KAY ESTELLA ZEEHANDELAAR

Salin ni Ruth Elynia S. Mabanglo Mula sa Mga Liham ng Isang Prinsesang Javanese
Japara, Mayo 25, 1899

Ibig na ibig kong makilala ng isang babaeng moderno iyong babaeng malaya, nakapagmamalakit makaakit ng
aking loob! Iyong masaya, may tiwala sa sarili, masiglat maagap na hinaharap ang buhay, puno ng tuwa at sigasig,
pinagsisikapan hindi lamang ang sariling kapakanan at kundi maging ang kabutihan ng buong sangkatauhan.
Buong kasabikan kong sinasalubong ang pagdating ng bagong panahon; totoong sa pusot isip koy hindi ako
nabibilang sa daigdig ng mga Indian, kundi sa piling ng aking mga puting kapatid na babae na tumatanaw sa
malayong kanluran.
Kung pahihintulutan lamang ng mga batas ng aking bayan, wala akong ibig gawin kundi ang ipagkaloob ang sarili
sa mga nagtratrabaho;t nagsisikap na bagong kababaihan ng Europe; subalit nakatali ako sa mga lumang tradisyong
hindi maaaring suwayin. Balang araw maaaring lumuwag ang tali at kamiy pawalan, ngunit lubhang malayo pa ang
panahong iyon. Alam ko, maaaring dumating iyon, ngunit baka pagkatapos pa ng tatlo o apat na hebenerasyon.
Alam mo ba kung paano mahalin ang bago at batang panahong ito ng buong pusot kaluluwa kahit nakatali sa lahat
ng batas, kaugalian at kumbensyon ng sariling bayan. Tuwirang sumasalungat sa kaunlarang hinahangad ko para sa
aking mga kababayan ang lahat ng mga institusyon naming. Wala akong iniisip gabit araw kindi ang makagawa ng
paraang malabanan ang mga lumang tradisyon naming. Alam kong para sa aking sariliy magagawa king iwasan o
putulin ang mga ito, kaya lamang ay may mga buklod na matibay pa sa alinmang lumanag tradisyon na pumipigil sa
akin; at ito ang pagmamahal na inuukol ko sa mga pinagkakautangan ko ng buhay, mga taong nararapat kong
pasalamatan sa lahat ng bagay. May karapatan ba akong was akin ang puso ng mga taong walang naibigay sa akin
kundi pagmamahal at kabutihan, mga taong nag-alaga sa akin ng buong pagsuyo?
Ngunit hindi lamang tinig nito ang umaabot sa akin; ang malayo, marikit at bagong-silang na Europe ay nagtutulak
sa aking maghangad ng pagbabago sa kasalukuyang kalagayan. Kahit noong musmos pa akoy may pang-akit na sa
aking pandinig ang salitang emansipasyon; may isang naiibang kabuluhan ito, isang kahulugang hindi maaabot ng
aking pang-unawa. Gumigising ito para sa hangarin ang pagsasarili at kalayaan- isang paghahangad na makatayong
mag-isa. Ang puso koy sinusugatan ng mga kondisyong nakapaligid sa akin at sa iba, buong lungkot na pinag-aalab
ang mithiin kong magising ang aking bayan.
Patuloy na lumapit ang mga tinig na galing sa malayong lupain, umaabot sa akin, at sa kasiyahan ng ilang
nagmamahal sa akin at sa kalungkutan ng iba, dala ntio ang binhing sumupling sa aking puso, nag-ugat, sukmibol
hanggang sa lumakas at sumigla.
Ngayoy kailangang sabihin ko ang ilang bagay ukol sa sarili upang magkakilala tayo.
Panganay ako sa tatlong babaing anak ng Regent ng Japara. Akoy may anim na kapatid na lalki at babae. Ang lolo
kong si Pangeran Ario Tjondronegoro ng Demak ay isang kilalang lider ng kilusang progresibo noong kapanahunan
niya. Siya rin ang kaunaunahang regent ng gitnang Java na nagbukas ng pinto para sa mga panauhin mula sa
ibayong dagat-ang sibilisasyong Kanluran. Lahat ng mga anak niyay may edukasyong European, at halos lahat ng
iyon (na ang ilan ay patay na ngayon) ay umiibig o umibig sa kanlurang minana sa kanilang ama; at nagdulot naman
ito sa mga anak nila ng uri ng pagpapalaking nagisnan nila mismo. Karamihan sa mga pinsan kot nakatatandang
kapatid na lalaki ay nag-aral sa Hoogere-Burger School, sng pinakamataas na institusyon ng karunungang
matatagpuan ditto sa India. Ang bunso sa tatlong nakatatandang kapatid kong lalakiy tatlong taon na ngayong nagaaral sa Netherlands at naglilingkod din naman doon bilang sundalo ang dalawa pa. Samantala, kaming mga babaey
bahagya nang magkaroon ng pagkakataong makapag-aral dahil na rin sa kahigpitan n gaming lumang tradisyon at
kumbensyon. Labag sa aming kaugaliang pag-aralin ang mga babae, lalot kailangang lumabas ng bahay araw-araw
para pumasok sa eskwela. Ipinagbabawal n gaming kaugalian na lumabas man lamang ng bahay ang babae. Hindi

kami pinapayagang pumunta saan man, liban lamang kung sa paaralan, at ang tanginglugar na pagtuturong
maipagmamalaki ng syudad naming na bukas sa mga babae ay ang libreng grammar school ng mga European.
Nang tumuntong ako ng ikalabindalawang taonng gulang, ako ay itinali sa bahay-kinailangang ikahon ako.
Ikinulong ako at pinagbawalang makipag-uganayan sa mundong nasa labas ng bahay, ang mundong hindi ko na
makikita marahil liban kung kasama ko na ang mapapangasawang estranghero, isang di-kilalang lalaking pinili ng
mga magulang ko, ang lalaking ipinagkasundo sa akin nang di ko namamalayan. Noong banding huli, nalaman kong
tinangka ng mga kaibigan kong European na mabago ang pasyang ito ng mga magulang ko para sa akin, isang
musmos pa na nagmamahal sa buhay, subalit wala silang nagawa. Hindi nahikayat ang mga magulang ko; nakulong
ako nang tuluyan. Apat na mahahabang taon ang tinagal ko sa pagitan ng makapal na pader, at hindi ko nasilayan
minsan man ang mundong nasa labas.
Hindi ko alam kung paano ko pinalipas ang mga oras. Ang tanging kaligayahang naiwan sa akiy pagbabasa ng mga
librong Dutch at ang pakikipagsulatan sa mga kaibigang Dutch na hindi naman ipinagbawal. Ito-ito lamang ang
nagiisang liwanag na nagpakulay sa hungkag at kainip-inip na panahong iyon, na kung inalis pa sa akin ay lalo nang
nagging kaawa-awa ang kalagayan ko. Lalo sigurong nawalan ng kabuluhan ang buhay kot kaluluwa. Subalit
dumating ang kaibigan kot tagapagligtas-ang Diwa ng panahon; umalingawngaw sa lahat ng dako ang mga yabag
niya. Nayanig sa paglapit niya ang palalot matatag na balangkas ng mga lumang tradisyon. Nabuksan ang mga
pintong mahigpit na nakasara, kusa ang iba, ang iba namay pilit at bahagya lamang ngunit bumukas pa rin at
pinapasok ang mga di-inanyayahang panauhin.
Sa wakes, nakita kong muli ang mundo sa labas nang akoy maglabing-anim na taon. Salamat sa Diyos!
Malalabasan ko ang aking kulungan nang Malaya at hindi nakatali sa isang kung sinong bridegroom. At mabilis
pang sumunod ang mga pangyayari nagpabalik sa aming mga babae ng mga nawala naming kalayaan.
Nang sumunod na taon, sa oras ng pagtatalaga sa poder ng bata pang Prinsesa (bilang Reyna Wilhemina ng
Netherland), opisyal na inihandog sa amin ng mga magulang naming an gaming kalayaan. Sa kauna-unahang
pagkakataon sa aming buhay, pinyagan kaming umalis sa bayan naming at pumunta sa siyudad na pinadarausan ng
pagdiriwang para sa okasyong iyon. Anong dakila tagumpay iyon! Ang maipakita ng mga kabataang babaeng tulang
naming ang sarili sa labas, na imposibleng mangyari noon. Nasindak ang mundo nagging usap-usapan ang
krimeng iyon na ditoy wala pang nakagagawa. Nagsaya an gaming mga kaibigang European, at para naman sa
amin, walang reynang yayaman pa sa amin. Subalit hindi pa ako nasisiyahan. LAgi, ibig kong makarating sa
malayo, mas malayo. Wala akong hangaring makapamista, o malibang. Hindi iyon ang dahilan ng paghahangad
kong magkaroon ng kalayaan. Ibig kong malaya upang makatayo ng mag-isa, mag-aral, hindia para mapailalim sa
sinuman, at higit sa lahat, hindi para pag-asawahin nang sapilitan.
Ngunit dapat tayong mag-asawa, dapat, dapat. Ang hindi pag-aasawa ang pinakamalaking kasalanang magagawa ng
isang babaeng Muslim. Ito ang pinakamalaking maipagkakaloob ng isang katutubong babae sa kanyang pamilya.
At ang pag-aasawa para sa amin-mababaw pa ngang ekspresyon ang sabihing miserable. At paano nga ba hindi
magkakaganoon, kung tila ginawa lamang para sa lalaki ang mga batas, kung pabor para sa lalaki at hindi para sa
babae ang batas at kumbensyon; kung ang lahat ng kaluwagay para sa kanya lang?

Si Kesa at si Morito Salin ni Lualhati Bautista Mula sa "Rashomon" atbp. Pang Kuwento Ni Ryunosuke
Akutagawa
UNANG
BAHAGI: MONOLOGO NI MORITO
Sa pagkakatingin sa buwan habang nag-iisip, naglalakad si Morito sa ibabaw ng mgalagas na dahon sa makalabas
ng bakod ng kanyang bahay:

Sumikat na ngayon ang buwan. Karaniwang hinihintay ko nang may pagkainip ang pagsikat ng buwan. Pero
ngayong gabi, ang maliwanag na sikat ng buwan ay yanig na sumusindak sa akin. Kinikilabutan akong isipin na ang
gabing ito ay magwawasak sa aking kasalukuyang sarili at gagawin akong isang karumal-dumal na mamamatay-tao.
Isipin na lang kapag ang mga kamay na ito'y namula sa dugo! Anong kasumpa-sumpang nilalang ang magiging
tingin ko sa aking sarili kapag nagkaganoon! Ang puso ko'y di mababagbag sa sakit kung papatay ako ng isang
kaaway na kinasusuklaman ko,pero ngayong gabi ay kailangan kong patayin ang isang lalaking hindi ko
kinasusuklaman.
Matagal ko na siyang kilala. Kahit kamakailan ko lang nalaman ang kanyang pangalan,
Wataru Saemonno-jo, mula't sapul pa'y kilala ko na ang kanyang magandang mukha.
Nang matuklasan kong asawa siya ni Kesa, totoong sandali rin akong nag-apoy sa panibugho. Pero ngayon, ang
panibugho ko'y napawi na, hindi nag-iwan ng anumang bakas sa aking isip o puso. Kaya para sa aking karibal sa
pag-ibig, wala akong pagkamuhi o masamang hangarin. Manapa, mabuti ang isipin ko para sa kanya. Nang sabihin
sa akin ng tiya ko, si Komorogawa, kung paano niya pinagsikapan at pinagsakitang makuha ang puso ni Kesa,
nakadama ako ng simpatiya sa kanya. Naunawaan ko, na sa buong hangarin niya na mapangasawa ito,pinaghirapan
pa niyang matutong sumulat ng tula. Hindi ko maisip na ang simple at nakababagot na lalaking iyon ay sumusulat
ng mga tula ng pag-ibig, at isang ngiti ang gumuguhit sa aking mga labi sa kabila ng damdamin ko. Hindi ito ngiti
ng pag-uyam; naaantig ako sa pagkamasuyo ng isang
lalaki na ginagawa ang lahat para makuha ang isang babae. Posible pa rin na ang kanyang masimbuyong pag-ibig
ang nagtulak sa kanyang sambahin ang minamahal kong si Kesa ay nakapagdudulot sa akin ng kasiyahan.
Pero mahal ko ba talaga si Kesa? Ang aming pag-iibigan ay maaaring paghiwalayin sa dalawang baitang, ang
nakaraan at ang kasalukuyan. Minahal ko siya bago siya ikinasal kay Wataru, o iyon ang aking palagay. Pero
ngayong tumitingin ako sa aking puso, nakikita ko na marami akong motibo. Ano ang gusto ko sa kanya? Siya ang
klase ng babaeng kinadaramahan ko ng mga hangaring makalaman kahit noong mga panahong ako'y wala pang
bahid-dungis. Kung mapahihitulutan ang eksaheradong pahayag, ang pag-ibig ko sa kanya'y hindi hihigit pa sa isang
sentimental na bersyon ng motibong nagtulak kay Adan sa piling ni Eba. Malinaw ito sa mga pag-aalinlangan ko na
patuloy siyang mahalin kung sakaling ang aking hangarin ay natupad. Bagamat nanatili siya sa isip ko sa sumunod
na tatlong taon pagkaraang maputol ang aming ugnayan, hindi ko tiyakang masasabi na mahal ko siya. Sa kasunod
na pakikipag-ugnayan ko sa kanya, ang pinakamalaking ipinagsisisi ko ay iyong hindi ko siya nakilala ng lubos.
Pinarurusahan ng kawalang-kasiyahan, nahulog ako sa kasalukuyang relasyon, na gumugimbal sa akin, gayunman,
alam kong mangyayari. Ngayo'y itinatanong kong muli sa akinsarili, "Mahal ko ba siya talaga?"
Nangmakita ko uli siya tatlong taon pagkaraan, sa pagdiriwang na kaugnay ng
pagkakayari ng Tulay ng Watanabe, ginawa ko ang lahat ng paraan para Makita siya nang patago. Sa huli'y
nagtagumpay ako. Hindi lang ako nagtagumpay na makita siya, kundi inangkin ko pa ang kanyang katawan na gaya
ng pinapangarap ko. Sa pagkakataong iyon, ang panghihinayang na di ko siya nakilala nang pisikal ay hindi ang
tanging nangingibabaw sa akin. Nang maupo ako sa tabi niya sa nababanigang silid ng bahay ni Koromogawa,
napansin ko na malaking bahagi ng aking panghihinayang ang naglaho na. Malamang na ang aking hangarin ay
pinahina ng pangyayaring hindi na ako malinis. Pero ang pinakapangunahing dahilan ay
hindi siya ang inaasahan kong magiging siya. Nang magkakaupo kaming magkaharap, natuklasan ko na hindi siya
ang imahen ng malabantayog na kagandahang binuo ko sa isip sa nakaraang tatlong taon. Malayo siya sa idolong
pinakaasam-asam ko sa aking puso. Ang kanyang mukha, na makapal na nakukulapulan ng matingkad na pulbos, ay
pinaglahuan na ng
malaking bahagi ng dating kasariwaan at makinis na panghalina. Sa ilalim ng mga mata niya'y nakahugis ang
nangingitim na guhit. Ang tanging hindi nagbago sa kanya ay ang kanyang malilinaw, bilog,maiitim na mga mata.
Nang makita ko siya sa bagong paninging ito, nagimbal ako, at sa kabila ng aking damdamin ay di ko napigilang
iiwas ang aking mga mata.
Kung gayo'y paano ko nagawang makipagtalik sa isang babaeng napakanipis ng pagkakabigkis ko? Una'y itinulak
ako ng kakatwang kagustuhan na mapangibabawan ang dating hangarin ng puso ko. Sa pagkakaupong magkaharap,
binigyan niya ako ng isang eksaheradong kuwento ng kanyang pag-ibig sa kanyang asawa. Wala siyang iniwan
kundi hungkag na alingawngaw sa aking tainga. " Mayroon siyang hambog na ideya tungkol sa kanyang asawa,"
naisip ko. May hinala rin ako na maaaring ito'y tulak ng kanyang kagustuhang huwag nang pagningasin pa ang
aking pagnanasa. Kasabay nito, patindi nang patindi ang dating hangarin kong ihantad ang kanyang
kasinungalingan. Bakit itinuturing ko iyong kasinungalingan? Kung sasabihin ninyo sa akin, minamahal kong
mambabasa, na ang sariling kayabangan ko ang nagtulak sa akin para maghinalang kasinungalingan ang kanyang

