1

Zenbaki errealak
LABURPENA
1.1.

ZENBAKI ERREALEN MULTZOA,

1.1.1. Sarrera: zenbaki errealen multzoa,

Zenbaki arruntak

Zenbaki osoak

Zenbaki arrazionalak

ez da nahikoa
1.1.2. -ren

definizio axiomatikoa
Zenbaki errealen axiomak
Propietate aljebraikoak
Monotonia-propietateak
Osotasun-propietateak
, , eta zenbaki-multzoen arteko partekotasun-erlazioa

1.1.3. -ren ordenaren ondoriozko propietateak

1.1.4. -ren adierazpen geometrikoa: zuzen erreala
1.2.

HIRUGARREN ORDENAKO ERAGIKETAK -N

1.2.1. Berreketak eta erroketak
1.2.2. Logaritmoak

1.3.

ZENBAKIA. ARRAZOI TRIGONOMETRIKOAK

1.3.1. zenbakiaren definizioa
1.3.2. Arrazoi trigonometriko edo zirkularrak

Zuzeneko arrazoi trigonometrikoak

Alderantzizko arrazoi trigonometrikoak

1.4.

ZENBAKIA. ARRAZOI HIPERBOLIKOAK

1.4.1.

zenbakiaren definizioa

1.4.2. Arrazoi hiperbolikoak

Zuzeneko arrazoi hiperbolikoak

Alderantzizko arrazoi hiperbolikoak

1.5.

ZENBAKI ERREAL BATEN BALIO ABSOLUTUA. DISTANTZIA

1-

1.6.

Kalkulua I

ZENBAKI ERREALEN MULTZO ZABALDUA:

1.6.1. -ren definizioa
1.6.2. Eragiketak -n
1.6.3. -ren ordenazioa
1.6.4. Zuzen erreal zabaldua

1.7.

TARTEAK ETA INGURUNEAK

1.7.1. Tarte bornatuak
1.7.2. Tarte ez-bornatuak
1.7.3. Tarte errealen propietateak
1.7.4. Inguruneak

ARIKETAK

1. Zenbaki Errealak

1.1.

ZENBAKI ERREALEN MULTZOA,

1.1.1. Sarrera: zenbaki errealen multzoa,

Zenbaki arruntak
Zenbaki arruntak zenbatzeko erabili ohi diren zenbakiak dira (1, 2, 3, ...), hau da,
gizakiak historian ezagutu eta erabili zituen lehenengoak. Gaur egun, 0 zenbakia ere
arrunten artean sartzen da, kantitate nulua adierazteko*. Beraz, zenbaki arrunten
multzoa, , horrela definitzen da:
= {0,1,2,3,4,...}

Zenbaki osoak
Edozein bi zenbaki arrunt emanda, m,n , ez da beti existitzen beste x zenbaki bat
zeinetarako x + m = n den. Adibidez, x + 4 = 2 ekuazioa -n ebatzi nahi badugu,
ohartzen gara ez dagoela inongo zenbaki arruntik zeini 4 batuz gero 2 ematen duenik.
Hortaz, x + m = n ekuazioak ez du beti soluzioa izango -n; bakarrik m n denean. Hori
dela-eta, zenbaki arrunten multzoa era horretako ekuazioak ebazteko nahikoa ez dela
esaten da. Beraz, logikoa dirudi multzoa beste multzo batera hedatzea, non x + a = b
gisako ekuazioek beti soluzioa izango duten. Multzo hori zenbaki osoen multzoa da, ,
eta horrela definitzen da:
= {0,1,1,2,2,3,3,4,4,...}

Zenbaki arrazionalak
Edozein bi zenbaki oso emanda, , , ez da beti existitzen beste x zenbaki oso bat
zeinetarako x = den. Adibidez, 2x = 3 ekuazioa -n ebatzi nahi badugu, ohartzen gara
ez dagoela inongo zenbaki osorik 2 biderkatuz gero 3 ematen duenik. Hori dela-eta,
zenbaki arrunten multzoa era horretako ekuazioak ebazteko nahikoa ez dela esaten da.
Hartan, logikoa dirudi multzoa beste multzo batera hedatzea, non x = gisako
ekuazioek beti soluzioa izango duten. Multzo hori zenbaki arrazionalen multzoa da, ,
eta horrela definitzen da:

= p, q , q 0
q

ez da nahikoa
Zenbaki arrazionalen multzoa, hots, , batuketa eta biderketarako aljebraikoki itxia da.
Hau da, edozein bi zenbaki arrazional batuz, kenduz, biderkatuz edo zatituz emaitza beti
da zenbaki arrazionala (zenbaki bat zati zero eragiketa salbuetsita, eragiketa hori ez

Nahiz eta 0 zenbakia tradizioz zenbaki arruntzat jo izan ez den, gaur egun arrunten artean sartzeko arrazoia
honako hau da: matematika modernoan zenbaki arruntak multzo finituen kardinaltzat hartzen dira; beraz,
ikuspuntu horren arabera, 0 zenbakia multzo hutsaren elementu kopurua adierazten duen zenbakia da.

Kalkulua I

baita onartzen). Eta gainera, eragiketa horiek propietate aljebraiko garrantzitsuak

betetzen dituzte: elkartze- eta trukatze-propietateak; elementu neutroen (0 eta 1en) eta
aurkako eta alderantzizko elementuen existentzia; eta batuketarekiko banatzepropietatea. Horrez gain, eragiketa horiekin bateragarria den ordena erlazio bat, , ezarri
daiteke -n. Aurreko guztiagatik, gorputz ordenatua dela esaten da eta honela
adierazten da: (,+,,). Hala ere, ikuspuntu teoriko formal batetik honako galdera hau
egin beharko genuke: zenbaki arrazionalak nahikoak al dira problema matematiko
guztiak ebazteko? Galdera honen erantzuna ezezkoa da. Izan ere, kalkulu aritmetikoko
problemak ebazterakoan, magnitudeen neurketan kasu, zenbaki arrazionalak nahikoak
ez direla ikusi ahal da, nahiz eta problema horiek itxuraz oso errazak izan. Adibidez, jo
dezagun 1 luzerako aldea duen karratu baten diagonala neurtu nahi dela:

1
1.1 irudia: Aldea 1ekoa duen karratu baten diagonala.
Karratuaren diagonala neurtzeko problema ebaztea ahalbidetzen duen teorema, hau da,
Pitagorasen teorema, aurkitu zenean, zenbaki guztiak arrazionalak zirelako ustea hautsi
zen. Horrenbestez, matematikari grekoek zenbakiei buruz zeuzkaten ideiak berrikusi
behar izan zituzten. Pitagorasen teoremak honako hau esaten du: aldea 1ekoa duen
karratuaren diagonala x bada, orduan x2 = 12 + 12 = 2 berdintza egiaztatzen da. Baina,
erraz froga daiteke ez dela inongo zenbaki arrazionalik bere karratua 2 denik. Horregatik,
zenbaki hori irrazionala dela esaten da eta

2 idatzi ohi da.

Aurreko guztiaren berehalako ondorioak bi dira:

Aljebraren ikuspuntutik, zenbaki arrazionalen multzoa ez da nahikoa x2 = a

gisako ekuazioak ebazteko, a > 0 izanik. Adibidez, x2 = 2 ekuazioak ez dauka
soluziorik -n, ez baita inongo zenbaki arrazionalik bere karratua 2 denik.
Ekuazio horiek -n soluziorik izateko, a zenbakia arrazional baten karratua izan
behar da.

Topologiaren ikuspuntutik, zenbaki arrazionalen multzoak zuzenaren puntuen

zati txiki bat besterik ez du hartzen. Izan ere, nahiz eta zenbaki arrazionalak era
dentsoan banatuta egon (bi zenbaki arrazionalen artean infinitu zenbaki
arrazional aurki daitezke), badaude zuzen horren puntu batzuk zenbaki
arrazionalei ez dagozkienak. Are gehiago, arrazionalei ez dagozkien puntuak
ugariagoak dira. Hori azaltzeko, adibidez, har dezagun aldea unitate batekoa
duen karratua eta koka dezagun zuzenaren 01 segmentuaren gainean. Orduan,
karratuaren goi-eskuinaldeko erpina mozten duen 0 zentroko zirkunferentziak
zuzena ere mozten du, hain zuzen ere, diagonalaren neurriari dagokion puntuan.
Eta luzera hori ez da zenbaki arrazional bat, bere karratua 2 delako (1.2 irudia).

1. Zenbaki Errealak

1.2 irudia: Zuzenean, karratua bi duen puntua.

Aurreko urritasun horiek -ren ordena-erlazioaren ez-osotasuna jatorri dute; izan ere,
ordena-erlazio horrek gorenaren propietatea deritzon propietate garrantzitsuan huts
egiten du, hain zuzen. E multzo ordenatu batek gorenaren propietatea egiaztatzen duela
esaten da bere edozein A E azpimultzo ez-huts eta goi-bornatuk goi-bornea edo gorena
badu. Hori dela-eta, (,+,,) gorputz ordenatua beste gorputz batera hedatu behar da,
(,+,,), non gorputz berri hori ordenatua eta osoa den eta zeinetan, alde batetik, xn = a
moduko ekuazioak ebatzi ahal diren ( n * , a > 0 ), eta bestetik, zuzena osatu ahal den.
Funtsean, aurreko hori egiteko modu bi dago:

Definizio konstruktiboa. Zenbaki arrazionalak abiapuntu harturik, multzo berria

eraikitzen da eta bere baitan bi eragiketa (batuketa eta biderketa) eta ordenaerlazio bat definitzen dira. Horren ondoren, multzo hori gorputz ordenatua dela
eta gorenaren propietatea betetzen duela frogatzen da.

Definizio axiomatikoa. Zuzenean, axioma batzuk egiaztatzen dituen eredu

matematikoa ematen da; axioma horiek logikaren ikuspuntutik tinkoak izan behar
dira (gorputz ordenatua eta osoa). Azkenik, eredu matematiko hori
isomorfismoak salbuetsita bakarra dela frogatzen da.

Definizio axiomatikoaren abantaila honako hau da, hasieratik zenbaki errealen

propietateak zeintzuk diren argi eta garbi esaten duela. Horri esker, multzoa
prozedura axiomatikoaren bitartez aztertzen da. Baina prozedura horrek -ren
existentziaren problema ebatzi gabe uzten du, izan ere hori -tik abiatuta multzoa
eraikiz bakarrik egin daiteke. Zenbaki errealen eraiketa ez da kurtso honen helburuetako
bat baina oso interesagarria da, bai logikaren bai pedagogiaren ikuspuntutik. Delako
eraiketa hori egiteko, XIX. mendearen bukaeran aldi berean agertutako bi metodo erabil
daitezke: Cantor-en metodoa, oinarrizko segida edo Cauchy-ren segida delakoan
oinarrituta, eta Dedekind-en metodoa, zenbaki arrazionalen ebakidura delakoan
oinarrituta.

Kalkulua I

1.1.2. -ren definizio axiomatikoa

Zenbaki errealen axiomak
Definizioa (Zenbaki errealen multzoa). Zenbaki errealen multzoa, , honako ezaugarri
hauek dituen multzoa da: bere baitan bi barne-eragiketa definituta daude, alegia,
batuketa eta biderketa, eta eragiketa horiekin gorputz trukakorraren egitura du;
bestetik, ordena erlazio osoa dauka, egitura aljebraiko horrekin bateragarria dena eta
gorenaren propietatea egiaztatzen duena. Bestela esanda, multzo hori (,+,,) erakoa
da eta honako axioma hauek egiztatzen ditu x, y, z edozein direlarik:
Gorputzaren axiomak: (,+,) talde trukakorra da.
I.

Batuketa elkarkorra da: (x + y) + z = x + ( y + z) .

II.

Batuketa trukakorra da: x + y = y + x .

III.

Batuketak elementu neutroa edo nulua du, 0 denotatzen dena: x + 0 = x .

IV.

Zenbaki erreal orok elementu simetrikoa dauka batuketarekiko; x zenbakiaren

simetrikoa x denotatzen da eta x-ren aukakoa dela esaten da: x + ( x) = 0 .

V.

Biderketa elkarkorra da: (xy)z = x( yz) .

VI.

Biderketa trukakorra da: xy = yx .

VII.

Biderketa batuketarekiko banakorra da: x( y + z) = xy + xz .

VIII.

Biderketak elementu neutroa edo unitatea du, 1 denotatzen dena: x 1 = x .

IX.

Edozein

x0

zenbaki errealek biderketarekiko elementu simetrikoa du,

alderantzizkoa deritzona eta x1 denotatzen dena: x x 1 = 1 .

Ordenaren axiomak: ordena erlazioa gorputzaren egitura aljebraikoarekin bateragarria den
odena osoa da.
X.

erreflexiboa da: x x .

XI.

antisimetrikoa da: x y y x x = y .

XII.

iragankorra da: x y y z x z .

XIII.

ordena osoa da: x y y x .

XIV.

batuketarekin bateragarria da: x y x + z y + z .

XV.

biderketarekin bateragarria da: x y 0 z xz yz .

Gorenaren axioma:
XVI.

Edozein A azpimultzo ez huts eta goi-bornatuk goi-bornea edo gorena

dauka.

Oharra. Aurreko axioma horiek egiaztatzeagatik, (,+,,) zenbaki errealen multzoa

gorputz ordenatua eta osoa dela esaten da.

