Universiteti Shtetror i Tetovs

FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKO-NATYRORE

Informatik

Lnda: Sisteme Intelegjente

Tema: Te Mesuarit Mekanik, zbatimi i tyre ne

Sistemet Intelegjente

Studenti:

Prof. i lnds

Kushtrim Jashari

Florin Asani

Tetov, 2014

Prmbajtja
Universiteti Shtetror i Tetovs..............................................................................1
Informatik.............................................................................................................1
PJESA E PAR..............................................................................................................3
1. INTELEGJENCA ARTIFICIALE.............................................................................3
1.1. Zhvillimi historik i intelegjencs artificiale....................................................3
1.2.Testi i Tjuring-ut...............................................................................................4
1.3. Sfidat e zhvillimit t intelegjencs artificiale..................................................5
1.4. Problemi i prkufizimit t intelegjencs artificiale.........................................6
1.5. Prkufizimi dhe qllimet e intelegjencs artificiale........................................6
1.6. Format e intelegjencs artificiale....................................................................6
1.7. Format e t msuarit n fushn e intelegjencs artificiale..............................7
PJESA E DYT..............................................................................................................8
2. MSIMI MEKANIK.................................................................................................8
2.1. Nocioni i t msuarit mekanik........................................................................9
2.2. Lloje t implementimit..................................................................................12
2.2 Interakcioni njerzor......................................................................................13
2.3.Tipet e algoritmeve.........................................................................................13
3. LLOJET TE IMPLEMENTIMIT............................................................................14
3.1.Pema e vendimit.............................................................................................14
3.2.Rregulla e asocijacionit..................................................................................14
3.3.Rrjetet artificiale neurone...............................................................................14
3.4.Programimi gjenetik.......................................................................................14
3.5.Programimi me logjikn induktive.................................................................15
3.6.Makinat vektoriale mbshtetse.....................................................................15
3.7.Klasteret-grupimet..........................................................................................15
3.8.Rjetet e Baes-it...............................................................................................15
3.9.Zbatimi praktik...............................................................................................16
4. Qlllimi i funkcionit dhe hipotezat..........................................................................17
4.2 Gjetja e hipotezs...........................................................................................17
4.3. T dhnat pr strvitje trening dhe testimi.................................................18
4.4. Elementet dizajn t sistemit q mson..........................................................18
5.PRFUNDIMI..........................................................................................................20

PJESA E PAR
1. INTELEGJENCA ARTIFICIALE

FIG. ASIMO by Honda

1.1. Zhvillimi historik i intelegjencs artificiale

Nocioni kuptimi intelegjenca artificiale (IA), ka lindur n vitin 1956 n
Dartmudu, Hanover (SHBA), n mbledhjen e hulumtuesve t interesuar pr temn
intelegjenca e rrjeteve neorone dhe teoris s automatit. Mbledhjen e organizoi Xhon
Mekarti, s bashku me Kllod Shenon-in, Marvin Minski dhe N Rocester-in. N kt
mbledhje gjithashtu kan marr pjes edhe T.Mur (Prinston), A. Semjuel (IBM), R
Sollomonof dhe O. Sellfrixh (MIT), si dhe A. Nevil, H. Sajmon (Carnegie Tech, sot
Carnegie Mellon Unevristy). N kt mbledhje u vendosn bazat e lmis s
intelegjencs artificiale dhe sht trasuar rruga pr zhvillimin e m tutjeshm t saj.
N vitin 1950 Allan Tjuring-u publikoi nj artikull n revin Majnd (Mind), me
titullin, Kompjutert dhe intelegjenca, ku flet mbi konceptin e intelegjencs
artificiale dhe vendos n nj far mnyre bazat e provs s par, nprmjet s cils do
t vrtetohej se disa ssiteme t caktuara kompjuteristike sillen n prputhje me ato q
nnkuptohen si intelegjenc artificiale, ose jo. M von kjo lloj prove do t marr
emrin, Testi i Tjuring-ut.

1.2.Testi i Tjuring-ut

FIG.Alan Turing (1912-1954)

N testing e njohur t ashtuquajtur Testi i Tjuring-ut, t cilin Alan Tjuring e ka

prshkruaer dhe botuar n nj gazet t vitit 1950, me titull Computing machinery
and intelligence (makinat kompjuterike dhe intelegjenca), propozon nj eksperiment
qllimi i t cilit sht zbulimi i sjelljes intelegjente t nj makine.
Testi niset nga nj loj n t ciln hulumtuesi duhet tia qlloj se cils gjini i
takojn dy bashkbiseduesit, A dhe B, t cilt gjinden n dhoma t ndryshme t ndara.
Edhepse t dy bashkbiseduesit pohojn se i takojn gjinis femrore, n fakt bhet
fjal pr nj mashkull dhe nj femr. N propozimin burimor t Tjuring-ut sht
ndrtuar nj far modifikimi, me cka bashkbiseduesin femr e zvendson
kompjuteri. Hulumtuesi duhet tia qlloj cila prej tyre sht makina, duke u nisur nga
biseda e tyre e ndrsjell dhe duke patur parasysh se t dyt pohojn se jan njerz.
Detyra duhet kryhet n ate mnyr q asnjri nga bashkbiseduesit nuk sht i
obliguar q ta flas t vrtetn, kshtu pr shembull, makina mund t vendos q t jap
rezultat t gabuar t nj operacioni aritmetik, ose ta lajmroj shum m von kshtu
q ajo t duket e besueshme.
Sipas hipotezs optimiste t vet Tjuring-u, rreth viteve 2000, sht dashur q
t eksitojn makina kompjuterike t aftsuara pr t luajtur kt loj n mnyr t
mjaftueshme dhe mir, ashtu q nj hulumtues mesatar nuk ka m tepr se 70% gjasa
t bj identifikimin e drejt, pas pes minutave pasi i bhen pytjet.