pahayag, hindi ko maitatatwa ang inyong bintang. Ano't anuman, pinaniniwalaan ko noon at pinaniniwalaan ko
hanggang ngayon, na iyon ay kasinungalingan.
Pero hindi ang hangaring makapanlupig ang tanging ngumangatngat sa akin nang mga sandaling iyon.
Pinamumulahan akong banggitin ito- pinangingibabawan ako ng pagnanasa. Hindi iyon basta panghihinayang lang
na hindi ko nakilala ang kanyang katawan. Iyon ay hamak na
kalibugan mismo na ni hindi nangangailangan na ang kabilang panig ay maging ang babaeng iyon. Marahil ay
walang lalaking umarkila ng babae sa isang bahay-putahan na magiging mas hamak pa sa akin nang mga sandaling
iyon.
Ano't anuman, batay sa ganyang iba't ibang motibo, nagkaroon ako ng relasyon kay Kesa. O, manapa, inalisan ko
siya ng dangal. Bilang pagbalik sa unang tanong na binitiwan ko, hindi ko na kailangang itanong pa ngayon sa aking
sarili kung mahal ko siya. Nang matapos ang lahat, sapilitang ibinangon ko siya aking mga bisig- ang babaeng ito na
umiiyak na ibinagsak ang kanyang sarili. At nagmukha siyang mas walang dangal kaysa sa akin. Ang kanyang
nakasabog na buhok at nagpapawis na katawan, ang lahat ay indikasyon ng
kapangitan ng kanyang isip at katawan. Hindi kamaliang sabihin na simula nang araw na iyon, sa puso ko'y
nagkaroon ako ng bagong pagkamuhi sa kanya. At ngayong gabi'y papatayin ko ang isang lalaking hindi ko
kinamumuhian, para sa kapakanan ng babaeng hindi ko iniibig.
"Patayin natin si Wataru," bulong ko sa tainga ni Kesa. Baliw na nga ako para gawin ang napakagarapal na
mungkahing iyon. Wala sa loob na inihiga ko sa tainga niya angnakaraang hangarin ko ns hamunin ng labanan si
Wataru at pagwagian ang kanyang pag-ibig. Ano't anuman, "Patayin natin si Wataru," bulong ko, at tiyak na tiyak na
bumulong ako nang nagtatagis ang mga ngipin, sa kabila ng aking damdamin. Kapag naaalala ko ngayon, hindi ko
masasabi kung ano ang nag-udyok sa akin para gawin ang padalus-dalos na bagay na iyon. Ang tanging naiisip ko
bilang paliwanag ditto ay ginusto kong tagpian ang relasyon sa kasalukuyan, at habang tumitindi ang paghamak at
pagkasuklam ko sa kanya, lalo kong kinaiinipan na mawasak ko ang kanyang dangal. Wala nang mas aangkop pa sa
mga layuning ito kundi patayin ang asawang ipinangangalandakan niyang mahal niya, at makuha ang kanyang
pagsang-ayon mula sa kanyang pagpapatumpik-tumpik. Kaya tulad sa isang lalaking binabangungot, nakapanaig
ako sa kanya na maisakatuparan naming dalawa ang pagpatay na hindi ko gusto.
Kung iyan ay hindi sapat para ipaliwanag ang aking motibo sa pagmumungkahing patayin si Wataru, wala nang
paliwanag na dapat tangkain, maliban sa isang kapangyarihang banyaga sa mga mortal (marahil ay demonyo o
diyablo) ang nagtataboy sa akin sa makasalanang daan.
Nagpupumilit at paulit-ulit na ibinulong ko ang ganoo't ganoon ding bagay sa tainga niya.
Sa huli'y nag-angat siya ng mukha at sinabi, "Oo, dapat mo ngang patayin si Wataru." Hindi lamang ako nasorpresa
sa biglang pagsang-ayon niya, kundi nakakita ako ng mahiwagang kinang sa kanyang mga mata na hindi ko
napansin noon. Taksil na babae-iyon ang naging tingin ko sa kanya. Gumuhit sa nag-iinit na utak ko ang iglap na
pagkabigo at paghihilakbot- at oo, pagkasuklam. Kung maaaari lang ay
babawiin ko ang pangako ko noon din. Sa gayo'y mapangangalanan ko siyang mang-aapid, at ang aking
kunsensiya'y makapagkakanlong sa makatwirang pagngingitngit. Pero hindi ko nagawa. Inaamin ko
agad kong nakita na imposible iyon sa saglit na bigla siyang tumitig sa akin. Nagbago na ang kanyang anyo, na para
bang nakita niya ang laman ng aking puso. Nahulog ako sa malungkot na kalagayanng pakikipagtipan para
paslangin ang kanyang asawa dahil sa takot ko na paghigantihan niya ako kapag nabigo akong tuparin ang aking
bahagi ko sa usapan. Ngayon, ang takot na ito'y mahigpit at matatag na dumaklot sa akin. Magtawa kayo kung ibig
ninyo, sa aking karuwagan. Ito ang gawa ng isang hindi nakaaalam kung gaano kahamak ang kanyang kalaguyo.
"Kapag hindi ko pinatay ang kanyang asawa, papatayin niya ako sa kahit na anong paraan. Kailangan kong patayin
ang kanyang asawa at kung hindi'y papatayin niya ako," desperadong naisip ko, sa pagkakatingin ko sa kanyang
walang luha pero umiiyak na mga mata. Pagkatapos kong bitiwan ang aking pangako, hindi ba may nasilip akong
ngiti sa kanyang bibig at biloy na gumuhit sa kanyang maputlang pisngi? Ay, dahil sa kasumpa-sumpang pangakong
ito, idadagdag ko ang krimen na buktot na pagpaslang sa pinakamaitin na pusong maaaring maisip. Kung tatalikuran
ko ang nakatakdang pakikipagtipan na magaganap ngayong gabi. Hindi, ipinagbabawal
iyon ng aking pangako. Lagpas ito kaya kong batahin. Isa pa, natatakot ako sa kanyang paghihiganti. Totoong-totoo
ito. Pero may iba pang nag-uudyok sa akin na gawin iyon. Ano ito? Ano ang malaking kapangyarihang iyon na
nagbubunsod sa akin, sa duwag na "ako," para patayin ang isang inosenteng
lalaki? Hindi ko masasabi. Hindi ko masasabi. Pero posibleng Hindi, hindi maaari. Pinandidirihan ko siya.
Kinatatakutan ko siya. Kinasusuklaman ko siya. Pero gayunpaman, maaari ring dahil mahal ko
siya.
Si Morito, na patuloy sa paglalakad, ay hindi na nagsalita pa. Ang pag-awit ng isang balada ay pumailanlang
sa gabi.Ang isipan ng tao ay nasa dilim, Walang ilaw na makapagbigay-liwanag.Nagsisindi ito ng apoy ng
makamundong paghahangad, Upang humayo at lumitaw, sa loob lang ng isang iglap.

IKALAWANG
BAHAGI: MONOLOGO NI KESA
Gabi, sa ilalim ng isang lampara, nakatayo si Kesa, nakatalikod sa ilawan, nag-iisip nang malalim at kagat-kagat
ang Manggas ng kanyang kimono.
Darating ba siya o hindi, ewan ko. Imposibleng hindi. Lumulubog na ang buwan, pero walang marinig kahit isang
yabag, kaya maaaring nagbago ang isip niya. Kapag hindi siya dumating Araw-araw akong mabubuhay sa
kahihiyan, tulad sa isang puta. Paano ako nalubog sa kahihiyan at kasamaan. Mawawalan ako ng dangal at tatapaktapakan na lang, sa pagkakabilad ng kahihiyan ko. Gayunma'y kakailanganin kong manahimik na parang pipi.
Kapag nagkagayon ay dadalhin ko hanggang kabila ng libingan ang aking pagsisisi. Sigurado akong darating siya.
Mula noong nakaraang araw, iyon na ang aking pananalig. Natatakot siya sa akin. Kinasusuklaman niya ako't
pinandidirihan, gayunpama'y natatakot siya sa akin. Talaga, kung ang aasahan ko lang ay ang sarili ko, hindi ako
makasisiguro sa kanya.Pero maasa ako sa kanya. Umaasa ako sa kanyang pagkamasarili. Umaasa ako sa buktot na
takot na pinipukaw ng pagkamakasarili sa kanya.
Pero ngayong hindi ko na magawang umasa sa sarili ko, napakahamak ko nang nilalang!
Hanggang noong tatlong taon na ang nakararaan ay may tiwala ako sa akong sarili, at higit sa lahat, sa aking
kagandahan. Mas matapat kung sasabihin nating "hanggang noong araw na iyon" kaysa "noong tatlong taon na
nakararaan". Noong araw na iyong makita ko siya sa silid ng bahay ng aking tiya, isang sulyap sa kanyang mga mata
at nakita ko ang aking kapangitan na nasasalamin sa kaniyang isip. Kinausap niya ako nang masuyo at mapagmahal,
na akala mo'y
walang problema. Pero paano pa maaaliw ang puso ng isang babae sa sandaling matuklasan niya ang kapangitan ng
kanyang pagkatao? Nagimbal ako, nayanig, nagdalamhati. Di-hamak na mabuti pa ang nakasisindak na
pagkabalisang dala ng paglalaho ng buwan na nakita ko sa aking kamusmusan sa mag bisig ng aking tagpag-alaga,
kung ihahambing sa malamultong pagkalunos na nagpakulimlim sa isipan ko nang mga sandaling iyon. Naglahong
lahat ng pangarap at
pangitain sa aking puso. Ang kalungkutan ng isang maunos na madaling-araw ay tahimik na bumalot sa akin. Ngatal
sa kalungkutan, sa huli ay isinuko ko ang aking katawan, na para na ring patay, sa mga bisig ng lalaking hindi ko
iniibig - sa mga bisig ng isang makamundong lalaki na nasusuklam at nandidiri sa akin. Hindi ko na ba makakaya
ang aking kalungkutan mula nang buong linaw na maipamukha sa akin ang aking kapangitan? Sinikap ko bang
mailibing ang lahat sa hibang na sandaling iyon na sumubsob ako sa kanyang dibdib? O itinutulak din ako ng
kahiya-hiyang paghahangad lang na gay rin niya? Maisip ko lang iyon ay nilulukob na ako ng kahihiyan!
Kahihiyan! Kahihiyan! Lalo na noong ilayo ko na ang aking sarili sa kanyang mga bisig, hiyang-hiya ako.
Ang pagka-inis at kalungkutan ay naghatid ng walang katapusang luha sa aking mga mata sa kabila ng pagsisikap ko
na huwag umiyak. Hindi lamang ako nagdadalamhati sapagkat nawalan ako ng dangal, higit sa lahat ay nahihirapan
ako't nagdurusa dahil ako'y pinadidirihang tulad sa isang asong ketongin na kinasusuklaman at pinarurusahan. Ano
ang aking nagawa mula noon? Ang meron lang ako'y ang pinakamalabong ala-ala niyon na para bang isa iyong
bagay sa malayong nakalipas. Natatandaan ko lang ang kanyang mahabang tinig na bumubulong, "Patayin natin si
Wataru," at dumampi sa aking tainga ang kanyang bigote habang ako'y humihikbi. Pagkarinig sa mga salitang ito,
kakatwang nakadama ako ng sigla. Oo, sumigla ako't lumiwanag na tulad ng sinag ng buwan, kung ang sinag ng
buwan ay matatawag na maliwanag. Bakit hindi, hindi ba ako inaliw ng mga salitang ito? Ay, hindi ba ako - hindi ba
ang isang babae'y isang nilalang na nakadarama ng kaligayahan sa pag-ibig ng isang lalaki sukdulang patayin niya
ang sarili niyang asawa?
Nagpatuloy ako sa pagluha sa loob nang may malungkot at masiglang pakiramdam na tulad sa
sinag ng buwan. Kailan ako nangakong makipagtulungan sa pagpaslang sa aking
asawa?
Noon lamang pumasok sa isip ko ang aking asawa. Matapat kong sinasabing "noon lang".
Hanggang sa mga oras na iyon, ang isip ko'y buung-buong nakatuon sa aking sarili atsa aking kahihiyan. Pagkaraa'y
nakita ko ang larawan ng nakangiting mukha ng aking asawa. Malamang na nang sandaling maalala ko ang kanyang
mukha, gumuhit sa isip ko ang plano. Nang mga sandaling iyon ay disidido na akong mamatay, at ikinagagalak ko
ang aking desisyon. Pero nang huminto na ako sa pag-iyak, nang magtaas ako ng mukha, at tumingala sa kanyang
mukha para
matagpuan ang kapangitan kong nasasalamin doon, dama ko'y naglahong lahat ang aking kaligayahan. Ipinagunita
nito sa akin ang kadiliman ng paglalaho ng buwan na nakita ko kasama ang aking tagapag-alaga. Iyon, tulad ng

nangyari, ay iglap na nagpalaya sa lahat ng masamang ispiritung nagtatago sa ilalim ng aking kaligayahan. Dahil
nga ba sa pagmamahal ko sa aking asawa kaya mamamatay ako para sa kanya? Hindi, kundi dahil lang sa
resonableng pangangatuwirang ito, ibig kong pagbayaran ang pagkakasala kong pakikipagtalik sa iba. Dahil walang
tapang na magpakamatay, nasa akin ang buktot na hangaring makapag-iwan ng
magandang impresyon sa mga tao. Ang kabuktutan kong ito ay maaari na rin sigurong palampasin. Sa ilalim ng
pagkukunwaring mamamatay ako sa aking asawa, hindi ba ako nagpaplanong ipaghiganti ang aking sarili laban sa
pagkamuhi sa akin ng aking kalaguyo, sa kanyang pandidiri sa akin, sa kanyang buhong na pagnanasa?
Pinatutunayan ito ng isang sulyap sa kanyang mukha na pumawi ng mahiwagang kislap na tulad sa mapulang
liwanag ng buwan, at nagpalamig sa aking puso sa matinding pagdadalamhati. Mamamatay ako, hindi para sa aking
asawa kundi para sa aking sarili. Mamamatay ako, para parusahan ang aking kalaguyo sa
pananakit niya sa aking puso at para sa aking hinanakit sa pagdungis niya sa aking katawan. Ay, hindi lang ako
walang karapatang mabuhay kundi wala ring karapatang mamatay.
Pero ngayon, gaano kainam pang mamatay na lang kahit sa pinakakahiya-hiyang paraan, kaysa mabuhay. Nakangiti
nang pilit, paulit-ulit kong ipinangako na papatayin namin ang aking asawa. Dahil matalas ang pakiramdam niya,
marahil ay natunugan niya sa mga salita ko kung ano ang
mangyayari kapag hindi niya tinupad ang kanyang pangako. Kaya mukhang imposible na pagkatapos niyang
mangako ng ganoon ay aatrasan niya iyon. Tunog ba iyon ng hangin? Kapag naiisip ko na ang mga dinaramdam ko
mula noong araw na iyon ay matatapos na sa wakas ngayong gabi, nakakahinga ako. Tiyak na ang bukas ay
maghuhunos ng kanyang malamig na liwanag sa aking katawang walang ulo. Kapag nakita iyon ng aking asawa,
siya'y hindi, hindi ko siya iisip. Mahala ko ng aking asawa. Pero wala akong lakas na gantihan ang kanyang pagibig. Isang lalaki lang ang maaari kong mahalin. At ang lalaki iyon ay darating ngayong gabi para patayin ako. Kahit
ang gaserang ito'y napakaliwanag para sa akin, akong pinahihirapan ng aking mangingibig.
Hinipan ni Kesa ang ilawan. Hindi nagtagal at narinig ang mahinang tunog ng isang
nabuksang kandado, at bumaha sa loob ang maputlang sinag ng buwan.

AANHIN NINO YAN?

Vilas Manwat Salin ni Luwalhati Bautista
Si Nai phan ay isa sa mga sikat sa kapit-bahayan. Hindi dahil isa siyang mananayaw na ang paay singgaan ng saboy
ng bituin; hindi rin dahil ginawa niyang bukod-tangi ang sarili sa larangan ng pulitika o panitikan. Marahil, ang
kanyang talino sa pagsasangkap sa isang masarap na luto ng sinangag ang kanyang naging tuntungan sa kawalanghanggan, pero kahit hindi naging katangi-tangi ang nalalaman niya sa pagluluto, magiging tanyag pa rin siya, dahil
handa niyang pahintulutan ang kanyang mga parokayano sa walang limitasyong pangungutang.
Mahilig siyang mamigay ng matamis sa mga bata nang hindi naghahanap ng pera. Mangyari pang dahilan ito lagi
para magreklamo ang kanyang asawa, pero sasabihin niya: Ang dalawampung satang na halaga ng matamis ay
hindi ipinahihirap ng pamilya. Pag ang Than Khun, isang mataas na opisyal na naninirahan sa may iskinita, ay
gusto ng isang masarap na kape, sasabihin nito sa anak: Magdala ka rito ng kape mula sa tindahan ni Nai Phan.
Marami siyang maglagay ng gatas; iisipin mong nag-aalaga siya ng baka para doon!
Sa iskinita ding iyon naninirahan ang isang lasenggo na hilig nang lumitaw sa kaninan at tumula ng mga berso mula
sa kwento nina Khun Chang at Khun Phaen; makikinig si Nai Phan nang taimtim ang atensyon. Matapos
magpalabas, hihingi ang lasenggo ng isang libreng baso ng tsaang may yelo, na malugod namang ipagkakaloob ni
Nai Phan, na may kasama pang doughnut para kumpleto.
Pag maulan, sasabihin ni Nai Phan sa mga estudyanteng dalagita: Mga binibini, nahihirapan na kayo sa
pagtatampisaw sa putik. Mula ngayon, pwede nyong bitbitin ang inyong mga sapatos hanggang sa aking tindahan at
doon nyo isuot. Lagi niyang binibigyan ang mga ito ng malinis na tubig para panghugas ng paa.
Pero eksakatong gabi-gabi, isasara niya ang kanyang tindahan. Sasabihin sa kanya ng mga kaibigan niya, Dapat
kang magbukas at magsilbi sa gabi; dyan maganda ang negosyo, mas madali kang yayaman.
Masayang tatawa si Nai Phan at sasabihin, Mas masarap matulog kaysa magpayaman nang mabilis.
Ang sagot na itoy may pinupukaw sa puso ng mga nakakarinig na mas mayaman kaysa kay Nai Phan, pero hindi pa
rin kuntento sa yaman nila, bagkus ay nagkukumagkag pang magpundar ng mas malaki pang kayamanan.
Ang mga taong naninirahan sa iskinita, pauwi sa kani-kanilang bahay sa kalaliman ng gabi pagkaraan ng
maghapong ginugol sa paghahabol ng pera, ay makatatanaw kay Nai Phan na nakahilig sa kanyang maliit na silyang
de-tiklop, kuntentong nakikipag-usap sa asawa. At maiisip nila sa kanilang sarili, Ang saya-saya nilang tingnan,
malayo sa paghahangad sa kayamanan. Mas mabuti pa sila sa amin.
Isang gabi ay nagpunta sa sinehan ang kanyang asawa, at nag-iisia si Nai Phan. Papadilim na at naghahanda na
siyang magsara ng tindahan nang mabilis na pumasok ang isang kabataang lalaki.
Anong maipaglilingkod ko sa inyo sir? Tanong ni Nai Phan. Sa halip na sumagot, naglabas ng baril ang
estranghero at itinapat iyon sa puso niya. Hindi ito maunawaan ni Nai Phan, pero nadaman niya na hindi maganda
ang mga pangyayari.
Iabot mo ang salapi mo, marahas na sabi ng kabataang lalaki. Lahat! Kung anuman meron ka. Mukhang patayan
ang uso sa mga panahong ito; nagbabarilan ang mga tao sa ibat ibang dako araw-araw. Pag pinatay kita, wala nang
ispesyal doon, at pag napatay mo ako, hindi na rin masyadong nakapagtataka, kaya bilisan mo na. pag hindi ko
nakuha ang salapi, patitikimin kita ng mga bala.