1. Zenbaki Errealak

(,+,,) gorputz ordenatu eta osoan, x guztietarako aurkakoa existitzen denez eta
x {0} guztietarako alderantzizkoa existitzen denez, batuketa eta biderketarekiko
eragiketa simetrikoak honako era honetan definitu daitezke:

Definizioa (Zenbaki errealen kenketa). Edozein bi zenbaki erreal emanda, x, y , x eta

y-ren aurkakoaren arteko batuketari x ken y kenketa deitzen zaio; eragiketa hori x y
denotatzen da:

x y = x + ( y)
Definizioa (Zenbaki errealen zatiketa). Edozein bi zenbaki erreal emanda, x, y non
y 0 , x eta y-ren alderantzizkoaren arteko biderketari x zati y zatiketa deritzo; eragiketa
hori x / y denotatzen da:

x / y = x y 1
Era berean, (,+,,) gorputz ordenatu eta osoan, ordena erlazio osoak zenbaki
positiboak eta negatiboak definitzea ahalbidetzen du:

Definizioa (Zenbaki erreal positibo eta negatiboak). Zenbaki erreal bat, x, positiboa da
zero baino handiagoa bada (x > 0) eta negatiboa zero baino txikiagoa bada (x < 0) .
Notazioa. Zenbaki erreal positiboez osaturiko -ren azpimultzoa, + izendatzen da:

+ = {x | x > 0 }
Zenbaki erreal negatiboez osaturiko -ren azpimultzoa, izendatzen da:

= {x | x < 0 }
Zero ez diren zenbaki erreal positibo zein negatiboez osaturiko -ren azpimultzoa *
izendatzen da:

* = {0 } = {x | x 0 }

Propietate aljebraikoak
(,+,,) gorputz ordenatu eta osoan, zenbaki errealen egitura aljebraikoari buruzko
propietate batzuk egiaztatzen dira. Propietate horiek lau talde nagusitan sailka daitezke:
sinplifikatze legeak, biderketa nuluen legeak, zeinuen legeak eta zatikien oinarrizko
legeak (frogapenak ez dira ematen).

Proposizioa (Sinplifikatze legeak). (,+,) gorputzean, honako propietate hauek

egiaztatzen dira:

x+z = y+z x = y.

xz = yz z 0 x = y .

Kalkulua I

Proposizioa (Biderkadura nuluen legeak). (,+,) gorputzean, honako propietate hauek

egiaztatzen dira:

x 0 = 0x = 0.

xy = 0 x = 0 y = 0 .

Proposizioa (Zeinuen legeak). (,+,) gorputzean, honako propietate hauek egiaztatzen

dira:

(x) y = x( y) = (xy) .

(x)( y) = xy .

Proposicin (Zatikien oinarrizko legeak). (,+,) gorputzean, honako propietate hauek

egiaztatzen dira:

x
z
=
xw = yz , ( y 0, w 0) .
y w

x xz
=
, ( y 0, z 0) .
y yz

x z xw + yz
+
=
, ( y 0, w 0) .
y w
yw

x z
xz
=
, ( y 0, w 0) .
y w yw

Monotonia propietateak
(,+,,) gorputz ordenatu eta osoan, zenbaki errealen ordenari buruzko honako
propietate hauek egiaztatzen dira, monotonia legeak deitzen direnak (frogapenak ez dira
ematen).

Proposizioa (Monotonia legeak). (,+,,) gorputz ordenatuan, honako propietate hauek

egiaztatzen dira:

x y z w x + z y + w.

0 < x y 0 < z w xz yw .

x y < 0 z w < 0 yw xz .

x x 0.

x > 0 x 1 > 0 .

0 < x y 0 < y 1 x 1 .

x y < 0 y 1 x 1 < 0 .

Osotasun propietateak
(,+,,) gorputz ordenatu eta osoan, zenbaki errealen ordenarekiko osotasunari buruzko
propietate batzuk egiaztatzen dira. Propietate horiek lau talde nagusitan sailka daitezke:

1. Zenbaki Errealak

beherenaren oinarrizko propietatea; gorenaren eta beherenaren batukortasun

propietateak; gorenaren eta beherenaren biderkakortasun propietateak; eta gorenaren
eta beherenaren propietate eskalarrak (frogapenak ez dira ematen).

Proposizioa (Beherenaren oinarrizko propietatea). Edozein A azpimultzo ez huts

eta behe-bornatuk behe bornea edo beherena dauka.
Proposizioa (Osotasunaren batukortasun-propietateak). Edozein bi azpimultzo A,B
ez huts eta bornatu emanda, honako multzo hauek definitzen dira:

A + B = {x + y | x A y B}
A = {x | x A }
Orduan, honako hau egiaztatzen da:

inf(A + B) = inf A + inf B .

sup(A + B) = sup A + sup B .

inf(A) = sup A .

sup( A) = inf A .

Proposizioa (Osotasunaren biderkakortasun-propietateak). Edozein bi azpimultzo

A,B + ez huts eta bornatu emanda, honako multzo hauek definitzen dira:
A B = {xy + | x A y B}
1/ A = {x + |1/ x A }
Orduan, honako hau egiaztatzen da:

inf(A B) = inf A inf B .

sup(A B) = sup A sup B .

inf(1/ A) = 1/ sup A .

sup(1/ A) = 1/ inf A ( inf A 0 ).

Proposizioa (Osotasunaren batukortasun-propietate eskalarrak). Zenbaki erreal bat

emanda, k , eta azpimultzo ez huts eta bornatu bat, A , definitzen da:

k + A = {k + x | x A }
Orduan, honako hau egiaztatzen da:

inf(k + A) = k + inf A .

sup(k + A) = k + sup A .

10

Kalkulua I

Proposizioa (Osotasunaren biderkakortasun-propietate eskalarrak). Zenbaki erreal

positibo bat emanda, k + , eta azpimultzo ez huts eta bornatu bat, A , definitzen
da:
k A = {k x | x A}
Orduan, honako hau egiaztatzen da:

inf(k A) = k inf A .

sup(k A) = k sup A .

, , eta zenbakizko multzoen arteko partekotasun-erlazioa

Zenbakizko multzoen ondoz ondoko hedapenek , , eta multzoen arteko
partekotasun-erlazioa adieraztea ahalbidetzen dute:

Arruntak

Osoak

Arrazionalak

Zatikiarrak

Errealak

Arrunt negatiboak

Irrazionalak

1.3 irudia: , , eta zenbakizko multzoen arteko partekotasun-erlazioa.

1.1.3. -ren ordenaren ondoriozko propietateak

Teorema (Arkimedes-en propietatea). Bi zenbaki erreal emanda, x,y , non x > 0 den,
beti existitzen da zenbaki arrunt bat, n , zeinetarako:

nx > y
Frogapena:
Har ditzagun bi zenbaki erreal, x eta y, x > 0 delarik. Absurdura eramanez, demagun n guztietarako
nx y dela eta defini dezagun honako multzo hau:

A = {nx | n }
Orduan, A ez-hutsa eta goi-bornatua izango da, beraz, bere gorena existituko da, alegia, = sup A . Alde
batetik, gorenaren definizioa dela-eta, honako desberdintza hau izango dugu:
= sup A n : nx

11

1. Zenbaki Errealak

Bestetik,
indukzio-irizpidea dela-eta , n guztietarako n + 1 denez, orduan,
(n + 1)x A ere izango da. Beraz, A-ren gorena izateagatik honako hau daukagu:

nx A

bada,

= sup A n : (n + 1)x n : nx + x n : nx x
Baina, horren arabera, x A-ren goi borne bat litzateke, hau da, ezin da A-ren gorena izan. Kontraesan
honek frogatzen du ren propietate arkimidearra.

Teorema (Zenbaki erreal baten zati osoa). Edozein zenbaki errealetarako, x ,

existitzen da zenbaki oso bat, p , x-ren zati osoa deiturikoa, zeinetarako:

p x < p +1
Frogapena:
-ren propietate arkimidearra 1 > 0 eta x zenbakiei aplikatuta, existitzen da

n zeinetarako n > x den.

Hortaz,
A = {q | q > x}
multzoa zenbaki osoz osatuta dago, multzo ez-hutsa da ( n A ) eta behe-bornatua da (x bere behe-borne bat
delako); beraz, minimoa du, m. Horrez gain, m 1 x , zeren bestela m 1 A eta orduan, m ez litzateke Aren minimoa. Laburbilduz, m 1 x < m da eta p = m 1 x-ren zati osoa da.

Teorema ( dentsoa da -n). Edozein bi zenbaki erreal emanda, x, y , x < y bada,

orduan beti existitzen da zenbaki arrazional bat, r , zeinetarako:

x <r < y
Frogapena:
-ren propietate arkimidearra y x > 0 eta 1 zenbakiei aplikatuta, existizen da n zeinatarako n( y x) > 1
den. Beraz,
1 < n( y x) 1 < ny nx nx + 1 < ny
Bestetik,

nx zenbakiaren zati osoa bada, orduan

p nx < p + 1

egiaztatzen da eta beraz,

nx < p + 1 nx + 1 . Orduan:
nx < p + 1 nx + 1 nx + 1 < ny nx < p + 1 < ny x < (p + 1) / n < y
Hau da, r = (p + 1) / n zenbaki arrazioanala x eta y zenbaki errealen artean dago. Hori dela-eta, propietatea
egiaztatzen da, frogatu nahi genuen bezala.

Oharra. Frogatuz gero r bat existitzen dela non x < r < y den, propietate bera ezar
dakieke x eta r zenbakiei; horrela, azken bi zenbakion artean beste zenbaki arrazional
bat dagoela egiaztatzen da, beraz, zenbaki berri hori ere x eta y-ren artean dago.
Prozesua behin eta berriz errepikatuz, hautazko bi zenbaki errealen artean infinitu
zenbaki arrazional daudela ikusten da. -ren propietate hori adierazteko, zenbaki
arrazionalek zenbaki errealetako multzo dentso bat osatzen dutela esaten da.

1.1.4. -ren adierazpen geometrikoa: zuzen erreala

Zenbaki errealen interpretazio gemetrikoa egiteko, zenbakiok zuzen baten puntuekin
identifikatu ohi dira. Horretarako, zuzenaren O puntu bat erreferentzia-sistematzat
hartzen da; puntu horri jatorria deritzo eta 0 zenbakiari dagokio. Bere eskuinean beste

12

Kalkulua I

puntu bat, U, hartuta, puntu horri 1 zenbakia egokituz gero, OU

erreferentzia-sistemaren unitatea deritzo (1.4 irudia):

O=0

U=1

segmentuari

1.4 irudia: Zenbaki errealen adierazpen geometrikoa.

Zenbaki errealen arteko ordena-erlazioak interpretazio geometriko sinplea du. Izan ere,
x < y bada, x puntua y puntuaren ezkerrean dago, 1.4 irudian ikusten den bezala.
Hortaz, zenbaki erreal positiboak O = 0 puntuaren eskuinaldean adierazten dira eta
negatiboak, berriz, ezkerraldean, betiere OU segmentuaren luzera unitatetzat harturik.
Zenbaki errealak zuzenaren gainean adierazteko problema honako hau da: alde batetik,
zenbaki erreal oro zuzenaren puntu baten bidez adierazi ahal den jakin behar da; eta
bestetik, zuzenaren puntu orok zenbaki erreal bat adierazten duen jakin behar da.
Hipotesi hori egiazkoa dela onartzeko, zuzenaren jarraitasunaren axioma delakoa ematen
da. Hala ere, baieztapen hori egia dela argiago geratzen da zenbaki errealen eraiketa
egitean, eraiketa hori zenbaki arrazionalen ebakidurak erabiliz egiten bada.

Zuzenaren jarraitasunaren axioma. Zenbaki erreal orori zuzenaren puntu bakar bat
dagokio eta alderantziz, zuzenaren puntu orori zenbaki erreal bakar bat dagokio.
Zuzenaren jarraitasunaren axiomaren bitartez, aplikazio bijektiboa ezarri daiteke
zenbaki errealen multzoaren eta zuzenaren puntuen artean. Aplikazio horri zuzen erreala
deritzo. Horregatik, askotan zenbaki erreala eta puntuarekin identifikatzen da eta, beraz,
x puntuaz aritzen gara, x zenbaki errealari dagokion puntuaz aritu beharrean.

1.2.

HIRUGARREN ORDENAKO ERAGIKETAK -N

1.2.1. Berreketak eta erroketak

Definizioa (Oinarri errealeko eta berretzaile arrunteko berreketak). Edozein zenbaki
erreal emanda, x * , eta edozein zenbaki arrunt, n , x oinarriko eta n berretzaileko
berreketa, errekurrentziaz definitzen den honako zenbaki erreal honi deritzo:

n = 0 bada
1
xn =
n1
n > 0 bada
x x

Adibidea:

( )

( )

( )

23 = (2) 22 = (2)(2) 21 = (2)(2)(2) 20 = (2)(2)(2)(1) = 8 .

Oharra. Aurreko definizioak ez ditu 0 oinarriko berreketak jasotzen. Hala ere, era berean
errekurrentziaz definitu ahal dira, n 1 guztietarako: kontuan hartuz 0n egitea 0 bere
buruarekin n aldiz biderkatzea dela, orduan, 0n = 0 da n * guztietarako.
Horrenbestez, 00 da definitu gabe geratzen den oinarri erreal eta berretzaile arrunteko
berreketa bakarra (indeterminatua da).

