Arheologija pitanja i odgovori

BRONANO DOBA

1. Pojam, hronologija i periodizacija bronanog doba?

Bronano doba (2300. do 1100./750.stare ere) obiljeava proizvodnja bronanog
oruja, orua i nakita. To je vrijeme intenzivnog razvoja metalurgije, trgovine i obrta.
Bronano doba obiljeava, kako upotreba bronce, tako i seoba stoara u vrijeme
ranog bronanog doba (2200. - 1600. Stare ere) na podruje Mediterana. To je bio
sljedei val indoeuropskih doseljenika (nakon prvog vala poljoprivrednika u mlaem
kamenom dobu). Kasno bronano doba ili vrijeme tzv. kulture polja sa arama traje
od 1300. do 1100./750.stare ere. Nositelji ove europske kulturne pojave pripadaju
indoeuropskoj skupini, ali nemaju ista etnika obiljeja. Zajedniki im je obred
spaljivanja umrlih, po emu je ova kultura dobila ime, i pokapanje ostataka u arama
s prilozima nakita, oruja i orua. Ovakvi arni grobovi tvore velike nekropole.
Danas se smatra da rije bronza, odnosno bronzium vodi porijeklo od persijeske
rijei biring, koja priblino znai vaditi, izdvajati bakar. Bronza je legura bakra i
kositra. Taj metal je u cjelokupnom prahistorijskom dobu imao najiru upotrebu.
Pojam bronanog doba kao perioda u razvoju ljudskog drutva nalazimo prvi put kod
Hesida, grkog mislioca. Sredina treeg milenija s.e. uzima se kao vrijeme poetka
bronanog doba. Njegova postajbina su juni Iran i Mesopotamija. U upotrebi je
modificirana Reinneckerova periodizacija uz tradicionalnu podjelu na rano,srednje i
kasno bronano doba.
Rano bronano doba: 2300-1600.p.n.e.,
Srednje bronano doba: 1600-1300.p.n.e.,
Kasno bronano doba: 1300-750.p.n.e.
2. Privreivanje u bronanom dobu?
Prema ivotinjskim ostacima utvrno je da je ovjek tog doba uzgajao sve vrste
domaih ivotinja, ukljuujui i konja. Prelazak iz neolitske zemljoradnje u jednu
dinaminiju privredu, u kojoj stoarstvo ima vodeu ulogu u to doba je predstavljalo
jedno rastereenje koje je ljudima omoguavalo nunu egzistenciju. Prema ostatcima
itarica vidi se da je ovjek kultivisao mnoge vrste itarica i da mu je zemljoradnja
bila vaan i unosan posao. Lovom i ribolovom ovjek se bavio, ali vie kao vrstom
sporednog zanimanja, koje mu je naroito preko ivotinjskog krzna donosilo
mogunost da lake uestvuje u razmjeni dobara a kasnije i u trgovini. U ovo doba su
pored pomenutih zanimanja metalurgije, livenja i kovanja predmeta od bronze, zatim
keramika proizvodnja, rad u rudnicima, trgovina i razni zanati predstavljali vana
zanimanja.

3. Tipovi naselja bronanog doba?

U bronanom dobu dominira gradinski tip naselja. Meu njima se mogu uoiti
dvije osnovne vrste: naselja sa fortifikacijom od trajnog materijala i ona bez takve
fortifikacije. Gradinska naselja bez fortifikacija od trajnog materijala(kao to su
kameni zidovi i bedemi) nastavljaju u punom smislu eneolitsku tradiciju, a neka od
njih su i direktni produetak stariji, eneolitskih aglomeracija. Ova naselja su relativno
mala. Zecovi i Varvara zauzimaju povrinu 4000 metara kvadratnih, a Pod kod
Bugojna oko 5500 metara kvadratnih. Gradinska naselja sa kamenim bedemima ili s
odbrambenim sistemom nastaju u ranom bronanom dobu. Sistem fortifikacije kao i
oblik i veliina gradina ovog doba prilino variraju od sluaja do sluaja, u zavisnosti
od veliine zajednice koje su ih podizale, od konfiguracije terena, pa i do same
funkcije koju su ove gradine mogle imati. Postoje i posve male gradine ranog
bronanog doba.
Treba rei da su u rano bronano doba postojala i naselja drukijeg poloaja,
oblika i organizacije. Izgleda da su u sjevernoj Bosni postojala ravniarska otvornena
naselja iji su ostaci u arheologiji poznati kao naselja tel-tipa. Jedno takvo naselje se
nalazilo u Gornjoj Tuzli. Postojao je jo jedan tip naselja ranog bronanog doba
otkrivenog u blizini Posuja razbijenog tipa. Tu se nalaze tragovi sa pojedinanim
prahistorijskim kuama koje su ratrkane. U rano bronano doba su i peine ponegdje
sluile za stanovanje.
4. Bronano doba Europe (opi pogled)?
Bronano razdoblje u Europi zapoinje razvojem trgovakih putova Egejskih
kultura oko 3000 s.e. najprije se uvozio kositar i ugljen na Cipar, gdje se kopao bakar
potreban za proizvodnju bronce koja se izvozila irom Sredozemlja, pa i ire. Postoje
naznake kako su neki predmeti pronaeni u Velikoj Britaniji mediteranskog
podrijetla. Pomorska navigacija u to doba je bila na tom stupnju da je prevaziena tek
1750. g. Minojska kultura, s centrom u gradu Knosu, je bila najrazvijenija na
Sredozemlju, a korijeni Ilira takoer seu u ovo razdoblje.
Apeninska kultura (Talijansko bronano doba) je kultura srednje i june Italije koja se
nastavlja iz bakrenog u bronano doba. Na nju se nastavlja vilanovska kultura
eljeznog doba. Lonarija apeninske kulture je crna, dekorirana sa spiralama,
meandrima, tokama i skupovima toki, a kako je pronaena na otocima Ischia i
Lipari, povezuje se s ranim i kasnim egejskim kulturama sa slinom lonarijom.
Najstariji nalazi ove kulture su s otoka Lipari, datirani u oko. 3050. s.e.( 200
godina), iako se za cijelo razdoblje ustalilo razdoblje od 1800.1200. s.e..
Autohtoni oblik bronane kulture javio se na Sardiniji od 3500.-1000. s.e. tzv. kultura
nuraghi (kamene kule, poput Su Nuraxi). Poveanje stanovnitva u 2. milenijumu s,e.
je oito, na primjer po mjerama poduzetim za ekonomiziranje upotrebe bronce, iako
su bili otvoreni novi i duboki rudnici bakra. Glavno arite tehnikog i kulturnog