Hindi nanginig si Nai Phan. Kalmante siyang nakatayo at sinabi niya sa tinig na parang nakikipag-usap lang;
Ibibigay ko sayo ang pera, pero hindi dahil sa baril mo, ibibigay ko sayo dahil mukhang kailangang-kailangan mo
iyon. Baka nakasalalay ditoy buhay at kamatayan. Eto. . . lahat ng perang meron ako ay nandito. Kunin mo na at
umuwi ka na agad. Sinong nakakaalam? Siguroy may sakit ang iyong ina; baka nga maraming taong naghihintay
doon, iniisip kung mag-uuwi ka ng pera o hindi. Maraming buhay ang maaaring mnakadepende sa pag-uwi mo na
may dalang pera. Hindi ko sasabihin sa mga pulis. Mga siyam na raan ang cash dito; higit pa. . .kunin mo na.
Inilagay niya ang salapi sa mesa pero ang binatang holdaper ay tila hindi nagkalakas-loob na hipuin iyon.
Bakit hindi mo kunin? tanong ni Nai Phan. Tingnan mo, bakit kita lolokohin? Alam kong hirap na hirap ka. Hirap
tayong lahat sa mga araw na ito. Hindi ako naniniwalang masama kang tao. Sino ang gustong maging magnanakaw
kung maiiwasan niya? Maaari ding nagkaatake ang iyong ama at kailangan mo siyang alagaan. Dalhin mo sa kanya
ang perang ito, pero huwag mong ubusin lahat sa gamot. Maniwalak ka sa akin, magagamot ng doktor ang katawan,
pero kailangan ng tao ang lunas pati sa kanyang isip at kaluluwa. Bumili ka ng ilang mababangong bulaklak, isang
kuwintas ng bulaklak para sa iyong ina na mailalagay niya sa harap ng sagradong imahen sa bahay. Iyon ang
ginagawa ko gabi-gabi. Hindi mo kailangang malaman kung ano ang kabanalan o kung saan ito nananahan. Sapat na
ang makadama ka ng kapayapaan sa iyong sarili. Iyon ang langit. Ay!at itabi mo ang iyong barilgiginhawa agad
ang pakiramdam mo. Ang isang lalaking may dalang baril ay hindi nakakakilala nbg kapayapaan, ang puso niyay
naghihirap sa takot at pag-aalinlangan, at sa amoy ng panganib. Hindi tayo liligaya habang ang ating mga kamay ay
nagsisikip sa mga sandata.
Inilagay ng kabataang lalaki ang baril sa kanyang bulsa, tulad ng isang masunuring bata. Itinaas niya ang mga
kamay sa pagpupugay sa wai kay Nai Phan, na kilala sa kanyang sinangag at kape at pagbubukas-palad.
Dapat na barilin ko ang aking sarili imbis na barilin ka, sabi ng kabataang lalaki.
Huwag kang magsalita na parang baliw, sabi ng tagapamahala ng tindahan, habang inaabot ang pera sa binata. Ito
na lahat iyon. Dalhin mo at iyo nang lahat. Hindi ito pagbibigay na ginawa sa galit. Alam ko na puno ang mga
bilangguan, pero hindi ng mga kriminal. Isa kang lalaking tulad ko, tulad ng ibang lalaki; kahit sinong lalaki, kahit
isang ministro, ay ganyan din ang gagawin ko kung desperado.
Naupo ang kabataang holdaper. Hindi pa kita nakita kailanman, at hindi pa ako nakakita kailanman ng gaya mo
kung magsalita. Hindi ko kukunin ang pera mo, pero itinabi ko na ang aking baril. Ngayoy uuwi na ako sa aking ina
na gaya ng sabi mo, umubo siya ng ilang ulit bago nagpatuloy. Masama akong anak. Lahat ng perang ibinigay sa
akin ng aking inay inubos ko sa karera ng kabayo; yong kakaunting natiray inubos ko sa pag-iinom.
Lahat ng taoy nagkakamali. Ano ba ang buhay kundi magkahalong eksperimento, pagkakamalit mga kabiguan?
sabi ni Nai Phan.
Hindi, malakas ang katawan ko, alam mo, pagpapatuloy ngkabataang lalaki. Narinig mo ba ang ubo ko?
Natatakot ako na mayroon na akong T.B. iyon ang dapat sa akin, sa palagay ko, dahil meron akong mga ginawang
masasamadapat talagang mamatay na ako agad-agad. Hindi ako dapat mabuhay, pasanin lang ako sa mundo.
Salamat, at paalam.
Hindi mo kailangang umalis agad. Dito ka muna sandali at mag-usap tayo. Gusto kitang makilala. Saan ka
nakatira? Ano ang mga hilig mo? Ibig kong sabihin, ano ang mga pinaniniwalaan mo?
Walang pag-asang umiling ang kabataang lalaki. Hindi ko alam kung saan ako papunta ngayon. Saan ako maaaring
pumunta? Ano ang mga pinaniniwalaan ko? Hindi ko alam. Mukhang walag anupaman sa mundong ito na karapatdapat na paniwalaan. Naging isang miserableng nilikha na ako mula nang araw na akoy ipinanganak; hindi
nakapagtataka na hindi ko gusto ang aking mga kapwa-tao. Minsan, ang tingin koy pananagutan ng lahat ang mga

kasamaan ko. Ayokong makisalamuha sa mga tao. Hindi ako nagtitiwala sa kahit kanino. Kinasusuklaman ko ang
paraan ng pakikipag-usap ng tao sa isat isa, kung paano nila gugulin ang kanilang buhay, kung paano nila mahalin
at purihin ang isat isa, kung paano sila tumawa at ngumiti.
Tumango nang may pagkaunawa si Nai Phan. Lahat ng taoy ganon ang pakiramdam kung minsan.
Kaya mo ba akong paniwalaan?. Hindi ako interesado sa kahit ano. Sawang-sawa na ako sa lahat. Ang buong
mundo ay parang hungkag. Walang kahulugan, walang anupaman na mapangangapitan o maigagalang ng tao. Kung
talagang gusto kong magtrabaho, sa palagay ko ay maaari akong humanap ng gawain. Pero nasusuklam akong
makita ang sangkatauhan, ayokong tumanggap ng kahit na anong pabor mula sa kanila. Mananatili ako nang isang
linggo sa isang trabaho, dalawang linggo, sa isa pahindi ako nagtatagal kahit saan.
Nagbabasa ka ba ng libro?
Dati. Pero umayaw na ako. Ni hindi na ako nagbabasa ng dyaryo ngayon. Bakit pa? alam na alam ko kung anong
laman nila. Wala kundi barilan, nakawan, patayan! Binabago nila ang mga lugar at mga pangalan, pero ganun at
ganon din ang mga istorya.
Hinimas ng kabataang lalaki ang kanyang baba at masusing naningkit ang mga mata kay Nai Phan. Suwerte mo na
hindi ka nagpakita ng anumang takot o galit nang pagbantaan kita ng baril, tiyak na papatayin kita. Ang daigdig na
itoy punung-puno ng mga lalaki na gustong magpakita ng galit, mga lalaking marurumi ang isip, na laging
bumubulalas na nabubulok na raw ang sibilisasyon at moralidad. Hindi ako naniniwala na dahil lang daan-daan o
libo-libo ang napasama, ganun na rin ang dapat gawin ng lahat ng tao. Alam ko na ngayon na hindi ako naparito
dahil sa pera kundi para patunayan sa sarili ko na tama ang aking paniniwala. Naiisip ko palagi kahit pa nawawalan
na ng pag-asa ang mundo at lumulubog na sa kalaliman, pinarumi at dinungisan ng kasalanan ng tao, may natitira pa
rin kahit isang tao na hindi tao dahil lang ganun ang itsura niya, kundi isang tunay na taong nilalang. Alam niya
kung paaanong magmahal ng iba, kung paano mapagwawagian ang paggalang ng ibang tao. Pero hindi ko ganap na
pinanaligan iyon dahil wala pa akong nakitang ganun. Sa loob ng maraming taon ay iniisip ko: Sanay makakita
ako ng isang tao na hindi pa naging buktot kasabay ng kabuktutan ng mundo, para mapaniwalaan ko na may natitira
pang kabutihan, para magkaroon ako ng lakas para patuloy na mabuhay. Ngayoy nakatagpo ako ng isang taong
ganun. Ibinigay mo sa akin ang lahat ng hinahangad ko. Wala ka nang dapat ibigay. Uuwi na ako ngayon. Mangyari
pa, sa isip ko, hindi ko na kamumuhian uli ang daigdig. Natuklasan ko sa wakas ang uri ng buhay na gusto kong
tuntunin.
Mukhang naging mas masigla na ang estranghero. Tumindig na siya para umalis at pagkaraan, naalala niya, inilabas
niya ang baril. Iniabot niya iyon sa may-ari ng tindahan.
Sanay kunin mo ito. Hindi ko na ito kailangan. Iyan ang tatak ng mababangis. Sinumang lalaki na magdadala ng
baril ay walang awa o paggalang sa iba, wala siyang iginagalang kundi ang baril. Ang mga bandidoy maaaring
mabuhay sa kanilang baril, pero ang buhay nilay laging gagambalain ng katotohanan na ang mga kaaway nilay
maaaring sumalakay sa kanila nang wala silang kahandaan. Wala silang panahon para panoorin ang paglubog ng
araw o para umawit. Pag ang taoy walang panahon para umawit, mabuti pang maging kuliglig na lang o ibong
mynah.
Ngumiti nang masaya ang holdaper, at kumakaway ng pamamaalam, idinugtong nito: Babalik ako para makita ka
uli, pero huwag mo nang ipakita uli sa akin ang aking baril. Yan ang kaaway ng isang malinis na buhay. Paalam.
Nawala sa dilim ang estranghero. Yumuko si Nai Phan, ang may-ari ng tindahan, para bisitahin ang pinakabago
niyang pag-aari. Iniisip niya na bukas ay ipagbibili niya iyon. Kailangang-kailangan niya ng bagong pansala ng
kape.

PLOP! CLICK!
(Dobu Kacchiri)
Mga Tauhan:
KOTO
KIKUICHI
ISANG NAGDARAAN
KOTO : Isa akong Koto na nakatira sa pook na ito. Ngayon tatawagin ko si Kikuichi para konsultahin siya. Nariyan
ba si Kikuichi?
KIKUICHI : Nariyan na!
KOTO : Nasaan ka?
KIKUICHI : Heto na ko.
KOTO : May mahalaga akong kailangan sa iyo. Dahil matagal na rin naman akong hindi nakalalabas ng bahay, ang
daming oras na nakabitin sa kamay ko. Gusto kong magbiyahe at nang makapagmasid naman ng mga tanawin. Ano
sa tingin mo?
KIKUICHI : Sa totoo lang, imumungkahi ko nga sana sa iyo, Ekselenteng ideya.
KOTO : Ano pang hinihintay natin kung ganoon. Maghanda ka ng sake.
KIKUICHI : Ngayon din. Nakahanda na ang bote ng sake.
KOTO : Umalis na tayo agad. Halika na!
KIKUICHI : Nakahanda na ako.
KOTO : Ano sa palagay mo? Nagtatawanan na siguro ang mga taong makita ang dalawang paris natin na
namamasyal at nagmamasid sa mga tanawin. Pero ang pagbibiyahe sa bagong lugar ang nakapagpapagaan ng
pakiramdam bukod pa sa kasayahang nalalasap mo.
KIKUICHI : Wala naman sa palagay kong mag-iisip na para tayong gago. Kaya, kapag nararamdamang mong gusto
mong magbiyahe, dapat lang na ilang ulit tayong magbiyahe. Nakabubuti iyon sa inyo, Amo.
KOTO : Nasa labas na tayo ng nayon. Marahil nasa gitna tayo ng bukirin. Ang lungkot dito.
KIKUICHI : Nasa gitna nga tayo ng bukirin.
KOTO : Kapag nasa kapatagan ako, parang lumalawak ang aking puso at gumagaan ang pakiramdam ko.

KIKUICHI : Gaya ng sabi mo, kasiya-siya ang magbiyahe.

KOTO : Makinig ka! Noon ko pa gustong sabihin sa iyo na hindi sa habambuhay ka na lamang umaawit ng mga
maiikling awit o bumibigkas ng mga kuwento. Bakit di mo ensayuhin ang Labanan sa Heike, ang pamosong epiko?
KIKUICHI : Gusto ko nga sanang hingin ang tulong mo tungkol diyan. Masuwerte na lang at ikaw mismo ang
nagbukas tungkol diyan. Kung maituturo mo sa akin yan, tatanawin kong malaking utang-na-loob.
KOTO : Ituturo ko kung ganoon. Wala rin lang tao sa paligid, bibigkasin ko sa iyo ang isang berso.
KIKUICHI : Sadyang kay buti mo. Sige, makikinig ako.
KOTO : Umabot sa krisis ang labanan sa Ichi no Tani, at nauwi sa isang malaking giyera. Natalo ang mga dakilang
Hieke, at nagsisugod ang mga mandirigma ng Genjisilang sabik sa kabantugan. Parang mga trigong nagbagsakan
sa harap ng mga armas-pandigma. Kalunus-lunos na pagdanak ng dug! Walang katapusang kaguluhan! Putol ang
baba ng ilan, at ang iba namay talampakan. Sa gitna ng nakakukuliling mga daing at pananangis, pilit pinaglalapat
ang kanilang mga sugatang talampakan sa duguang baba,ang sugatang baba sa duguang talampakan. Ay, kahabaghabag na tanawin! Tatlo o apat na raang mga mandirigma ang nagkalat sa kapatagan!
KIKUICHI : Kagila-gilalas palang talaga ang epikong yan. Nagagalak akong marinig.
KOTO : Halikat pumunta tayo doon sa malayu-layo pa. Sumunod ka sa kin!
KIKUICHI : Sige lang, sumusunod ako.
KOTO : Maraming bumibigkas ng Heike, pero wala akong alam na nakabibigkas ito nang mainam. Kaya kailangang
pag-aralan mo itong mabuti.
KIKUICHI : Iinsayuhin kong mabuti, at inaasahan kong tuturuan mo akong muli.
KOTO Sakalit maitalaga ako sa posisyon ng Kengyo, gagawin kitang isang Koto.
KIKUICHI : Napakabuti mo ngang talaga.
KOTO : Ano yon? Nakakarinig ako ng alon ng tubig. Siguroy malapit tayo sa dagat.
KIKUICHI : Oo nga, pakiramdam ko;y dagat nga yon.
KOTO : Kailangan nating tawirin ito. Anong dapat nating gawin?
KIKUICHI : Ano nga bang dapat nating gawin?
NAGDARAAN: (Sa mga manonood) Dito lang ako nakatira. Dahil may lalakarin ako sa kabila ng bundok,
kailangan kong magmadali. Ano itong nakikita ko? Dalawang bulag ang nagbabalak lumusong sa dagat. Paano kaya
nila magagawa yon? TitigiI muna ako rito at panoorin sila pansumandali.
KOTO : Halika! Maghagis ka ng bato para matantiya natin ang lalim ng dagat.
KIKUICHI : Sige. Ayan, naghagis na ako. PLOP!
KOTO : Malalim doon.
KIKUICHI : Malalim na malalim doon.
KOTO : Subukan mo sa ibang direksiyon.
KIKUICHI : Sige. Ayan, naghagis ulit ako. CLICK!
KOTO : Mababaw doon.
KIKUICHI : Mukha ngang mababaw doon.
KOTO : Kung gayon, lumakad na tayo nang painut-inot. Halika na!
KIKUICHI : Pero amo, teka muna sandali.
KOTO : Bakit?
KIKUICHI : Bubuhatin ko na kayo sa likod ko.
KOTO : Naku, hindi na kailangan. Basta sumunod ka sa akin.
KIKUICHI : Pero kaya nga ako naririto para pagsilbihan kayo. Para na rin sa kabutihan ng aking kaluluwa. Hayaan
niyo ng buhatin ko kayo.
KOTO : Hindi, huwag na. Dahil hindi ka rin nakakakita, baka maaksidente pa tayo. Maghawakan na lang tayo sa
isat isa saka lumakad nang painut-inot.
KIKUICHI : Pero ito ang pagkakataon ko para makatulong sa inyo. Kailangang mabuhat ko kayo sa aking likuran.
KOTO : O sige, sige. Dahil mapilit ka, papayag akong buhatin mo ako. Pero kailangang maghanda na muna tayo.
Ihanda mo na rin ang sarili mo.
KIKUICHI : Salamat, nakahanda na ako.