FIG. Testi i Tjuring-ut

1.3. Sfidat e zhvillimit t intelegjencs artificiale

Njra nga fushat e kompjuterizmit e cila n deceniet e fundit q me hovin m
t madh po zhvillohet sht intelegjenca artificiale. Pr disa fusha t kompjuterve
konsiderohet se zhvillimi sht rrumbullaksuar dhe n to nuk priten zhvillime t
rndsihme, ndrsa lidhur me intelegjencn artificiale rezultatet tek sa priten, edhe
prkundr asaj q shum sisteme intelegjente tanim funksionojn jashtzakonisht
shum mir. N kt mnyr, intelegjenca artificiale bhet edhe m atraktive, ndrsa
hulumtimet e reja teorike dhe eksperimentale paraqesin rrugn drejt aplikimit n
fusha nga m t ndryshmet. Zhvillimi i ksaj fushe cdoher ka qen i bazuar n
ndrlidhjen komplementare t teoris dhe eksperimentit, ashtu q edhe zhvillimi i
ardhshm krkon zgjerim dhe prforcim t dijeve teorike, para s gjithash ato
matematikore, por edhe dije nga fushat specifike, si dhe formalizimi adekuat.
Fusha e intelegjencs artificiale prfshin dy qasje t msimit artificial
(Hutchinson,1993). E para sht e motivuar me hulumtimin e proceseve mendore dhe
thot se t msuarit artificial sht t msuarit e algoritmave q jan n vet mendjen
e njeriut. Qllimi sht q t zbulohet se si kto algoritma mund t prkthehen n
gjuht formale dhe programet kompjuterike. Qasja tjetr sht e motivuar nga aspekti
praktik i kompjuterve dhe ka qllime m t vogla. Ajo nnkupton zhvillimin e
programeve t cilat msojn nga t dhnat parapraka, dhe si e till sht deg e
prpunimit t t dhnave. Msimi mekanik, n mnyr t hovshme sht zhvilluar nga
fillimet e tij n mesin e viteve t shtatdhjeta.
6

1.4. Problemi i prkufizimit t intelegjencs artificiale

Pr dallim nga fushat e tjera, n fushn e intelegjencs artificiale nuk ekziston
pajtueshmri rreth nj prkufizimi t vetm, prandaj ekzistojn shum prkufizime t
tilla, varsisht nga pikpamjet dhe metodat e ndryshme pr zgjidhjen e problemeve.

1.5. Prkufizimi dhe qllimet e intelegjencs artificiale

Edhe prkundr kohs q ka kaluar q kur Xhon Mekarti (John McCarthy) i
dha emr ksaj fushe n konferencn e mbajtur n vitin 1956 n Dartmud, ende nuk
sht aspak e leht q n mnyr t sakt t prkufizohet prmbajtja dhe t arriturat e
intelegjencs artificiale.
Me siguri se, njra nga karakteristikat m t shkurtra dhe m t thjeshta q i
mveshet intelegjencs artificiale, duke e parafrazuar Marvin Minskog-un (njrin nga
ekspertt m t njohur t intelegjencs artificiale), sht, konstruimi i sistemeve
kompjuterike me tiparet karakteristike me t cilat tek qenia njerzore do t ishin
karakterizuar si intelegjente.
Tekstet e librave e prkufizojn kt fush si "studimi dhe dizajnimi i
agjentve inteligjent", ku nj agjent inteligjent sht nj sistem q e percepton
mjedisin e tij dhe merr masa pr t maksimizuar shanset e tij pr sukses.
Inteligjenca artificiale (IA) sht inteligjenca e makinave dhe dega e
shkencave kompjuterike q ka pr qllim pr t krijuar at.

1.6. Format e intelegjencs artificiale

Ekzistojn disa forma t inteligjencs artificiale. Nj nga m t suksesshmet
jan rrjetat neurale. Kto bazohen n llogaritjet paralele dhe jan sot nj fush e gjer
krkimi. Mundsit e prdorimit jan t shumta. Vlejn pr tu prmendur dy raste: e
para, parashikimi i bursave dhe e dyta, kampionatet robotike te futbollit (Robocup).
N rastin e par, t dhnat e bursave pr nj koh t gjat (psh nj vit)
injektohen n hyrje dhe rrjeta mson t parashikoj gjithmon e m sakt ndryshimet
e cdo ndrmarrjeje. Pas ksaj programi mund t parashikoj se si do shkoj bursa pr
disa or ose disa dit. Ekziston t paktn nj program komercial q bn parashikimin
e burss.
N rastin e dyt, bhet fjal pr lojtar futbolli q ngjajn me robot t vegjl,
rreth gjysm metri, t cilt luajn n nj fush disa metrash. Ekzistojne kampionate
botrore t ktyre roboteve t cilt jan trsisht autonome.
Edhe njohja e germave nga nj faqe e skanuar bhet shpesh me OCR, Optical
Character Recognition.
7

