PENGENALAN

Zaman Logam merupakan zaman yang wujud sekitar 2500 SM yang muncul selepas
zaman Neolitik. Pada zaman ini hasil daripada perkembangan teknologi manusia zaman
Neolitik, masyarakat zaman logam sudah berupaya mencipta peralatan yang diperbuat
daripada logam. Zaman tersebut jelas menunjukkan bahawa mereka mempunyai tahap
kebudayaan yang lebih maju berbanding masyarakat yang hidup pada zaman batu.
Peningkatan tahap kebudayaan zaman logam turut membawa perubahan kepada gaya hidup
masyarakat zaman ini khususnya dalam tradisi pengebumian yang menjadi isi utama dalam
penulisan ilmiah ini. Secara keseluruhannya, terdapat dua bentuk proses pengebumian yang
dijalankan oleh masyarakat zaman ini iaitu Pengebumian Primer dan Sekunder.
Pengebumian Primer ialah proses pengebumian mayat secara terus iaitu apabila berlaku
kematian mayat tersebut akan terus disimpan di dalam tempayan tanah. Manakala,
pengebumian sekunder pula mengalami dua bentuk proses pengebumian. Pada peringkat
awal mayat orang yang meninggal akan disimpan di dalam tempayan dan dibiarkan
mengalami proses pereputan. Selepas melepasi suatu tempoh sisasisa tulang akan dikumpul
dan diletakkan di dalam tempayan yang lain kemudian ditempatkan di kawasan yang lebih
selamat. Terdapat empat jenis pengebumian Zaman Logam di Asia Tenggara yang akan
dihuraikan dalam penulisan ini,antaranya ialah Pengkebumian Tempayan, Kubur Batu
Kepingan, Keranda Kayu Balak, dan Pengebumian Perahu. Negara-negara Asia
Tenggara yang terlibat dalam penulisan ini termasuklah Malaysia,Indonesia,Filipina,dan
Thailand.

PENGKEBUMIAN TEMPAYAN
Pengkebumian tempayan atau jar burial di Asia Tenggara bermula di tahap logam
awal di bahagian timur laut kepulauan Indo Malaysia. Terdapat banyak tapak yang telah
menunjukkan bukti tentang tradisi yang agak seragam berupa penguburan sekunder dalam
tempayan besar atau kotak tempat tulang tembikar yang menyamai kebudayaan Sa Huynh.1
Tradisi pengebumian tempayan berterusan sehingga 1000M di beberapa bahagian terpencil di
Borneo, Sulawesi dan Filipina. Berdasarkan rekod,

penemuan pengkebumian tempayan

ditemui di Malaysia iaitu di Terengganu, Sabah, dan Sarawak pengkebumian tempayan ini
lebih tertumpu di kawasan berbatu kapur yang terdapat di Sabah dan Sarawak. Selain itu,
pengkebumian ini juga ditemui di Gua Tuba, Pulau Tuba, Langkawi.
CIRI-CIRI PENGKEBUMIAN TEMPAYAN
Ciri utama pengkebumian tempayan adalah penemuan tempayan yang digunakan
sebagai tempat penyimpanan mayat atau tulang manusia. Tempayan ini disimpan di tempat
yang tersembunyi seperti di atas lantai gua yang agak terpencil, di gua-gua batu atau di celahcelah banir pokok. Bentuk-bentuk tempayan yang direka sangat unik kerana dihiasi dengan
gambaran menunjukkan perjalanan roh ke alam akhirat menurut kepercayaan masyarakat
pada ketika itu dan masyarakat ini juga percaya kepada kelahiran semula selepas mati.
Terdapat beberapa penemuan kubur yang disertai dengan objek-objek pengebumian seperti
tembikar tanah, perhiasan daripada gelang, cincin, kalung, dan makanan yang membawa
maksud bahawa objek-objek tersebut akan menjadi bekalan kepada si mati untuk menempuh
alam baru. Jadi, melalui aktiviti penyertaan objek-objek pengiring kematian itu, kita dapat
mengetahui status seseorang itu melalui perbezaan dalam barangan yang disertakan.
Seseorang yang berstatus tinggi akan disertai dengan objek yang lebih banyak, lebih cantik
1

Peter Bellwood, 2000, Prasejarah Kepulauan Indo-Malaysia(Terjemah), Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama,
hal.425

dan pelbagai. Sedangkan bagi orang yang berkedudukan rendah hanya akan disertai dengan
sedikit objek sahaja.

