yl
olarak veren grler vardr. kodra, Trk Ansiklopedisi, C. XX. ,s. 424.
D. S. , H. 1286, ss. 124, 132, 206. ;D. S. , H. 1287, ss. 147, 216.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), s. 46.
kodra, Podorie, pozi, Dra ve Kavaye, Peklin, Bar, lgn, Zadrime, Puka ve Akbale, Tiran
ve Akahisar, Gusine ad geen 11 kazadr. D. S. , H. 1289, ss. 144, 245.
D. S. , H. 1290, ss. 141-142, 207-208. ;kodra ve Podorie sancaklar olarak iki sancaa taksim
edilmi olan kodra vilayeti iin bkz. D. S. , H. 1291, ss. 145, 212, 247.
BOA, MF. MKT. 41/69, 24 Recep 1293/ 15 Austos 1876. ;Osmanl Ariv Belgelerinde
Arnavutluk, H. Yldrm Aanolu Sebahattin Bayram Mmin Yldzta(hzl.), stanbul; Devlet
Arivleri Genel Mdrl, 2008, s. 55.
D. S. , H. 1292, ss. 151,173.
lgili kaza adlarndan Puka, kazalarn sralanarak bilgi verildii ksmda yoktur. Bu sebepten kaza
says eksik gibi gzkmektedir. Fakat salnamenin ilerleyen sayfalarnda kodra sancann idari
yaps ile ilgili verilen tabloda Puka kazas da saylmtr. M. V. S. , H. 1292/M. 1875, ss. 81-85,97.
Mucize nl, Manastr Vilayetinin dari ve Sosyal Yaps (1873-1912), (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun, 1996), ss.
11-13.
D. S. , H. 1293, ss. 154-155, 176.
26
zellikle 1871 vilayet nizamnamesi sonras eyalet, vilayet, valilik ifadeleri birbiri
yerine kullanlmakta olup bu ifadeler idari bir farkllk, ayrcalk ya da konum
belirtmemektedir.
1876 ylnda kodra valisi, kodrann Manastr vilayetinden ayrlarak tekrar
mstakil bir eyalet haline getirilmesinden dolay yerel meclisin mslim ve
gayrimslim yelerinin de mhrlerinin bulunduu genel bir teekkrnameyi
sadrazama sunmutur175. 1876 yl, kodrann snrlar ve idari taksimatnda,
zamanla yaanacak deiikliklere ramen, vilayet statsnde bir deiiklie
gidilmedii tarihin balangc olmas bakmndan nemlidir. kodra, bu tarihten
itibaren Osmanl Devletinden fiilen ayrld 1912ye kadar kesintisiz olarak vilayet
olmaya devam etmitir.
Ahmet Muhtar Paa kabinesi Balkan savalarnn balamas ihtimaline kar
Arnavutlukta meydana gelen isyanlara176 son vermek zere harekete gemiti. 9
Austos 1912de isyanc liderle Arnavutlukta yaplacak reformlarla ilgili
grlm ve zerk bir Arnavutluk konusunda anlalmt177. Bylece yaplan
grmelerde 4 Eyll 1912 tarihinde, Arnavutlar tarafndan yaplan neriler kabul
edilmi ve isyanlar da son bulmutu178. Fakat 21 Ekim 1912 tarihinden itibaren
kodra Karadallar tarafndan kuatlmt179. Ardndan Arnavutlukun Karada,
Srbistan ve Yunanistan tarafndan fiilen igal edilmesi zerine180, skender Beyin
175
176
177
178
179
180
krmz zemin zerine ift bal kartal ulusal bayrak olarak tercih edilerek 181 28
Kasm 1912de smail Kemal Bey nderliinde Avlonyada toplanan Arnavut
delegeler bamsz Arnavut hkmetini ilan etmilerdir182. Bu kararn alnmasndan
sonra 12 Aralk 1912de Londra bykeliler konferansnda Arnavutlukun
bamszl tannmtr183. Bu karara ramen Balkan devletlerinin Arnavutluku
igali durmam ve kodra Karada tarafndan kuatlmt. 22 Nisan 1913 tarihinde
kodra dtnde Osmanl Devleti Avrupadaki son topran da kaybetmitir.
stanbulda yaanan iktidar deiimi sonras Haziran 1913te yaplan Londra
antlamas ile Arnavutlukun snrlarnn tespiti Avrupal devletlere braklmtr184.
kodrann Karada tarafndan 8 Ekim 1912de igal edilmesi185 ve 28 Kasm 1912
ylnda Arnavutluk bamsz hkmetinin ilan ile gerekleen fiili durum, I. Balkan
harbi sonras imza edilen Londra Antlamas ile hukuki bir mahiyet kazanmt.
Austos 1913te Bkre Antlamas ile de Arnavutlukun bamszl tannm186,
kodra vilayeti Osmanl idaresinden kmtr187.
181
182
183
184
185
186
187
191
192
Dra
Toplam
Merkez
Tiran
Kavaye
iyak
Prez
im
6
5
101
50
44
0
5
329
194
195
196
197
Dra
Toplam
Puka
Merkez
Tiran
Kavaye
iyak
Prez
im
10
46
5
101
57
44
5
7
470
198
199
200
201
D. S. , H. 1312, ss. 852-858. ;D. S. , H. 1313, ss. 892-897. ; D. S. , H. 1314, ss. 672-676. ;D. S. , H.
1315, ss. 552-555. ;D. S. , H. 1316, ss. 672-676. ; D. S. , H. 1317, ss. 632-636. ;D. S. , H. 1318, ss.
672-676. ;D. S. , H. 1319, ss. 724-728. ;D. S. , H. 1320, ss. 744-748.
D. S. , H. 1321, ss. 794-798. ;D. S. , H. 1322, ss. 812-816. ;D. S. , H. 1324, ss. 950-954. ;D. S. , H.
1325, ss. 946-950. ;D. S. , H. 1326, ss. 946-950.
D. S. , R. 1327, ss. 516-521.
Bu tarihten itibaren Le kazas Selimiye olarak anlmaya balar. Ancak kaza ismini 1911 ylna
kadar olduu gibi Le olarak kullanmaya devam edeceiz. D. S. , R. 1327, s. 517.
31
Tuz
Mirdita
Hot
ruda
Kanit(merkez)
Oro
Fani
Puka
Akbale
Karacada
Dra
Merkez
nderun
Tiran
enirek
Bastar
-
Kavaye
iyak
Akahisar
Toplam
Kla
20
24
4
6
16
13
6
46
6
7
76
23
57
56
75
55
619
Tablo 3te grlen nahiye saysndaki art 1912 ylnda da devam etmitir.
kodra merkezindeki nahiye says deimezken Le kazasnda nahiye says ikiden
bee202, Tuz kazasnda nahiye says ikiden e203 kmtr. Akahisar kazasnda
nceki yl bulunan Kla nahiyesi kaldrlp yerine Kurbin nahiyesi kurulmu ve
kazadaki nahiye saysnda bir deiiklik olmamtr204. Bylece kodra vilayeti
dhilindeki nahiye says 24e ykselmitir.
Nahiye saylarnda meydana gelen bu deiikliklerin sebebi ise nahiye olarak
tekil edilen bu yerlerin genel olarak Osmanl hkmetinin tam olarak nfuz
edemedii dalk blgeler olmalardr. Bu blgelerde teden beri uygulanmakta olan
Dukain Kanunu sebebiyle hukukla ilgili anlamazlklara dallar ileri
gelenlerinden kimselerin katld bir komisyon bakmaktayd. te bu sebeple tam
olarak hkimiyet tesis edilemeyen blgelerde Kanun-i Esasinin uygulanmas,
otoritenin salanmas iin ad geen dal kanunlarnn fesh edilerek nahiye
tekilatnn oluturulmas karar alnmtr205. Bu dorultuda kodra vilayeti
dhilinde merkez kaza ve Ekaril olmak zere iki kazann tekili ve bu iki kaza ile
202
203
204
205
Zadrime nahiyesi kaldrlarak Mid, Kalmt, Kla, Vala nahiyeleri kurulmutur. D. S. , R. 1328, ss.
537-538.
Hot nahiyesi kaldrlm, Trabovin ve Rape nahiyeleri kurulmutur. D. S. , R. 1328, s. 538.
D. S. , R. 1328, s. 541.
BOA, DH. D. 93/6, H. evval 1328/M. 12 Ekim 1910.
32
209
208
209
topraklar
Osmanl
Devletinin
rza
gstermesine
ramen
boaltlamamt215.
Yaanan anlamazlklar sebebi ile Osmanl-Karada snr tayini iin Tahdid-i
Hudud Komisyonlar oluturuldu216. Nihayetinde Berlin Kongresi kararlar ile
Podorie, Bar ve lgn kazalar kodra vilayetinin birer kazas olmak zelliklerini
kaybettiler. Bu sebeple, ileride kodra vilayeti dhilindeki kazalar anlatlrken, konu
btnln bozmamak iin, bu kazaya deinilmeyecektir.
211
212
213
214
215
216
217
Prizren Birlii hakknda geni bilgi iin bkz. Lidhja Shqiptare E Prizrenit Ne Dokumente Angleze,
Ali Hadri(ed.), Pristina, 1978. ;Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, ss. 191-201.
Kuzey Arnavutluk blgesini temsil eden kodra vilayetiydi. Sinno, Osmanlnn Sancl
Yllarnda, s. 176.
Birliin amac, Bosnada olduu gibi, Mslman Arnavut ileri gelenlerinin sahip olduklar
ayrcalklarn korumak zere balatm olduklar, Hristiyan bir devletin egemenliine kar direni
olduu, milli bir ayaklanma olmad gr hakknda bkz. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s.
422.
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s. 421. ;Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss.199200.
Saray tarafndan yaplan yardmlarn dier bir amacnn birliin milli ynn zayflatmak ve
mmeti bir hale dntrlmesi olduu nakledilir. Sinno, Osmanlnn Sancl Yllarnda, ss.
182-183.
Berlin Kogresi hkmlerinin uygulanmas ve karlalan snr problemleriyle ilgili bkz. Abidin
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar ve zm (1876-1912), (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun, 2007), ss.
40-61.
Uur zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada Siyasi likileri, Ankara; TTK, 2012, ss.
248-255.
Adnan Pepi, Podorienin Ksa Bir Tarihesi, OTAM, S. 18den Ayr Basm, Ankara, 2006,
ss. 279, 280.
34
vilayeti
idaresine
girmesiyle
Podorie
tekrar
kaza
konumuna
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
emseddin Sami, Podorie, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s. 1542.
Evliya elebi Seyahatnamesi, VI. Kitap, Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal(hzl.), stanbul; Yap
Kredi Yaynlar, 2002, s. 59.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, Cavid Baysun(hzl.), Ankara; TTK, 1991, ss. 191-192.
BOA, HRT. 286, H. 3 Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
M. V. S. , H. 1292, ss. 101-102.
D. S. , H. 1274, s. 95. ; D. S. , H. 1280, ss. 162-163. ; D. S. , H. 1282, ss. 154-155. ; D. S. , H.
1285, s. 174.
BOA, HRT. 286, H. 3 Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
D. S. , H. 1287, s. 147. ; D. S. , H. 1289, s. 245. ; D. S. , H. 1290, s. 245.
D. S. , H. 1291, s. 247.
Bu tarihte Podorie Kazas kaymakam Salim Beyin maa 2250 kuru ve nahiyeleri olarak Ko,
pozi, Zabyak belirtilmektedir. M. V. S. , H. 1292, ss. 81-82,97.
D. S. , H. 1292, s. 246. ; D. S. , H. 1293, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451. ; D. S. , H. 1295, s. 347. ;
D. S. , H. 1296, s. 156. ; D. S. , H. 1297, s. 205.
Berlin Kongresi Protokolleri Tercmesi, stanbul, H. 1297, ss. 261-262.
35
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
244
245
246
247
248
249
Trk hkimiyeti sresince Podorie kazasnn sahip olduu idari geliime benzer bir
seyir izlemitir. kodra sancann bir kazas olarak karmza kan lgn, kodra
vilayetinin kurulmas sonras da kaza olarak yerini korumutur250.
kodraya 18 mil, Bara 10 mil uzaklkta olan lgn kazas251, 1869 ylnda;
5 cami, 3 kilise, 3 mekteb, 1 medreseye sahip iken252, 1875 tarihinde; 1 hkmet
kona, 1 Rdiye mektebi, 3 islam mektebi, 9 cami, 10 maaza, 60 deirmen,
145dkkan, 1110 meskenin bulunduu bir ehir olarak grlmektedir253. ehirde
1862 ylnda 540 Mslman, 114 Katolik, 4 Ortodoks mesken bulunurken, 1875
ylnda 2300 Mslman, 2500 Katolik, 30 Ortodoks ve 30 Kpti nfus
bulunmaktayd254. 93 harbi sebebi ile kodra vilayetinden ayrlarak 27 Kasm 1880
ylnda Karadallarca igal edilmi olan lgn, Karadaa terk edilen en son toprak
olmutur. Fakat 1881255 tarihine kadarki salnamelerde lgn, kodra Vilayetinin bir
kazas olarak gsterilmeye devam edilmitir256.
Berlin Kongresi kararlar arasnda yer almad halde lgn Karadaa terk
edilen yerlerden olmutur. Bunun sebebi halkn kongre kararlarnn uygulanmasna
olan tepkisinin ortadan kaldrlmasdr. Berlin Kongresi kararlarna gre, Gusine257
ve Plavn Karadaa terk edilmesi gerekmekteydi258. Buralarda yaayan Hristiyan ve
Mslman halk ise buna gnll deildi. Hatta Prizren Birliinin kurulmasnda en
etkili olan yerler buralard259. Blgenin Berlin Antlamas gerei Karadaa teslimi
iin Arnavutluk olaanst komiseri olarak grevlendirilen Mehmet Ali Paa,
Arnavut ileri gelenlerini toplayarak Gusineli Ali Paann Arnavut birlikleri ile
Gusineyi savunmasnn doru olmadn anlatp direnii brakmalarn tlerken
ldrlr260. Yaanan bu karmaaya mdahil olan talya, Corti Uzlamas diye
bilinen bir teklif getirir. Bu teklifte Gusine ve Plav yerine halk byk oranda
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
D. S. , H. 1274, s. 95. ;D. S. , H. 1280, ss. 162-163. ;D. S. , H. 1282, ss. 154-155. ;D. S. , H.1285, s.
174. ;D. S. , H. 1292, s. 246. ;D. S. , H. 1293, s. 246. ;D. S. , H. 1294, s. 451.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 63.
