PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET

ODSJEK ZA BIOLOGIJU
SMJER BIOHEMIJA I FIZIOLOGIJA

SEMINARSKI RAD
iz predmeta

SUBCELULARNE STRUKTURE
Tema: CITOSKELET

Mentor:

Studentica:

Prof.dr. Edhem Haskovi.

Ruica Jozi

Sarajevo, oktobar 2013

SADRAJ

1. UVOD ......................................................................................................................................... 3
2. STRUKTURA I ORGANIZACIJA AKTINSKIH VLAKANA ................................................ 5
2.1. Izgradnja i razgradnja aktinskih vlakana .............................................................................. 6
2.2. Organizacija aktinskih vlakana .......................................................................................... 8
2.3. Udruivanje aktinskih vlakana sa elijskom membranom ................................................. 9
2.4. Aktin, miozin i elijsko kretanje ....................................................................................... 10
2.5. Migracija i puzanje elija ................................................................................................... 12
3. INTERMEDIJERNI FILAMENTI ........................................................................................... 12
3.1. Proteini intermedijernih filamenata ................................................................................... 13
3.2. Unutrarelijska organizacija intermedijernih filamenata ................................................... 14
4. MIKROTUBULI....................................................................................................................... 15
4.1. Struktura, izgradnja i dinamika nestabilnost mikrotubula ................................................ 15
4.2. Centrosomi, centrioli i organizacija mikrotubula .............................................................. 16
4.3. Reorganizacija mikrotubula tokom mitoze ......................................................................... 16
4.4. Stabilizacija mikrotubula.................................................................................................... 18
4.5. Prijenos organela i unutarelijska organizacija .................................................................. 18
4.6. Trepetljike i bievi ............................................................................................................. 19
5. LITERATURA....................................................................................................................................18

1. UVOD
Citoskelet je kompleksna mrea proteinskih niti prisutna u citosolu svih eukariotskih elija. U
prokariotima nema citoskeleta i smatra se da je njegova pojava tokom evolucije ivih bia bila
od krucijalnog znaaja. Citoskelet ini strukturnu okosnicu elije, sluei kao potporanj koji
odreuje oblik elije i opu organizaciju. Uz ovu strukturnu ulogu, citoskelet je odgovoran i za
elijsko kretanje. To ne ukljuuje samo kretanje cijele elije nego i unutranji transport organela
i ostalih struktura (kao to je mitotiki hromosom) kroz cijelu citoplazmu. Zahvaljujui
citoskeletu eukariotske elije su osposobljene da izvode koordinirane i usmjerene pokrete.
Pomou citoskeleta miina se vlakna kontrahiraju, crvena krvna zrnca zadravaju bikonkavan
izgled, enterociti, elije epitela crijeva, formiraju mikrovile itd.1
Vano je napomenuti da je stanini skelet puno manje krut i stalan nego to to njegovo ime
govori. Naprotiv, to je dinamina struktura koja se trajno reorganizira u ovisnosti o kretanju
elija i promjeni njihova oblika, na primjer, tokom elijske diobe.
Citoskelet se sastoji od triju osnovnih tipova proteinskih vlakana: aktinskih vlakana,
intermedijarnih vlakana i mikrotubula, koji su meusobno povezani, a takoer se putem razliitih
pomonih proteina veu i na unutarelijske organele i staninu membranu.

2. STRUKTURA I ORGANIZACIJA AKTINSKIH VLAKANA

Glavni protein citoskeleta veine elija je aktin, koji polimerizira stvarajui tanka aktinska
vlakna gipka, savitljiva vlakna promjera priblino 7 nm i duljine sve do nekoliko m. Unutar
elije su aktinska vlakna (mikrofilamenti) organizirana u sloene strukture, to oblikuju snopove
ili trodimenzionalne mree s obiljejima poluvrstih gelova. Izgradnja i razgradnja aktinskih
vlakana, njihovo poprjeno povezivanje u snopove i mree, te njihovo povezivanje s ostalim
elijskim strukturama (kao to je elijska membrana) regulirano je razliitim proteinima koji
veu aktin, kljunim dijelovima aktinskog citoskeleta. Aktinska vlakna osobito su gusta ispod
elijske membrane, gdje ine mreu to daje mehaniku potporu, odreuje oblik elije i doputa
kretanje elijske povrine, ime elijama omoguuje migraciju, gutanje estica i diobu. Aktin je
osnovni gradivni element celularnog korteksa (periferni dio citoplazme eukariota), mikrovila
(prstolikih uzvrata plazmaleme slobodne povrine nekih elija), apikalne mreice epitelnih elija
i miofirila (kontraktilni elementi miinog vlakna).