1.7. Format e t msuarit n fushn e intelegjencs artificiale

Hulumtimet pr intelegjencn artificiale jan t fokusuara n komponentat e
intelegjencs si: n t msuarit, t menduarit, zgjidhjen e problemeve, perceptimin
dhe shfrytzimin e gjuhs.
Ekzistojn forma t ndryshme t t msuarit t cilat jan zbatuar n fushn e
intelegjencs artificiale. Forma m e zakonshme ka t bj me metodn e gabimeve
nprmjet rrugs s t provuarit. Pr shembull, programi m i zakonshm kompjuterik
pr zgjidhjen e problemit dhniet mat n shah me nj lvizje sht hulumtimi i
pozicionit mat me lvizje t rastsishme. Nj zgjidhje t gjetur, programi mund ta
mbaj mend dhe kt pozicion ta prdor rradhn tjetr kur t gjindet n nj situat
identike. T mbajturit mend n mnyr t thjesht t procedurave dhe pozicioneve
individuale-sht e njohur si msim mekanik q sht shum i leht q t zbatohet ne
sistemet kompjuterike.

PJESA E DYT
2. MSIMI MEKANIK
Duke marr parasysh se jetojm n nj shoqri n t ciln mbledhja e t
dhnave sht gj e rndomt madje dhe ruajtja (magazinimi i tyre) nuk sht i
shtrenjt. Autort Pietasky-Shapiro dhe Fraley theksojn se shuma e informacioneve
t magazinuara dyfishohet n cdo njzet muaj [Piatetsky-Shapiro, Fraley, 1991].
Fatkeqisht edhe pse rritet sasia e informacioneve t magazinuara, aftsia q t njjtat
t kuptohen dhe prdoren nuk sht n prputhje me rritjen e tyre. Msimi mekanik
siguron mjet me t cilin nj sasi e madhe e t dhnave n mnyr automatike t mund
t analizohen. Njra nga bazat e msimit mekanik sht selekcionimi i atributeve. Me
selekcionimin ose przgjedhjen e atributeve dhe identifikimin e atributeve m t
rndsishme pr msim, duke msuar algoritmet arrihet n ato aspekte t t dhnave
t cilat jan m t prdorshme nevojshme q na hyjn n pun pr analiz dhe
parashikime t mtutjeshme. Metodat e ndryshme pr selekcionimin e atributeve t
zbatuara jan n numr t madh algoritmash pr klasifikim. N rastet e shumta,
procesi i selekcionimit t atributeve sht i thjesht dhe kryhet shpejt. Ai mundson
eliminimin e t dhnave irelevante, dhe n shum raste, prmirson performansat e
algoritmeve t msuara.
T msuarit mekanik sht njra nga fushat e makinave llogaritse
kompjuterike e cila deceniet e fundit zhvillohet me nj hov t madh, ndrsa problemi i
klasifikimit t instancave t panjohura ne klasat e definuara m par, sht njri ndr
problemet m t shpeshta t msimit mekanik. Zhvillimi i ksaj fushe ka qen i
bazuar na ndrlidhjen komplementare t teoris dhe eksperimentit. Zhvillimi i
ardhshm i ksaj fushe t kompjuterizmit krkon zgjerimin dhe prforcimin e dijeve
teorike, para sgjithash ato matematikore, por edhe dije mbi fushat specifike t
aplikimit, si dhe formalizimin adekuat t tyre.
Nga vitet 1970 zvoglimi i t dhnave dimensionale sht baz e mir e
frytshme pr hulumtimin dhe zhvillimin, edhe ate n formn statistikore t njohjes
(ys, 1980; Ben Bassat, 1982), msimi mekanik dhe data mining-u, kjo sot paraqet
fush aktive e hulumtimit n kompjuteristik.
Zvoglimi dimensional i t dhnave sht problem baz n shum fusha,
sidomos n klasifikimin e dokumenteve, bionformatik, njohja e objekteve ose n
modelimin e proceseve t ndrlikuara teknologjike. N aplikacione t tilla, shuma e t
dhnave me mijra attribute nuk jan jo t zakonshme. Pr disa probleme t gjitha
atributet mund t jen t rndsishme, por pr disa probleme t tjera vetm nj nn
sasi e atributeve zakonisht jan relevante.

Pr t tejkaluar problemet t cilat n vetvete prmbajn t dhna shum t larta

dimenzionale, dimenzionaliteti i t dhnave do t duhej t zvoglohet. Kjo mund t
bhet ashtu q t zgjedhet vetm nj nnbashksi e atributeve relevante, ose me
krijimin e atributeve t reja t cilat prmbajn informacione maksimale t klass s
dhn. Metodologjia e par quhet selekcionim i atributeve, ndrsa tjetra quhet
ekstrakcion i atributeve, dhe prfshin komponentn lineare t analizs (PCA,
Independent Component Analysis (ICA) dhe t ngjashme dhe metodn jolineare t
ekstrakcionit t atributit.
Disa algoritma dhe klasifikime kan trashguar aftsin q t fokusohen na
karakteristikat relevante dhe i injorojn ato jorelevantet.

