GZELLK VE ESTETK DNCENN DOUU

Estetik kelimesi Yunanca aisthesis veya aisthanesthai kelimelerinden gelir. Duyum,

duyular, alg, duygu ile alglamak gibi anlamlar tar. Bu kelimelerden karlabilecek olan, estetiin,
duygusalln salad bilgilerin bilimi olmasdr. Eski Yunanistandan nce sanat ve gzellik
zerinde sistemli bir dne rastlanmaz.
Estetiin kurucusu Alexander G.Baumgartendr (1714-1762). Ona gre mantk, dnce ve
zihne bal bilgilerin doruluunu inceleyen bir bilimdi. Estetik de duyu ve duygulara bal bilgilerin
doruluunu inceleyecekti. Yani estetik mantn ikiz kardei veya duyulara dayal bilgilerin mant
olarak ortaya konmutu.
Felsefenin iinde temel normatif bilim 1 vardr. Bunlar
-

Doruluk temeli zerine kurulmu Mantk,

yilik temeli zerine kurulmu Ahlak,

Gzellik temeli zerine kurulmu Estetiktir.

Estetie bazlar Sanat felsefesi demesine ramen gzellik felsefesi diyenler de oktur.
Dolaysyla bugn estetiin en temel kavram, gzelliktir. Gzellik, adan aa, toplumdan topluma
ve insandan insana, hatt insann yana, mesleine, iinde bulunduu sosyal ve psikolojik duruma
gre deien bir deerdir. Zaten insan gerek bir dnyada kendi koyduu, yaygn kabul gren
deerleriyle yaar. Bilgilerimizi dzenleyen doruluk deerleri, ahlkmz dzenleyen iyilik deerleri,
ekonomimizi ve pratik hayatmz dzenleyen yararllk deerleri ve estetik hayatmz dzenleyen
gzellik deerleri vardr. Bu deerleri ortaya koyan, bir eyi iyi, gzel yapan insandr.
Gzellik ve estetik ile ilgilenen dnrlerden ilki olan Pythagoras (M.. 580-497), bir sanat
gibi yaam, mritlerini felsefi ve mistik olduu kadar estetik heyecanlara altrmtr. Her eyde bir
evrensel ahenk grm olan bu filozof, gzelin de ancak ahenkte belirebileceini savunmu ve ilk kez
kadn ve erkek gzellikleri arasndaki fark ayrdetmitir. Ona gre erkek gzellii gl, kadn
gzellii ise sakin ve ahenklidir. Mzik ise btn doal ahenkleri kendisinde toplad iin, ilerin ve
sanatlarn en ycesidir.
Sokrates (M.. 470-399) gzelin soyut z zerine dnmeyi gereksiz bulmu, yz ve beden
gzellii ile ruh gzellii arasnda bir iliki olamayacan dnm, daha ok karakter ve ruh
gzelliini tercih etmitir. Bu itibarla, Sokratese gre gzel, iyinin duyulur bir ekil almasndan baka
bir ey deildir. Eski Yunanda gzele tapma, ahlaksal ve dinsel bir nitelik tard ve gzellik btn
ekilleriyle Olymposda egemendi. Btn heykel yontucularyla mimarlar da bu konuda airler ve
rahiplerden geri kalmazlard. Ancak Sokrates, kendi felsefesinin pratik bir sonucu olarak en yetkin
adamn iyi ve gzel olduunu savunmutu.
1

Normatif bilim: Belli eyleri len, deerlere arlk veren bilim.

