GJIROKASTRA

nga udhprshkrimi i Evlija elebiut

Robert Elsie

N nntor t vitit 1670, udhtari turk, Evlija elebi, pas nj udhtimi npr Kosov n
dhjetor t vitit 1660, dhe nj udhtimi n Shqiprin e Veriut dhe n Malin e Zi n shkurt t
vitit 1662, filloi udhtimin e tij t tret dhe m t gjat n trevat shqiptare. Ksaj radhe ai
hyri n Shqipri nga jugu. Pas nj qendrimi t shkurtr n Delvin, Zhulat dhe Kardhiq, ai
erdhi n qytetin e Gjirokastrs, turqisht Ergiri, ku u habit shum nga zakonet e
gjirokastritve. Ja, prshkrimi i plot i vizits s tij n at qytet para m shum se treqind
viteve.
Kalaja madhshtore e me emr e Gjirokastrs. N greqisht ka kuptimin Kalaja ----.
Ai q e themeloi i pari ka qen biri i Filipit, njri nga mbretrit grek. M pas ra n duar
sundimtarsh t ndryshm dhe n fund, n vitin ----, u mor prej kryengritsve shqiptar nga
vet Sulltan Bajazidi II i Shenjti. Shum ngrehina n Gjirokastr duket se kan qen ndrtuar
prej t pafeve venedikas, sepse n to mund t shihen portretet e Shn Markut, i cili sht
simbol i Venedikut. Sipas regjistrit administrativ t Sulejman Khanit, Gjirokastra sht has,
q i prket Pashait t Delvins dhe administrohet nga nj vojvod. Ajo ka nj kadi me nivel
page prej 180 akesh. Nahija e Gjirokastrs ka ---- fshatra. Ndr zyrtart e tjer t ktij qyteti
jan shejhylislami, nakibyleshrafi, qehajai i spahive, komandanti i jenierve, inspektori i
financs, tagrambledhsi, qehajai i qytetit, npunsi i takss pr frym, kryearkitekti, subashi,
dizdari i kalas dhe 200 trupa garnizoni. Kalaja sht nj ndrtim i hershm prej guri, i
ngritur prgjat nj kreshte shkmbi t lart. Ka nj perimetr prej 1.400 hapash dhe shtrihet
nga lindja n perndim, n nj gjatsi prej 600 hapash t gjer dhe n nj gjersi prej 100
hapash. Bedenet e gjata e t ngjeshura i japin pamjen e nj anijeje galer.
Brenda n kala ka vetm nj rrug kryesore, e cila shkon nga lindja n perndim. N
t dyja ant e rrugs jan n rresht 200 shtpi dykatshe prej guri, me ati krejt me rrasa. Po
brenda n kala gjendet xhamia e Sulltan Bajazidit II t Shenjtit, me ati me rrasa dhe me
minare guri. sht xhami e vjetr e madhe, me nj atmosfer hyjnore, me prmasat 80 kmb
gjatsi dhe 40 kmb gjersi. Brenda ka katr kolona t gdhendura dhe nj tavan druri me
trar t lidhur e me zbukurimore t punuara holl.
Me q kalaja ngrihet n maj t nj shkmbi t lart, uji mblidhet n nj stern t
madhe rrz minares. T gjitha shtpit brenda mureve ujin e marrin nga ky burim, dmth. nga
uji i shiut, q zbret dhe mbush kt stern-det. Po edhe do shtpi ka sternn e vet.
Kalaja ka dy porta me tri pjes t forta e t rnda hekuri secila. Te porta lindore hyhet
nprmjet shkallsh prej guri dhe, pr kt arsye, kalorsit e kan t vshtir t hyjn e t
dalin nga kjo port. N hyrjen e tret, e cila shkon edhe m n brendsi se t tjerat, ka nj si
qoshk, nga e cila mund t shihet e gjith bota. Pikrisht ktu, e gjith paria dhe njerzit e
shquar t qytetit mblidhen pr t knaqur syrin duke soditur vreshtat dhe kopshtijet e fushs
posht. Nga ana perndimore sht porta e namazgjahut, ku falen besimtart. Edhe ajo ka tri
dyer prej hekuri.