BOA, HRT. 286,H. 3 Muharrem 1286/M. 15 Nisan 1869.
M. V. S. , H. 1292, ss. 101-102.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.199. ;M. V. S. , H. 1292, s. 99.
Podoriede grlen durum, daha ksa bir zaman dilimi iin olsa da lgn iin de yaanmtr.
lgne ait bilgilerin gncellenmesi M.1298 tarihli Devlet salnamesine yetimemi ve gncel
durum H. 1299/M. 1882 tarihli Devlet Salnamesine yanstlmtr. D. S. , H. 1299, ss. 130-131.
D. S. , H. 1295, s. 347. ;D. S. , H. 1296, s. 156. ;D. S. , H. 1297, s. 205. ;D. S. , H. 1298, s. 54.
Yars Mslman olan Gusinede 1052 Mslman, 1028 Ortodoks hane bulunmaktayd. Bosnaya
bal olduu halde daha sonra Yeni Pazara alm olan yol sebebi ile kodra sancana dhil
edilmitir. Bu sebeple ahalisi aslen Bonaktr. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss.192-193.
Sssheim, Arnavutluk, C. I. , ss. 588-589.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, s. 257.
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 203.
38
Hristiyan olan ruda ve Hoti Karadaa terk edilecekti 261. Fakat neticede Corti
Uzlamasna Arnavutlar yanamazlar262. Bunun zerine ngiltereden lgn
Teklifi gelir. Hot ve ruda arazisi yerine lgnn Karadaa verilmesi, aksi halde
zmir Limannn igal edilecei tehdidi ile teklif edilir263. 3 Austos 1880de alt
Avrupa devleti Osmanlya, arazinin Karadaa terki iin nota vererek, aksi halde
lgne ortak donanma gndereceklerini belirtirler. 3 Fransz, 2 Avusturya, 2 talya,
1
Rus,
Alman
gemisinden
oluan
donanma
Eyll
1880de
lgne
262
263
264
265
266
1865 yllarnda Ohri livasna bal Kavaye kazas dhilinde srdrmtr. 1868
ylnda kodrann vilayet olarak tanzim edilmesiyle Dra yine Kavaye kazasna
bal nahiye olma zelliini devam ettirir. 1870 ve 1874 yllarnda kaza olarak tekrar
kodra vilayeti dhilinde grlr267. Kaza statsn, kodrann 1875 ylnda
Manastrn bir sanca olmas ile kaybederek, kodra sancana bal Kavaye
kazas ierisinde nahiye olarak varln srdrr268. Fakat hemen ertesi yl kaza
olarak tekil edilen Dra, 1877 ylnda Kavaye kazasna bal bir nahiye olur. 1880
ylna kadar nahiye olarak grdmz Dra bu yl Tiran, iyak, Kavaye, Peklin
kazalarndan oluan, vilayetin iki sancandan biri haline gelmitir269. Osmanl
hkimiyetinden kana kadar kodra vilayeti idari dalmnda sancak konumunu
korumutur.
267
268
269
270
271
272
273
274
275
D. S. , H. 1274, s. 95. ;D. S. , H. 1281, s. 167. ;D. S. , H. 1282, s. 155. ;D. S. , H. 1285, s. 174. ; D.
S. , H. 1287, s. 216. ; D. S. , H. 1291, s. 247.
M. V. S. , H. 1292, s. 84. ;D. S. , H. 1292, s. 246.
D. S. , H. 1293, s. 246. ;D. S. , H. 1294, s. 451. ;D. S. , H. 1295, s. 347. ;D. S. , H. 1296, s. 156. ;
D. S. , H. 1297, s. 205. ;D. S. , H. 1298, s. 54.
D. S. , H. 1274, s.95.
Bu tarihe kadar nahiye olarak kalmtr. D. S. , H. 1281, s. 167. ;D. S. , H. 1282, s. 155.
D. S. , H. 1285, s. 174. ; D. S. , H. 1287, s. 216. ; D. S. , H. 1289, s. 245. ; D. S. , H. 1291, s. 247.
BOA, DH. TMIK. S. 39/77, H. 1320 Cemazeyilevvel 13/M. 18 Austos 1902.
BOA, BEO. 1892/141830, H. 18 Rebuilahir 1320/M. 21 Temmuz 1902.
D. S. , H. 1292, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451. ; D. S. , H. 1297, s. 205. ; D. S. , H. 1300, s. 281. ;
D. S. , H. 1320, s. 746. ; D. S. , H. 1321, s. 797.
40
Akahisar 1903 ylndan 1912 ylna kadar vilayet idari taksimatnda Dra sanca
ierisindeki yerini korumutur276.
276
277
278
279
280
281
282
1876-1904 yllarnda kodra sanca dhilinde bulunmu olmas nedeniyle Akahisar kodra
sancan dhilinde gstermeye devam edeceiz.
emseddin Sami, Peklin, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 15261527.
D. S. , H. 1281, s. 167. ;D. S. , H. 1282, s. 155. ;D. S. , H. 1285, s. 174. ;D. S. , H. 1287, s. 216.
D. S. , H. 1291, s. 247. ; D. S. , H. 1292, s. 246. ;D. S. , H. 1293, s. 246. ; D. S. , H. 1294, s. 451.
D. S. , H. 1295, s. 347. ;D. S. , H. 1296, s. 156. ;D. S. , H. 1297, s. 205. ;D. S. , H. 1298, s. 54. ;D.
S. , H. 1299, s.131.
BOA, . DH. 1066/83607, H. 11 Cemazeyilevvel 1305/M. 25 Ocak 1888.
Peklinin sklkla vilayet snrlar dna karlm olmas dikkat ekmektedir. Arnavutluku
kltrel olarak ikiye ayrmakta olan kumbi nehrinin kuzeyinde, kodra vilayeti idari snrlarna
yakn bir yerde olmasna ramen lbasan sanca vastas ile Manastr vilayetine balanmasnn
gerekelerini tespit edemedik. Bu yzden hangi gerekelerle Peklinin kodra vilayetine dhil
edildii ve sonra hangi sebeplerle ayrld bilgisine sahip deiliz. Dier kazalarla ilgili verilen
bilgilerle mukayese edildiinde Pekline ait bilgiler, kaza kaymakam ve birka memurun dna
41
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
gelen Aleksandire Prgazdr294. nceleri Kir Nehrinin iki tarafnda ve ovada kurulu
olan ehir, saldrlardan korunmak zere daha korunakl olan tepenin zerindeki
kaleye tanr. Kalenin etrafn surlarla evirerek oluturduklar bu ehre kodra
(Scodra) adn vermilerdir295. kodraya eitli kaynaklarda Skutari296, Skodra,
Scutari, Skadar ve skenderiye denildii de grlmektedir297.
kodra vilayetinin merkezi konumunda olan kodra merkez kazas idari
bakmdan son derece nemlidir. Vilayet merkezi olmadan evvel Osmanl idari yaps
ierisinde sancak ve mutasarrflk merkezi olarak yer almtr. kodrann vilayet
halini almasndan sonra oluturulan rgtlenmede de blgedeki askeri, kltrel ve
ekonomik arl nedeniyle vilayet merkezi olmutur.
kodra vilayeti merkez kazas dhilinde, bakanln valinin yapt vilayet
idare meclisi298, mektubi kalemi, tahrir ve vergi dairesi, nfus kalemi, nafia dairesi,
ziraat bankas ve meclisi, orman idaresi, zabta alay, polis dairesi, telgraf ve posta
dairesi, vilayet matbaas, istatistik komisyonu, eriyye mahkemesi, istinaf
mahkemesi, muhacirin komisyonu, rsumat dairesi, ayaaz karantina idaresi, reji
idaresi, tercme odas, ticaret odas299, belediye meclisi300, Buyana vapur
iletmesi301, maarif dairesi, Karada hudut komiserlii yer almaktadr302. kodra
vilayet
merkezinde
Fransa,
Avusturta-Macaristan,
talya,
ngiltere,
Rusya,
298
299
300
301
302
303
1.4.1.2 Le Kazas
1911 ylnda yaplan dzenleme ile Selimiye olarak anlmaya balanmtr309.
Ancak genel olarak kullanlm olan Le isminin nereden geldii hakknda eitli
rivayetler bulunmaktadr. Evliya elebi, Fatihin Lei Venedikten fethi srasnda
askerlerin attklar Bu kala leys gibidir, yani arslan gibidir naralar sebebiyle
304
305
306
307
308
309
. V. S. , H. 1312, s. 85.
. V. S. , H. 1310, ss. 80-81. ; . V. S. , H. 1316, ss. 143-144.
BOA, Y.A.RES. 9/28, M. 28 Muharrem 1298/H. 31Aralk 1880.
Naib, mal mdr, tahrirat ktibi ve dier yeler bu meclisi oluturur. . V. S. , H. 1315, s. 107.
. V. S. , H. 1316, ss. 81-82. ; . V. S. , H. 1310, ss. 79-80.
BOA, BEO. 3857/289262, H. 15 Safer 1329/M. 16 ubat 1911.
44
kazann bu ismi aldn belirtir310. Dier rivayete gre, Drin nehrinin durgun
sularnn zaman zaman tamas sonrasnda yayd ar koku sebebiyle ehre Lesh
denilmitir. Baka bir rivayete gre ise antik mee anlamnda Lisi i Lashtesise
denilen ehir zamanla Alessio ismini almtr311.
Kadim isimlerinden birisi de Lissus olan kasaba312, kodrann 36 km gney
dousunda ve Drin Irma kenarnda kurulu bir kaza merkezidir313. Kuzeyinde
kodra, gneyinde Akahisar, dousunda Mat kazalar ile batsnda Adriyatik
deniziyle evrilidir314. kodrann fethi esnasnda ele geirilmitir. Fetih sonras
yaplan tahrirde Rumeli Eyaleti dhilindeki Dukagin sancanda bir voyvadalk
olarak grlr315.
kodra sanca dhilinde 3. snf bir kaza olarak yer alan Lete kaza idare
meclisi, bidayet mahkemesi, rsumat dairesi, duyun- umumiye idaresi, posta ve
telgraf dairesi, zabta idaresi316 ile nahiye tekil edilene kadar enin limannda
grevli memurlar bulunmaktayd317. kodra vilayetinin son defa vilayet olmas
ardndan kaza statsn srdren Lete bir de belediye idaresi kurulmas
kararlatrlmt318. lk vilayet salnamesinden itibaren meclisi ve reisi hakknda
bilgiler edindiimiz belediye idaresi, 1891 ylndan kurulmutur319.
310
Le ehri Arnavutlar, Venedik ve spanya diyarlarna yaptklar aknlarda elde ettikleri ganimet ve
ldrdkleri kfirleri Drin Nehri kysndaki kaleye getirir ve kfir lelerini burada Drin Nehrine
atarlarm. Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 54.
311
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, ss. 69,74.
312
Edward Lear, Journals Of a Landscape Painter in Albania, London; Richarad Bentley, 1900, s.
125.
313
emseddin Sami, Le, Kamusul-Alam, C. V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, s. 3991
314
. V. S. , H. 1310, ss. 84-85. ; . V. S. , H. 1316, s. 145.
315
Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 54.
316
. V. S. , H. 1316, ss. 82-83. ; . V. S. , H. 1315, s. 110.
317
. V. S. , H. 1312, ss. 87-89.
318
kodra vilayetinin, Le kazasnn ilerlemesi, bayndrlk faaliyetlerinin yaplmas iin bir belediye
tekilat kurulmas ve belediye btesi iinde keyl ve kantar rsumunun yarsyla geit resminin
tamamnn bu belediye dairesine braklmasn teklif etmesi zerine konu ura-y Devlette
tartlr. Maliye nezareti sz konusu keyl ve kantar rsumunun bte an nlemek zere alnan
tedbirler dolays ile hazineye ait gelirlerden olduunu bildirmitir. Ancak 1887 ylna ait olan bu
gelirlerin toplamnn 2800 kuru olup bunun yarsnn 1400 kuru gibi czi bir miktar olmas
sebebi ile gerekli denek bulunana kadar belediyeye braklabilecei, geit resmi gelirlerinin ise
kilo ve kantar rsumu ile kyaslanmayacak derecede ok olmas sebebi ile hazineye aktarlmaya
devam etmesi gerektii bildirilmitir. ura-y Devletin bu dorultuda alm olduu karar Meclis-i
Vkelada onaylanm ve Le belediye dairesi keyl ve kantar rsumunun yarsn gelir olarak alm
ve kurulmasna karar verilmitir. Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, ss. 34,35.
319
Belediye ile ilgili veriler sadece H. 1299 ve H. 1310 tarihli salnamelerde bulunmakta, H. 1312, H.
1315 ve H. 1316 tarihli salnamelerde yer almamaktadr. . V. S. , H. 1299, s. 52. ; . V. S. , H.
1310, s. 82.
45
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
yap
330
331
332
333
334
335
336
337
338
Adet
Hkmet Kona
Lokal(?)
Karantina
daresi
Rsumat daresi
Duyun-u
Umumiye
dairesi
Askeri Erzak
Ambar
Frn
Acente
Han
Dkkn
Kahvehane
Telgrafhane
341
342
343
344
345
346
347
150
750
540
210
1 Cami
1 Kilise
Orin
300
1500
1500
2 Kilise
Bika
300
1500
1250
250
1 Kilise
356
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
Dibri ve Fandi (Fani) bayraklarnn blgeye sonradan gelmi olma ihtimalleri vardr
ki birbirlerinden kz alp verirler364.
