UNIVERZITET U TUZLI

EO

viak vode koji se ne moe iskoristiti ni zadrati u akumulaciji

RUDARSKO-GEOLOKO-GRAEVINSKI FAKULTET
sigurno i kontrolisano u nizvodno korito

EVAKUACIJA VELIKIH VODA

I EVAKUACIONI ORGANI

isputena voda ne smije ugroziti branu i podruje nizvodno od brane

EO nazivamo i PRELIVIMA
Glavni EO

evakuacija VV

preliv je najee samo dio EO

mala vjerovatnoa pojave

brana posjeduje i temeljni ispust (TI)

kapacitet TI
pomou TI
TI

Prof. dr. sc. NEDIM SULJI, dipl.ing.gra.

znatno manji od glavnog EO

evakuacija manjih poplavnih valova

pranjenje akumul. uoi nailaska VV

Postoje razna rjeenja EO

pranjenje akumul.

EO moraju biti:
1) Ispravno hidrauliki dimenzionirani i oblikovani

f-ja znaaja HG ; geoloke grae ; koliine vode koju evakuiemo

-efikasan i siguran zahvat vode i odvoenje vika vode iz akumul. u korito
EO mogu proputati vodu:

-to jednostavnija konstrukcija

1) preko prelivnog dijela brane

-uskladiti poloaj EO sa ostalim dijelovima brane prema topografiji i geologiji

2) kroz tijelo brane

3) oko brane

poseban objekat

obino tunelski

2) Statiki stabilan
3) Jeftin i lagan za gradnju i montau opreme, za koritenje i odravanje

EO sastavljeni od tri osnovna dijela:

1) Ulazni (zahvatni) dio

preliv sa ili bez ustava

vodu uvodimo u

2) Provodnik

brzotok ili tunel

3) Izlazni dio

prije uputanja u nizvodno korito vodu umiriti

oduzimanje energije
izlazni dio

dovodi vodu do

bez potkopavanja temelja objekta

vrsta umirivaa energije

Ispravno hidrauliko dimenzioniranje i oblikovanje EO

jednoznana veza izmeu Q i NV u akumulaciji

Kontrolni presjek EO

presjek koji jednoznano odreuje vrijednost Q

u zavisnosti od NV u akumulaciji

Kontrolni presjek

Dijelovi evakuacionog organa

obino na ulaznom dijelu EO (preliv)

moe biti i na odvodniku

ako je pogodno mjesto

moe biti negdje du objekta

f-ja Q

npr. ahtni preliv

Projektovanje EO

HE Zvornik

slijedei postupci:

1) Prikupljanje i izrada hidrolokih, topografskih i geolokih podloga

od generalnog do Idejnog projekta

2) Izbor raunskog (projektnog) Q

3) Izbor tipa EO

Idejni projekat

4) Uklapanje objekta u teren

dispozicija cijele brane

5) Hidrauliko dimenzioniranje i oblikovanje EO

6) Hidraulika modelska ispitivanja
7) Statiki proraun objekta

Idejni projekat

Idejni projekat

podloga za Glavni projekat

Idejni i Glavni projekat

8) Odgovarajui crtei, tehniki opis

Generalni, Idejni, Glavni projekat

Video velika voda na Boundary brani (2011)

7

esto za isti EO koristimo vie razliitih QR

IZBOR MJERODAVNOG RAUNSKOG PROTICAJA

Mjerodavni (raunski ili projektni) proticaj

QR

preliv (zahvatni dio)

pri KMU u akumul omoguava prihvatanje Qmax

(QPMF ili Q0,01%)

najosjetljiviji i najbitniji korak u projektovanju EO

Raunski Q

svaki mjerodavan za dio objekta

brzotok (prelazni dio EO)

vrh izlaznog (transformisanog, ublaenog) poplavnog vala

moemo dimenzionirati na manji Q

(Q0,1% ili 0,3QPMF)

mala vjerovatnoa pojave

1000-godinja VV (Q0,1%)

pri Qmax (na njega dimenzioniran preliv)

10000-godinja VV (Q0,01%)
ili vrh izlaznog vala max. vjerovatne vode (PMF)

dolazi do manjeg izlivanja vode van korita brzotoka

mogua manja oteenja

QPMF

Izlazni dio (umiriva E)

ne smiju ugroziti stabilnost objekta

obino dimenzionirati na jo manji Q

(Q0,5% ili Q1%)

rizik
9

pri veem Q ovaj dio se moe znatno otetiti ili unititi

10

stabilnost brane ne smije biti ugroena

Raunski proticaj EO
max. Q koji EO ili dio EO moe prihvatiti pri normalnim uslovima rada
bez opasnosti od oteenja

izlivanje vode iz korita, vibracije . . .