Yunan felsefesinde kavram olarak gzeli ele alp onu temellendirmek isteyen, onu iyi kavram
ile karlatran, henz pek yavan ve basit bir ekilde de olsa, Xenophon (M.. 430-355) olmutur
diyebiliriz. Xenophon Sokratesin Hatralar adl eserindeki szlerinden u sonular ortaya kmtr:
Gzel, ilkin bir kavramdr ve bir kavram olarak da belli bir tanmda anlamn ifade eder. kinci olarak:
Gzel ve iyi derin bir bala birbirine baldr, hatta ikisi ayn eydir. Gzel ve iyinin bu varlksal
ball, Platondan da geerek btn Yunan felsefesinde etkili olacak bir dnceyi gsterir:
Kalokagathia (gzel-iyi).
Yunan felsefesi doruk izgisine Platon (M.. 427-347) metafiziinde ular ve Platon
felsefesiyle Yunan metafizik a da balam olur. Platon ncesi felsefesinin temel konusu nce doa,
sonra da insan olmutur. Oysa, Platon ile birlikte felsefenin ana ilgisi genel olarak varla ynelir. lk
filozoflar, doada mutlak ve deimez olan aramlar, Platon ise hem doada, hem de ahlk ve toplum
yaamnda mutlak ve deimez olann peinden komutur. Platon, varlk problemini bir idealar
felsefesi ynnde gelitirerek, bir idealar metafiziine ular. Felsefenin konusu artk ne yalnz
doadr, ne de yalnz insandr; ama felsefe, varln kendisini aratran bir temel bilim haline ykselir.
Platonun tm dnsel yapsn, be nemli kuram iersinde toplamak mmkndr. Bunlar,
bilgi, idealar, ruhun lmszl, evrendoum (Kozmogoni - Evren'in oluumunu inceleyen
bilim dal) ve devlet ile ilgili kuramlardr. Platon felsefesinin incelenmesi asndan en aklc yol, bu
deiim ve gelimeyi takip ederek, retinin geirdii evreleri anlamaya almaktr.
1- Sokratesi dnem:
"Genlik diyaloglar" veya "Sokratik Diyaloglar"n kaleme alnd dnemdir. Bu almalarda
Platon, hocasnn retisini, geree en uygun ekilde vermeye alan, katksz bir Sokrates'idir.
Bilgi ve erdem sorunlarnn irdelendii bu diyaloglarda Platon, henz felsefeyi ileriye gtrme
abalarna girimemitir. Gzel nedir? sorusunu kendine aratrma konusu olarak alan ve gzeli bir
kavram halinde tanmlama denemesine girien ilk eser Byk Hippiasdr. Bu diyalog gzellik
bakmndan belirli bir sonuca varamasa da, bir daliteyi yani ikilii belirlemitir. Bu ikilik,
kendiliinden gzel ve tek tek gzel eylerin gsterdii ikiliktir. Bir yanda bir gzel ideas,
kavram, dier yanda tek tek gzel olan eyler vardr. Dikkat edilecek baka bir nokta ise Platonun
gzel ve iyi kavramlar arasnda bulduu aynlktr.
2- Gei Dnemi ve Olgunluk dnemi :
Bu dnemde Platon, Sokrates'in "bilgi erdemdir" tezini daha bir derinlemesine irdeledikten
sonra, iki tr bilmenin sz konusu olabilecei grn ne srer Platon. Doru san (doru alglama)
ile bilgi, iki ayr dnya yaratmtr. Bir yanda meydana gelen ve yok olan, doru sannn, greceli
gerekliklerin dnyas, dier yanda, salam ve srekli, asl gerekliin, "idealar"n dnyas.
2

a)

Bilgi bir algdr; (hatt aslnda bilgi, bir alglama yargsdr.);

b)

nsan her eyin lsdr;

c)

