Historia e Vatikanit, krijimi dhe pushteti

Aty ku ra nj perandori, u ngrit nj tjetr perandori. Por nse e para ishte perandori lufte e
pushteti ushtarak, e dyt ishte nj perandori shpirtrore. Cila sht historia e Vatikanit, shtetit
brenda shtetit, pushteti i t cilit n sfern ndrkombtare skrahasohet aspak me masn e tij
territoriale.
Historia
Perandori Kaligula (37-41) nisi ndrtimin e cirkut n kt zon, i cili u prfundua m pas nga
Neroni Circus GAii et Neronis, i quajtur thjesht Cirku i Neronit. Obelisku i Vatikanit fillimisht u
mor nga Heliopolis nga Kaligula, pr t dekoruar cirkun e tij dhe sht mbetja e fundit e
dukshme. Kjo zon u b pjes e martirizimit t shum t krishterve pas zjarrit t madh t
Roms n vitin 64. Ky sht vendi ku u kryqzua dhe Shn Pjetri. Prball cirkut ishte nj
varrez e ndar nga rruga Cornelia. Varret dhe mazoleumet, si dhe altaret e zotave pagan t
t gjitha llojeve u ndrtuan dhe qndruan aty deri prpara ndrtimit t Baziliks Konstantiniane
t Shn Pjetrit n gjysmn e par t shekullit t katrt. Mbetjet e ktij nekropoli t lasht kan
dal n drit n mnyr sporadike, gjat rinovimeve t ndryshme nga pap t ndryshm npr
shekuj, me frekuenc m t lart gjat Rilindjes, deri sa nisn grmimet sistematike me urdhr
t Papa Piut XII nga viti 1939-1941. N vitin 326, kisha e par, Bazilika Konstantiniane u
ndrtua n zonn, ku arkeologt e shquar italian pranojn se sht varri i Shn Pjetrit. Q
ather, zona filloi t bhej m e populluar, por m s shumti nga shtpi t lidhura me aktivitetin
e Shn Pjetrit.
Nj pallat q filloi t qeveriste rajonet prreth dhe nprmjet strukturs papnore qeverisnin nj
pjes t madhe t gadishullit italian pr m shum se nj mij vjet, deri n mesin e shekullit t
19-t, kur pjesa m e madhe e shteteve papnore u formuan mbretrin e re t Italis. N kt
koh, Vatikani nuk ishte banesa e zakonshme e papve, por pallati Lateran dhe m von ai
Quirinal, ndrkoh q rezidenca, nga viti 1309 1377 ishte n Avinjon, Franc. N vitin 1870,
zotrimet e paps u prballn me nj situat t pasigurt, kur Roma u aneksua nga forcat, t
cilat kishin bashkuar pjesn tjetr t Italis. Nga viti 1861 1929 statusi i paps konsiderohej si
shtja Romake. Ato nuk shqetsoheshin n pllatin e tyre dhe kishin nj far statusi, duke
prfshir t drejtn pr t drguar dhe pritur ambasador. Por ato nuk e njihnin t drejtn e
mbretit italian pr t qeverisur n Rom dhe refuzuan t largoheshin nga Vatikani derisa shtja
u zgjidh, n vitin 1929. Shtetet e tjera vazhduan ta njohin n rang ndrkombtar Selin e
Shenjt, si nj njsi sovrane.
N praktik, Italia nuk bri asnjher prpjekje pr t ndrhyr n shtjet e Selis s Shenjt,
brenda mureve t Vatikanit. Sidoqoft, shum prona t kishs n vende t tjera u konfiskuan,
duke prfshir dhe pallatin Quirinal, dikur banesa zyrtare e paps. Papa Pio IX, udhhqsi i
fundit i shteteve papnore pretendonte se pasi Roma u aneksua ai ishte i burgosur n Vatikan.
Kjo situat u zgjidh m 11 shkurt 1929 ndrmjet Selis s Shenjt dhe Mbretris s Italis.
Traktati u nnshkrua nga Benito Mussolini, n emr t mbretit Victor Emmanuel III dhe Sekretari
Kardinal i Shetit, Pietro Gasparri si prfaqsues i Papa Pio XI. Traktati prcaktonte pavarsin e
Shtetit t Vatikanit dhe i jepte katolicizmit status special n Itali. N vitin 1984, nj marrveshje
e re mes Selis s Shenjt dhe Kishs modifikoi disa kushte t vjetra, duke prfshir pozicionin

e katolicizmit si besim shtetror n Itali.