N kt an, ndrmjet sheshit t namazgjahut dhe kalas gjendet nj hendek i cekt,
100 hapa i gjat dhe 20 hapa i gjer. N tri ant e tjera nuk ka hendeqe, sepse shkmbi sht
tepr i thikt.
Brenda n kala, ndrtuar mbi bedena, jan 200 shtpi me ati me rrasa. Kto shtpi
kan kamare dhe pjes t dala me dritare, prej t cilave shihet qyteti majtas e djathtas si dhe
fusha e gjelbruar posht.
Qyteti i Gjirokastrs jasht kalas (varoshi). Prball ports lindore te kalas,

teposht nj bregu t pjerrt, sht mhalla e t pafve, e quajtur Kyyk Varosh (Qyteti i
Vogl). Prbhet prej 200 shtpish ogurzeza, por me plot hapsir. Nn shkmbinjt n veri
t kalas gjendet pazari i vjetr, i quajtur Pazari i Kalas, me 40 dyqane t vogla. Ky pazar ka
porta druri n t dyja pikat fundore, shum t ngjashme me ato t bezistaneve, t cilat rojtart
i mbyllin do nat. Me tu mbyllur kto porta, nga kjo an nuk mund t dilet nga qyteti e t
hyhet n kala. Mund t hyhet vetm nga porta n ann e sheshit t namazgjahut. M teposht,
n Byjyk Varosh (Qyteti i Madh), sht pazari i Memi Beut, i ndrtuar tani s fundmi,
prandaj dhe kt an e quajn Varoshi Memi Beg. Ai prbhet prej 150 shtpish moderne me
ati prej rrase, stolisur me vreshta e kopshtije. Jan saraje hijernda. N kt mhall gjendet
gjithashtu selia e gjykats s sheriatit, edhe kjo bamirs e Memi Beut.
Qyteti i Madh i Vjetr. Qyteti jasht kalas sht i ngritur mbi tet kodrina e lugina
prqark kalas, me shtpi shumkatshe prej guri, t gjitha me ati me rrasa dhe me vreshta e
kopshtije. Secila nga kto shtpi t ndrtuara pr bukuri ka kull. Avllit e oborreve t ktyre
shtpive jan me nj lloj gur graniti t bardh, t latuar prej mjeshtrish gurgdhends, si t
ishin tulla Ankaraje nga nj brum i vetm. Avllia t tilla kan si shtpit e t pasurve, ashtu
edhe ato t t varfrve. Gur t till t prer me knde t drejt nuk gjen gjetiu mbi dh,
prvese n qytetet Tire e Manisa t Anadollit.
Emrat e mhallave t Gjirokastrs. Jan 8 mhalla, ndr to Palortoja; Vutoshi;
Manalati; Haxhi Beu, mhalla m e madhe; Dunavati (Dundari); si dhe, lart mbi shpat, Memi
Beu (Teqe/Partizani). T gjitha t begata.
Sarajet e fisnikve. N 8 mhallat e siprprmendura jan gjithsej 2.000 shtpi me ati
me rrasa, mes t cilave m e madhja sht saraji i ri e madhshtor i Memo Pashs, e pastaj
vijn saraji i t birit Osman Bej, ai i allajbeut, si dhe ai i Zaim Bekos. Ka edhe shum t tjera
si kto.
Xhami t mdha. Gjithsej ka 8 faltore. Lart n kala gjendet xhamia e Sulltan Bajazidit
II t Shenjtit. N nj shtyll lexohet ky mbishkrim me shkronja xheli: Shtat qind banor t
ktij qyteti kan rn n betejn e Kandias si dshmor t fes. Shtpive t tyre iu mbylln
dyert. Por edhe shtat mij shrbtor t ktij qyteti, gjithashtu, e kan pir me fund kupn e
flijimit n Kandia. Dhe vrtet, shum dyer shtpish jan mbyllur dhe shrbtort e tyre jan
martuar me grat e ish zotrve t tyre.
N t djatht t namazgjahut, maj nj shkmbi t thikt n fund t nj kepi t lart,
shohim xhamin e Hizr Agait: ndrtes e hijshme, me minaren prej guri.