Raunski proticaj mjerodavan za stabilnost brane

max. Q pri kojem brana nije ugroena od dejstva poplavnog vala
max. Q od koga se titi brana
pri ovom Q ne smije doi do oteenja na brani i prateim objektima

to je vrh izlaznog talasa PMF (QPMF) ili 10000-godinja VV (Q0,01%)

ili neki Q izmeu ova dva navedena

Raunski proticaj EO uvijek je manji ili = raunskom Q mjerodav. za stabil. brane

Video - Testiranje preliva na brani Roosevelt (SAD)

U skladu sa Q

imamo i odgovarajue max. NV u akumul.

max. NV pri normalnom radu EO

11

max. NV mjerodavan za stabilnost brane

KMU

12

Ne postoji recept za odreivanje QR

Neke drave i organizacije

Na izbor QR utiu:

Mnoge drave

propisi

propisi i preporuke za odreivanje mjerodav. QR

za svaku visoku branu

a) tip brane
b) ugroenost nizvodnog podruja

proraun hidraulikih posljedica ruenja brane

c) znaaj samog objekta (brana sa prateim objektima)

d) tip EO

procjena brzine kretanja poplavnog vala u nizvodnom koritu

e) pouzdanost hidrolokih podataka

NV koji bi se pojavili usljed ruenja brane

f) retenzione mogunosti akumulacije

rezultati prorauna

na terenu

sistem uzbunjivanja stanovnitva na tom podruju

obiljeiti granicu sigurne zone

iznad sigurne zone

evakuisati stanovnitvo i pokretna dobra

13

1) Zavisnost Q(Z) za velike Q moemo ekstrapolovati na osnovu manjih Q

ODREIVANJE KRIVE PROTICAJA DONJE VODE

Kriva protoka donje vode

14

kriva donje vode

za manje Q imamo npr. rezultate mjerenja

zavisnost Q od nivoa vode Z u popr. presjeku rijenog korita na mjestu brane

na mjestu izlaznog dijela EO

KPDV

ekstrapolacija

2) KPDV

neophodna za projektovanje EO i ostalih HG na koje utie DV

nepouzdana

izbjegavati

dobiti raunski

za izabrane vrijednosti Q

raunati linije NV

poinjemo od pogodnog nizvodnog graninog uslova

temeljni ispust ; HE ; osiguranje temeljne jame tokom gradnje

Vrijednosti nivoa pri velikim Q

procjena na vie naina

zakljuno sa presjekom za koji traimo krivu

postupak vrijedi za mirno teenje

buran reim
15

zavisnost Q(Z) odreuje uzvodni granini uslov

uzvodni granini uslov = sam objekat

16

Linija nivoa

raunanje obino u 3 do 5 presjeka

nizvodno od mjesta gdje traimo krivu Q

presjek B na slici dole

Ako za najvei razmatrani Q sraunamo linije nivoa Z(1)(x), Z(2)(x), Z(3)(x)

za razliite vrijednosti nizvodnog graninog uslova Z(1), Z(2), Z(3)

ako sve tri linije konvergiraju istoj vrijednosti ZB u najuzvodnijem presjeku

Kriva donje vode za sloeno korito

Nivo u najnizvodnijem presjeku

nema potrebe da liniju nivoa produavamo dalje nizvodno

tu trebamo zadati granini sulov

moramo NV pretpostaviti

obino pretpostavljamo normalnu h

izuzetak

17
uslovi teenja zahtjevaju hcr ili neku drugu dubinu

18

Linija nivoa u neprizmatinom koritu proizvoljnog poprenog presjeka

E j-na

raunanje primjenom energetske j-ne izmeu dva presjeka

pretpostavljamo miran reim

J-na (1)

NV poznat u nizvodnom presjeku 1 tj. i

rauna se u uzvodnom presjeku 2 tj. i+1

Slika dole

rjeenje nekom od numerikih metoda

obino postupak postepenog pribliavanja

E kota u uzvodnom presjeku 2 = E2

jednaka koti E u nizvodnom presjeku 1 tj. E1

uveanoj za gubitak izmeu ta dva presjeka

j-na po promjenjivoj h2

E1-2

19

(1)

proste iteracije

pretpostavimo poetnu vrijednost za h2

preko (1)

pretpostavljenu vrijednost popravljamo

do eljene tanosti

20

Najee i najsigurnije

OSNOVNI TIPOVI I DISPOZICIJE EVAKUACIONIH ORGANA

Znatan broj tipova i dispozicija EO

odabir projektanta

oba sluaja

f-ja zahvata iz akumulacije ; kuda sprovodimo vodu (kroz ili oko brane)

prvi i trei nain evakuacije (prethodni slajd)

ulazni (zahvatni) dio EO

Hidrotehnika praksa

povrinski preliv

klasine prelivne brane

prelivne brane sa stepenastim prelivom

Vodu iz akumulacije moemo evakuisati:

eoni preliv sa brzotokom

1) preko prelivnog dijela brane

2) isticanjem kroz tijelo brane

boni preliv sa brzotokom

ispusti i dubinski prelivi

3) nezavisnim prelivnim objektom oko brane

brzotok ili tunel

4) dubinskim tunelskim ispustom ili prelivom

oko brane

ahtni preliv

Povrinski prelivi

kontrolisani ustavama ili slobodni

21

22

Dubinski preliv (ispust)

isticanje kroz tijelo brane ili kroz tunel oko brane

potrebno znaajno povienje nivoa u akumul za mali prirast Q

ovdje Q raste sa dubinom na jednu polovinu

h1/2

manje pouzdano rjeenje od povrinskog zahvatanja

(pristupanost ; vea mogunost kvara na zatvarau ; kavitaciona erozija)

dubinski evakuator

druge funkcije

esto kao temeljni ispust

nije glavni EO

Video ahtni preliv

23

24

Izbor EO f-ja mnogo faktora:

Topografija terena

1) topografija terena na profilu brane

2) hidroloki uslovi na profilu brane
3) geoloki uslovi
4) tip i visina brane

-raspoloivi prostor za raspored EO

koliina vode koju evakuiemo

-odreuju obim zemljanih radova

ekonomika gradnje

f-ja temeljenja, seizmike, stabilnost korita

denivelacija GV i DV

5) raspored i tip ostalih HG

Hidroloki uslovi

HE ; zahvatna graevina . . .