2.1. Izgradnja i razgradnja aktinskih vlakana

Aktin je prvi put izoliran 1942. godine iz miine elije, gdje ini priblino 20% ukupne koliine
elijskih proteina. Iako se za aktin isprva mislila da sudjeluje samo u miinoj kontrakciji, danas
znamo da se radi o izuzetno prisutnom proteinu (tipino 5 do 10% svih proteina) u svih vrsta
eukariotskih elija. Primjerice, kvasci imaju samo jedan aktinski gen, dok vii eukarioti imaju
nekoliko razliitih tipova aktina, koje kodiraju razliiti lanovi aktinske porodice gena. Sisavci,
na primjer, imaju najmanje est razliitih aktinskih gena: etiri se eksprimiraju u razliitim
tipovima miia, ostala dva se izraavaju u nemiinim stanicama. Pa ipak, svi su aktini u
aminokiselinskom slijedu vrlo slini jer su visoko konzervirani tokom evolucije eukariota.
Primjerice, aktin kvasaca je 90% identian u aminokiselinskom slijedu aktina elija sisavaca.
Trodimenzionalnu strukturu kako pojedinanih molekula aktina tako i aktinskih vlakana odredili
su 1990. godine Kenneth Holmes i Wolfgang Kabsch sa suradnicima. Pojedinane molekule
aktina su globularni proteini od 375 aminokiselina (43kd). Svaki monomer aktina (globularni [G]
aktin) ima vrsta vezna mjesta to posreduju u interakcijama glave i repa molekula s dva druga
monomera aktina, tako da aktinski monomeri polimeriziraju oblikujui vlakna (vlaknasti [F]
aktin). 2

Slika 1. Monomeri aktina (G aktin) polimeriziraju stvarajui aktinska vlakna (F aktin)3

Svaki monomer je u vlaknima rotiran za 166, ime vlakna poprimaju oblik dvolanane
uzvojnice. Kako su svi aktinski monomeri orjentirani u istom smjeru, aktinska vlakna imaju
izraenu polarnost i njihove je krajeve mogue razlikovati (nazivaju se plus i minus kraj).
Polarnost aktinskih vlakana vana je kod njihovog zdruivanja, a takoer i u uspostavljanju
jedinstvenog smjera kretanja miozina u odnosu na aktin.
Zdruivanje aktinskih vlakana moe se prouavati in vitro regulacijom jonske jakosti otopina
aktina. U otpoinama niske jonske jakosti, aktinska se vlakna depolimeriziraju u monomere. Ako
jonska jakost poraste do fizioloke razine aktin e spontano polimerizirati. Prvi korak u
polimerizaciji aktina (nazvan nukleacija) oblikovanje je male nakupine od tri monomera aktina.
Aktinska vlakna tada mogu rasti reverzibilnim dodavanjem monomera na oba kraja, ne jedan se
kraj (plus kraj) pritom pridruuje pet do deset puta bre od drugoga (minus kraja). Monomeri
aktina takoer veu ATP koji hidrolizira na ADP nakon zdruivanja vlakana. Iako ATP nije
nuan za polimerizaciju, monomeri aktina na koje je vezan ATP polimeriziraju lake od onih na
koje je vezan ADP. Naime, ATP i njegova hidroliza imaju kljunu ulogu u regulaciji zdruivanja
i dinamikom ponaanju aktinskih vlakana.
Zbog reverzibilnosti polimerizacije aktina, vlakna mogu depolimerizirati odvajanjem aktinskih
podjedinica, doputajui aktinskim vlaknima raspad kad je to potrebno. Dakle, postoji ravnotea
izmeu aktinskih monomera. Brzina pripajanja monomera u aktinska vlakna proporcionalna je
njihovoj koncentraciji, tako da postoji jedna kritina koncentracija aktinskih monomera pri kojoj
je brzina njihove polimerizacije u vlakna jednaka brzini njihovog odvajanja. Pri toj kritinoj
koncentraciji, monomeri i vlakna su u dinamikoj ravnotei.
Kao to je ve spomenuto, dva kraja aktinskih vlakana rastu razliitim brzinama, na nain da se
na brzorastui (plus) kraj monomeri dodaju pet do deset puta bre nego na spororastui (minus)
kraj. Budui da se ATP-aktin disocira tee od ADP-aktina, to rezultira razlikom u krtinoj
koncentraciji monomera potrebnoj za polimerizaciju na dva kraja. Ta razlika moe izazvati
fenomen hoda u rastu (engl. treadmilling), koji nam zorno prikazuje dinamiko ponaanje
aktinskih vlakana. Da bi sustav bio u sveukupno stabilnom stanju, koncentracija slobodnih
monomera aktina mora biti na srednjoj vrijednosti izmeu kritinih koncentracija potrebnih za
polimerizaciju na plus i minus kraju aktinskih vlakana. Pod tim uvjetima, na minus kraju postoji
neto gubitak monomera, koji je uravnoteen s neto dodavanjem monomera na plus kraj.