13

1. Zenbaki Errealak

Definizioa (Oinarri errealeko eta berretzaile osoko berreketak). Edozein zenbaki erreal
emanda, x * , eta edozein zenbaki oso, p , x oinarriko eta p berretzaileko
berreketa honako zenbaki erreal honi deritzo:

xp

x = 1
x p

p 0 bada

1

2

Adibidea:

1
1

2

p < 0 bada

1 1

2 2

1 1 1

2 2 2

1
1
=
= 4.
1 1 1
(1)
2 2 4

Definizioa (n-garren erroak). Demagun x 0 zenbaki erreala eta n 2 zenbaki arrunta

dugula. Orduan, x-ren n-garren erroa, n x izendatzen dena, yn = x ekuazioa egiaztatzen
duen y 0 zenbaki errealari deritzo:
n

Adibidea:

x = y yn = x

27 = 3 (3)3 = (3)(3)(3) = 27

Oharra. Erroaren indizearen, hau da, n-ren, balioaren arabera, aurreko definizioa hedatu
ahal da. Honako kasu hauek desberdindu daitezke:

n bikoitia bada ( n = 2m ,

m ),

n-garren erro positiboak ez ezik

x zenbaki negatiboak ere y = x ekuazioa egiaztatzen du; azken horri x-ren ngarren erro negatiboa deritzo.

( n x )n = ( 1)n (n x )n = ( 1)2m x = (( 1)m )2 x = 1 x = x

4

Adibidea:

16 = 2

n bakoitia bada ( n = 2m + 1 , m ), n-garren erroaren definizioa x zenbaki

erreal guztietarako hedatu daiteke, zenbaki hori positiboa zein negatiboa delarik
ere. Kasu horretan, x > 0 bada, n-garren erro positiboa existitzen da baina ez ngarren erro negatiboa; izan ere,
egiaztatzen:

nx

zenbakiak ez du

yn = x

ekuazioa

( n x )n = ( 1)n (n x )n = ( 1)2m +1 x = ( 1)( 1)2m x = 1 x = x x

3

Adibidea:

8 =2

Eta x < 0 bada, x-ren erro negatiboa existitzen da, n x

zenbaki erreal

negatiboak y = x ekuazioa egiaztatzen baitu:

( n x )n = ( 1)n (n x )n = ( 1)2m +1 ( x) = ( 1)( 1)2m ( x) = ( 1)( x) = x

14

Kalkulua I

Baina ez da n-garren erro positiborik existitzen, izan ere n x zenbaki erreal

positiboak ez du y n = x ekuazioa egiaztatzen:

(n x )n = x x
3

Adibidea:

27 = 3

Azkenik, n bikoitia bada ( n = 2m , m ), baina x < 0 , orduan ez da n-garren

errorik existitzen, izan ere y guztietarako yn 0 baita.

Definizioa (Oinarri erreal eta berretzaile arrazionaleko berreketak). Demagun x +

p

zenbaki erreala dugula eta r = q zenbaki arrazionala non p eta q elkarrekiko lehenak
diren eta q > 0 . Orduan, x oinarriko eta r berretzaileko berreketa, xr izendatzen dena,
honako zenbaki erreal honi deritzo:
p

xr = x q = xp
2

Adibidea:

1 3 3 1
=
3
3

1
.
9

Oharra. Aurreko definizioa baliogarria izateko, p/q zatiki laburtezina izan behar da.
1

Horren arrazoia indize bikoitiko erro negatiboetan datza. Adibidez, 8 3 eta 8 6

6
berreketak berdinak dira, 1 = 2 delako; hala ere, 3 8 = 2 da eta 82 = 6 64 = 2 , beraz,
3 6
definizioa ez da izatez sendoa.

Oharra. Berretzaile arrazionaleko zenbaki erreal baten berreketaren definizioa hedatu

ahal da, q izendatzailearen balioaren arabera. Honako kasu hauek desberdindu daitezke:

q bikoitia bada ( q = 2m , m ),
ere existitzen da.

q p

x erro positiboaz gain, xp erro negatiboa

Adibidea:

2 2 = 23 = 8

q bakoitia bada ( q = 2m + 1 , m ), berretzaile arrazionaleko berreketaren

definizioa x edozein zenbaki errealetara hedatu daiteke, positiboa zein
negatiboa delarik ere. Kasu horretan, x > 0 bada, x-ren berreketa positiboa
existitzen da baina ez berreketa negatiboa:
1

Adibidea:

83 = 3 8 = 2

Aldiz, x < 0 bada, berreketa bakarrik positiboa izango da p bikoitia bada

( p = 2m , m ), eta bakarrik negatiboa p bakoitia denean ( p = 2m + 1 , m ).

15

1. Zenbaki Errealak

( 7)5

Adibidea:

= 5 ( 7)2 = 5 49 ,

1
1 3 3 1
= =
8
8
2

Azkenik, q bikoitia bada ( q = 2m , m ) baina x < 0 , orduan ez da inongo

berreketarik existitzen, izan ere, indizea bikoitia denean, ez da existitzen inongo
zenbaki negatiboren errorik.

Definizioa (Oinarri eta berretzaile errealeko berreketak). Demagun x + eta a bi

zenbaki erreal direla. Orduan, x oinarriko eta a berretzaileko berreketa, xa izendatzen
dena, honako era honetan definitzen den zenbaki errealari deritzo:

sup{x r |r r < a} = inf{x s |s s > a} x > 1 bada

xa =
inf{x r |r r < a} = sup{x s |s s > a} 0 < x < 1 bada

Adibidea:

= sup{3r |r r < 2 } = inf{3s | s s > 2 } .

Oharra. Zenbaki errealen berreketen eta erroketen azterketa osatzeko, beren propietate
nagusiak erakusten dira, frogapenik gabe; aipatu propietateak aljebraikoak, monotoniari
buruzkoak edo osotasunari buruzkoak izan daitezke.
Proposizioa (Berreketen propietate aljebraikoak). Demagun x, y + eta a,b direla.
Oinarri eta berretzaile errealeko berreketek honako propietate hauek egiaztatzen dituzte:

xa xb = xa +b .
xa
x

= x a b .

xa ya = (xy)a .
xa

x
= .
a
y
y

(x )

ab

= xab .

16

Kalkulua I

Proposizioa (Berreketen monotonia-propietateak). Demagun x, y + edozein zenbaki

erreal direla. Orduan, edozein a,b zenbakietarako honako hau egiaztatzen da:

x > 1 a > 0 xa > 1 .

x > 1 a < 0 0 < xa < 1 .

x > 1 a < b x a < xb .

0 < x < 1 a > 0 0 < xa < 1 .

0 < x < 1 a < 0 xa > 1 .

0 < x < 1 a < b x a > xb .

x < y a > 0 xa < y a .

x < y a < 0 y a < xa .

Proposizioa (Berreketen osotasun-propietateak). Demagun A + edozein azpimultzo

ez-huts eta bornatua dugula eta y zenbaki erreal bat. Honako multzo hau definitzen
da:

A y = {x y + | x A }
Orduan:

( )
( )
y bada, orduan, inf (A ) = (sup A) , sup(A ) = (inf A)
y = 0 bada, orduan, inf (A ) = 1 , sup(A ) = 1 .

y + bada, orduan, inf A y = (inf A) y , sup A y = (sup A) y .

y

Proposizioa (n-garren erroen propietate aljebraikoak). Demagun edozein x, y + {0}

eta edozein m,n ( m 2 , n 2 ) ditugula. Orduan, zenbaki errealen n-garren erroek
honako propietate hauek egiaztatzen dituzte:

(n x )(n y ) = n xy .
n

x
y

=n

x
, ( y 0) .
y

(n x )m = n xm .

mn

x = mn x .

Oharra. Oro har, aurreko propietateak ez dira zenbaki negatiboetarako egiaztatzen.

Adibidez, indize bikoitiko erro negatiboak kontuan harturik,

( 4 )4 = ( 2)4 = 16

da eta

( 4 )4

4 4 da, izan ere

4 4 = 256 = 16 . Era berean, zenbaki negatiboen indize

17

1. Zenbaki Errealak

bakoitiko
6

erroak

kontuan

harturik,

1 6 ( 1)2

da,

izan

ere

1 = 1

eta

( 1)2 = 6 1 = 1 baitira.

Proposizioa (n-garren erroen monotonia-propietateak). Edozein x, y + eta edozein

m,n ( m 2 , n 2 ), honako hau egiaztatzen da:

x > 1 n x > 1.

x > 1 m < n m x > n x .

0 < x < 1 0 < n x < 1.

0 < x <1m < n m x < n x .

x< ynx <ny.

1.2.2. Logaritmoak
Definizioa (Zenbaki errealen logarimoak). Demagun x + eta a + {1} direla,
orduan, a oinarriko x-ren logaritmoa, Loga(x) izendatzen dena,
egiaztatzen duen u zenbaki errealari deritzo:

au = x

ekuazioa

Log a (x) = u au = x
Adibidea:

Log 2 (8) = 3 23 = 8 .

Oharra. Zenbaki errealen logaritmoen azterketa osatzeko, beren oinarrizko propietateak

frogapenik gabe ematen dira, hain zuzen, propietate aljebraikoak, monotoniapropietateak eta osotasun-propietateak.
Proposizioa (Logaritmo errealen propietate aljebraikoak). Demagun x, y +
+

eta

a,b {1} direla, orduan, zenbaki errealen logaritmoek honako propietate hauek
egiaztatzen dituzte:

Log a (xy) = Log a (x) + Log a ( y) .

x
Log a = Log a (x) Log a ( y) .
y

Log a x y = yLog a (x) .

Log a (x) =

( )

Logb (x)
.
Logb (a)

18

Kalkulua I

Proposizioa (Logaritmo errealen monotonia-propietateak). Demagun x, y + edozein

zenbaki erreal direla, orduan, edozein a + {1} zenbakirentzat:

x > 1 a > 1 Log a (x) > 0 .

x > 1 0 < a < 1 Log a (x) < 0 .

0 < x < 1 a > 1 Log a (x) < 0 .

0 < x < 1 0 < a < 1 Log a (x) > 0 .

x < y a > 1 Log a (x) < Log a ( y) .

x < y 0 < a < 1 Log a ( y) < Log a (x) .

Proposizioa (Logaritmo errealen osotasun-propietateak). Demagun A + , azpimultzo

ez-huts eta bornatua dela eta edozein y + {1} zenbakirako honako multzo hau
definitzen dela:

Log y (A) = {Log y (x) | x A }

Orduan:

y > 1 bada, inf Log y (A) = Log y (inf A) ( inf A 0 ), sup Log y (A) = Log y (sup A) .

0 < y < 1 bada, inf Log y (A) = Log y (sup A) , sup Log y (A) = Log y (inf A) ( inf A 0 ).

Proposizioa

(Esponentzial

errealen

osotasun-propietateak).

Demagun

A + ,

azpimultzo ez-huts eta bornatua dela eta edozein y + {1} zenbakirako honako
multzo hau definitzen dela

y A = { y x + | x A}
Orduan:

( )
0 < y < 1 bada, orduan inf(y ) = y

1.3.

ZENBAKIA. ARRAZOI TRIGONOMETRIKOAK

( )

y > 1 bada, orduan inf y A = yinf A , sup y A = y sup A .

A

sup A

( )

, sup y A = y inf A .

1.3.1. zenbakiaren definizioa

Aurreko atalean berreketen, erroketen eta logaritmoen definizio zehatza eman dugun
moduan, gauza bera egin nahi dugu arrazoi trigonometrikoekin; horiek radianetan
neurturiko angeluei dagozkie eta Analisi Matematikoan egoki erabiltzeko definitzea da
xedea. Horretarako, aurretik zenbakia definitu behar da. Oinarrizko matematikan,
zenbakia zirkunferentzia baten luzeraren eta bere erradioaren bikoitzaren arteko zatidura
bezala ezagutzen da. Edo, era berean, zirkulu baten azaleraren eta bere erradioaren

19

1. Zenbaki Errealak

karratuaren arteko zatidura bezala. Erlazio horiei esker, zirkunferentziaren luzeraren

formula, L = 2r , eta zirkuluaren azalerarena, A = r 2 , sortzen dira.
Bestetik, har dezagun plano afin euklidearrean erreferentzia-sistema ortonormal bat,

(O, OX, OY) , eta zentroa jatorrian duen r erradioko zirkunferentzia bat (zirkunferentzia

goniometrikoa). Orduan, angeluak horrela adierazten dira: zentroa jatorrian eta jatorrialdea abzisa ardatzean dutelarik, eta erlojuaren kontrako noranzkoan irekitzen direlarik.
Y

1.5 irudia: Angeluak zirkunferentzia goniometrikoan

Angeluak radianetan neurtzeko, alde batetik, angelu horri dagokion zirkunferentziaarkuaren luzera hartzen da angeluaren balio gisa eta bestetik, luzera-unitatetzat
erradioaren luzera erabiltzen da. Horrela, zirkunferentzia goniometrikoaren inguruko
angelu osoak 2 radian neurtzen du, angelu lauak radian eta angelu zuzenak /2
radian. Horregatik, arrazoi trigonometrikoak definitu eta erabiltzeko zenbakia
beharrezkoa da.
Hala eta guztiz ere, zenbakiaren definizio geometrikoa ezin da definizio zehatz bezala
hartu, izan ere, oinarrizko matematikan ez dago metodorik zirkunferentzia baten luzera
(edo zirkulu baten azalera) erradioaren arabera zuzenean kalkulatzeko; alegia, kalkulu
hori ezin egin daiteke eragiketa aljebraikoen kopuru finitu baten bitartez eta zenbakia
erabili gabe. Orain, definizio geometriko intuikorrari jarraiki, zenbakia 1 erradioko zirkulu
baten azalerari dagokio. Beraz, -ren definizio formala emateko, 1 erradioko
zirkunferentziaren azaleraren balioa analitikoki adieraziko dugu. Horretarako, metodo
exhaustiboa* deritzona erabiliko da; metodo hori Arkimedesek asmatua da eta kurbek
zehazturiko azalerak kalkulatzeko baliogarria da.
Demagun x 2 + y 2 = 1 ekuazioko zirkunferentziak lehenengo koadrantean zehazten duen
zirkulu-sektorea dugula. Demagun oinarria den segmentua n zati berdinetan zatitzen
dela eta horren ondorioz n errektangelu agertzen direla zirkunferentziaren azpitik
inskribatuta (1.6 irudia):
*