2.1. Nocioni i t msuarit mekanik

Nj prkufizim m i sakt i kuptimit t t msuarit mekanik (sic thuhet n TMML do t ishte:
Prkufizimi1.1. Programi (makina) M mson nga prvoja E n raport me
klasn e detyrave T dhe matjen masn e performanss P (masa matja sht e
prkufizuar mbi vetin cilsin ose prmbledhjen e vetive t cilat gjithashtu duhet t
jen t prkufizuara), nse matet performansa P programi prmirsohet n lidhje me
detyrn T pas prvojs E.
N shembullin e njohjes s tekstit t shkruar T sht njohje dhe klasifikimi i
fjals ose shkronjs n foton e dhn, P sht prqindje e njohjes s drejt, E sht
prmbledhje e trajnimit t t msuarit e cila prbn bazn e datyrave t fotografive
shkronjave dhe fjalve dhe klasifikimin e tyre. Shembull klasik sht edhe programi i
Sejmur-it i cili mson t luajm letra. Matja e performancs ather sht aftsi q ta
mundsh kundrshtarin pas prvojs s fituar gjat luajtjes kundr vetvetes ose
kundrshtarit i cili dijn t luaj. Objekt i t msuarit mund t jen konceptime t
ndryshme mbi botn, respektivisht strukturave t llogaritshme.,
-Proces n t cilin sistemi prmirson performansat e veta n detyrn e dhn
pa programim shtes (Hart, 1989).
-A breakthrough in machine learning ould be orth ten Microsofts (Bill
Gates, Chairman, Microsoft);
- Machine learning is the next Internet (Tony Tether, Director, DARPA);
- Machine learning is the hot ne thing (John Hennessy, President,
Stanford);
-eb rankings today are mostly a matter of machine learning (Prabhakar
Raghavan, Dir. Research, Yahoo);

10

-Machine learning is going to result in a real revolution (Greg

Papadopoulos, CTO, Sun);
-Machine learning is todays discontinuity (Jerry Yang, CEO, Yahoo.

Msim induktiv

-msim n baz t shembujve (learning by examples) dhe

-msim t msuarit nprmjet vzhgimit dhe zbulimeve vetanake (learning by
observation and discovery)

Msimi induktiv i konceptit

-indukcioni i ligjshmrive ligjore t cilat prmbushin knaqin parimin e

kuptueshmris arsyeshmris (principle of comprehensibility)

-Msimi mekanik sht pikrisht ashtu sic edhe tingllon, t msuarit trajnim i
kompjuterit se si vet veten ta msojn duke shfrytzuar sasi t mdha t dhnash. Pr
shembull t msuarit e identifikimit t dhelprs nprmjet analizs s fotografive t
qenve, maceve, shpezve dhe kafshve tjera, duke prfshir edhe dhelprat. Pikrisht
n t njjtn mnyr sikurse edhe njerzit q msojn.
-T msuarit mekanik si fush e intelegjencs artificiale paraqet bashksin e
paradigmave, algoritmave, rezultateve teorike dhe zbatimi nga fusha t ndryshme t
intelegjencs artificiale dhe modeleve evolutive (n kuptim t hulumtimit) por edhe
nga fusha tjera: nga statistika dhe probabiliteti (klasifikuesi i Bajes-it, shprndarjen e
testeve) dhe fusha t tjera nga matematika, teorija e prllogaritjes (ekzistimi i
domosdoshm i vetdijes mbi kompleksitetin e problemit dhe kufizimet q dalin prej
tij), teoris s menaxhimit (adaptive-prshtatse), teoris s informacionit,
psikologjis dhe neurobiologjis (rrjetet neurone), filozofis kognitive dhe shkencave
tjera. Qllimi sht q t bhen programe t cilat do t ishin n gjendje t msojnpasi q kompjutert dhe makinat n prgjithsi domosdo t jen n gjendje t
msojn? Prvec mundsive hulumtuese dhe t provuarit t modeleve t ndryshme t
t msuarit tek njerzit dhe kafsht n psikologji, ekzistojn arsye shum m t mdha
pr nj gj t till:
-disa probleme thjesht nuk mund t prkufizohen prvec se me shembuj gjat
puns praktike (psh njohja e zrit ose problemi i vizionit tek ato sht e domosdoshme
personalizimi i bazs s dijes n zrin konkret ose fytyrs t cilat njihen pr shkak t
autentifikimit ose pr shkak t puns optimale) ose nse hapsira prreth n t ciln
prdoret sistemi nuk sht i njohur gjat projektimit t tij.
11

-n sasi t mdha t dhnash fshihen entitete t papara (q nuk shihen) dhe

relacioni n mes tyre-problemi i zbulimit t dituris (Data Mining): ekzistojn metoda
t msuarit mekanik t cilat n mnyr t suksesshme zbatohen n shum fusha.
-shpeshher sasia e t dhnave dhe marrdhnia n to sht aq e madhe sa q
njerzit praktikisht nuk mund ti pranojn t gjitha, ti shfrytzojn ose shkruajn,
prandaj sht m praktike, nse sht e mundur, ather kto dije-njohuri gradualisht
ti pranoj n mnyr mekanike.
-makinat dhe programet t cilat jan prshtatur mjedisit i cili ndryshon me
kohn (sistemi dinamik) jan t shpeshta dhe t nevojshme n shum fusha, ndrsa
pr shum detyra qllimi sht q t gjindet nj zgjidhje e cila n mnyr fleksibile
mund ti prshtatet n vend q t prdoren metoda t intelegjencs artificiale t cilave
u sht e nevojshme riinxhinjeringu pas cdo ndryshimi thelbsor.
Shumica e sistemeve t t msuarit mekanik t sotshme, praktikisht t
sukseshme bjn pjes n ato sisteme t cilat jan tabula rasa q ka t bj me nj
paradije (dije-njohuri me t ciln disponon nxnsi para se t shkoj t msoj), krahas
paraqitjes s hipotezave dhe shembujve-tek disa metoda tregojn potencial n kt
kuptim (t msuarit me sqarim dhe rrjetit t Bajes-it) dhe pr kt sht e
domosdoshme q t zhvillohen edhe m tej metoda t ngjajshme.
Ardhmria e t msuarit mekanik sht n sistemet t cilat nuk kan t bjn
vetm me nj detyr ose tip detyre por q paraqesin sisteme t prgjithshme dhe
fleksibile t cilat msojn gjat (life-long learning: agjent t pavarur t cilt me
kalimin e kohs i prmirsojn performansat, msojn paraqitje t reja, etj.), si dhe n
hapsirn rrethuese zhvilluese (dhe ndoshta me zgjerim t gjuhve programore) t
cilat i prmbajn mekanizmat e domosdoshme t nevojshme pr t msuarit mekanik.