2.2. Organizacija aktinskih vlakana

Pojedina aktinska vlakna udruuju se u dva glavna strukturna tipa, nazvana aktinski snopovi i
aktinske mree, koji imaju razliite uloge u eliji. U snopovima su aktinska vlakna poprjeno
povezana u tijesno stisnute peralelne redove. U mreama, aktinska vlakna ukrieno su povezana
u redove meusobno gotovo okomite jedan na drugi, to ine trodimenzionalne mree s
obiljejima poluvrstih gelova. Nastajanjem tih struktura upravljaju razliiti proteini koji veu
aktin i dovode do umreavanja aktinskih vlakana u razliitim uzorcima.
Svi proteini koji veu aktin ukljueni u umreavanje sadravaju najmanje dvije domene koje
veu aktin, to im omoguuje da ukrieno poveu dva aktinska vlakna. Narav udruivanja
izmeu tih vlakana odreena je veliinom i oblikom ovih proteina za ukrieno vezanje. Proteini
koji veu aktinska vlakna u snopove (nazvani proteinima koji usnopljuju aktin) najee su mali
kruti proteini to prisiljavaju vlakna da se posloe blizu jedni drugima. Nasuprot njima, proteini
to organiziraju aktinska vlakna u mree obino su veliki, savitljivi proteini to mogu povezati
meusobno okomita vlakna. Proteini koji ukrieno veu aktin jesu modulirajui proteini
sainjeni od srodnih strukturnih jedinica.
Postoje dva strukturno i funkcionalno razliita tipa snopova aktina, a oni ukljuuju razliite
proteine koji usnopljuju aktin. Prvi tip snopova sadrava tijesno zbijena paralelna vlakna aktina
koja podupiru izboine membrane citoplazme kao to su mikrovili. U tim snopovima, sva vlakna
imaju jednaku polarnost, tako da su plus krajevima okrenuta prema elijskoj membrani. Primjer
proteina koji usnopljuje aktin ukljuenoga u stvaranje ovih struktura je fimbrin, koji je prvi put
izoliran iz crijevnih mikrovila, a kasnije pronaen i u izdancima citoplazme mnogih razliitih
vrsta elija. On se vee na aktinska vlakna kao monomer, drei dva paralelna vlakna jedno uz
drugo. Drugi tip aktinskog snopa sastavljen je od vlakana izmeu kojih se nalazi vie mjesta, to
omoguuje snopovima kontrakciju. Otvorenija struktura tih snopova (nazvanih kontraktilni
snopovi) odraava osobine ukrieno vezanog proteina -aktina. Za razliku od fimbrina, -aktin
se vee na aktin kao dimer, a svaka njegova podjedinica je protein od 102 kd i ima jedno vezno
mjesto za aktin. Vlakna povezana -aktinom takoer su meusobno udaljenija nego ona
povezana fimbrinom.
Aktinska su vlakna u mreama povezana velikim proteinima koji veu aktin, kao to je
filamin. Filamin (poznat takoer kao protein koji vee aktin ili ABP-280) vee aktin kao dimer
od dvije podjedinice od po 280 kd. Domene koje veu aktin i dimerizacijske domene nalaze se
na suprotnim krajevima svake podjedinice, pa je filaminski dimer fleksibilna molekula V-oblika
s domenama koje veu aktin na krajevima svake ruke. Stoga filamin stvara ukriene veze
izmeu meusobno okomitih aktinskih vlakana stvarajui labavu trodimenzionalnu mreu.
Takve mree aktinskih vlakana nalaze se ispod elijske membrane i podupiru povrinu elije.

2.3. Udruivanje aktinskih vlakana sa elijskom membranom

Aktinska vlakna visoko su koncentrirana u perifernim dijelovima elije gdje oblikuju
trodimenzionalne mree ispod elijske membrane. Ova mrea aktinskih vlakana i s njima
povezanih proteina koji veu aktin (nazvana elijska kora) odreuje oblik elije i ukljuena je u
razliite aktivnosti elijske povrine, ukljuujui kretanje. Povezanost aktinskog citoskeleta sa
elijskom membranom zato predstavlja jedno od kljunih pitanja elijske strukture i funkcije.
Crvena krvna zrnca (eritrociti) pokazala su se osobito korisnim u istraivanjima kako elijske
membrane tako i citoskeleta. Temeljna prednost eritrocita jest ta to oni nemaju ni jezgru niti
unutranje organele, pa im elijska membrana, zajedno s proteinima koji su za nju vezani, moe
biti izolirana bez zagaenja razliitim unutarelijskim membranama kakvih je puno kod ostalih
elija. Osim toga, eritrociti ovjeka nemaju ostale dijelove citoskeleta (mikrotubule i
intermedijarna vlakna), tako da je iskljuivo kortikalni citoskelet odgovoran za njihov osobit
oblik bikonkavnih diskova.
Glavni protein to daje strukturni temelj kortikalnom citoskeletu u eritrocitima je protein koji
vee aktin spektrin. Spektrin je lan velike kalponinske porodice proteina koji veu aktin, koja
ukljuuje -aktin i fimbrin. Spektrin eritrocita je tetramer sainjen od dvaju razliitih
polipeptidnih lanaca, i . Beta lanac ima jednu domenu koja vee aktin na svom amino-kraju.
i lanac udruuju se pobono da bi oblikovali dimere, koji se zatim spajaju u tetramere s dvije
domene koje veu aktin. Krajevi spektrinskih tetramera tada se povezuju s kratkim aktinskim
vlaknima inei spektrin-aktinsku mreu koja oblikuje citoskelet kore eritrocita.
Glavnu sponu izmeu spektrin-aktinske mree i stanine membrane ini protein nazvan ankirin,
koji se vee i na spektrin i na citoplazmatsku domenu.
Za razliku od jedinstvene povrine eritrocita, veina elija ima specijalizirana podruja elijske
membrane koja se dodiruju sa susjednim elijama, dijelovima tkiva ili ostalim povrinama (kao
to je povrina posude za kulturu elija)