Metodo hori Riemann-en arabera definitutako integralaren kontzeptuaren aitzindaria da

20

Kalkulua I

Y
1

y = 1 x2

O
2

1.6 irudia: x + y = 1 zirkunferentziaren azpian lehenengo koadrantean inskribaturiko

errektangeluak
Azpiko n errektangelu horien azaleren batura, n * guztietarako, honako hau da:

An =

( ) 1 ( ) + ( ) 1 ( )
12
n

1
n

22
n

1
n

+ ... +

( ) 1 ( ) + ( ) 1 ( )
n 1 2
n

1
n

1
n

n 2
n

k =1

(nk )2

Horrela, azpi-errektangeluen azalera, n-ren ondoz ondoko balioetarako, honako hau da:

A1 =

1 (1)2
=0
1

1
A2 =

2
1

A3 =

(14 )2

4
1

A5 =

(13 )2

3
1

A4 =

(12 )2

(15 )2

1 (1)2
0'43301
2
1

3
1

(24 )2

4
1

(23 )2

(25 )2

1 (1)2
0'56272
3
1

4
1

(43 )2
(35 )2

1 (1)2
0'62393
4
1

(45 )2

1 (1)2
0'65926
5

Ematen du azpi-errektangeluen azalera hazten dela, n errektangeluen kopurua hazten

denean. Era berean, ematen du gero eta gutxiago hazten dela, hau da, azalera hori goitik
bornatuta dagoela (hori argi dago geometriaren ikuspuntutik). Analitikoki, berriz, froga
daiteke azpi-errektangeluen azalera gorakorra dela eta honako multzo hau (ez-hutsa
dena) goitik bornatuta dagoela:

2
n 1 k

n
*
n
An =
n

k =1

()

21

1. Zenbaki Errealak

Beraz, multzo horrek gorena izan behar du -n. Goren hori 1 erradioko zirkululaurdenaren azalerari dagokionez, zenbakia definitzeko balio izango du.

Definizioa ( zenbakia).

2
n 1 nk

*
= 4 sup
n
n
k =1

()

Oharra. Definizio horren bitartez, zenbakia gutxi gora-behera kalkula daiteke,

(n )

2
1 k

k =1

formularen bitartez. Eta hautaturiko n zenbakiaren balioa zenbat eta

handiagoa izan, orduan eta zehatzagoa izango da emaitza. Adibidez, zenbakia hamar
zifra hamartarrekin:
3 '1415926536

Froga daitekeenez, zenbakia ez da arrazionala (ezin da elkarrekiko lehenak diren bi

zenbaki osoen arteko zatidura bezala adierazi) ezta aljebraikoa ere (ez da koefiziente
osoetako ekuazio polinomiko baten soluzioa).

1.3.2. Arrazoi trigonometrikoak edo zirkularrak

Zuzeneko arrazoi trigonometrikoak
Demagun

angelua dugula eta berari dagokion arkua hartzen dugula

x2 + y2 = r 2 zirkunferentziaren gainean, honako modu honetan: erlojuaren kontrako

noranzkoan, jatorria (r,0) puntuan duelarik eta muturra, berriz, x, y = r2 x2 puntuan

(1.7 irudia).
Y

x2 + y2 = r2
y = r 2 x2

1.7 irudia: 0 angelua.

2

Orain, angelu horretarako zenbakizko balio batzuk definituko ditugu; balio horiek x eta
y arku-muturraren koordenatuak eta r zirkunferentziaren erradioa erabiliz definituko dira,

22

Kalkulua I

binaka harturik sei arrazoi era daitezkeelarik:

r
x
x
y
y r
,
,
,
,
,
, alegia, arrazoi
r
r
x
x
y
y

trigonometrikoak edo zirkularrak.

Ondoren, 0 delarik, angeluaren kosinua horrela definitzen da: -ri dagokion
2

arkuaren muturraren x abzisa eta zirkunferentzia goniometrikoaren r erradioa hartuz

sortzen den arrazoia. Era berean, -ren sinua horrela definitzen da: -ri dagokion
arkuaren muturraren y ordenatua eta zirkunferentzia goniometrikoaren r erradioa hartuz
sortzen den arrazoia. Hala ere, sinua definitzeko nahikoa da y-k

x2 + y 2 = r 2 ekuazioa

egiaztatzen duela kontuan hartzea, x = r cos( ) delarik. Azkenik, -ren gainontzeko

arrazoi trigonometrikoak definitu daitezke, -ren sinuaren eta kosinuaren arabera.
Tangentea, sinuaren eta kosinuaren arteko zatidura bezala definitzen da; sekantea,
berriz, kosinuaren alderantzizko arrazoia bezala; kosekantea, sinuaren alderantzizko
arrazoia bezala; eta kotangentea, tangentearen alderantzizko arrazoia bezala.

Definizioa (Zuzeneko arrazoi trigonometrikoak). Demagun zenbaki erreala dugula

non 0 den eta har dezagun angeluari dagokion arkua, honako modu honetan:
2

x + y = r zirkunferentzia goniometrikoaren gainean, erlojuaren kontrako noranzkoan,

jatorria (r,0) puntuan eta muturra (x,y) puntuan dituelarik. Orduan, zuzeneko arrazoi
trigonometrikoak, hau da, kosinua, sinua, tangentea, sekantea, kosekantea
eta
kotangentea, horrela definitzen dira:

cos() =

x
.
r

sin( ) =

y
= + 1 cos2 ( ) .
r

tg( ) =

sec( ) =

cosec( ) =

cotg( ) =

Adibideak:

y sin( )
=
, non .
2
x cos( )
r
1
=
, non .
2
x cos()
r
1
=
, non 0 .
y sin( )

x
1
cos( )
=
=
, non 0 .
y tg( ) sin( )

(6 ) =

cos(0 ) = 1 , sin

tg

sin( 4 )
(4 ) = cos
() =
4

cosec

2
2
2
2

1 cos 2

= 1 , sec

(6 ) =

( )
3
2

1
2

(3 ) = cos1( ) = 2 ,
3

(2 ) = 0 = 0 .
(2 ) = sin1( ) = 1 , cotg (2 ) = cos
sin( ) 1
2

23

1. Zenbaki Errealak

Oharra. Kosinua 0 angelu baterako definituta dugula, definizio hori < < 2
2

angeluetarako zuzenean heda daiteke, koadrante bakoitzean angeluari dagokion

arkuaren muturraren x abzisak zein zeinu duen kontuan hartuz. Era berean, kosinua
2 denerako ere defini daiteke, izan ere, 2 radian eta gero, arkuaren muturra
zirkunferentzia goniometrikoaren puntu berarekin bat dator. Eta < 0 denerako, berriz,
angeluari dagokion arkua hartzen da baina erlojuaren noranzkoarekin; kasu horretan,
bere x abzisa eta angelu positiboaren abzisa bat datoz. Bestalde, gainontzeko arrazoi
trigonometrikoak kosinuaren bidez eta x 2 + y 2 = r 2 erlazioaren bidez definitzen dira.

Oharra. Arrazoi trigonometrikoen definizioa geometrikoa da guztiz, beraz ezin da

edozein angelurako bere zenbakizko balioa analitikoki determinatu. Geometrikoki lor
daitezkeen arrazoi trigonometriko bakarrak honako angelu hauenak dira: = 0, , , , ,
6 4 3 2

aurrekoen angeluen

osagarrienak (hau da, ( ) modukoenak), aurreko angeluekiko

diferentzia -koa den horienak (hau da, ( + ) modukoenak), aurreko angeluekiko

diferentzia 3/2 -koa den horienak (hau da, + 3 modukoenak), aurreko angeluekiko
diferentzia 2k-koa den horienak (hau da,

( + 2k) modukoenak),

angeluenak (hau da, modukoenak).

Lehenengo koadranteko
trigonometriko nagusienen balioak 1.1 taulan laburbiltzen dira.

cos()

sin()

tg()

sec()

=0

3
2

1
2

1
3

2
3

2
2

2
2

1
2

3
2

eta aurkako
sei

arrazoi

cosec()

cotg()

2
3

1
3

1.1 taula: Arrazoi trigonometrikoen balio nagusiak lehenengo koadrantean.

Oharra. Arrazoi trigonometrikoen interpretazioa erraza da angelua 0 < < denean,

2

erreferentzia-sistematzat 1 erradioko zirkunferentzia goniometrikoa hartzen bada (1.8

irudia). Horrela, sinua, -ri dagokion arkuaren muturraren OA abzisarekin bat dator eta
kosinua, berriz, OB ordenatuarekin. Era berean, -ri dagokion erradioaren eta x = 1
zuzen bertikalaren arteko ebaki-puntua kontuan hartuz, puntu hori eta koordenatuen
jatorria lotzen dituen segmentuaren luzera, hau da, OF segmentuaren luzera, sekantea
da; eta ebaki-puntu horren ordenatua, hau da, CF , tangentea da. Azkenik, -ri dagokion
erradioaren eta y = 1 zuzen horizontalaren arteko ebaki-puntua kontuan hartuz, puntu
hori eta koordenatuen jatorria lotzen dituen segmentuaren luzera, hau da, OE
segmentuaren luzera, kosekantea da; eta ebaki-puntu horren abzisa, DE , berriz,
kotangentea da.

24

Kalkulua I

cos() = OA

sin() = OB

1=D

tg () = CF

sec() = OF
cosec() = OE
cotg () = DE

1=C

1.8 irudia: angelu baten arrazoi trigonometrikoen interpretazioa.

Oharra. Arrazoi trigonometrikoak definitu ostean, jarraian, angelu ezberdinen arteko

arrazoi
trigonometrikoak
elkarren
artean
erlazionatzen
dituzten
formula
trigonometrikoak ematen dira. Honako formula trigonometriko hauek erabilera handikoak
dira Analisi Matematikoan eta sei talde nagusitan banatzen dira: formula pitagorikoak,
angeluen batura eta kenduraren formulak, angelu bikoitzaren formulak, angelu erdiaren
formulak, karratuak eraldatzeko formulak, eta batuketak biderketa bihurtzeko formulak
(frogapenik gabe ematen dira).
Proposizioa (Formula pitagorikoak). Demagun zenbaki erreala dugula, orduan:

cos 2 () + sin2 () = 1 .

1 + tg 2 ( ) = sec 2 ( ) .

1 + cotg 2 ( ) = cosec 2 ( ) .

Proposizioa (Angeluen batura eta kenduraren formulak). Demagun , bi zenbaki

erreal ditugula, orduan:

cos( ) = cos()cos() m sin()sin() .

sin( ) = sin()cos() cos()sin() .

tg ( ) =

tg ( ) tg ()
.
1 m tg ( )tg ( )

Proposizioa (Angelu bikoitzaren formulak). Demagun zenbaki erreala dugula,

orduan:

cos(2) = cos 2 () sin2 () .

sin(2) = 2sin()cos() .

tg (2 ) =

2tg ( )
1 tg 2 ( )

1. Zenbaki Errealak

Proposizioa (Angelu erdiaren formulak). Demagun

orduan:

(12 ) =

zenbaki erreala dugula,

1 + cos( )
.
2

cos

sin 12 =

1 cos()
.
2

tg

(12 ) =

1 cos( )
.
1 + cos( )

( )

25

Proposizioa (Karratuak eraldatzeko formula trigonometrikoak). Demagun zenbaki

erreala dugula, orduan:

cos2 ( ) =

1
2

sin2 () =

(1 cos(2)) .

tg 2 ( ) =

1
2

(1 + cos(2 )) .

1 cos(2 )
.
1 + cos(2 )

Proposizioa (Batuketak biderketa bihurtzeko formulak). Demagun bi zenbaki erreal

ditugula, , , orduan:

+

cos( ) + cos() = 2 cos
cos
.
2

+
cos() cos() = 2sin
sin
.
2 2

+

sin() + sin() = 2sin
cos
.
2
2

+
sin() sin() = 2cos
sin
.
2 2

Oharra. Honako taula honetan, (lehenengo koadranteko angelu baten) arrazoi

trigonometriko bat beste edozein arrazoi trigonometrikoren arabera adieraztea
ahalbidetzen duten erlazioen laburpena ematen da. Erlazio horiek beste koadranteetako
angeluentzat ere baliogarriak dira, betiere angeluari dagokion arkuaren muturraren
abzisa eta ordenatua zeinu egokiarekin hartuz. Erlazio horiek guztiak formula
pitagorikoen ondorio dira.