NAGDARAAN: Mautak ang mga bulag na yon. Sinusubukan nila ang lalim ng dagat sa pamamagitan ng
paghahagis ng bato. Masuwerte talaga akong aso. Ako ang magpapabuhat patawid sa dagat. (Papatong siya sa likod
ni KIKUICHI).
KIKUICHI : Humawak kayong mabuti. Ngayon sisimulan ko nang magpainut-inot sa dagat. Sana naman hindi
masyadong malalim. Ayan nakarating na ako sa kabila. Nagawa ko ito nang walang kahirap-hirap, at natutuwa akot
wala ring disgrasya.
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Hindi ko inaasahan ang suwerteng ito. Tuwang-tuwa ako.
KOTO : Ano Kikuichi? Nakahanda ka na ba? Walang sumasagot? Hindi ko ito maintindihan. Ki-ku-i-chi! Na-sa-an
ka?
KIKUICHI : Na-ri-to a-ko!
KOTO : Bakit di mo pa ako buhatin patawid?
KIKUICHI : Pero kabubuhat ko lang sa inyo.
KOTO : Kabubuhat lang sa akin? Pero naghahanda pa lang ako. Hindi mo pa ako nabubuhat. Ang hayop na yon
mag-isa palang tumawid.
KIKUICHI : (Magmamadaling tumawid sa pinaggalingan) Kailan kayo tumawid na muli rito Amo?
KOTO : Kailan? Abat walanghiya tong taong ito. Umaayaw na yata. Madali kat buhatin mo na ako agad.
KIKUICHI : Hindi ko maintindihan ito. Di bale, tatawid na lang uli ako. Kumapit na kayo sa likod ko.
KOTO : Huwag kang magalaw.
KIKUICHI : Lalakad na ako nang painut-inot. Mukhang napakalalim dito.
KOTO : Basta mag-iingat ka at huwag kang masyadong magalaw.
KIKUICHI : Opo, opo. Ang lalim naman nito! Naku, tulungan ninyo ako, saklolo!
NAGDARAAN: Nakakaaliw pagmasdan ang kawawang mga bulag!
KOTO : Nakakapanggalit itong nangyayari sa atin. Basang-basa na ako. Kaya nga ba tumanggi na akong pabuhat sa
iyo noong una pa.
KIKUICHI : Ipagpaumanhin ninyo. Patutuyin ko kayo. Talaga namang nag-iingat ako, pero natalisod ako. Patawarin
ninyo ako.
KOTO : Nauunawaan kong aksidente ang nangyari, at wala tayong magagawa roon. May nangyari ba sa sake?
KIKUICHI : Anong sabi nyo? Ah, ang bote ng sake. Heto, hindi nadisgrasya.
KOTO : Giniginaw na ko. Tagayan mo ako.
KIKUICHI : Sige po.
NAGDARAAN: Abat may isa pa pala akong suwerte. Akong iinom noon.
KIKUICHI : Nagtatagay na po ako. Glug, glug!
KOTO : Tama na yan. Mawawala rin ang ginaw ko pag nainom ko na ito.
KIKUICHI : Sigurado, Amo.
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Ang sarap nito!
KOTO : Ano na, Kikuichi? Bakit di mo ako tinatagayan?
KIKUICHI : Pero katatagay ko lang pot binigay ko sa inyo.
KOTO : Iyon din ang akala ko, pero wala ni isang patak ang baso ko.
KIKUICHI : Talagang hindi ko maintindihan ito. Magtatagay uli ako Heto, pupunuin ko na ang baso.
KOTO : Sige, bilisan mo.
KIKUICHI : Eto na. Glug, glug!
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Abat may kasunod pa! Walang kasinsarap ang sakeng ito!
KOTO : Tama na yan. Uminom ka rin nang kaunti.
KIKUICHI : Puwede po ba? Salamat sa kabaitan ninyo. Napakasarap ng sake, di po ba?
KOTO : O, bakit hindi mo pa ako tinatagayan?
KIKUICHI : Pero katatagay ko lamang po ng isang punung baso para sa inyo.
KOTO : Akala ko nga, pero ni isang patak, wala pa rin ang baso ko. Kamuhi-muhi kang tarantado ka. Ni isang patak
di mo man lang ako pinatikim, kasi sinosolo mong pag-inom.
KIKUICHI : Naku, hindi ganyang magsalita ang amo ko. Bakit ko naman sosolohin ito nang hindi inuuna ang amo

ko? Mali ang akusasyon ninyo sa akin. Nakadalawa na po kayong tagay.

KOTO : Abat talaga bang ginagalit mo ko? Hindi ka lang gago, dinadaya mo ko at pinalalabas na iniinom kong
tinatagay mo nang di mo alam. Tagayan mo ako ulit.
KIKUICHI : Gusto ko po sana. Pero, ipagpaumanhin ninyo! Wala na pong natira.
KOTO : Ano? Ni isang patak wala nang natira?
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Talagang nakakaaliw ito. Pag-aawayin ko sila. Bang! Bangg!
KOTO : Aray,aray ko! Abat sobra na ito. Matapos mo akong agawan ng inumin, ngayon naman may gana ka pang
bugbugin ako.
KIKUICHI : Anong sabi ninyo? Bugbugin?
KOTO : Sinaktan mo na ako, ulol!
KIKUICHI : Itinatabi ko lang po ang bote ng sake. Ni hindi nakaturo sa direksiyon ninyo ang mga kamay ko.
KOTO : A, hindi pala? At sino pang mananakit sa akin, aber? Sino, sabi?
KIKUICHI : Aray, aray ko po! Inaakusahan nyo na nga ako ng kung anu-anong hindi ko naman ginagawa, ngayon
naman sinasaktan nyo pa ako. Bakit binubugbog ninyo ang isang walang kasalanang katulad ko?
KOTO : Abat ni hindi nga nakatutok sa iyo ang mga kamay ko.
KIKUICHI : Hindi nakatutok? Sinong nanakit sa akin? Magsalita kayo,sino pa?
KOTO : Aray, aray ko! Kikuichi, ano ba? Bakit mo ba ako sinasaktan?
KIKUICHI : Nasa binti ko ang mga kamay ko.
KOTO : Nasa binti mo? Kaninong mga kamay ang sumuntok sa akin?
KIKUICHI : Aray, tama na! Huwag ninyong abusuhin ang inosenteng tulad ko. Amo.
KOTO : Ano? Abusuhin?
KIKUICHI : Ano pa nga bang ginagawa ninyo?
KOTO : Ni hindi nga dumadapo ang mga kamay ko sa iyo.
KIKUICHI : Di dumadapo? Kung gayoy sinong nanununtok sa akin?
KOTO : Aray, ano ka ba?
KIKUICHI : Aray ko po, tama na!
NAGDARAAN: Nakakatuwa talaga ito. Paiikutin ko sila sa ibat ibang pakana. Pero, teka! Abat tinutuluyan na
nilang magsuntukan.Delikado pa ang manatili pa rito. Kailangang makaalis na ako habang may araw pa.
KOTO : Nauubos nang pasensiya ko. Hindi kita patatakasin lintik ka!
KIKUICHI : Bakit ako sinasaktan?
SILANG DALAWA: A-a-ray.
KIKUICHI : Ikinahihiya ko kayo Amo. Hawak ko na kayo ngayon. Nagpapanggap lang pala kayong mabait. Santosantito!
KOTO : Huwag, sandali lang! Matapos mo akong bugbugin, tatakbuhan mo ako. Wala bang ibang tao rito? Hulihin
nyo siya, hulihin nyo! Huwag nyo siyang patatakasin!

Tahanan ng Isang Sugarol

salin ni Rustica Carpio
Ang maputing ulap sa maaliwalas na langit ay matingkad na nakukulayan, parang bahaghari. Mabilis na papunta sa
kanluran ang lumulubog na araw.
Dahil tapos nang magalaba, mabagal na tumayo si Lian-chiao sa tabi ng balon. Sandali siyang napapikit nang
maramdamang tila may mga bituing lumilipad sa harap niya, gustong mawala ang mga bituing nakahihilo. Si Siaolan, ang anak niyang babae na tatlong taong gulang ay hubad na nakaupo sa tabi ng palanggana at naglalaro ng
tubig.
Inay, tapos na po ba kayong maglaba? Ako na ang magsasampay. Si Ah Yue iyon na mas matanda kay Siao-lan ng
mga tatlo o apat na taon. Nagdidilig siya ng mga gulay na Chai-sim sa kabilang gilid. Nang makitang tapos nang
maglaba ang ina, mabilis siyang tumakbo para kunin ang mga labada at isampay sa alambreng nakatali sa dalawang

poste sa loob ng kubong walang dingding.

Hindi sinagot ni Lian-chiao si Ah Yue. Tumango lamang siya, nakatayo pa rin at nakapikitnagpipilit na mabawi
ang lakas. Payat siya at maliit, mga biente-singko anyos, at nakasuot ng kupas na asul na sam-fu. Medyo nakangiwi
ang kanyang mga labi. May pangit at nangingitim na bukol sa kanyang noo. Halatang napalo siya ng isang matigas
na bagay kamakailan lamang. Malaki ang kanyang tiyan. Madaling mapansing nagdadalantao siya at malapit nang
manganak.
Nang dumilat si Lian-chiao, nakatayo na si Ah Yue sa isang bangkito at isa-isang isinampay ang mga damit sa
alambre. Dahil mataas ang alambre, kailangang tumingkayad siya at tumingala. Habang minamasdan ang maliit na
katawan niyon at ang alanganing paraan ng pagsasmpay ng mga damit sa alambre, biglang nahabag si Lian-chiao.
Mahina niyang sinabi, Ah Yue, mag-ingat ka. Baka ka mahulog!
Opo!, sagot ni Ah Yue. Bigla iyong pumihit, nangangambang tumingin at nagtanong, Inay, luto nab a ang
hapunan? Kung hindi, kagagalitan at bubugbugin na naman tayo ni itay!
Nakapukaw kay Lian-chiao ang huling sinabi niyon. Bigla siyang kinabahan. Kahit mayroon pang kaning lamig na
natira sa pananghalian, lulutuin pa ang mga gulay. Kapag walang nakain, pag-uwi ang asawa niyang sugarol, tiyak
na may mangyayari. Hindi sinasadyay nahipo niya ang namamagang bahagi ng noo. Tuamahip ang kanyang puso.
Nagmamadali siyang naligo sa tabi ng balon at pagkatapos ay tinulungansi Siao-lan sa paglilinis ng katawan nito.
Pinuno niya ang dalawang bald eng tubig at kinarga ang mga ito sa pingga pauwi.
Ang nakahilis na sinag ng lumulubog na araw ay tumama sa kanyang katawan, sa malaki at bilog na tiyan, sa
dalawang umuugang balde ng tubig sa pingga, sa umiika niyang paa, at sa hubad na si Siao-lan na naglalakad sa
kanyang likuran, palinga-linga.
Pagod na si Lian-chiao sa walang tigil na pagtatrabaho, ngunit hindi siya puwedeng magbagal ng kilos. Mabilis
niyang sinindihan ang apoy sa pugon, hiniwa ang mga gulay, pinakulo ang tubig, nilinis ang mga kawali at iba pang
kasangkapan sa kusina.
Ang pugon ay yari sa luwad at may mga gatla na sa ibat ibang bahagi. Sa tabi ng pugon ay may maliit na lalagyan
ng panggatong. Wala na iyong laman. Kinakailangang isantabi muna ni Lian-chiao ang sipit ng kalan para manguha
ng panggatong. Tumulong si Siao-lan at may dalang isa o dalawang piraso tuwing papasok, ikinakalat sa lahat ng
lugar.
Abala sa gawain si Lian-chiao.Tinanglawan ng liwanag na namumula sa apoy ang mga guhit ng pagod at puyat sa
kanyang mukha. Walang makasisisi sa kanya. Mula alas-sais ng umaga, nang bumangon siya para maghanda ng
almusal, hindi na siya natigil sa paggawa hanggang ngayon maliban sa sandaling pahinga noong tanghalian. Noong
umagay nanguha siya ng mga punla ng palay at itinanim sa bukid, at noong hapon ay nagsibak siya ng kahoy na
panggatong at namitas ng ta-feng-ho isang damong panggamot nagagamitin niyang pampaligo pagkapanganak.
Malapit nang isilang ang sanggol at hindi maaaring hindi siya handa. Kung hindi niya ihahanda agad ang mga
kailanga, anong mangyayari sa bahay kung bigla na lang siya ipasok sa ospital? Walang alam ang sugarol niyang
asawa kundi humilata sa kama sa kuta ng opyo at magmadyong araw-araw sa Hsiang Chi Coffee Shop. Kung hindi
niya aasikasuhin ang mga bagay-bagay ngayon, sino ang tutulong sa kanya? Bukod sa gawain sa bahay, kailangan
niyang lagyan ng pataba ang mga gulay at pipino na nakatanim sa gilid ng kanyang bahay, at bunutin ang ligaw na
damo. Kung hindi ay bubugbugin siya ng kangyang asawa kapag nagging masama ang ani. Masakit pa nga ang
kanyang noo dahil sa suntok nito dalawang araw na ang nakararaan dahil nagkamali siyang sagutin iyon.
Sssst Inilagay niya sa kawali ang mga dahon ng kamote. Ang buong bahay ay napuno ng bango ng nilulutong
gulay.
Nakaupo si Siao-lan sa loobg ng bahay, dinidilaan ang mga labi at tinitignan ang nakatatandang kapatid na nakatyao
pa rin sa kuwadradong bangko sa labas.
Di kaginsa-ginsay isang tinig na tila tunog ng basag na kampana na nagbuhat sa labas ng pinto. Ah Yue! Hindi ka
ba natatakot mahulog diyan? Ang taas ng naaakyat mo, ha? Gusto mo nab a dalawin ang hari ng kadiliman?
Itay Nagsasampay lang ako, kiming sagot ni Ah Yue.
Halos kasimbilis ng kidlat, isang parang-kawayang lalaki ang pumasok sa bahay at sandaling tumayo, galit. Lintik!
Gabi nay hindi pa luto ang hapunan. Umalis ka ba para hanapin ang kalaguyo mo?
Sandali na langmaluluto na Ipiprito ko na lang ang inasinang isda. Pagkatapospagkatapos ay puwede na