-kombinuju se sa topografijom, nizvodnom naseljenou, tipom brane ...

6) nain evakuacije vode tokom graenja

-npr. velika vrijednost QR u uskim dolinama

7) znaaj objekta
8) pouzdanost prognoze doticaja poplavnog vala

teko imati dugaku prelivnu ivicu

ahtni preliv i boni preliv dobri

9) pouzdanost upravljanja objektom

10) nizvodna naseljenost i izgraenost

-nagli prirast NV u akumul. usljed velike V poplavnog vala

11) ekonomski efekti

25

Tip i raspored EO i drugih betonskih konstrukcija

Tip brane i znaaj nizvodnog podruja

-f-ja uslova temeljenja

-tip i dimenzije izlaznog dijela (umiriva energije)

26

-izbor QR
f-ja nizvodnog korita

-razliiti uslovi kod evakuacije vode za branu H=200m sa naseljem nizvod.

i za branu H=20m bez naselja nizvodno

stabilnost korita i stabilnost bokova doline

-pouzdanost prognoze Q, pouzdanost upravljanja objektom

-potrebni geoloki i geofiziki istrani radovi

uticaj na izbor ili eliminaciju preliva sa ustavama

27

28

Prelivni ulazni (zahvatni) dio EO

-slobodan
-kontrolisan ustavama

esto kod betonskih brana

manja H brane

a) Slobodan preliv

Slobodan preliv

Preliv sa ustavom
a) Slobodan preliv

odreuje H brane (plus H penjanja vala)

HPa

visina prelivnog mlaza

tokom poplavnog vala odrava nivo u akumul. na KNU

KNU = KMU

viak vode isputamo podizanjem ustave

KNU kota normalnog uspora

KMU kota max. uspora

30

Preliv sa ustavama

nivo odravamo na KMU = KNU

nailazak QR

KMU

b) Preliv sa ustavom

29

Preliv sa ustavom

b) Preliv sa ustavom

kruna na KNU

-predvidjeti da jedno ili vie prelivnih polja budu van pogona

ustava skroz podignuta

tokom nailaska raunskog poplavnog vala

preko preliva tada slobodno prelivanje

-zahtjeva poudanu prognozu Q u akumulaciju

optimalno upravljanje ustavama pred nailazak poplavnog vala

Brana sa ustavama nia od brane sa slobodnim prelivom za HPa
(pretpranjenje akumulacije)
brana sa ustavama ekonomski opravdana od brane bez ustava
posebna opreznost

loa prognoza nailaska poplavnog vala

nepotrebno isputanje vode iz akumulacije

poplava nizvodnog podruja i manjak vode za potroae

31

32

PRELIVNE BRANE
Prelivne brane

prelivni dijelovi (lamele) GBB, LB itd

GBB prelivne

esto kao EO nasutih brana

nasute brane

PB

HIDROTEHNIKE GRAEVINE II

preliv kontrolisan ustavama ili slobodan preliv

Video simulacija potpunog pranjenja akumulacije

33

34

Najvaniji dijelovi PB:

1) Preliv (ulazni-zahvatni dio)
-najee praktinog profila

Kriger-Oficerov profil

2) Provodnik (prelazni dio)

-strmi brzotok na nizvodnom licu PB
-kod LB moe se izostaviti
-kod niskih gravitacionih pragova moe se izostaviti

3) Spajanje sa nizvodnim koritom (izlazni dio)

-spajanje sa DV

Nasuta brana kombinovana sa prelivnom betonskom gravitacionom branom

35

36

Izlazni dio PB

kontrolisano umirenje E prelivne vode

sprijeeno razaranje rijenog korita i potkopavanje temelja brane

spoj sa DV

umirujui bazen

slapite

E se rasipa u vrtlonom valjku hidraulikog skoka

NDV priblino const. i dovoljno visok

moe i jeftiniji objekat

Najjeftinije rjeenje za spoj sa DV

nepotopljeni ski odskok (ski skok)

potopljeni odskok

mogue odbaciti mlaz dovoljno daleko

erozija korita ne ugroava temelj objekta

37

Osnovni tipovi prelivnih brana

38

PRELIV ULAZNI DIO

Hidrauliki oblikovan dio EO

zahvat iz akumulacije ; usmjeravanje ka provodniku ili direktno u nizvodno korito

Preliv

to jednostavniji oblik

potrebno

to manja H prelivnog mlaza pri QR

strujanje bez vrtloga, stojeih talasa i vakuuma

Video rad evakuacionog organa (preliv) pri nailasku poplavnog vala

SAD (2011)
39

40

10

Preliv

kruna (tjeme ili vrh) ; uzvodno lice ; nizvodno lice

Bone konture strujanja

Projektovanje preliva

razdjelni zidovi

Most iznad preliva

oslonjen na stubove

Oblik prelivne ivice

najee

odrediti krivu Q preliva

preliv praktinog profila (prilago. mlazu)