Sistemi politik
Qeveria e Vatikanit ka nj struktur unike. Papa sht sovrani i shtetit. Autoriteti legjislativ
zbatohet nga Komisioni Peshkopal i Vatikanit, nj trup kardinals t caktuar nga Papa, pr nj
periudh pes-vjeare. Pushteti ekzekutiv sht nj duart e presidentit t ktij komisioni, i
asistuar nga Sekretari i Prgjithshm dhe Zvendsekretari i Prgjithshm. Marrdhniet e
jashtme t shtetit i jan besuar Sekretariatit t Selis s Shenjt dhe shrbimit diplomatik.
Sidoqoft, papa ka pushtet t plot ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqsor mbi Vatikan. Ai sht
aktualisht i vetmi monark absolut n Evrop. Gjithashtu, ka departamente specifike q merren
me shndetsin, sigurin dhe telekomunikacionin.
Marrdhniet diplomatike
Vatikani sht nj territori i njohur kombtar sipas ligjit ndrkombtar, por sht Selia e Shenjt
q kryen aktivitetin e marrdhnieve diplomatike n emr t tij. Vatikani, thuajse nuk ka shrbim
diplomatik vetjak. Ambasadat e huaja n Selin e Shenjt jan t vendosura n qytetin e
Roms. Influenca e madhe n shtjet botrore sht n prpjestim krejtsisht t zhdrejt me
masn fizike t Vatikanit.
Ekonomia
Ekonomia unike, jo komerciale mbshtetet financiarisht nga kontributet e katolikve n gjith
botn, me shitjen e stampave postare dhe relikeve turistike, tarifave pr vizitimin e muzeve dhe
shitjen e botimeve. T ardhurat dhe standardet e jetss s punonjsve jan t krahasueshme,
ose disi m t mira se ato t homologve t tyre q punojn n qytetin e Roms. Vatikani ka
gjithashtu bankn e tij Istituto per le Opere di Religione.
Popullsia dhe gjuht
Thuajse gjith banort e Vatikanit jetojn brenda mureve t Vatikanit ose shrbejn n
ambasadat e Selis s Shenjt npr bot. Popullsia e Vatikanit prbhet nga dy grupe: kleri,
pjesa m e madhe e t cilit sht n shrbimin e Selis s Shenjt dhe disa zyrtar t shtetit, si
dhe rojet zvicerane. Shumica e tre mij puntorve, t cilt prbjn forcn puntore t
Vatikanit jetojn jasht Vatikanit dhe jan shtetas italian prgjithsisht. Si rezultat, gjith
banort e Vatikanit jan katolik. Vatikani nuk ka asnj gjuh zyrtare. N legjislacion dhe
komunikim zyrtar prdoret gjuha italiane. N Gardn Zviceriane prdoret gjuha gjermane,
ndrkoh q faqja zyrtare e internetit t Vatikanit sht n italisht, anglisht, frngjisht,
gjermanisht dhe spanjisht.
Detaje
Garda Papnore Zviceriane u themelua nga Papa Julius II, m 22 janar 1506 dhe vazhdon sot e
ksaj dit.
N fund t vitit 2005 garda kishte 134 antar. Rekrutimi kryhet nprmjet nj marrveshje

speciale mes Selis s Shenjt dhe Zvicrs.

N gardn zvicerane mund t rekrutohen vetm qytetar zvicerian, t cilt duhet t jen
meshkuj katolik dhe jan roje personale t Paps.
Personat q rekrutohet duhet t ken nj diploma profesionale ose t shkolls s mesme, duhet
t jen mes moshs 19-30 vje dhe t jen mbi 1.74 centimetra t gjat.
Trupa e Xhandarmris vepron si forc policore dhe emri i plot e i saj sht Trupa e
Xhandarmris s Vatikanit.
Xhandarmria sht prgjegjse pr rendin publik, aplikimin e ligjeve, turmat, kontrollin e
trafikut dhe hetimet kriminale n Vatikan.

252
milion dollar ishte sasia e t ardhurave n vitin 2003, ndrkoh q shpenzimet arrinin n 264
milion dollar. T ardhurat vijn nga industrit e botimit, prodhimit t mozaikve dhe
aktiviteteve financiare n gjith botn.
3 mij
sht numri i puntorve q prbjn forcn puntore n Vatikan. Kto punonjs nuk jetojn
brenda mureve t Vatikanit dhe jan kryesisht italian, ndrkoh q nj pakic e tyre i prket
kombsive t tjera.

1929
sht viti kur u nnshkrua traktati mes Selis s Shenjt dhe Mbretris s Italis. Traktati
prcaktonte pavarsin e Shtetit t Vatikanit dhe i jepte katolicizmit status special n Itali.
Numri i popullsis n Vatikan sht 824 persona.
Vatikani e fitoi pavarsin si shtet nga Italia n vitin 1929 me nnshkrimin e nj marrveshejeje.
Siprfaqja e Vatikanit sht 0.44 kilometra katror.
Papa Klementi XI (Albani), mbajti fronin papnor ne vitet 1700-1721. Renditet i dyqind e dyzet e
pesti ne listn e papve. Familja Albani emigroi nga Arbria n Urbino (Itali), me 1464.
N vitin 326, kisha e par, Bazilika Konstantiniane, u ndrtua n zonn ku arkeologt e shquar
italian pranojn se sht varri i Shn Pjetrit.
N vitin 1870, zotrimet e paps u prballn me nj situat t pasigurt, kur Roma u aneksua
nga forcat, t cilat kishin bashkuar pjesn tjetr t Italis.
Nga viti 1861 1929 statusi i paps konsiderohej si shtja Romake. Ato nuk shqetsoheshin
n pallatin e tyre dhe kishin nj far statusi, duke prfshir t drejtn pr t drguar dhe pritur