Msimi mekanik sht fush e intelegjencs artificiale e cila merret me

ndrtimin e sistemeve t prshtatshme kompjuterike t cilat jan t afta q t
prmirsojn performansat e veta duke shfrytzuar informacionet nga prvoja e tyre.
Msimi mekanik
sht disiplin e cila merret me hulumtimin msimin e
gjeneralizimit, konstrukcionin dhe analizimin e algoritmave t cilat gjeneralizojn
prgjithsojn.
Shqyrtimi i par teorik i msimit mekanik sht paraqitur kah fundi i viteve 60
gjashtdhjeta n punn e Goldit, ndrsa bazat e prgjithshme teorike kan filluar t
forcohen tek viteve tetdhjet t shekullit t kaluar. Qasjet m t rndsishme teorike
n kt fush jan Modeli i Gold-it e t msuarit t kufizuar (learning in the limit),
Valiant-it PAC modeli (Probably Approximately Correct) dhe modeli m komplet ai i
teoris statistikore t t msuarit.
Msimi mekanik sht interesant edhe pr shkak t synimit q ti afrohet
msimit njerzor sipas efikasitetit, si dhe t sqaroj, respektivisht t ofroj modelin
teorik pr te.
12

2.2. Lloje t implementimit

Nprmjet msimit mekanik jan arrit rezultate t mira n shum fusha, sic
jan, njohja e t folurit, njohja e shkrimit t shkruar me dor, vozitja e automobilit
dhe t ngjashme. Por sado q zbatimi i msimit mekanik sht i lloj-llojshm,
ekzistojn detyra t cilat shpeshher prsriten. Prandaj sht e mundur t flitet mbi
llojet e detyrave t msimit t cilat shpesh paraqiten. Njra nga detyrat q m s
shpeshti paraqitet n praktik sht klasifikimi. Klasifikimi paraqet njohjen e llojeve:
pr shembull, nse ndonj ind i caktuar i lkurs sht malinje apo jo. Regresioni
sht detyr e msimit mekanik n t cilat objekteve u prgjigjen vlerat nga bashksia
e numrave real, sic sht pr shembull, parashikimi i krkess s mallit nga faktor t
ndryshm q n t ndikojn.
Karakteristik themelore t sjelljes intelegjente mund t konsiderojm
prfundimin deduktiv t udhhequr nga ligjet e logjiks. Prfundimi logjik sht
njra nga mnyrat baz t konstatimeve prfundimeve te njerzit. Karakteristik tjetr
e rndsishme e sjelljes intelegjente sht prshtatja, t prshtaturit e sjelljes s
individit mjedisit n t ciln ai gjindet, i cili mund t vrehet edhe te organizmat e
gjall. Nprmjet proceseve evolutive, t prshtaturit arrihet edhe te organizmat e ult,
por kjo aftsi sht nga knd vshtrimi i intelegjencs artificiale vecanrisht sht
interesante te kafsht dhe njerzit te t cilt manifestohet gjat jets s individit. Gjat
jets s individit, t prshtaturit arrihet me t msuar n baz t shembujve nga
prvoja, dhe me zbatimin e njohurive shkencore n situate t ngjashme n t ardhmen.
Gjithashtu, mund t flitet pr sjelljen e konkluzioneve prfundimeve pr raste
t panjohura, n baz t njohurive mbi raste t tjera t njohura.
Gjeneralizimi ose konstatimi induktiv sht proces n t cilin dija (njohurija) e
cila vlen pr ndonj bashksi t rasteve bartet n ndonj nnbashksi t saj. N kt
mnyr, gjeneralizimi paraqet njrin nga konceptet baz t msimit mekanik. Me
konceptin e gjeneralizimit n mnyr direkte sht i lidhur edhe koncepti i
apstrakcionit. Q gjeneralizimi t jet i suksesshm, aspekte t caktuara t entiteteve
pr t cilt rezonohet domosdo t mos prfillen nse nuk jan t rndsis ose
thelbsore pr gjeneralizim. Prandaj kontrolli gjeneralizimi dhe apstrakcioni jan
njra nga temat kyce t shqyrtimit teorik t msimit mekanik.
Gjeneralizimi sht njrra nga mnyrat themelore pr formimin e pasqyrs
mbi mjedisin, situatave ose raportet shkak pasoj, respektivisht pr brjen e modeleve
t t dhnave nga prvoja. Nse n ndonj domen gabimet n konkluzione jan t
kapshme t pranueshme, ather algoritmi i gjeneralizimit mundson konstatimin
edhe pa njohje baz dhe komplete t prshkrimit t domenit ndaj t cilit zbatohet.
Nganjher algoritmat e konstatimit induktiv mund t jen m efikas edhe nga
algoritmat t konstatimit deduktiv.
13

2.2 Interakcioni njerzor

Disa sisteme t cilat shfrytzojn algoritma pr msim mekanik dizajnohen q
t punojn pa asnjfar interaksioni me njeriun, ndrsa t tjert fusin bashkpunimin
ndrmjet njeriut dhe makins. Sido q t jet, intuita njerzore nuk mund t jet n
trsi e prjashtuar pasi dizajneri i sistemit duhet t specifikoj se si t dhnat do t
paraqiten dhe cilat mekanizma do t prdoren pr nxjerrjen e informacioneve kyce
dhe karakteristike t t dhnave.