26

Kalkulua I

cos()

sin()

tg()

sec()

cosec()

cotg()

1 cos 2 ()

1 cos 2 ()

1
cos()

cos()

cos()
sen()

1 sen2 ()

1 sen ()
1

tg ()
2

1 + tg ()

1
sec()

sec 2 () 1

cosec()
cotg ()
2

1 + cotg ()

1 sen ()

1 + tg 2 ()

1 + tg ()

cosec 2 () 1

1
2

1 + cotg ()

1 cos ()

1 cos 2 ()

1
sen()

1 sen2 ()

1 + tg 2 ()

1
tg()

tg ()
sec()

sec 2 () 1

sec () 1

sec()
1
cosec()

cosec()

cosec () 1

cosec 2 () 1

1
cotg()

1 + cotg 2 ()

sen()

1
2

sec () 1

cosec 2 () 1

1 + cotg 2 ()

cotg ()

1.2 taula: Arrazoi trigonometrikoen arteko erlazioak

Alderantzizko arrazoi trigonometrikoak

Arrazoi trigonometrikoen definizioa ematean, helburu bat genuen, alegia, angelu bat
emanda, zirkunferentzia goniometrikoan neurtzen dena, zenbakizko balio bat lortzea,
honako elementu hauen arrazoi edo zatidura bezala: elkarturiko arkuaren muturraren x
eta y koordenatuak, eta zirkunferentziaren r erradioa. Hala eta guztiz ere, alderantzizko
egoera ere planteatu daiteke, hau da, arrazoi trigonometriko bat adierazten duen
zenbakizko balio bat emanda, dagokion angelua topatzea. Horrela, alderantzizko
arrazoi trigonometrikoak sortzen dira. Orain, aljebraren ikuspegitik, zuzeneko arrazoi
trigonometrikoak funtzio periodikoak dira: angelu bakoitzari u zenbaki erreal
bakarra egokitzen diote eta zenbaki hori ziklikoki errepikatzen da, gehienez 2
radianekoak diren angelu-tarte bakoitzeko. Horren ondorioz, alderantzizko arrazoi
trigonometrikoak korrespondentzia ez-funtzionalak dira, u zenbaki erreal bakoitzari
infinitu angelu egokitzen baitiote. Hori dela-eta, alderantzizko arrazoi
trigonometrikoak aztertzean, irudi-mutzoa murrizten da, balio angeluar bakarrak hartuz,
alderantzizko arrazoi trigonometrikoak ere funtzioak izan daitezen. Balio angeluar horiei
alderantzizko arrazoi trigonometrikoen balio nagusiak deritze.

27

1. Zenbaki Errealak

Definizioa (Alderantzizko arrazoi trigonometrikoak). Demagun u zenbaki erreala

dugula, orduan, alderantzizko arrazoi trigonometrikoak, hau da, arku kosinua, arku sinua,
arku tangentea, arku sekantea, arku kosekantea eta arku kotangentea, horrela definitzen dira:

arccos(u) = cos( ) = u , non 1 u 1 (arku kosinu nagusia 0 ).

arcsen(u) = sen() = u , non 1 u 1 (arku sinu nagusia ).

arctg (u) = tg () = u (arku tangente nagusia ).

arcsec(u) = sec() = u , non u 1 edo u 1 (arku sekante nagusia 0 <

y < ).
2

arccosec(u) = cosec() = u , non u 1 edo u 1 (arku kosekante nagusia

< 0 eta 0 <

).

arccotg (u) = cotg () = u (arku kotangente nagusia 0 < < ).

arccos(0 ) =

Adibideak:

( )=

, arcsin

2
2

arcsec(1) = 0 , arccosec (1) =

1.4.

, arctg 1 = 6 ,
3

, arccotg (1) = .
4

e ZENBAKIA. ARRAZOI HIPERBOLIKOAK

1.4.1. e zenbakiaren definizioa

Arrazoi trigonometrikoak edo zirkularrak ez ezik, Analisi Matematikoan garrantzia handia
duten beste zenbakizko arrazoi batzuk ere kontuan har daitezke, alegia, arrazoi
hiperbolikoak. Horiek definitzeko, hiperbola aldekidea erabiltzen da, arrazoi
trigonometrikoak zirkunferentziaren gainean definitzen diren moduan. Era berean,
Analisi Matematikoan esangura handia duen beste zenbaki erreal bat definitu behar da
aurretik, arrazoi hiperbolikoekin erlazionatuta baitago:
n

Demagun an = 1 +
n

e zenbakia, alegia.

n+1

eta bn = 1 +
n

adierazpenak ditugula. Orduan, an eta bn

n * ondoz ondoko balioetarako ebaluatuz gero:

a1 = (1 + 1)1 = 2

1 2
2

1 3
3

1 4
4

a2 = 1 +
a3 = 1 +
a4 = 1 +

b1 = (1 + 1)2 = 4

= 2'25

b2 = 1 +

1 3
2

= 2'37037

b3 = 1 +

= 2'44140625

b4 = 1 +

= 3'375

1 4
3

= 3'16049

1 5
4

= 3'05175781

28

Kalkulua I

a5 = 1 +

15
5

= 2'48832

b5 = 1 +

1 6
5

= 2'985984

Alde batetik, ematen du n zenbakia haztean an ere hazten dela baina gero eta gutxiago
hazten dela, hau da, goitik bornatuta dagoela. Bestetik, ematen du n haztean bn
txikiagotzen dela baina gero eta gutxiago txikiagotzen dela, hau da, behetik bornatuta
dagoela. Froga daitekeenez, an adierazpena gorakorra da eta honako multzo hau ezhutsa eta goi-bornatua da:
n

*
an = 1 + n
n

Beraz, multzo horrek gorena dauka n. Era berean, froga daitekeenez, bn adierazpena
beherakorra da eta honako multzo hau ez-hutsa eta behe-bornatua da:
n+1

n *
bn = 1 +
n

Beraz, multzo horrek beherena dauka n. Gainera, honako hau egiaztatzen da:
n
n+1

1
1

supan = 1 + n * = inf bn = 1 +
n * . Aurreko balio horri e zenbakia
n
n

deritzo.

Definizioa (e zenbakia).

e zenbakia zenbaki erreala da eta horrela definitzen da:

n +1

n * = inf 1 +
n *
n
n

e = sup1 + 1

Oharra. Definizio horren bitartez,

formula hau erabiliz:

e 1 + 1

zenbakia gutxi gora-behera kalkula daiteke honako

n 1

k = 0

. Eta hautaturiko n-ren balioa zenbat eta

handiagoa izan, orduan eta zehatzagoa izango da emaitza. Adibidez,

zifra hamartarrekin:

e zenbakia hamar

e 2'7182818285
Froga daitekeenez, e zenbakia, zenbakiaren moduan, ez da arrazionala (ezin da
elkarrekiko lehenak diren bi zenbaki osoen arteko zatidura bezala adierazi) ezta
aljebraikoa ere (ez da koefiziente osoetako ekuazio polinomiko baten soluzioa).

Oharra. Zenbait fenomeno fisiko aztertzean, zehazki, aldagai baten hazte- edo
txikiagotze-abiadura uneoro aldagai horren balioaren proportzionala denean, e zenbakia
sarritan agertzen da. Fenomeno horien adibide, esaterako, populazio-hazkundea da.
Horrez gain,

zenbakiaren garrantziaren beste adibide dugu

berreketa naturalak, eta

oinarriko berreketak,

oinarriko logaritmoak, logaritmo naturalak edo nepertarrak,

29

1. Zenbaki Errealak

sarritan erabiltzen direla. Azken horien izena John Napier matematikoaren omenez jarri
zen, bera izan baitzen logaritmoen asmatzailea.

1.4.2. Arrazoi hiperbolikoak

Zuzeneko arrazoi hiperbolikoak
Demagun t 0 zenbaki erreala dugula eta x 2 y 2 = r 2 hiperbola aldekidearen gainean
arku bat hartzen dugula, honako modu honetan: jatorria (r,0) puntuan eta muturra,
berriz, x, y = x 2 r 2 puntuan duelarik, eta berari dagokion hiperbola-sektorearen

azalera 1 tr 2 delarik (1.9 irudia).

2

x2 y2 = r 2
y=

x2 r2

1.9 irudia: 1 tr 2 azalera duen hiperbola-sektorea.

2

Orain, t zenbaki erreal horretarako zenbakizko balio batzuk definituko ditugu; balio
horiek x eta y arku-muturraren koordenatuak*, eta r hiperbolaren ardatzerdia erabiliz
x y y r
r
x
definituko dira, binaka harturik sei arrazoi era daitezkeelarik:
,
,
,
,
,
,
r
r
x x y y
alegia, arrazoi hiperbolikoak.

Arrazoi trigonometrikoak definitu ziren moduan, arrazoi hiperbolikoak ere geometrikoki

era berean definitu daitezke. Hala ere, arrazoi trigonometrikoekin ez bezala, arrazoi
hiperbolikoen definizio analitiko hutsa eman daiteke; horretarako,

zenbakia oinarri

duten berreketak erabiltzen dira. Hain zuzen ere, honako ekuazio hauek x 2 y 2 = r 2
hiperbolaren adierazpen parametrikoa osatzen dute:

et + e t

x = r

et et

y = r

Oharra: 1 tr2 azalera duen hiperbola-sektore bat emanda, dagokion hiperbola-arkuaren luzera ez da tr, hots,
2

ez da zirkunferentziarekin bezala gertatzen; zirkunferentzia-sektorearen azalera

arkuaren luzera r da.

1 r 2
2

izanik, dagokion

30

Kalkulua I

et + e t
Gainera, froga daitekeenez, r

2

et e t
, r
puntua muturra duen arkuari

dagokion hiperbola-sektorearen azalera 1 tr 2 da.

2

Laburbilduz, t zenbaki erreal baten kosinu hiperbolikoa horrela definitu daiteke: alde
batetik, 1 tr 2 azalera duen hiperbola-sektoreari dagokion arkuaren muturraren x abzisa
2

eta bestetik, hiperbolaren r ardatzerdia hartuz sortutako arrazoia; edo bestela,

et + e t

adierazpenaren bitartez emandako zenbaki erreala. Kosinu hiperbolikoa

2
definitu ondoren, t zenbaki erreal baten sinu hiperbolikoa horrela definitu daiteke:
alde batetik, 1 tr 2 azalera duen hiperbola-sektoreari dagokion arkuaren muturraren y
2

ordenatua

eta

bestetik,

hiperbolaren
2

horretarako, nahikoa da y-k x y = r

ardatzerdia

hartuz

sortutako

arrazoia;

ekuazioa egiaztatzen duela kontuan hartzea,

x = rch(t) delarik. Bukatzeko, gainontzeko arrazoi hiperbolikoak definitzen dira kosinu

hiperbolikoaren eta sinu hiperbolikoaren arabera. Tangente hiperbolikoa, sinu
hiperbolikoaren eta kosinu hiperbolikoaren arteko arrazoia edo zatidura da; sekante
hiperbolikoa, berriz, kosinu hiperbolikoaren alderantzizko arrazoia; kosekante
hiperbolikoa, sinu hiperbolikoaren alderantzizko arrazoia; eta kotangente hiperbolikoa,
berriz, tangente hiperbolikoaren alderantzizko arrazoia.

Definizioa (Zuzeneko arrazoi hiperbolikoak). Demagun t zenbaki erreala dugula eta

x 2 y 2 = r 2 hiperbola aldekidearen gainean arku bat hartzen dugula, honako modu

honetan: jatorria (r,0) puntuan eta muturra, berriz, x, y = x 2 r 2 puntuan duelarik,

eta berari dagokion hiperbola-sektorearen azalera 1 tr 2 delarik. Orduan, zuzeneko

2

arrazoi hiperbolikoak, hau da, kosinu hiperbolikoa, sinu hiperbolikoa, tangente hiperbolikoa,
sekante hiperbolikoa, kosekante hiperbolikoa eta kotangente hiperbolikoa, horrela definitzen
dira:

ch(t) =

x
=
r

et + e t

sh(t) =

y
=
r

et e t .

th(t) =

y sh(t)
=
=
x ch(t)

sech(t) =

cosech(t) =

coth(t) =

et et .
et + e t

r
1
=
=
x ch(t)

r
1
=
=
y sh(t)

+ e t

e t

x
1
ch(t)
=
=
=
y th(t) sh(t)

et + e t .
et e t

31

1. Zenbaki Errealak

Adibideak:

ch(0) =

sh(0) =

th(1) =

e 0 + e 0

= 1.

e 0 e 0

=0.

e1 e1
e1 + e1

sech(1) =

0'7616 .

cosech(1) =

coth( 1) =

+ e 1

0'649 .

0'8509 .

e 1

e 1 + e1
e 1 e1

1'313 .

Oharra. Arrazoi trigonometrikoen interpretazioa erraza da erreferentzia-sistematzat 1

ardatzerdiko hiperbola aldekidea hartzen bada (1.10 irudia). Horrela, kosinu
hiperbolikoa, t-ri dagokion arkuaren muturraren OA abzisarekin bat dator eta sinu
hiperbolikoa, berriz, OB ordenatuarekin. Era berean, t-ri dagokion erradioaren eta x = 1
zuzen bertikalaren arteko ebaki-puntua kontuan hartuz, puntu hori eta koordenatuen
jatorria lotzen dituen segmentuaren luzera, hau da, OF segmentuaren luzera, sekante
hiperbolikoa da; eta ebaki-puntu horren ordenatua, hau da, CF , tangentea hiperbolikoa
da. Azkenik, t-ri dagokion erradioaren eta y = 1 zuzen horizontalaren arteko ebakipuntua kontuan hartuz, puntu hori eta koordenatuen jatorria lotzen dituen segmentuaren
luzera, hau da, OE segmentuaren luzera, kosekante hiperbolikoa da; eta ebaki-puntu
horren abzisa, DE , berriz, kotangente hiperbolikoa.
Y

ch(t) = OA
B

sh(t) = OB
th(t) = CF
E

1=D

sech(t) = OF

cosech(t) = OE
coth(t) = DE

1=C

1.10 irudia: t-ren arrazoi hiperbolikoen interpretazio geometrikoa.

