Kabanata XXVI

Ang Bisperas ng Pista

Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang
minatamis na bungang kahoy,may
nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa
Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak
na inangkat pa mula sa Europa. Ang mga
pagkain ganito ay inuukol sa mga
banyaga,kaibigan o kaaway,at sa mga Pilipino,
mahirap man o mayamanupang masiyahan sila
sa pista.
Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego,
isa kay Kapitan Tiyago ang pinakamalaki.
Sinadya niyang higitan sa dami ng handa ang
mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na
kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri
pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa
pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Kabanata XXVIII
Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa
Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid
ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista
ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng
makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano,
pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala
at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete,
Batanggas at Maynila.
Kabanata XXIX
Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at
ginamit ang mga hiyas na itinatago
nila.Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula
ang prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at
inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa
kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw
sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong
ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa
ay gustong makasawsaw sa agua bendita. Halos
hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng

simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250,

ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na
magatatanghal sa loob ng tatlong gabi.
Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang
bayad sa komedya, ang manonood dito ay
mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga
nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa
langit.
Kabanata XXXI
Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang
magsermon sa wikang kastila at Tagalog.
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre
Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng
laway dahil sa alam niyang higit na maagaling
ang pambungad na iyon sa kanyang sariling
sermon.
Kabanata XXXII
Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung
paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng
kalong ang kanyang itinayo.
Sabi nito ay mayroong walang metro ang taas ,
nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi
nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila
napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang
bandang itaas naman ay mayroong banderang
iba-iba ang kulay.
Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata
na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng
babala sa kanya. Isa pa, si Elias ay nagbabayad
lamang ng utang na loob sa kanya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring magingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako ito ay
mayroong kaaway.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Patapos na ang tanghalian nang dumating si
Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban
kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay ang
pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na
ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa
pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol
sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may
kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni
Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at
sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni
Maria.

Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra
at Padre Damaso ay madaling kumalat sa
buong San Diego. Sa mga usapan, hindi
matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa.
Handa ang binata na dungisan ang kamay nito
sa sinumang lumapastanganan sa kanyang
ama.
Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni
Tiyago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang
pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng
kanyang ale at ni Andeng. Paano nga,
pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis
ang eskomonyon sa binata.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap
niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap
muna niya ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa
misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata
sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla
at nginig ang buong katawan ng binata ng
pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng
lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda
ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon
siyang panahon basta sa katarungan.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na
pagdupikal ng mga batingaw ay
nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang
mga binata na halos lahat ay mayroong dalang
sinding parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan
Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo
sa bahay ng kapitan.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni
Donya Consolacion ay pinid na pinid. Nang
umagang iyon, ang asawa ng alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang
lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito.

Ang kanya namang amoy katulad ng kalaguyo

ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni
Donya Consolacion siya ay higit pa ngang
maganda kaysa kay Maria Clara.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang
sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan ay
naliliwanagan ng 'luces de Bengala' na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad
patungo sa liwasang bayan. Tapos na ang
unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra.
Umugong ang bulungan, pero hindi ito pinansin
ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan
at ang mga kasama nito.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si
Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa
kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok
ang kanyang utusan at sinabing mayroon siyang
panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng
hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa
pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang
ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara.
Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa
Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung
wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni
Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaa
Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr.
Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamaganak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng lahat
ng ministro sa Espanya at ang kanyang asawa
na si Donya Victorina na sa biglang tingin ay
napapagkamalang isang Orofea.
Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala
Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni
Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso
na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa pari
na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay
nangangailangan ng trabho at
mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali
niyang maihanap ng trabaho ang binata
sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa pag-

aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si

Tiyago.
Kabanata XLIV
Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na
makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang
walang sinasabing pangalan kundi ang
pangalan ng kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang mabuti ng
kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago
naman ay nagpamisa at nangako na
magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng
Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat
ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging
epekto ng gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa
kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot
ang pustiso ng asawa.
Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya
ay nagkapalad na makilala at makatulong sa
isang binatang mayaman, matapat, may pinagaralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari,
maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak
ni Elias sa matanda na makakatulong daw ang
binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot
sa heneral ang mga hinaing ng bayan.
Kabanata XLVI
Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may
sabungan din sa San Diego. Nasa loob ng
sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at
Lucas. Habang hindi magkamayaw sa pagpusta
ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada,
ang dalawang binatang magkapatid na sina
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta.
Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan
Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal
sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Nang
mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng
alperes nagkatama ang kanilang mga paningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang
Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at
dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang
alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo

Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng

alperesa samantalang pinagdidikdikan naman
ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap
na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang
hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na
nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin
si Donia Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot
ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si
Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng
maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang
pagtatalakan.
Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng
kanyang hindi pinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa
ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na
bukas nalamang siya dadalaw.Tumango ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo
ang kanyang isip.
Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring
ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na
humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala
niya sa binata. Hindi na nag-aksaya ng panahon
si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang
sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya
ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan
(Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang
mga pag-aalinlangan at pagbabala.
Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay
Ibarra upang malaman nito na siya ay kabilang
din sa mga sawimpalad. May 60 taon na ang
nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng
kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang anak
na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi
nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran
niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang
panununog. Palibhasay maralita at walang
kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan.
Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa
kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng
daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa
ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa
masamang paraan para sa anak at asawang

may sakit. Nang gumaling ang sugat ng

kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok
na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi
nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng
kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito
naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay
at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang
paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban
sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang
hatol.
Kabanata LI
Mga Pagbabago
Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap
siya ng liham mula kay Donya Victorina. Alam ni
Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit
sino naman kaya ang papayag na maging
padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog
at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod
sa kapritso ng Donya.
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin
pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok
ng makipot ng daang patungo sa libingan. May
tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim
ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung
nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw
pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas
na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon
ang unang anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa
Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot.
Siya ang sasalakay sa kumbento upang
makaganti siya sa kura.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita
tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng
nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng
mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang
nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at
paghikbi naman ang narinig ni Ermana sipa kahit
na malayo ang kanyang bahay sa libingan. Sa
pulpito, binigyang diin naman ng kura sa
kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa

purgartoryo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di
Nagkakamit ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga
kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang
tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon
nito sa kanya. Halos nayanig ang buong
pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon
ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang
apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado.
Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang buhay.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na
wala siyang ganang kumain. Nakatakdang
dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo
rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa
kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang
ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi
malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal.
Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng
takot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa
mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong
paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas
loob na magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod
ang mga iba na magbukas ng bintana. Ang
mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan.
Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang
gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan
Pablo raw ang sumalakay.
Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo.
Pilit siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa
nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang
walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang
ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang
amang pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito,
iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang

kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng

saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay
Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa
patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod
ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit
ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo
hanggang sa magdugo ang buong katawan
nito.
Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga
bilanggo. Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit
ang mga babae ay ayaw umalis. Mag-iikalawa
ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila
ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng
mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga
hayop na humihila sa kariton. Pero
pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing
kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang
umugong ang salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay
inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal
ng abot-siko.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o
sawimpalad ay nakarating at napalathala sa
mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang
nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng
mga balitang lumaganap. Sa ibang kumbento
naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga
nag-aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay
lumalabas na nagiging pilibustero. Sa kabilang
dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga
anak ng kawani ang tema ng kanilang paguusap ay ang tungkol din sa naganap na pagaalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na
galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang
utang na loob ang mga indio kaya't di dapat
silang ituring na mga tunay na tao.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang
mag-asawang de Espadaa na kapwa itinuring
na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni
Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung

babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat

siya ay isang pilibustero. Bagama't namumutla at
mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang
nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong
pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita
niyang siya'y maglalabas-masok sa palasyo sa
sandaling maging manugang niya si Linares. Si
Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya't
inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga
tao.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi
niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang
kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra
na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan
ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may
magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang
bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan
ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa
Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa
kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang
sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at
magturingan na parang magkapatid. Pero,
tumanggi si Elias.
Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na
nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata
niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita
tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra.
Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang
dyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso
na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang
kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at
pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni
Maria na ngayong patay na si Ibarra walang
sinumang lalaking kanyang pakakasalan.
Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa
kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni
Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng
tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng
malakas habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala
siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok

sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang

kamatayan.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
Noche buena na, ngunit ang mga taga-San
Diego ay nangangatog sa ginaw bunga ng
hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi
katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang
mga tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang
buong bayan. Wala man lamang nakasabit na
mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa
tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasiglasigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na
napawalang sala sa mga bintang na laban dito
nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy
pero hindi naman nananakit ng kapwa.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan.
Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang
tinalunton ang landas patungo sa tapat ng
bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit
ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa
durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa.
Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas
ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina,
pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.
Kabanata LXIV
Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria,
nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila.
Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob. Sa
kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay
niya ang pagiging obispo ay nanungkulan
pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na
pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis
na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na
mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas
ng sapin-saping paghihirap ng damdamin,
nangayayat ng husto, naging mapag-isip at
nawalan ng tiwala sa mga kainuman.
Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si
Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San
Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay
mag-isa.