tayong maghapunan. Walang lakas ng loob si Lian-chiao na tumingala man lamang. Inilagay niya sa isang plato
ang pinipritong talbos ng kamote at naglagay pa ng ilang patak ng langis sa kawali. Bahagyang nanginginig ang
kanyang mga kamay habang hinuhugasan ang inasinang isda. Hindi siya naglakas-loob na tumutol sa ingay ng
kanyang asawa.
Si Li Hua, ang asawa ni Lian-chiao, ay larawan ng isang tunay na manghihithit ng opyo:payat at matangkad, may
maiitim na ngipin at namumulang mga mata. Matapos nakapamaywang na sinigawan ang bawat isa, nagsimula
siyang maghubad, at marahas na nagtanong, Handan a ba ang tubig na pampaligo?
Ihahanda ko na ang tubig,ihahanda ko na
Mabilis niyang itinabi ang siyansi, ibinuhos ang isang kaldero ng kumukulong tubig sa isang balde na kauuwi
lamang niya. Pagkatapos ay binuhat iyon nang dalawang kamay sa luma at sira-sirang banyo. Yukung-yuko siya
dahil sa bigat ng tubig. Umaalog ang malaki niyang tiyan, at nakangiwi ang maputlang mukha, nagpapakita ng hirap
at marahil ay kawang-pag-sa.
Sumagitsit sa kawali ang inasinang isda dahil sa init ng mantika.
Masusunog na ang inasinang isda. Hindi mo ba naaamoy? Napakabagal mong kumilos. Wala kanga lam kundi
kumain! Walang tigil sa pagmumura sa asawa si Li Hua habang ang babaey papunta sa banyo.
Nagtago sa isang sulok ng bahay ang dalawang bata, nanginginig sa takot. Hindi sila nagkalakas-loob na magsalita.
Kabisado na nila ang nangyayari, baka natalo na naman sa sugal si Li Hua.
Pagkatapos kumain at habang pinupunasan ang nagmamantikang nguso, kinuha ni Li Hua ang lalagyan ng tsa.
Humigop siya ng kaunting tsa at pagkatapos ay, Pwe!, lumura sa lupa. Niligis ng kanan niyang paa ang malapot na
laway sa sahig.
Inaakalang aalis na naman ang lalaki, mabilis na ibinaba ni Lian-chiao, na kumakain pa, ang mangkok at chopsticks,
at nagkakandautal na, Ama ni Ah Yue, aalis ka na naman? Akoy
Ano? Hindi ako aalis! Napakalakas ng boses ni Li hua. Natalo ako ng biente dolyar ngayong hapon sa Hsiang
Chi Coffee Shop. Bakit hindi ako babalik para makabawi ang natalo sa akin? Pag hindi ako nanalo ngayong gabi
hindi ko na tatawagin ang sarili kong eksperto sa madyong!
Puwede bigyan mo ako ng ilang dolyar? Nag-order ako ng dalawampung itlog kay Ying Malapit na akong
manganak. Kailangang bumili ako ng ilang itlog para lutuin sa luya at alak. Minasdan ni Lian-chiao ang malaki
niyang tiyan. Masyadong mahina at mababa ang kanyang boses.
Nang marinig na kailangan niya ng pera, biglang nagtaas ng kilay si Li Hua. Lalong pumula ang mga mata niyang
dati nang namumula. Ibinuka niya ang bibig, ipinakikita ang dalawang hanay ng bungi-bungi at maiitim na ngipin.
Hindi! Hindi! Sinong may sabi sa iyong bumili ka ng masarap ba pagkain kung wala kang pera? Kung kaya mong
mag-order, bakit hindi mo kayang magbayad?
Lumura na naman sa sahig ang lalaki at dinilaan and nguso. Humakbang ang mahahaba niyang binti at lumabas ang
tila-kawayan niyang katawan.
Nakatayo sa gitna ng bahay si Lian-chiao, nakabuka ang medyo laylay na bibig, natitigilan at hindi makakilos.
Mahangin at maginaw nang gabing iyon. Habang nakahigang walang tinag sa matigas na higaang kahoy, hindi
makatulog si Lian-chiao. Naglalakbay ang kanyang isip. Kahit pago na pagod siya at mabigat na ang mga mata
pagkatapos ng maghapong pagtatrabaho, gising na gising pa rin ang kanyang isip.
Ang mga lumipas na pangyayari ay parang ulap sa bundok na mabagal na pumapailanglang sa lambak, naaanod,
naaanodkasinggaan ng usok. Sa lahat ng mga taong patay na o buhay pa, ang larawan ng kanyang ina ang
namumukod na lumalantad. Sa kagustuhang magkaapo kaagad, pinag-asawa nito ang tila bulaklak na anak niyasi
Lian- Chiao na kinse anyos pa lamang noon. At ang masama pa, sa kasabikang magkaroon ng mainam na buhay
pagtanda niya, at laban sa payo ng mga kamag-anak at kaibigan nila, pinili niya para maging manugang si Li Hua,
na anak ng nooy isang mayamang negosyante. Lahat ng kanyang pag-asa ay nabigo. Isang taon pagkaraang
makasal si Lian-chiao at lumipat ng bahay, ang inay namatay sa kanser sa dibdib. Paano niya malalaman na dahil sa
ipinagkasundong kasal, mawawala sa kanyang anak ang katahimikan at kaligayahan sa buong buhay nito?
Nagbuntung-hininga nang malalim si Lian-chiao. Nanlabo ang kanyang mga mata dahil sa luhang napigil ang
pagpatak. Ngayon, ang taong lumilitaw sa isip niya ay ang kanyang asawa, ang walang silbi at tila kawayang siLi
Hua. Winaldas niyang lahat ang manang iniwan ng ama niya. Marami siyang bisyo: pagsusugal, paglalasing,

paghithit ng opyo, pagpunta sa bahay-aliwaneksperto siya sa lahat ng ito. Ang pinakamalakas na dagok kay Lianchiao ay ang pagkamapamahiin ni Li Hua. Naniniwala ito sa manghuhulang nagsabi na pulos babae ang isisilang ni
Lian-chiao at hindi ito kailanman maghahatid sa kanya ng yaman o suwerte. Sa madaling sabi, si Lian-chiao ang
pinanggagalingan ng kasawiang-palad. Dahil dito, napakasama ng pakikitungo niya kay Lian-chiao.
Walang magawa si Lian-chiao kundi tahimik na pagtiisan ang hindi makatwiran at kung minsan ay malupit na
pakikitungo nito sa kanya. Kung nagkaroon siya ng lakas ng loob na magmaktol at mangatwiran, mandidilat agad
iyon, at luluraan sa mukha mismo, humihiyaw, Ikaw ang sumpa ng pamilya! Sinong may sabi sa iyong magpakasal
ka sa akin? Luka-luka! Kung gusto mong lumayaw, puwede ka nang lumayaw ngayon din. Alis! Alis! Sinong
pumipigil sa iyo?...
Tumulo sa pisngi ang luha ni Lian-chiao. Dahan dahan siyang bumaling.
Nasipa na nina Ah Yue at Siao-lan ang kumot. Mahimbing na natutulog ang dalawa, magkayakap. Kinuha ni Lianchiao ang kumot at itinakip sa kanila. Pumikit siya ngunit hindi pa rin makatulog. Nag-aalala siya. Malapit na siyang
manganak. Makukunan kaya siya? Mahirap sabihin. Sa kabila ng kanyang pagbubuntis, kailangan niyang magbuhat
ng mabibigat na bagaykasimbigat ng animnapu o pitumpung katies araw-araw. Mga ilang araw pa lang ang
nakararaan ay bumagsak siya habang nagsisibak ng kahoy na panggatong. Sino ang gagarantiyang hindi
naapektuhan ang bata sa loob ng kanyang tiyan? Halimbawang malaglag ang bata, at mamatay siya, sino ang
humahalinghing, Ang tiyan komasakitdalhin agaddalhin ninyo ako sa ospital
Ano? Ngayon na? Mananalo ako sa larong ito. Sandali. Pung! Ang galing! Ang gandang pitsa ito. Ito talaga ang
kailangan ko. Ha, ha! Quadruple! Unang apat, pangalawang aptisang libo dalawang daan at walumpu at dalawang
libo limang daan at animnapu!
Malaki and panalong iyon. Nagsimula siya sa ilang chips lamang ngunit ngayon ay isang bunton na ang nasa harap
niya. Tuwang tuwa si Li Hua at hindi niya mapigil ang kakatawa, maluwang na maluwang ang nangingitim na bibig.
Habang sinasamsam at inaayos ang mga chips, ngumiti siya sa taong nakaupo sa harap niya. Ha, ha, Lumpong
Chun! Napakagaling nitong siyamnapung libong galing sa iyo! Napakagaling! Ha, ha
Ai-yoyo
Hoy lumakad ka na. Manganganak na ang misis mo!, may humimok kay Li Hua.
Walang magawa si Li Hua kundi hilingin sa isang miron na maglaro para sa kanya. Galit na tinignan niya si Lianchiao at nag-aatubiling tumayo. Pumayag ang maybahay ng towkay na ipaarkila sa kanya and Morris Minor nito sa
dalawang dolyar bawat oras, at dodoblehin sa gabi.
Tinulungan ng maybahay si Lian-chiao na makasakay sa kotse. Si Li Hua, na umuungol pa ay nagpunta sa kasilyas
sa likod ng kapihan.
Bagamat hindi na gaanong humihilab ang tiyan niya,balisa si Lian-chiao. Bigla siyang nakakita ng ilaw ma mabilis
na papalapit sa dako nila. Bahagyang kumislap ang munting ilaw, dahil marahil sa hangin. Habang papalapit iyon ay
nakita niya si Ah Yueng pangku-pangko ang nakababatang kapatid. Kapwa sila umiiyak at namumula na ang
kanilang mga mata.
Ah Yue, Ah Yue! Bakit dinala mo rito ang kapatid mo? Sisipunin kayo! Lumabas sa kotse si Lian-chiao, nilapitan
ang maliliit na batang babae, hindi malaman kung ano ang gagawin.
Humagulgol ng iyak si Siao-lan Kaagad siyang inaliw ni Lian-chiao.
Habang pinapahiran ang luha a ilong, marahang nagssaita si Ah Yue, Nagising ako sa iyak ni Siao-lan. Hinahanap
niya ang nanay. Hindi ko Makita si nanay sa bahay. Naisip kong baka narito kayo, kaya dinala ko siya dito
Nang malaman ni Ah Yuen a papunta sa ospital ang kanyang ina, kumbot ng kaunti ang ilong nya at ang bibig niya
ay lumaylay sa mga sulok. Luhaan ang mga mata niya.
Kokak,kokakUmiiyak ang mga palaka sa mga pilapil sa gawing kaliwa ng maliit na kalsada. Binasag ng
malungkot nilang pagkokak ang katahimikan ng gabi.
Muling bumugso ang hangin. Tuluyan nang namatay ang ilaw sa gasera. Si Lian-chiao at ang lahat ng bagay sa
kanyang paligid ay dagling nakulong sa kadiliman. Hindi siya makasulong at hindi din siya makaurong ilang sandal
siya tumayo roon, walang tinag at hindi malaman ang gagawin. Parang hinihiwa ng isang matalim na kutsilyo ang
tiyan niya. Natutuliro siya at nahihilo. Kras. Nalaglag ang gasera mula sa nanginginig niyang mga
daliri,nagkapira-piraso. Hindi na maisip ni Lian-chiao kung ano ang nangyayari. Sinapo niya ng dalawang kamay

ang kanyang ulo, nagpupumilit na manatili siyang nakatayo.

Pagkalipas ng ilang sandali, medyo nanumbalik ang lakas ni Lian-chiao at unti-unting nasanay ang mga mata niya sa
dilim. Lumakad siyang muli, mabagal, hindi matatag. Kung ilang beses na halos madapa siya dahil sa madulas na
kalsada. Madalas siyang huminto dahil sa sumusumpong na sakit. Tatayo siya, yuyuko ng mababa hanggang ang
sakit ay humupangunit ilang sandal lamang.
Narating din sa wakas ni Lian-chiao ang Hsiang Chi Coffee Shop. Napakaliwanag s loob at maingay: ang kalantog
ng mga pitsa ng madyong sa mesa, ang maingay na boses ng mga sugarol, umuungol o tumatawa
Nanghihinang itinaas ni Lian-chiao ang kaliwang kamay at kumatok sa pinto.
Marahil ay buhos na buhos ang mga isip ng tao sa pagsusugal, o baka naman napakahina ng katok niya. Walang
lumapit para buksan ang pinto. Hindi na matiis ni Lian-chiao ang sakit, at kumatok uli siya ng buong lakas.
Isang matabang babae ang nagbukas ng pinto. Iyon ang maybahay ng may-ari ng kapihan. Si Lian-chiao na
nakasandal ng mabuti sa pinto ay bumagsak sa loob.
Noon una ay nagulat ang matabang babae sa pagpasok niya. Ngunit nang matanto niya kung sino ang babae, maliksi
niya itong tinulungan at inakay papasok.
Si Li Hua, na dadampot na lamang ng pitsa ay namangha rin s pagdating ni Lian-chiao. Ngunit nakapagpigil siya at
mabagsik na nagtanong, Anong nangyari? Bakit gabing-gabi na ay narito ka pa? Pung! Teka, teka! Red Center ba
yon? Ha! Maganda! Magaganda ang pitsa niya at medyo ninenerbyos siya, matamang nakatingin sa mesa.
Tinulungan ng maybahay ng towkay si Lian-chiao na maupo sa silyang rattan. Sapo ng dalawang kamay ni Lianchiao ang kanyang tiyan, Ah Yue, huwag kang umiyak. Mabait ka di ba? Alagaan mong mabuti and kapatid mo.
Uuwi ang nanay pagkaraan ng dalawa o tatlong araw. Pagkahatid sa akin sa ospital, uuwi ang tatay ninyo
Habang inaaliw si Ah Yue, napaiyak na rin si Lian-chiao. Hindi niyang makayang isipin na aalis siya ng mga ilang
araw, iiwan ang dalawang munting bata sa bahay na walang mag-aalaga sa kanila.
Ibinaba ni Ah Yue ang nakababatang kapatid at sa pagitan ng mga hikbi, Inay, dadalawin ko kayo bukas, kasama
ang kapatid ko. Sasabihin ko kay Itay na isama kami roon. May isa pang dolyar sa aking lata ng sigarilyo. Dadalhin
ko iyon para magamit mo muna
Magiliw na hinawakan ni Lian-chiao ang munting ulo ng anak. Hindi siya makapagsalita dahil sa pag-aalala.
Lumabas si Li Hua. Kinagalitan ang dalawang bata gaya ng dati. Pagkatapos ay pumasok sa kotse, binuhay ang
makina at pinatakbo.
Patuloy ang madyong sa Hsiang Chi. Ang gabi ay ginulo ng mga tunog ng pitsa, Khe-ta khe-ta at paminsan
minsan ng malakas na pung!
Malamig na kumislap ang mga bituin sa langit. Malakas ang ihip ng hangin. Isang munting ilaw ang mabagal na
kumikilos sa daan. Si Ah Yue, pangko sa likod ang umiiyak at inaantok na kapatid, mabagal at atubiling naglalakad
patungo sa kanilang luma at hungkag na bahay

Mabuhay Ka Anak Ko
ni Pin Yathay
Salin ni Ruth Elynia Mabanglo
Ginising ako ng ingay ng digmaan, sipol at ugong ng mga tingga. Habang nakahigay
namalayan ko ang iba pang ingay; ngalngal ng mga kotseng nagliligid, ingit ng mga karetang hila ng
baka, mga manaka-nakang sigaw. Tiningnan ko ang aking relo. Alas singko ng umaga. Bumangon
ako, dumungaw sa bintana at minasdan ang paligid nang buong pagtataka. Ang kalye ay bumabaha sa
tao at sasakyang mabagal na naglalakbay sa maputlang liwanag ng bukang liwayway. Waring

lumuwas na sa bayan ang buong bansa. Abril 17, 1975 noon, napagtanto kong patapos na ang
digmaang-bayan.
Thay, dear?Gising na si Any, tahimik na nakahiga sa dilim. Siguroy pinanonood niya ako,
naghihintay ng reaksiyon ko.
Dali ka, Any. Hindi ako nakaramdam ng takot, bagkus ay tensiyon na pinatitindi ng
kaalamang oras na para kumilos. Kailangang kumilos kami agad para maiwasan ang labanan.
Katapusan na ito. Ilang sandali na lang at darating na ang Khmer Rouge.
Naintindihan agad ni Any ang sinabi ko. Mabilis siyang tumayot nagbihis; maliksi ngunit
malamyos ang kanyang kilos at sa isang wagwag ng kanyang uloy naiayos ang buhok niyang
hanggang balikat. Anonng mangyayari?tanong niya.
Huwag kang mag-alala. Sabi kong nagmamadaling pumunta sa sala para kunin ang mga
gamit namin. Mahihirapan tayo sa umpisa, pero magiging normal din ang lahat. Nagising sa boses
namin ang mga bata. Nagsimulang maghabulan ang dalawang nakatatanda ang siyam-na-taong si
Sudath at si Nawath na limang taon sa loob ng dalawang kuwartong apartment na bumubuo ng
lugar namin sa bahay ng aking biyenan. Kailangang mabihisan muna ang mga bata at pumunta na
tayo agad sa bayan bago makarating dito ang sundalo.
Nawath! tawag ni Any. Narinig ni Nawath ang tawag dahil nakikipagbuno ito kay Sudath sa
kama. Nawath, lalapit ka pag tinatawag ka! Muling tawag ni Any na lalong nilakasan ang boses.
Kung minsay iniisip kong medyo mabagsik sa mga bata, pero talagang malilikot ang dalawa kaya
kailangang higpitan nang kaunti. Nahagip niya ang papatakbong si Nawath at binihisan, hindi
iniintindi ang pag-angal nito. Naghihikab na bumangon ang beybi pang si Staud, at saka inaantok na
nagpalinga-linga. Sige na, Sudath, sabi ko sa panganay na lalaki. Magbihis ka na. Hindi mo ba
nakikitang nagmamadali tayo?
Hindi naman mahirap balutin ang kakaunting kailangan namin. Isang linggo na naming alam,
mula nang mag-alisan ang mga Amerikano noong Abril 12, na halos tapos na ang limang taong
lumalaganap na labanan sa pagitan ng mga rebeldeng Khmer Rouge ng Cambodia at ng gobyernong
Republikano ni Marshal Lon Nol. Hinihintay na lang namin kung saan magmumula at kailan darating
ang Khmer Rouge. Dalawang araw bago ito, nagbanta na ang ingay ng papalapit na giyera para
maghanap na kami ng pansamantalang malilipatan sakaling tamaan ng bala. Pinuntahan ko ang aking
mga magulang at nakipagkasundong magkita-kita ang buong pamilya sa bahay ng pinsan kong si Oan
na nakatira sa malapit sa bayan, sakaling lumubha ang sitwasyon. Pinuno na namin ng gasolina ang
lahat ng kotse. Wala na kaming dapat gawin ngayon kundi mag-empake ng dalawang maletang
damit, kasama ang mga alahas ni Any, ang mga naipon namin at ang aking mga dolyar tatlong
libong lahat na puro tig-iisang daan. Dinala ko ang isang maliit na radyo para makarinig ng mga
balita at isang cassette recorder na may kasamang reserbang baterya. Nagtangay din ako ng ilang
bagay na magagamit ko sa propesyon mga librong teknikal ukol sa irigasyon at pagbabai-baitang ng
lupa, isang diksiyunaryong French-English, at mga bolpen at papel.
Sipa ng sipa si Nawath habang pilit siyang sinasapatusan ni Any. Nang mga sandali ring iyon,
pumasok si Anyung na nakatatandang kapatid na babae ni Any. Sinabi nitong handa na sa pag-alis
ang kanilang mga magulang. Habang binibihisan ni Anyung si Staud ng t-shirt at shorts, nagbalot
naman si Any ng mga biskwit at kendi para sa mga bata. Siniyasat ko ang aking dadalhin mga libro,
relo, pera, mga papeles na mapagkikilanlan, radyo at minsan ko pang tiningnan ang paligid, iniisip
kong mas mabuti kaya kung pinaalis ko ng bansa ang aking pamilya. Hindi, katulad ng lahat,
ayokong-ayoko sa bulok na rehimen ni Lon Nol. Wala akong dapat ikatakot sa Khmer Rouge.
Inapura ko ang aking pamilya para sumama na sa mga magulang ni Any na nooy sakay na ng
kanilang Austin. Ikinarga ko ang mga bagahe namin sa aking Fiat, habang isinisigaw ang mga habilin
sa kabila ng kaguluhan sa siyudad ratatat ng machine gun, pagsabog ng mga bomba sa malayo, at
patuloy na andar ng mga sasakyan.
Ang kalyeng iyon, na isa sa maluluwag na lansangan sa Phnom Penh ay isang agos ng mga
tao, kotse, bisikleta, trak, motorsiklo, at ilang karetang puno ng tao at kagamitan, nag-uunahan sa
maputlang liwanag ng madaling-araw. Ang ilang pamilyay naglalakad; inaakay ng mga ama ang
mga bisikletang puno ng mga kagamitang pambahay, may kilik namang bata ang mga ina. Kitangkitang
balisa ang lahat, malungkot ang mga mukha, ngunit kakatwang tahimik. Waring hindi natural
ang pagkapasensiyoso ng mga nagmamaneho ng kotse, sumasabay sa lakad ng mga tao nang hindi
man lang bumubusina, isang bagay na hindi nangyayari noong nagsisikip ang trapik sa Phnom Penh,