PROSES PENGKEBUMIAN
Pengkebumian tempayan ini dilakukan dalam dua bentuk atau proses iaitu
pengkebumian primer dan sekunder. Pengkebumian primer adalah proses pengkebumian
secara terus dimana mayat akan disimpan terus ke dalam tempayan tanah di iringi beberapa
peralatan seperti alat-alat perkakas, perhiasan diri, dan tembikar tanah yang di simpan di
tempat yang lebih selamat seperti di dalam gua. Pengkebumian sekunder pula melibatkan dua
proses. Proses pertama, mayat akan di simpan dalam satu tempat untuk mengalami proses
pereputan sehiggan reput dan hancur. Kemudian, sisa baki tulang tersebut akan disimpan
dalam tempayan. Tempayan tersebut akan di letakkan dalam satu kawasan yang terpilih dan
sebagai lokasi perkuburan.
TABURAN
MALAYSIA
Salah satu tempayan telah di ditemui di Kampung Limbongan, Terengganu yang di
percayai dijadikan sebagai tempat penyimpanan tulang mayat. Berdasarkan penyelidikan
tempayan tersebut adalah bekas penyimpanan tulang oleh masyarakat pada zaman prasejarah
iaitu zaman logam. Pengkebumian di Kampung Limbongan, Terengganu adalah
pengkebumian sekunder kerana sisa mayat disemadikan dalam tempayan setelah tulangtulang tersebut dikutip semula.
Pengkebumian tempayan juga dijumpai di Gua Niah, Sarawak. Tradisi ini diamalkan
sejak 1500 sebelum Masihi dan berkembang luas ke kawasan pedalaman Borneo sehingga

awal abad ke-20. Bagi masyarakat Orang Ulu seperti Punan, Kayan, dan Kenyah mayat akan
disimpan di dalam tempayan dan disemadikan di atas tiang klirieng yang dikenali sebagai
Salong iaitu rumah mayat. Mereka juga mengamalkan penggunaan seramik terutamanya
dalam pengkebumian kepala. Pengkebumian kepala ini merupakan pengkebumian yang
dilakukan ke atas musuh. Kepala musuh akan digantung bersama beberapa tempayan untuk
mendapatkan semangat daripada empunya kepala tersebut. Mereka juga menggunakan
penutup yang diukir bagi menutup mulut tempayan untuk memelihara semangat yang ada di
dalamnya. Di Sabah pula, pengkebumian tempayan telah di temui di dalam gua yang terdapat
di Pusu Lumut dan Hagop Bilo. Amalan pengkabumian tempayan di Sabah ini diamalkan
oleh masyarakat Orang Sungai dan kaum Idahan.
Rajah 1

Rajah 2

KUBUR BATU KEPINGAN

Ciri-ciri dan rupa bentuk
Kubur batu kepingan yang juga dikenali sebagai cist atau slab gravesmerupakan
kebudayaan yang wujud pada zaman Megalitik dan diamalkan oleh masyarakat zaman
prasejarah akhir. Kubur batu kepingan terdiri daripada kepingan batu granit yang disusun
sehingga membentuk struktur batuan yang menyerupai peti atau keranda. Batu-batu tersebut
dibina tegak, mempunyai bahagian sisi yang sama panjang bertindak sebagai dinding
kuburan. Beberapa kepingan batu granit ditegakkan di bahagian kaki dan kepala, kebiasaanya
ukuran di bahagian kepala lebih besar berbanding dengan ukuran di bahagian kaki.Hasil
daripada penemuan mengatakan terdapat beberapa objek iringan yang ditanam bersama
mayat seperti manik-manik kaca, carnelian, pemukul, kulit kayu,tembikar,periuk belanga dan
tempayan2. Hal ini dipercayai disebabkan oleh unsur kepercayaan kehidupan selepas mati
yang diamalkan oleh masyarakat pada zaman itu.
Pentarikhan
Tiada data yang tepat mengenai pentarikhan. Sesetengah penyelidik telah sepakat dan
mempercayai jenis pengkebumian ini bermula pada zaman Logam iaitu kira-kira 300 SM
berterusan sehingga Zaman Protosejarah dan dikatakan berakhir sebelum 1400 SM.
Taburan
Malaysia
Penemuan awal kubur Batu Kepingan di Malaysia adalah di Selatan Perak iaitu
Changkat Mentri berdekatan Sungai Bernam (1895) dan digali pada tahun 1919. Menurut
Evans 1928b, Collings 1937b, Linehan 1951, Adi 1993, bahan iringan yang dijumpai di
2