2.3.Tipet e algoritmeve
-msimi mbikqyrs paraqet qasje ndaj problemit t msimit i cili ka t bj
me situatat n t cilat algoritmat s bashku me t dhnat nga t cilat mson japin edhe
dalje t dshirueshme. Pr shembull, n problemin e klasifikimit, algoritmi
aproksimon funksionin me prshkrimin e vektorit hyrs n klasa sipas shembujve
strvits t zbatuar.
-msimi jo i mbikqyrur paraqet qasje t problemit t msimit i cili ka t bj
me situatat n t cilat algoritmi i cili mson ofron vetm t dhna pa dalje, ndrsa nga
algoritmi q mson pret q vet t vrej disa ligjshmri mbi t dhnat t cilat i jan
dhn.
Si pr shembull pr msimin e mbikqyrur, tanim u prmend klasifikimi i indit
malinj dhe atij jo malinj. Shembull i msimit jo t mbikqyrur sht e ashtuquajtura
klasterimi (grupimi), respektivisht vrejtja e objekteve t ngjashme kur nuk dijm
prpara se sa grupe ekzistojn dhe cilat jan karakteristikat e tyre. N kt rast, indi
mund t grupohet sipas ngjashmrive t tyre.
-msimi gjysm i mbikqyrur i kombinon msimin e mbikqyrur dhe at jo t
mbikqyrur dhe m s shpeshti n shembullin strvitor jan t prfshira t dhna t
zbatuara nga njeriu por edhe t dhna t fituara prmes hulumtimeve t t dhnave .
-Msimi i sforcuar jep pjesrisht autonomi n veprimin me at q
paraprakisht bhet mbikqyrje dhe msohet mjedisi. Cdo aksion ka ndonj pasoj pr
mjedisin e cila varsisht nga akcioni jep lidhje kthyese pozitive ose negative ose
ndihm te makina e cila mson ashtuq ajo mund ti kontrolloj akcionet e veta t
ardhshme.
-Transdukcioni sht msim me t cilin makina tenton q ta parashikoj daljen
bazuar n hyrjet strvitore, daljet dhe test hyrjet.

14

-Msimi si t msohet mundson q makina vet t msoj nga prvojat e veta

paraprake dhe ta prmirsoj secilin aksion t vetin n vijim. Kjo quhet edhe msim n
nivel objektiv qllimor.

3. LLOJET TE IMPLEMENTIMIT
3.1.Pema e vendimit
Kjo mnyr e t msuarit shfrytzon pemn e vendimit si model (mnyr t
paraqitjes s problemit me t cilin bhet prpjekje q n mnyr m t mir t
paraqitet probabiliteti pr daljen e mundshme) i cili i gjen zbulimet pr ndonj
element nga pema n konkluzionet pr vlern qllimore t atij elementi.

3.2.Rregulla e asocijacionit
Rregulla e asocijimit shfrytzohet si metod e msimit q t zbulohen lidhje
interesante n mes parametrave n baza t mdha t t dhnave.

3.3.Rrjetet artificiale neurone

Rrjeti neuronik artificial sht algoritam pr msim, m s shpeshti i quajtur
rrjeti neuron, i cili sht i inspiruar nga struktura dhe aspekti funkcional i rrjetit
biologjiko neuronologjik. Prllogarritjet jan strukturuar n marrdhnie t grupeve
interkonektuese t neuroneve artificiale t cilat jan t ndara n shtresa dhe secila
shtres kryen ndonj ndryshim n parametrat hyrse.

3.4.Programimi gjenetik
Programimi gjenetik sht algoritmike i bazuar n metodologjin evolutive i
inspiruar nga evolucioni biologjik pr gjetjen e programeve kompjuterike t cilat
kryejn detyra t prkufizuara -t dobishme. Kjo sht specijalizim i algoritmeve
15

gjenetik ku secili individ sht program kompjuterik. Kjo teknik prdoret pr

optimizimin e popullacionit t programeve kompjuterike sipas rregullave t
prkatsis e prcaktuar nga aftsia e programit q t kryej detyrn e dhn.
.

3.5.Programimi me logjikn induktive

Programimi me logjikn induktive sht mnyr e t msuarit e cila prdor
programimin logjik si prfaqsim uniform pr shembujt, dijeve fillestare dhe
hipotezave. Me zbatimin e dijeve fillestare t ndonj problemi dhe bashksie dhe
shembujve t paraqitura si baz logjike t t dhnave t fakteve, kjo mnyr e t
msuarit mundohet q t nxjerr hipoteza n form t programit logjik i cili i prfshin
t gjitha shembujt pozitiv, por jo edhe ato negative.

3.6.Makinat vektoriale mbshtetse

Makinat vektoriale mbshtetse jan bashksi-trsi e metodave t lidhura t
mbikqyrura pr msim t cilat prdorin klasifikimin dhe regresionin.
Pr bashksin nga shembujt e strvitur, cdo njri nga modelet-mostra-shembulli
shnohet si prfaqsues-pjestar i njrs nga t dy kategorit. Me ndihmn e
makinave vektoriale-mbshtetse krijohet modeli me t cilin parashihet se modeli
shembulli mostra e dhn hyrse i takon njrs apo kategoris tjetr.

