GERLM KMELERNN ENERJ KALTESNE ETKSNN

BULANIK MANTIK YARDIMIYLA NCELENMES

Fuat KK

mer GL

Elektrik Mhendislii Blm

Elektrik Elektronik Fakltesi
stanbul Teknik niversitesi, Maslak, stanbul
fkucuk@elk.itu.edu.tr

gul@elk.itu.edu.tr

Anahtar Szckler: Enerji kalitesi, gerilim kalitesi, bulank mantk, gerilim kmesi
ZET
Bu almada, ebekede meydana gelen gerilim
kmelerinin enerji kalitesine etkisinin bulank mantk
yardmyla incelenmesi amalanmtr.
Enerji kalitesi denildiinde, genellikle ebeke
geriliminin kalitesi anlalmaktadr. Gerilim kalitesini
etkileyen nedenler ierisinde gerilim kmelerinin
nemli bir yeri vardr. Gerilim kmelerinin en nemli
sebepleri, byk gl yklerin ani olarak devreye
alnmas veya ksa devre olaylardr. Gerilim
kmeleri nedeniyle, hassas cihazlarda hatal alma
veya arzalar ortaya kabilmektedir.
Elektrik cihazlarnn, ihtiya duyduklar enerji kalitesi
seviyesi
alma
karakteristiklerine
gre
deimektedir. Bu nedenle, ebeke enerji kalitesi
seviyesi balanacak cihazlar dikkate alnarak
belirlenmelidir.
Yaplan almada, gerilim kmesine kar duyarl
cihazlardan biri olan bilgisayar sistemlerinin ihtiya
duyduklar gerilim kalitesi seviyesi iin CBMEA
erisi esas alnmtr. Gerilimin genlik deeri, kme
sresi ve saysna bal olarak enerji kalitesi seviyesi
bulank mantk yardm ile saysal bir deer olarak
ifade edilmitir.

1. GR
Enerji kalitesinin, birbirinden farkl tanmlamalar
olmakla birlikte, genellikle ebeke geriliminin kalitesi
olarak ele alnr [1]. Gerilim kalitesi, ebeke
geriliminin efektif deerinin, frekansnn ve biiminin
istenen aralkta olmas olarak anlalr. ebekeye bal
deiik karakterdeki yklerin kaliteli enerji beklentisi
farkl olabilmektedir. ebekeler, enerji kirliliine
neden olan ykler ile kaliteli enerjiye ihtiya duyan
ykler nedeniyle karmak ve dinamik bir yapdadr.
Yaygn olarak kullanlan g elektronii anahtarlama
elemanlar ve aydnlatma elemanlar gibi nonlineer

ykler, ani olarak devreye alnan veya devreden

karlan byk gl ykler ve ksa devre olaylar
enerji kalitesini azaltan nedenlerden birkadr. Buna
karn, otomasyon ve bilgisayar sitemleri gibi hassas
yklerin art da kaliteli enerjiye olan ihtiyac
arttrmaktadr. ebekede enerji kalitesini olumsuz
etkileyen olaylardan balcalar gerilim kmesi,
kesinti, gerilim ykselmesi ve harmoniklerdir.
Enerji kalitesi ile ilgili yaplan pek ok alma ve
hazrlanan standartlara ramen [2], enerji kalite
seviyesini saysal bir deer olarak ifade edilmesi
konusunda az sayda alma yaplmtr. Bunun
sebepleri arasnda, enerji kalitesinin bir ok deikene
bal olmas, kesinlik iermemesi, matematiksel
model oluturulamamas, baz bilgilerin tecrbeye
dayal olmas saylabilir. Bulank mantk matematiini
kullanmak, bu tr durumlarda sonuca ulamak iin iyi
bir yntemdir. Gerilim kalitesi seviyesini etkileyen
olaylardan biri olan gerilim kmesinin etkisi de
bulank mantkla bulunabilir. Bu konuda yaplan
almalardan birinde, enerji kalitesinin deeri sadece
bir gerilim kmesi olay iin belirlenmitir [3].
Bu almada, gerilim kmesinin enerji kalitesine
etkisi, ebekede meydana gelen birden ok gerilim
kmesi dikkate alnarak incelenmitir.