Bellwood Peter 2007, Prehistory of the Indo-Malaysian Archipelago Revised Edition, The Australian National
University E Press, hal 284

kawasan tersebut ialah manik, serpihan tembikar , carnelian, periuk , belanga dan
sebagainya3. Pada tahun yang sama kira-kira setengah batu dari tapak yang sama, terdapat
dua buah kubur Batu Kepingan lagi dijumpai oleh I.H.N. Evans. Seterusnya, pada tahun 1930
I.H.N. Evans juga melaporkan penemuan sebuah lagi Kubur Batu Kepingan di Ladang
Sungai Klah, Perak. Kemudian pada tahun 1936, tiga buah Kubur batu Kepingan dijumpai di
Slim, Daerah Batang Padang dan sebuah lagi di Ladang Kruit, Sungkai seperti yang
dilaporkan oleh H.D. Collings. Menurut Collings, kira-kira 75 buah kubur Batu Kepingan
pernah dijumpai di kawasan Slim ketika pembinaan lebuh raya di kawasan itu.
Walaubagaimanapun, kesemuanya musnah akibat pembinaan tersebut. Beliau juga
menyatakan sebanyak 89 buah lagi kubur Kepingan Batu ditemui di Ladang Getah Sungai
Belata dekat Kerling Utara Selangor. Berhampiran dengan kawasan penemuan tersebut turut
ditemui alat besi bersoket4.
Selain itu, pada Februari 1993 Leong Sau Heng dalam kajian ekskavasi beliau di
Ladang Ulu Bernam, Changkat Mentri, Perak telah menjumpai sebuah kubur batu kepingan
berukuran

220 cm X 70 cm berdekatan dengan Sungai Bernam. Hasil kajian beliau

mengatakan bahawa ia merupakan contoh kuburan peringkat terkemudian. Kepingan batu

granit yang digunakan adalah lebih nipis dan tidak berlantai berbanding binaan kubur Batu
Kepingan di peringkat awal. Tinggalan kubur batu kepingan ini juga dikaitkan dengan
pengebumian sekunder, hal ini kerana tidak ditemui tulang-tulang mayat di dalam kubur
tersebut.

Bellwood Peter 2007, Prehistory of the Indo-Malaysian Archipelago Revised Edition, The Australian National
University E Press, hal 284
4

Zuliskandar Ramli, Nik Hassan Shuhaimi Nik Abd. Rahman, 2010, Petempatan Mayat Zaman Logam di
Selangor Berdasarkan Data Arkeologi, hal. 5

Rajah 3
Kubur Batu Kepingan
Indonesia
Kubur Peti Batu atau Sarkofagus
Selain daripada kubur batu kepingan, pada zaman logam turut terdapat jenis
pengkebumian lain yang melibatkan bahan seperti batu dan besi iaitu Kubur Peti Batuatau
Sarkofagus. Sarkofagus yang ditemui di Indonesia diperbuat daripada batuan tufa
autochtone5. Berbentuk empat persegi panjang dan pada bahagian atas dibuat lebar dengan
bentuk menyerupai kapal. Mengikut kepercayaan mereka binaan berbentuk sedemikian
adalah sebagai kenderaan untuk kegunaan si mati menuju ke alam kematian6.