Oharra. Arrazoi hiperbolikoak definitu ostean, jarraian, argumentu ezberdinen arteko

arrazoi trigonometrikoak elkarren artean erlazionatzen dituzten formula hiperbolikoak
ematen dira. Honako formula hiperboliko hauek erabilera handikoak dira Analisi
Matematikoan eta arrazoi trigonometrikoen antzekoak dira (izan ere ia-ia berdinak dira,
zeinuak gora-behera); era berean, sei talde nagusitan banatzen dira: formula pitagoriko
hiperbolikoak, argumentuen batura eta kenduraren formulak, argumentu bikoitzaren
formulak, argumentu erdiaren formulak, karratuak eraldatzeko formulak, eta batuketak
biderketa bihurtzeko formulak (frogapenik gabe ematen dira).

32

Kalkulua I

Proposizioa (Formula pitagoriko hiperbolikoak). Demagun t dugula, orduan:

ch2 (t ) sh2 (t ) = 1 .

1 th2 (t ) = sech 2 (t ) .

coth 2 (t ) 1 = cosech2 (t ) .

Proposizioa (Bi argumentuen batura eta kenduraren formulak). Demagun t, s

ditugula, orduan:

ch(t s) = ch(t )ch(s) sh(t )sh(s) .

sh(t s) = sh(t )ch(s) ch(t )sh(s) .

th(t s) =

th(t ) th(s )
.
1 th(t )th(s)

Proposizioa (Argumentu bikoitzaren formulak). Demagun t dugula, orduan:

ch(2t ) = ch2 (t ) + sh2 (t ) .

sh(2t ) = 2sh(t )ch(t ) .

th(2t ) =

2th(t )
1 + th2 (t )

Proposizioa (Argumentu erdiaren formulak). Demagun t dugula, orduan:

ch(t ) + 1
.
2

( )

ch 12 t =

sh 12 t =

th 12 t =

( )

ch(t ) 1
.
2

( )

ch(t ) 1
.
ch(t ) + 1

Proposizioa (Karratuak eraldatzeko formula hiperbolikoak). Demagun t dugula,

orduan:

ch2 (t ) = 12 (ch(2t ) + 1) .

sh2 (t ) = 12 (ch(2t ) 1) .

th2 (t ) =

ch(2t ) 1
.
ch(2t ) + 1

33

1. Zenbaki Errealak

Proposizioa (Batuketak biderketa bihurtzeko formula hiperbolikoak). Demagun t, s

bi zenbaki erreal ditugula, orduan:

t+s ts
ch(t ) + ch(s ) = 2ch
ch
.
2 2

t +s t s
ch(t ) ch(s) = 2sh
sh
.
2 2

t +s t s
sh(t ) + sh(s ) = 2sh
ch
.
2 2

t +s t s
sh(t ) sh(s ) = 2ch
sh
.
2 2

Oharra. Honako taula honetan, arrazoi hiperboliko bat beste edozein arrazoi
hiperbolikoren arabera adieraztea ahalbidetzen duten erlazioen laburpena ematen da.
Erlazio horiek guztiak formula pitagorikoen ondorio dira.
ch(t)

sh(t)
ch2 (t) 1

1 + sh2 (t)

th(t)

sech(t)

ch2 (t) 1
ch(t)

1
ch(t)

sh(t)

1 + sh (t)
1

th(t)
2

1 th (t)

1
sech(t)

1 sech2 (t)

1 + cosech2 (t)

1
cosech(t)

1 th2 (t)

coth (t) 1

coth(t)

ch(t)

ch (t) 1

1 + sh2 (t)

1 th2 (t)

1
th(t)

sh(t)

sech(t)

1 sech2 (t)

1 sech (t)
1

cosech(t)

1 + cosech2 (t)

1 + cosech2 (t)

1
coth(t)

coth2 (t) 1

ch2 (t) 1

1
sh(t)

th(t)

sech(t)

coth(t)
coth (t) 1

1 + sh (t)

1 th (t)

cosech(t)

cosech(t)

1
1 sech2 (t)

1 + cosech2 (t)

coth2 (t) 1

coth(t)

1.3 taula: Arrazoi hiperbolikoen arteko erlazioak.

Alderantzizko arrazoi hiperbolikoak

Arrazoi trigonometrikoen definizioa ematean, helburu bat genuen, alegia, t argumentu
bat emanda, hiperbola aldekidean zenbakizko balio bat lortzea, honako elementu hauen
arrazoi edo zatidura bezala: elkarturiko arkuaren muturraren x eta y koordenatuak, eta
hiperbolaren r ardatzerdia. Hala eta guztiz ere, alderantzizko egoera ere planteatu
daiteke, hau da, arrazoi hiperboliko bat adierazten duen zenbakizko balio bat emanda,
dagokion t argumentua topatzea. Horrela, alderantzizko arrazoi hiperbolikoak sortzen
dira. Orain, aljebraren ikuspegitik, kosinu hiperbolikoa eta sekante hiperbolikoa ez dira

34

Kalkulua I

funtzio injektiboak, beraz, beren alderantzizko arrazoi hiperbolikoak korrespondentzia

ez-funtzionalak dira. Hori dela-eta, horiek aztertzean, irudi-multzoa murrizten da balio
erreal bakarrak hartuz, funtzioak izan daitezen. Balio horiei kosinu hiperbolikoaren eta
sekante hiperbolikoaren balio nagusiak deritze.

Definizioa (Alderantzizko arrazoi hiperbolikoak). Demagun u zenbaki erreala

dugula, orduan, alderantzizko arrazoi hiperbolikoak, hau da, argumentu kosinu
hiperbolikoa, argumentu sinu hiperbolikoa, argumentu tangente hiperbolikoa, argumentu
sekante hiperbolikoa, argumentu kosekante hiperbolikoa eta argumentu kotangente
hiperbolikoa horrela definitzen dira:

argch(u) = Ln u u2 1 , non u 1 (argumentu kosinu hiperboliko nagusia

argch(u) 0 ).

argsh(u) = Ln u + u2 + 1 .

1 + u
argth(u) = 1 Ln
, non 1 < u < 1 .
2
1 u

1
argsech(u) = Ln
1 , non
2
u

nagusia argsech(u) 0 ).

0 < u1

1
argcosech(u) = Ln +
+ 1 , non u 0 .
2
u

u + 1
argcoth(u) = 1 Ln
, non u < 1 edo u > 1 .
2
u 1

Adibideak:

(argumentu

sekante

hiperboliko

argch(1) = Ln(1) = 0 , argsh(0 ) = Ln(1) = 0 ,

argth(0 ) = 1 Ln(1) = 0 , argsech(1) = Ln(1) = 0 ,
2

1
5
argcosech(2) = Ln +
0'4812 , argcoth(3) = 1 Ln(2) 0'3466 .
2
2

1.5.

ZENBAKI ERREAL BATEN BALIO ABSOLUTUA. DISTANTZIA

Definizioa (Zenbaki erreal baten balio absolutua). Demagun x zenbaki erreala dugula,
orduan, x-ren balio absolutua, |x| izendatzen dena, horrela definitzen da:

x x 0 bada
x =
x x < 0 bada

1. Zenbaki Errealak

35

Proposizioa (Balio absolutuaren oinarrizko propietateak). Zenbaki erreal baten balio

absolutua honako propietate hauek egiaztatzen ditu, edozein x, y :

x 0.

x = 0 x = 0.

xy = x y .

x + y x + y (desberdintza triangeluarra).

Frogapena:
1.

Frogapena: x 0 .

Propietate hori balio absolutuaren definizioaren ondorio zuzena da.

2.

Frogapena: x = 0 x = 0 .

Demagun x dela. Orduan, x = 0 bada, x = 0 edo x = 0 , hortaz, x = 0 . Bestetik, x = 0 bada, orduan,

argi denez, x = 0 da.

3.

Frogapena: xy = x y .

Demagun x, y direla. Honako egoera hauek bereizten dira:

i.

x = 0 edo y = 0 badira, propietatea nabaria da.

ii.

x > 0 eta y > 0 badira, orduan xy > 0 , eta beraz:

xy = xy = x y

iii.

x > 0 eta y < 0 badira, orduan xy < 0 , eta beraz:

xy = (xy) = x( y) = x y

iv.

x < 0 eta y > 0 badira, orduan xy < 0 , eta beraz:

xy = (xy) = (x) y = x y

v.

x < 0 eta y < 0 badira, orduan xy > 0 , eta beraz:

xy = xy = ( x)( y) = x y

4.

Frogapena: x + y x + y (desberdintza triangeluarra).

Demagun x, y direla. Bi kasu bereizten dira:

i.

x + y 0 bada, orduan:
x+y =x+y
eta edozein zenbaki erreal emanda x x egiaztatzen denez, orduan:
x+y x + y

ii.

x + y < 0 bada, orduan:

x + y = ( x + y ) = ( x ) + ( y )

36

Kalkulua I

eta edozein zenbaki erreal emanda x x egiaztatzen denez, orduan:

( x) + ( y ) x + y

Proposizioa (Balio absolutuaren monotonia-propietateak). Demagun x, y bi zenbaki

erreal ditugula, y 0 delarik. Orduan:

x y y x y .

x y x y x y .

Frogapena:
1.

Frogapena: x y y x y .

Demagun x, y direla, y 0 delarik. Bi kasu bereizten dira:

i.

x 0 bada, orduan:
x y 0 x y y x y

ii.

x < 0 bada, orduan:

x y 0 x y y x 0 y x y

2.

Frogapena: x y x y x y .

Demagun x, y direla, y 0 delarik. Bi kasu bereizten dira:

i.

x 0 bada, orduan:
x yxy

ii.

x < 0 bada, orduan:

x y x y x y

Definizioa (Distantzia -n). Demagun x, y bi zenbaki erreal direla. Orduan, x eta yren arteko distantzia, d(x,y) izendatzen dena, honako zenbaki erreal hau da:

d(x, y) = x y
Proposizioa (Distantziaren oinarrizko propietateak). Edozein x, y, z , bi zenbaki
errealen arteko distantziak honako propietate hauek egiaztatzen ditu:

d(x, y) 0 .

d(x, y) = 0 x = y .

d(x, y) = d( y, x) .

d(x, z) d(x, y) + d( y, z) (desberdintza triangeluarra).

1. Zenbaki Errealak

37

Frogapena:
1.

Frogapena: d(x, y) 0 .

Balio absolutuaren antzeko propietatearen ondorio hutsa da:

x y 0 d(x, y) 0
2.

Frogapena: d(x, y) = 0 x = y .

Balio absolutuaren antzeko propietatearen ondorio hutsa da:

d(x, y) = 0 x y = 0 x y = 0 x = y
3.

Frogapena: d(x, y) = d(y, x) .

Demagun x, y direla. Orduan:

d(x, y) = x y = (1)( y x) = 1 y x = 1 y x = y x = d( y, x)
4.

Frogapena: d(x, z) d(x, y) + d(y, z) (desberdintza triangeluarra):

Demagun x, y, z direla. Orduan:

d(x, z) = x z = x y + y z x y + y z = d(x, y) + d( y, z)

1.6.

ZENBAKI ERREALEN MULTZO ZABALDUA:

1.6.1. -ren definizioa

Definizioa (Zenbaki errealen multzo zabaldua). Zenbaki errealen multzo zabaldua, ,
lortzeko, -ri bi elementu berri gaineratzen zaizkio, + eta ,plus infinitu eta minus
infinitu izendatzen direnak:

= {+,}
Oharra. Aurreko + eta ikurrak ez dira zenbaki errealak baina sasi-zenbakitzat har
daitezke: lehenengoa, beste zenbaki erreal guztiak baino handiagoa den zenbakia bezala
eta bigarrena, berriz, guztiak baino txikiagoa. Ikur horiek erabiltzean, notazioa eta
izendapena errazten da; hau da, hitzarmenez erabiltzen dira, premiagatik baino.
Bereziki, limiteak kalkulatzerako orduan erabiltzen dira.

1.6.2. Eragiketak -n
-n egindako eragiketak -n egindakoen berdinak dira, + eta elementu berriak
agertzen direnean izan ezik. Kasu horretan, dagozkien eragiketak definitu behar dira.

38

Kalkulua I

Definizioa (Batuketa -n). Demagun x zenbaki erreala dugula, orduan, batuketa

eragiketa ra hedatzeko honako hau egiten da:

x + (+) = +
x + ( ) =
(+) + (+) = +
() + () =
Honako taula honetan laburtzen da -ko batuketa:

x+ y

y
b

a +b

1.4 taula: -ko batuketa.

Definitu gabe geratzen den eragiketa (indeterminatua):

(+) + ( )

Definizioa (Kenketa -n). Kenketa eragiketa ra hedatzeko honako hau jartzen da:

(+) =
() = +
Kenketaren emaitzak, aurreko definizioan eta batuketarentzat definituriko emaitzetan
oinarritzen dira. Horretarako, kenketa, batuketarekiko simetrikoa den eragiketa bezala
hartzen da ( x y = x + ( y) ). Honako taula honetan laburtzen da ko kenketa:

x y

y
b

a b

1.5 taula: Kenketa -n.

Definitu gabe geratzen diren eragiketak (indeterminatuak):
(+) ( +) ,

() ( )

39

1. Zenbaki Errealak

Definizioa (Biderketa n). Demagun x + zenbaki erreal positiboa dugula, orduan,

biderketa eragiketa ra hedatzeko honako hau jartzen da:
x( +) = +

(+)(+) = +
Biderketaren emaitzak, aurreko definizioan eta zeinuen legeetan oinarritzen dira. Honako
taula honetan laburtzen da ko biderketa:

xy

b>0

b<0

a>0

a b

a b

a<0

a b

a b

1.6 taula: Biderketa n.