2. GERLM KMES
Gerilim kmesi, nominal frekanstaki ebeke gerilimi
efektif deerinin (0.1 pu 0.9 pu) ksa sreli dmesi
(0.5 30 periyot) olayna denir [1, 4]. zellikle byk
gl motorlarn ksadevre gc yetersiz ebekelerde
devreye alnmasyla veya anahtarlama elemanlarnn
ebekedeki ksadevre arzalarn ge amas
nedenleriyle oluur.
Sinzoidal gerilimli bir ebekede efektif gerilim
deeri, bir tam peryot veya yarm peryot iin
hesaplanr [5]. Byk gl bir motorun kalk
esnasnda meydana gelen gerilim kmesi ekil 1 de

verilmitir. Gerilim kmesinin zamana gre deiimi,

genellikle anma gerilimine oranlanp yzde olarak
verilir.

Gerilim (%)

Bulank mantn temel eleman yelik fonksiyonudur.

Evrensel bir kme zerinde tanml bir x deikeninin
A kmesine ait olma derecesini, [0,1] aralnda ifade
edilen yelik fonksiyonu belirler. x deikeninin
herhangi bir deeri tamamen A kmesine ait
olabilecei gibi, yelik fonksiyonunun belirledii
deere gre A kmesinin yannda B kmesine de ait
olabilir.

Zaman (s)

ekil 1. Byk gl bir motorun meydana

getirdii gerilim kmesi.
Bir gerilim kmesinin, ebekeye bal dier ykleri
etkileyip etkilemedii, retilen cihazlarn hatasz ve
arzasz alma blgelerine baklarak bilinebilir.
Bilgisayar tabanl ykler iin, gerilim deiiminin
efektif deeri ve sresine gre gvenli alma blgesi
ekil 2 de verilmitir [6]. CBEMA erisi de denilen
bu eri gvenli blge ile gvensiz blgeyi keskin bir
ekilde ayrmaktadr. Gerekte, gvenli ve gvensiz
blgeleri ayran erilerin civarnda bir belirsizlik
vardr. Snr erileri civarnda hatal alma
olabilecei gibi hatasz alama da olabilmektedir.
Gerilimin genlik ve sresine bal olarak erinin
dna kp ilerledike, cihaz iin gerilim kalitesi veya
gvenilirliinin decei aktr.

Gerilim ()%

gibi durumlarn stesinden gelebilen bulank mantk,

ikili sistemin geniletilmi hali olarak dnlebilir
[7,8].

Gvenli alma
blgesi

Peryot (60 Hz)

ekil 2. CBEMA Erisi.

yelik fonksiyonlarnn atand deikenlerin

birbirleriyle etkileimleri If Then kurallaryla
oluturulur. If Then kurallarnn uygulanmasnda,
insann karar verme srecinden esinlenilmitir. Her bir
kuraln verdii sonu ka paralel olarak etkir.
Bylece kural saysnn yeterli olduu bulank mantk
sistemlerinde, herhangi bir kuralda meydana
gelebilecek hata, kta byk bir hataya neden
olmaz.

4. GERLM KALTE SEVYESNN

BELRLENMES
Gerilim kmesi, gerilimin genlik ve sresine bal
olarak cihazlarn hatal almalarna neden
olabilecei gibi incelenen sre iinde meydana gelme
skl da bu cihazlarn arzalanmasna neden
olabilmektedir.
Bu almada, ebekede meydana gelen gerilim
kmelerinin enerji kalitesine etkisini incelemek iin,
gerilim genlik ve sresi ile birlikte, meydana gelen
her bir gerilim kmesi olaynn enerji kalitesi deeri
belirlenmitir. Ayrca, incelenen sre iinde meydana
gelen tm gerilim kmesi olaylarna gre de genel bir
enerji kalitesi deeri hesaplanmtr. Bu hesaplamalar
iin bir program yazlmtr. MATLAB de yazlan bu
programda, bulank mantk ksm iin yine
MATLAB/Fuzzy Toolbox tan yararlanlmtr.
Her bir gerilim kmesi olay iin, enerji kalitesinin
bulank mantkla hesabnda giri iin iki deiken ve
k iin bir deiken kullanlmtr. Giri
deikenleri kme srasndaki ortalama gerilim ve
kme sresi, k deikeni ise yzde enerji kalitesi
deeridir. Gerilim efektif deeri iin drt, incelenen
sre iin be ve gerilim kalitesi iin be yelik
fonksiyonu kullanlmtr (ekil 2 ,3, 4 ).