razvitka lealo je u sredinjoj Europi, na teritoriju raznih ogranaka tzv. Kulture arnih
polja, skupine srodnih plemena sa zajednikim kulturnim i pogrebnim obiajima koja
su dominirala u podruju izmeu rijeka Rajne i Dunava. Najranija je unetika kultura
(1800.1600. s.e.)koja podrazumijeva brojne malene grupe kao to su: Straubing,
Adlerberg i Hatvan kultura. Neki od malobrojnih, ai malenih, grobnih nalaza su
izrazito bogati, poput onoga u Leubingenu s mnogim predmetima od zlata, to nam
govori o velikom gospodarskom razvitku. Unetiku kulturu naslijedila je kultura
srednjeg bronanog doba, tzv. Kultura tumula (1600.1200. s.e.) koja se odlikuje
grobnim humcima (tumuli), a povezana je s glasinakom kulturom u Bosni i
Hercegovini. U istonoj Maarskoj (Krs), razna bronana Mako kultura ustupila je
mjesto razvijenim bronanim kulturama Ottomany i Gyulavarsand. Kasnobronana
kultura arnih polja (1300.1100./750. s.e.)se odlikuje spaljivanjem pokojnika. Ona
se proirila na luiku kulturu (1300.-500.s.e..) u Njemakoj i Poljskoj koja se
nastavila sve do eljeznog doba haltatske kulture (700.450.s.e.).
5. Bronano doba egejskog prostora.
Na tom su prostoru egzistirale kulture egejskog prostora koji obuhvata Grku
(kopno i otoke) te obalu zapadne Male Azije (Turska). Poetkom 3 milenija
s.e. egejska plemena su se upoznala sa upotrebom metala, najprije bakra, a
zatim I bronce. To je znatno doprinjelo razvoju proizvodnih snaga
stanovnita Egejskog bazena. U ranom bronanom dobu nastala su mnoga
naselja na mjestima gdje se prije nije stanovalo u djelovima Peleponesa I
Srednje Grke. Naselja su nastajala n a breuljcima, radi lake odbrane.
Pored stoarstva, stanovnici egejski prostora tog doba bavili su se I
zemljoradnjom(penica, jeam, zob). Razvijalo se I zanatstvo. Vjetina u
proizvodnji bronce predstavljala je veliko dostignue tadanje
metalurgije. Nain izrade bronce brzo je prihvaen na irem podruju.
Naroito veliki broj bronce nalazimo iz doba 18. I 17.vijeka s.e.
U egejskom prostoru osnovna je Troja. Najstarije naselje na lokalitetu Troje
osnovano je u 3. mileniju s.e. (bronano doba) i izgleda da je bilo uspjean obrtniki
grad koji je kontrolirao morski prolaz Dardanele kroz koji su trgovci putovali iz
Egejskog u Crno more. Schliemann je otkrio velika gradska vrata koja su pripadala
Troji II., za koju je on vjerovao kako se radi o Homerovoj Troji jer je odgovarala
homerovom opisu.
6. Bronano doba Apeninskog poluotoka.
Prijelaz na broncu takoer se moe pratiti u raznim podrujima Italije. U Apuliji
taj se proces dogaa pod utjecajem Sicilije, koja je stajala u vezi sa centrima kretskomikenske kulture. U sjevernim pak podrujima Italije u tom pogledu od naroitog je
znaaja pojava novih stanovnika, oko 1800. g. s.e. Oni su svoja naselja gradili na

kolibama (palafitte ) i nastanjivali se prvobitno samo na rijekama i jezerima, ali se

kasnije sojenice javljaju i na kopnu. Ostatke tih naselja dananji Talijani nazivaju
terramara ( masna zemlja ), pa otuda i itava kultura nosi naziv terramara kultura.
Na mjestima teramarra naselja naene su razne graevine od bronce: oruje kuni
predmeti, alat i ukrasi; nailazi se na predmete izraene od roga i kostiju. Velike
uspjehe u istovremeno postigla je keramika proizvodnja. Stanovnici teramarra stajali
su na relativno visokom stupnju kulture. Oni su se bavili stoarstvom, uzgajali rogatu
stoku i svinje. U isto vrijeme pojavio se je u Italiji konj, a prvi put su se poela
upotrebljavati kola na dva kotaa. Uz stoarstvo vanu ulogu igrala je zemljoradnja.
Uzgajana je penica i mahunasto povre. Ve u to vrijeme pada poetak uzgajanja
vinove loze i voa. Stanovnici teramarra spaljivali su leeve i pepeo pokojnika uvali
u posebnim posudama. Teramarra kultura razvijala se uglavnom u sjevernoj Italiji, ali
je utjecala i na druge njene oblasti, npr. na Lacij. Pored Termarra kulture razvile su se
i ove kulture:, junoitalska, sicilijska i sardinska.
7. Kultura polja sa arama (urnama)?
Kulura polja sa arama spada u kasno bronano razdoblje, a traje od 1300. do
1100. Nositelji ove europske kulturne pojave pripadaju indoeuropskoj skupini, ali
nemaju ista etnika obiljeja. Kultura arnih polja, naziv je dobila po obredu
spaljivanja pokojnika i pohranjivanja pepela u are (urne) koje se ukapaju u
jednostavne jame unutar prostranih groblja. Nastala u Podunavlju, Alpama i
sjevernom Balkanu, a proirila se po srednjoj Europi. I teorija ekogeneze Ilira nosi
naziv kultura arinih polja. Teoriju je postavio Gustav K. Po njima i tvorci bronane
kulture arinih polja bili su pretci Ilira.
8. Podunavsko-egejska seoba.
Poznata kao dorska ili Panonsko-balkanska seoba, oznaava velika pomjeranja
naroda krajem drugog milenijuma. na jug Balkana u Egeju ist. dio Mediterana.
Tijekom posljednjih decenija 13.vijeka i prvoj polovici 12. vijeka uniteni su mnogi
gradovi mikenske kulture na grkom kopnu. Spaljena su naselja u Makedoniji,
srueno Hetitsko carstvo i vie gradova na maloazijskoj obali kao i Troja 6 i Troja 7.
Napadnuti su gradovi na Cipru, a opasnosti je bio izloen i Egipat. Egejsku seobu
vjerovatno su pokrenuli narodi sa sred. Podunavlja i centralnog tj.. istonog
Mediterana.
9. Rano bronano doba BiH.
Bronano doba na podruju BiH je od naroitog znaaja. U tom vremenu dolo je
do pojaanog naseljavanja bosanskohercegovakog prostora novim ljudstvom, a s tim
ujedno i do potiskivanja starog stanovnitva. Posebno za rano bronano doba od
znaaja je bilo iskopavanje grobova pod tumulima u istonoj Hercegovini. U tom