Kriva proticaja preliva

dobija se

odrediti oblik i dimenzije prelivne konture (ivice)

procijeniti koeficijent prelivanja

prostor ispod donje ivice mlaza pravougaonog

jednoznana zavisnost Q preko preliva

od neporemeene visine HP vode ispred preliva

otroivinog preliva ispunimo betonom

HP

visina ili nivo

H u presjeku dovoljno udaljenom od preliva

da izbjegnemo uticaj depresione linije

koja nastaje ubrzavanjem vode niz konturu preliva

Nizvodno od krune preliva

buran reim teenja

poremeaji (uticaji) se prenose samo nizvodno

41

42

na kruni se ne mogu osjetiti nizvodni uticaji

Preliv praktinog profila (Krigerov preliv)

Preliv praktinog profila (Krigerov preliv)

proizvod vsr prelivnog mlaza i povrine poprenog presjeka mlaza

Cp bezdimenzionalni koeficijent prelivanja

upravne na pravac brzine

B irina mlaza

h debljina mlaza

srazmjerna visini (nivou) ispred preliva (HP)

43

44

11

Preliv tipa irokog praga

ostvaruje se hcr

prema naelu min. Esp

E j-na izmeu presjeka P i

presjeka KR na kome se javlja
hcr na pragu

mogue teorijski odrediti Cp

prag mora biti dovoljno irok

L > 2HP

L irina praga

da postignemo II pravolinijsko strujanje sa hidrostat. rasporedom p po dubini

Presjek KR

prag ne smije biti ni preirok da bi linijski gubici bili zanemarljivi

Pretpostavka

Fr=1
v u P mala

Ako zanemarimo gubitak E izmeu ta dva presjeka

moe se zanemariti

zbog male L dionice

onda prethodna j-na glasi:

Prelivanje preko irokog praga

45

46

Proticaj prema prethodnom iznosi:

Cp=0,385
Ako zadrimo brzinsku visinu

umjesto HP imamo energetsku visinu

Neki autori

Cp i g saimaju u jedan dimenzionalni koeficijent

g=9,81m/s2

onda izraz

postaje:

47

48

12

Bernoulli-eva j-na

snienje p uslovljava poveanje v

Pretpostavka:
ugao izmeu vertikale i proticajnog presjeka

pri istom nivou ispred preliva

Q preko Krigerovog preliva

vei nego Q preko irokog preliva

pretpostavka

na kruni Krigerovog preliva

h bliska hcr

Proticajni presjek kod Krigerovog preliva

reprezentativna kota na sredini debljine mlaza, onda:

Dobro se slae sa eksperimentalnim vrijednostima gdje je:

Ako v ispred preliva nije zanemarljiva

umjesto visine Hp

koristiti energetsku visinu Hep

iroki prag

Krigerov preliv
49

50

Neophodno ispravno oblikovati prelivnu konturu (ivicu)

Oblik prelivne ivice

definisati na vie naina

f-ja uslova teenja

-H preliva (P) dovoljna da omogui neometano

razvijanje mlaza

Uslov ispunjen za:

HR-raunska (projektovana) H mlaza
Krigerovog preliva koja se ostvaruje pri QR

Otroivini preliv prema Krigeru

Otroivini preliv prema Krigeru

Donja ivica mlaza otroivinog preliva

Bezdimenzionalne koordinate mlaza

otroivinog preliva prema Krigeru

kontura Krigerovog preliva

51

52

13

dolazna v esto mala

Prelivi visokih brana

brzinska visina zanemarljiva

u odnosu na visinu (debljinu) prelivnog mlaza

koristimo visinu HR umesto brzinske visine osim u sluaju niskih pragova

niski pragovi

Krigerov preliv

brzinska visina znaajna

oblikovanje za jednu vrijednost Q

obino QR

Poloaj mlaza pri razliitim visinama ispred preliva

QR odgovara HR (raunska H ispred preliva)

Sluaj H ispred preliva i Q < od HR i QR

mlaz pritiska konturu preliva

donja ivica prelivnog mlaza poklapa se sa konturom Krigerovog preliva

samo pri QR

domet mlaza takasta linija 2 manji od dometa mlaza pri QR

tada je p na konturi = pa

53

Poveanje p u mlazu

smanjenje v

time i Q

smanjenje koef. prelivanja Cp

54

Prelivi kontrolisani ustavama

Pri QR

ustava se sasvim podigne

Oblik preliva

omogueno slobodno prelivanje

prati konturu prelivnog mlaza pri QR

Isticanje ispod ustave

ustava iznad krune preliva

oblik mlaza nije usklaen sa oblikom prelivne konture

Poloaj mlaza pri razliitim visinama ispred preliva

Za Q > QR

isprekidana linija 3

mlaz tei da se odvoji od konture preliva

donja ivica mlaza iznad konture projektovanog Krigerovog preliva

na prelivu

podpritisak

dodatno poveanje v i Q mlaza

raste i Cp

55

56
Prelivanje i isticanje

14

Prelivanje i isticanje

a) Konturu preliva prilagoditi putanji mlaza koji istie ispod ustave

Poloaj ustave u odnosu na krunu preliva

-poloaj raunskog mlaza odrediti za Q koji se najee isputa

ovime smanjujemo Cp za Qmax pri potpuno podignutoj ustavi

Osu ustave pomjeriti nizvodno od krune preliva za duinu 0,2HR

b) Osu ustave pomjeriti nizvodno od krune preliva za duinu 0,2 HR
-pravac mlaza na poetku zakosi se nanie

