Geodetski fakultet, dr. sc. J.

Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

3. KOMPLEKSNI BROJEVI
Do sada smo se upoznali sa sljedeim skupovima brojeva: N, Z, Q, I i R. Nemogunost
rjeavanja nekih jednadbi na nekom skupu brojeva ukazivala je potrebu za njegovim
proirenjem. Slino tome, neke se, ak i jednostavne jednadbe ne mogu rijeiti u polju
realnih brojeva. Na primjer x 2 + 1 = 0 , nema rjeenje u R.
Naime,
x 2 = 1
x = 1 R
Brojevno podruje se proiruje na sljedei nain:
Uvodi se novi objekt koji se naziva imaginarna jedinica, oznaava slovom i, a ima svojstvo
da je

i 2 = 1 .
Proirenje C polja R ima mnoga vana svojstva. Istaknimo da svaka algebarska jednadba
oblika
anxn + an-1xn-1 ++ a1x + a0 = 0
gdje su a0, a1,, an C ima rjeenje u C (takozvani osnovni teorem algebre).
Skup C se najjednostavnije definira kao skup svih ureenih parova (x, y) R R. Dakle,
svaki kompleksni broj z C prikazuje se jednoznano u obliku z = (x, y). Uvedemo li
operacije zbrajanja i mnoenja formulama

( x1 , y1 ) + ( x2 , y2 ) = ( x1 + y1 ,x2 + y2 ) ,
( x1 , y1 ) ( x2 , y2 ) = ( x1 x2 y1 y2 ,x1 y2 + x2 y1 ) ,
imaginarnu jedinicu kao broj i = (0, 1), slijedi oblik
z = (x, y) = (x, 0) + (0. 1)(y, 0) = x + iy ,
koji se zove standardni oblik kompleksnog broja. Pri tome je
x = Re z realni dio kompleksnog broja z
y = Im z imaginarni dio kompleksnog broja z
Nije teko provjeriti da je (C,+,) polje kompleksnih brojeva, tj. da su zadovoljeni ranije
spomenuti aksiomi polja A-1) A-9).
Geometrijski se kompleksni brojevi prikazuju u kompleksnoj ili Gaussovoj ravnini.
y
imag. os

i
y2

T (x1+x2, y1+y2)
T2 (x2, y2)

y1
0

T1 (x1, y1)

x2

x1

17

x
realna os

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

Operacije u skupu C

Neka su z1 = (x1, y1) = x1 + iy1, z2 = (x2, y2) = x2 + iy2 C.

Jednakost kompleksnih brojeva
z1 = z2 x1 = x2 & y1 = y2
Zbrajanje i mnoenje (ranije definirano)

z1 + z2= (x1 + iy1) + (x2 + iy2) = (x1 + x2) + i(y1 + y2)

z1 z2 = (x1 + iy1) (x2 + iy2) = (x1 x2 - y1 y2) + i(x1 y2 + x2 y1)
Oduzimanje i dijeljenje se kao i kod realnih brojeva definiraju iz prethodnih operacija:
z1 - z2 = z1 + (- z2) = (x1 + iy1) - (x2 + iy2) = (x1 - x2) + i(y1 - y2)
z1
x + iy1
x + iy1 x2 iy2
x x + y1 y2
x y x y
= z1 z2-1 = 1
= 1

= = 1 22
+ i 2 21 1 2 2 ,
2
z2
x2 + iy2
x2 + iy2 x2 iy2
x2 + y2
x2 + y2
(z2 0)
Apsolutna vrijednost (modul) kompleksnog broja
Apsolutnom vrijednou ili modulom kompleksnog broja z = x + iy zove se realan broj
x 2 + y 2 0 . Oznaava se z , tj. z = x 2 + y 2 .
Konjugiranje

Kompleksni broj x iy naziva se konjugirano kompleksnim brojem broja x +.iy. Oznaava

se sa z , tj. z = x iy. U Gaussovoj ravnini su brojevi z i z simetrini s obzirom na os x.
y

im a g . o s

( x ,y ) = x + iy = z

y
|z

|
0

x
|z

-y

r e a ln a o s

( x ,- y ) = x - iy = z

Nije teko provjeriti sljedea osnovna svojstva gornjih dviju operacija:

1) z = z
2) z1 z2 = z1 z2
3) z1 z2 = z1 z2
z
4) 1
z2

z1
=
z2

5) z z = z

18

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

6)

z = z

7)

z1 z2 = z1 z2

8)

z1 + z2 z1 + z2

Zadaci:
1.