Posht saj, rrz hamamit, shohim xhamin e Haxhi Muradit: tek ajo shkohet duke u
ngjitur npr shkall guri. sht nj ngrehin e lart prej guri me nj minare t ndrtuar bukur
dhe me nj burim me uj jashtzakonisht t leht. Tavani i xhamis brenda sht plot
zbukurimore t hijshme.
Xhamia e Teqes: ka nj hapsir t madhe pr tu falur, por nuk ka minare. Te kjo
xhami mund t hyhet duke u ngjitur npr gjasht shkall prej guri. sht vend faljeje i
ndrtuar sipas stilit t vjetr. Oborrin e ka plot me lloj-lloj drursh t lart, t cilt nuk ln t
hyj dielli. Ka nj pus me uj q t knaq shpirtin. Prqark oborrit jan kthinat e teqes
Halvetie, kurse n njrn an jan tyrbet e shum njerzve t shenjt dhe t paris. Rastisi q
tamam n kt koh t vdes nj djalosh nga shpura, q m shoqronte. Ia lava trupin me
duart e mia dhe e shtiva n dh n kt oborr. Kur m pan si po e laja, shqiptart bn disa
hapa prapa me ndot dhe mu suln: po bn, po lan t vdekurin! Un iu prgjigja: Po ai
nuk kishte murtajn. Vdiq nga dizenteria, dhe bra b e rruf disa her me radh pr ti
bindur.
Xhamia e Memi Pashs: e ngritur n nj pjes t ngusht t pazarit t ri, ajo sht
ndrtes e vogl, trheqse dhe e kohs, q mund t mbaj deri n 100 vet. Ka nj minare
hijernd prej guri t latuar e t zbukuruar. Gjithmon sht plot e prplot me besimtar.
Banort e ksaj ane t Shqipris jan shum t dhn pas riteve t faljes.
Xhamia e Palortos: ndrtes shum e hijshme.

Xhamia e Vutoshit: e madhe dhe e vjetr. Kto jan xhamit m t njohura.

Xhamit e mhallave. Jan 7 n numr, e ndr to m t njohurat jan ajo e Berki
Efendiut, e Vutoshit, e Memi Beut dhe e allajbeut.
Shkollat e hadithit. Jan 3 shkolla, q prgatitin ulema. Ndr to jan medreseja e
Bajazid Khanit dhe medreseja e Memi Pashs.
Mejtepet. Jan 5 n numr, ndr to Mejtepi i Madh rrz xhamis s Bajazidit n kala,
mejtepi i Palortos dhe mejtepi i pazarit.
Teqet e dervishve. Jan 3 teqe pr dervish. M n z sht ajo e xhamis s Teqes,
shehu i s cils, Abdullah Efendiu, sht njeri shpirtmadh e i devotshm.
Tregjet dhe pazaret. Jan 200 dyqane t hijshm gjithsej. Prve tyre, pazari i ri ka 80
dyqane t kohs dykatsh. sht pazar trheqs, me porta t forta n t dy cepet e hyrjedaljes, si porta bezistani.
esmet. Jan 5 esme me uj jashtzakonisht t leht.
Bujtinat pr tregtart. Jan 5 hane. M n z e m i sigurt sht hani i Memi Pashs.
Klima e shndetshme. Qyteti ka klim shum t mir dhe, pr kt arsye, banort bien
n sy pr trup t shndetshm. Djemt e vashat jan n z pr nur e bukuri. Por furnizimi me
uj nuk i prmbush t gjitha nevojat e qytetit. Banort zbresin deri te lumi i Dropullit, rrjedha
e t cilit kalon mes pr mes vreshtave posht n fush, dhe atje vazhdimisht ngarkojn ent
me uj n kuaj e gomar. Me pak fjal, pes esme jan tepr pak pr kt qytet.
Hamamet. Ka vetm 1 hamam, i cili punon vetm gjat dimrit dhe n korrik mbyllet.
Ka edhe nj tjetr hamam publik, por ai sht ln shkret; vese, n numr t madh jan
hamamet e banorve n shtpit e tyre, t cilat nganjher prdoren edhe n raste ritesh e
ceremonish.