-pravac mlaza na poetku zakosi se nanie

bolje prati konturu preliva

bolje prati konturu preliva

smanjenje potpritiska

smanjenje potpritiska
57

58

Uticaj mostovskih stubova na prelivanje

Stubovi

oslanjanje ustava i saobraaj preko preliva

Stubovi

mogu povoljno uticati na ravnomjeran raspored Q du preliva

Stubovi

smanjuju B prelivanja (duinu prelivne ivice)

Stubovi

oduzimaju dio irine preko koje bi se voda prelivala

Stubovi

prepreka teenju

Efektivna B preliva (B)

nastajanje suenja po B prelivnog mlaza

irina prelivnog mlaza

proraun na osnovu iskustvenih formula

Video prelivi kontrolisani ustavama

59

60

15

Preliv sa stubovima - osnova

Preliv sa stubovima - osnova

Ks koeficijent f-ja oblika ulazne glave stuba

Bo irina preliva bez stubova
n broj stubova

b irina jednog prelivnog polja

Ks=0,02

stub ulazne glave kvadratnog oblika sa zaobljenim ivicama

Ks=0,01

zaobljen stub sa poluprenikom zaobljenosti r=bs/2

Ks=0,00

hidrauliki oblikovan stub

KB koeficijent suenja od bonog oslonca

Ks koeficijent f-ja oblika ulazne glave stuba
He energetska visina ispred preliva (H prelivanja + brzinska visina)

Najea primjena
61

Preliv sa stubovima - osnova

zaobljen stub (Ks=0,01)

f-ja oblika prilaznog kanala i zakrivljenosti oslonaca

burno

iza nizvodne ivice stuba

nastaju stojei valovi

poluprenik zakrivljenosti oslonaca R dovoljne duine

kod strmih brzotoka PB

KB=0,1
KB koeficijent suenja od bonog oslonca

62

Preliv sa stubovima - osnova

Teenje nizvodno od preliva

KB

laka gradnja

manje osjetljiv na udar trupaca od stuba sa Ks=0,00

oni su manje H nego kod klasinih brzotoka

ne isplati se hidrauliko oblikovanje nizvodnog dijela stuba kod PB

63

stubovi se zavravaju ravno

64

16

PROVODNIK PRELIVNO LICE BRANE

Dio EO
PB

odvoenje prelivene vode od ulaznog do izlaznog dijela

provodnik = brzotok

kanal veoma strmog podunog nagiba

Oblici glave stuba

korito kanala formira nizvodno lice prelivnog dijela brane

irina stubova bs

procjena na osnovu iskustva

Nagib provodnika

statika analiza

Provodnik (brzotok)

spoj sa izlaznim dijelom krunom prelaznicom

obino 1:0,7 do 1:1

K koeficijent od 0,05 do 0,08

poluprenik RB=3 do 8 hB
Debljina stuba esto vea nego to treba

statika stabilnost
hB dubina (debljina) vode prije izlaska iz provodnika u taki B

masivnost konstrukcije

onemoguena pojava vibracija

otpornost stuba na udare leda i trupaca
65

66

PB
-Dno brzotoka tangira konturu
Krigerovog preliva u taki A

B korita obino = B preliva i umirujueg bazena

Dimenzioniranje brzotoka

odrediti H razdjelnih zidova

usmjeravanje prelivne vode niz prelivni dio brane

Odreivanje H razdjelnih zidova

Strujanje u brzotoku

Prelivna brana

67

izraunati H vode du brzotoka

linija nivoa

sloenije od strujanja u obinom kanalu sa malim I

68

17

Pojava kod brzotoka (provodnika)

ovazduenje mlaza

samoovazduenje

Uobiajni postupak odreivanja H razdjelnih zidova:

1) Sraunati liniju nivoa u brzotoku

velika turbulencija na povrini vode

-pretpostavka da nema ovazduenja toka i bubrenja mlaza

(neaerisane dubine)

otkidanje kapljica vode u atmosferu

2) Procijeniti da li e se javiti ovazduenje mlaza
kapljice zarobljavaju mjehure vazduha

-ocjena da e se javiti

povlae mjehure vazduha sa sobom (u vodu)

odrediti mjesto poetka bubrenja

3) Procijeniti koliinu uvuenog vazduha i dubinu ovazduenog toka

(ako se javlja ovazduenje)

velika koliina vazduha uvuena u vodni tok

4) Dodati na sraunate aerisane dubine odreenu rezervu visine
nastaje bubrenje (debljanje) mlaza

bijela voda

(konana H razdjelnog zida)