periodu stanovnitvo gradi gradinska naselja.u rano bronano doba Pod, Varvara,
Debelo brdo i Alihode pokazuju dosta zajednikih osobina, prije svega u
dominantnoj vrsti grube keramike ukraene trakama i udubljenjima, zatim u nekim
oblicima finije kremike i u tipovima ukraavanja (tehnika namotane niti, vrpasto
ukraena keramika, ljestviasti motiv). Osnovu privrede tokom ranog bronanog doba
inilo je stoarstvo i poljoprivreda. Proizvodnja metalnog oruja, orua i nakita
postojala je, makar i u minimalnom obliki postojala je u ranom bronanom periodu,
jaajui posepeno. Zastupljen je lov kao dopunski izvor prehrane, lonarstvo, izrada
tekstila i druge pomone radnje.
10. Bronano doba Hercegovine i jugozapadne Bosne.
Hercegovina sa jugozapadnom Bosnom tj. Livnom, Glamoom, Duvnom i
Bukim blatom ini jednu od geografski zona u bronanom dobu. U ranoj fazi
dominantna je posuka kultura sa velikim brojem suhozidom utvrenih gradina i
druge gradine oko Gruda, Ljubukog i Mostara. Osim gradina poznato je i nekoliko
peinskih stanita nosilaca ove kulture: Ravlia, Sunika, Hateljska i druge peine.
Poznata su i vangradinska, otvorena naselja koncentirsanog ili razbijenog tipa.
Karakteristino je i sahranjivanje mrtvih u zgrenom poloaju po pravilu u kamenim
sanducima, pod tumulima kamene ili kamenozemljane konstrukcije. U isto vrijeme u
itavoj Hercegovini egzistira neto ranije nastala cetinska kultura poznata za sad
samo iz dva naselja kod Posuja i Ravlia peine, te iz nekoliko tumula u istonoj
Hercegovini. Srednje bronano doba u ovoj zoni je praktino neistraeno, a i kasno
bronano doba je slabo poznato. Dobro je istraeno u zapadnom dijelu u kojem se
podigla brojna gradinska naselja: utvreno je da se radi o ranoj fazi srednjodalmatinske kulturne grupe, koja e svoj puni razvoj dostii tokom eljeznog doba. I
iz istone Hercegovine poznato je nekoliko grobova i vie gradinskih naselja ovog
perioda, ali je njihovo kulturno opredjeljenje jo neizvjesno.

11. Bronano doba sredinje Bosne.

Centralna Bosna sa sjevernom Hercegovinom (Rama i gornja Neretva) ine
cjelinu za sebe, pa je i u rano i u kasno bronano doba definisana kao prelazna zona,
ne samo zbog geografskog poloaja ve i zbog svojih veza sa Podunavljem, na
jednoj, centralnim Balkanom, na drugoj i Mediteranom na treoj strani. Dominantna
karakteristika te zone je ivot u naseljima gradinskog tipa: naseobinski kompleks
Debelo brdo Zlatite Soukbunar te Gradac kod Sarajeva, Pod kod Bugojna,
Gradina u Alihodima u dolini Bile i Velika gradina u Varvaru. Te vei broj mlaih
jednoslojnih gradinskih naselja u centralnoj Bosni. U rano bronano doba Varvara,
Debelo brdo i Alihode pokazuju zajednikih osobina, prije svega u dominantnoj vrsti

grube keramike ukraene trakama i udubljenjima, zatim nekim oblicima fine

keramike, ali je postojalo i odreenih razlika pa se ne moe govorit o jednoj
definisanoj kulturi ili kulturnoj grupi. Iz srednjeg bronanog doba poznat je samo sloj
na Velikoj gradini u Varvari koji pokazuje odreenu bliskost s istovremenim
razvojem na sjeverozapadnom Balkanu a djelomino i sa Podunavljem i koji
potvruje kontinuitet ivota i kulture od ranog od kasnog bronanog doba.

12. Bronano doba sjeverne Bosne

U sjevernobosanskoj zoni rano I srednje bronano doba su slabo poznati, ali I ono
malo podataka kojima se raspolae ukazuje na prirodnu povezanost s Podunavljem.
Tokom srednjeg bronanog doba na prosotru juno od Save razvija se juni ogranak
kulturne grupe Barice Greani, rasprostranjene I u odgovarajuem dijelu Slavnoije.
Tu grupu karakterie ritus spaljivanja sa specifinim postupkom: izgorene kosti I
pepeo polau se u plitku jamu pokrivenu zdjelom. Nekropole mogu biti ravne ili u
obliku niskog tumulusa. Ta grupa nastavlja svoj razvoj I poetkom kasnog bronanog
doba. Kao tipian predstavnike njene starije faze mogu se uzeti nekropole u niskim
tunulima iz Laminaca Jaruana I iz Podnovlja, a mlae faze ravne nekropole iz
Barice I Dvorova. Krajem 2. poetkom 1. Milenija s.e. dolo je najvjerovatnije do
snanog preliva nosilaca kulture polja s urnama iz kraja preko Save u sjevernu Bosnu.
U ovom periodu smatra se da je nastalo I naselje u Donjoj Dolini kao I vei broj
drugih naselja u sjeverozapadnoj Bosni, uglavnom gradinskog tipa. Ovoj zoni pripada
I odreeni sloj mlaeg naselja gradine Zecovi, kao I najstariji horizonti gradina
Kekia glavice ungara.

13. Bronano doba istone Bosne i Glasinca.

Istotona Bosna, tanije reeno glasniko podruje i Podrinje, u bronano doba
gravitira prema centralnom Balkanu i prema istonom dijelu srednjeg Podunavlja.
Dvije su osnovne karakteristike te oblasti: sahranjivanje pod tumulima i gradinski tip
naselja. Najstarija naselja i grobovi (ranog bronanog doba) ispitani su do sada samo
na Glasnicu (Gradina u Koutici, Gradac u Kusaama u neke dr. gradine, tumuli iz
Kovaeva dola). Karaktetistina je i pojava tumula s keramikom cetinske kulture u
Rusanoviima i Vrlazju. Tee je pratiti kontinuitet naseljenosti ovog podruja u
srednjem bronanom dobu, prvenstveno zbog nedostatka pouzdano potvrenih
naseobinskih slojeva, mada je vjerovatno da su neke od gradina istone Bosne mogle
biti naseljene bar krajem tog perioda
.

14. Privreivanje u bronanom dobu BiH

Osnovnu privredu tokom ranog i srednjeg bronanog doba inilo je stoarstvo i
poljoprivreda. Kasnije im se u dosta znaajnom obimu pridruila i metalurgija.
Izvjestan prioritet moralo je imati stoarstvo, ne samo zbog ekolokih razloga nego i
zbog toga jer je u proizvodnji moglo dati najvie vikova proizvoda. Koji su se sluili
za razmjenu dobara, najvie se mijenjalo za broncu u obliku gotovih proizvoda ili
sirovine. Proizvodnja metalnog oruja, orua, nakita egzistirala je, makar i u
minimalnom obliku i tokom ranog i srednjeg bronanog doba jaajui postepeno. Tek
u kasnoj fazi osniva se veliki broj samostalnih radionikih centara (Ripa, Donja
Dolina, Pivnica, Varvara, Debelo brdo i dr.). Pored ovog, bavili su se jo i lovom kao
dopunskim izvorom za hranu, lonarstvom, izradom tekstila i dr.
15. Duhovna kultura i umjetnost bronanog doba BiH.
U oblasti duhovne kulture dominantne su dvije grane: kult mrtvih kao
najuoljiviji I najizrazitiji religijski fenomen, I likovne umjetnosti, izraena
prvenestveno u keramici I na metalu. Manifestovan u vie vidova I pojava (tumuli I
ravni grobovi, inhumacija I incineracija, prilozi u grobovima, od simbolikih do vrlo
bogatih, obredi-dae, vreni tokom sahrane I kasnije u odreenim prilikama na
grobovima).-kult mrtvih u ovo doba sadri iroki kompleks religijsko-magijskih
komponenti. Likovna umjetnos manifestuje se, poetkom bronanog doba
prvenstveno na keramici. Tipinu pojavu bronanog doba ine tzv. Anornamentalni
stil. U srednjem bronanom dobu stilovi I tehnike ukraavanja tipine za rano
bronano doba brzo iezavaju, znaajnih pojava umjetnikog karaktera jednostavno
nema. Tokom kasnog bronanog doba, najprije na metalnim proizvodima, a zatim I
na keramici razvija se zapadnobalkasnki geometrijski stil sa znaajinm centrima u
istonoj (Podrinje, Glasinac) I u centralnoj Bosni. Krajem kasnog bronanog doba
pojavljuje se I sitna antropomorfna glinena plastika.