Kishat. Jan 3 tri kisha t vogla n mhallat e t pafve.
Lumi i Dropullit, i cili rrjedh n drejtim t veriut prgjat fushs s Gjirokastrs q
nga fshati Zavaraho n cepin tjetr t fushs, bashkohet me lumin Jenixhe. M pas, prball
kalas s Tepelens, ata derdhen n lumin Vjos. Si bashkohen, kta tre lumenj vijojn udhn
n drejtim t veriut, bashkohen pran Gjirit t Vlors me lumin Kuruaj (Shushic) dhe m
pas derdhen n Gjirin e Vlors.
Tyrbet. Ndr ato vende n qytet, ku besimtart shkojn pr tu lutur, jan varret e
Berki Efendiut, n oborrin e xhamis s Teqes; varret e Popo Baba Sulltanit, Baba Hasan
Dede Sulltanit; si dhe Ali Dost Dedeit, edhe kto n xhamin e Teqes. Kta jan njerzit e
shenjt m t njohur.
Legjenda e shehut Ali Dost Dede. Kur ky Ali Dost Dede vdiq, e gjith popullsia e
Gjirokastrs, e bindur se atij i kishte dal fryma nga murtaja, mori malet dhe fshatrat
rretheqark, duke e ln trupin e bekuar t ktij njeriu t shenjt pa u varrosur, n kthinn e tij,
pr dyzet dit e net me radh. M pas, disa qytetar u kthyen nga fshati dhe morn guximin
pr t hapur dern e kthins. Po t shihnin ve trupit t bekuar t Ali Dostit, me fytyr nga
Meka dhe ende t ngroht e t paprishur? Krejt popullsia e krahins u mrekulluan, kur e
morn vesh. Disa bamirs shpirtmir u morn me ritet e varrimit. Kur po prfundonin
ceremonin e larjes s t vdekurit, ata vun re fjalt Ali Dost (Miku Ali) t mbishkruara
nga nj dor hyjnore n nj pjes muskuli t kraharorit t shenjtorit. T gjith banort u
prekn nga kjo mrekulli dhe, pasi kryen ritin e larjes, e varrosn shenjtorin n oborrin e
xhamis s Teqes, duke u falur e duke u lutur pr t. Edhe sot e ksaj dite njerzit vijn pr ta
par kt vend qoft e bekuar mrekullia e fsheht e tij.
Nj udi. N Gjirokastr, po ti dal dikujt ndonj pur a iban n trup, t gjith
thon se ka murtajn dhe i rrijn larg e m larg. Askush nuk e pranon n shtpi. Edhe fqinjt
m t afrt i largohen. Kur t jen siguruar mir e mir se ka ndonj smundje tjetr, vetm
athere i afrohen dhe e pyesin si sht me shndet e si shkon. Dy vjet me radh askush nuk
shkel n shtpin e atij q ka patur murtajn, e madje, edhe pasi t ken kaluar dy vjet, ata
vazhdojn ta lajn e ta shplajn shtpin me uthull, ta dezinfektojn me barishte mjeksore

me er, t shembin e t ringren nga fillimi pjes t ndryshme t shtpis, dhe t lyejn me
glqere t gjitha dhomat para se t hyjn brenda. Po m e habitshmja sht se banort e ktij
qyteti rrall vdesin nga murtaja, se m shpesh vdekja u vjen nga dizenteria, helmimet
ushqimore, pezmatimet dhe malarja. Me gjith kto smundje, ktu rrojn gjat. Ka q arrijn
moshn 170 vje dhe ende mbahen mir, edhe pse nuk kan gjallrin e mparshme.
Vazhdojn ta heqin mjekrrn deri sa bhen 70 a 80 vje. Edhe pleqt m t dobt ngjeshin
armn n brez, i hipin kalit ose u ngjiten m kmb maleve t Kurveleshit pr t mposhtur
rebelt shqiptar ose pr t luftuar kundr t pafeve t Venedikut. Ata jan trima
sypatrembur.