Her ey ak hlindedir

eklinde zetlenebilecek kuramn, alglanan nesneler iin doru, gerek bilgi asndan yanl olduu
sonucuna varmtr.
nl "idealar kuram", ite bu bilgi (episteme) anlayndan domutur. Gerek bilginin temeli,
ancak idealar dnyasnda bulunabilir. dea birliktir. Blnemez, deimez, ncesiz ve sonrasz olarak,
kendi kendine eit, hep ayn kalan bilgidir. Doru sanlar yolu ile duyumlanan nesneler ise, hi
durmakszn oluur, deiir ve yok olurlar.
Platon olgunluk anda gzeli daha derinden kavramaya alr. Platon zellikle len
diyalounda gzellii aratrr. Ancak, len diyalounda sadece gzellikten sz amaz. lende
gzellii kavrama yolu olarak erosu (sevgi) ne srer. Gzel nedir? sorusu iin zorunlu olarak eros
ele alnr, nk gzellik erosun yardmyla kavranabilir. Eros, gzel olana kavumak, onda
dourmaya, yaratmaya varabilmektir. Gzel olanda yaratmaya ulaabilmek istei ayn zamanda
lmszle kar duyulan derin varolma isteiyle ayn eydir. Tanrlar lmszdr ancak insan
lmszle gtren erostur. nsan iin iki eitli lmszlk vardr. Biri beden yoluyla gzel olana
kavumak, onda dourmaya, yaratmaya varabilmek. Bu istek kadnlara ynelir ve gzel olanda
yaratma gerekleince, ocuklar halinde amaca ulam olur. Eros, gzelde yaratmaya varmann
sonunda meydana gelen ocuklarda lmszle ular.
Beden yoluyla lmszle ulamann yan sra bir yol daha vardr: ruh yolundan lmszle
ulamak. Burada eros, genlere, delikanllara ynelir ve onlarn yetitirilmesi, eitilmesi amacn tar.
Delikanl ruhlarnda dourtulacak ey ise erdemdir, stn yetilerdir (melekeler).
Gzel ise erosun kendine yneldii, irkin ise erosun kendisinden kat eydir. eitli
gzellikler vardr. Bu gzellikler arasnda bir hiyerari vardr. Erosun yneldii ilk gzel, gzel
bedendir. Ama daima mkemmellie ulamak isteyen bir ruh iin bu yeterli deildir. Olgunlua ve
yetkinlie erimi olan kimse ruh (can) gzelliini sevecektir. Erosun byle ycelttii bir kii, artk
tek tek gzellikle ilgilenmez. O, gzelliin kendine ynelir, artk onu arar, nk greceli gzellikleri
artk kmseyecek, btn gzelliklerin stnde gzel olan eye kar zlem duyacaktr. Bu tmel ve
z gzelliine gtren yol, gzel bedenlerden kalkyor, buradan gzel bir hayat yaamaya, ruh ve
erdem gzelliine ykseliyor, oradan da gzel bilgiye geerek sonunda kendi bana gzellie, z
gzelliine, mutlak gzellie eriiyor. Mutlak gzel veya z gzellii btn gzelliklerin tepe
noktasnda bulunur. O yalnz gzel deil, ayn zamanda hakiki varlktr. Btn varln odak
noktasnda bulunur ve btn varl aydnlatr; nk varln amac gzel olmaktr. Btn tek tek
gzel olanlar, bu z gzelden, bu mutlak gzelden doarlar. Bu mutlak gzellik ya da z gzellii,
uzay ve zaman snrlamasnn tesinde bulunduuna gre, onun bir cevher olmas lazm gelir. Salt
3

gzellik, hakikatte cevherden baka bir ey deildir. O, btn yetkinlikleri kuatr ve erosun en son
amacdr. Byle bir gzellik, ancak tanrsal bir gzellik olabilir. Tanrlk ise, gzel, bilge, iyi olan ve
bu deerlere benzer daha ne varsa kendinde bulunan eydir. Erosun amac olan bu salt, mutlak
gzellik, ayn zamanda hayatn da amacdr; nk, bu salt gzellie erimi olan kii lmszl ve
mutlulua da erimi olur.
3- Yallk dnemi :
Platonun felsefesindeki son devir ise yallk devridir. Bu devirde Platon, idealar teorisini
tehlikeye drecek ekilde Pythagoraslk etkisi altna girer. Pythagorasln etkisi, Timaiaos
dialounda tepe noktasna ular. Platon bu diyalogda pythagorasln etkisi altnda bir kozmoloji
gelitirir. Bu kozmolojinin temel izgileri yledir. Balangta ate, su, toprak ve hava bir kaos
halinde vard. te Tanr, Demiurgos, bir mimar gibi, bu ekilsiz elemanlardan yani kaostan bir dzenli
dnya, bir kozmos meydana getirdi. Bu kurucu g yeryzne egemen tanrlarn gcnden ayrdr.
Demiurgos bu dnyadaki tanrsal ruhtur, her eyi dzenler ve ynetir. Demiurgosu bu bu etkinlikle
yneten dnce, dzen dncesidir. Demiurgos bu evreni, neoetik yani dnlen bir evren olarak
kurmutur. Bu evren grlebilir, kavranabilir olmaldr. Bunun iin Tanr ate ve topra kullanr;
bunlar birbirlerine balayan eleman olarak da suyu ve havay. Evrenin mmkn grnebilir evrenlerin
en gzeli olabilmesi iin de bu elemanlarn geliigzel deil ama orantl olarak birlemesi gerekir. Bir
canlnn da gzel olabilmesi iin de o canlnn tam orant iinde bulunmas gerekmektedir.
Platonun rencisi olan Aristo (M.. 384-322) Duyumlar dnyasn kmsememektedir.
Metafizik ve Poetika adl eserinde; nemli olan iinde bulunduumuz dnyadr demektedir. Gereklik
ondadr diye aklamaktadr. Aristoya gre gzellii balca alametleri tr, bunlar da:
1- Dzen
2- Simetri ve orant
3- Belli snrdr
Aristoya gre eer gzel olan eyin tipik ve esasl zellikleri bunlardr, o halde gzelliin
karakterlerini incelemek iin miktarlarla ve oranlarla uraan bilimlere bavurabiliriz.
Aristo, dzen, simetri ve belli snr her tarafta, hem doada hem de toplumda bulur. Doada
dzensiz hibir ey yoktur, doann kendisi dzenin nedenidir. Dzenli hareket doaya uygun olduu
iin bize dzenli olmayan hareketlerden daha uygun gelir. Yasalar toplumdaki dzendir ve iyi bir yasa
iyi bir dzendir. Aristo simetriyle tam, uygun bir oran kasteder. Simetri tam ortadr. Aristo, bedendeki
simetri eksikliinin bir hastalk, bir zayflk ve bir irkinlik olduunu iddia eder. Aksine ahenk
salktr, kuvvettir, gzelliktir. Aristoya gre salk, soukla scan simetrisindedir ve gzelin kuvvet
ve erdem ile karlkl oranlarda bulunduunu belirtmektedir. Aristo, dzen, simetri ve belli snrdan

