Kultura Ilire

Njsia dhe veantit kulturore lokale

Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike q e dallojn nga kulturat e popujve fqinj n
periudhn e zhvilluar t epoks s hekurit. Ajo ishte nj kultur autoktone q u krijua n truallin historik
t ilirve, n procesin e formimit t vet etnosit ilir, mbi bazn e zhvillimit t brendshm socialekonomik t shoqris ilire dhe pa dyshim edhe t marrdhnieve me popujt fqinj. Tiparet themelore
t saj jan shprehur n arritjet m t rndsishme t ilirve n fushn e zhvillimit t tyre ekonomik e
shoqror, n mnyrn e t jetuarit dhe t kuptuarit t bots q i rrethonte, n mnyrn e t pasqyruarit
t ksaj bote n artin e botkuptimin e tyre.
Krahas tipareve themelore t prbashkta t ksaj kulture, q jan karakteristike pr gjith truallin ilir,
vihen re edhe veanti lokale. N kushtet e nj territori t gjer, me larmi t theksuara fiziko-gjeografike,
si ishte pjesa perndimore e Gadishullit t Ballkanit, me lidhje fqinjsie e marrdhnie me krahina q i
karakterizonte nj zhvillim i ndryshm social-kulturor, sidomos i theksuar midis veriut t prapambetur
qendrevropian dhe jugut m t prparuar egjeo-mesdhetar, kto ndryshime lokale n kultur jan po
aq t kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njjt social-ekonomik q njohn ilirt e ksaj kohe. T dhnat
arkeologjike dshmojn pr ndryshime lokale edhe n aspekte t veanta t jets dhe t krijimtaris s
ilirve, ndryshime t cilat jan thjesht t karakterit etnografik.
Sipas t dhnave arkeologjike, n truallin ilir dallohen n epokn e hekurit disa grupe kulturore: grupi
jonik ose epirot, q prfshin krahinn e banuar nga kaont, thesprott, molost dhe fiset e tjera m t
vogla t viseve m jugore; grupi adriatik-jugor ose taulanto-ardian, q shtrihet n gjith ultsirn
bregdetare nga Vjosa n Naretva dhe q banohej nga kto dy fise t mdha si dhe fise t tjera m t
vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret n krahinn juglindore t Shqipris me qendr pellgun e
Kors; grupi pelagon n Maqedonin Perndimore dhe ai paion n at lindore, grupi i Matit ose pirust,
q prfshin krahinat e brendshme t Shqipris Verilindore (Mat, Dibr Kuks) dhe ai dardan n Kosov;
grupi i Glasinacit me qendr rrafshnaltn me t njjtin emr n lindje t Sarajevs dhe rreth saj, q i
prgjigjet krahins s banuar nga autariatt; grupi dalmatin, q prfshin krahinn midis lumenjve
Naretva e Krka; grupi japod n territorin e sotm t Liks dhe grupi verior-adriatik ose liburn, q shtrihej
n territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje.
do njeri nga kto grupe kulturore i prgjigjet kryesisht territoreve t banuara nga fiset ose bashkimet e
mdha fisnore ilire. Sa m t afrta gjeografikisht ishin kto grupe, aq m t mdha ishin ngjashmrit
kulturore midis tyre. Kshtu, p.sh., grupi japod paraqet mjaft paralele me at fqinj liburn. N Ilirin
Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngusht me at t Glasinacit dhe at dardan saq inkuadrohen me nj
kompleks t gjer kulturor Mat-Glasinac; ndrsa n Ilirin e Jugut grupi devollit afron n shum aspekte
me at pelagon dhe epirot.
Kto ndryshime dhe ngjashmri lokale, q burojn nga baza e prbashkt etnike, kushtet her t
prafrta e her t ndryshme t zhvillimit social-ekonomik dhe marrdhniet ndrkrahinore, shkrihen
n trsin e bashksis kulturore ilire, t ciln e vrejm si n gjuh, ashtu dhe n kulturn materiale

(vendbanimet, veglat e puns, armt, qeramikn, stolit etj.) e at shpirtrore (artin e botkuptimin) t
saj, pa krkuar nj unitet t plot pr kt shkall t zhvillimit t ilirve. Veorit lokale etnografike n
kultur, ashtu sikurse dhe ato dialektore n gjuh, nuk cenojn unitetin e kulturs ilire dhe t bartsve
t saj, ato jan shprehje e larmis dhe e ndryshimeve brenda s njjts kultur.