150
750
Dibri
500
2500
Fani
250
1250
Kuan
250
1250
spa
550
2750
Oro bayra kaza merkezi olmasnn yan sra Mirdita kazas dhilindeki
bayraklar arasnda da ilk srada gelmektedir. Sadece idari bir merkez deil konum
olarak da dier bayraklardan stn durumdadr. kodra vilayetindeki tm bayraklar,
bayraklarn takm olduklar ubuun alt tarafna sradan teneke takard. Sadece
Oro bayra bakr kaplama altlk kullanabilirdi. Bu onlara Sultan Murad tarafndan
verilmi bir imtiyazd366. mtiyazl konumlarnn da etkisi ile olsa gerek tablodan da
anlald zere be bayrak arasnda en az hane ve nfusa sahip olduu halde kaza
merkezi konumundadr. 1911 ylnda Oro bayra 16 ve Fani bayra 6 kyden
oluan birer nahiye haline getirilmi olarak grlmektedir367.
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), s. 83. ; Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 197.
. V. S. , H. 1310, ss. 98-99.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 182.
D. S. , R. 1327, ss. 516-521.
. V. S. , H. 1310, s. 94.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 196-197.
51
Bayrak
Ky
Kaba
240
1880
940
940
Akbale
200
1400
210
1190
1 slam
Kert
200
1400
280
1120
1 slam
15
Puka
230
1610
700
910
1 slam
200
1400
1400
500
4000
4000
1 slam
Beria
Karacada
374
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
emseddin Sami, Dra, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, s. 2125.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 246.
Mutasarrfn reisliinde naib, muhasebeci, tahrirat mdr ile sivil yelerinde bulunduu meclise
daha sonra mft eklenmitir. . V. S. , H. 1315, s. 138. ; . V. S. , H. 1316, s. 91.
. V. S. , H. 1310, ss.100-106. ; . V. S. , H. 1316, ss. 92-98. ; . V. S. , H. 1315, ss. 135-137.
Kylerin isimleri verilmemektedir. . V. S. , H. 1315, s. 142.
54
Kuzeyinde Akahisar,
dousunda Mat, gney dousunda lbasan, kuzey batsnda iyak, batsnda Dra
kazalar ile evrili haldedir.
1872 ylnda kodra valisi, Prizren vilayeti dhilinde bulunan lbasann bu
vilayetten ayrlmasn ve Tirann da sancak haline getirilmesini talep eder. Bunun
zerine Prizren valisi merkeze yollad cevabnda Tirann, henz Tanzimatn
uygulanmam olduu bir eyalette bulunmas yerine yaknlk ve cinsiyet bakmndan
daha mterek bir konumda olduu Prizren vilayetine eskiden olduu gibi tekrar
balanmasnn daha uygun olacan belirtir. Bu neri Dhiliye Nezaretince de
uygun bulunur394.
Neticede Tiran sancak yaplmayarak kodra vilayeti ierisindeki kaza
konumunu korumaya devam etmitir395. 2. snf bir kaza olarak kurulmu olan Tiran
kazas, kaymakam, naib, mal mdr, tahrirat ktibi, tapu ktibi, sandk emini, aar,
anbar, telgraf memurlar ile belediye meclisi396 yelerinden oluan idari birimlere
sahipti397. Sonraki yllarda bu idari birimlere bidayet mahkemesi, mal kalemi, nfus
idaresi, telgraf idaresi, reji idaresi, maarif komisyonu, zabta idaresi398, ziraat
bankas399, tapu kalemi, duyun-u umumiye idaresi, orman idaresi, ticaret ve ziraat ve
392
393
394
395
396
397
398
399
6601
Dkkn
638
Han
30
Kiremithane
12
Un
Deirmeni
149
Zeytin
Deirmeni
407
Frn
25
Saat
Hamam
Gazhane
Kla
Kulbe
285
Kahvehane
17
Meyhane
20
Eczahane
Hkmet
Zeytin
Makinesi
Debboy
Talimhane
Telgrafhane404
Kona
403
Cephane
Tabloda verilen yaplara ek olarak kaza snrlar ierisinde 20419 tarla, 629
ba, 3230 ayr, 3615 koru, 1388 zeytinlik, 1184 otlak, 2918 mera, 1226 orman,
139816 zeytin aac, 2180 kestane aac bulunmaktadr405. Tirann idari yaps
ierisinde ise daha sonradan tekil edilmi iki nahiyesi bulunmaktadr.
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
mahkemesi ve belediye meclisi412 ile yrtlmekte olan idari iler ilerleyen tarihlerde
daha sistemli bir hal almtr. Nfus idaresi, zabta idaresi, memleha idaresi, duyun-u
umumiye idaresi, reji idaresi, iftlikler nezareti, tapu kalemi 413, maarif komisyonu,
ziraat bankas, askeri nakliye vastas komisyonu, ticaret ve ziraat ve sanayi odas,
evkaf komisyonu414 kazaya eklenen idari birimler olarak karmza kmaktadr.
Toplam 57 kyden oluan kazada 42 tekke, 37 mescit, 10 iptidai mektebi, 4
kilise 1 medrese, 1 rdiye mektebi, 1 Rum mektebi, bulunmaktayd415. Bunlara ek
olarak kaza ierisinde bulunan yaplar aada gsterilmitir.
3245
Dkkn
415
Maaza
22
Han
12
Deirmen
110
Frn
12
Meyhane
Eczane
Kiremithane
10
Memleket
Bahesi
Karakolhane
mlek
Fabrikas
412
413
414
415
416
417
Reis, tabip, ktip ile ikisi Hristiyan olmak zere drt yeden oluan belediye meclisi iin bkz. . V.
S. , H. 1310, s. 123. ;. V. S. , H. 1312, s. 128. ;. V. S. , H. 1315, s. 156.
. V. S. , H. 1299, s. 5. ;. V. S. , H. 1310, ss. 122-124. ; . V. S. , H. 1312, s. 127.
. V. S. , H. 1316, ss. 155-158.
. V. S. , H. 1310, s. 125. ;. V. S. , H. 1312, s. 130. ; . V. S. , H. 1315, s. 159.
. V. S. , H. 1316, s. 152.
. V. S. , H. 1310, s. 128. ;. V. S. , H. 1312, s. 133. ;. V. S. , H. 1315, s. 162. ;. V. S. , H. 1316, s.
152.
58
itibaren
iyak
kazas
dhilinde
nahiye
olarak
varlklarn
418
419
420
421
422
423
424
425
426
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
Arnavutlarn kabilelere ve sonra bayraklara ayrlmalar sko toplumunda grlmekte olan yapya
benzemektedir (Sloane, Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, s. 68.). Hatta bu blnm yapya
ramen bir arada kalarak Arnavut milleti etrafnda birlik oluturmalar, skolarn ngilizlerden
ettii nefret sayesinde olduu gibi, Arnavutlarn da Slavlara olan nefretleri sayesinde olmutu.
Fraser, Pictures From The Balkans, s. 256.
Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 575.
Durham, High Albania, s. 20.
Blkbalarn, nahiye mdrnn kontrolnde olduklar ynndeki gr (zcan, II. Abdlhamid
Dnemi Osmanl-Karada, s. 347.) blgede var olan ayrcalklar ve askerlik hizmetlerinin
grlme usulleri ile birlikte deerlendirildiinde gereki grlmemektedir. Nitekim Osmanl
Devleti bu blgelerdeki otorite zaafn gidermek, vergi, askerlik, hukuk gibi alanlarda genel
kurallara uyulmas iin nahiye rgtlenmesinin gerekli olduunu dnm (BOA, DH. D. 93/6,
H. evval 1328/M. 12 Ekim 1910.) ve bu dorultuda 1912 ylnda vilayet dhilindeki nahiye
saylarnda art grlmt. DS. , R. 1328, s. 541.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.199.
Osmanl Devletinde Hristiyan ileri gelenlere Kocaba denilmekteydi. Bu kiiler merkezi
otoritenin gerilemesi ve vergi sistemindeki deiiklik neticesinde tarada cizyeyi toplamak zere
gtr usule geilmi olmas ile ortaya kmlard. zellikle Balkanlarda XVIII. yzylda da
Hristiyanlardan vergi toplamak zere byle bir st snf olumutur (zcan Mert, II. Mahmut
Dneminde Taradaki Merkeziyetilik Politikas, Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye
Yaynlar, 2002, s. 725.). 1840 ylnda muhtar ve kocabalara yllk 500-1000 ake maa
denmesi kabul edilmiti. Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, C. XII. , s. 791.
ocuun yann kk olmas onun bayraktar olmasna engel deildi. Ancak yeterince erikin
olana kadar bir bakas grevi yerine getirebilirdi. Tozer, Researches in the Highlands, s. 307.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.199.
62
449
450
451
Komisyonun hukuk ile ilgili olan vazifelerine ikinci blmde kodra vilayetinde Hukuk bal
altnda deinilmitir. Burada idari ve askeri vazifeleri deerlendirilecektir.
. V. S. , H. 1310, ss. 59-60. ; . V. S. , H. 1315, s. 88.
Krm sava sonras yaplacak olan bar antlamasna esas olacak Viyana Protokolne gre
Padiah Osmanl tebaas olan Hristiyanlarn Mslmanlarla hukuki eitlii hakknda vermi
olduu garantiyi kuvvetlendirecekti. Viyana Protokol gereince 18 ubat 1856 ylnda Islahat
Ferman ilan edilir. Eitlik tartlrken gayrimslimlerin askerlii konusu gndeme gelir. Fakat
getirilen bu eitlikten ne Mslimler nede gayrimslimler memnun olmaynca gayrimslimler bir
bedel demek artyla askerlii yerine getirmi saylacaklard. nce iane-i askeriye sonralar
bedel-i askeriye denilen ve cizyenin yerini alan bu ykmllk alnacak olan asker saysna gre
belirlenen bir miktar iermekteydi. Bu bedel Hristiyanlarn demekte olduklar dier vergilere
ilave edilerek tahsil edilmeye baland. (ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi , ss. 107109. ) bedel-i askeriye vergisinin getirilmesinde bir dier etken ise gayrimslimlerin askere
alnmas ile oluacak skntlarn giderilmesiydi. Gayrimslimlerin askere alnmas halinde her
cemaatin kendisine ait din adamlar ordu ierisinde bulunacakt. Bu cemaatlerin her birinin hafta
tatili farkl gnlerde olacak ve bu da askeri disiplin ve dzeni bozacakt. Bu sebepten daha
nceden cizye mkellefi olanlar bedel-i askeriye ad altnda bir vergi vererek askerlik hizmetini
yerine getirmi saylacaklard. Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, C. XII. , s. 795.
. V. S. , H. 1310, ss. 60-61. ; . V. S. , H. 1312, ss. 65-66, 77.
63
452
453
454
455
456
edilirlerdi457. kodra merkez kazasna bal olan malisya cibali dhilindeki kabileler,
ehirden kendilerine gnderilen blkba ve o kabile ileri gelenlerinden oluan
komisyon tarafndan idare edilmekteydiler. Bu komisyonun kademe olarak zerinde
hem
bidayet
hem
de
istinaf
mahkemesi
gibi
alan
cibal
komisyonu
457
458
459
460
461
464
Klemend
465
466
Kastriat
Ekaril
467
Re ve Lohe
468
462
463
464
465
466
467
468
500
4500
50
4450
400
3400
1700
1700
740
6025
175
5850
450
3700
570
3130
550
5250
750
4500
310
2850
2130
820
Rance469
470
Postriba
Temal ve Elak471
o ve ale
472
470
3722
2782
680/260
400
3030
2590
450
440
3680
3680
1020
6000
6000
469
470
471
472
473
474
ama kendi mahalli hukuklarn tatbik ederlerdi. Bu kabileler cibal komisyonuna tabi
olmak ve kendilerine blkba tayin edilmesi dnda malisya ciballeri ile ayn
ayrcalk ve grevlere sahiptiler.
kodra ehri, Malisya blgesinde olduu gibi bayraklara ayrlmaktadr.
ehirde bulunan toplam 14 mahalleden 12sinde Mslimanlar yaamaktayd. Bu 12
Mslmanmahallesi
kendi
ve iki
semtte
475
476
477
478
479
480
. V. S. , H. 1316, s. 141.
. V. S. , H. 1312, s. 65.
kodra kasabasndaki 15 bayran hepsi Mslmandr. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 201. ; . V.
S. , H. 1310, ss. 59-60.
Karaina nahiyesi 1 bayraktan ibaret olarak kodra ehrinin en kalabalk bayradr. Cevdet Paa,
Tezakir 13-20, ss. 201, 203.
. V. S. ,H. 1310, s. 61. ; . V. S. , H. 1315, s. 89. ; Zadrime ahalisi ifti olsada bir miktar asker
kmaktadr. Bu sayy Cevdet Paa 500 olarak vermektedir. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 203.
Buyana Kenar nahiyesine bayrak verilmemitir. Buna teebbs edildiinde var olan bayraklarn
dzenine, orduya katlma, tayin ve cephane alma srasnda uygun bir yer bulunamadndan
vazgeilmitir. Fakat ahalisi dal idaresine tabi olarak dier bayraklara dhil olarak orduya
katlrlard. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 200, 202-203.
68
olan cibal usul hukuki olarak nizami mahkemelere tabi olmak dnda Malisya
ahalisinin idare ekline daha yakndr. Cibal sisteminin uygulanmasnda idari ve
askeri nitelikler bu nahiyelerde korunmutur.