2.4. Aktin, miozin i elijsko kretanje

Aktinska vlakna, obino zdruena s miozinom, odgovorna su za mnoge vrste elijskog
kretanja. Miozin je prototip molekularnog motora protein koji hemijsku energiju u obliku ATPa pretvara u mehaniku energiju, tako proizvodei silu i kretanje. Najbolji primjer takvog
kretanja je miina kontrakcija koja je postala model za razumijevanje interakcija aktina i
miozina i motorikih aktivnosti miozinskih molekula.

Miina kontrakcija
Miine su elije vrlo visoko specijalizirane za jedinstvenu zadau, kontrakciju, i ta
specijalizacija u strukturi i funkciji ini mii prototipom za istraivanje kretanja na elijskoj i
molekularnoj razini. U kimenjaka postoje tri razliita tipa miinih stanica: skeletni mii
odgovoran za sve voljne pokrete, srani mii to pumpa krv iz srca i glatki mii odgovoran za
nevoljne pokrete organa kao to su eludac, crijevo, maternica i krvni sudovi.
Skeletni miii su snopovi miinih vlakana, jedinstvenih velikih stanica (promjera priblino
50 m i nekoliko centimetara dugakih) nastalih stapanjem (fuzijom) mnogih individualnih
elija tokom razvoja. Veina citoplazme im se sastoji od miofibrila, cilindrinih snopova
sastavljenih od dvaju tipova vlakana: debelih vlakana miozina (promjera oko 15 nm) i tankih
vlakana aktina (promjera oko 7 nm). Svaka miofibrila organizirana je kao lanac kontraktilnih
jedinica nazvanih sarkomere, koje su odgovorne za poprjeno-prugasti izgled skeletnog i
sranog miia.
Sarkomere (dugake priblino 2,3m) sastoje se od nekoliko razliitih podruja vidljivih
elektronskim mikroskopom, a ti su podatci dali kljune informacije za razumijevanje
mehanizama miine kontrakcije. Krajevi svake sarkomere omeeni su Z-ploama. Kroz svaku
sarkomeru, tamna podruja (nazvana A-pruge, jer su anizotropne za polarizirano svjetlno)
izmjenjuju se sa svijetlim podrujima (nazvanim I-prugama, jer su uglavnom izotropne za
polarizirano svjetlo). Te pruge odgovaraju prisutnosti ili odsutnosti miozinskih vlakana. I-pruge
sadravaju samo tanka (aktinska) vlakna, dok A-pruge sadravaju debela (miozinska) vlakna.
Miozinska i aktinska vlakna preklapaju se u perifernim dijelovima A-pruge, dok sredinje
podruje (nazvano H-zona) sadrava samo miozin. Aktinska vlakna vezana su svojim plus
krajem na Z-plou, to ukljuuje i umreujui protein -aktin. Miozinska su vlakna usidrena u
liniji M u sredini sarkomere. Dva su i dodatno proteina, titin i nebulin, koji doprinose grai i
stabilnosti sarkomere.

Temelj za razumijevanje miine kontrakcije je model klizanja vlakana, to su ga prvi put,