ilang araw pa lang ang nakararaan. Mayroon pang ilang grupo ng mga sundalo ng bumagsak na
Republika ang naglalakad nang tatlu-tatlo o apat-apat, nakasakbat sa balikat ang mga ripple, walang
takot na nagbibiruan pa, natutuwang tapos na ang giyera.
May isandaang yarda na ang nalalakad namin, mga taong parang duming lumulutang sa ilog,
nang makarinig ng isang pagsabog. Sa gawing kanan ko, sa may kantong malapit sa aming bahay,
isang balumbon ng usok ang lumabas. Ilang minuto pay dumating ang mga ambulansiya at bumbero,
nagtunugan ang mga kampana at nagkikindatan ang mga ilaw. Humarang sila sa aming daraanan at
wala kaming nagawa kundi tumigil muna.
Sa kabila ng pagmamadali ng mga taong nakapalibot sa amin, sa kabila ng kalapit ng labanan,
nadama kong malayo kami sa panganib. Kahit tapos na ang maraming taon ng digmaang-bayan at sa
kabila ng mga babala ng aking ama ukol sa kalikasan ng Khmer Rouge, naniniwala akong babalik din
sa dati ang lahat, gaya ng nakilala kong Cambodia bago nagkaroon ng digmaang bayan.
Buhat ako sa Oudong, isang nayong may dalawamput limang milya ang layo sa hilaga ng
Phnom Penh. Doon namuhay ang ama kong si Chhor bilang isang maliit na negosyante. Hindi siya
mayaman tatlo lamang ang kuwarto ng bahay naming, may bubong na pulang tisa at sahig na
matigas na lupa ngunit mataas ang pangarap niya at ng aking inang si Loan para sa akin, ang
panganay sa limang magkakapatid. Ipinadala nila ako sa Phnom Penh para magkaroon ng magandang
edukasyon sa haiskul. Magaling akong estudyante. At nang akoy edad disisiete, ako ang
pinakamahusay sa matematika sa buong bansa.
Hindi ko iniisip ang pulitika noon. Maituturing na karurukan ng katatagan ang mga taon ng
aking kabataan kung ikukumpara sa mga sumunod na panahon. Walang kinikilingan ang Cambodia,
popular ang aming pinunong si Prinsipe Sihanouk, tila walang kahirap-hirap na umuunlad ang bansa,
at waring napakalayo ng digmaan sa Vietnam. Wala ring usap-usapan tungkol sa pakikisangkot ng
Amerika sa Southeast Asia.
Bilang isang matalinong estudyante, naging karapat-dapat akong iskolar ng gobyerno sa ibang
bansa. Nakaugalian nang papag-aralin sa France ang estudyanteng Cambodian, ngunit naging sentro
ng oposisyon laban kay Sihanouk ang France, kaya sa Montreal ako ipinadala kasama ng iba. Doon
ako nag-aral ng inhenyeriya.
Bumalik ako sa Cambodia noong 1965, sa isang bagong buhay. Nagtrabaho ako sa Ministry
of Public Works, at nagpakasal sa una kong asawa, si Thary. Tulad nang karaniwang nangyayari sa
mga bagong kasal, tumira kami sa bahay ng mga magulang ni Thary. Malaking bahay iyon dahil
isang mayamang opisyal sa Ministry of Finance ang kanyang amang si Mr. Khem. Ipinanganak ang
panganay naming si Sudath noong 1967. Mukhang patungo na kami noon sa isang magandang
kinabukasan.
Gayunman, kung babalikan ko ang nakaraan, mangilan-ngilan nang palatandaan ng kawalangkasiyahan
sa paligid. Itinuring ni Sihanouk ang sarili bilang ama ng bansa. Hindi nagtagal at
umugong ang usapan tungkol sa nepotismo at kabulukan. Sumabay dito ang lumulubhang digmaan sa
Vietnam. Dahil masigasig si Sihanouk na panatilihin ang magandang pakikipag-ugnayan sa kanyang
makapangyarihang kapitbahay, lihim siyang nakipagkasundo na magagamit ng mga North
Vietnamese ang malalayong lugar sa silangang bahagi ng Cambodia sa paghahatid ng mga sundalo at
armas sa Southeast Vietnam. Naging dahilan ito ng pagtuligsa ng Estados Unidos. Nalagay sa
alanganin ang tradisyunal na niyutralidad ng Cambodia.
Bilang reaksiyon sa mga pangyayaring ito, sinuportahan ng mga di-nasisiyahang Cambodian
ang maliit na grupo ng mga rebeldeng Khmer Rouge na ang karamihay pinangungunahan ng mga
intelektuwal na nag-aral sa France.
Hindi ito gaanong nakaapekto sa aming buhay. Ako mismoy maraming problemang
pansarili. Dumating sa buhay ko ang isang trahedya noong 1969. Habang hinihintay namin ang
pagsilang ng aming pangalawang anak, nagkasakit ng hepatitis si Thary na nooy beinte kuatro anyos
lang. Hindi na siya gumaling. Namatay sila kapwa ng aming anak nang manganak siya. Isang taon ko
siyang ipinagluksa, Umasa na lamang ako sa dalawang nakababatang kapatid ni Thary si Anyung,
beinte uno, at lalo na kay Anu, disinuebe, sa pag-aalaga kay Sudath habang akoy nasa trabaho.
Nang lumaon, at parang iyon na ang pinakanatural na mangyayari, umibig ako kay Any.
Maganda siyang babae, maitim ang buhok na hanggang balikat at balingkinitan ang katawan. Sa edad
na beinte, naging kaligayahan na niyang balikatin ang trabahong-bahay at minamahal niya si Sudath
na parang sariling anak. Nagpakasal kami. Noong 1971, ipinanganak ang aming anak na lalaki, si

Nawath. At noong 1973, si Staud naman.

Noong unang taon ng dekada sitenta, nataas ako ng puwesto at posisyong director ng
Department of New Works and Equipment sa ministry. Ang posisyong ito ang nagbigay sa akin at sa
aking pamilya ng proteksiyon laban sa kahirapang pampulitika at pangkabuhayan na bunga ng
lumalaganap na digmaang-bayan. Walang nalalaman si Any kundi ang aking mga paniniwalang
pampulitika. Sa aking palagay, masyado kaming kampante, tulad ng iba pang kilala ko.
Naging kapansin-pansin na ang pagkawala ng niyutralidad nang panahong ito dahil sa naging
patakaran ng Sihanouk na bigyang kasiyahan ang lahat. Dumarami ang mga North Vietnamese sa
bansa humigit-kumulang sa apatnapung libo kaya ipinag-utos ni Presidente Nixon na bombahin
ang mga ito, isang lihim na ekstensiyon ng digmaang sa huliy makakasira sa kanya at sa amin.
Taliwas sa inaasahan ang naging epekto ng mga pagsalakay lalo nitong inakit ang pagpasok ng mga
komunista sa Cambodia.
Noong 1970, pinabagsak ni Lon Nol, na Punong Ministro at pinuno ng armi si Sihanouk.
Nangako itong lilinisin ang kabulukan at palalayasin ang mga Vietnamese. Tumakas si Sihanouk
patungong Peking, at ang nakapagtataka, nagpahayag siya ng suporta sa mga gerilyang Khmer Rouge
na dati niyang kalaban. Tinawag niyang tagapagpalaya ang mga rebelde na karamihay binubuo ng
mga magsasaka, at hindi na niya binigyang halaga ang ideolohiyang komunista ng mga ito.
Sa simulay malaki ang pag-asa namin kay Lon Nol. Ngunit sa pagdaraan ng panahon, naging
malinaw na hindi niya kayang gampanan ang tungkuling ipinataw niya sa sarili. Inatake siya at
naparalisado ang kalahati ng kanyang katawan. Nagpatuloy sa kabulukan at pagwawalambahala ang
administrasyon at sandatahang lakas. Nabigo ang arming sugpuin ang alinman sa mga North
Vietnamese at Khmer Rouge sa kabila ng tulong ng Estados Unidos. Walang nakinabang kundi
Khmer Rouge na tinangkilik ng mga Intsik. Bumagsak ang bansa sa isang panglahatang digmaangbayan.
Sinabayan ito ng nakasasakal na inflation na pumuwersa sa aming mga maaaring mangibangbansa
at magtago ng salaping dayuhan, lalo na ng dolyar. Noong 1970, umabot sa 60 riel ang kapalit
ng isang dolyar, at 2,000 naman noong 1975.
Kakatwang kaming mga propesyunal at intelektwal sa Phnom Penh ay naniniwala rin sa
palagay ni Sihanouk na makabayan at hindi komunista ang mga rebelde. Dahil na rin ito sa mga hindi
maikakailang pagkukulang ni Lon Nol. At totoo namang ang kanilang programa, na itinaguyod din
ng United Front of Kampuchea ni Sihanouk na nakabase sa Peking, ay hindi bumanggit ng
komunismo. Sa halip, gumagamit sila ng mga nakapagpapahinahong salita gaya ng Ang mga
mamamayang Cambodian, Pambansang Kalayaan, Kapayapaan, Niyutralidad, Kalayaan,
at Demokrasya.
Ako may sumapi na rin sa oposisyon kay Lon Nol. Nagtatag ako ng organisasyong tinawag
naming Bees Club, isang propesyunal na may magkakaparehong kaisipan mga opisyal ng mga
gobyerno, propesor sa unibersidad, mga opisyal, at ilang oposisyunistang pulitiko. Laban kami sa
mga diktador, mga komunista at sa rehimen ni Lon Nol, ngunit wala kaming tintangkilik. Itunuturing
naming ang mga Amerikano ay magkahalong biyaya laban sila sa komunista pero sinusuportahan
nila ang bulok at walang-silbing si Lon Nol. Ibig naming magkaroon ng isang pamahalaan na may
pambansang pagkakaisa, at kung posible, isang koalisyong pamahalaan, kasama na ang Khmer
Rouge.
Naniniwala akong higit sa lahat, bayani ang Khmer Rouge dahil marami akong kilalang
nagtataguyod sa kanila at sumapi sa kanila. Ulit-ulit na sinabi ni Ama na nagkakamali ako dahil
nakita at nakausap niya ang di mabilang na nagsitakas bago sila lumipat sa siyudad, kasama ang
buong pamilya, noong 1972 madalas ko siyang sabihan noon na huwag mawalan ng pag-asa; iginigiit
ko pang nabubulagan lang siya sa propaganda ng pamahalaan. Tutal, sabi ko pa, may sariling tauhan
sa mga gerilya si Sihanouk at tiyak na hindi nila susuportahan ang mga taong pumapatay ng mga
kababayan at naninira ng mga pagoda. Maaaring komunista ang iba, sabi ko, pero higit sa lahat,
Cambodian silang gaya namin.
Noong mga unang araw ng Marso 1975, nagkaroon ng pala-palagay na magbabago ang
pamahalaan; na pupuwersahin ng Khmer Rouge si Lon Nol na magbitiw, at inisip naming susundan
ito ng maayos na pagtatag ng isang bagong rehimen. Kahit papaano, inakala kong magiging isa si
Sihanouk sa solusyong pulitikal, kung ano man iyon. Ngunit noong ika-isa ng Abril, nahikayat na
umalis si Lon Nol, at nawala ang huling sagabal sa pagkakaroon ng maaayos na kasunduan. Naiwan

ang pamumuno ng gobyerno sa mga kamay ni Long Boret. Alam kong wala akong dapat ikatakot
nang bumagsak ang dating rehimen. Isa lamang akong karaniwang inhinyero. Hindi namin
kailangang umalis ng bansa. Hinintay ko ang pagtatapos ng digmaan at umasang magkakaroon ako
ng bahagi sa pagbubuo ng bagong Cambodia.
Sa kakapalan ng tao, inabot ng dalawang oras bago namin nalakbay ang dalawang milyang
distansiya papunta sa Psar Silep, isang residensiyal na lugar malapit sa ilog. Ito ang sentro ng
siyudad, ang pinakamagandang bahagi ng Phnom Penh malalapad ang mga kalyeng natatamnan ng
mga puno at magkakahiwalay ng mga villa na istilong French colonial. Malaki ang pook na ito, may
sapat na lugar para sa mga puno at halaman. Dito nakatira ang pinsan kong si Oan. Dalawang palapag
ang bahay niya, protektado ng mataas na bakod na yari sa tisa at may pintuang bakal. Magandang
tagpuan iyon dahil nag-iisa si Oan sa malaking bahay. May ilang linggo nang nakaalis ng bansa ang
asawat anak niyang lalaki, kasama ng kanyang mga biyenan.
Nang makapunta sina Anyung at mga biyenan ko sa bahay ng isang tiyahin, ipinasok ko
naman ang Fiat sa kalsadang kinatatayuan ng bahay ni Oan. Nagulat ako pagkakita sa marami kong
kamag-anak si Oan at ang dalawa niyang kapatid na babae kasama ang kani-kanilang pamilya, ang
aking dalawang kapatid na babae, dalawang lalaki at mga pamilya nila, at ang aming mga magulang
tatlumpo lahat. Naglapitan ang lahat sa amin, tuwang-tuwa nang makita kami. May isang oras na
sila roon at nag-aalala na sa amin.
Nang nakikipaglaro na sa mga pinsan nila ang mga bata, naghanda ng pagkain ang mga
babae. Gumagawa ang lahat maliban kay Vuoch na nakikipaghuntahan sa mga lalaki . Si Vuoch,
dalawamput isa, ang intelektuwal ng pamilya. Nasa ikatlong taon na siya sa unibersidad, nag-aaral
ng inhenyera na pambihira para sa isang babaing Cambodian. Nakahiligan niya ang simpleng
pananamit at mabigat na pagsasalita, wariy determinadong takasan ang tradisyunal na papel ng
babae at igiit ang sarili sa daigdig ng mga lalaki. Magiliw siyang gaya ng nakatatandang kapatid na
babaeng si Keng kung nakikipag-usap sa aming ina, kay Any o sa mga bata, pero madaling mapako
ang atensiyon niya sa mga usapang pampulitika.
May bukas na radyo sa isang mesa, pero walang balita, puro tugtog military. Tinanong ako ng
kapatid kong lalaking si Theng kung ano sa palagay ko ang nangyayari sa bayan. Dalawang taon lang
ang kabataan sa akin ni Theng, may asawa siya at tatlong anak, dalawang lalaki at isang sanggol na
babae.. Medyo bilib siya sa akin sa mga usaping pampulitika, hindi lamang dahil nakatatanda ako sa
kanya, kundi dahil sa posisyon ko sa ministry. Titser siya sa primarya, nakatira sa mga magulang
namin, at mas interesado sa basketbol kaysa pulitika. Bagay naman iyon sa katawan niya kaya mas
napakikinabangan siya kung may mabigat na trabahong dapat gawin. A, sabi kong nakatitiyak, paguusapan
siyempre yan ng mga opisyal ng magkabilang panig.
E bakit hindi pa nila ibalita sa radyo? sabat ni Vouh.
Nakapagtataka nga. sabi kong hindi tumitingin sa kanya para makaiwas. pero wala namang
dapat ipag-alala. Hindi magtatagal at magkakaroon ng isang bagong gobyerno at muling mamumuno
si Prinsipe Sihanouk.Makikita mo.
At makabubuti sa kanyang huwag na niyang ulitin ang mga dating pagkakamali niya.
Bahagyang katahimikan ang nagdaan. Para maputol ito, may isang nagsabi. Ano sa palagay
mo, Sarun?
Nagkatinginan kaming lahat. Kawawang Sarun. Titser siya doon bago maaksidente sa isang
motorsiklo na ikinabagok ng kanyang ulo, dalawang taon na ang nakararaan. Hindi na siya katulad ng
dati. Datiy masayahin siya at mapaglaro, ngayoy lagi siyang malungkutin at mainisin. Kadalasan ay
mahiyain siya na parang bata, pero minsay galit na galit o nagsasalita ng mga bagay na walang
kaugnayan sa pinag-uusapan. Sabihin pay naalis siya sa eskuwela, pero hindi maunawaan kung
bakit. Ang hindi nagbago sa kanyay ang pagmamahal niya sa asawang si Keng at sa limang-taong
anak na babaing si Srey Rah.
Ano sa palagay ko? ani ni Sarun sa dating matamlay na ngiti. Ewan ko . Pero kung
mababalik si Sihanouk, siguro makukuha ko uli yung dati kong trabaho. Ano sa palagay mo Thay?
Naniniwala siyang naging biktima siya ng isang sabwatan at hindi makabubuting pag-usapan
pa ang tungkol doon. Ngumiti akot nagkibit-balikat.
Ano ang inginiti-ngiti mo riyan, Thay? tila nanunumbat ang boses ni Keng mula sa kusina.
Siguradong mababalik sa trabaho si Sarun pag maayos na ang lahat. Sarun, dear, puwede bang
tawagin mo na si Srey? Maghahain na kami.