Cibal usulne dhil olan Le malisyas ise Le kazas dhilinde bir nahiye
olup, Bulgeri, Manatija, Velja ve nahiye merkezi olan Kruzez olmak zere toplam 4
bayraktan olumaktayd481. Bu bayraklar cibal usul erevesinde vergi ve zorunlu
askerlik gibi ykmllklerden muaf olarak mahalli kanunlarna gre idare
edilmekteydiler. Ancak kendilerine kodra ehrinde ikamet etmekte olan blkba
gnderilmezdi. Hukuki anlamazlklarn nizami mahkemelerde deil dal kanunlar
dediimiz
Dukain
kanununu
uygulayarak
hallederlerdi.
kodra
Cibal
Mirdita
kabilesinin
sahip
olduu
kadim
muafiyetlerden
484
485
486
487
488
KNC BLM
KODRA VLAYETNN SOSYAL YAPISI
489
490
ehir; nfusunun ou ticaret ve sanayi gibi ilerle uraan tarmsal etkinliklerin olmad
yerleim yeridir. Kasaba; ehirden kk kyden byk, krsal zelliklerini kaybetmemi olan
yerleim merkezinde denilmektedir. Ancak iki yerleim yerinin birbiri yerine kullanld da
grlr. Nedim pek, Kuruluundan Cumhuriyete Canik Sancak Merkezi Samsun ehri,
lkadan Cumhuriyete Canik, Cevdet Ylmaz(edit.), Samsun; Canik Belediyesi Kltr Yaynlar,
2011, s. 165.
Qytettet Shqiptare, Editors Ramdan ipuri-Genti Kruja-Niuton Mulleti, Epoka University, 2010, s.
39.
71
Bizansn payna der492. Bizans mparatorluu, llirya devrinde nemli bir konuma
sahip olan kodray, Arnavutluk topraklarn idare etmek zere Yeni Epir, Eski
Epir, Prevalitan ve Dardania olarak ayrm olduu drt eyaletten493 Prevalitann
merkezi yapmtr. kodra bu konumunu IX. asra kadar korumu, bu tarihten sonra
Dra ehri lehine gerekleen siyasi ve ekonomik gelimeler ile eski nemini
yitirmitir494.
kodra vilayeti merkezi olan kodra ehri, kuzeyinde kodra gl 496 ve Tuz,
dousunda Puka, gneyinde Mirdita kazalar ve batsnda Karada ve Adriyatik
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
kodra ehri feth edildiinde, kalenin gneyinde yer alan Hac Resul (Kafe),
Ali Bey, Bahalk, teyaka, Ayazma, Tepe olmak zere 6 mahalleden oluuyordu.
Fetih sonras ormanlk ve allk alana doru genileyerek Tophane, Ruskebir,
Prazir, Nevay, Parue, Russair, Prabala, Dodas mahalleleri kurulmutur516.
XVII. yzyl sonlarnda ehir yirmisi Tophane ile Terzihane ve bei Tabak
semtinde olmak zere 25 mahalleden olumaktayd518. Mahalle saysnn daha
sonraki dnemlerde bu kadar ok olmad dikkat ekmektedir. Burada mahalle
isimleri ile bayrak isimlerinin bazlarnn kartrlarak birarada verilmi olmas
muhtemeldir. XIX. yzyl ortalarnda ise ehir Tabak, Tepe, Ayazma, Kafe,
Bahalk,
Berdice,
Kui,
Dobrai,
Golem
ve
Rus
mahalle-semtlerinden
518
519
. V. S. , H. 1312, s. 64.
Kprnn sol taraf Bahalk mahallesidir. ehre Le ve Zadrime ynnden gelirken bu giri
kullanlmaktadr. Kurunlu camisi evresindeki evlerin younluu bgnmzde azalm
durumdadr. Kalenin grnmekte olan yamac ve kodra gl ile pazara bakan dier yamac
ehrin ismini alm olduu kadim yerleim alanlardr. Peacock, Albania The Foundling State, s.
32
Mahalle saylar verilmekle birlikte isimleri hakknda bilgi verilmemitir. Bu yzden dier
kaynaklarda ifade edilmi olan mahalle saylar ile uyumamaktadr. nciciyan, Osmanl Rumelisi
Tarih ve Corafyas, s. 71.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 39.
75
Nahiye
Buyana
Kenar
Da
Kenar
Drin
Kenar
Karaniye524
705
4950
4474
476
18
15
735
6265
2800
3465
367
2579
7579
Mektep
2 slam
Mektebi
4 slam
Mektebi
2 slam
Mektebi
4 slam
Mektebi
kodra ehrinde 2si Hristiyan olmak zere 14 mahalle ile birlikte nahiye
mdrlerine denk blkba rtbesine sahip muvazzaf birer memur tarafndan
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
. V. S. , H. 1316, s. 141.
Ad geen nahiyelerin dnda merkez vilayete bal olmak zere ar nahiyesi kurulmak
istenmitir. ehrin giriinde Buyana Nehri kenarnda bulunan ar esnaf ve tccarlarnn
mahkeme ilemleri iin ehre gitmek zorunda kalmalar sebebi ile kodra vilayeti burasnn
nahiye olarak tekil edilmesini Dhiliye Nezaretine teklif eder. Bunun zerine Dhiliye Nezareti
ile Adliye Nezaretinin grleri dorultusunda, sadece idari ve adli ilemlerde kolaylk
salanmas iin mevcut mevzuat gerei byle bir nahiyenin kurulamayaca kodra vilayetine
bildirilir. BOA, DH. MKT. 2658/95, H. 5 evval 1326/M. 31 Ekim 1908.
Burada ynetimle alakal zel bir durum dikkat ekmektir. Bu durumu tezin birinci blm
ierisinde dal idaresi bal altnda aklamtk. Bu sebepten burada ad geen nahiyelerle
ilgili fikir vermesi asndan ky, nfus, cami, mektep, kilise saylar verilmekle yetinilmitir.
. V. S. , H. 1315, ss. 90-91. ;. V. S. , H. 1312, ss. 68-69.
Burada verilen iki medreseden birisinde, Arapa ve Farsa yazma eserlerin bulunduu ktphane
olduu belirtilmi. Fakat tabloda ayr olarak verilen ktphane ile medrese ierisindeki ktphane
mi iaret edilmi tespit edemedik (Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 43.).
Evliya elebi ise medrese saysn 6 olarak belirtmitir. Evliya elebi Seyahatnamesi, s. 56.
Kla-y Hmayuna yakn olup kasabann en gzel yerinde bulunmaktayd. Servet-i Fnun,
kodra Corafya ve Tarihi, s. 71.
77
531
532
533
534
Yukardaki tabloda verilmemi olsa da ehrin bir mil kadar uzanda bir pazar
vardr535. Yukardaki fotorafta bir ksm grlen pazar, Buyana Nehri kenarnda yer
almakta olup dier yannda ykselen tepede kodra Kalesi bulunurdu536. Baalk
tarafndan ehre gelindiinde Drin ve Kir nehirlerinin birletii yerdeki kprden537
geildikten sonra kodra Kalesinin zerinde bulunduu dan burnundan dnlerek
ehre girilir.
te bu ekilde sadaki tepede kale, sol tarafta kodra Glnn ve Buyana
Nehrinin bulunduu, sol tarafta tatan yaplm ve yaklak 1500 dkkn538 ieren
pazar olduu grlr. 1830lu yllarda 2000 dkkn ve depo ieren kodra pazar,
1870lere gelindiinde 2500 dkkna ev sahiplii yaparak kodra ehrini
Balkanlarn nemli ticaret merkezlerinden birisi durumuna getirmitir. Ancak 1869
ylnda Svey Kanalnn almas, 1874 ylnda Selanik-Mitrovie tren yolunun
hizmete girmesi ve 1880 ylnda Bar ve lgn ehirlerinin Karadaa terki sonucu
kodra eski ticari canlln kaybetmeye balamtr539. Pazar ierisindeki
dkknlarda Avrupadan ithal edilmi olan ara gereler, silahlar, mlekler, deri
rnleri, ahap malzemeler, meyve ve sebzeler gibi ihtiya dhilindeki hemen her
ey bulunmaktayd. Yaplan alverilerde her cins para kullanlmaktayd540. Gn
batmndan 1 saat kadar nce kapatlan pazar541, cretini tccarlarn demi olduu, 4
kolluk tarafndan korunmaktayd. Yine her hafta pazar gn alan pazara, dal
kabileler ile evre ky ahalisi, rnlerini satmak zere inerlerdi542.
Pazarn tam ortasnda 1807-1808 yllarnda vezir Buatl brahim Paa
tarafndan yaptrlm olan bir bedestan bulunurdu. erisinde iki katl ve iki cepheli
64 adet dkkn barndrmaktayd. zerinde farkl motiflerle ilemeler olan iki byk
kap ile onlara gre daha kk olan iki kaps daha vard543.
535
536
537
538
539
540
541
542
543
Yklm olan pazarn bulunduu yerin nnden geen caddenin ad bu gn Eski Pazar dr.
Kimi kaynaklara gre pazar, ehir merkezine 2 mil uzaklktadr. Tozer, Researches in the
Highlands, s. 280.
Bu kpr Buatl Ahmet Paa tarafndan 1768 ylnda yaptrlmtr. Peacock, Albania The
Foundling State, s. 32.
Evliya elebinin naklettiine gre o tarihlerde pazar 500 dkkna sahipti. Evliya elebi
Seyahatnamesi, s. 56.
Qytettet Shqiptapre, s. 82.
Knight, A Narrative of Recent Travel, ss. 132-134,148.
Lear, Journals Of a Landscape, s. 132.
Hecquard, Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise, s. 40.
Qytettet Shqiptapre, s. 75.
79
kodrann eski ehir alan, kodra kalesinin eteinde olup bir ksm kodra
gl ve pazarna bakmaktayd. Bu ksmdaki evlerin bazlar yar harap vaziyetteydi.
ehre kodra ismi bu tepeye yerleimin ardndan verilmitir544. Osmanl fethinden
sonra kurulan yeni ehirdeki atlar alak ve yayvan evlerin evresi, mahremiyetine
dkn ahali tarafndan yksek duvarlar ile rlmt545. Evlerin evresindeki
duvarlar sebebiyle labirent halini alm sokaklarn bulunduu yeni ehir, Trk ehir
yaps erevesinde oluturulmu bir ehir olarak, geceleri hibir sesin duyulmad,
caddelerin bombo ve sakin olduu bir hal almt546.
544
545
546
547
548
talyanlar tepe zerindeki anlamnda Scutari ifadesini kullanrm. Tozer, Researches in the
Highlands, ss. 285-286.
Knight, A Narrative of Recent Travel, ss. 127-128.
W. F. Wingfield, A Tour in Dalmatia, Albania and Montenegro with in Historical Sketch of The
Ragusa, London; Richard Bentley, 1859, ss. 155-156.
Servet-i Fnun, kodra Corafya ve Tarihi, s. 62.
Lear, Journals Of a Landscape, ss. 132-134.
80
XIX. yzyln sonlarnda ehirde iki otel bulunmaktayd. Bunlardan bir tanesi
olan Otel Toshli, konsoloshanelerin bulunduu muhitteydi. Otel ierisindeki birok
eya ngiltereden ithal edilmiti. zellikle porselenler dikkati ekmekteydi. Otelin
549
550
551
552
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
Gnmzde kalenin ierisinde bulunmakta olan camilerden birisinin minaresi byk oranda
ayaktadr. zerinde sekiz keli yldz ve hilal damgalar olan minare H. 1203 tarihini iaret eder.
Kalenin ierisinde fetih sonras yaptrlm olan XV. yzyla ait harabe durumda bir de hamam
bulunmaktadr.
emseddin Sami, Akahisar, C. I. , ss. 257-258.
Yazar Krujada dinlemi olduu ezann, o zamana kadar duyduklar ierisinde en iyisi olduunu da
belirtmitir. Lear, Journals Of a Landscape, ss. 110-111,120-121.
. V. S. , H. 1316, s. 147. ;. V. S. , H. 1315, s. 121. ;. V. S. , H. 1312, s. 96. ;. V. S. , H. 1310, s.
91.
Arnavutlar, Trk Ansiklopedisi, C. III. , Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1971, s. 369
85
yzylda
Osmanl-Avusturya
mcadelesinde
gsterdikleri
yararllk
karlnda kendilerine uzun sre boyunca yllk 20 ton kokoroz576 yardm yapld
sylenmektedir577. Bu yardmlarn devam etmekte olduuna ahit olan seyyah,
gnderilmekte olan erzak konvoyu ile Mirdita kazas merkezi konumundaki Oro
kyne gitmitir578.
Verilen tm bu ayrcalklara ramen Mirdita halk snrl olan geim
kaynaklarnn yetersizlii ve sava karakterlerinin de etkisi ile sr hrszl,
haydutluk gibi eylemlerle anlrlarm579. Blgede devam eden yangn, gasp gibi
huzursuzluklara zm olarak kodradan Mirditaya bir araba yolu580 yaplmas ve
kodradan Firzovike kadar gidecek bir demiryolunun buradan gemesi talebi
gndeme gelmitir581. Yaplmas planlanan bu yolda, Mirditallarn gnlk iki-
kuru yevmiye ile altrlarak ekyalktan vazgeirilmeleri kodra vilayetince
nerilmitir582. Aralklarla ne srlen bu zm ekli Mirdita ahalisinin geimlerini
idame etme usulleri hakknda bizlere fikir vermektedir. lenebilir arazilerinin
olmay Mirditallar ekyala srklemekteydi.
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
Cevdet Paaya gre Krm harbi esnasnda Bib Doda yararllk gstermiti. Fransa sefaretinin
teklifi ile Osmanl Devleti kendisine Mirlivalk rtbesi vermiti. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s.
180.
Yazar kendisinin Oro kyn ziyaret eden ilk Avrupal olduunu da belirtmektedir. Tozer,
Researches in the Highlands, ss. 295, 303.
BOA, A. MKT. MHM. 477/21, H. 29 evval 1291/M. 9 Aralk 1874.
Kokoroz msr demek olup Arnavutlar iin buday ekmei yerine kullanmalar sebebiyle ok
nemlidir. Msrn bulunmad zamanda ordu ierisindeki Arnavut askerlere buday ekmei
verilmeye balannca askerlerin ikyetleri artmt. Bunun zerine blkbalar arlarak biraz
daha idare etmeleri istenilmi. Ardndan gerekli miktarda kokoroz Korfudan getirtilerek
muhtemel bir isyan nlenmiti. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 168.
Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 575.
Tozer, Researches in the Highlands, ss. 288-290.
Knight, A Narrative of Recent Travel, ss. 123-124.