3.7.Klasteret-grupimet
Analiza e klastereve(grupeve) ose thn klasterimi-grupimi sht ndarje e
bashksive-trsive t t dhnave n nnbashksi t quajtura klastere ashtu q t gjitha
t dhnat e mbikqyrura t ndonj grupi t caktuar n nj far mnyre jan t
ngjajshme pr nga natyra.
Klasterimi sht metod e t msuarit mbikqyrs dhe shpesh prdoret si
metod statistikore e analizs s t dhnave.

3.8.Rjetet e Baes-it
Rrjeti I Baes-it i quajtur edhe si rrjeti i besueshmris sht model grafik i
probabilitetit-besueshmris i cili paraqet bashksi t ndryshueshmrive t rastit dhe
pavarsive kushtzuese t tyre me ndihmn e grafit aciklik t kahzuar (DAG). Pr
16

shembull, rrjeti i Baes-it mund ta paraqes lidhjen ndrmjet disa smundjeve dhe
simptomeve. Nse dihen simptomet, rrjeti mund t shfrytzohet q t prllogarritet
probabiliteti-besueshmria pr prezencn e ndonjrs nga smundjet e ndryshme.
Ekzistojn algoritme efikase t cilat me ndihmn e rrjetit t Baes-it nxjerrin njohuri
pr probleme t caktuara.

3.9.Zbatimi praktik
-Perceptimi mekanik
-Vizioni kompjuterik
-Procesimi i gjuhve natyrore
-Njohja e formave sintaksore
-Krkues
-Dijagnoza mjeksore
-Bioinformatika
-Lidhja tru-makin
-Hemoinformatik
-Njohja e kartelave pagesore t rrejshme
-Analiza e berzave
-Klasifikimi i DNA sekvencave
-Njohja e t folmes dhe shkrimit
-Njohjen e formave t vizionit kompjuteristik
-Industrin e lojrave
-Inzhinjerin softuerike
-eb faqet adaptive dinamike
-Sistemin llokomotor te robotet
-Prllogarritjet financiare
-Monitoringun e shndetit te pacientt
-Analizn sentimentale (leximin e mendimeve)

17

Prdorimi i ardhshm

-Te Makinat autonome pr operacion

-Firmat e kontrolluara nga makina
-Agjentt mekanik autonom

4. Qlllimi i funkcionit dhe hipotezat

N msimin mekanik, ajo q duhet t msohet sht q t prkufizohet qllimi
i funkcionit. Qllimi i funkcionit prkufizohet sjellje e dshiruar e sistemit i cili
hulumton. Nse mjeku dshiron q t njoh indet malinje tek pacienti, funkcioni
qllimor i indeve t tilla i bashkngjitet 1, ndrsa t tjerave -1.
Gjat msimit gabimet jan t mundshme, prandaj ky lloj i t msuarit paraqet
prcaktim i prafrt i ktyre funkcioneve qllimore, respektivisht mund t shihen si
funksione aproksimative. Modelet e t dhnave ose hipotezave i quajm funkcione me
t cilat aproksimojm qllimin e funkcionit. N shembullin ton njohja e indit model
mund t jet pr shembull funkcioni sgn (ax + by + c) e cila i ka prcjell t gjitha
pikat 1 nga njra an e barazimit, a-1 pikat nga ana tjetr e barazimit.
Hapsirn e hipotezs e quajm bashksi e t gjitha hipotezave t lshuara.
Hipotezat potenciale reprezentuese jan t llojllojshme dhe ato mund t paraqesin
funkcione lineare, rregulla forma IF THEN dhe t ngjajshme. N shembullin ton
njohja e indit hipotezat jan t prkufizuar nprmjet vlerave koeficientave a, b dhe c.

4.2 Gjetja e hipotezs

Gjetja e hipotezs e cila m s miri do t aproksimonte qllimin e funkcionit
mund ta shikojm si krkim t hapsirs s hipotezs e cila sht e udhhequr nga t
dhnat, t cilat realizojn algoritmin e msimit. Pr msim kualitativ rndsi
themelore ka przgjedhja e hapsirs s hipotezs. Edhe pse duket paradoksale, por
pasuria e tepruar e hapsirs s hipotezs me rregull con deri te rezultatet e kqija.

18

4.3.

T dhnat pr strvitje trening dhe testimi

Instancat ose shembujt (mostrat) n kompjuteristik paraqiten n form e cila

sht e qllueshme prshtatshme pr zbatimin aplikimin e algoritmit t msimit. Tek
algoritmat e msimit mekanik, mnyra m e prshtatshme e qlluar pr paraqitjen e
instancave sht nprmjet disa cilssive t tyre, respektivisht atributeve (ang.
Feature, attribute). Kto cilsi apo attribute paraqesin karakteristikat e instans,
ashtuq secili nga atributet e zgjedhura mund t ket vlern e cila i takon ndonj
bashksie t dhn paraprakisht. Vlerat e atributeve shpesh jan numerike, por mund
t jen edhe kategorike, respektivisht mund t paraqesin emra t ndonj kategorije me
t cilat nuk mund tu ndahen vlera numerike t menduara ose t rregulluara. N
msimin mekanik, kur jan pzgjedhur atributet me ndihmn e t cilve instatncat
prshkruhen, ather secila instanc mund t prfaqsoj paraqes vektorin e vlers s
atributit s cils ajo i prgjgjet.
N msimin mekanik, t dhnat n baz t t cilave bhet gjeneralizimi, quhen
t dhna pr trajnim strvitje, ndrsa bashksia e tyre bashksia e strvitjes. Duke
marr parasysh se testimi I njohurive t msuara t t dhnave n baz t t cilave
sht msuar, zakonisht con deri te rezultatet m t mira prej atyre q m von mund
t merren gjat zbatimit, e nevojshme sht q para prdorimit t vlersohet kualiteti
I dijes s msuar. Kjo zakonisht arrihet ashtu q shqyrtohet se sa dija e msuar sht
n prputhje me disa t dhna q paraparakisht jan dhn pr testim. Testin e
bashksis e prbjn t dhnat pr testim. Testi i bashksis duhet t jet i till q t
jet disjunkt me bashksin e strvitjes.