ELJEZNO DOBA
1. Pojam, hronologija i periodizacija eljeznog doba?
eljezno doba je najmlai period prahistorije, koji smjenjuje bronzano doba i traje
do poetka nove ere. Ovo je doba kada je ovjek ovladao proizvodnjom i upotrebom
eljeza, koje ulazi u iroku primjenu, metalurgijom i kada se javlja prvi novac. Otkrie
eljeza znailo je novi veliki napredak proizvodnih snaga, a s tim ujedno bri i svestraniji
razvitak ljudskog drutva. Novi metal se odlikovao brojnim prednostima u poreenju sa
bakrom ili bronzom. Najvanije su mu karakteristike ogromna rasprostranjenost, tvrdoa,
pogodnost kovanja i mogunost topljenja eljeza. eljezne rude je bilo svuda ak i na
povrinskom sloju zemlje. Prve tragove upotrebe i obrade eljeza nalazimo u Srednjoj
Aziji. Najznaajnija nova orua izraena od eljeza su: plugovi sa metalnim raonicama,
zatim eljezne sjekire, motike, lopate. Upotreba novih orua omoguila je napredak
zemljoradnje na znatno veim povrinama, krenje uma. Dolo je do razvoja
zemljoradnje. Odvojilo se stoarstvo od zemljoradnje, a posebna grana postalo je i
zanatstvo. U ovom perodiu pojavili su se i kovai specjalizovani radnici za obradu
eljeza. Dolo je do formiranja manjih gradskih sredita.
eljezno doba se djeli na: Starije eljezno doba- Haltat(od 900. - 400. god. stare ere)
Mlae eljezno doba- Laten(od 400. - konca prvog milenija stare ere kada Rimljani
osvajaju nae prostore).
2. Haltat?
Haltat je starije eljezno doba od 900 do 400 god. s.e.. Ime je dobilo po velikoj i
bogatoj nekropoli Haltat u gornjoj Austriji. Prva sistematska iskopavanja raena su 1846
do 1864 god.. istraivano je oko 2500 grobova sa bogatim prilozima. Na osnovu tih
istraivanja dolo je do podjele na: stariju fazu (800-600 godine pne.) i mlau fazu (600400 godine pne.)
Konstatovana su dva naina sahranjivanja, inhumacija i kremacija, paraleno
praktikovane. Matino podruje Haltatske kulture je Alpska oblast. Haltat zahvata
gornje i srednje Podunavlje, kao i vei deo srednje i jugozapadne Europe. U ovo doba
formiraju se etnike grupe. U zapadnoj Europi dominiraju Kelti, a u istonoj Skiti. Na
Balkanu su prisutni Iliri i Traani. Haltatu se javljaju eljezni maevi, neki sa balikom
od slonovae ukraeni ilibarom. Javljaju se i bodei, vrhovi kopalja i strelice. Jo uvijek
se upotrebljavala i bronca u izradi nekih predmeta. Ova kultura ima 4 glavne geografske
zone:
1.Jadranska oblast koja obuhvata uglavnom Balkanske zemlje s jedne strane vezane za
Grku a s druge za Apeninski poluotok.
2.Podunavska oblast koja obuhvata najvei dio Austrije, zapadnu Maarsku, eku i
Moravsku.

3.Oblast gornjeg sliva Elbe i Odre i

4.Oblast gornjeg sliva Rajne i Rone koja obuvata zapadnu Njemaku, istonu Francusku i
sjeverne krajeve vicarske
3. La Tene (laten)?
Laten je mlae eljezno doba, ime dobilo po sojenikom naselju u vicarskoj,
gdje je pronaen veliki broj ostataka. Traje od 400 god.s.e. Znaajne odlike latenske
kulture su upotreba grnarskog toka, masovna izrada usavrenog orua, oruija i vojne
opreme, poput maeva, noeva, kao i konjske opreme. Poinje da se kuje novac. Na
podruje Panonije i Podunavlja u ovom periodu dolaze Kelti. Poslije pohoda na Delfe
279. godine pne, vraaju se i stalno naseljavaju Podunavlje, Posavinu i Pomoravlje,
zasnovavi plemensku zajednicu Skordiska, koja se zadrala sve do dolaska Rimljana.
Praktikuju se oba nania sahranjivanja (inhumacija i kremacija), u oba sluaja prilozi su
polagani u grobnu jamu, da bi se ovo postiglo, oruje je kod ratnika najee savijano. .
Latenska kultura se moe podijeliti na tri oblasti:
1.
Keltska kontinentalna oblast
2.
Keltska ostrvska oblast
3.
Germanska oblast
Latenska kultura ima svoje tri faze, to su: Laten I, od 500-300.god.s.e., Laten II
od 300-100.god.s.e., Laten III,od 100-do poetka nove ere.
4. eljezno doba Apeninskog poluotoka?
Krajem drugog milenija na prostoru apeninskog poluotoka novi migracijski val
doveo je u Italiju novu kulturu, koja se po mjesto arheolokih nalaza u selu Villanovi
nedaleko grada Bologne u sjevernoj Italiji, naziva" Villanovakultura" . Osnovno obiljeje
ove kulture bila je uporaba eljeza, uz broncu. Posue od gline i bronce ukraava se
sloenim geometrijskim ornamentom. Za nositelje ove kulture karakteristino je i
spaljivanje pokojnika; pepeo je sakupljan u specijalne dvostoaste posude i uvan u
grobovima, koji nose naziv tombo a pozzo (grobovi u obliku bunara ).
Villanova kultra postojala je otprilike izmeu 1000 i 800. g. pr. K. Arheoloki spomenici
koji podsjeaju na nalaze u Villanovi otkriveni su i na drugim mjestima, uglavnom u
Podunavlju. Njih uvrtavaju u tzv. "Hallstadtsku kulturu". Potpuno je mogue da su se
predstavnici haltatske kulture doselili u Italiju sa obala Dunava.
Otprilike u isto vrijeme nastanili su se u oblasti Venecije i Apulije Iliri, to je dovelo do
mijeanja raznih etnikih skupina; kao rezultat toga formirale su se razne grane italskih
plemena. Najzad, u isto doba u Italiji se pojavljuju i utvrena naselja ograena zidovima,
"gradovi" u starinskom znaenju te rijei (oppidia). Upotreba eljeza i podizanje takvih
gradova karakteristini su za vii stupanj barbarstva.

5. eljezno doba sjeverne Bosne?