BOA, BEO. 3905/292846, H. 19 Cemazyilevvel 1329/M. 18 Mays 1911.
BOA, DH. MKT.1784/16, H. 11 Rebilevvel 1308/M. 25 Ekim 1890.
BOA, BEO. 1814/135998, H. 14 Zilhicce 1319/M. 24 Mart 1902.
86
Mirdita
kazasnda
hkmet
kona
ya
da
dier
bir
idari
yap
584
583
584
585
586
587
588
589
590
. V. S. , H. 1315, s. 127.
Qytettet Shqiptapre, s. 141.
. V. S. , H. 1310, s. 107. ; . V. S. , H. 1315, ss. 138-139.
Woods, Albania and Albanians, s. 262. ;. V. S. , H. 1315, s. 141.
88
Fener
Adet
Bina Ad
Tabya
Kona
Dalyan
Kahvehane
Kilise
Sbyan
Mektebi
Han
Maaza
Su
Deirmeni
Karantina
Hane
1
1
3
1
698
123
1
30
eme
Ade
t
1
1
9
4
1
8
107
2
1
Bina Ad
Adet
Bina Ad
Belediye
Dairesi
Selhhane
Eczane
Medrese
Rum
Mektebi
Hamam
Frn
Meyhane
Belediye
Bahesi
Karakolhane
Telgrafhane
Rdi
Katolik
Mektebi
Gazino
Kuyu
Kiremithane
Gaz
spirto
Anbar
1
2
1
2
1
12
3
2
Duyun-u
Umumiye
Dairesi
Ade
t
1
5
1
1
1
4
2
15
1
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
vergiye tabi olmas nedeniyle yrtlecek idari iler iin kaza merkezi olarak tercih
edilmi, kaymakam ile dier idari grevliler burada ikamet etmitir. Ahalisinin Puka,
Mirdita, Tuz kazalarnda olduu gibi birtakm ayrcalklara sahip olmamas sebebi ile
idari ynyle ne kmas normaldir. dari ilemleri yrtecek olan memurlarn
younluuna ramen iyak kazas dhilinde ehir veya kasaba leinde tespit
edebildiimiz yerleim birimi bulunmayp yerleim birimleri kylerden ibarettir.
muhasebat-
ecnebiyye
mdr
Ohanis
Efendinin
tayin
edildii
grlmektedir609.
kodra vilayetindeki idari birimlerin tamamnda nfus saym yaplmam
olmasna ramen, bu yerlerle ilgili eitli yllara ilikin olarak yaplm tahminlere
dayanarak vilayetin yaklak olarak nfusu tahmin edilmektedir.
kodra vilayeti nfusuyla ilgili resmi verilerde kullanlm olmas muhtemel
olan, nfus tahmin yntemi rnei olarak Cevdet Paann yaklam verilebilir.
Olaan st grevle610 bulunduu kodra ile ilgili bilgiler veren Cevdet Paa, tahriri
yaplmam olan vilayetin asker ve hane saylarna ilikin detayl bilgiler sunmutur.
Bu saylar verirken izledii yntemini de aklamtr. Cevdet Paa kodrada
nceden vergi toplanmas iin 4 hanenin 1 hane olarak sayldndan hareketle hane
saylarn tespit etmitir. Her hanede silah kullanabilecek 1-2 kii olduunu
varsayarak erkek nfusa dair karmlar yapmtr. Ancak kodrada baz hanelerde
606
607
608
609
610
1321 senesi bte dengesi iin ilave olarak konulan tedbirler arasnda her gayrimslim tebaadan
50er kuru vergi alnmas ve bu verginin bedel-i askeriyeye eklenerek toplanmas kararna kar
kodradaki zel durum belirtilmi ve bu verginin tahsilinden vazgeilmiti. BOA, BEO.
2666/199893, H. 14 Recep 1323/M. 14 Eyll 1905.
BOA, Y.A.HUS. 521/38, H. 8 Rabiulahir 1326/M. 10 Mays 1908.
BOA, A. MKT. MHM. 678/32, H. 21 Recep1313/M. 7 Ocak 1896.
BOA, A. MKT. MHM. 678/32, H. 24 evval 1313/M. 8 Nisan 1896.
H. 21 Rabiulevvel 1278/M. 26 Eyll 1861 tarihinde alnm bir karar neticesinde kodra
mutasarrf erkes Abdi Paa ile ahali arasnda meydana gelmi olan huzursuzluu gidermek zere
fevkalade komiserlik sfatyla grevlendirilmitir. Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 157.
92
kullanarak
kodrann
sahip
olduu
hane
ve
nfus
bilgilerini
hesaplamtr611.
Cevdet Paann kodrada daha nceleri uygulanmakta olan vergi toplama
yntemi temelinde yapm olduu hesapta, vergiye tabi olmayan blgelerle ilgili bir
eliki bulunmaktadr. Vergiye tabi olmayan bir mahalde zaten vergi toplanmayaca
iin 4 hanenin 1 hane saylp kaydedilmesi ile ilgili verilere ulamas mmkn
deildi. Buradan yola karak, Cevdet Paann, vergi toplanmakta olan mahallerle
ilgili genel bir kanya vard anlalr. ehir merkezinde ikamet eden ve dal
kabilelerin yneticisi konumundaki blkba vastasyla, onlarn grevli olduu
kabilelere ilikin hane ve nfus bilgilerini elde etmi olmas muhtemeldir. Zira
blkbalar, bayraktarlar vastas ile her bayran ve neticede her cibalin-kabilenin
ka asker karabileceini hesap edebilecek durumdaydlar. Sefer zaman Osmanl
ordusu saflarnda savamay hem grev hem de erefli bir ayrcalk olarak gren ve
zorunlu askerlikten muaf olan kabilelerin, asker saylaryla ilgili bilgilere ulamak
pek de zor grnmemektedir.
Biz de bu erevede kodra vilayeti ile ilgili eitli yllarda verilmi olan nfus
istatistik ve tahminlerini birlikte dikkate alarak deerlendirdik. kodrann mstakil
bir vilayet olana kadar ve vilayet olduktan sonra yaad snr deiiklikleri nfus
saysndaki deiimde etkili olmutur. Bu sebeple yllara gre verilecek olan
istatistikler dikkate alnrken kodrann o tarihteki idari snrlar gz nnde
tutulmaldr. Nfus saysnda yaanan deiimlerin sebepleri arasnda; nfus art
hz, yaplan saymnn niteliindeki art, nfus saymnn yapld blgelerin
artmas, dier vilayetlerden alnan gler ile kadn nfusunun da saylmaya
balanmas gsterilebilir.
611
612
nahiye olarak ifade edilen ehir merkezi nfusu 1836s Mslman, 5593
gayrimslim olmak zere 7429 kiiden olumaktayd613.
1860-1878 yllar arasnda kodra vilayetinin %47si yani 141.100
Mslman idi. Bu haliyle 300.000e yaklaan genel bir nfustan sz edilmektedir.
Daha net bir rakam vermek gerektiinde 1872 yl verilerine gre kodra vilayetinin
100.000 slam, 128.000 Hristiyandan oluan bir nfus dalmna sahipti. Bu
istatistik, Osmanl Devleti nfusu ile ilgili Avrupal aratrmaclarca yaplan
almalarn genelinde grlen, gayrimslim nfusunun Mslman nfustan daha
fazla olduu ynndeki bir n kabul ya da ama neticesinde yaplmtr. Nitekim
zellikle Rumeli iin yaplm olan bat meneli nfus almalarnn 93 Harbi ve
sonras gelimeler neticesinde kesildii grlr614.
1877-1878 ylnda vilayetin 135.000 nfusu bulunmaktayd 615. Vilayetin
nfusunda meydana gelen bu dn sebebi idari yapdaki deiimdir. 1872
tarihinden sonra kodra vilayeti Prizren ve Debre sancaklar olmakszn bir vilayet
olarak yeniden dzenlenmiti616. Bu yllara ait verilen bilgiler Akahisar, lgn,
Bar, Puka, Podorie, Peklin, Tiran, Dra, Zadrime, Kavaye, Le, Mirdita
blgelerinin nfusuna ilikin bilgileri iermektedir617. Ancak yukarda da iaret
edildii zere Mirdita, Le, Puka kazalarnda ilerleyen yllarda dahi nfus saym ve
tahrir yaplamamtr. Bu sebeple verilmi olan nfus saymna ilikin bilgilerin bu
blgelerle ilgili olanlar tahminidir.
1878-1879 ylnda kodra vilayetine bal idari birimlerde bulunan slam ve
Hristiyan erkek nfusun gsterildii belgede 81.642 slam, 75.663 Katolik, 4.308
Ortodoks olmak zere toplam 161.613 says verilmektedir. Burada, henz
Karadaa terk edilmemi olan lgn kazas ile birlikte baz nahiye ve kylerin
erkek nfusuna ilikin bilgiler de verilmitir. Ciballerin ve saym yaplmam olan
kazalarn nfuslarnn yine tahmini olarak verilmi olduu ihtimali yksektir ki
belgede bununla ilgili bir aklama yoktur618.
613
614
615
616
617
618
kodra, skdar olarak ifade edilmitir (Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk
Nfus Saym 1831, Devlet statistik Enstits, Ankara, 1997, s. 91, 196. ). Bu yllarda
Arnavutlukun genel nfusu ise 350 000 civarndayd. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss.
60, 149.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 41, 98, 157.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), s. 158.
D .S. , H. 1289, ss. 144, 245.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), s. 158.
Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk, ss. 193-194.
94
Tablo 14de ifade edildii zere vilayetin Dra sanca merkez ve bal
kazalarna ilikin nfus saylar verilirken, kodra sancanda Akahisar kazas
nfusu dnda bilgi verilmemitir. Bu sebeple saymn yaplmam olduu blgelerin
nfusu tahmini olarak eklendiinde kodra vilayeti nfusu toplam olarak 250.000
civarndadr620.
Aada vilayetin genel nfusu ile ilgili vilayet salnamesinde ayrntl olarak
verilmi bir tablo bulunmaktadr. Verilen bilgiler dorultusunda kodra ehrinin
67.500 kiiden ibaret olduu grlr. Tablonun salnamede verildii ksmdan nce,
kodra ehrine ait nfusun 41.000 olduu ifade edilmitir. Ancak daha sonra yaplan
incelemeler neticesinde yukardaki tablo salnameye eklenmi ve nfus saym
yaplmam olsa da geree yakn bilgilerin bunlar olduu belirtilmitir.
619
620
622
623
624
625
626
Bu tablo salnamede sayfa numaras verilmeyerek 64. ve 65. sayfalar arasna ilave edilmitir. . V.
S. , H. 1312, ss. 64-65.
ehirdeki Katolikler nfusun yarsndan azd. Peacock, Albania The Foundling State, s. 83.
1881/1883 ylna ait nfusun gsterildii tablodaki gibi Dra kazas genel olarak 3000 slam, 1500
Ortodoks ve 200 Katolik ve toplam 5000 civarnda bir nfustan olumaktayd. Merkez kazann bu
dalm 1892, 1894, 1897, yllarnda da deimeden devam etmitir ( . V. S. , H. 1310, s. 109. ; .
V. S. , H. 1312, s. 114. ). Dra kazasnn bu yaps yabanc kaynaklarda da ortaya konmutur. 1901
ylnda kazada 3018 slam, 1520 Ortodoks, 199 Katolik bulunurken 1902 ylnda 6000 olan toplam
nfusun 1800 Ortodoks, 200 Katolik, 4000i Mslman, 1916 Avusturya nfus saymlarnda
2457 Mslman, 1539 Ortodoks ve 175 Katolik bulunduu aktarlmaktadr. Bartl, Arnavutluk
Mslmanlar (1878-1912), s. 88.
Kaza yaklak 20.000 nfusa sahiptir. 17.000 kiinin Mslman geri kalannn Ortodoks olduu
kazaya ilikin eitli yllara ve kaynaklara ait verilerde bu durum deimemitir. . V. S. , H. 1310,
s. 125. ;. V. S. , H. 1312, s. 130. ;. V. S. , H. 1315, s. 159. ;Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (18781912), s. 90.
Tiran kazas 32.000 nfusu ile Dra sanca ierisindeki en kalabalk kaza olup 1000 kadar
Ortodoks ve 50 kadar Katolik nfusa sahipti. Nfus dalm eitli yllarda verilmi olan
istatistiklerle tekrarlanmtr. Yabanc kaynaklarda Ortodoks nfusunun 2000 kadar olduunun
belirtilmesi dnda bir fark grlmemektedir. . V. S. , H. 1310, s. 118. ;. V. S. , H. 1315, s. 152. ;
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 89-90.
Kaynaklarn hem fikir olarak belirttii husus kazann byk ounluunun Mslman olduudur.
16.000 civarndaki genel nfusun 1500e yakn Katolik ve Ortodokstur. . V. S. , H. 1310, s. 128.
;. V. S. , H. 1312, s. 133. ;. V. S. , H. 1315, s. 162. ;Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912),
ss. 90-91.
96
627
628
629
630
kaza
nfusunun
55.075inin
Hristiyan
olmas
ise
normal
grnmektedir. Nitekim Mirdita, Puka, Le kazalar ile kodra merkez kazaya bal
631
632
633
634
635
636
mukayese edildiinde vilayette yaamakta olan Hristiyan nfusta oransal olarak bir
gerilemenin yaanm olmas ise mmkndr. Karadaa terk edilen Bar, lgn,
Podorie kazalarnda yaamakta olan Mslman ahalinin byk ksm kodraya
g etmi, ancak yaanan bu gn tersi dikkate deer oranda olmamtr. Hatta
lgn ve Barda kalan Katolik Arnavutlarn kodraya g ettikleri resmi
belgelerden takip edilebilmektedir637.
640
641
642
643
645
646
Bu yl iin verilen vilayet nfusunun yansra 1897 ylna ait resmi verilerde vilayetin nfusu
337.584 olarak nakledilmitir. Bu saynn ierisinde bulunan 87.529 kiinin, vilayet ierisinde
nfus saymnn yaplm olduu yerler yani Dra sanca ile Akahisar kazasna ait olduu
grlmekte, kalan miktar tahmini olarak ifade edilmektedir. Osmanl Devletinin lk statistik
Yll 1897, C. V. Prof. Dr. Tevfik Gran(hzl.), Devlet statistik Enstits, Ankara, Temmuz
1997, ss. 19-24.
Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 66-67.
Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), ss. 244-245.
100
sanca ve Akahisar kazalarnda bahsedilen arta denk olacak bir oranda nfus
deiimi gzlenmemektedir.
1902 ylnda kodra, Kosova ve Manastr vilayetlerinde yaplm olan nfus
saym neticesinde kodra vilayeti nfusu173.590 slam ve 86.029u gayrimslim
olmak zere toplam 259.619 olarak verilmitir. Tahrir yaplm olan Dra sanca
slam ahali nfusu 75.518 ve gayrimslim ahali 6.883 iken tahririn yaplmam
olduu
kodra
bulunmaktayd
647
sancanda
98.072
slam
ahali
ile
79.146
gayrimslim
1905 ylnda kodra ehrinin nfusunu 1898 ylnda olduu gibi 66.000
olarak veren Tccarzade brahim Hilmi vilayetin nfusunu ise 294.100 olarak
gsterir648. Ayn yl vilayet nfusunun 300.000 civarnda olduu dier bir kaynakta
belirtilmitir649.1900 ylna ilikin olarak verilmi olan 339.500 saysndan farkl olan
bu rakam, Dra sancanda yaplm olan nfus saymna eklenen kodra sancann
tahmini nfus saysndan meydana gelmektedir. Nitekim verilmi olan bu saylarn
sonraki yllarda daha dk olarak belirtilmi olmas bize kodra sanca ile ilgili
tahminlerin revize edildiini gsterir ve bylece vilayetin nfuslar bu miktarlarda
gsterilmez.
1906 saymnda Dra sanca 6098i Ortodoks, 2178i Katolik olmak zere
toplam 89.848 kiiden olumaktayd650. Dra sancann 1881-1883 saymnda
verilen 5913 Ortodoks, 991 Katolik ve toplam 73.180 olan nfus saysnn artm
olduu grlmektedir. 25 ylda meydana gelmi olan yaklak %15lik nfus art
anormal grnmemektedir. Ayrca 1903 ylnda Akahisar kazasnn Dra sancana
balanmas da dikkate alndnda toplamda meydana gelen art ile Katolik
nfusunda yaanan art daha anlaml grnmektedir.
kodra vilayetinde,1910 ylnda 101.664 gayrimslim olmak zere toplam
238.106, 1911 ylnda toplam 349.000 olan nfusun 218.000i Mslman, 11.000i
Ortodoks ve 120.000i Katolikti651. Bu yllara ait Avusturya verilerine gre kodra
647
648
649
650
651
652
653
654
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
Karadada yaanan durumun bir benzeri Kafkaslarda grlr. Krm harbi srasnda ayaklanm
olan Nogaybaklar ile Urumlar Ruslar tarafndan blgenin Ruslatrlmas amacyla yldrma
politikalarna maruz kalmlard. Topraklarna el konulup arttrlan vergilerle ekonomik olarak zor
durumda braklp fakirletirilmi olan halk yaadklar alk ve ktlk sebebi ile areyi g etmekte
bulmulard. Hilmi Bayraktar, Krm ve Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan G ve
sknlar (1869-1907), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 22, Konya, Gz 2007, ss. 407-408.
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar, ss. 67-68, 70.
Boncovi, Mslmanlarn Karadadan 19. Yzyldaki G, s. 16.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, ss. 349-350.
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar, s. 72.
Karadadan g etmek zorunda kalan ahalinin geride braktklar arazilerin toplam 36.000
dnm olup Karada tarafndan zapt edilmiti. Boncovi, Mslmanlarn Karadadan 19.
Yzyldaki G, s. 28.
Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, TTK, Ankara, 1999, s. 143.
Nedim pek, Balkanlar, Girit ve Kafkasyadan Anadoluya Ynelik Gler, Sleyman Demirel
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1. ,Isparta, 1995, ss. 200-201.
Tufan Gndz, Alahimanet Bosna: Bonaklarn Osmanl Topraklarna G, stanbul; Yeditepe
Yaynevi, 2012, s.149.
104
kodra
vilayetinde
iskn
edilmi
Hristiyan
ailelerin
bulunduu
668
669
670
671
672
673
674
675
Bulgar anayasasnn 71. maddesi 19-32 ya arasndaki her erkein din ayrm yaplmakszn askere
alnmasn ngryordu (pek, Rumeliden Anadoluya, s. 136.). Avusturyann Bosna Hersek
Mslmanlarn da kapsayan zorunlu askerlik uygulamasn yrrle koymas ile Osmanl
Devleti topraklarna, askerlii asimilasyon arac olarak gren Bonaklar ylmlard. Gndz,
Alahimanet Bosna, ss. 45-46.
Krm Sava sonras Kafkasyadan Osmanl topraklarna yaplan glerin sebepleri arasnda
Mslman ahaliye getirilen askerlik ykmll bulunmaktayd. Mslman ahali askerlik
yaparak Osmanlya kurun skmak yerine g etmeyi tercih etmiti. Bayraktar, Krm ve
Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan, s. 408.
Temizer, Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar, s. 73.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, s. 352.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, s. 452.
BOA, BEO, 689/51657, H. 2 Rabuilevvel 1313/M. 22 Austos 1895.
BOA, MV. 116/45, H. 8 Cemazeyilevvel 1325/M. 19 Haziran 1907.
Mehmet Demirta, Krm Sava ve 93 Harbi Srecinde Osmanl Memleketine Gelen
Gmenlerin Sevk ve sknlar, Ankara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S.
41, Erzurum, 2009, ss. 216- 218.
105
679
680
681
682
683
684
Benzer bir uygulama kapsamnda Bulgaristana dnecek muhacirlerin her trl haklarnn
korunaca, mal ve can gvenliklerinin olacana dair ilannameler datlmtr. pek,
Rumeliden Anadoluya, s. 115.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, ss. 361-363.
zcan, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Karada, ss. 364-365.
107
1880 ylnda
Bosnadan hicret etmi olan muhacirlerin ehrin giriinde yollarda a ve sefil halde
bekledikleri nakledilmektedir. Ekmek frn nnde a ve sefil halde dilenmeye
tenezzl etmeden ylece bekleyen insanlarn durumu, alnan nlemlerin tm
gmenlere yetecek dzeyde olmadn gstermekteydi687.
1887 ylnda Dilan Ovas ve Tuz kazasnda meydana gelen kuraklk sebebiyle
burada iskn edilmi olan muhacirler ile ahalinin yiyecekleri kalmamt. Bunun
zerine, ertesi sene geri verilmek zere, aar ambarnda bulunan msrdan 30.000
kilonun muhta olanlara datlmas talebi kabul edilmiti688. Podorieye yakn
olmas sebebi ile Tuz kasabasnn Dinoe ve Vilodina kylerinde iskn edilmi olan
muhacirler, 1888 ylnda yaanana ktlk sebebi ile yer deitirmek istemiler ancak
buna msaade edilmemi, bu teebbslerin nne gemek zere gerekli miktarda
msr gnderilmitir689. Alnan tedbirler muhacirlerin iskn edildikleri yerlerde
kalmalarnn salamaya ynelik olsa da onlara yaplan yardmlar asndan da
dikkate deerdir.
Sz konusu gler yllarca devam etmitir. Glerin devam etmesinde
Karada tarafndan yaplan basklarn iddetlenmi olmas muhtemeldir. Bu anlamda
1904 ylnda kodra vilayeti 26 hanede toplam 123 Mslman muhacirin kodraya
geldii grlr. Muhacirler ierisinde yardma muhtalar iin gerekli miktarda
parann olmad gerekesiyle denein temini dhiliye nezaretinden istenir.
685
686
687
688
689
Osmanl
Devletiden
yardm
isteklerini
ieren
bir
arzuhal
burada
bir
ky
kurularak
kye
Hamidiye
isminin
verilmesi
kararlatrlmt695.
Muhacirlerin iskn edilmeleri srasnda idarenin bir takm ihtiyalar da gz
nnde bulundurulmutu. O esnada kullanlmamakta olan araziler datlarak
690
691
692
693
694
695
geen muhacire yeterli miktarda arazinin verilmesi kararn alr698. Burada dikkate
deer dier bir husus ise aile ye saysnn, muhacirlere verilecek olan arazi
miktarnn belirlenmesinde kullanlan etkenlerden biri olduudur.
skn- Muhacirin Talimatnamesinin 29. maddesine gre muhacirlere ky ve
kasabalarda bulunan sahipsiz, bo ve gasp olunmu olduu tespit edilen yerlerden
olmak zere, durumuna gre 20-60 dnm699 arazi verilecei belirtilmekteydi.
Muhacirin komisyonu arazileri muhacirlere, vilayet idare meclisinin yapaca
tahkikat sonucuna gre datacakt. Bo arazilerin muhacirler iskn edilinceye kadar
bakasna verilmesi yasaklanmtr. Muhacirlerin arazi ihtiyac karlanamaynca
Rumeli ve Anadoluda bulunan miri iftlik arazileri, korular, tarma elverili
olmayan yerler slah edilmek suretiyle iskna almtr700. Muhacirlere verilen
araziler belirli bir sre boyunca bakasna devredilemeyecekti. kodraya iskn
edilmi olan muhacirlerin belirlenmi olan 10 yllk sre dolmadan arazilerini
devrederek iskn edildikleri mahalleri terk ettikleri grlnce kodra vilayeti bu
uygulamann nne gemek zere srenin 20 yla karlmasn talep etmitir.
Neticede
muhacirlere
devredilemiyecei
verilmi
olan
kararlatrlmtr.
arazilerin
Ancak
sre
kendisine
dolmadan
arazi
bakasna
verilmi
olan
muhacirlerden sre dolmadan len olur ise arazinin veresesine intikal edebilecei de
belirtilmitir701.
Yukarda ifade edildii zere muhacirlerin iskn edilecekleri blgede miri
arazi bulunmuyor ise kendilerine miri iftlikler de verilebilecekti. Berlin Antlamas
sonras Avusturya tarafndan igal edilen Bosna-Hersek ahalisi Yenipazar, Kosova
ve kodraya g etmek zorunda kalr. kodraya gelen Mslman Bonaklar, Dra
sancanda iskn edilmilerdi702. Dra ve Kavaye kazas evresinde kullanmda
olmayan araziler olduu halde Bosna muhacirlerine hala arazi verilmedii ynnde
ikyetler alnr. Bunun zerine ad geen blgelerde hlihazrda yaamakta olan
ahali olmadndan Dra, iyak ve Kavayede bulunmakta olan muhacirlerin
698
699
700
701
702
707
708
709
710
Adriyatik kysnda ve Buyana nehrinin denizle birletii yerde bulunan blgenin ad Velipoyedir.
Ancak blge ismi Polay olarak da gemektedir.
A. D. A. , F. 121/Dos. 258/Bel. 3, R. 3 Eyll 1319/M. 16 Eyll 1903 ve kararn verilmesi R.12
Eyll 1319/M. 25 Eyll 1903.
BOA, DH. MKT. 1520/54, H. 29 evval 1305/M. 9 Temmuz 1888.
BOA, DH. MKT. 1560/74, H. 26 Safer 1306/M. 1 Kasm 1888.
113
713
714
gmrk vergisi demiyorlard. Ayn ekilde kodra snrnda kalm olan arazilerini
kullanarak elde ettikleri rnlerini Karadaa gtren Karadallardan ihracat resmi
talep edilmemekteydi. Ancak 1889 ylnda uygulamaya konulan yeni bir kararla Tuz
snrndan Karadallarca geirilen rnlerden vergi istenmeye balanmt. Bu
uygulama neticesinde karlkllk ilkesi gerei Karada taraf da Osmanl tebaasnn
arazilerinden elde ettikleri rnlerden ihracat vergisi almaya balamtr. Bunun
zerine kodra valilii Karadallardan Osmanl Devletinin almakta olduu gmrk
vergisinden vazgeilmesi gerektiini belirtmitir. Ancak Meclis-i Vkela karar ile
Karadallarn Osmanl topraklarndaki arazilerinden elde ettii rnlerden ihracat
resmi alnmaya devam edilmesi uygun grlr715. Verilen bu karar zerine kodra
valilii, hariciye nezaretine, Osmanl muhacirlerinin hem sayca hem de getirmekte
olduklar
zahire
miktarnca,
Karadallarn
Osmanl
Devleti
snrlarndan
717
718
719
720
721
BOA, A. MKT. MHM. 497/5, R. 4 ubat 1305/M. 16 ubat 1890; BOA, MV. 31/13, R. 3 Nisan
1304/M. 15 Nisan 1888.
BOA, Y. PRK. ASK. 57/74, H. 3 Safer 1307/M. 29 Eyll 1889.
BOA, DH. MKT. MHM. 497/25, H. 1 Ramazan 1305/M. 12Mays 1888.
BOA, MV. 113/6, H. 4 Muharrem 1324/M. 28 ubat 1906.
116
ylna ait verilere gre 5.100722, sonraki yllarda ise 8.178yi bulmutur. Ancak
bunlarn 2.346snn iskn edildii, 5.862sinin iskn dnda kald grlr723.
722
723
724
725
726
727
728
olan intikamn sadece katil ya da kabahati ileyenle snrl olmayp, bunu stlenen
kiilerden yani o kiinin kabile yelerinden de alnabilmesiydi 729. Bunlarn yansra
Dukain kanunu, kilise, aile, evlilik, dn, lm, mezar, miras, al-veri gibi
gnlk hayata ilikin konular da ieren kurallar btn olarak karmza
kmaktadr730.