Definitu gabe geratzen diren eragiketak:
0 (+) ,

0 ()

Definizioa (Zatiketa -n). Zatiketa eragiketa ra hedatzeko honako hau jartzen da:

1
=0
+
1
() 1 =
=0

(+) 1 =

Zatiketaren emaitzak, aurreko definizioan eta biderketarentzat definituriko emaitzetan

oinarritzen dira. Horretarako, zatiketa, biderketarekiko simetrikoa den eragiketa bezala
hartzen da ( x / y = x y 1 ). Honako taula honetan laburtzen da ko zatiketa:

40

Kalkulua I

x/ y
0

b>0

b<0

a>0

a /b

a /b

a<0

a /b

a /b

+
1.7 taula: Zatiketa -n.

Zerorekin zatitzeagatik -n dagoeneko existitzen den indeterminazioaz gain, zatiketari

dagokionez, beste eragiketa hauek ere determinatu gabe geratzen dira n:

+
,
0

+
,
+

,
0

,
+

+
,

Definizioa (Berreketa -n). Demagun bi zenbaki erreal ditugula, x, y + , non x > 1 ,

orduan, berreketa ra hedatzeko honako hau jartzen da:

x + = +
(+) y = +
(+) + = +
Berreketaren
y

( x = (1 / x)
berreketa:

xy

emaitzak,

= 1/ x

aurreko

definizioan

eta

berreketen

propietateetan

) oinarritzen dira. Honako taula honetan laburtzen da ko

y
b>0

b<0

0 < a <1

ab

ab

a >1

ab

ab

1.8: Berreketak -n.

41

1. Zenbaki Errealak

-n dagoeneko existitzen den 00 indeterminazioaz gain, berreketari dagokionez, beste

eragiketa hauek ere determinatu gabe geratzen dira n:

1+ ,

1 ,

(+) 0

Definizioa (n-garren erroketa -n). Demagun n 2 zenbaki arrunta dugula, orduan, ngarren erroketa ra hedatzeko honako hau jartzen da:
n

+ = (n = 2m)

+ = + (n = 2m + 1)

= (n = 2m + 1)

Honako taula honetan laburtzen da -ko n-garren erroketa:

nx

2m

2m +1 a

a<0
x

2m + 1

a0

2m a

2m +1

1.9 taula: Erroketak -n.

Dakigunez, ezinezkoa da zenbaki negatiboen indize bikoitiko erroak topatzea. Horrez
gain, erroketari dagokionez, beste eragiketa hauek ere determinatu gabe geratzen dira
n:
2m

Definizioa (Logaritmoa -n). Demagun y > 1 zenbaki erreala dugula, orduan, logaritmo
eragiketa ra hedatzeko honako hau jartzen da:

Log y ( +) = +

Logaritmoaren emaitzak, aurreko definizioan eta logaritmoen propietateetan

( Log y (x) = Log y 1x = Log 1 (x) ) oinarritzen dira. Honako taula honetan laburtzen da -

()

ko logaritmoa:

42

Kalkulua I

Log y ( x )

0 < b <1

b >1

a>0

Logb(a)

Logb(a)

1.10 taula: Logaritmoak -n.

Oharra. Batuketa eta biderketa tik ra hedatu eta gero, multzo berri horrek jadanik
ez du gorputz egitura aljebraikorik.

1.6.3. -ren ordenazioa

Definizioa (Ordena -n). Edozein x , honako hau egiaztatzen da:

x +
Horrela, -ren ordena-erlazioa -ra hedatzen da. Beraz, ere multzo guztiz ordenatua
da.

Notazioa. Zenbaki erreal positiboak eta + dituen -ren azpimultzoa

izendatzen da:

= + {+ }

Zenbaki erreal negatiboak eta dituen -ren azpimultzoa

izendatzen da:

= { }
*

Zenbaki errealen multzo zabaldua, 0 kenduta, izendatzen da:

*

= * {+, }
Definizioa (Multzo ez-bornatuen muturrak). Edozein A multzo ez goi-bornaturen
gorena + ikurra da eta edozein B multzo ez behe-bornaturen beherena ikurra
da.
Oharra. Hitzarmen horren arabera, -ren edozein A azpimultzok beherena eta gorena
dauka -n. Izan ere, A goi-bornatuta badago, bere gorena zenbaki erreal bat da, eta hala
ez bada, bere gorena + da. Beste horrenbeste esan daiteke multzo behe-bornatuei
dagokienez.

43

1. Zenbaki Errealak

1.6.4. Zuzen erreal zabaldua

Zenbaki erreal bakoitzari zuzenaren puntu bat egokitzen zion bijekzioari -ren + eta
elementuak gaineratuz gero, zuzen erreala osatzen da, + eta puntu inpropioekin.
Horrela, zuzen erreal zabaldua edo osoa lortzen da:

O=0

U=1

1.11 irudia: Zuzen erreal zabaldua.

1.7.

TARTEAK ETA INGURUNEAK

1.7.1. Tarte bornatuak

Definizioa (Tarte bornatuak). Demagun a,b ditugula non a b , orduan, a eta b
muturretako tarte bornatuak horrela definitzen dira:

a eta b muturretako tarte irekia, ]a,b[ edo (a,b) izendatzen dena, a eta b-ren artean
hertsiki dauden zenbaki errealen multzoa da.

]a,b[ = (a,b) = {x | a < x < b}

1.12 irudia: ]a,b[ tarte irekia.

a eta b muturretako tarte itxia, [a,b] izendatzen dena, a baino handiagoa ala
berdinak eta, aldi berean, b baino txikiagoa ala berdinak diren zenbaki errealen
multzoa da.

[a,b] = {x | a x b}

1.13 irudia: [a,b] tarte itxia.

44

Kalkulua I

Ezkerretik irekia eta eskuinetik itxia den a eta b muturretako tartea, ]a,b] edo (a,b]
izendatzen dena, a baino hertsiki handiagoak diren eta b baino txikiagoak ala
berdinak diren zenbaki errealen multzoa da:

]a,b] = (a,b] = {x | a < x b}

1.14 irudia: Ezkerretik irekia eta eskuinetik itxia den ]a,b] tartea.

Ezkerretik itxia eta eskuinetik irekia den a eta b muturretako tartea, [a,b[ edo [a,b),
izendatzen dena, a baino handiagoak ala berdinak diren eta b baino hertsiki
txikiagoak diren zenbaki errealen multzoa da:

[a,b[= [a,b) = {x | a x < b}

1.15 irudia: Ezkerretik itxia eta eskuinetik irekia den [a,b[ tartea.
Adibideak:

] 1,1[ = ( 1,1) = {x | 1 < x < 1}

[0,3] = {x | 0 x 3}

[13 ,1] = (13 ,1] = {x | 13 < x 1}

[2,4[= [ 2,4) = {x | 2 x < 4}
Oharra. ]a,b[ tarte ireki baten a eta b muturrak ez daudenez tartearen barnean, a eta b
berdinak badira, orduan ]a,b[ multzo hutsa da:
a = b ]a,b[ =
Era berean, [a,b] tarte itxi baten a eta b muturrak tartearen barnean daudenez, a eta b
berdinak badira, orduan [a,b] multzo unitarioa da:
a = b [a,b] = {a = b}

45

1. Zenbaki Errealak

1.7.2. Tarte ez-bornatuak

Definizioa (Tarte ez-bornatuak). Demagun a dugula, orduan tarte ez-bornatuak
horrela definitzen dira:

Ezkerretik mugagabea den eta a goi-muturra duen tarte irekia, ],a[ edo (,a)
izendatzen dena, a baino hertsiki txikiagoak diren zenbaki errealen multzoa da:

] , a[= (, a) = {x | x < a}

1.16 irudia: Ezkerretik mugagabea den ],a[ tarte irekia.

Eskuinetik mugagabea den eta a behe-muturra duen tarte irekia, ]a,+[ edo (a,+),
izendatzen dena, a baino hertsiki handiagoak diren zenbaki errealen multzoa da:
]a,+[= (a,+) = {x | a < x }

1.17 irudia: Eskuinetik mugagabea den ]a,+[ tarte irekia.

Ezkerretik mugagabea den eta a goi-muturra duen tarte itxia, ],a] edo (,a]
izendatzen dena, a baino txikiagoak ala berdinak diren zenbaki errealen multzoa
da:
] , a] = ( , a] = {x | x a}

1.18 irudia: Ezkerretik mugagabea den ],a] tarte irekia.

Eskuinetik mugagabea den eta a behe-muturra duen tarte itxia, [a,+[ edo [a,+)
izendatzen dena, a baino handiagoak ala berdinak diren zenbaki errealen multzoa
da:
[a,+[= [a,+) = {x | a x }

1.19 irudia: Eskuinetik mugagabea den [a,+[ tarte itxia.

46

Kalkulua I

Tarte ireki mugagabea, ],+[ edo (,+) izendatzen dena, zenbaki errealen
multzoa da:

] ,+[= ( ,+) =

+
1.20 irudia: Tarte ireki mugagabea, ],+[.

Adibideak:

] ,3[= (,3) = {x | x < 3}

] 21 ,+[= 21 ,+, = {x | 21 < x}

] ,0] = (,0] = {x | x 0}
[66,+[= [66,+) = {x | 66 x}

1.7.3. Tarte errealen propietateak

Proposizioa (Tarte errealen karakterizazioa). I azpimultzo bat tarte bat da baldin
eta soilik baldin honako hau egiaztatzen bada: x, y I zenbaki erreal guztietarako, x y
bada, [x, y] I dago.
Frogapena:
1.

I tarte bat bada, orduan x, y I guztietarako, x y bada, [x, y] I dago.

Demagun I tarte baten muturrak a eta b direla. Baldin x, y I badira, x y izanik, orduan, a eta b I-ren
muturrak direnez, a x y b da; hortaz, t [x, y] guztietarako a x t y b da, hots,

tI ,

eta beraz,

[x, y] I dago, frogatu nahi zen bezala.

2.

Demagun I multzo batek honako hau betetzen duela: edozein x, y I , non x y , [x, y] I egiaztatzen
da. Orduan, I tarte bat da.

Demagun I multzoak enuntziatuaren hipotesiak egiaztatzen dituela. Orduan, I = bada, propietatea

nabaria da, izan ere a baterako =]a, a[ da. Bestela, I bada, demagun a, b I multzoaren goi- eta
behe-muturrak direla, hurrenez hurren. Orduan, t ]a, b[ guztietarako, a < t < b da, beraz, a eta b I-ren
muturrak direnez, badira x, y I zenbaki errealak halakoak non a x < t < y b diren, hots, t ]x, y[ . Orain,
enuntziatuaren hipotesiagatik, t ]x, y[ izateak

t I ondorioztatzen

du, hortaz, ]a,b[ I da; eta a = inf I eta

b = sup I direnez, orduan, I delakoa, a eta b muturrak dituen tarteetako bat da.

Definizioa (Tarte-txertaketa). Tarte errealen segida bat, {In } , tarte-txertaketa bat dela
esaten da baldin eta soilik baldin n * guztietarako In +1 In bada.
Adibidea:

{In } = {]0, 1n [} tarteen segida tarte-txertaketa bat da:

{In } = {]0, 1n [} = {]0,1[, ]0, 12 [, ]0, 13 [,..., ]0, 1n [,...}

47

1. Zenbaki Errealak

Adibidea:

{In } = 21 , 12
n

tarteen segida tarte-txertaketa bat da:

{In } = 21 , 12 = ] 1,1[, ]41 , 14 [, ]91 , 19 [,..., 21 , 12 ,...

n

Teorema (Tarte-txertaketaren printzipioa). Demagun {In } -ko tarte itxien txertaketa

dela, {[an , bn ]} formakoa. Orduan, bere tarte guztien ebakidura ez da hutsa eta, gainera:

I [an, bn ] = [sup{an }, inf{bn }]

n*

Frogapena:
Demagun {In } = {[an ,bn ]} -ko tarte itxietako txertaketa bat dela eta demagun A = {an} eta B = {bn } multzoak
ditugula, txertaketa horren tarteen goi- eta behe-muturrek, hurrenez hurren, osatzen dutena. Delako {In } hori
tarte-txertaketa denez, orduan, n * guztietarako an an + 1 eta bn bn + 1 , eta gainera, an bn . Era berean,
m, n * guztietarako am bn , izan ere: m n bada, orduan, am an bn ; eta n m bada, orduan,
am bm bn . Hortaz, B multzoaren elementu guztiak A multzoaren goi-borne dira eta A multzoaren elementu
guztiak B multzoaren behe-borne dira. Beraz, sup{an} eta inf{bn } existitzen dira eta n * guztietarako,
an sup{an} inf{bn} bn da. Orain, tartearen definizioagatik:
an sup{an} inf{bn} bn [sup{an}, inf{bn}] [an, bn ]
Eta multzo-familia baten ebakidura definizioagatik:

[sup{an},inf{bn}] [an,bn ] [sup{an},inf{bn}] I [an,bn ]

n*

Hau da, tarte itxietako txertaketa baten ebakidura ez da hutsa.

Bestetik,

multzoen

ebakiduraren

definizioagatik,

I [an,bn ]

bada,

orduan,

an t bn

da

n*

n * guztietarako. Gainera, sup{an} t inf{bn} , hau da, t [sup{an}, inf{bn}] , izan ere, t < sup{an} edo
t > inf{bn} balitz, txertaketaren tarte batean gutxienez ez litzateke t egongo; eta hori ezinezkoa da,
ebakiduraren definizioagatik. Hortaz,

I [an,bn ] [sup{an},inf{bn}] ,

ondorioz

n*

I [an,bn ] = [sup{an},inf{bn}] ,
n*

frogatu nahi zen bezala.

1.7.4. Inguruneak
Definizioa (Ingurunea). Demagun a zenbaki erreala dugula, orduan, a zentroko eta

+ erradioko ingurunea, E(a,) izendatzen dena, ]a , a + [ tarte irekiari deritzo.

a+

1.21 irudia: E(a, ) =]a , a + [ ingurunea.