5
6

Taufiqurrahman Setiawan 2005, Jurnal Sarkofagus Samosir Kreativiti Lokal Masyarakat Samosir, hal. 3
Ibid hal. 3

Taburan
Malaysia
Kubur peti batu yang ditemui di Malaysia telah membuktikan bahawa wujudnya tahap
Zaman Logam Awal. Menurut Peter Bellwood, peti batu diperbuat daripada susunan
lempengan batu7. Susunan tersebut memnyebabkan mayat dikebumikan secara membujur8.
Sieveking mengatakan bahawa ,industri besi di Malaysia berasal daripada peralatan perunggu
bercorong yang wujud dalam budaya Dong Son di Vietnam9. Hal ini terbukti berdasarkan
penemuan peralatan besi seperti tulang mawas, sabit dan kapak dalam kubur peti batu. Beliau
juga berpendapat bahawa budaya ini tersebar melalui Vietnam Selatan pada abad Pertama
Masihi.

Sumatera, Indonesia
Di samping itu, kubur peti batu juga turut ditemui di Sumatera, Indonesia. Sebagai
contoh kubur peti batu di Tegurwangi, di Tangjung Ara dan Kotaraya Lembak. Namun
begitu, tidak terdapat jenazah yang ditemui kerana tanah yang asam menghilangkan tulangtulang jenazah10. Walaubagaimanapun terdapat pelbagai lukisan ditemui di dinding kubur
peti batu. Menurut Coldwell (1996), terdapat lukisan seekor ayam yang sedang bergaduh
pada dinding kubur peti batu di Kotaraya Lembak dan diwarnakan dengan menggunakan
empat warna11. Selain itu, jumpaan di Tanjung Ara dan Kotaraya Lembak turut dijumpai

Peter Bellwood 2000, Prasejarah Kepulauan Indo-Malaysia(Terjemah), Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama,
hal.409
8
ibid,hal 409
9
Ibid, hal. 409
10
Peter Bellwood 2000, Prasejarah Kepulauan Indo-Malaysia(Terjemah), Jakarta: PT Gramedia Pustaka
Utama,hal 410
11
Ibid, hal. 415

lukisan yang memperlihatkan bentuk manusia dan kerbau. Lukisan tersebut melambangkan
pemujaan manusia terhadap nenek moyang pada zaman itu.
Jawa
Seterusnya, jumpaan di Jawa Indonesia pula kebanyakan kubur peti batu dijumpai
bersama peralatan logam kecuali kubur peti batu di Batu Kuningan , Jawa Barat12. Hal ini
dibuktikan dengan penemuan kubur peti batu di Kajar di Bleberen. Mayat yang ditemui
dikebumikan dalam posisi terlentang dan dibekalkan dengan peralatan besi seperti pisau
bertangkai, belati, kapak, pahat, cincin perunggu, dan manik-manik carnelian yang berfaset.
Menurut Bellwood, pentarikhan kubur peti batu di Jawa bertumpang tarikh dengan peradaban
kubur peti batu di Malaysia.
Bali
Kubur peti batu di Jawa Indonesia dikenali sebagai Sarkofagus iaitu keranda batu atau
peti mayat yang diperbuat daripada batu. Rupa bentuk Sarkofagus menyerupai lesung dari
peti batu utuh yang mempunyai penutup13. Sarkofagus juga mempunyai tonjolan-tonjolan
seperti tombol pada bahagian hujungnya yang diukir dengan figura berbentuk kepala atau
kura-kura. Sarkofagus yang ditemui di Gilimanuk, Jawa mempunyai penutup yang berbentuk
mirip kerbau dan ditarikhan sekitar 1500 hingga 2000 tahun lalu.

Bukan itu sahaja,

sarkofagus turut mempunyai pelbagai bentuk yang membolehkan jenazah disimpan dalam
posisi terlentang atau terlipat. Bahan iringan yang dijumpai ialah manik-manik kaca dan
carnelian, peralatan besi, perhiasan dan alat perunggu bercorong dengan bentuk sabit dan
hati.