Predavanja iz Matematike 1

nelednakost trokuta za kompleksne brojeve

z1 + z 2 = 1 + 2i

Rijeiti sustav jednadbi

, ako je Im( z 2 ) =
z
2 + iz1 + 2 = 0
i

6+ 6
.
2

Rjeenje:
z1 = a + bi
z2 = c

6+ 6
i
2

6+ 6
i
2
z1i = (a + bi )i = b + ai

z2 = c +

6+ 6

z2 z2 i z2i
=
=
=
+ ci
i
i i 1
2

6+ 6
i = 1 + 2i
2

6+ 6
2 b + ai
ci = 0
2

a + bi + c +

6+ 6
)i = 1 + 2i
2
6+ 6
(2 b
) + (a c)i = 0
2
(a + c) + (b +

a + c =1
6+ 6
=2
2
6+ 6
2b
=0
2
ac = 0

b+

1 2+ 6
i
z1 =

2
2
.

1
6
6
+
z =
i
2 2
2

19

a=

1
2+ 6
1
, b=
, c=
2
2
2

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

2.

Predavanja iz Matematike 1

Odrediti kompleksne brojeve koji zadovoljavaju sljedee uvjete:

z 12 5
z4
= ,
= 1.
z 8i 3
z 8
Rjeenje:
z = x + yi
z 12 x + yi 12 (x 12) + yi
=
=
z 8i x + yi 8i
x + ( y 8)i
z 12 ( x 12 ) + yi
=
=
z 8i
x + ( y 8i )
3

( x 12)2 + y 2

( x 12)2 + y 2
2
x 2 + ( y 8)
= 5 x 2 + ( y 8)

/2

9 x 2 24 x + 144 + y 2 = 25 x 2 + y 2 16 y + 64
M
2
2
2 x + 2 y + 27 x 50 y 27 6 + 25 8 = 0

(x 4)2 + y 2
=1
(x 8)2 + y 2
( x 4 ) 2 + y 2 = ( x 8) 2 + y 2
( x 4 ) 2 + y 2 = ( x 8) 2 + y 2

z 4 x + yi 4
=
=
z 8
x + yi 8

/2

M
x=6
x=6

&

2 x 2 + 2 y 2 + 27 x 50 y 27 6 + 25 8 = 0

z1 = 6 + 8i
.

z
=
6
+
17
i
2

Trigonometrijski zapis kompleksnog broja

Neka je z C, z 0.
Broju z = x + iy u kompleksnoj ravnini odgovara toka Z(x, y).
Oznaimo sa
r = z = x 2 + y 2 modul, tj udaljenost toke Z od ishodita O koordinatnog sustava

argument, tj. kut za koji moramo zakrenuti pozitivni dio osi x

oko O (u pozitivnom smjeru) tako da padne na polupravac OZ

20

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

Argument nije jednoznano odreen budui da emo isto postii i zakretanjem osi x za kut
+ 2k. U zadacima emo se ograniiti na promatranje glavne vrijednosti argumenta, tj. na
[0, 2).
y
im ag. os

Iz I

T (x, y)

=r

y
x

realna os

Iz pravokutnog trokuta OAZ slijedi:

cos =

sin =

x2 + y2
x = r cos , y = r sin ,

y
x2 + y 2

, odnosno

pa broj z = x + iy moemo zapisati u obliku

z = r cos + ir sin = r ( cos + i sin )

kojeg zovemo trigonometrijski zapis kompleksnog broja z.

Operacije mnoenja, dijeljenja i potenciranja kompleksnih brojeva zadanih u
trigonometrijskom obliku

Neka su z1 = r1 ( cos 1 + i sin 1 ) , z2 = r2 ( cos 2 + i sin 2 ) C.

z1 = z2 ( r1 = r2 ) & (1 = 2 + 2k )
z1 z2 = r1 r2 ( cos 1 cos 2 sin 1 sin 2 + i ( sin 1 cos 2 + cos 1 sin 2 ) ) =
= r1 r2 ( cos (1 + 2 ) + i sin (1 + 2 ) )

(*)

z1 r1 cos 1 + i sin 1 cos 2 i sin 2

r

= L = 1 ( cos (1 2 ) + i sin (1 2 ) )
=
r2
z2 r2 cos 2 + i sin 2 cos 2 i sin 2
(z2 0)
1 1
1
= r 1 ( cos ( ) + i sin ( ) )
=
z r cos + i sin

(*) z 2 = r 2 ( cos 2 + i sin 2 )

21

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

Formula
z n = r n ( cos n + i sin n ) ,

n N ,

naziva se Moivreova formula za potenciranje i dokazuje se matematikom indukcijom (dokaz

na predavanju).
Abraham de Moivre (1667.-1754.) engleski matematiar
Korjenovanje kompleksnih brojeva zadanih u trigonometrijskom obliku

Neka je z = r ( cos + i sin ) C .

n tim korijenom iz z zovemo kompleksni broj = ( cos + i sin ) takav da je n = z ,
tj. = n z , pri emu imamo tono n takvih brojeva-korijena 0 , 1 ,K , n 1 .

n = z

n ( cos n + i sin n ) = r ( cos + i sin )

= n r

+ 2 k
n = + 2k =
n

n = r

cos n = cos

Slijedi Moivreova formula za korjenovanje:

n

+ 2 k
+ 2 k

z = k = n r cos
+ i sin
n
n

, k = 0 ,1, 2,K , n 1 .