1954. godine istovremeno predloili Andrew Huxley i Ralph Niedergerk, te Hugh Huxley i Jean
Hanson. Tokom miine kontrakcije svaka se sarkomera skrauje pribliavajui Z-ploe jednu
drugoj. Nema promjene u irini A-pruge, ali i I-pruga i zona H gotovo potpuno nestaju. Te
promjene objanjavaju se aktinskim i miozinskim filamentima to klize jedni preko drugih, tako
da aktinska vlakna ulaze u A-prugu i zonu H. Kontrakcija miia stoga je rezultat interakcije
izmeu aktinskih i miozinskih vlakana, koja je ujedno i odgovorna da je njihovo kretanje
meusobno ovisno. Molekularni temelj za tu interakciju jest vezivanje miozina na aktinska
vlakna jer omoguuje miozinu da djeluje kao motor to pokree klizanje vlakana.
Debela miina vlakna sastoje se od nekoliko stotina miozinskih molekula zdruenih u
paralelne razmaknute redove, a za to su odgovoren interakcije izmeu njihovih repova.
Globularne glavice miozina veu aktin, oblikujui poprjene mostove izmeu tankih i debelih
vlakana. Vano je uoiti da je orjentacija miozinskih molekula kod debelih vlakana obrnuta u
odnosu na M-liniju sarkomere. Polarnost aktinskih vlakana jednako je obrnuta s obzirom na Mliniju, tako da je odnos miozinskih i aktinskih vlakana jednih naspram drugima jednak na objema
polovicama sarkomere.
Osim vezivanja aktina, miozinske glavice veu i hidroliziraju ATP, koji daje energiju za klizanje
vlakana. Ta pretvorba hemijske energije u kretanje posredovana je promjenama u obliku
miozina, a kao rezultat vezivanja ATP-a. Ope prihvaen model (model pokretnog poprjenog
mosta) jest da hidroliza ATP-a pokree ponavljajue cikluse interakcije izmeu miozinskih
glavica i aktina. Tijekom svakog ciklusa, konformacijske promjene miozina rezultiraju kretanjem
miozinskih glavica du aktinskih vlakana.
Kontrakcija skeletnog miia zapoinje nervnim impulsom to potie otputanje Ca2+ iz
sarkoplazmatskog retikula specijalizirane mree unutranjih membrana, sline
endoplazmatskom retikulumu, koje sadravaju visoke koncentracije Ca2+ jona. Poveana
koncentracija Ca2+ signalizira miinu kontrakciju djelovanjem dvaju pomonih proteina vezanih
na aktinska vlakna: tropomiozina i troponina. Tropomiozin je vlaknasti protein koji se vee du
lijeba aktinskih vlakana. Kod poprjeno-prugastog miia svaka tropomiozinska molekula
vezana je na troponin, kompleks triju polipeptida: troponina C (Ca2+ - vezanog), troponina I
(inhibitornog) i troponina T ( tropomiozin-vezanog). Kad je koncentracija Ca2+ niska, kompleks
troponina s tropomiozinom sprjeava interakciju akzina i miozina, pa se mii ne kontrahira.

Kontraktilne nakupine aktina i miozina u nemiinim elijama

Kontraktilne nakupine aktina i miozina, sline umanjenoj verziji miinih vlakana, takoer su
prisutne i u nemiinim elijama. Kao i u miiu, aktinska vlakna u tim su kontraktilnim
nakupinama isprepletena s bipolarnim vlaknima miozina II (tip miozina prisutan u miiu), to
dovodi do kontrakcije klizanjem jednih aktinskih vlakana u odnosu prema drugima.
Najbolji primjer aktin - miozinske kontrakcije u nemiinim elijama vidi se prilikom citokineze
diobe jedne elije u dvije u mitozi.

2.5. Migracija i puzanje elija

Kretanje elija po povrini predstavlja temeljni oblik elijskog kretanja, a koristi ga iroki
spektar razliitih elija. Neki od primjera ukljuuju puzanje ameba, migraciju embrionalnih
elija tokom razvitka, navalu leukocita u razliita tkiva radi borbe protiv infekcije, migraciju
elija ukljuenih u zacjeljivanje rana, te rasprostiranje malignih elija tokom metastaziranja
tumora. Sline vrste kretanja takoer su odgovorne za fagocitozu i izduivanje izboenja nervnih
elija tokom razvitka nervnog sustava. Za sve navedene oblike kretanja elija odgovoran je
citoskelet.

3. INTERMEDIJERNI FILAMENTI
Intermedijerni filamenti imaju promjer oko 10 nm, to je negdje izmeu promjera aktinskih
vlakana (7 nm) i mikrotubula (oko 25 nm). Za razliku od aktinskih vlakana i mikrotubula,
intermedijerni filamenti nisu direktno ukljueni u elijske pokrete. Umjesto toga, ini se da oni
imaju temeljnu strukturnu ulogu dajui mehaniku vrstou elija i tkiva.2
Intermedijarni filamenti prisutni su u citolpazmi, gdje formiraju samostalnu mreu ili se javljaju
u vidu dugakih niti, i u jedru gdje uvijek dolaze u vidu dvodimenzionalne mreice (lamina
nuclearis). Njihovo je prisustvo neto vee u centralim nego u perifernim dijelovima elije.

Za razliku od aktinskih filamenata i mikrotubula, intermedijerni filamenti su stabilni elementi.

U citoplazmi se nalazi vrlo malo slobodnih polipeptidnih lanaca, monomera, i profilamenata,
tetramera. U elijama koje se dijele, neposredno pred mitozu, odigrava se dezorganizacija
intermedijernih filamenata skupa sa ostalim strukturama citoskeleta, ali ve pred kraj telofaze
poinje proces njihove reogranizacije.1