Arti dhe botkuptimi

Arti ilir n periudhn e hershme t hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ t theksuar t epoks
s bronzit, por lulzimin e arrin n fillim t epoks s plot t hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII
p.e.son n kushtet e zhvillimit t mtejshm ekonomiko-shoqror t ilirve. Kjo vihet re qart sidomos
n grupin e kulturs s Devollit, n at t Mat-Glasinacit etj. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetm n
objektet e veanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe n qeramik, por edhe n materialet q nuk i
rezistuan kohs si n dru, kock etj., prfaqsohet nga nj gam e pasur figurash gjeometrike, si rrath
t veant e bashkqendror, rombe e trekndsha me fusha t zbrazura ose t mbushura me vija
paralele etj., t kompozuara me nj fantazi t zhvilluar dhe n nj sistem rigorozisht simetrik.
Ky stil do t jetoj n t gjitha periudhat e veanta t zhvillimit dhe t dobsimit t tij, deri n fund t
periudhs s hershme t hekurit, duke prbr kshtu bazn kryesore dhe m t qndrueshme t
koncepteve estetike t ilirve n prgjithsi. Arti figurativ n Iliri u zhvillua m von; at e shohim t
prfaqsuar n figura njerzish dhe kafshsh t trajtuara skematikisht ose n mnyr t stilizuar si dhe
n objekte t tjera, si art dekorativ i ndrthurur me motive gjeometrike.
Nga shek.VI p.e.son tek fiset e Iliris s Veriut nn ndikimin e fuqishm t kulturave mesdhetare dhe n
kornizn e lidhjeve t shumfishta t popullsive prreth Adriatikut Verior, lindi nj art i pasur figurativ,
shprehjen m t lart t t cilit e gjejm tek situlat liburne e tek urnat japode. N nj stil t pjekur arkaik
t kohs jan paraqitur n kto monumente pamje nga jeta e prditshme e ilirve, n mnyr t
veant e shtresave t pasura t shoqris s tyre, midis t cilave skena argtimesh, si sht rasti i nj
valleje grash lidhur dor pr dore, apo i nj procesioni funeral, ku prcjellja sht dhn nprmjet nj
vargu t gjat kurorash luftarake dhe kalorsish q marrin pjes n ceremonin solemne. N raste t
tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj. Kto manifestime artistike, megjithse t
ndikuara nga pikpamja e stilit dhe e karakterit tregimtar t ornamentit prej artit arkaik grek dhe ai
etniko-italik prsa i prket paraqitjes s figurave, motiveve reale dhe prmbajtjes s tregimit, kan mjaft
elemente vendse, q tregojn pr natyrn vendore t prodhimit t shum prej tyre. N kt drejtim
prve vlerave artistike, kto monumente prbjn edhe nj burim historik t dors s par pr njohjen
e jets dhe t koncepteve t shoqris ilire n shek. VI-V p.e.son.
Prsa u prket besimeve t ilirve t epoks s hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre t epoks s
bronzit. Nj rol t madh vazhdon t luaj kulti i toks mm i lidhur me pjellorin e saj dhe me zhvillimin
e bujqsis n prgjithsi. Shum e prhapur tek ilirt ishte heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmt e
shumta t saj shprehen prmes motiveve t ndryshme, q zbukuronin objektet e veanta dhe q n
mnyr grafike simbolizonin diellin. T tilla ishin, p.sh.: rratht bashkqendror, svastikat, spiralja etj. Ky
kult diellor tek ilirt shprehej dhe prmes varseve t ndryshme n form kali, kaprolli, zogu etj.