H razdjelnog zida dimenzionirati za ovazdueni mlaz

69

Proraun linije nivoa proraun neaerisanih dubina

Linija nivoa

70

Postupak prilino slian proraunu linije uspora kod odreivanja krive DV

Pritisak u presjeku nije hidrostatiki kao kod kanala sa blagim padom dna

proraun primjenom energetske j-ne na struji izmeu 1 i 2

imamo veliki nagib nizvodnog lica brane

nagib dna brzotoka

opada komponenta sile teine upravno na pravac toka

p na dubini h iznosi: p=
h*cos

-Kanal sa podunim padom < 5%

Proraun linije nivoa

=1

p=*h

kod brzotoka

-Reim teenja buran u brzotoku

71

proraun u nizvodnom smjeru

72

18

(1)
E j-na izmeu 1 i 2

Gornja j-na

shvatiti kao implicitnu j-nu po v2

h2 odrediti iz j-ne kontinuiteta

A, R ; K su f-je dubine
rjeavanje iteracijom

Gubitak na trenje aproksimiramo

Manning-ovom j-nom

burni reim

implicitnu E j-nu rjeavati po v

mirni reim

implicitnu E j-nu rjeavati po h

dominantan uticaj kinet. E

radi preglednosti uveden modul proticaja (K)

Prva iteracija
Dubina h2
Uzvodni presjek 1
Presjek 2

Povrina A2 i R2 odnosno K2

poznate sve veliine (dubina h1 ; K1 ; brzina v1)

njegove nepoznate veliine prebaciti na lijevu stranu j-ne i imamo:

(1)

poetna pretpostavka uzeti:

dobiti iz j-ne kontinuiteta:

Slijedea iteracija

f-je dubine h2

v raunamo iz j-ne (1):

73

Poetni presjek = uzvodni granini uslov odakle poinje proraun

74

Uzvodno od krune preliva

postaviti u oblasti priblino pravolinijskog i II strujanja

gubici E su zanemarljivi

zbog malih v

proraun samo sa gubicima od krune (presjek 1 do 2)

(omoguavamo primjenu E j-ne)

na kruni pretpostaviti:
navedeni uslovi
navedeni uslovi

strujnice zakrivljene

uzvodno od preliva

h = h kritino

poznata E visina

nisu na kruni preliva

ili prema iskustvenom uslovu uzeti:

(kruna preliva fiziki je granini uslov za burno teenje)

(Hp = debljina prelivnog mlaza)

centrifugalno ubrzanje naruava hidrost. p upravno na tok

Proraun gubitaka izmeu 1 i 2

procjeniti dubinu sa kojom raunamo K1

75

76

19

Pojednostavljeni postupak procjene linije nivoa du brzotoka

Pretpostavka:

Nema eksplicitnog prorauna gubitaka

Ako zanemarimo gubitke na brzotoku

CV koeficijent v f-ja odnosa:

teorijska v vode (vT) pri denivelaciji

Neaerisana dubina iz j-ne

kontinuiteta:

rauna se iz E j-ne

Teorijska v na kraju brzotoka pri denivelaciji yP:

Stvarna v (vSTV) < od teorijske

zbog gubitaka na trenje

(rastu sa L brzotoka ; opada sa HP)

77

Kavitacija kod brzotoka

78

Kavitacija

kod HG se najee deava

Kavitacija nastaje usljed kljuanja vode pri snienom p, a pri normalnoj T

Kavitacija

esto se poistoveuje sa pojmom kavitacione erozije

Tok vode ue u oblast p koji su = ili < od p zasi. vod. pare (pv)

Kavitaciona erozija

kljua voda

oteenje na konturi HG ili maine

usljed valova povienog p prilikom implozije

mjehurie pare tok nosi sa sobom u oblast povienih p (> od pv)

implozija blizu konture HG

para ponovo prelazi u teno stanje

naglo smanjenje v estica

oko estica nastaje vakuum

ovaj siloviti periodini proces poznat kao implozija

oslobaa se velika koliina E u vidu valova veoma visokog p

Strujanje pri kome moe nastati kavitacija - tlocrt

valovi se prostiru v zvuka

79

80

20

-Kavitacija nastaje ako imamo

dovoljno nizak p

-p i v u taki 0 poznati
(proraun ili mjerenje)

-Brzotok i otvoreni kanal

-traimo p u taki C (pC)

poreme.

niski p nastaju tamo gdje su velike v

pC uporediti sa pritiskom zas.pare (pv)
B.J. du strujnice idealnog fluida:
utvrditi mogunost nastanka kavitacije
Indeks 0

veliine u neporemeenoj taki toka

Indeks C

veliine u taki gdje je zbog poreme. na konturi dolo do pove. v

Uzmimo (zbog preglednosti) da je Z0=ZC:

(A)
c kritiki kavitacioni broj (kritiki kavitacioni indeks)

81

Ako je pC = ili < p zasiene vodene pare (pv)

pojava kavitacije u C

pri pretpostavljenoj T

iz (A)

mogunost nastanka kavit. erozije nizvodno

Ako je pC > p zasiene vodene pare (pv)

nema kavitacije

82

Inenjerska praksa

ponekad koristimo pojam kavitacionog broja (indeksa)

po obliku slian kritinom kavitacionom broju C

umjesto stvarnog p (pC) uzimamo p zasiene vodene pare (pv)
(B)

Kritini kavitacioni broj (

C) = Cp (koeficijent p u C) sa promjenjivim znakom:

Ako izraz (B) uporedimo sa izrazom za C (kritini kavitacioni broj), imamo:

83

a) < ili = C

pC< ili = pv

dolazi do kavitacije

b) > C

pC > pv

nee doi do kavitacije

84

21

UMIRENJE RASIPANJE ENERGIJE

Pojava kavitacije ne znai uvijek i kavitacionu eroziju !!!