M than se ata, gjithashtu, mallkojn Mavijen dhe Jezidin, ndonse nuk i kam
dgjuar me vesht e mi. Sikundr banort e Paramithis, ata kurr nuk mbajn rroba n
ngjyr mavi, nuk han zerde e as pijn boz, sepse kto kan qen sajuar nga Mavija ose t
paktn kshtu mendojn ata. Megjithat, ata q shesin boz n Stamboll jan t gjith
shqiptar.
Nj tjetr zakon i uditshm. Gjirokastritt kujtojn me vaje t afrmit e vdekur dyzet
a pesdhjet vjet, qllon edhe tetdhjet vjet. do dit t diele, t gjith t afrmit e t
vdekurit mblidhen n nj shtpi t rrnuar, paguajn vajtojca profesionist, q qajn e ven
kujn e q irren e vajtojn, sa lebetia e tyre dgjohet deri n fund t bots. Pr shkak t ksaj
zhurme e potereje t dielave nuk rrihet n qytet. Kjo sht arsyeja q Gjirokastrs i kam vn
nofkn qyteti i vajtimeve. sht tepr e habitshme se si vajtojcat profesioniste ia dalin
mban t ven kujn e t qajn me aq shpirt m fort se pr t afrmit e tyre pr dik, q ka
nj qind vjet vdekur dhe me t cilin nuk kan kurrfar lidhje gjaku. Dhe si vajtojn, pa!
Dorzohen vetm kur ti ket raskapitur uria. Kur t ken mbaruar vajet, t zott e shtpis
prgatisin peta t ndryshme, ndr to pishi, xhamuk dhe qumshtuar, si dhe hallv t ermiruar
me shafran, pr ti shprndar npr qytet nga shtpia n shtpi. Kto gatesa t zgjedhura e t
shijshme u jepen falas njlloj t kamurve e t vobektve dhe t gjith shtegtarve apo t
ardhurve nga larg t dieln, pr shpirtin e t vdekurit. Sigurisht, sht pun fisnike; por zija
pr dik q ka vdekur para nj qind vjetsh mua m duket krejt pa kuptim. Megjithat, fshat e
zanat shtpi e tabijat.
Ata vet rrfejn nj histori si kjo: Nj dit, kur kishte rn n shtrat dhe po bnte at
pun me t shoqen, nj burrit i shptoi e i tha gruas, Nesr sht e diel, o shpirt. T shoqes,
me burrin prsipr, befas iu kujtua bashkshorti i shtatmbdhjet, i cili kishte pas mbetur i
vrar n betejn detare t zhvilluar n Mesdhe ndrmjet admiralit osman Xhafer Pasha dhe
disa galerave angleze n vitin 1043 (1633-1634). Edhe pse ende pa e mbaruar at pun, ajo
nisi t shkul flokt duke thirrur, Oh, sa m ka djegur malli pr t gjorin burrin tim t
shtatmbdhjet, me t cilin rrojta dyzet vjet e q ra dshmor n luft. Ai dinte ta bnte kt
pun! Ia dha poteres deri n kup t qiellit gruaja dhe e lagu jastkun me aq lot, sa q i
shkreti burr u lshua e u squll, duke qar pr humbjen e fuqis s vet mashkullore dhe duke
u br pishman q e kishte zn me goj ditn e diele.
sht kjo arsyeja, ma thot mendja, q burrat gjirokastrit kan t gjith nj pamje t
ngryst e t przishme. Zor se gjen ndonj me gjendje shpirtrore gazmore e afrie t
ngroht, ndonse mes tyre ka shum djelmosha trima. Ka edhe shum njerz t ditur, sidomos
jan nj numr vjershtorsh, prej t cilve Bykajiu, Figaniu, Nalishi, Sykuniu dhe Fezaiu
vazhdojn t banojn n kt qytet e t shquhen n forma vjershrie t ndryshme. Nalishi, pr
shembull, nuk e ka shoqin as n gazele e as n kaside.