Dukain Kanununun tm kabileler ve blgeler arasnda ayn seviye ve
ierikle uygulanmakta olduunu sylemek gtr. Ancak kabilelerin kendi ilerinde
oluturduklar
meclisler
vastasyla
anlamazlklara
zm
bulduklar
grlmektedir731. Meclis, o kabile ierisinde birden ok bayrak var ise her bayran
bayraktar, drt kocaba ile bilgili, tecrbeli ihtiyarlar arasndan seilecek 12 kii ve
72 ev reisinin katlm ile olumaktayd. Meclisin Malisya blgesindeki uygulanmas
meclisin karakteristiini en st seviyede yanstmas asndan dikkate deerdir.
Kabile meclisi konuya gre farkl sayda ye ile toplanrd. Hrszlk gibi
meselelerde bayraktarlar ile dokuz ihtiyardan oluan bir meclis oluturulurdu. Bu
say hrszln boyutuna gre 2-10, alnan eyin at olmas halinde 8, cinayet
ilenmesi halinde 24 kiiden ibaretti732. Meclisin toplant yeri ise en yakn cami veya
kilisedir. Hrszlk733 isnat edilen kii bayraktar tarafndan arldnda masum
olduunu iddia eder ise meclis ka ahit huzurunda yemin etmesi gerektii kararn
verirdi. Sank susuz bulunur ise birlikte kiliseye ya da camiye gidilerek yemin
edilirdi. Taraflarn yeminleri ardndan ailesi de yemin ettikten sonra meclis yeleri
de yemin ederlerdi734.
Durumun daha kark olduu davalarla ilgili kararlar, kabileler ierisinde
kurulan meclislerin daha byk ve geni kapsamls olan kodradaki cibal
komisyonunda deerlendirmekteydi. Komisyon ierik olarak kan davalaryla
ilgiliydi. Ancak bu komisyon, Dukain kanunun uygulanmakta olduu her kabilenin
birer ye gndermekte olduu meclisten olumamaktayd. Sadece Hot, ruda,
729
730
731
732
733
734
735
736
737
740
741
742
743
744
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 209. ; . V. S. , H. 1310, s. 76. ; . V. S. , H. 1312, ss. 80-81.
ldrlen kiinin cenazesinin kaldrlmasna kadar geecek olan 24 saatlik besa gibi. Gjeov,
Kanun i Leke Dukagjinit, s. 82.
Durham, High Albania, s. 174.
. V. S. , H. 1315, s. 98.
. V. S. , H. 1310, s. 71.
Durham, High Albania, ss. 125, 171.
Arnavutlar, Trk Ansiklopedisi, C. III. , s. 370.
120
dal
kanunlar
erevesinde
kendi
oluturduklar
meclisler
eliyle
747
Plani kabilesinde uygulanmakta olan bir usuldr. Durham, High Albania, s. 114.
Dem kan, msalaha ise bartrma demek olup kan davasnn bitirilmesi, kanllarn
uzlatrlmas anlamnda kullanlmaktadr. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik
Lugat, Ankara; Aydn Yaynevi, 2008, ss. 173, 737
Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s. 590.
121
meclisin
ald
kararn
aleyhine
hareket
eder
veya
kararn
760
761
doru bir karar olarak grlm ve Mslmanlar dini olarak da yanl olan bu detin
kaldrlmasna uyacaklarn taahht etmilerdir. Bu erevede hlihazrda firar etmi
olan katillerin ailesinin eve kapanmak detinden vazgeecekleri ve maktuln aile ve
akrabalarnn da kan almaya teebbs etmeyecekleri teminat altna alnmt. Firar
edenler ise yakalanarak hkmete teslim edilecekti. Verilen bu taahhtnameden
sonra birisini katleden olur ise ailesi gnlk hayatna devam edebilecekti. kodra
slam ahalisi bu taahhtnameye uyacaklarn namuslar zerine verdikleri besa ile
belirtmilerdir. Taahhtname, birisi devlete, dieri mahalli hkmete ve ncs de
ahali ileri gelenlerine verilmek zere nsha olarak hazrlanm ve mahkeme-i
eriye ile meclis idare siciline kaydedilmitir762.
Bunun zerine kodra vilayeti idaresi Malisya ahalisine hitaben yazlan bir
yaz ile kendilerinin de bu deti terk etmeleri gerektiini bildirmitir. Bunun gerekli
olduunu ise bir rnekle Malisya ahalisine anlatmladr763. ar zerine kendileri
de hkmete bir taahhtname veren Malisr ahalisi kan gtmek detini evlatlarnn
gelecei iin kaldrdklarn, katillerin hkmete teslim edilmesini kabul ettiklerini
ve bunu uygulayacaklarn belirtmilerdir. Ancak bu taahhtnamede alnacak olan
karara uymayanlarla ilgili bir madde bulunmamaktadr. Bundan sonra katilin ailesine
yahut kabilesinin canna kast edenler olur ise bunlara hibir cibal sahip kmayarak
haklarnda cibal usul uygulanacakt764. Yine, Zadrime nahiyesi ahalisi tarafndan
kan davalarnn bitirilmesi iin kodra vilayeti idaresine verilen besa sonras 1 yldr
sorun olmad grlmt765.
kodra vilayetinde yaanan bu gelimeler zerine dhiliye nezareti kan
gtmek detinin kaldrlmas iin gsterilen gayretlere devam edilmesi gerektii
belirtilmiti766.
kodra
vilayetinin
eskiden
olduu
gibi
msalaha-y
dem
komisyonlar ile kan davalarn nlemesi gerektiini ieren yaz zerine vilayet
idaresi artk msalaha-y dem komisyonuna ihtiya kalmadn, malisrlerin dahi
yukarda belirttiimiz taahhtname ile nizami mahkemelere bavurarak haklarn
aradklarn belirtmitir. nceden vilayette denenmi olan msalaha-y dem usul
yerine uygulanan hukuk-u umuminin daha etkili olduunu belirten kodra vilayeti, 1
762
763
764
765
766
R. 25 Terinievvel 1307/ M. 2 Kasm 1891 tarihli bir yazdr. . V. S. , H. 1310, ss. 139-142.
nsan, bahesinde yetitirdii bir fidana bile onca zahmet vermektedir. Bir insan en verimli
ana gelene kadar ne zahmetler ekiliyor. Ama yok yere katlediliyor. . V. S. , H. 1310, ss. 142143.
R. 28 Terinisani 1307/M. 5 Kasm 1891 tarihli yaz. . V. S. , H. 1310, ss. 143-145.
BOA, TFR. I. . 2/130, H. 22 Safer 1321/ M. 20 Mays 1903.
BOA, DH. MKT. 1904/48, H. 20 Cemazeyilevvel 1309/M. 22 Aralk 1891.
124
lmd. Aldatlan koca, kadn ve adam ayn anda ve ayn silahla ldrmek
zorundayd. Cezann verilmesi ardndan kadnn ailesi damatlarna bir kurun hediye
ederdi772.
kodra ehrinde Katolikler, rahiplerin akdettii nikh sonras mahkemeye
giderek hkim huzurunda da nikhlanrlard. Hkimin yapm olduu ve aslnda bir
nevi tasdik ilemi olan bu i iin 5 kuru resim verirlerdi. Katolikler arasndaki
evliliklerde usul byle iken Ortodokslarn evliliklerinde rahibin kym olduu nikh
yeterliydi773. Malisrler ise ocuklarn daha beikte iken nianlarlard. Ergenlik
ana gelince slam olanlar dn merasiminden 5-10 gn evvel kodra eriyye
Mahkemesine gelerek, Hristiyan olanlar ise kendi ruhbanlar ahitliinde
nikhlanrlard774. ehirde bulunan slam ve Katolik Arnavutlar ortak bir yaklam
benimseyerek gelin ile damat evleninceye kadar grtrmezdi775.
kodra vilayetindeki baz kylerde yaplan evlilikler, adetler ve kadim
gelenekler sebebiyle masrafl olmakta ve birok kii bu masraflar karlamak iin
arazisini satmak zorunda kalmaktayd. Osmanl Devleti kan gtmek alkanlklar ile
yapt mcadelenin bir benzerini yaanan evlilik masraflar iin de yapmtr. Kan
davalarnn nlenmesi iin ahaliden alnan taahhtname gibi evlilik ile ilgili
alkanlklarndan vazgetiklerini ieren taahhtname alnmtr. Bylece gelin ve
ailesine alnmakta olan hediyeler ile haftalarca sren yemekli-tatll cemiyetlerin
gn ile snrlandrlmasyla uygulanmakta olan gayrimeru adetler de terk
ettirilmitir776.
Vilayette Katoliklerin yapm olduklar evlilikler dikkat ekmektedir. Katolik
Arnavutlar ilk eleriyle rahibin kyd nikh ile evlenirlerdi. Ancak Katolikler,
papazlarn kesin olarak uyulmasn istedikleri, birden ok e ile evlenmenin
yasaklanmasna aldr etmeden, birden ok kadnla evlenirlerdi. Katolikler, rahibin
gerekletirmi olduu birinci nikhtan sonraki evliliklerini imamn kyd nikh ile
772
773
774
775
776
781
kabile
ierisindeki
farkl
bayraklar
arasnda
evlilik
yapld
da
grlmekteydi785. Bunun sebebi yeteri kadar uzak bir akrabalk olutuu kanaatinin
olumu olmas ya da o bayraklarn kken olarak birbirinden farkl olmasdr. Bu
ekilde kabile dndan kz alnrd ve kabile ierisindeki kzlar da ayn kurala
uyularak baka kabilelerle evlendirilirdi. Genelde kz alnan kabileye kz verilirdi.
782
783
784
785
Kastriati kabilesi Hotlu kzlarla evlenirken, Hot kabilesi kzlar Kastriatl erkeklerle
evlenirdi786.
Baba tarafndan akraba olanlar arasndaki evlilik yasanda dikkat edilen
akrabalk ilikilerinin bir istisnas vardr. Dukain yani Puka snrlar ierisinde yer
alan Nikaj kabilesinin soyu kz ocuktan geldii halde evlenme yasaklar
erevesinde deerlendirilmiti. Bu anlamda anne tarafndan gelen soyda
yasaklardan saylmtr. Nikaj kabilesi aslnda Hot kabilesi ile ayn kkene sahip olan
Krasnich kabilesi ile akrabadr. Nikol isminde bir oban ilerinden srmler ve bu
obann sahip olduu tek kz kimseyle evlenememitir. Bir gn ingene ile
evlenerek gelen kzna baba Nikol bir ey demez ve bu kzn nesli devam ederek
oalr. Nikaj kabilesi ierisindeki 100 hane Nikoln kzndan gelen nesildir. Byle
olduu halde Krasnichler Nikaj kabilesi ierisindeki 100 haneden kimseyle evlenmez
ve onlar baba kanndan sayarlard787.
Baba tarafndan gelen kan ba sebebi ile yasaklanm olan evlenme
yasann dnda maddi bir ba olmad halde kuvvetli bir ekilde etkili olan
yasaklar da bulunmaktayd. Bu erevedeki yasaklarn banda kumarii i pakzimit
yani vaftiz babas gelmekteydi. Kilise kanununa gre ayn vaftiz babasna sahip olan
kiiler 6. dereceye kadar evlenemezlerdi ve Katolik Arnavutlarn bu yasaa riayet
ettikleri grlmekteydi788.
Vaftiz babasna benzeyen dier bir evlenme yasa ise kumarii i floksh idi.
Burada vaftiz babasnda olduu gibi ocuun salarnn ilk kez kesilmesi deti
neticesinde oluan akrabalk grlmektedir789. ocuk bydnde, baba kendi
yana ve statsne denk olan birisini seerdi. Ondan ocuunun salarn kesmesini
isterdi. ocuun san kesen bu kiiye kumbar denirdi. ocuk bylece san
kesen kiinin ailesinin bir ferdi, ocuu olarak grlrd. Kumbar, Trkedeki
sada denk olmaktadr790.
ocuun sann kesilmesi hadisesi Katolik kabileler ierisinde vaftizden bile
nemlidir. Bunun iin daha nceden ocuun sa asla kesilmemi olmaldr.
786
787
788
789
790
Kumbar yere oturur ve ailenin son ocuu olmasn diye nce baka bir ocuu
kucana alrd. Ardndan gerek ocuu kucana alarak drt tutam san keserdi.
Her bir yn iin kesilen bir tutam sa ha iaretini temsil ederdi. Mslman kabileler
ierisinde de var olan kumbar gelenei ufak bir ayrnt ile Hristiyanlarnkinden
ayrlrd. Burada drt tutam yerine tutam sa kesilirdi. Hristiyanlarn sevdii ha
iareti burada gen iaretine dnmt. Salarn kesilmesi sonras karlkl
hediyeler verilirdi. Hediyeler genelde para veya el rgs oraplard. Bylece ortaya
kan akrabalk ilikisi kan ba gibi deerlendirilir ve tpk vaftiz babalnda olduu
gibi 6. dereceye kadar evlilik mmkn olmazd791.
Arnavutada pobratim792 ve ya probo-probofin ad verilen kan kardelii
ya da yemin kardelii evlenme yasaklar arasnda bulunmaktayd. Karde olmaya
karar veren iki kii bir para ekere ya da bir kse araba damlattklar kanlarn
yiyerek-ierek kan kardei olurlard. Netice de birbirinin kardei olan kiilerin
ocuklar artk 100 yl gese de evlenemezdi. lerinden birisi ldnde ocuklar
hala kuzen ve lenin kardeleri dierinin kardei saylmaktayd793.
Evlilik ncesi dikkat edilen bu akrabalk ilikilerinin yan sra evlilik adetleri
de ilgi ekicidir. Bir Arnavut sohbet esnasnda karsndakine kzn olursa oluma
istiyorum der ve bylece anlama yaplrd. Kar tarafa anlalan miktarda para
verilirdi. Ardndan kz ocuk dnyaya geldiinde yeterince olgun olduktan sonra
evlendirilirdi. Burada beik kertmesinden farkl bir durum szkonusu olup kz
ocuu daha dnyaya gelmeden yaplan bir anlama vardr. Kii, oluna zaten
domu olan bir kz isteyebilecei gibi kendisi iinde anlama yapabilmekteydi794.