ambasador. Por ato nuk e njihnin t drejtn e mbretit italian pr t qeverisur n Rom dhe
refuzuan t largoheshin nga Vatikani derisa shtja u zgjidh, n vitin 1929.
N vitin 1984, nj marrveshje e re mes Selis s Shenjt dhe Italis modifikoi disa kushte t
vjetra, duke prfshir pozicionin e katolicizmit si besim shtetror n Itali.
Qeveria e Vatikanit ka nj struktur unike. Papa sht sovrani i shtetit. Autoriteti legjislativ
zbatohet nga Komisioni Peshkopal i Vatikanit, nj trup kardinals t caktuar nga Papa, pr nj
periudh pes-vjeare.
Ambasadat e huaja n Selin e Shenjt jan t vendosura n qytetin e Roms. Influenca e
madhe n shtjet botrore sht n prpjestim krejtsisht t zhdrejt me masn fizike t
Vatikanit.
T ardhurat dhe standardet e jetess s punonjsve jan t krahasueshme, ose disi m t mira
se ato t homologve t tyre q punojn n qytetin e Roms.
Vatikani ka gjithashtu bankn e tij Istituto per le Opere di Religione.
Vatikani ka radion n shum gjuh t bots dhe njra prej ktyre gjuhve sht gjuha shqipe.

Mona Liza

Mona Liza

Mona Liza (org. Mona Lisa) (ital./span.: La Gioconda; fran.: La Joconde), sht nj piktur n vaj
nga Leonardo da Vini mbi plep t holl n shekullin e 16-t gjat periudhs s rilindjes italiane.
sht pa diskutim piktura m e famshme n bot.
Piktura sht me dimensione 76,8 x 53 cm u punua nga pranvera 1503 deri vers 1505. N fillim
ishte m e gjer: kollona majtas dhe djathtas jan prer. Kjo piktur varet sot n
muzeun Louvre t Parisit.

Raffael

Raffael Santi (Vet-portretim), majtas, pamja ans t fresks e tij "Shkolla e Athins", 1510/11, Stanzen
tVatikanit, Rom.

Raffael, edhe Raffael da Urbino, Raffaello Santi, Raffaello Sanzio lindi afrsisht m 6
prill 1483 n Urbino ; vdiq m 6 prill 1520 n Rom. Ishte nj piktor dhe mjeshtr ndrtimi
t Rilindjes. Se bashku me Leonardo Da Vincin dhe Michelangelon, formojne treshen e mjeshterve
te Rilindjes. Disa nga veprat e tij i gjejme edhe sot ne Vatikan e Firence. Ai njihet per portret e tij dhe
pikturat e tij te famshme si : Ser George dhe dragoi, Madonna e lendines, Shen Katerina e
Alexandrise, Galatea, portreti i papes Julius 2 etj.

Michelangelo Buonarroti
Mikelanxhelo, ose me sakte Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni lindi n Caprese,
Toskan m 6 Mars 1475 dhe vdiq 18 Shkurt, 1564 n Rom. Ishte skulptor, piktor, arkitekt
dhe poet i periudhes se rilindjes, si dhe nj nga influencat m t fuqishme t artit
Perndimor. Ishte djali i dyt (kishte dhe katr vllezer) i Ludovico di Leonardo di
Buonarotto Simoni dhe Francesca Neri. Edhe pse jo i lindur n Florenc, ai gjithmon e
konsideroi veten si "djali i Florencs".
Esht nj nga artistt m t njohur t t gjith kohrave dhe prfaqsuesi m i
rndsishm i rilindjes s lart italiane.
Ai ishte skulptor, piktor dhe arkitekt por edhe shkrimtar: n t vrtet shkroi poezi n copa
t thjeshta letrash. Qllimi i veprimtaris s tij ishte nj krkim i pandrprer i bukuris
ideale. Ai ishte gjithashtu edhe nj artist gjenial i palodhur dhe sigurisht nj nga
protagonistt e historis s artit perndimor t kohs s tij.
N moshn 16 Mikelanxhelo kishte krijuar t paktn dy skulptura relievi ; "The Battle of the
Centaurs" dhe "Madonna della Scala" (q t dyja mbajn vitin 1489-1492, Casa Buonarroti,
Florenc), gj q tregon se ai kishte arritur t kapte stilin e tij q n mosh t re.
Emri i Mikelangjelos lidhet thelbsisht me nje varg veprash q e kan spikatur n historin
e arteve. Disa prej tyre gjenden n Qytetin e Vatikanit dhe njihen n t gjith botn, si
afresku n faqen e Cappella Sistina me pikturn Creazione di Adamo (Krijimi i Adamit) - nj
nga punt m t rndsishme t artit perndimor - dhe t madhin Giudizio Universale
(Gjykim Botror) t vendosur n murin mbi altar. Si skulptor, Mikelangjelo ka ln , mes t
tjerash, vepra t njohura si Piet (Mshir) e lart 1.80 m , gdhendur rreth vitit 1499 nga
Mikelangjelo 24-vjear, Davidin dhe Moisiun, t menduar shembuj kulmor t ktij lloj arti.