3. BULANIK MANTIK TEORS

Klasik mantk teorisinde bir eleman bir kmeye aittir
veya ait deildir. Kmeye ait olma 1 ile kmeye ait
olmama 0 ile gsterilir. Arada baka bir seenek
yoktur. kili sistem ad verilen bu yap sayesinde
teknoloji epeyce ileriye gtrlmtr.
Kesinlik iermeyen veya tecrbeye dayal durumlarn
matematiksel ifadesi ikili sistemde kolay deildir. Bu

ekil 2. Gerilim kmesi iin yelik fonksiyonlar

ekil 3. Gerilim kme sresi iin yelik

fonksiyonlar

ekil 5. Enerji kalitesi deiiminin yzey grnm

Tablo 2. Enerji kalitesinin belirlenmesini belirleyen

kurallar
Gerilim

Gerilimin yelik fonksiyonlar, gerilim yzde deeri

iin oluturulmutur. Yzde deerler, incelenen
ebeke geriliminin nominal deeri referans alnarak
bulunmaktadr. Programn banda, incelenen ebeke
geriliminin referans deeri girilmektedir. Bylece,
incelenen ebeke geriliminin anma deeri deitiinde
yelik fonksiyonlarn tekrar dzenlemeye ihtiya
yoktur. Sadece programn bandaki referans gerilim
deerini deitirmek yeterlidir. Ayrca gerilim
kmesi iin saniye, enerji kalitesi deeri iin ise
yzde deer kullanlarak yelik fonksiyonlar
oluturulmutur. Enerji kalitesi deerinin %100
olmas, ebekenin enerji kalitesi bakmndan ideal
durumunu
gstermektedir.
Her
bir
yelik
fonksiyonunun anlam Tablo 1 de belirtilmitir.

Sre

ekil 4. Enerji kalitesi hesab iin kullanlan

yelik fonksiyonlar

TD

TK

NB

TK

TK

TK

TK

TK

TK

ekil 6 da, enerji kalitesi incelenen gerilimlerin

efektif deerlerinin zamana gre deiimleri
verilmitir.

Tablo 1. Kullanlan yelik fonksiyonlar ve anlamlar

Giri1
Gerilim (%)

Giri 2
Sre (s)

k Enerji
Kalitesi (%)

TD
TK
TK
Tamamen dk Tamamen ksa
Tamamen kt
D
K
K
ok dk
ok ksa
ok kt
D
K
K
Dk
Ksa
Kt
N
U
NB
Normal
Uzun
Neredeyse baarl
U
B
ok uzun
Baarl

Bulank mantk ilemi iin 20 if - then kural

kullanlmtr (Tablo 2). yelik fonksiyonlar ve
kurallar atanrken, CBEMA erisi ve pratik
uygulamalardan elde edilen tecrbeler [9] gz nne
alnmtr. ekil 5 te, enerji kalitesinin gerilim
kmesi ve sresine bamllnn boyutlu
grnts verilmitir.

ekil 5. Enerji kalitesi incelenen gerilimler

Burada incelenen gerilimlerin seiminde, gerek bir
elektrik ebekesinde meydana gelebilecek gerilim
kmeleri gz nnde bulundurulmutur. Burada,
ebekede meydana gelebilecek tm gerilim kmesi
olaylarnn verilmesinin imkansz olmas nedeniyle
birbirinden farkl biimde meydana gelebilecek
gerilim deiimlerinden sadece birka ele alnmtr.
Nominal gerilim deeri 220 V, inceleme aral olarak
60s seilmitir. nceleme esnasnda ebeke frekansnn
50 Hz olduu ve deimedii, enerji kalitesine etki
edecek dier olaylarn olmad varsaylmtr.

Yazlan programn saptad her bir gerilimin kme

says ve genel enerji kalitesi deeri Tablo 3 te
gsterilmitir.
Tablo 3. ncenen gerilimlere ait kme says ve enerji
kalitesi deeri.
ncelenen
Gerilim

Gerilim
kmesi Says

Genel Enerji
Kalitesi Deeri(%)