Bilib kaming lahat kay Keng. Mapalad si Sarun dahil sa kanyang katapatan at pangangalaga.
Noon dumating ang pinsan kong si Sim. Nakangisi siya na para bang kababalik lang mula sa
pamamasyal sa buong bayan.
Sim! tawag ni Oan nagulat na gulat. Bat nag-isa ka? Nasan ang mga magulang mo?
Wala pa ba sila dito? Akala koy napahinto siyang nakasimangot.
Halika na, Sim, sabi ng tatay ko na kilalang-kilala si Sim mula pagkabata. Disiotso na si
Sim at nasa haiskul, pero hindi siya matalino. Wala siyang ginawa kundi maglakwatsa kasama ng
mga kaibigan.
Akala koy naririto na sila, tiyong. Nanood ako ng nasusunog na bahay, tapos, hindi ko sila
makita kaya nagpunta na ko rito. Aalis uli akot hahanapin ko sila.
Loko ka ba, tumigil ka na lang dito. Hindi sila maaano. Peligroso nang lumabas uli.
Doon nga kami pumirimi, paupu-upo kahit saan, pakain-kain ng kanin, ulam at prutas na
inihanda ni Any at ng iba pang nasa kusina. Pinag-usapan namin ang mangyayari sa kabila ng ingay
ng mga nagsisitakas sa labas at ng tugtog ng radyo. Inulit o nananahimik lang ang iba. Kapag tutol si
Theng, lalong maraming angal ang isa ko pang kapatid na si Thoeon. Hindi siya lumaki sa amin,
Nakisama siya sa kanyang mga biyenan, kaya medyo malayo ang kanyang loob. Sumasali rin sa
usapan si Vouch. Samantalay nanonood lang si Any, tahimik at minamasdan kung sino ang
nagsasalita, na karaniwan niyang ginagawa kapag maraming tao. Bahagya ring sumasali si Oan kahit
nasa bahay niya kami. Mayaman nga siya pero hindi siya gaanong matalino. Sinuwerte siyang
makapag-asawa ng may-kaya may-ari ng ilang sinehan ang biyenan niyang lalaki.
Ngunit hindi madaling papaniwalaan ang aking ama. Paulit-ulit ang babala niyang komunista
ang Khmer Rouge. Mataas siya, malakas at may matatag na pagkatao, gayundin sa pangangatawan.
Hindi siya masalita at inirerespeto siya sa kanyang paniniwala. Pero naiinis ako sa mga prediksyon
niya. Narinig ko noon. Paulit-ulit ko nang nasabi sa kanyang walang dapat ipag-alala.
Tsimis lang yan, tay, propaganda, sabi kong ipinahahalata ang pagkainis. Wala namang
binabanggit tungkol sa komunismo ang kanilang programa. Mayaman ang ating bansa. Hindi nila
kailangang gumawa ng kalupitan para pakainin ng taumbayan.
Tumahimik ang aking ama. Ang aking ina naman ang nagsalita. Mukha siyang mahina, maliit,
kung ikukumpara sa mga anak niyang babae. Buong buhay niyay nagugol sa pag-aalaga sa pamilya
sa nayon. Pero kung narinig mo siyang magsalita, mahuhulaan mong sa kanya nagmana si Vouch.
Igalang mo naman ang tatay mo, Thay. Aniyang mahina pero matigas. Nakausap namin
ang mga taong nagsisitakas, napatay ang kanilang pamilya, sinunog ang kanilang mga bahay. Malupit
ang Khmer Rouge . Komunista sila., gaya ng mga tauhan ni Mao sa China. Kapag sila ang namuno,
katapusan na ng relihiyon natin. Kalimutan mo na ang kaligayahan.
Ang inay naman! sabi ko. Anong komunista ang sinasabi nyo? Iyong iba sa kanila siguro,
pero alam nilang napakarelihiyoso ng mga Cambodian at mapagmahal sa buhay para tanggapin ang
komunismo. Makabayan muna sila bago komunista. Susundin nila ang gusto ng mga tao. Alam
kong tama ako. Mga tanging impormasyon ang ibinigay sa akin ng mga kakilala ko. Isa pay
nakapangibang-bansa na akot may malawak na pananaw. At anong nalalaman ng mga magulang ko,
na simpleng negosyante lang, tungkol sa tunay na sitwasyon?
May isang oras kaming nag-usap-usap. Mayat mayay natitigil kami dahil sa sigaw ng mga
bata at manaka-nakang pagsabog sa may kalayuan. Pagkatapos, nang bandang alas diyes, isang boses
na noon lamang namin narinig ang nagpatigil sa tugtog-militar sa radyo: Makinig kayo! Abangan
ang isang importanteng pahayag! napatigil ang lahat tinawag ang mga kamag-anak na nasa kusina at
bakuran. Kinawayan ko si Any na mabilis namang pumasok matapos tingnan si Nawath na
nakikipaglaro sa kanyang mga pinsan.
Namayani ang katahimikan.
Narinig sa radyo ang mahinang boses ng Patriarkong Budhista na si Huot Tat. Nagkatinginan
kaming lahat at tiwalang napangiti. Hindi lamang siya ang may pinakamataas na awtoridad na
panrelihiyon, ang simbolo ng katatagan; miyembro rin siya ng aming pamilya, amain ng aking ama.
12
Malapit ako sa kanya. Sinubaybayan niyang mabuti ang aking pag-aaral at dahil na rin dito
kung bakit nakatagpo ako ng lakas na mag-aral ng Buddhismo noong estudyante pa ako. Waring
angkop iyon sa aking mga asprirasyon at pagkatao. Nakasalalay sa sarili ang kaligtasan, turo ni
Buddha.

Walang magagawa ang Diyos kung di ka magkukusa. Lahat ng kabutihan at kasamaan ay

magbubunga, maaaring sa buhay na ito o sa susunod, ngunit laging malaya ang taong paunlarin ang
sarili, magpakabuti, pagandahin ang ugali, sa pamamagitan ng pagdarasal na patnubayan siya at
bigyan ng malinaw na pananaw sa paggawa ng mabuti, at mahusay na paggamit ng kakayahan at
talinong kaloob sa kanya. Natitiyak kong nagawa ko ang pinakamabuting magagawa ko, maraming
salamat sa impluwensya ni Huot Tat.
Kaya tulad ng ibay sabik akong marinig ang sasabihin ng matanda, marahil ay mas sabik pa
at makatagpo ng katiyakan sa sasabihin ng kagalang-galang na matandang hindi mapag-aalinlangan
ang kalagayan, na ang patnubay ay tiyak na kakailanganin ng bagong rehimen
.
Huwag kayong mag-alala, sabi niya. Itigil na ang labanan. Darating na ang kapayapaan.
Nakaraan na ang ating bansa sa isang mahirap na pagsubok. Kailangang muli natin itong. Iyon
lamang, at iyon lamang naman ang kailangan.
Pagkaraay isa pang boses ang narinig. Kay Heneral Mey Sichan iyon, ang puno ng
sandatahang lakas ng Republikano. Dapat nang sumuko ang lahat ng sundalo. sabi niya, para
maiwasan ang pagdanak ng dugo samanatalang ipinagpapatuloy ang pakikipagnegosasyon sa ating
mga kapatid.
Tapos na ang lahat, naisip ko. Mabuti, bulong ko kay Any sabay yakap. Lumuwag ang
pakiramdam naming lahat.
Ngunit ilang sandali at natabunan ang boses ng heneral ng di maunawaang ingay. Pagkaraay
isa pang boses ang sumagot, mas malakas na parang may umagaw sa mikropono. Ang digmaan ay
naipanalo sa pamamagitan ng sandata, hindi ng negosasyon! Sumuko na ang mga puwersa ng
gobyerno! Nanalo ang mga rebelde! Tapos na ngayon ang digmaan!
Pagkaraay nakatatakot na katahimikan. Walang musika, lahat ay natigil. Nawala ang mga
ngiti namin. May nagpatay at muling nagbukas ng radyo, tinesting. Wala. Naglalakihan ang mga
matang nagkatinginan kami.
Sa katahimikan, namalayan ko ang tinig ng mga tao sa kalye, at ang ingay ng mga makina.
Panatag kaming nakakulong sa bahay, gayundin ang mga kapitbahay. Pero sa labas, libu-libong mga
tao ang nagsisiksikan patungo sa sentro ng Phnom Penh. Saan sila pupunta? Naipalagay ko lang na
tutuloy sila sa mga pagoda, sa mga unibersidad o sa bakuran ng mga gusaling pampubliko, hanggang
sa matapos ang labanan.
Isang oras ang lumipas. Patuloy na naglaro ang mga bata samantalang mahinang nag-usapusap
ang matatanda. Pagkaraay narinig namin ang sigaw ng pagsasaya sa kalayuan. Tumalong
palabas ng bakod si Sim para alamin kung ano ang nagyayari, pagkatapos ay mabilis siyang bumalik
at sumigaw, Ang mga Khmer Rouge!
Talaga nga palang tapos na. Nagmamadali naming binuksan ang pinto para manood.
Sa buong paligid, nagbitin ang mga puting tuwalya, kumot, damit at anumang puting
maiwawagayway ng mga tao. Nagsimulang dumami ang mga tao sa kalye, palayo sa amin. Isang uri
ng prusisyon ang wariy panonoorin nila sa Preah Monivong, isang pangunahing kalyeng nagmumula
sa timog at kumukrus sa tabing kalye namin, may ilang yarda ang layo...Matapos isenyas kay Any na
bantayan ang mga bata, nakipagsiksikan ako sa mga taong nasa harap kasama ang iba pa. Noon ako
unang nakakita ng mga sundalong Khmer Rouge.
Malinis ang kalye, lahat ng tao ay nakatayo sa bangketa. Sa gitna ng kalsada, isa-isang
naglalakad ang mga sundalong noon ko lamang nakita, nahahati sa pangkat ng tig-lilimampu. Lahat
sila ay nakaunipormeng itim na tila padyama ang yari, walang dekorasyon pero maayos na
nakabutones. Nakasumbrerong Intsik sila at sandalyas ng Ho Chi Ming na yari sa gulong ng kotse.
Ang ilan ay may dalang AK47, ang iba namay mga rocket launchers. Lahat silay may tsekerd na
kramar mga bandanang nakapalupot sa kanilang leeg o sumbrero. Hindi sila sa unahan ng linya,
walang kangiti-ngiti. Lahat silay mukhang wala pang disiotso anyos. Ang tanawing ito ay magiging
pamilyar pagkaraan sa buong mundo sa pamamagitan ng mga retrato at pelikula, ngunit ni wala
kaming babala kung ano ang itsura nila.
Hindi ako nabigla o nangamba; gayunmay nakadama ako ng pag-aalala sa katigasan ng
mukha ng mga kabataang sundalo, lalo na ng makita ko ang magandang pagtanggap sa kanila ng mga
tao. Nagpapalakpakan at walang takot na sinundan ng mga tao ang hanay ng mga sundalo, ngunit ang
kasabikan at kasiglahan nilay walang epekto sa mabalasik na mga kabataan. Nakatanaw lamang sila
sa malayo, walang damdamin, blangko, parang mga robot.

Ngunit masyado kaming nasisiyahan para bigyang pansin ang kanilang inuugali. Tapos na
ang giyera. Ni hindi kami nasaktan. Kaya nagyayakapan ang mga tao at nagwawagaywayan ng mga
puting tela. Sa halip na matakot, kaming lahat ay nagtiwala sa kawalang pakialam ng Khmer
Rouge.
Minsan lang akong ninerbyos. Isang trak ng militar na minamaneho ng isang sundalong
Republikano ang biglang lumitaw sa daan, pauwi na siguro at natutuwang tapos na ang labanan.
Isang Khmer Rouge ang sumenyas at nag-utos na siyay bumaba. Mabilis na tumalon at tumakbong
palayo ang lalaki ngunit maagap siyang hinabol at nahuli ng isang Khmer Rouge na may kipkip na
baril. Isinalya nito sa pader ang sundalo at tinutukan ng ripple. Pagkaraay mahinahon nitong
inutusan ang sundalong hubarin ang kanyang uniporme at iwan ang sasakyan. Sumunod naman ang
lalaki at lumayo na ang Khmer Rouge. Muli akong nakahinga, mas nakasisigurong maayos ang lahat.
Masaya kaming bumalik sa bahay ni Oan, nagbibiruan, nagkukuwentuhan, nagpaplano. Sabi
koy iuuwi ko na ang aking pamilya. May ibang nagsabing pupunta sila sa tabing-dagat at magsaya.
Mukhang pabalik na sa normal ang lahat. Sakay ng kanilang Austin, dumaan sa bahay ang mga
magulang ni Any para sabihing babalik na sila sa kanilang bahay. Kami man ay paalis na ng sabihin
ni Oan, Bakit hindi pa kayo rito mananghalian? Bakit nga ba hindi. Matitingnan naman ng mga
biyenan ko ang bahay namin habang wala pa kami. Naglalaro ang mga bata sa bakuran. Mag-aalas
onse pa lamang, walang dahilan para magmadali. Naiwan kami, masayang nag-uusap.
Nanananghalian kami at nag-iisip ako kung papasok na ako sa trabaho kinabukasan, nang
isang lalaki ang dumating. Halos hindi makahinga. Siya ay katiwala sa bahay ng mga biyenan ni Oan
14
na nakatira may isang milya ang layo, sa gawing dinaanan ng Khmer Rouge. Ipinagkatiwala nila sa
taong iyon ang bahay nang umalis sila sa Cambodia kasama ang asawa at nag-iisang anak ni Oan.
Nakatayo ito ngayon sa may pintuan, takot na takot at gulung-gulo ang ayos. Pinalayas kami ng mga
Khmer Rouge sa aming bahay! Pinagsabihan kaming umalis ng siyudad! sabi nitong halos hindi
makapagsalita. Anong gagawin ko?
Agad nagbago ang pakiramdam namin. Nahinto kami sa pagkain at pinagtatanong siya:
Sigurado ka ba?
Bakit?
Baka nagkamali ka lang ng pag-intindi?
Wala kaming narinig na sinabi nilang ganon.
Nagbibiro ba siya? Mag-alisan kami, parang hindi kapani-paniwala!
Kailangang malaman namin ang totoo kaya nagtanong kami sa mga kapitbahay para malaman
ang mga pangyayri. Sila may nakarinig ng mga usap-usapan sa ebakwasyon. Pero walang balita sa
radyo parang nakabubuhay ng loob ang kawalan ng opisyal na babala.
Hindi namin alam ang mga gagawin. Aalis ba kami sa bahay ni Oan? Desperado na kaming
makasagap ng impormasyon para makapagplano. Iminungkahi kong konsultahin namin ang aming
amain, ang Patriarkang si Huot Tat na nakatira sa Onalon Pagoda sa tabi ng ilog dalawang milya ang
layo . Tiyak na alam niya kung ano ang nangyayari. Hihingi kami ng payo sa kanya, makakukuha rin
kami ng proteksiyon.
Wala nang makaisip kung ano ang mga mabuting gawin. Sumakay kaming lahat sa tatlong
kotse sa aking Fiat, sa Puegeot ng aking kapatid na si Theng, at sa Mercedez Benz ni Oan. Muli,
napasama kami sa mabagal na prusisyon ng mga tumatakas. Nagsisikip pa rin ang mga kalye.
Napasama na sa mga papunta sa sentro ng bayan ang mga taong pinalayas sa kanilang mga bahay.
Tila tulala ang lahat ngunit walang kaguluhan o ingay, isang pulutong lamang ng mabagal na
umuusad patungo sa kung saan, mga taong naglalakad, nagbibisikleta, sakay ng trishaw, at mga
kotse. Paminsan-minsay isang putok ang nariring mula sa kalayuan. Ang mga ganitong pagunita sa
labanan ay nagpaalisto sa amin dahil hindi namin alam kung sino ang binabaril nino. Kakatwang
agad-agad ay naging masunurin at magalang ang lahat, maingat na sinusunod ang tuntunin sa daan,
takot waring makaaksidente, takot waring mapansin.
Nang sumunod na isang oras, minsan lamang akong nakakita ng Khmer Rouge, nang lumabas
sa katabing kalye ang tatlumpu sa kanila, tahimik na nagmamartsa sa isang hanay sa gitna ng daan,
hindi alintana ang mga taong nakapaligid sa kanila. Pinaraan sila ng mga kotse at mga taong
nagdaraan. Nagmartsa sila nang hindi kami pinapansin, wariy iniiwasang mahawa sa amin.
May sariling bakuran ang pagoda ng Patriarka. Isa iyong mataas, dalawang-palapag na
templong may bubong na tisang kulay dilaw. Nakatayo iyon sa tabing-ilog, tumutunghay sa