Nastanak erozije

treba implozija da se javi blizu konture HG ili maine

Izlazni dio EO
Zadatak ID EO

sluaj gdje je lokalno poveanje v blizu konture objekta

Nastanak erozije

est sluaj

najnizvodniji

prelivena voda ide u korito

rasuti (potroiti) ili odbaciti to dalje E vode

koncentrisanu uzvodno od brane

treba kavitacija dovoljnog intenziteta

radi izbjegavanja erozije tla neposredno nizvodno od brane

(intenzitet kavitacije prema broju kavitac. mjehuria)

mogue ruenje brane
intenzitet kavitacije priblino odrediti preko empirijskih obrazaca
Gradnjom brane rijeka se usporava (uzvodno od brane)
uvodimo tzv. indeks tete
vei dio E rijeke prije gradnje brane troio se na turbul., eroziju, kretanje nanosa
indeks tete srazmjeran odnosu C i
nakon gradnje brane
razumljivo

teta srazmjerna intenzitetu kavitacije

Svu E akumulisanu ispred brane

kolika E je u pitanju
(instalisana snaga HE

ta E se akumulie ispred brane

85

86

treba potroiti nizvodno na malom prostoru

primjer HE Bajina Bata

N=348MW, a snaga koja se oslobaa iznosi N=5500MW)

Osnovni vidovi rasipanja energije:

1. Mali dio E na otpor trenja du brzotoka
2. Prelivni mlaz odbaen u zrak

gubitak E1

djelimino se raspri i ovazdui

dio E troi se na sabijanje mjehura uvuenog zraka pri udaru mlaza u vodu
dio E troi se na otpor zraka du putanje mlaza

ako je mlaz razbijen na kapi

koje su podlone koenju u
masi vazduha (zraka)

Rasipanje energije du prelivne brane

87

gubitak ovazduenog mlaza

E2

88

22

Najei tipovi umirivaa E

3. Najvei dio E troi se u vrtlozima

za prelivne brane i ostale vrste EO:

turbulencija pri koenju mlaza na prelazu iz

burnog u mirno teenje
E3

Sva E se ne moe rasuti u umirivau (slapitu)

neto ostaje u vrtlozima

Ne smijemo dopustiti da neumirena voda potkopava HG

po potrebi nizvodno od izlaznog dijela

dodatna zatita korita

kamena naslaga ili gabioni

Brana fundirana na stijeni

89

90

poloaj i veliina erozione jame (stvara je mlaz)

ne mogu ugroziti stabilnost brane i okolnih objekata

najjeftinije rjeenje

SKI ODSKOK (ski skok)

(nepotopljeni odskok)
Ostatak E troi se na razaranje korita i odnoenje iskopanog materijala
Vremenom mlaz stvara erozionu jamu

eroziona jama
Mlaz vode

posebno oblikovani nizvodni kraj brzotoka

mlaz ovazduen pri prolasku kroz atmosferu

to dalje od brane

udara u vodotok

vrtlono strujanje

Ski odskok odlino rjeenje kod velikih padova

utroak najveeg dijela E

H > 50m

pri velikim v

odbacuje se mlaz dovoljno daleko od brane

dio kinetike E troi se na sabijanje mjehuria zarobljenog vazduha

mlaz u slapitu
91

moe izazvati kavitaciju, vibracije i dinamika opter.

92

23

Nepotopljeni ski odskok

ne smije se koristiti ukoliko

Potopljeni ski odskok

eroziona jama ugroava stabilnost HG

tada siloviti mlaz vode da bude rairen i usporen

DV dovoljno visoka

uspostaviti hidrauliki miran reim teenja pri ulazu vode nizvodno u korito

iskustvo pokazuje

najbolje rjeenje

jednostavno i jeftino rjeenje

kod brana fundiranih na stijeni

Postoje i kombinacije umirivaa E

omoguava efikasan rad ovog umirivaa

slika dole

umirujui bazen (slapite)

preko hidraul. skoka buran mlaz sa velikom Ek pretvara se u miran tok

93

sa znatno manjom E

94

manja eroziona sposobnost

UMIRUJUI BAZEN - SLAPITE

Tip umirivaa E

stvara se vrtloni valjak hidraulikog skoka

pri denivelacijama GV i DV

Izvoenje slapita

horizontalni, prizmatini, pravougaoni kanal

sa ili bez dodatnih elemenata za razbijanje i stabiliziranje mlaza

(zupci ; blokovi ; izlazni prag . . .)