3.1. Proteini intermedijernih filamenata

Dok su aktinska vlakna i mikrotubuli polimeri jednog tipa proteina (aktina odnosno tubulina),
intermedijerni filamenti sastavljeni su od niza proteina eksprimiranih u razliitim vrstama elija.
Do sad je identificirano vie od 50 razliitih proteina intermedijernih filamenata to su na temelju
slinosti aminokiselinskog slijeda klasificirani u est grupa. Tipove I i II ine dvije grupe
keratina. neki tipovi keratina I i II (nazvani vrsti keratin) sudjeluju u nastanku struktura kao to
su kosa, nokti i rogovi. Drugi tipovi keratina I i II (meki keratin) u veoj su koliini i s razliitim
izraajem prisutni u citoplazmi drugih vrsta diferenciranih epitelnih elija.
Proteini intermedijernih filamenata tipa III ukljuuju vimetin, koji moemo nai u vie vrsta
elija ukljuujui fibroblaste, elije glatke muskulature i leukocite. Drugi protein tip III dezmin,
specifino je izraen u miinim elijama gdje povezuje Z-ploe pojedinanih kontraktilnih
elemenata. Trei protein tipa III specifino se eksprimira u glija elijama, a etvrti u neuronima
perifernog nervnog sistema.
Tip IV intermedijernih filamenata ukljuuje tri proteina neurofilamenata (NF), a oznaavamo ih
kao NF-L, NF-M, NF-H, od Light (laki), Medium (srednje teak) i Heavy (teak). Ti proteini
ine glavninu intermedijernih filamenata mnogih tipova neurona.
Proteini intermedijernih filamenata tipa V su lamini jezgrine ovojnice, koji se mogu nai u veini
eukariotskih elija. Lamine jedrove ovojnice prije moemo nazvati dijelom jedra, a ne
citoskeleta, jer se zdruuju ispod ovojnice jedra stvarajui pravokutne mree koje se difuzno
nastavljaju u samo jedro.

3.2. Unutrarelijska organizacija intermedijernih filamenata

Intermedijerni filamenti tvore finu mreu u citoplazmi veine elija, pruajui se od prstena
oko jedra sve do elijske membrane. I keratinska i vimetinska vlakna privruju se za ovojnicu
jedra, oigledno sluei pozicioniranju i sidrenju jezgre unutar elije. K tome, intermedijerni
filamenti mogu se spajati ne samo s elijskom membranom, ve i sa ostalim elementima
citoskeleta, aktinskim vlaknima i mikrotubulima. Intermedijerni filamenti na taj nain ine
potporu koja integrira razliite dijelove citoskeleta i organizira unutarelijsku strukturu elije.
Keratinska vlakna epitelnih elija vrsto su usidrena u elijsku membranu na dva podruja
specijaliziranih elijskih dodira, dezmosomima i hemidezmosomima. Dezmosomi su spojevi
izmeu susjednih elija, na kojima su interelijski dodiri posredovani transmembranskim
proteinima. Na svojoj citoplazmatskoj strani, dezmosomi su povezani s karakteristinim gustim
ploama unutarelijskih proteina na koje su vezana keratinska vlakna. Te su veze posredovane
dezmoplakinom, lanom porodice proteina nazvanih plakini. Hemidezmosomi su morfoloki
slini spojevi izmeu epitelnih elija i vezivnog tkiva ispod njih, a na njima su keratinska vlakna.
Intermedijerni filamenti imaju specijaliziranu ulogu u miinom i nervnom tkivu. Dezmin
povezuje pojedinane aktin-miozinske nakupine miinih elija, kako meusobno tako i sa
elijskom membranom, na taj nain povezujui djelovanja pojedinanog kontraktilnog elementa.
Neurofilamenti su glavni intermedijerni filamenti u veini zrelih neurona gdje ine mehaniku
potporu i stabilizaciju ostalih elemenata citoskeleta u nervnim elijama.
Vanost intermedijernih filamenata u osiguravanju mehanike potpore elijama u tkivu dokazana
je uvoenjem mutiranih gena za keratin u transgene mieve. Sline mutacije gena za keratin
uzrokom su nekih konih oboljenja ovjeka, a nepravilnosti neurofilamenata su ukljuene i u
razvoj bolesti motorikih neurona.

4. MIKROTUBULI
Mikrotubuli, trei temeljni dio citoskeleta, jesu kruti uplji tapii priblinog promjera 25 nm
koji se na elektronskom mikroskopu vide kao duge niti koje na poprjenom presjeku izgledaju
poput prstena izgraenog od trinaest globularnih podjedinica. Kao i aktinski filamenti,
mikrotubuli su dinamine strukture to podlijeu stalnom zdruivanju unutar elije. Njihovo je
djelovanje dvojako: sudjeluju u stvaranju elijskog oblika i niza elijskih pokreta, ukljuujui
neke oblike elijskog kretanja, te u transportu organela i odjeljivanju hromosma tokom mitoze.