Za sjevernobosansku zonu karakteristino je da se u eljezno doba produuje
ivot iste populacije kojoj pripada kultura polja s urnama kasnog bronanog doba. To je
vidljivo iz kontinuiteta mnogih naseobina (osobito na podruju grupe Donja DolinaSanski Most), kao I u snanoj izraenoj tradiciji incineracije u kultu mrtvih. Razvija se
proizvodnja eljeza na cijelom podruju oko Vrbasa, Sane I Une. Dolazi do razvoja
trgovine, ali I odreenih kulturnih I etnikih diferencija: u Pounju tokom eljeznog doba
ive Japodi, podruje oko Donje Doline se pripisuje Oserijatima, od Sane do Vrbasa
ivjeli su Mezeji, a sjeveroistona Bosna uglavnom Breuci. Od 4 st. snaan su keltski
utjecaji koji se ogledaju importovanim ili preuzetim dijelovima nakita I nonje, pojavi
keltskog oruja. Relativno mali broj nalazita u istonoj polovini sjeverne Bosne govori o
odreenoj stagnaciji u razvoju moda I o depopulaciji iji je uzrok nepoznat.

6. Donja Dolina?
Donja Dolina se nalazi u Bosnskoj Gradici. Kompleks nalazita kasnog
bronanog i eljeznog doba ine sledee cjeline: starije naselje kasnog bronanog doba:
Gradina naselje eljeznog doba, nekropla eljeznog doba. Gradina, naselje starije i
mlaeg eljeznog doba smjeteno je na obali Save u Donjoj Dolini, a otkriveno je 1896.
god. kada je izvreo prvo probno sondiranje. Prvo iskopavanje vrio je F. Fiala, nakon
njega su arheoloka iskopavanja vodili arheolozi:Truhelka, Mandi, Nikoli i dr.. Sudei
prema povrini na kojoj se nalazilo mlae naselje predstavlja jedno od najveih naselje
eljeznog doba u Jugoslaviji. Ovo naselje sastojalo se od nekoliko paralelnih kuasojenica. Izmeu redova kua iskopani su duboki i iroki kanali koji su vodili rijeku.
Kanali su se redovno istili, njihovi zidovi bili su obloeni hrastovim daskama.
Komunikaciju izmeu kua u naselju omoguavali su drveni mostovi koji su
premoivali kanale. Kue su sa zemljom povezivale drvene stepenice. Zidovi su
podizani naizmjeninim polaganjem greda uzdunih i poprenih zidova. Krov je bio
drveni, a pokrov vjerovatno od dasaka ili slame. Ispred svake kue se u prvom redu do
obale nalazila terasa. Na osnovu pokretnih nalalaza posebno metalnih izraevina i
objekata koji stoje u vezu sa izradom metalnih predmeta evidentno je da je naselje
predstavljalo znaajni privredni i trgovaki centar.

7. Srednjobosanska kultura
U srednjobosanskom kraju dolazi do postepenog poveanja naseljenosti.
Osnovicu stanovnitva ini populacija koja je bila nosilac srdnjobosanske kulturene grupe
u kasno bronano doba, koja se nastavila i u eljezno doba. Naselja su gradinskog tipa,
neka od njih su vani zanatski i trgovaki centri. Kontinuitet je oigledan i u pogrebnom
ritusu (ravni grobovi s inhumacijom) koji vlada do 3 st.. Geografski poloaj ove zone

omoguavao je kontakt kako s Panonijom tako i sa Mediteranom, a u starije eljezno

doba odreena bliskost postoji i sa glasnikom kulturom. Za posljednja stoljea stare ere
moe se sa sigurnou raunati da populacija koja je nosilac srednjobosanske grupe
eljeznog doba ulazi u veliki plemenski savez Desidijata.
8. Pod kod Bugojna?
Iskopavanje gradine Pod kod Bugojna (smjetena na jednoj izboini na junom
rubu terase iznad rjeice Pornice, lijeva pritoka Vrbasa), prua nam dobar uvid u to kako
je izgledalo jedno ekonomski napredno naselje, te kakve su bile kue u jednom
gradinskom naselju eljeznog doba. Naselje je bilo dobro ureeno sa pravilnim
rasporedom kua i sa trajnim komunikacijama. Od sredine 6. pa do kraja 5.stoljea s.e.,
dogodile su se dvije znaajne promjene. Prvo, u centru naselja nastao je mali slobodni
prostor, neka vrsta trga, i drugo-u podnoju gradine bilo je zasnovano predgraeizdvojeni i nebranjeni dio naselja. Ovo naselje je tokom eljeznog doba postalo znaajan
proizvoaki i trgovaki centar. Krovovi kua su bili od drvenih daica. Vanjski zidovi
graeni su od drveta i gline, a upotrebljavale su se i tanje grede. Tokom eljeznog doba
moe se zapaziti tendencija postepenog poveavanja dimenzija kua. Kue su dvodijelne
i trodijelne. Podovi kua raeni su nabijanjem debljeg sloja pjeskovite zemlje ili gline.
Takoder, kue se i ukraavaju.
9. Glasinaka kultura?
Ve krajem drugog I poetkom treeg milenija s.e. moe se zapaziti izdvajanje
jednog vodeeg drutvenog sloja, ije su grobnice obiljeene bogatijim nakitom.
Meutim, ni u njihovim ni u ostalim glasinakim grobovima nema oruja. Meu
grobovima iz 7 i 6.stoljea, naeni su na glasinakom podruju desetak njih. Istie se sa
vrlo bogatim grobnim prilozima: nakitom, eljeznim kopljima, maevima i sl.. Oni
svjedoe o nastajanju jednog novog sloja ratnika koji prilazi rodovskoj aristokraciji.
Negdje na prijelazu iz 6 u 5. Stoljee na Glasincu nestaju tragovi ove lokalne rodovske
aristokracije. Glasinako podruje u ovom periodu ulazi u sastav jednog ireg
plemenskog saveza- u sastav Autarijata.
10. Srednjodalmatinska kulturna grupa?
Rasprostirala se na podruju nekadanje provincije Dalmacije, od Krka do
Neretve i njenog kopnenog zalea. Teritorij obuhvaa zemlju koja je pripadala
plemenskoj zajednici Delmata u vrijeme njihove najvee moi, ali ipak nije posve
identian s tom zemljom. ime Batovi je smatrao da kulturnim grupama, ako je to
mogue, treba dati ime po narodu koji je bio nosioc te grupe pa je ovu grupu oznaio kao
Dalmatsku, a ujedino je bio i prvi koji je obradio ovu grupu sa stanovita teorija,
geneze, kronologije, materijalne kulture te odnosa prema drugim grupama na
Jadranu.Lokaliteti:

- Via Luka u i aganj dolac na Brau

- Soli
- Postranje kod Imotskog
- Gradac kod Posuja
- Gorica
- Gruda
- Potoani
- Vaarovine
- Crvenice kod Duvna
Pokop: Ravni grobovi s inhumacijom (zgrenac) esto je sukcesivno ukapanje u istu
grobnicu U veem broju sluajeva grobnice su imale odreenu kamenu konstrukciju (u
obliku sanduka od ploa, s poklopcem ili bez ili su bili ozidani kamenjem) ovi vjeruje
da su svi imali poklopce, a da su na nekima bili blie povrini pa su tako devastirani.U
mukim grobovima nalazimo oruje i nakit, a u enskim samo nakit. Gradine - nisu sve
bile naselja, neke su bile osmatranice ili vana strateka mjesta, a neke su mogle imati i
kultnu namjenu. Naselja na otvorenom i sojenice. Dominiralo stoarstvo i zemljoradnja.
Razvoj kulture se moe podjelit u 5 faza: Srednjodalmatinska I Kasno bronano doba)
Srednjodalmatinska II 800. 725.g. Srednjodalmatinska III 725. 550.g.
Srednjodalmatinska IV 550. 375.g. (najbolje dokumentirana) Srednjodalmatinska V
375. 300.g.