4.4. Elementet dizajn t sistemit q mson

Elemtet e dizajnit q mson jan:
-formulimi i problemit
-t dhnat e shembullit
-przgjedhja e funksionit qllimor
-przgjedhja e hapsirs s hipotezs,
-przgjedhja e algoritmave,
-przgjedhja e mass s kualitetit t msimit.

N shembullin, tanim t prmendur, klasifikimin e indeve malinje dhe atyre

q nuk jan, do t shqyrtojm elementet e mundshme t dizajnit t sistemit q mson.
Si shembull, mund t marrim 1000 inde qeliza t cilat jan t ndara grupuara
19

paraprakisht n dy kategori t fiksuara (beningni dhe maligni), ashtu q detyra e

msimit n kt rast sht formuluar si detyr e t msuarit mbikqyrs.
Si t dhna (shnimet) pr shembullin, mund ti marrim vecorite e indeve t cilat
prbhen prej 12 rezistencave t plota t matura n frekuenca t ndryshme.
Zgjedhja e funksionit qllimor mund t kryhet psh. Ashtu q funksioni
qllimor f shoqron prcjell vlern 1 t indeve malinj, a-1 t tjerat.
Zgjedhja e hapsirs s hipotezs mund t kryhet bhet ashtu q psh hapsira e
hipotezs i prgjigjet bashksis t t gjith drejtzave n hapsirn gjegjse. Hipotezat
jan funksione t cilat i shoqrojn vlerat 1 pikat nga njra an t drejtzs, a-1 pikat
nga ana tjetr e drejtzs. Hipotezat krkohen n zgjedhjen e vlerave t koeficientit a, b
dhe c. Zgjedhja e algoritmit mund t jet i till q algoritmi i msimit paraqet p.s.h
lshim gradient pr minimizimin e shmangjes derogim ndrmjet vlerave t funksionit
qllimor dhe hipotezave n shembujt e dhn.
Pr masn e kualitetit t msimit mund t merret si shembull pjesa e indeve
sakt t klasifikuara.

Llojet e msimit mekanik

- msim induktiv (Supervised learning)
t dhna pr msim
vetmsim vettrajnim (Unsupervised learning)
Training data does not include desired outputs
msimi Semi-induktiv
prvec ktyre shembujve t prmendur, dominojn shembujt e pa nnvizuar
Msimi trajnimi me prforcim (Reinforcement learning)
Mbindrtim t akcionit sekuent

20

5.PRFUNDIMI
A sht Intelegjenca artificiale rrezik pr njerzimin?

Edhe prkundr t mirave q i sjell shoqris njerzore pr lehtsimin e

punve, megjithat pikrisht ato q merren me prodhimin e makinave intelegjente, sot
shprehen skeptik pr t ardhmen e intelegjencs artificiale apo m sakt: -Me
intelegjencn artificiale ne i thrrasim demont- ka deklaruar Ilon Mask, themelues I
kompanis Tesla Motors, n nj fjalim t tij n universitetin MIT .

Ilon Mask, themeluesi i kompanis Tesla Motors, n mnyr publike ka folur

kundr zhvillimit t intelegjencs artificiale, duke theksuar se ajo sht krcnimi me i
rrezikshm pr ekzistencn e njerzimit. Mask-u, fjalimin e tij e mbajti n
universitetin e njohur n Masacusets.
-Mendoj se duhet t jemi shum t kujdesshm kur bhet fjal pr intelegjencn
artificiale (IA). Nse patjetr do t duhej t zgjidhja rrezikun m t madh q i kanoset
njerzimit sigurisht q do ta kasha zgjedh kt. Gjithnj e m tepr jam ithtar i ides
q t ekzistoj ndonj trup regulator n nivel nacional ose internacional i cili do t
mbikqyrte zhvillimin e saj, kjo pr shkakun se t gjith sbashku t mos bjn ndonj
marri- ka thn Mask-u, duke shtuar se investimi i tij n intelegjencn artificiale sht
thjesht pr shkak t mbikqyrjes n ate se si ajo zhvillohet n vend q t realizoj
profit.

21

Disa forca t mdha ushtarake tani m nj koh t gjat punojn n zhvillimin

e intelegjencs artificiale dhe robotve, pasi n ate mnyr do t mund ti mbronin
jetrat e ushtarve t tyre. Megjithat, shumica me t drejt pyesin se cka mund t
ngjaj nse robott e till humbin kontrollin, dhe kush do t prgjigjet pr viktimat
eventuale civile. Edhe pse sot ajo neve na duket si dicka fantastiko shkencore,
zhvillimi i intelegjencs artificiale dhe robott vrass n rastin m t keq me t vrtet
do t mund t sillnin deri te skenaret e ngjashme me ato t filmit Terminator.

22