Nj kult tjetr shum i zhvilluar tek ilirt, sidomos tek ata t krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol
i pjelloris si totem, si qenie mbrojtse nga syri i keq (apotropeike) etj.
Vendosja e varreve n tuma prreth nj varri m t hershm t pasur dhe qendror, si dhe shoqrimi i t
vdekurit n varr me objekte t ndryshme, tregon se tek ilirt e periudhs s hershme t hekurit ishte i
zhvilluar dhe kulti i t parve, si edhe besimi mbi jetn e prtej varrit.
Ilirt besonin edhe n ekzistencn e fuqive mistike, q rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerzve
smundjet dhe fatkeqsit e tjera shoqrore. Pr ti larguar kto t kqija, ilirt sajuan forma t
ndryshme varsesh (amuleta), me karakter apotropeik etj.

Gjuha

Ilirt flisnin nj gjuh q dallohej nga gjuht e popujve t tjer t kohs s lasht t Ballkanit. Ajo ishte
nj gjuh e veant indoevropiane, q kishte lidhje afrie ku m t largt e ku m t afrt me gjuh t
tjera t gadishullit dhe jasht tij. Jan konstatuar elemente t prbashkta sidomos me trakishten.
Lidhur me vendin e ilirishtes n mes t gjuhve indoevropiane sht diskutuar mjaft dhe jan dhn
mendime t ndryshme.
Nj varg dijetarsh t shquar historian, arkeolog e gjuhtar, kan sjell nj sr argumentesh
historike dhe gjuhsore pr origjinn e shqiptarve dhe t gjuhs s tyre. Sintezn m t plot, t
shoqruar me vshtrimin kritik t mendimeve pr origjinn e gjuhs shqipe, e ka dhn gjuhtari i
shquar prof. Eqrem abej, i cili ka sjell dhe argumentet e tij shkencore, n mbshtetje t tezs ilire.
Disa nga argumentet e parashtruara prej tij jan kto:
Shqiptart banojn sot n nj pjes t trojeve, ku n periudhn antike kan banuar popullsi ilire; nga
ana tjetr, n burimet historike nuk njihet ndonj emigrim i shqiptarve nga vise t tjera n trojet e
sotme; nj pjes e elementeve gjuhsore: emra vendesh, fisesh, emra njerzish, glosa, etj., q jan
njohur si ilire, gjejn shpjegim me an t gjuhs shqipe. Format e toponimeve t lashta t trojeve ilire
shqiptare, t krahasuara me format prgjegjse t sotme, provojn se ato jan zhvilluar sipas rregullave
t fonetiks historike t shqipes, d.m.th. kan kaluar pa ndrprerje npr gojn e nj popullsie
shqipfolse; marrdhniet e shqipes me greqishten e vjetr dhe me latinishten, tregojn se shqipja
sht formuar dhe sht zhvilluar n fqinjsi me kto dy gjuh ktu n brigjet e Adriatikut dhe t Jonit;
t dhnat arkeologjike dhe ato t kulturs materiale e shpirtrore, dshmojn se ka vijimsi kulturore
nga ilirt antik te shqiptart e sotm.
Nga t gjitha kto argumente, del si prfundim se teza e origjins ilire t gjuhs shqipe, sht teza m e
mbshtetur nga ana historike dhe gjuhsore. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk sht gjetur gj e
shkruar dhe sht menduar se nuk ka qen e shkruar. Dshmohet e shkruar mesapishtja e Italis Jugore,
q sht mbajtur e mbahet prgjithsisht si nj deg e ilirishtes, n njfar mase si nj dialekt i saj i
zhvilluar m tej n kushtet e nj veimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhsor kryesor. Prej saj kemi
rreth 2 000 mbishkrime t shkruara n nj alfabet grek (dorik) me disa ndryshime pr t riprodhuar disa
tinguj t posam t gjuhs s tyre. Nj mbishkrim i Kalas s Dalmaces afr Puks, q pr dekada t