4.1. Struktura, izgradnja i dinamika nestabilnost mikrotubula

Za razliku od intermedijernih filamenata, sastavljenih od niza razliitih vlaknatih proteina,
mikrotubuli su sastavljeni od samo jednog tipa globularnog proteina zvanog tubulin. Tubulin je
dimer sastavljen od dva blisko srodna 55kd teka polipeptida, -tubulina i -tubulina. Osim njih
postoji i trei tip tubulina (-tubulin), specifino smjeten u centrosomu, gdje igra presudnu
ulogu u zapoinjanju zdruivanja mikrotubula. Mikrotubuli su takoer polarne strukture sa dva
kraja: brzorastui plus kraj i spororastui minus kraj.
Mikrotubuli nastaju polimerizacijom heterodimernih molekula - i -tubulina od kojih obje na
svojim krajevima veu GTP, koji djeluje kao ATP kod aktina, tj. regulirajui polimerizaciju.

Zbog dinamike nestabilnosti, novoformirani mikrotubuli e perzistirati samo ako su im oba

kraja zatiena od depolimerizacije. Po pravilu minus pol je fiksiran u jednoj od postojeih
elijskih struktura, kao to je npr.: mikrotubul organizirajui centar (MOC), centrosom, dok je
plus pol orjentiran prema periferiji elije, odnosno distalnom polu cilije ili flageluma.
Dinamika nestabilnost, kao to su je opisali Tim Mitchson i Marc Kirschner 1984. godine,
rezultira stalnom i brzom izmjenom veine mikrotubula koji imaju poluvijek ivota u eliji od
samo nekoliko minuta. Ta brza mikrotubula osobito je nuna za vrijeme preureenja citoskeleta
u toku mitoze. Zbog sredinje uloge mikrotubula u mitozi, lijekovi koji utjeu na izgradnju
mikrotubula su korisni, ne samo kao eksperimentalno orue u elijskoj biologiji, nego i u
lijeenju kancera. Kolhicin i kolcemid su primjeri svakodnevno koritenih eksperimentalnih tvari
to vezivanjem tubulina inhibiraju polimerizaciju mikrotubula i tako blokiraju mitozu.

Dvije srodne tvari (vinkristin i vinblastin) koriste se u hemoterapiji kancera jer selektivno
inhibiraju elije koje se brzo dijele. Jo jedna korisna tvar, taksol, stabilizira mikrotubule umjesto
inhibicije njihovog zdruivanja. Takva stabilizacija takoer sprjeava podjelu elija, a taksol se
koristi i kao sredstvo protiv kancera i kao eksperimentalno orue.

4.2. Centrosomi, centrioli i organizacija mikrotubula

Mikrotubuli se u veini elija pruaju prema van iz sredita mikrotubularnog ustrojavanja, u
koji su usidreni minus krajevi mikrotubula. U ivotinjskim elijama, glavno sredite
mikrotubularnog ustrojavanja je centrosom, koji je smjeten pokraj jedre, blizu sredinjeg dijela
elija u interfazi. Tijekom mitoze, mikrotubuli se slino pruaju prema van od udvostruenog
centrosoma da bi oblikovali mitotiko vreteno, koje je odgovorno za podjelu i razmjetaj
hromosoma u elijama-kerkama. Centrosom stoga ima kljunu ulogu u odreivanju
unutarelijske organizacije mikrotubula.
Centriol je tjelace tapiastog, cilindrinog izgleda ija je duina 4, a prenik 0,2 m.
Celularne komponente opisane pod raznim nazivima u eri svjetlosne mikroskopije kao to su:
bazalno zrno (kinetofor), polarno zrno diobenog vretena, sredinje tjelace u centrosomu i
diplosom citocentra su, na temelju identine ultrastrukture, objedinjene pod zajednikim
nazivom: centriol. Centriol je sastavljen od devet setova od po tri mikrotubula rasporeenih u
formi cilindra. Tripleti su ukoeni prema uzdunoj osi centriola, pod uglom od 45.

4.3. Reorganizacija mikrotubula tokom mitoze

Kao to je ve naglaeno, tokom mitoze mikrotubuli se potpuno reograniziraju, to je
dramatian primjer vanosti njihove dinamike nestabilnosti. Zdruenost mikrotubula prisutna u
elijama u interfazi nestaje, a slobodne tubulinske podjedinice ponovno se zdruuju oblikujui
mitotiko vreteno odgovorno za razdvajanje hromosoma keri. Ovaj preustroj citoskeleta
mikrotubula voen je udvostruavanjem centrosoma da bi se stvorila odvojena sredita
mikrotubularnog ustrojavanja na suprotnim polovima mitotikog vretena.

Slika 2. Prikaz mitotine diobe elija 5

Centrioli i ostali dijelovi centrosoma udvostruuju se u stanicama u interfazi, ali do poetka

mitoze ostaju zajedno s jedne strane elije. Dva centrosoma se tada odvajaju i pomiu prema
suprotnim stranama jedra, tvorei dva pola mitotikog vretena. kako elija ulazi u mitozu,
dinamika mikrotubularne izgradnje i razgradnje dramatino se mijenja. Prvo, brzina razgradnje
mikrotubula se poveava za oko deset puta, to rezultira opom depolimerizacijom i
skraivanjem mikrotubula. Istovremeno se broj mikrotubula koji se ire iz centrosoma poveava
za pet do deset puta.