12
13

Ibid, hal. 417

Dra. Dwi Hartini 2008, Jurnal Kebudayaan Masyarakat Sejarah Indonesia, hal. 2

Rajah 4 : Sarkofagus

Rajah 5
Contoh tinggalan artifak objek iringan pengebumian batu kepingan di Gunung Kidul, Jawa
Tengah

10

TRADISI KERANDA KAYU BALAK

Keranda kayu balak ialah satu tradisi pengkebumian masyarakat sejak dari zaman
logam lewat iaitu sekitar 500BC. Pengebumian kayu balak adalah kesinambungan jenis-jenis
pengkebumian yang sebelumnya. Sebelum pengebumian kayu balak ini telah wujud
pengebumian lain iaitu pengkebumian jenis tempayan, tembikar tanah, dan keranda batu.
Tradisi ini telah ditemui di beberapa tempat di kawasan Asia Tenggara terutamanya di
kawasan pedalaman yang berbatu kapur dan biasanya diamalkan oleh masyarakat pedalaman.
Terdapat beberapa tapak yang mempunyai keranda kayu balak. Antara tapak yang tersimpan
khazanah keranda kayu balak ini termasuklah China, Sagada di Filipina, Sabah, Sulawesi
Indonesia dan di pendalaman Thailand. Namun begitu biarpun terdapat beberapa tapak
penemuan keranda kayu balak di Asia Tenggara, Sabah adalah tapak yang tersimpan keranda
ini yang paling banyak berbanding dengan tapak-tapak lain. Daripada kajian dan
penyelidikan yang telah dibuat hampir 200014 keranda kayu balak yang telah dijumpai di
Sabah iaitu yang terdapat di Lembah Kinabatangan dan Gua Batu Tulug.
CIRI-CIRI PENGEBUMIAN KERANDA KAYU BALAK
Tradisi dan kebudayaan ini dicirikan dengan penggunaan batang kayu balak yang
dibelah dua kemudian dikeruk atau ditebuk menjadi sebuah keranda. Sementara di bahagian
luarnya, ada yang diukir dan ada yang tidak. Bentuk-bentuk hiasannya juga berbeza-beza
antara satu kawasan dengan satu kawasan yang lain. Umpamanya keranda kayu balak yang
ditemui di Palawan mempunyai bentuk seakan-akan perahu, tetapi keranda-keranda kayu
balak di Pantai Timur sabah dan di Sulawesi pula mempunyai bentuk tanduk kerbau atau
seladang di bahagian hujung keranda. Sementara itu keranda-keranda kayu balak yang
ditemui di Gua Ong Bah, Thailand mempunyai bentuk asal kayu tetapi ada juga yang

14

Haslin Gaffor, Rencana Lembah Kinabatangan Kaya Dengan Keranda Kayu Balak, 3
April 2007, Bernama.

11

dibentuk menjadi kepala sejenis burung. Manik kaca, seramik dan objek logam telah
dijumpai bersama-sama dengan mayat. Antara ciri-ciri keranda yang terdapt di Thailand ialah
keranda yang panjangnya antara 2 hingga 9 meter. Keranda-keranda ini kebanyakannya
diperbuat daripada kayu jati yang sangat besar.
ASAL-USUL DAN PENYEBARAN
Pengkebumian kayu balak ini dikatakan mungkin bermula di Vietnam Utara atau
selatan China. Terdapat dua teori penyebaran keranda kayu balak ini di Asia Tenggara yang
telah diketogorikan kepada kepada dua jalan penyebaran iaitu melalui selatan China ke
Thailand dan yang kedua ialah melalui jalan kepulauan seperti Kepulauan Borneo, Sulawesi
dan Filipina. Keranda kayu balak ini telah mula ditemui di Selatan China diantara 2000BP
sehingga 2500BP. Hal ini, menunjukkan Selatan China merupakan tapak yang tertua
berbanding dengan tapak-tapak yang lain. Tapak keranda kayu balak di Selatan China telah
ditemui di Yunan iaitu di daerah Tiongkok. Tradisi ini telah diwarisi oleh masyarakat Bo.
Dikatakan masyarakat ini tidak wujud lagi di Selatan China akibat telah dimusnahkan oleh
penakluk dari China Utara. Akibat keganasan masyarakat China Utara inilah yang
menyebabkan masyarakat Bo telah berhijrah ketempat lain. Masyarakat Bo ini juga telah
dikatakan telah mewujudkan komuniti yang baru dan telah behijrah ke selatan dan seterusnya
sampai ke Asia Tenggara. Ini menyebabkan perkembangan tradisi pengebumian keranda
kayu balak itu berlaku kerana budaya dari masyarakat Bo ini masih dibawa dan diamalkan
ketempat yang baru.
Teori penyebaran keranda kayu balak di Filipina tidak begitu menonjol berbanding
dengan Pantai Timur Sabah. Antara tapak pengebumian keranda kayu balak di Filipina
adalah di wilayah Kurusan Ledge iaitu di Kepulauan Palawan, Panay. Namun begitu,
pentarikhan sebenar keranda kayu balak di kawasan itu adalah kurang jelas dan dianggarkan
telah bermula pada kurun ke-14. Penemuan tapak pengebumian keranda kayu balak di
12