tra qe mbajtur si i vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhsia e re shqiptare se nuk ishte tjetr vese
nj mbishkrim greqisht i shek. VI-VII. Nse do t kurorzohen me sukses prpjekjet q po bhen pr
leximin e nj mbishkrimi t Muzeut t Shkodrs me prejardhje nga Dobrai, shkruar me nj alfabet t
panjohur dhe t nj mbishkrimi t gjetur n Bugoj t Bosnjs Perndimore, mund t sillen t dhna t
reja e t hapen perspektiva. Zbulimet e mtejshme arkeologjike mund t japin ndonj tekst ilir t
shkruar me alfabet t veant ose me alfabet grek a latin. Gjuht greke dhe latine q hyn m par n
Iliri si gjuh kulture, tregtare ose si gjuh zyrtare administrative, nuk u bn kurr gjuh t t gjith
popullit, i cili vazhdoi t ruaj n jetn e tij t prditshme t foluren amtare. Njoftimi i historianit grek t
shek. II p.e.son, Polibit, pr bisedimet e mbretit Gent me delegatt maqedonas prmes prkthyesit q
njihte ilirishten, dshmon se kjo gjuh u praktikua edhe si gjuh zyrtare deri n fund t jets s pavarur
politike t ilirve.
Nga gjuha e ilirve kan mbetur disa materiale, por q nuk jan t mjaftueshme: elemente leksikore
shum t pakta t s folmes s prditshme prbr nga disa glosa ilire, dhe sidomos nj numr i madh
(rreth 1 000) emrash t prvem, emra personash, perndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh
e malesh. Fjalt ilire i kemi n formn q na jan dhn prej autorve grek e latin, jo n formn
autentike t tyre. Ndr ato fjal mund t prmenden rhinos = mjegull, sabaia = birr meli etj. Emrat e
prvem ilir q na jan transmetuar n burimet e shkruara antike (autor grek e latin, mbishkrime
greke e latine, monedha t territorit ilir) prbjn materialin kryesor q kemi prej ilirishtes s Ballkanit.
Ato lejojn q t nxirren disa elemente t fjalformimit emror t ilirishtes e ndonj tipar fonetik i saj,
ndonj element i leksikut t saj dhe material krahasimi me gjuht e tjera indoevropiane, po nuk japin
mundsi t njihen gramatika dhe leksiku i saj.
Studiues t ndryshm kan prcaktuar si ilire edhe nj numr fjalsh t ndeshura n gjuht e tjera t
lashta ose n gjuht e sotme t Evrops, duke i marr ato si huazime nga ilirishtja ose si t trashguara
prej saj. Shumica e tyre jan t diskutueshme, po disa kan gjasa vrtetsie. Ndr to prmendim: lat.
mannus = kal i vogl, krhs. shqipen maz/mz; gr. balios = i bardh, me pulla t bardha, krhs. shqipen
bal; gr. kalibe = kasoll; disa fjal pararomane etj.
Material m t pasur jep mesapishtja e Italis Jugore. Prej saj kan ardhur nj numr mbishkrimesh
zakonisht t shkurtra e shpesh fragmentare t shek. VI-I p.e.son, q japin edhe fjal, trajta e ndonj
fraz, prve emrave t prvem q prmenden n to, por q jan kuptuar dhe shpjeguar deri m sot
n nj mas t vogl. Kemi disa glosa si brendon = bri, bilia = bil, bij etj., dhe shum emra t prvem
njerzish, fisesh e vendesh.
Jan vn re gjithashtu edhe bashkprkime t rndsishme midis mesapishtes dhe shqipes n sistemin
fonetik dhe gramatikor, si p.sh. reflektimi i |o|-s s shkurtr indoevropiane n |a|, evolucioni ?|-m|>|n| i mbaress s rass kallzore njjs t emrave n t dyja kto gjuh etj.