11. Utjecaj helenizma na prostore BiH?

Tijekom prvog milenija stare ere za bosanskohercegovake Ilire dogodila su se tri
velika dogaaja ,koja su odredila njihovu daljnju sudbinu: dodir s Grcima, dolazak Kelta
i na kraju prodor Rimljana. Od 7. Stoljea s.e. , poinju kontakti s Grcima, ime se
uspostavljaju obostrane kulturne i trgovake veze. Te veze su se odravale preko njezinih
raznih kolonija od kojih je veina bila na obali, a neke od njih su bili Apolonija, Dra i
Narona na uu Neretve. To je za Ilire imalo veliki znaaj jer su ih Grci uveli u
civilizacijske tijekove. Kao posljedica utjecaja grke kulture, Iliri poinju kovati novac,
poinju koristiti pismo, od njih preuzimaju savreniji oblik drutvene organizacije i druge
tekovine visoke helenske kulture. Iz tog vremena potjeu i prvi pisani podaci o zemlji u
kojoj ive Iliri i njenim stanovnicima. Ipak prve tri stotine godina boravka Ilira na
podruju Bosne i Hercegovineovijeno je tajnom, a da manja plemena u 7. Stoljeu s.e.
pacificiraju Heleni. zakljuuje se po odsustvu oruja u grobovima. Istraivanja kod
Trebinja, gdje se u grobnicama Ilira nalaze materijali iz Grke i drugih dijelova svijeta
dokazuju da je ilirska kultura prvenstveno trgovina bilo vrlo dobro razvijena. Ipak, druga
ilirska plemena opstaju kao snane vojne druine, koje su ratovale protiv Filipa i
Aleksandra Makedonskog.

12. Utjecaj keltsko-latenske kulture na prostore BiH?

O prisustvu ili utjecaju keltski elemenata na prostore jugoistonoj Bosni i
sjevernoj Hercegovini svjedoansto prua i materijal keltsko-latenskog tipa pronaen u
nekropoli Jezero-Sase i i gradini Kulina-Vrdolje. Sjeverno od Viegrada na desnoj obali
Drine, na lokalitetu Jezero-Sase smjetena ja nerkopola sa 8 tumula. Samo je jedan tumul
iskopan i u njemu je naena keramika keltsko-latenskog tipa. Po oroviu keltski utjecaj
se znatno osjeti se u okolici Konjica gdje se meu zabiljeenim imenima iz antikog doba
nalaze i ona keltskog porijekla. Keltski utjecaj se nalazi i u reljefima nadgrobni
spomenika.
13. Oanii kod Stoca?
Po svom karakteru ovo naselje je mediteranskog gradinskog tipa sa svim
osnovnim elementima helenistike civilizacije. To je najvjerovatnije bio glavni centar
ilirskog plemena Daorsa. Cijeli ovaj naseobinski kompleks protee se na sjevernoj terasi
iznad Vidikovog polja u blizini Stoca. itavo naselje moe se podijeliti u tri glavna
sastavna dijela: 1. Po povrini najvei, otvoreni, istoni dio naselja, 2. Utvreni sredinji
dio naselja i 3. Periferni dio naselja smjeten zapadno i sjeverozapadno od akropole.
Istoni otvoreni dio naselja sastojao se od veeg broja graevina. Jedna od njih je bila
cisterna, iz koje su se podmirivale potrebe za vodom.na prostoru istono od velikog zida
. Basler je utvrdio pravilan etverougaoni prostor, kao centralni dio ovog naselja, pa ga
je nazvao trg-agora. Pravljene su i zgrade koje su bile itavim sistemom stepenita I staza
povezane sa sreditem naselja-akropolom. Jednim dijelom to su bile stambene zgrade,
meutim, tu su bile i zanatske radionice o emu svjedoi i sadraj Oanike ostave. Ta
ostava sadri dio alata, sirovina i gotovih proizvoda radionice. Po itavaoj povrini
naselja u Oaniima pronaeni su ulomci amfora i finije keramike koja je najveim
dijelom helenistikog tipa. U Oaniima su pronaeni i ostaci novca grkog i grkoilirskog porijekla, a pretpostavlja se da su tu kovani i novii Daorsa.
14. Privreivanje u eljeznom dobu BiH?
Privreda eljeznog doba bila je razvijena i raznovrsnija nego u prethodnom
razdoblju. U centralnoj i sjevernoj Bosni u eljezno doba imaju podaci da se uzgajalo
vie vrsta penice i jema, zobi, prosa i nekoliko mahunjaa. Stoarstvo je i dalje imalo
vanu ulogu, pogotovo u izrazito planinskim i krakim podrujima. Nova privredna
grana je eljezarstvo, koje se razvija najvie u centralnoj i sjevernozapadnoj Bosni.
Dolazi do poveane proizvodnje oruja, to je imalo viestruke socjalne i politike
posljedice. Obrada metala pored eljeza obuhvata i broncu, u manjoj mjeri i srebro
uglavnom za izradu nakita i metalnih djelova odjee. Razvijaju se i ostali zanati:
lonarstvo, obrada kosti i roine, razne vrste tkanine i obua. Smanjio je se lov. Viak
proizvoda pored stoarstva daje i metalurgija, zanati, djelom i zemljoradnja. to dovodi
do poveane trgovine. Razmjena se poinje ticati i lokalnog i irog prostora. Trguju

naselja jedna sa drugim. Trgovalo se i sa udaljenim krajevima (Italija, Makedonija,

Grka). Uvozi se nakit, metalno posue, dijlovi bojne opreme, fina keramika. Neka
naselja tog doba(Ripa, Donja Dolina, Sanski Most) razvila su se u snane proizvoake i
trgovinske centre, nastaju prva protourbana naselja autohtonog tipa. Postojala su i brojni,
manji radniki i trgovinski centri u okviru svake teritorijalne ili politike cjeline. Smatra
se da su sva naselja imala bar mali broj zanatlija, livaca, kovaa.
15. Duhovna kultura i umjetnost eljeznog doba BiH?
I dalje je ostao znaajan kult mrtvih. U poetku eljeznog doba i dalje postoji
podjela u osnovnom ritusu: u sjevernom kraju dominira incineracija, a u junom
inhumacija. U razvijenom eljeznom dobu situacija se mijenja: u sjeverozapadnoj Bosni
moe se pratiti postepeni prodor inhumacije, mada incineracija i dalje ostaje jedan od dva
osnovna ritusa. Na glasnikom podruju do kraja 6. St. incineracija postepeno jaa
potiskujui inhumaciju. Nekropola Kamenjaa u Brezi pokazuje brz prelaz na spaljivanje
u posljednja tri st. s.e. a u isto vrijeme incineracija se vrlo snano probija u istonoj
hercegovini. Izbor priloga u grobovima, raznovrsni obredi tokom sahrane i kasnije nad
grobom, odravaju i dalje postojane vrste veze pokojnika i njihovih srodnika. Vaan
podatak o religijskom ivotu dalo je otrkie dva svetita. Jedan od njih otkirven je u sloju
iz vremena oko 600. g.st.e. na Podu kod Bugojna svojevrsnog i autohtnog tipa s a
stubastim idolom. Drugo svetite otkriveno je u jugozapdnoj Hercegovini u Gorici. Po
tlocrtu to je mali hram, s predvorjem i naosom podjeljenim u dva djela od koji je stranji
bio riznica s brojnim votivnim darovima. To je svetite stajalo osmaljeno na rubu polja.
Po tipu je medoteransko. Druga vana sfera duhovne kulture je likovna umjetnost.
Osnovna konstatacija je da u ovoj sferi tokom itavog eljeznog doba vlada izrazita
stagnacija. Krajem 7 st. ugasio se i zapadnobalkanski geometrijski stil kao zatvorena
cjelina. U posljednjoj razvojnoj fazi u okviru ovog stila javili su se i pokuaji uvoenja
figuracije, ali tu daljeg razvoja nije bilo. Figuracija se poela koristit na sitnoj glinenoj
plastici, kao i na antropomorfnoj plastici u bronci. Vie je bila u upotrebi terimorfna
plastika eljeznog doba. Koja osim na samostalnim figuricama nalazi primjenu i na
pojedinim stvarima. Visoka umjetnost u obliku kamene plastike i reljefa razvila se
jedino u mlae eljezno doba na podruju plemenskog saveza Japoda sa najjaim
centrom oko Bihaa.