791
792
793
794
Babas tarafndan belli bir cret karlnda satlm olan kz evlilik ana
geldiinde evlenmek zorundayd. Erkek taraf iin evlenmek her halkarda
zorunluydu. Kz ocuu ise tek bir halde evlenmekten vazgeebilirdi; bekrlk
yemini. Kz ahitler huzurunda kilise ya da cami ierisinde mrnn sonuna kadar
bekr kalacana dair yeminini ederdi. Bu yeminini tutmayarak bakas ile
evlendiinde ortaya kan davas kard. lk bata evlenmek zere kendisine sz
verilen erkein hanesi, kzn ailesi ile sonradan evlenmi olduu kiinin ailesinden
birer kan alarak erefini temizlemek yoluna gidebilecekti795.
Burada bekrlk yemini etmi olan kadnlarla ilgili bir uygulama vardr.
Yemin etmi ve bylece evlenmeyerek babasnn evinde yaayan kz, erkek kardei
yok ise babas ldnde kendisine miras kalan topraklar iletirdi. Ancak bunu
yaparken erkek kyafeti giyerek silah tard796. Bekrlk yemini etmi Arnavut kzlar
yaygn bir ekilde grlmekteydi. Ancak erkek kyafeti giyerek gezenleri nadirdi.
Bekrlk yemini etmi olan Yakoval bir Arnavut kzn erkek kyafetleri ile yllarca
Osmanl ordusunda askerlik yapm olduu anlatlmaktayd797.
Dukain kabilelerinde798 bekrlk yemini etmi olan kzn babas ldnde
erkek kardei yoksa topraklar ailenin dier miraslarna kalrd. Yani yeminli kz
topra ilemek zorunda kalmaz ve erkek elbisesi giyerek silah tamazd. Geimini
temin edebilmesi iin kendisine topraklar almaya hak kazanan miras tarafndan
yllk 300 okka msr, 18 okka rak, 30 okka arap verilirdi. Verilen erzak miktar
kabile ierisindeki yallar meclisine bavurulmas halinde arttrlabilirdi799.
Evliliin bir anlama sonucu meydana geliyor olmas kzlarn birer eya
olarak grlmekte olduunu dndrmektedir. Nitekim erkek ocuk douran bir
kadnn bunun yansra satmak zere kz ocuu dnyaya getirmesi de istenilen bir
eydi. nk youn kan davalar sebebi ile e ldnde yalnz kalma ihtimali olan
kadn kzlarn satarak geimini salayabilirdi. Ancak erkek ocuk dourmazsa ok
gzel olsa da dul kaldnda kimse tarafndan e olarak alnmazd800.
795
796
797
798
799
800
Evliliin bitmesi erkein kadna ait kyafetten bir para keserek ailesine
yollamas ile olmaktayd. Bu adet Mslman kabileler arasnda da grlrd.
Evliliin bitmesine neden olan dier yol ise ein lmesiydi. Ancak burada baka bir
durum ortaya kmaktayd. Dul kalan kadn len einin kardei ya da kuzenleri
tarafndan kuma olarak alnrd. Kilise yaanmakta olan durumu nlemeye alm
olsa da kabileleri ikna edememitir. stelik ok eliliin nadir olduu Mslman
kabilelerde dahi bu adet uygulanmaktayd801. Ayn ekilde dul kalan kadn evin reisi
olan kiinin mal saylrd. Bu ekilde ocuklar ile birlikte dul kalan bir kadn evin
reisi konumundaki lm ein kuzeni tarafndan satlmak istenmitir802.
801
802
803
len kardein eini kuma olarak almak deti Malisya blgesinde olmamakla birlikte Dukagin
blgesinde uygulanmaya devam etmekteymi. Durham, High Albania, s. 36.
Durham, High Albania, s. 128.
Yaanan slamlamada buralarda grevli olan Hristiyan din adamlarnn birbirleri ile olan
mcadeleleri ile yerel dile vakf olmamalar etkili olmutur. Durham, High Albania, s. 7.
132
anlatm iin aslm olan resimler iin Bu mektepler kilise deil ki resimlerle
sslensin demeleri gsterilmekteydi. Oru tutmayanlara gsterilen tutum ise
olduka sertti. nk slam ahali ierisinde oru yiyen asla olmazm. Baz devlet
memurlarnn oru tutmamalar tepkiler ekmekteymi. Bu durum karsnda ok
zntl olduklarn dile getiren halk eer bunlar Mslman iseler oru tutsunlar,
namaz klsnlar ve eer Mslman deilseler isimlerini deitirsinler, biz de ona gre
muamele edelim diyorlarm808.
804
805
806
807
808
Bugn dahi Arnavutlukta etkili olan Bektailiin Arnavutluk ile mnasebetini ise ancak 1717 ve
1728 tarihlerine kadar gtrebilmekteyiz. Bektailiin nemli merkezlerinden birisi olan
Akahisar ahalisinin, Sar Saltukun buraya gelmesi ve iftilerin rnlerine zarar veren bir ejderi
ldrmesi sonras Mslman olduklar anlatlan hikyelerdendir. Bu olay sonrasnda Sar Saltuk
mritleri Arnavutluka yaylmlard. Sar Saltuka ait olduuna inanlan ve Akahisara hkim
tepedeki maarada bulunan mezar nemini korumaktadr (Sssheim, Arnavutluk, C. I. , s.
576.). talyan misyoner Pasi 1895 ylnda Kthella, Selita ve Perlataj ciballeri iin yapm olduu
gzlemler sonras buralarn isimlerinin Hristiyan olmasna ramen geleneksel giysilerini yitirerek
Hristiyandan ok Trke benzemi olduklarn belirtmitir. Katoliklerin, Mslmanlara
duyduklar nefretin her geen gn azalmakta olduunu ve pek ounun slamlamakta olduunu
belirtmitir. Mslman olmayanlarnn ise Hristiyan olmaya devam ettikleri halde Trk olmaktan
nefret etmedikleri gibi gerektiinde Mslmanlarla birlikte Hocaya gitmekten de ekinmediklerini
anlatmtr. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 85-86.
XIX. yzyl sonuna kadar hibir Katolik din adamnn Papaz kyafeti ile sokaa kamad ve bu
yzden Papazlarn Katolik tccar kyafetleri ile sokaa kabildii, ehirde hibir Katolik
kilisesinin olmad ve sadece ehir dnda kk bir ibadethane olduu, Katoliklerin yaamakta
olduu 2 mahalleye ise dinsizler mahallesi denildiini belirtilmitir. Ancak yine ayn almann
ilerleyen sayfalarnda kodra Bapiskoposu ile 1879 ylnda yaplan bir rportaj kaynak
gsterilerek Trklerin dini konulardaki hogrsnn hibir Avrupa lkesinde grlmedii de
belirtilmitir. Bartl, Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), ss. 68-70.
Peacock, Albania The Foundling State,s. 33.
Kendi dinini ve greneklerini ar tutan, bunun dndaki hibir yenilii kabul etmeyen yaklam
tarz. Develliolu, Osmanlca-Trke, s. 690.
Srat- Mstakim, kodradan, R. 17 Eyll 1327/M. 30 Eyll 1911, C. 7. , S. 160. , s. 62.
133
tesiri
ile
tekrar
Hristiyanlaan
Mslmanlarn
ortaya
kt
809
810
811
812
813
814
815
816
Burada Trk denilerek kast edilen slam ismi olmakla birlikte Trk ve slam ifadelerinin hemen
her zaman birbiri yerine kullanlmakta olduunu gstermesi asndan da nemlidir. Durham, High
Albania, ss. 207-208, 215.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 166.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, ss. 205-206.
Cevdet Paa, Tezakir 13-20, s. 167.
135
817
818
SONU
137
glkle
temin
ederlerdi.
Ekilebilir
arazilerinin
az
olmas
138
139
Birou dalarda birbirinden uzak kylerde ikamet etmekte olan kabilelere nizami
bir idari yap kurmann gereklilii sorgulanmaldr.
Dank yerleim birimleri arasndaki corafi artlar idari olarak kaza
yapsnn uygulanmasn engellemekteydi. stelik dal kabilelerin zerinde
yaamakta olduklar dalar, d gvenlik bakmndan sorunlu yerler deildi. Bu
nedenle yerleim birimi olmad halde askeri veya idari gerekelerle kurulan Tuz
kazasna benzeyen kazalarn oluturulmas blge iin ilevsel deildi. Maddi artlara
blge halknn sava karakteri eklendiinde devlet iin yararlar da bulunan bir
durum ortaya kmaktadr. Blgeden toplanmas muhtemel vergi miktarnn, halkn
fakir olmas sebebiyle, az olaca grlmtr. Bu sebeple Osmanl Devleti cibal
usulne dhil olan Arnavutlara vergi ve zorunlu askerlik muafiyeti tanmtr.
Karlnda, kabilelerin devlete olan ballklar ve askeri destekleri salanmtr.
Kabilelerin Osmanl fethi ncesi zaten ekillenmi olan ilikileri cibl sistemi
ile devam etmitir. Kabileler aras mcadeleler, onlarn ayn idari yap dhilinde
yaamalarn imknsz klmt. Osmanl Devletinin bu farkllklar dikkate alarak
blgedeki idari sistemi ekillendirmi olduu grlr. nk Dra sancanda bu
gibi bir sisteme tesadf edilmez. ehir, kasaba, ky ve dalarda yaamakta olan
mslim ve gayrimslim herkes vergisini verirdi. kodra sancandaki ayrcalklarn
olmad Dra sancanda Osmanl idari yapsnn tatbik edilmekte olduunu
grrz. Nizami mahkemeler olduu gibi nfus saym da kolaylkla yaplmt.
dari bakmdan bir btnlk arz etmeyen kodra vilayetinin kltrel olarak
birbirine yakn unsurlar barndrd grlmektedir. Bu yaknlkta mensup olunan
dinin tesinde etkenler vardr. Vilayet dhilindeki halkn byk lde, Osmanl
fethi ncesi kltrel deerlerini muhafaza ettii grlr. Millet sistemi nedeniyle
kodra vilayeti nfusunun ne kadarnn Trk olduunu bilmiyoruz. Fakat Mslman
kitlenin yan sra Hristiyan Arnavutlarn da Trk kltrnden etkilenmi olduklar
anlalmaktadr. Blgeye eitli yllarda Avrupal gezginler tarafndan yaplan
seyahatlerde bu husus defalarca dile getirilmitir. Katolik olduu bilinmekte olan bir
Arnavutu d grn ve davranlar ile bir Trkten ayrt etmenin zorluu
anlatlmtr. stelik yaplan bu tanmlamalar, Osmanl tesirinden uzak kalm, ou
zaman bamsz olduklar iddia edilmi olan dal Arnavutlar iin de geerlidir.
140
141
KAYNAKA
1. Ariv Vesikalar
1.1 Babakanlk Osmanl Arivi
Bb- li Evrak Odas (BEO.)
Dhiliye Islahat (DH. TMK. S.)
Dhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.)
Dhiliye Mektubi Mhimme (DH. MKT. MHM.)
Dhiliye Nezareti dari Ksm (DH. D.)
Dhiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi (DH. MU.)
Hariciye Nezareti Siyasi Ksm (HR. SYS. )
Haritalar (HRT.)
rade Dhiliye (. DH.)
rade Meclis-i Mahsus (. MMS.)
rade ura-y Devlet (. D.)
ura-y Devlet (D.)
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.)
Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.)
Rumeli Mfettilii kodra Evrak (TFR. I. .)
Sadaret medi Kalemi Belgeleri (A. AMD.)
Sadaret Mektubi Kalemi Mhimme (A. MKT. MHM.)
Yldz Esas Evrak (Y.EE.)
Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.)
Yldz Parakende Evrak Mabeyn Bakitabeti (Y. PRK. BK.)
Yldz Parakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat (Y. PRK. UM.)
Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y.A.HUS.)
Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak (Y.A.RES. )
143
144
146
147
Sinno, Abdurrauf; Osmanlnn Sancl Yllarnda Araplar Krtler Arnavutlar (18771881), Ahsen Batur (ev.), stanbul; Selenge Yaynlar, 2011.
Sloane, William M.; Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, Sibel zbudun(ev.),
stanbul; Nesnel Yaynevi, Eyll 1987
Snmez, Banu let; II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti, stanbul; Yap Kredi
Yaynlar, Nisan 2007.
Sungur, Mutullah; XIX. Yzyl Osmanl Devletinde Tara daresi ve Vilayet
Ynetimi, Trkler, C. XIII. , Ankara; Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, ss.
750-761.
Sssheim, K. ; Arnavutluk, .A., C. I. , stanbul; Milli Eitim Basmevi, 1993, ss.
573-592.
emseddin Sami Fraeri; Arnavudluk Ne di, Nedir, Ne Olacak? , Mtercimi ahin
Kolonya, ty.
emseddin Sami; Akahisar, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan Matbaas,
1889, ss. 257-258.
; Arnavudluk, Kamusul-Alam, C. I. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss.
149-150.
; Balkan, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 12111217.
; Bar, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s. 1187.
; Dra, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, ss. 21242125.
; kodra, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 977981.
; Kavaye, Kamusul-Alam, C.V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, s. 3706.
; Le, Kamusul-Alam, C. V. , stanbul; Miharan Matbaas, 1896, ss. 39913992
; Peklin, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, ss. 15261527
; Podorie, Kamusul-Alam, C. II. , stanbul; Miharan Matbaas, 1889, s.
1542.
; iyak, Kamusul-Alam, C. IV. , stanbul; Miharan Matbaas, 1894, s. 2892.
; Tiran, Kamusul-Alam, C. III. , stanbul; Miharan Matbaas, 1891, s. 1717.
; Zadrime, Kamusul-Alam, C. IV. , stanbul; Miharan Matbaas, 1894, s.
2404.
ener, Abdllatif; Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi (1839-1876),
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara, 1997).
Temizer, Abidin; Osmanl- Karada Snr Anlamazlklar ve zm (18761912), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Samsun, 2007).
148
149
EKLER
150
151
152
153
ZGEM
letiim Bilgileri:
E mail: ilkay.erken@omu.edu.tr
154