Lungun Cave menunjukkan kebudayaan tersebut lebih awal daripada tapak Gua Batu Tulug
di Sabah iaitu antara tahun 700AD hingga 1000AD yang sezaman dengan kebudayan
pengebumian kayu balak yang terdapat di Segarong dan Gua Madai. Hal ini jelaslah
menunjukkan penyebaran kebudayaan tradisi keranda kayu balak itu bermula dari utara ke
selatan walaupun melalui jalan laut.
JUMPAAN TRADISI KERANDA KAYU BALAK DI ASIA TENGGARA
Pengebumian keranda kayu balak telah dijimpai di beberapa kawasan di asia tenggara
antaranya ialah Sulewesi, Indonesia. Tradisi ini diamalkan oleh masyarakat suku kaum
Toradja di Tona. Tradisi pengebumian keranda kayu balak ini telah dibawa dari tradisi
Borneo dan mungkin Pantai Timur Borneo. Pengebumian keranda kayu balak di Sulawesi
adalah bermotifkan kepala kerbau, perahu dan babi. Dikatakan keranda perahu adalah
melambangkan asal usul nenek moyang mereka yang berhijrah dari Borneo ke Sulawesi
menggunakan perahu. Amalan pengkebumian keranda kayu balak di Sulawesi adalah
merupakan pengkebumian sekunder. Pengebumian primer pula adalah apabila seseorang itu
mati dan diletakkan di tempat-tempat tertentu seperti di rumah-rumah kecil yang berbentuk
seperti perahu. Pengkebumian menggunakan kayu balak dilakukan selepas beberapa tahun
atau mengikut kemampuan keluarga kerana upacara ini dilakukan secara besar-besaran dan
memerlukan kos yang banyak. Hal ini adalah disebabkan oleh masyarakat Toradja lebih
mementingkan kehidupan selepas mati berbanding dengan kehidupan di dunia. Harga bagi
sesebuah keranda akan melambangkan status keluarga tersebut. Satu keranda adalah satu
keluarga atau sekurang-kurangnya beberapa orang dikebumikan di dalam keranda yang sama.
Oleh itu tradisi ini masih lagi diamalkan pada masa kini tetapi penggunaan kayu balak telah
digantikan dengan kayu pokok nangka kerana kayu balak sukar untuk didapati dan sukar
untuk mengukir berbanding dengan pokok nangka.

13

Seterusnya tradisi ini juga dijumpai di Thailand. Tradisi pengebumian keranda kayu
balak yang terdapat di Thailand adalah jauh lebih awal berbanding yang terdapat di Sabah
dan Filipina dan ia mungkin sezaman perahu kain hitam di Gua Niah, Sarawak. Kerandakeranda ini telah ditemui di kawasan tanah tinggi pedalaman Thai yang bersempadan dengan
Burma. Antara tempat-tempat tersebut ialah Pang Ma Pa, Mae Hung Sun dan Ong Bah
ataupun Kancanaburi. Hal ini dibuktikan dengan penemuan lebih 100 buah keranda di setiap
gua di Thai di daerah Mae Hung Sun dan Kancanaburi iaitu bertarikh sekitar 200BC sehingga
800BC. Keranda- keranda ini juga diletekkan di kawasan gua yang terpencil atau terlindung
dan ada juga yang disumbat masuk ke dalam rekahan atau diletakkan di tempat yang tinggi.
Hal ini adalah untuk mengelakkan keranda-keranda itu dapada diganggu oleh manusia
ataupun binatang.
Di Sabah pula lebih tertumpu di bahagian pantai timur Sabah iaitu di daerah
Kinabatangan dan Lahad Datu. Di Kinabatangan ianya telah ditemui di Gua Gomantong,
Batu Tulug, Batu Timbang, dan Tongod. Tradisi ini diamalkan oleh masyarakat Dusun
Sungai dan Subpan. Berdasarkan kepada pentarikhan radiokarbon(C14) oleh Petter Bellwod
terhadap keranda kayu balak menunjukkan yang tradisi tersebut telah bermula sekurangkurangnya 1000 tahun lalu.15 Antara ciri- ciri keranda kayu balak yang terdapat di Sabah
ialah ada empat lubang untuk diletakkan keranda kayu balak ini iaitu di Agop Lintanga 1, 2,
3, dan Agop Sawat.16 Keranda ini diperbuat daripada kayu seperti seraya, merbau dan berlian
kerana lebih mudah diukir berbanding dengan kayu jati yang sangat keras. Terdapat pelbagai
ukiran dan pelbagai bentuk di bahagian pemegangnya seperti kepala seladang, 17 ekor ikan
dan mulut buaya ternganga.