48

Kalkulua I

E(0,1) =] 1,1[ .

Adibideak:

( )

E 4, 12 =] 72 , 92 [ .
Proposizioa. a zenbaki erreal baten inguruneen familia finitu baten ebakidura ere aren ingurune bat da.
Frogapena:
Demagun a

j = min{i }

zenbaki erreal baten inguruneen familia finitu bat dugula, {E(a, i ) | i = 1,...,n} , orduan,

( )

existitzen da eta, beraz, a-ren ingurunearen definizioagatik, i guztietarako E a, j E(a, i )

n

( ) I E(a, i ) , hau da, puntu baten inguruneen familia

egiaztatzen da. Orain, ebakiduraren definizioagatik, E a, j =

i =1

finitu baten ebakidura, erradiorik txikiena duen ingurunearekin bat dator.

Oharra. Zenbaki erreal baten inguruneen familia infinitu baten ebakidura ezin da

{(

ingurune bat izan. Adibidez, a-ren inguruneen familia zenbakigarria den E a, 1n n *

hartuta, bere ebakidura {a} multzo unitarioa da; baina hori ez da a-ren ingurune bat, ez
baita tarte irekia.

Proposizioa. Demagun a,b bi zenbaki erreal desberdin ditugula ( a b ). Orduan,

disjuntuak diren a-ren ingurune bat eta b-ren ingurune bat existitzen dira.
Frogapena:
Nahikoa da E(a,) eta E(b,) inguruneak hartzea non =

ab
2

den.

Definizioa (Ingurune laburtua). Demagun a dugula, orduan a zentroko eta +

erradioko ingurune laburtua, E*(a,) izendatzen dena, E(a, ) {a} =]a , a[]a, a + [
multzoari deritzo.

a+

1.22 irudia: E * (a, ) =]a , a[]a, a + [ ingurune laburtua.

Adibideak:

E * (3,2) =]1,3[]3,5[ .
E * (1,1) =] 2,1[] 1,0[ .

49

1. Zenbaki Errealak

ARIKETAK
1.

Ebatz ezazu -n honako ekuazio polinomiko hauek:

a.

x 5 3x 3 + 2x = 0 .

b.

2x 4 + x 2 8 = 0 .
Soluzioa:

2.

1 + 65 1 + 65
,
4
4
1 5 1+ 5
,
2
2

x 3 2x 1 = 0 .

Soluzioa:

1,

d.

x 3 + 2x 2 2x 4 = 0 .

Soluzioa:

2, 2, 2

Ebatz ezazu -n honako ekuazio arrazional hauek:

a.

x +1
= 2.
x 1

Soluzioa:

b.

x2 + 1
=1.
x(x 1)

Soluzioa:

Soluzioa:

4, 3

1 = 0.

Soluzioa:

x2 3
2

x x+6
d.

x3 x
x2 1

1
2

Ebatz ezazu -n honako ekuazio irrazional hauek:

a.

2x 1 = x + 1 .

Soluzioa:

b.

2x x = 0.

Soluzioa:

Soluzioa:

7, 7

Soluzioa:

c.
d.

4.

2,1,0,1, 2

c.

c.

3.

Soluzioa:

3 2

x +1 = 2 .

1 x
x 1

= 1.

Ebatz ezazu -n honako ekuazio esponentzial hauek:

a.

3 x +1 5 x 1 = 0 .

Soluzioa:

Log (15)
Log

b.

2 x 2x

2x 2 x
3

c.

4x 1
1 4x

=1.

= 1.

Soluzioa:

Soluzioa:

(53 )

50

Kalkulua I

d.

5.

x2 1

9.

Soluzioa:

Log 3 x 2 2x + 1 = 1 .

b.

Log(x 1) Log 2 x = 0 .

( )
Log 2 (x 2 2x + 1) + Log 2 (x) = 1 .
Log(x 2 + 4x + 3) = 3Log(x + 1) .

1 5 1+ 5
,
2
2

Soluzioa:

1 3 3,1 + 3 3

Soluzioa:

1+ 5
2

Soluzioa:

Soluzioa:

Ebatz ezazu -n honako ekuazio trigonometriko hauek:

a.

2sin2 (x ) 3 = 3cos(x ) [0,2]-n.

Soluzioa:

0, 3 , 53

b.

cos(2x ) + 3 = 5 cos(x ) [0,2]-n.

Soluzioa:

, 5
3 3

c.

sin(x )cos(x ) =

Soluzioa:

3 , 7
4 4

d.

sin2 (x ) + cos(x ) = cos2 (x ) [0,2]-n.

Soluzioa:

0, 23 , 43

1
2

[0,2]-n.

Ebatz ezazu -n honako ekuazio hiperboliko hauek:

a.

sh(x ) + ch(x ) = 2 .

Soluzioa:

Ln(2)

b.

2sh2 (x ) sh(x ) 1 = 0 .

Soluzioa:

Ln 21 +

c.

th(2x ) + 2sh(x ) = 0 .

Soluzioa:

d.

sh(2x )sh(x ) = ch(x ) .

Soluzioa:

8.

a.

d.

7.

Ebatz ezazu -n honako ekuazio logaritmiko hauek:

c.

6.

(2 )(6 ) = 3

Ln

1
2

3
2

,Ln

1
2

3
2

5
, Ln 1 +
2

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio polinomiko hauek:

a.

2x 2 + x 1 = x 2 x + 3 .

Soluzioa:

1 5,1 + 5

b.

3x 2 6x + 4 = x .

Soluzioa:

1, 43

c.

x 2 6x + 1 = 1 .

Soluzioa:

0,3 7,3 + 7,6

d.

x 1 = 2x .

Soluzioa:

1
3

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio arrazional hauek:

a.

x
2

x 1

= 3x .

Soluzioa:

2 2
2 2
,
,0,
,
3
3
3 3

51

1. Zenbaki Errealak

10.

b.

2
= 2.
x

Soluzioa:

2, 23

c.

x3
= 2x + 4 .
x

Soluzioa:

1+ 5

d.

x2 + 4 =

Soluzioa:

2, 2

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio irrazional hauek:

a.
b.

c.

3 3

x 1 = x 1 .

x+2
2x

Soluzioa:

1
2
3

x 2 + 2x 3 .

Soluzioa:

x2 x 1 = x + 1 .

Soluzioa:

1 3,0,1 + 3

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio esponentzial hauek:

a.
b.

c.

x2 1

3x

d.

3x
x +1

x 1

x2 + x 5

( 3)

1
2

= 0.

= 1.

Soluzioa:

17, 1, 15

Soluzioa:

1 17 1 + 17
,
2
2

Soluzioa:

5 ,0, 1
2
2

52x 5 2x = 1 .

1+ 5

,Log 1 + 5
Log 5
5

2
2

Soluzioa:

12.

Soluzioa:

x .

x 1 =

d.

11.

4x 2
.
x

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio logaritmiko hauek:

a.

Log x + 1 = 1 .

b.

Log x 2 + x Log x 1 = 1 .

Soluzioa:
c.

Soluzioa:

11 161 11 + 161 9 41 9 + 41
,
,
,
2
2
2
2

Log 2 x 2 1 = 2 .

Soluzioa:

11, 9

17,

17 17
,
, 17
4
4

52

Kalkulua I

d.

13.

Log 2 (x)
Log 2 (1 x )

= 1.

tg 2 (x )

3tg (x ) 3 = 3tg (x ) [0,2]-n.

, 2 , 4 , 5
3 3 3 3

Soluzioa:
b.

sin( x ) + sin( 2x ) = 0 [2,2]-n.

4 , , 2 ,0, 2 , 4
3
3
3 3

Soluzioa:
c.

sin(x ) = 1 + 3cos(x ) [0,2]-n. Soluzioa:

d.

1 sin( x 2 ) = cos( 2x 4 )

[22,2+2]-n.

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio hiperboliko hauek:

a.

sh 3 x 2 x + ch2 x 2 x 3sh x 2 x + 1 = sh2 x 2 x .

1 1 + 4Ln2 1 + 2 1 + 1 + 4Ln2 1 + 2
,
2
2

Soluzioa:

b.

sech 4 x + 1 4sech2 x + 1 + 3 = 0 . Soluzioa:

c.

cosech2 (x ) 8cosech(x ) + 31
= 12 .
2
Soluzioa:

d.

16.

, 5
2 6

2 ,2 56 ,2 6 ,2,2 + 6 ,2 + 56 ,2 +

Soluzioa:

15.

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako ekuazio trigonometriko hauek:

a.

14.

Soluzioa:

argcosech(3), argcosech(4), argcosech(5)

coth(x ) sech(x )sh(2x ) = 0 .

Soluzioa:

1 + 17

argch

Ebatz ezazu -n honako inekuazio polinomiko hauek:

a.

x 3 + 2x 2 x 1 < 1 .

Soluzioa:

] ,2[] 1,1[

b.

x 4 + 2x 2 > 3 .

Soluzioa:

] ,1[]1,+[

c.

(x + 2) x 2 4x + 4 0 .

Soluzioa:

[2,+[

d.

4x 2 6x 9 < 0 .

Soluzioa:

3 3 5 3 + 3 5
,

4
4

Ebatz ezazu -n honako inekuazio arrazional hauek:

a.

2x 1
< 3.
x

Soluzioa:

] ,1[]0,+[

53

1. Zenbaki Errealak

b.

1
1
< .
x+2 x

Soluzioa:

] ,2[]0,+[

c.

3x 1
> 3.
2x + 3

Soluzioa:

] 10
, 23 [
3

d.

x2 + x + 1
2.
1 x

3 13 3 + 13
,

]1,+[
2
2

Soluzioa:

17.

Ebatz ezazu -n honako inekuazio irrazional hauek:

a.

x + 1 > 1.

b.

x2 x 1 2 .

Soluzioa:

1 21 1 + 21
,+
,

2 2

Soluzioa:

c.

d.

18.

x +1
1.
3x 2
3 (x

+ 1)(x 2) < 2 .

Soluzioa:

] 23 , 32 ]

Soluzioa:

1 41 1 + 41
,

2
2

Ebatz ezazu -n honako inekuazio esponentzial hauek:

a.

32x 1 > 0 .

b.

10 3x 10 x < 0 .

c.

2
2
6 x + 4x + 4 3 (x + 2) .

d.

2
9 x 1 < 3 x 2x 1 .

Soluzioa:

]0,+[

Soluzioa:

]0, 13 [

Soluzioa:

],+[

] ,2 3 []2 + 3,+[

Soluzioa:

19.

]0,+[

Ebatz ezazu -n honako inekuazio logaritmiko hauek:

a.

Soluzioa:

b.

Log 2 x 2 + x 1 < 0 .

1 5 1+ 5
,1
2,

2
2

x +1
> 0.
Log

x 1

Soluzioa:

]1,+[

54

Kalkulua I

c.

x +1
< Log 2 (x + 2) + Log 2 (1) .
Log 2
x2 1
1 + 13

,+

Soluzioa:

20.

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako inekuazio polinomiko hauek:

a.

2x 3 3x 2 + 3x + 1 1 .

3 + 33
3 33
,
2, 21 0,
[1,+[
4
4

Soluzioa:

b.

c.

1 29 1 13 1 + 13 1 + 29
,
,

2
2
2
2

x2 + x 4 > x .

] ,1 5[ ] 1

Soluzioa:
d.

x2 + x 5 2 .

Soluzioa:

21.

1 13
1+ 3
,1 1,

2
2

Soluzioa:

d.

Log 1 (x + 2) Log 1 x 2 1 0 .

x + 3 x2 + x 3 .

[ ]

Soluzioa:

5,2 2,1 + 5 ]2,+[

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako inekuazio arrazional hauek:

a.

2x + 2
< 2.
3x 1

Soluzioa:

] ,0[]1,+[

Soluzioa:

]1,2] [1 +

Soluzioa:

] , 85 []4,+[

Soluzioa:

] ,0[]1,+[

x2 x 3
b.
c.

d.

22.

6, 6

x 1

1.

2x 2
< 3.
x2
x +1
x2 + 1

< 1.

3,+

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako inekuazio irrazional hauek:

a.
b.

x2 x + 1 1.

Soluzioa:

] ,0] [1,+[

x 1 < 2x .

Soluzioa:

] 13 ,+[

55

1. Zenbaki Errealak

c.
d.

2x
1 x

1.

Soluzioa:

(x 1)(x + 2) 1 .

1 13 1 5 1 + 5 1 + 13
,
,+
,

2
2
2
2

Soluzioa:

23.

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako inekuazio esponentzial hauek:

a.

2x <
2

x2 1

x 1

1

2

b.

c.

5x > 5

d.

3 3
2 x 3 x

6x 2 > .

x2 2

Soluzioa:

Soluzioa:

1 5 1 5
,

2
2

Soluzioa:

Soluzioa:

]1,2[

x2 + 2

1

2

24.

] ,1] [ 13 ,1[

x2 1

] , 3 [] 1,0[] 3,+[

Ebatz ezazu -n balio absolutua duten honako inekuazio logaritmiko hauek:

( )

a.

Log 3 x Log 3 (3 x) > 1 .

b.

Log 2 x 2 + x 3 > 0 .

Soluzioa:

Soluzioa:

] 49 ,3[

1 + 17

1 17
,+
,
] 2,1[
2
2

c.

Log 1 x 2 x + 1 0 .
2

d.

Log(1 x) Log 3x + 2 > 0 .

Soluzioa:

] ,0] [1,+[

Soluzioa:

] 23 , 32 [] 32 , 41 [

56

Kalkulua I