pinagtatagpuan ng ilog ng Mekong at Tonle Sap. Sa paligid niyon, kasama ng mga puno at hardin ng
15
mga bulaklak ay ang tirahan ng mga monghe. Ipinarada namin ang mga kotse, dinala ang mga bata at
nagpunta sa bahay ng Patriarka. Matapos kaming ituro sa isang malaking bulwagang puno na rin ng
may isandaang katao, ilan sa amin ang mga magulang ko, ako, si Oan, at ang mga kapatid kong
lalaki ang nagpunta sa tanggapan ng Patriarka.
Kakatwang malakas pa ang Patriarka sa kanyang walumput limang taon, matatag na nakataas
ang ulo niyang ahit, at mukhang bata pa ang malapad niyang mukha. Nakasuot siya ng robang dilaw
na hantad ang isang balikat, at napaliligiran ng mga monghe at sibilyan. Malinaw na maraming tao
ang nag-isip nang katulad namin, ang magpunta sa pagoda para malaman kung ano ang awtoridad ng
Patriarka. Sa kauna-unahang pagkakataon, napagtanto kong naipit kami.
Tinangka kong tawagan ang mga biyenan ko at si Anyung sa bahay. Walang sagot. Wala
kaming magawa kundi maghintay. Nagpalakad-lakad ako, pilit na pinapayapa ang loob ni Any sa
pagsasabi ng tungkol sa mga tawag at sa pamamagitan ng bahagyang pakikipag-usap sa mga bata.
Masasaya naman ang mga anak ko, nakikipaglaro sa mga kasing-edad nila.
Nang magtakip-silim, mga alas sais, dumating ang kinatawan ng Patriarka. Sinundan ko siya
habang nakikipagsiksikan sa karamihan ng mga tao patungo sa Patriarka, na nagtaas ng kamay para
patahimikin ang lahat. Pinilit kong basahin kung may magandang mensahe sa kanyang mukha, ngunit
blangko iyon.
Sabi niyay maraming mga nakatataas na opisyal na Republikano at mga ministro sa miting;
naroon din ang Prime Minister na si Long Boret. Naupo ang monghe sa tabi ng isang opisyal ng
Khmer Rouge na nakipag-usap naman sa kanya nang buong galang. Pinuri ng opisyal ang mga
kabutihan ng Khmer Rouge at sinabing naisasagawa na ang muling pagtatatag ng bansa sa tulong ng
mga dating opisyal, intelektuwal at teknisyan. Nang itanong ng isang monghe ang tungkol sa
ebakwasyon, umiling ang opisyal. Wala raw kabuluhan ang ganoong utos. Bakit daw inuutos ang
pagpapalikas ng mga taong may malakas na pangangatawan gayong kakailanganin sila sa
pagsasaayos ng ekonomiya? Sabi niya sa akin: nasa iyo ang aking palabra de honor, wala akong
narinig na ganoong utos. Isa lamang iyong maniobra ng imperyalista. Ibig lamang nilang matakot ang
mga taumbayan.
Nakahinga ako nang maluwag at ibabalita ko kay Any na hindi totoo ang usap-usapan ukol sa
ebakwasyon, ngunit marami pang nagsisilikas ang dumating sa pagoda at nagsabing patuloy pa rin
ang pagpapaalis sa mga tao. Tumindi ang aking pag-aalala. Alinman sa nagsisinungaling o walang
nalalaman ang opisyal. Tumanggi ang monghe nang tanungin ni Oan, hindi raw maaaring
magsinungaling ang opisyal. Ngunit maaari ring wala siyang nalalaman.
Sumapit ang gabi. Muli kong tinawagan ang mga biyenan ko pero wala pa ring sagot.
Nakikini-kinita ko ang pangit na larawan: ang mga magulang ni Any at ang kapatid niyang si
Anyung, kasama ng agos ng mga nagsisilikas, hindi malaman kung saan patungo. Sinulyapan ko siya
para pumayapa ang kanyang loob.
Dahil sa matinding pagod at pag-aalala, nakatulog kami sa mga banig na inilatag sa baldosang
sahig ng pagoda lahat kaming tatlumpu na nahahati sa ibat ibang pamilya. Kakatwang pati ang
mga bata, pati na si Nawath, ay naging masunurin sa aming kakaibang kalagayan at kalituhan.
Ibinalot ko ang aking ilang damit at binuksan sa Voice of America sa Cambodia para makibalita.

Ang Ama
(Maikling Kwento)
MAGKAHALO LAGI ANG takot at pananabik kapag hinihintay ng
mga bata ang kanilang ama. Ang takot ay sa alaala ng isang lasing na
suntok sa bibig na nagpapatulo ng dugo at nagpapamaga ng ilang araw na
labi. Ang pananabik ay sa pagkain na paminsan-minsay iniuuwi ng ama
malaking supot ng mainit na pansit na iginisa sa itlog at gulay. Ang totoo,
para sa sarili lang niya ang iniuuwing pagkain ng ama, lamang ay
napakarami nito upang maubos niya nang mag-isa; pagkatapos ay
naroong magkagulo sa tira ang mga bata na kangina pa aali-aligid sa
mesa. Kundi sa pakikialam ng ina na mabigyan ng kaniya-kanyang parte
ang lahat kahit itoy sansubo lang ng masarap na pagkain, sa mga
pinakamatanda at malakas na bata lamang mapupunta ang lahat, at ni
katiting ay walang maiiwan sa maliliit.
Anim lahat ang mga bata. And dalawang pinakamatanda ay isang
lalaki, dose anyos at isang babae, onse anyos; matatapang ang mga ito
kahit na payat, at nagagawang sila lang lagi ang maghati sa lahat ng bagay
kung wala ang ina upang tiyaking may parte rin ang maliliit. May
dalawang lalaki, kambal, na nuwebe anyos, isang maliit na babae, otso
anyos, at isang dos anyos na paslit pa, katulad ng iba, ay maingay na
naghahangad ng marapat niyang parte sa mga pinag-aagawan.
Natatandaan ng mga bata ang isa o dalawang okasyon na sinorpresa
sila ng ama ng kaluwagang-palad nito sadyang nag-uwi ito para sa
kanila ng dalawang supot na puno ng pansit guisado at masaya nilang
pinagsaluhan ang pagkain na hirap nilang ubusin. Kahit na ang ina nilay
masayang nakiupo sa kanila at kumain ng kaunti.
Pero hindi na naulit ang masayang okasyong iyon, at ngayoy hindi
na nag-uuwi ng pagkain ang ama; ang katunayay ipinapalagay ng mga
batang mapalad sila kung hindi ito umuuwing lasing at nanggugulpi ng
kanilang ina. Sa kabila niyoy umaasa pa rin sila at kung gising pa sila sa
pag-uwi sa gabi ng ama, naninipat ang mga matang titingnan nila kung
7
may brown na supot na nakabitin sa tale sa mga daliri nito. Kung umuwi
itong pasigaw-sigaw at padabug-dabog, tiyak na walang pagkain, at ang
mga batay magsisiksikan, takot na anumang ingay na gawin nila ay
makainis sa ama at umakit sa malaking kamay nito upang pasuntok na
dumapo sa kanilang mukha. Madalas na masapok ang mukha ng kanilang
ina; madalas iyong marinig ng mga bata na humihikbi sa mga gabing
tulad nito, at kinabukasan ang mga pisngi at mata niyon ay mamamaga,
kayat mahihiya iyong lumabas upang maglaba sa malalaking bahay na

katabi nila. Sa ibang mga gabi, hindi paghikbi ang maririnig ng mga bata
mula sa kanilang ina, kundi isang uri ng nagmamakaawa at ninenerbiyos
na pagtawa, at malakas na bulalas at pag-ungol mula sa kanilang ama, at
silay magtatanong kung ano ang ginagawa nito.
Kapag umuuwi ang ama na mas gabi kaysa dati at mas lasing kaysa
dati, may pagkakataong ilalayo ng mga bata si Mui Mui. Ang dahilay si
Mui Mui, otso anyos at sakitin at palahalinghing na parang kuting, ay
madalas kainisan ng ama. Uhugin, pangiwi-ngiwi ito at mahilig
magtuklap ng langib sa galis na nagkalat sa kanyang mga binti, na nagiiwan
ng mapula-pulang mga patse, gayung paulit-ulit siyang
pinagbabawalan ng ina. Pero ang nakakainis talaga ay ang kanyang
halinghing. Mahaba at matinis, iyon ay tumatagal ng ilang oras, habang
siya ay nakaupo sa bangko sa isang sulok ng bahay, o namamaluktot ng
paghiga sa banig kasama ng ibang mga bata, na di makatulog. Walang
pasensya sa kanya ang pinakamatandang lalaki at babae, na malakas
siyang irereklamo sa ina na pagagalitan naman siya sa pagod na boses;
pero sa gabing naroon ang ama, napaliligiran ng bote ng beer na nakaupo
sa mesa, iniingatan nilang mabuti na hindi humalinghing si Mui Mui.
Alam nila na ang halinghing niyon ay parang kudkuran na nagpapangilo
sa nerbiyos ng ama at itoy nakakabulahaw na sisigaw, at kung hindi pa
iyon huminto, itoy tatayo, lalapit sa bata at hahampasin iyon ng buong
lakas. Pagkatapos ay haharapin nito at papaluin din ang ibang bata na sa
tingin nito, sa kabuuan, ay ang sanhi ng kanyang kabuwisitan.
Noong gabing umuwi ang ama na masamang-masama ang timpla
dahil nasisante sa kanyang trabaho sa lagarian, si Mui Mui ay nasa gitna
ng isang mahabang halinghing at di mapatahan ng dalawang
pinakamatandang bata gayong binabalaan nilang papaluin ito. Walang
anu-ano, ang kamao ng ama ay bumagsak sa nakangusong mukha ng bata
na tumalsik sa kabila ng kwarto, kung saan ito nanatiling walang kagalawgalaw.
Mabilis na naglabasan ng bahay ang ibang mga bata sa inaasahang
8
gulo. Nahimasmasan ng ina ang bata sa pamamagitan ng malamig na
tubig.
Pero pagkaraan ng dalawang araw, si Mui Mui ay namatay, at ang
ina na lamang ang umiyak habang ang bangkay ay inihahandang ilibing sa
sementeryo ng nayon may isang kilometro ang layo, doon sa tabi ng
gulod. Ilan sa taga-nayon na nakakatanda sa sakiting bata ay dumating
upang makiramay. Sa ama ng buong araw na nakaupong nagmumukmok
ay doble ang kanilang pakikiramay, dahil alam nilang nawalan ito ng
trabaho. Nangulekta ng abuloy ang isang babae at pilit niya itong inilagay
sa mga palad ng ama na di-kawasa, puno ng awa sa sarili, ay nagsimulang
humagulgol. Ang balita tungkol sa malungkot niyang kinahinatnan ay
madaling nakarating sa kanyang amo, isang matigas ang loob pero mabait
na tao, na noon diy nagdesisyong kunin uli siya, para sa kapakanan ng
kanyang asawa at mga anak. Dala ng kagandahang-loob, ito ay nagbigay
ng sariling pakikiramay, kalakip ang munting abuloy (na minabuti nitong
iabot sa asawa ng lalaki imbes na sa lalaki mismo). Nang makita niya ang
dati niyang amo at marinig ang magaganda nitong sinabi bilang
pakikiramay sa pagkamatay ng kanyang anak, ang lalaki ay napaiyak at
kinailangang muling libangin.
Ngayoy naging napakalawak ang kanyang awa sa sarili bilang isang
malupit na inulilang ama na ipinaglalamay ang wala-sa-panahong
pagkamatay ng kanyang dugo at laman. Mula sa kanyang awa sa sarili ay
bumulwak ang wagas na pagmamahal sa patay na bata, kayat
madalamhati siyang nagtatawag, Kaawa-awa kong Mui Mui! Kaawaawa
kong anak! Nakita niya ito sa kanyang libingan sa tabi ng gulod

payat, maputla at napakaliit at ang mga alon ng lungkot at awa na

nagpayanig sa matipuno niyang mga balikat at brasong kayumanggi ay
nakakatakot tingnan. Pinilit siyang aluin ng mga kapitbahay, na ang ibay
lumayo na may luha sa mga mata at bubulong-bulong, tunay na lasenggo
nga siya at iresponsable, pero tunay na mahal niya ang bata.
Tinuyo ng nagdadalamhating ama ang kanyang mga luha at saka
tumayo. Mayroon siyang naisip. Mula ngayon, magiging mabuti na
siyang ama. Dinukot niya sa bulsa ang perang ibinigay ng kanyang amo
sa asawa (na kiming inabot naman nito agad sa kanya, tulad ng nararapat.)
Binilang niya ang papel-de-bangko. Isa man dito ay hindi niya gagastahin
sa alak. Hindi na kailanman. Matibay ang pasiya na lumabas na siya ng
bahay. Pinagmasdan siya ng mga bata. Saan kaya ito pupunta, tanong nila.
Sinundan nila ito ng tingin. Papunta iyo sa bayan. Nalungkot sila dahil
tiyak nila na uuwi itong dalang muli ang mga bote ng beer.
9
Pagkalipas ng isang oras, bumalik ang ama. May bitbit itong
malaking supot na may mas maliit na supot sa loob. Inilapag nito ang dala
sa mesa. Hindi makapaniwala ang mga bata sa kanilang nakita, pero iyon
bay kahon ng mga tsokolate? Tumingin silang mabuti. Mayroong supot
ng ubas at isang kahon yata ng biskwit. Nagtalo ang mga bata kung ano
ang laman niyon. Sabi ng pinakamatandang lalakiy biskwit; nakakita na
siya ng maraming kahong tulad niyon sa tindahan ni Ho Chek sa bayan.
Ang giit naman ng pinakamatandang babae ay kendi, yong katulad ng
minsay ibinigay sa kanila ni Lau Soh, na nakatira doon sa malaking
bahay na pinaglalabahan ng nanay. Ang kambal ay nagkasya sa pandidilat
at pagngisi sa pananabik,; masaya na sila ano man ang laman niyon.
Kayat nagtalo at nanghula ang mga bata, takot na hipuin ang yaman na
walang senyas mula sa ama. Inip silang lumabas ito ng kwarto.
Di nagtagal ay lumabas ito, nakapagpalit na ng damit, at dumiretso
sa mesa. Hindi dumating ang senyas na nagpapahintulot sa mga batang
ilapat ang mga kamay sa pinag-iinteresang yaman. Kinuha nito ang
malaking supot at muling lumabas ng bahay. Hindi matiis na mawala sa
mata ang yaman na sa wariy kanila na sana, nagbulungan ang dalawang
pinakamatanda nang matiyak na hindi sila maririnig ng ama. Tingnan
natin kung saan siya pupunta. Nagpumilit na sumama ang kambal, at ang
apat ay sumunod nang malayu-layo sa ama. Sa karaniwang pagkakataon,
tiyak na makikita sila nito at sisigawang bumalik sa bahay, pero ngayoy
nasa isang bagay lamang ang isip nito at hindi man lang sila napuna.
Dumating ito sa libingan sa tabing-gulod. Kahuhukay pa lamang ng
puntod na kanyang hinintuan. Lumuhod ito at dinukot ang mga laman sa
supot na dahan-dahang inilapag sa puntod, habang pahikbing nagsalita,
pinakamamahal kong anak, walang maiaalay sa iyo ang iyong ama kundi
ang mga ito. Sanay tanggapin mo. Nagpatuloy itong nakipag-usap sa
anak, habang nagmamasid sa pinagkukublihang mga halaman ang mga
bata. Madilim na ang langit at ang maitim na ulap ay nagbabantang
mapunit anumang saglit, pero patuloy sa pagdarasal at pag-iyak ang ama.
Naiwan itong nakaluhod kahit bumagsak na ang ulan. Pagkuway umalis
ito, naninikit sa katawan ang basang kamisedentro. Sa isang iglap, ang
kangina pang inip na inip na mga bata ay dumagsa sa yaman. Sinira ng
ulan ang malaking bahagi niyon pero sa natira sa kanilang nailigtas,
nagsalu-salo sila tulad sa isang piging na alam nila na di nila
mararanasang muli.