15

Tom and Barbara Harisson, The Prehistory Of Sabah, Sabah Siciaty Journal, Vol. IV, Kota Kinabalu, 196970.
16
Yunus bin Sauman, Penyelidikan Arkeologi Terhadap Keranda-keranda Kayu Balak di Lembah
Kinabatangan, Sabah, Audotorium, Jabatan Muzium dan Antikuiti, 9 Februari 2002 hlm. 7.
17
Lihat Rajah 6.

14

Rajah 6
Simbol kepala seladang melambangkan si mati mempunyai sifat keberanian. Sebagai contoh
dalam kalangan masyarakat Dusun, seladang atau tembadau ialah seekor binatang yang
berani dan ia dianggap sebagai satu simbol kegagahan. Bagi masyarakat dusun, buaya ialah
sejenis binatang yang paling suci terutamnya buaya berjari lima kerana mereka percaya yang
asal usul kejadian buaya adalah dari manusia yang telah disumpah. Buaya dianggap sebagai
saudara manusia yang ada di alam lain dan dikatakan juga buaya akan membawa roh-roh
manusia manusia yang telah mati untuk hidup di alam lain. Keranda kayu balak yang terdapat
di sini diletakkan di atas pangkin, atas lantai gua, di celah-celah lubang dan turut ditemui
benda lain besama-sama dengan pengebumian kayu balak seperti serpihan seramik, dan
barang perhiasan seperti anting-anting18 dan rantai manik19.

Rajah 7

18
19

Rajah 8

Lihat Rajah 7.
Lihat Rajah 8.

15

Terdapat dua teknik pengkebumian keranda kayu balak di Sabah iaitu teknik pengkebumian
berpangkin20 dan tidak berpangkin.21

Rajah 9

Rajah 10

Pengkebumian berpangkin banyak ditemui di Agop Lintanga 1. Teknik pengkebumian

berpangkin tebahagi kepada dua iaitu yang pertama menggunakan 4 batang tiang. Keranda itu
diletekkan di atas palang yang dipasang pada 4 tiang dan diletakkan di kawasan lantai gua
yang luas. Teknik yang kedua pula ialah menggunakan dua tiang dan disokong oleh dinding
gua dan diletakkan keranda. Biasanya keranda ini diletakkan di pelantar-pelantar di tepi
dinding gua.

20
21

Lihat Rajah 9.
Lihat Rajah 10.