Pjesa m e madhe e gjirokastritve i falen Aliut dhe familjes s Profetit. Ata rrijn
ndenjur dhe thrrasin Ja Ali! dhe po ashtu ngrihen m kmb dhe thrrasin Ja Ali! T
gjith dijn t lexojn persisht. Sepse ushqejn dashuri pr Aliun e pr Profetin, njri grup
nn z mallkon Mavijen dhe haptazi mallkon Jezidin t paktn kshtu m than, se me
vesht e mi nuk kam dgjuar gj. Kta njerz jan t dhn pas qejfeve, pijes e t ngrnave.
Nuk e kan pr gj t pijn ver dhe pije t tjera dehse e dalldisse, sikundr sht ajo q i

thon rejhanie.
Nj tjetr zakon i keq i gjirokastritve. N raste dasmash, n dit t kremtesh si ato t
Shn Gjergjit, Nevruzit, Shn Mitrit, dhe Shn Kollit, si dhe n dy festat e Bajramit, ata
vishen me rrobat m t mira dhe pijn pije alkoolike t ndryshme. Dashnort shkojn dor
pr dore me djemt e tyre t bukur dhe prqafohen e krcejn s bashku n mnyra si t
krishtert. Kjo sht nj sjellje tepr e turpshme, por ky sht zakoni i tyre, kshtu q nuk
mund ti dnojm.
Veshjet e burrave. Pleqt mbshtjellin nj allm rreth koks dhe vishen me t gjitha
ngjyrat, prve mavis. Ata dalin t veshur me tirq me kopsa dhe ecin burrrishte. T rinjt
veshin kmish me mng t shkurtra dhe nj rrob t brendshme shum t shkurtr me
kinda, prej mndafshi t kuq dhe atlasi. Kraht dhe kofsht i len zbuluar, kshtu q organet
gjenitale u duken mir. Vetm nj kmish mndafshi me buz t bardha i mbulon deri
posht te kryqet. Pjest e tjera t trupit u duken n mnyr t pahijshme posht kmishs dhe
mbathjeve tepr t holla. Kto mbathje t shkurtra ---- t quajtur ---- mezi ua mbulojn
gjurin. Ato jan n t vrtet si pun pantollash, t gjera n pjesn e poshtme dhe me nj si
araf t bardh t lidhur pr mesi. Pr t urinuar a pr t br nevojn t m falni pr
shprehjen as nuk kan pse t zgjidhin ushkurin. Me pak fjal, t rinjt kan takme shum t
uditshme, por ata jan edhe shum t prkor. Burrat jan soj lufttarsh dhe nuk kan
marrdhnie t fshehta as me djemt e as me femrat. Sa pr grat e tyre, kur burrat ua merr
vdekja, ato dalin nga dera dhe ia marrin lutjes Ku ka burr si ai, shoqin nuk e ka.
Prndryshe, ato nuk dalin kurr nga shtpia, qysh nga dita kur lindin deri n ditn e vdekjes
nuk po marr parasysh zin dhe vajtimet e s diels, q i prmenda m par. Ato madje nuk
ven as te shtpia e prindrve, aq t dlira e t virtytshme jan, tamam si zonja shenjtore
Rabie Adavija.
Haja dhe mjeshtrit e ndrtimit. Ushqimet dhe pijet m t njohura jan vera,
rejhania, araku polak, simitja e bardh shqiptare, pogaja e pjekur n prush dhe rrushi me er
i quajtur sarali. Mnyra si jan ndrtuar avllit e t gjitha shtpive nuk e ka shoqen n mbar
botn. Ato t gjitha jan 20 kut (15 metra) t larta, me blloqe guri ranor t kuq, thjesht t vn
gur mbi gur, pa qerpi, pa lla e pa suva. Avllit dhe shtpit jan t gjitha shekullore, q nga
koha e t pafeve. Avllit jan aq t larta e t ngjeshura, sa as edhe harabeli nuk gjen dot vend
ku t kapet. N kullotat malore t larta klima nuk lejon t bhen limont, portokajt, shegt
dhe ullinjt.

[botuar n Albanica ekskluzive: revist mujore pr dije e kultur, Prishtin, 66, mars 2007,
f. 73-76 / published in: Albanica ekskluzive: revist mujore pr dije e kultur, Prishtina, 66,
March 2007, p. 73-76.]