Vrijedi:
korijeni 0 , 1 ,K , n 1 meusobno su razliiti,

brojevi 0 , 1 ,K , n 1 imaju jednake module pa n toaka koje ih predstavljaju lee na

krunici polumjera

r,

prvo rjeenje-korijen ima argument

razlika svakih dvaju susjednoh argumenata iznosi

2
.
n

Zadaci:
1.

Rijeiti jednadbu 2 z 3 1 i = 0 i prikazati rjeenja u kompleksnoj ravnini.

2z 3 1 i = 0 z =
u=

1 1
+ i,
2 2

u =

2
2

cos =

1 1
+ i,
2 2

u=

2 2
2

+
i
2 2
2

2
2

, sin =
=
2
2
4

22

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

zk = 3

+ k 2
+ k 2
2
(cos 4
) , k = 0, 1, 2
+ i sin 4
2
3
3

z0 = 3

2
cos + i sin
2
12
12

z1 = 3

2
9
9
+ i sin
cos

2
12
12

z2 = 3

2
17

+ i sin .
cos
2
12
12
iy

!!!!
2
3
r=$%%%%%%%%%%%
2

z1

z0
x

z2

2.

Odrediti sva rjeenja jednadbe z 4 (1 i ) = 0 i nacrtati ih u kompleksnoj ravnini.

10

z 4 (1 i ) = 0
10

(1 i )10 = [(1 i )2 ]
(1 i )10 = 32i
z 4 ( 32i ) = 0

z 4 = 32i

= 1 2i + i 2

= ( 2i ) = 2 5 i 5 = (2) i
5

z = 4 32i

= 0 32i zapisujemo u trigonometrijskom obliku = (cos + i sin )

= 32

0
32
3
= 1 , (tg = ) =
= 0 , sin =
2
32
32
3
3

= 32 cos + i sin
2
2

+ 2k
+ 2k

= 4 cos
+ i sin
, k = 0,1, 2, 3
4
4

cos =

( )
4

23

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

3
3

z 0 = 4 32 cos 2 + i sin 2
4
4

= 24 2 cos 3 + i sin 3
8
8

3
3

+ 2
+ 2

+ i sin 2
z1 = 4 32 cos 2
4
4

= 24 2 cos 7 + i sin 7
8
8

3
3

+ 4
+ 4

2
2
4

+ i sin
z 2 = 32 cos
4
4

= 24 2 cos 11 + i sin 11
8
8

3
3

+ 6
+ 6

+ i sin 2
z 3 = 4 32 cos 2
4
4

= 24 2 cos 15 + i sin 15
8
8

iy
z0
4
2!
r=2 !!!

z1

0
z3
z2

3.

Odrediti realnu nulu polinoma P3 ( x ) = x 3 + ax + b i koeficijente a, b R, ako je

poznato da je P3 (1 2i ) = 0.
P3 ( x ) = ( x x1 )( x x2 )(x x3 ) = x + ax + b
3

x1 = 1 2i
x2 = 1 + 2i
x x1 = x 1 + 2i
x x2 = x 1 2i

24

x 3 + ax + b
= ( x x3 )
( x x1 )( x x 2 )

Geodetski fakultet, dr. sc. J. Beban-Brki

Predavanja iz Matematike 1

(x x1 )(x x2 ) = (x (1 2i ))(x (x + 2i )) =
= x 2 (1 + 2i )x (1 2i )x + (1 2i )(1 + 2i ) =
= x2 2x + 5

1. nain:

x 3 + ax + b = x 2 2 x + 5 ( x x 3 ) =

= x ( x 3 + 2 )x 2 + (2 x 3 + 5)x 5 x 3
x 3 + 2 = 0 x 3 = 2
3

2 x3 + 5 = a a = 1
5 x3 = b
b = 10
P3 ( x ) = ( x (1 2i ))( x (1 + 2i ))( x + 2)

2. nain:

(x

)(

+ ax + b : x 2 2 x + 5 = x + 2 = x x 3

x 3 2 x 2 + 5x

2 x 2 + ax 5 x + b
2 x 2 + x(a 5) + b
2 x 2 4 x + 10
ax 5 x + 4 x + b 10
ax x + b 10 = 0

x(a 1) = 10 b a = 1, b = 10

P3 ( x ) = x 3 + x + 10
P3 ( x ) = ( x (1 2i ))( x (1 + 2i ))( x + 2) .

25