OPA PITANJA
1.

Prahistorijske gradine na tlu Bosne i Hercegovine?

Gradine su nazivi za jednu vrstu arheolokih nalazita. Takvih je u BiH dosta. U
BIH se zapaa koncentracija gradina u planinskim podrujima dinarskog sistema, ali ih
moemo nai I u sjevernoj Bosni, sve do posljednjih pobreja uz Savu. Pored naziva
gradine ovaki lokaliteti mogu nositi I druge nazive. U hronolokom pogledu gradine su
tipine za metalno doba prahistorije. Najstarija pripadaju jo neolitskoj vinanskoj kulturi
u njenoj zavrnoj fazi (Vinogradine, Grad u Gornjoj Tuzli), zatim slijedi vei broj gradina
vezanih za pojedine kulture srednjeg I kasnog eneolita (lasinjska: Zemunica kod
Radosavske, Vis kod Dervente, kostolaka: Vis, Pivnica, vuedolska: Zecovi, Alihode,
Debelo brdo I dr.). Novi val osnivanja gradina pada u rano bronano doba. Nova
poulacijska kretanja dovela su do toga da se zaposjednu neke starije eneolistke gradine
(Varvara, Alihode, Debelo brdo) ali je vie onih novonastalih na Glasnicu, u centralnoj
BIH. Izgleda da upravo na prelazu iz eneolita u rano bronano doba nastaju prve gradine
branjene fortifikacijama izgraenim od trajnog materijala, uglavnom od kamena, dok su
drugi oblici rjei. U srednjem bronanom dobu nastupilo je naglo naputanje ovog tipa
naselja: veliki broj hercegovakih gradina definitivno je naputeno. Veliki val podizanja
gradina nastupa postepeno tokom kasnog bronanog doba I to u svim djelovima BiH.
Krajem 2. I poetkom 1. milenija osnovano je vie stotina utvrenih naselja najei
oblici su; gradine na platou usamljenog brda, sa jednostrukim ili vie strukim suhozidom
ili bedemom, zatim gradine postavljene na kraju lingule, rubne gradine uz ivice terase ili
strmne stijene, obino sa polukrunim suhozidom, gradine smjetene na padini masiva.

2.

Prahistorijske ostave na tlu Bosne i Hercegovine?

Najstarije ostave iz eneolistkog doba potjeu iz jugoistone Hercegovine na
lokalitetu Bokova greda u Orahovicu kod Trebinja naeno je 15 itavih I nekoliko
polomljenih dugih kremenih noeva, naene su u pukotini stijene. Skupni nalazi
bakrenog orua predstavljaju zasebnu manifestaciju u eneolitu BiH jer ih je teko
povezati sa nekom od kultura. Od ukupno 16 nalaza, samo 6 se moglo oznaiti kao
sigurne ostave, dok se ostale smatraju pojedinanim nalazima. Najvei skupni nalaz
bakrenog orua potie iz Grie Mrkonji Grad, ini ga 35 sjekira, od ega 24 lepezastog I
11 sa jednim sjeivom I cilindrinim usadnikom. Istu kombinaciju tipova nalazimo I u
depou pored Graanice koji ine 12 lepezastih I 4 sjekire sa jednim sjeivom cilindrinim
usadnikom. Kombinaciju sjekira klinova I sjekira sa krstasto postavljenim sjeivom
nalazimo samo u ostavi iz Karavide kod Kladara.
Do sada nisu otkrivene ostave iz ranog I srednjeg bronanog doba. U kasnom
bronanom dobu prve ostave se pojavljuju poekom tog doba. Ostave se nalaze u Novom
Gradu, Blatnici, Lukava, Srpska Varo, Medeno polje, Brezovo I dr.. Sve one spadaju u
manje ostave, sadre uglavnom polomljene I oteene objekte (maeve, sjekire, bodee,
ekie I dr.). U ostavi Kik naeni su I itavi predmeti. U eljeznom dobu broj ostava je

smanjen, neto ih je vie jo u ranoj fazi eljeznog doba. Tu pripadaju ostave: Osredak u
sjeverozapadnoj Bosni, Grapska (Doboj), Paalii (Graanica), pored Mostara I dr. u
njima se uglavnom nalaze itvi predmeti, smatra se da su to bile trgovake ostave.
Iz vremena Helenizma na teritoriju BIH se nalaze tri ostave: Gradina u Oaniima
kod Stoca (224 objekta), selo trpci kod Viegrada, Gorice- Grude (naeni razliiti
nakiti). Jedina rimska ostava nala se na Stupu kod Sarajeve. Orue I posue su uredno
bili sloeni.
3.

Naini sahranjivanja na podruju Bosne i Hercegovine u metalnom dobu?

Na nae podruje uticala je kultura arinih polja i njihov nain sahranjivanja. To
je obred spaljivanja pokojnika i pohranjivanja pepela u are (urne) koje se ukapaju u
jednostavne jame unutar prostranih groblja. Nekropole se sastoje od grupa tumula. ei
oblik sahranjivanja je inhumacija-ukopavanje ljudskog tijela u tlo (u junom kraju naeg
prostora), u sjevernom kraju dominira incineracija. Krajem perioda javljaju se veliki
tumuli sa sloenim pogrebnim ritualom ogranienim brojem sahrana i velikim brojem
priloga od srebra, zlata, oruja, metalnih posuda i keramike.

4.

Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine?

Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine u Sarajevu je najstarija muzejska institucija
u Bosni i Hercegovini, osnovana 1888. godine, za vrijeme Austro-Ugarske vladavine. U
poetku je muzej bio smjeten u neuslovnim prostorijama, da bi regulacijskim planom iz
1909. godine nainjena skica muzeja i predviena njegova izgradnja u sredinjem dijelu
grada Sarajeva, na dananjem Trgu Bosne i Hercegovine. Arhitekt Karlo Parik je uradio
projekt za zgradu muzeja, koja se sastoji od etiri zasebna paviljona, meusobno
povezana terasama, sa unutranjim atrijom gdje je smjeten botaniki vrt. Zgrada je
raena u neorenesansnom stilu. Zanimljivo je da je to jedina zgrada muzeja u
jugoistonoj Europi koja je namjenski graena za tu svrhu. Zemaljski muzej u Sarajevu je
tijekom svoga stogodinjeg postojanja uspio sakupiti dobar dio kulturnog nacionalnog
nasljea zemlje i svih njenih naroda. Eksponati su razvrstani po odjeljenjima (arheoloko,
etnoloko i odjeljenje prirodnih znanosti) u nekoliko razliitih zbirki (folklorna,
numizmatika, prirodoslovna, prapovijesna, antika i druge). Muzej je teko oteen u
toku posljednjih ratnih sukoba u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995.
Nakon osnivanja Zemaljskog muzeja u Sarajevu, prve znanstvenoistraivake
institucije u Bosni i Hercegovini koja je na sebe preuzela zadau prikupljanja, obrade,
prouavanja i uvanja vrijednih arheolokih, etnolokih i inih nalaza, ubrzo je
identificirana potreba za pokretanjem znanstvenog asopisa koji e pratiti rad na terenu, i
gdje e istaknuti znanstvenici iz cijele Monarhije moi objavljivati rezultate svojih
istraivakih pothvata. asopis je poeo sa izdavanjem 1889 god.

5.

Najznaajniji bosanskohercegovaki arheolozi?

Pavao Aneli (1920-1985), pravnik, arheolog i historiar. Bavio se historijom
srednjovjekovne Bosne, naroito razvijenim srednjim vijekom. Roen u Sultiima kod
Konjica. Zavrio franjevaki gimnaziju u Visokom te studij prava u Zagrebu, studirao
historiju u Sarajevu. Radio kao sudija, pa u Zavodu za zatitu spomenika kulture u
Sarajevu, a najvie u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu do penzije.
Doktorirao u Beogradu. Dobio niz priznanja za nauni rad. Istaknute rezultate napravio
na polju arheologije srednjovjekovne Bosne, prije svega arheolokim istraivanjem
stolnih mjesta bosanskih vladara na Bobovcu i u Kraljevoj Sutjesci, te na podruju
Visokog. Znaajne rezultate postigao u heraldici (peati), kulturnoj historiji i topografiji
srednjovjekovne bosanske drave. Objavio je vei broj naunih radova, naroito u
Glasniku Zemaljskog muzeja BiH, knjige o Konjicu.
Alojz Benac (Plehan, Derventa, 1914. - Sarajevo, 1992.), bosanskohercegovaki
arheolog i povjesniar. Klasinu filologiju i arheologiju diplomirao u Beogradu (1937.),
doktorirao u Ljubljani (1951.). Radio je u Zemaljskome muzeju BiH 1947.-67. (1957.-67.
direktor). Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu bio je profesor arheologije i povijesti
staroga vijeka (1968.-78.). Utemeljitelj je i prvi direktor Centra za balkanoloka
ispitivanja ANUBiH-a. Istraivao prapovijesna razdoblja, posebice zapadnoga podruja
Balkana. Izveo je niz sustavnih arheolokih istraivanja: Arnautovii (Visoko), Crvena
Stijena (Bilea), Gradi u Matiima, Gradina i Mujevine u Alihodama (Travnik),
Hrustovaa u Hrustovu (Sanski Most), Lisiii (Kakanj), Nebo u Brajkoviima (Travnik),
Obre I. i II. (Konjic), Pivnica (Odak), Zecovi (Prijedor), Zelena peina u Blagaju
(Mostar) i dr. Istraivao gradine, tumule, prapovijesnu kronologiju, etnogenezu i kulturu
Ilira. Prouavao je i steke. Pokrenuo je sustavna istraivanja prethistorijskih gradina,
nekropola sa stecima i arheoloke karte Bosne i Hercegovine. Organizirao je est
tematskih znanstvenih skupova iz paleobalkanistike. Pokrenuo petosveanu sintezu
"Praistorija jugoslavenskih zemalja " (1979.-86.).
Autor je niza sinteza i rasprava u periodici kao i vie knjiga:
Prehistorijsko naselje
Nebo i problem butmirske kulture (1952.)
Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu (1964.)
Utvrena ilirska naselja (1985.)
Praistorijski tumuli na Kuprekom polju (1986.) i dr.
Enver Imamovi bosanskohercegovaki arheolog i historiar, roen je u Fojnici,
29. oktobra 1940. godine. Gimnaziju je zavrio 1960. u Sarajevu, studij arheologije
zavrio je 1965. na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, a doktorirao je na Filozofskom
fakultetu Univerziteta u Beogradu 1974. godine sa tezom Antiki kultni i votivni
spomenici na podruju unutarnjeg dijela rimske provincije Dalmacije. Na katedri ope
historije starog vijeka Filozofskoga fakulteta u Sarajevu biran je 1968. za asistenta, 1976.
za docenta, 1979. za vanrednog i 1986. za redovnog profesora. Boravio je na
specijalizaciji iz antikih studija na Univerzitetu u Rimu, predavao je i kao gostujui
profesor na univerzitetima u Kairu, Minyi, New Delhiju, Bombayu i Calcutti. Sudjelovao

je u arheolokim ekspedicijama u Tibetu, Nepalu, Indiji, Tajlandu, Andama, Galapagosu i

u podruju Amazona. U ratnim godinama 1992-95. bio je direktor Zemaljskog muzeja, a
od 1995. je predsjednik Nacionalnog komiteta Meunarodnog muzejskog vijea (ICOM)
za BiH. Saraivao je u asopisima Istorijski zapisi (Titograd 1972, 1975, 1978), Jadranski
zbornik (1972), Nae starine (1972), Otoki ljetopisi (1973, 1975, 1980), Godinjak
Centra za balkanoloka ispitivanja ANUBiH (1974), Prilozi Instituta za istoriju u
Sarajevu (1975-76, 1978, 1980, 1990), Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine
(1976), Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu (1976, 1980), Glasnik Zemaljskog
muzeja BiH (1979-80, 1996), Obavijesti Hrvatskoga arheolokog drutva (1983),
Tribunia (1983), Zbornik Arheolokog drutva BiH (1983), Dometi (1984), Acta
historico-oeconomica Iugoslaviae (1987), Annales de lInstitut franais de Zagreb (1987),
Kabes (1998).
Esad Paali (1915 1967) arheolog i historiar oblasti Stari vijek. Zavrio je
studij klasine filologije, arheologije i historije starog vijeka na Filozofskom fakultetu u
Beogradu 1938. Na istom fakultetu odbranio je doktorsku disertaciju pod naslovom:
Antika naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini (1957). Na Odsjeku za historiju
Filozofskog fakulteta u Sarajevu radio je od 1952. do smrti 1967. U dva navrata obavljao
je dunost dekana Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Predmet naunog interesa bile su
antike komunikacije, antika naselja, rudarstvo i drugi vidovi antike privrede u Bosni i
Hercegovini. Esad Paali bio je predsjednik Udruenja univerzitetskih nastavnika i
naunih radnika u Sarajevu, predsjednik Saveza istorijskih drutava i Arheolokog
drutva, te narodni poslanik. Dobitnik je Dvadesetsedmojulske nagrade.