baka, gzelin art olarak bazen bykl ileri srmektedir. Gzel Aristoya gre ne ok byk ne
de alglanamayacak derecede ok kk olamaz.
Plotinos (M.S. 206-270) gzellii psikolojik ve metafizik ynden incelemektedir. Akmna yeni
Platonculuk akm denilmektedir. Alemi bir ak olarak grmektedir. Birden derece derece yayl
sonunda Bire dnerek, onda erimektedir. Her varlk bir madde ve suretten olumaktadr. Tanr bir
surettir madde srekli deien birin kartdr. Plotinos en stn varlk Tanrdr diyor. Onun varolduu
dahi sylenemez nk Tanr btn varlklarn stndedir. Evren her eyi var eden ama hibir eyle
var olmayan Birin yani Tanrnn eseridir. Tanr ne gereklilikten ne de duyduu eksiklikten dolay
yaratmaz sadece yaratmas Hr olmasyla aklanabilir. Tanrnn bozulmayan kemalinden (sdur)
fkrma yoluyla ilk tecelli eden zekadr. Yaratld andan itibaren zeka feyz ve sdur yoluyla
kendinden ok az farklaan ruhu yaratmaktadr. Gzel, maddeye geen ve ona kendi benliini veren
surettir. Gzel, ruhun bedende, zekann ruhta, Birin zekada grlmesidir. Gzel bu tenaspte 2
parldayan eydir. En stte bulunan gzelin ilkesi yi (Hayr- Ala) yani Bir dir. Tenasp ve ahenkte
oklukta Birlii bulma gereklemektedir. Plotinosun metafizii Pantheisme (Vahdet-i vucut)
inanna dayanmaktadr. Btn varlk vahdette yani birliktedir. Hayr (iyiyi) ve gzeli ayr ayr
dnmek yanltr. Olan husus Hakikat- Mutlakay, Hayr- Mahz (Mutlak Hayr, Hayrn ta kendisi)
olarak kabul edebilmektir.
Grdmz zere gzellik kavram hakknda filozoflar farkl yorumlarda bulunmular ve
tarih boyunca da sanatlar bu kavram zerinde uzun uzun tartmlardr. Her birimizin duyu
organlarmz ayn olmasna ramen her birimiz ayn kavramlar farkl ekilde alglarz. Kimilerimiz
baz sanat rnlerini gzel olarak nitelendirirken kimilerimiz onlar ayn gzellikte bulmayz hatta
gzel olarak bile nitelendirmeyiz.
Hepimiz, arkadalarmzn, yaknlarmzn ve komularmzn rnek olarak gsterecekleri
gzel bir hayat oluturmak iin almaktayz. Bu gzellik, bencilliin tamamen reddedilmesi ile
olur. Gzellik yolunda ilerleyen kii, kendinden nce bakalarn dnr ve onlara elini uzatt
zaman bilinir ki o el, sahibine kar salamak iin deil, ihtiya duyanlara yardm etmek ve destek
olmak iin uzanmtr.
Aykan CANDEMR-2003

Birbirine uyma, yakma, aralarnda uygunluk bulunma, oran, orant.