16

PENGKEBUMIAN PERAHU
Pada zaman logam,selain daripada digunakan sebagai alat pengangkutan perahu turut
digunakan sebagai tempat pengkebumian. Tradisi ini diamalkan oleh zaman prasejarah dan
dikatakan terus berlanjutan sehingga ke zaman protosejarah iaitu diantara 1800 tahun
sehingga 3000 tahun yang lampau. Terdapat andaian bahawa perahu merupakan sejenis alat
pengangkutan yang digunakan untuk perjalanan ke alam yang lain.
Ciri-ciri
Ciri-ciri jenis pengkebumian perahu ialah mayat orang yang meninggal dunia
diletakkan dalam perahu. Orang yang telah meninggal dunia akan dikuburkan dalam keadaan
memanjang dan diletakkan ke dalam sampam atau perahu. Terdapat beberapa jenis objek
iringan yang diletakkan bersama mayat, sebagai contoh tembikar, alat perhiasan diri, periuk,
alat yang diperbuat daripada tulang haiwan contohnya kulit siput, lesung kayu, manik yang
pelbagai corak dan sebagainya. Selain itu, turut dipercayai bahawa masyarakat yang
mengamalkan budaya ini tinggal di kawasan persisiran sungai atau pantai.
Taburan
Amalan ini diamalkan oleh masyarakat di kawasan pedalaman di kawasan Gua Niah,
Sarawak sejak 3000 tahun yang lalu. Dalam tahun 1954, pihak Muzium Sawrawak yang
diketuai oleh Tom Harrison telah membuat penjelajahan ke Gua Niah, Sarawak. Beliau telah
membuat ekskavasi di tapak ini dan dalam kedalaman 90 inci, salah satu daripada tengkorak
manusia tertua di dunia telah dijumpai di mana ia dikelilingi oleh lapisan arang yang
dipercayai berusia 40 000 tahun yang lalu. Jumpaan rangka manusia tersebut merupakan
antara penemuan terawal dan merupakan homo sapien pertama yang dijumpai di Asia
Tenggara. Jauh di bahagian dalam bahagian gua tersebut adalah tempat pengebumian
masyarakat Mesolitik dan Neolitik yang menempatkan sebanyak 16 keranda. Dua daripada
17

kubur tersebut mengandungi perkakas yang diperbuat daripada logam. Kajian dengan
menggunakan Pentakrifan Karbon menunjukkan arang yang dijumpai bersama-sama rangka
manusia tersebut berusia kira-kira 1000 tahun. Sementara itu hasil penyelidikan mendapati
bahawa tengkorak tersebut berusia pada 9639 000 tahun. Sementara itu beberapa penemuan
lain turut dijumpai seperti ukiran pada baru-batu dan bekas makanan.
Pada tahun1998, hasil ekskavasi yang dijalankan oleh Nik Suhaimi Nik Abdul Rahman
bersama penyelidik dari UKM telah ditemui pengkebumian perahu di Kuala Selinsing,
Kalumpang, Perak. Jumpaan tersebut mendapati bahawa mayat diletakkan di dalam perahu
bersama-sama periuk, tembikar, dan barang-barang perhiasan diri seperti manik-manik kaca
dan batu. Bagi jumpaan di Gua Niah mayat hanya diletakkan di dalam perahu bersama alat
perhiasan diri sebelum disorok di dalam gua-gua batu kapur. Selain itu, persekitaran
perkuburan perahu di Gua Niah juga dihiasi dengan lukisan-lukisan dinding daripada bahan
hematite berwarna merah, sebahagian besar lukisan yang dihasilkan menggambarkan
pengembaraan roh-roh bersama para pengiringnya menuju ke dunia akhirat.

18

Rajah 11
Replika Keranda Perahu yang dijumpai di Gua Niah, Sarawak

Rajah 12
19

KESIMPULAN
Kesimpulannya, penemuan jenis-jenis pengkebumian sebagai bahan arkeologi turut
dapat memperlihatkan kebudayaan Zaman Logam. Peralatan-peralatan yang yang dibekalkan
kepada

jenazah

telah

membuktikan

bahawa

ia

wujud

pada

Zaman

Logam.

Walaubagaimanapun, terdapat segelintir masyarakat yang masih mengamalkan tradisi

pengkebumian yang terdapat pada zaman logam. Sebagai contoh, pengkebumian Sarkofagus
dan pengkebumian kayu balak. Perkembangan masyarakat zaman logam dalam menghasilkan
peralatan telah menyebabkan berlakunya peningkatan dalam gaya hidup dan kebudayaan
masyarakat tersebut. Hal ini menunjukkan bahawa masyarakat ini telah mencapai kemajuan
hidup yang lebih baik berbanding masyarakat zaman sebelumnya. Di sini dapat disimpulkan
juga bahawa masyarakat zaman ini hidup lebih teratur dan bertamadun.

20