76

68

89

73

Gerilimlerin enerji kalitesi belirlenirken rnekleme

aral 0.01 s olarak alnmtr. rnekleme aralnn
arttrlmas sayesinde daha doru bir sonu
alnabilecei aktr. Fakat rnekleme aralnn
kltlmesi daha ok veri ile ilem yapmak demektir.
rnekleme aralnn byk alnmas durumunda ise
baz ksa sreli gerilim kmeleri gzden karlabilir
ve kme esnasndaki gerilim ortalama deeri hatal
hesaplanabilir. Bunun sonucunda da mevcut enerji
kalitesi deerinden uzaklalm olur.
ekil 6da grld zere deiik tipte gerilim
kmesi incelenmitir. Bunlardan birincisinde ksa
sreli fakat yksek sayda, ikincisinde uzun sreli
fakat az az sayda, ncsnde ise uzun sreli fakat
bir tane gerilim kmesi bulunmaktadr. Tablo 3 teki
enerji kalite deerlerinden ve incelenen gerilim
deiimlerinden hareketle, kme sresinin, gerilimin
indii deerden daha ok nemli olduu
anlalmaktadr. yelik fonksiyonlar ve kural
tablosuna bakldnda da ayn deerlendirmeyi
yapmann mmkn olduu grlebilir. Meydana gelen
gerilim kmesi olaynda, gerilimin efektif deeri
%10a dse bile kme sresinin 0.01 s den kk
olmas durumunda gerilim kmesinin enerji kalitesi
deerine bir etkisi olmamaktadr. Yani bu kme
olayndan cihaz etkilenmemektedir. Bunun yan sra,
gerilimin efektif deerinin ebeke gerilimine gre %5
ten kk olmas durumunda, kme sresinin bir
nemi olmamaktadr. Bu durum CBEMA erisi baz
alnarak yaplan almada geerli bir durumdur.
Farkl karakteristikteki cihazlarn, gerilim kmesinin
genlik ve sresine duyarll da farkldr. rnein,
elektrik motor kontaktrleri, bir peryodluk sre iinde
gerilim kmesi deerinin %50leri bulmas
durumunda
bile
normal
almasn
devam
ettirmektedir [1].

5. SONU VE NERLER
Yaplan almada, ebekede meydana gelen gerilim
kmelerinin enerji kalitesi seviyesine etkisi bulank
mantk yardmyla incelenmitir. ebekede meydana
gelen gerilim kmelerinin enerji kalitesine etkisini
incelemek iin, gerilimin genlik ve sresi ile birlikte,
meydana gelen her bir gerilim kmesi olaynn enerji
kalitesi seviyesine etkisi hesaplanarak verilmitir.

Gerilimin olarak 60 s lik bir zaman dilimi ierisinde

izlenmi ve rneklenmitir. yelik fonksiyonlar iin
CBMEA erisi ve pratik uygulamalardan elde edilen
tecrbeler gz nnde bulundurulmu, enerji kalitesi
hesabnda sadece gerilim kmeleri ele alnmtr.
almada, sadece enerji kalitesi ile ilgili bir deer
bulunmas
amalanmtr.
htiya
duyulmas
durumunda, bu deerler farkl alarm seviyelerine
snflandrlabilir.
Gerilimi etkileyen dier olaylarn da hesaba
katlmasyla enerji kalitesi hakknda daha gereki
sonular bulunabilir. Ayrca inceleme sresi de
arttrlp saatlik, gnlk, aylk veya yllk bazda enerji
kalitesi hesabna gidilebilir. Enerji kalitesinin
hesaplanmasnda farkl cihaz karakteristikleri iin
farkl yelik fonksiyonlar oluturulabilir. Bylece,
benzer bir almay enerji kalitesi seviyesine
hassasiyeti farkl olan cihazlarn bulunduu bir iletme
iin de yapmak mmkn olacaktr.

KAYNAKLAR
[1] Dugan R. C., Electrical Power Systems Quality,
McGraw Hill, 2002
[2] Alves M. F., Ribeiro T. N., Voltage Sag: An
Overwiev of IEC and IEEE Standarts and
Application Criteria, IEEE Transmission and
Contribution Conference, 1999, v.2, p.585
[3] Bonatto B.D., Niimura T., A Fuzzy Logic
Application to Represent Load Sensitivity to
Voltage Sags, IEEE 8th International Conference
on Harmonics and Quality of Power, 1998, v. 1,
p. 60 64
[4] IEEE recommended practice for evaluating
electric power system compatibility with
electronic process equipment, IEEE Standart
1346 1998
[5] Bollen M. H. J., Understanding Power Quality
Problems, IEEE Press, 2000
[6] IEEE Recommended Practice for Emergency and
Standby Power Systems for Industrial and
Commercial Applications, IEEE Standart 4446
1995
[7] Tanaka K., An Introduction to Fuzzy Logic for
Practical Applications, Springer, 1997
[8] Fuzzy Logic Toolbox Users Guide, 2002
[9] Kennedy B. W., Power Quality Primer, McGraw
Hill, 2000,