Stvaranje mitotikog vretena ukljuuje selektivnu stabilizaciju nekih mikrotubula koji se ire iz
centrosoma. Ti mikrotubuli mogu se podijeliti u tri tipa, od kojih prva dva stvaraju mitotiko
vreteno. Kinetohorni mikrotubuli privruju se na kondenzirane hromosome elija u mitozi u
podruju njihovih centromera, koji su povezani sa specifinim proteinima da bi oblikovali
kinetohore. Drugi tip mikrotubula pronaen u mitotikom vretenu (polarni mikrotubuli) nije
vezan uz hromosome. Umjesto toga, polarni mikrotubuli to se ire iz dvaju centrosoma
stabilizirani su meusobnim preklapanjem u sreditu elije. Astralni mikrotubuli pruaju se iz
centrosoma van prema periferiji elije i imaju slobodno ozloen plus kraj. I polarni i astralni
mikrotubuli pridosnose kretanju hromosoma odmiui polove vretena.

Kako se mitoza nastavlja, kondenzirani se hromosomi najprije poravnaju na metafaznoj ploi,

a zatim razdvoje tako da dvije hromatide istog hromosoma bivaju odvuene na suprotne polove
vretena. Kretanje hromosoma je posredovano motorikim proteinima povezanim s
mikrotubulima vretena. U zavrnoj fazi mitoze, ovojnica jedra se ponovo oblikuje, hromosomi
dekondenziraju, i nastupa citokineza. Svaka elija-ker tada sadrava jedan centrosom koji tvori
jedro stvaranja nove mree interfaznih mikrotubula.

4.4. Stabilizacija mikrotubula

Zbog svoje dinamike nestabilnosti, veina mikrotubula se uestalo razgrauje unutar elije.
To dinamiko ponaanje ipak moe biti modificirano interakcijama mikrotubula s drugim
proteinima. Neki elijski proteini potiu razgradnju mikrotubula, bilo kidajui ih ili pak
poveavajui brzinu depolimerizacije tubulina s krajeva mikrotubula. Jedan takav protein je
stratmin koji je izvorno bio otkriven kao protein koji se pretjerano izraava kod mnogih
leukemija, visokoproliferativnog raka dojke i malignih tumora jajnika. Ostali proteini (zvani
MAPs, od microtubule-associated proteins, proteini povezani s mikrozubulima) veu se na
mikrotubule i modificiraju njihovu stabilnost. Do sada je otkriven velik broj MAP,a ekspresija
im varira u ovisnosti od vrste elija.

4.5. Prijenos organela i unutarelijska organizacija

Jedna od glavnih uloga mikrotubula jest prijenos membranskih vezikula i organela kroz
citoplazmu eukariotske elije. lanovi dviju velikih porodica motorikih proteina: kinezini i
dineini, odgovorni su za potenciranje niza pokreta u kojima sudjeluju mikrotubuli. Kinezin i
dinein, prototipovi mikrotubularnih motorikih proteina, kreu se du mikrotubula u suprotnim
smjerovima veina kinezina prema plus kraju, a dinein prema minus kraju.

Na primjer, sekrecijske vezikule koje sadravaju neurotransmitere prenose se od Golgija do

zavrnih ogranaka aksona s pomou kinezina. U obrnutom smjeru, citoplazmatski dinein prenosi
endocitotike vezikule od aksona natrag prema tijelu elije.

4.6. Trepetljike i bievi

Trepetljike i bievi su izboenja membrane citoplazme utemeljena na mikrotubulima i
odgovorna za kretanje niza razliitih eukariota. Mnoge bakterije imaju bieve, s tim da se ovi
prokariotski bievi dosta razlikuju od eukariotskih. Naime, bakterijski bievi su proteinska
vlakna koja stre iz elijske povrine, a ne izboenja membrane citoplazme podrana
mikrotubulima.
Eukariotske trepetljike i bievi su veoma sline strukture, svaka s promjerom od priblino 0,25
m. Trepetljike udaraju koordinisanim pokretima natrag-naprijed, to pokree eliju kroz
tekuinu ili pokree tekuinu preko povrine elije. Dobar primjer za ovo su elije s
trepetljikama koje oblau dine puteve i iz njih uklanjaju sluz i prainu. Bievi se razlikuju po
svojoj duljini (mogu biti dugaki i do 200 m, dok su trepetljike oko 10) i po svom valovitom
nainu udaranja. elije obino imaju jedan ili dva bia koji su odgovorni za pokretanje razliitih
praivotinja i spermatozoida.
Temeljna struktura trepetljika i bieva je aksonema, koja je sastavljena od mikrotubula i njima
pridruenih proteina.

5. LITERATURA

1. Hrnjievi M., Funkcionalana citologija, Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i

hercegovine, 1995: 105 127
2. Cooper G., Hausman R., Stanica molekularni pristup, 3. izdanje, Medicinska naklada
Zagreb, 2004: 435 474
3. www.education-portal.com/actin filaments
4. www.zytologie-online.net
5. www.nature.com / microtubules