Umirujui bazen

Video rad evakuacionih organa brane na rijeci Rjeini

(slapite)
95

96

24

Slika:

Slika:
-mlaz u burnom reimu

preko preliva i brzotoka do umirujueg bazena

-prelaz iz burnog ispred hidr. skoka (1) u mirno teenje iza skoka (2)

-voda dotie velikom brzinom (v1) i sa velikom koliinom kretanja

-voda dotie i sa malom dubinom (h1)
-umirujui bazen

pod dejstvom smiuih napona izmeu brzog ulaznog mlaza i spore

vode kroz koju mlaz prodire
nastaje snana turbulencija

mlaz udara u masu vode u mirnom reimu

-voda u mirnom reimu

znatno manja (v2) i manja koliina kretanja

turbulencija dovodi do do povratnog teenja i stvaranja valjka hidr. skoka

-voda u mirnom reimu ima veu dubinu (h2)

dubina h2 stvara silu p za koenje mlaza vode

97

98

Hidrauliki skok

Umirujui bazen

Slika:
-turbulentni valjak

dobra i sigurna uloga

hidr. skok ostvariti u bazenu

pri Qra i svim manjim Q

najvei dio E mlaza odlazi nepovratno u stvaranje vrtloga
siloviti mlaz da ne odbaci vrtloni valjak

(na kraju zbog viskoznih napona izgubljena E odlazi u toplotu)

ovo znai

pri svakom razmatranom Q dubina u bazenu hB

= ili neto vea od spregnute dubine

99

h1 = h2

100

hB > ili = h1

25

Hidrauliki skok

Hidrauliki skok

II Newt-onov zakon (odranje koliine kretanja) primjenjen na masu fluida

Odnos dubine ulaznog mlaza i njegove spregnute dubine za

koja u promatranom t ispunjava nepokretnu i nepromjenjivu V

pravougaoni horizontalni prizmatian kanal

(ovdje ograniena presjecima 1 i 2)

dobijamo analitiki

glasi:

primjenom j-ne odranja koliine kretanja

proizvod ubrzanja (a) i mase fluida (m) koja se nalazi u V izmeu 1 i 2 =

na masu vode u V izmeu 1 i 2

silama koje djeluju na masu u pravcu a (i izazivaju a)

gubitak E veoma znaajan u bilansu E hidraulikog skoka
101

Hidrauliki skok odvija se na maloj L

zanemariti sile trenja

102

LB cca 6*h2

(A)

sila teine otpada zbog horizontalnog kanala

P1 i P2 sile p u 1 i 2
Qv2 i Qv1 koliine kretanja koje masa vode izmeu 1 i 2 dobije ili izgubi u t

promjene koliine kretanja ili koenje usporavanje silovitog mlaza

Promjena koliine kretanja po t esto se fiktivno izraava kao inercijalna sila (I):
izazivaju samo sile p u 1 i 2
(A)
103

104

26

(A)
Ako uvedemo j-ne odranja mase

v1*h1 = v2*h2 i uz skraivanja i grupisanja:

Kod pravougaonog korita j-na (A) e biti:

ili
odnosno
Frudov broj ulaznog
mlaza
105

106

Tabela: Efikasnost skoka u f-ji FR ulaznog mlaza

Interesantno je izraziti efikasnost hidraul. skoka

E / E1 u f-ji FR1

relativni gubitak E u skoku

to je mjera silovitosti ulaznog mlaza

Tabela:
-rasipanje E se poveava porastom FR1 (ulazni mlaz)
skok efikasniji ukoliko je ulazni mlaz silovitiji
107

vai za pravougaono korito

108

isti zakljuak i za korito proizvoljnog presjeka

27

Frudov broj ulaznog

mlaza
Za FR1 od 6 do 20

Frudov broj ulaznog

mlaza

mlaz nestabilan

Iskustva na modelima

talasni poremeaji prostiru se iza skoka

izvan bazena

skok stabilan

mogui uzrok erozija nizvodnog korita

Ako ne moemo izbjei ovaj opseg FR1

20 < FR1 < 80

nema talasa izvan bazena

gubitak E zadovoljavajue veliine

koristiti poseban tip umiruj. bazena

109

(USBR bazen tip IV)

najstabilniji rad u bazenima

FR1 preko 80

skok veoma uskovitlan

dio poremeaja prenosi se u nizvodno korito

110

osiguranje od erozije

HIDRAULIKI PRORAUN UMIRUJUEG BAZENA

Umirujui bazen ili slapite
Hidrauliki proraun

hidrauliko dimenzioniranje bazena

pretpostavljena irina i / ili kota dna bazena

izraunati spregnute dubine i v vode

Hidraul. proraun

ostale dimenzije bazena

rjeavanje j-ne E du brzotoka (izmeu GV i presjeka 1)

rjeavanje odranja koli. kret. u samom bazenu (1 do 2)
rjeavanje j-ne E na kraju bazena (izmeu 2 i DV)

procijeniti poloaj i stabilnost hidraulikog skoka u bazenu

E j-na du brzotoka:

(1)

EGP E kota GV
EGP-1 gubitak E du brzotoka
111

ZB kota dna bazena

112

28

(1) I iteracija
(2) II iteracija

Pretpostavljamo

NV na kraju bazena gotovo jednak NV u nizvodnom koritu

(2)

j-na E izmeu presjeka 2 i DV:

koeficijent potopljenosti
Sistem navedenih j-na

I iteracija

pretpostavka kota dna bazena = koti dna nizvodnog korita

zanemariemo dubinu u j-ni (1) pa je:

= 1,05 1,25

iz j-ne kontinuiteta dobijemo dubinu:

iteracije

Ponekad kod dimenzioniranja bazena

iz j-ne odranja koliine kretanja dobijemo spregnutu dubinu h1

zanemariti gubitak E na brzotoku

dobijamo najpovoljnije uslove za formiranje skoka

strana sigurnosti
113

iz j-ne (2) izraunamo popravljenu vrijednost kote dna bazena (II iteracija)
postupak do eljene tanosti

114

29