lanak je primljen: 25. decembar 2013.

Revidirana verzija: 10. januar 2014.

Prihvaena verzija: 15. januar 2014.
UDC: 72.036/.038

Vladimir Stevanovi
Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu
wladimirstevanovic@gmail.com

Racionalizam u arhitekturi: nekoliko modela instrumentalizacije

Apstrakt: Racionalizam u arhitekturi je evropski koncept koji, u periodu od prosvetiteljstva

do postmoderne, zastupa vrednosti reda, jasnoe i logike, iskazane putem primarnog geometrizma, funkcionalizma, ekonominosti i bezornamentalnosti. Tekst povezuje i analizira (1)
formalno-stilska ispoljavanja racionalizma u arhitekturi: francuski neoklasicizam; sovjetski
konstruktivizam, nemaka nova objektivnost, italijanski racionalizam; postmoderni italijanski
neoracionalizam, u kontekstu (2) dominantnih paradigmi koje ih usmeravaju: prirodno-boanstvena; tehnoloko-utilitarna; autonomno-samoreferentna, i (3) drutvenih, ekonomskih, ideolokih i kulturalnih aktivnosti oko kojih se organizuju: francuska buroaska revolucija; proletersko-komunistike, socijal-demokratske i faistike ideje izmeu dva Svetska rata; kritika
procesija populistikih vrednosti masovnog potroakog drutva i globalne kapitalistike ekonomije na poetku postmoderne.
Kljune rei: racionalizam, arhitektura, stil, ideologija, instrumentalizacija;
Inicijalni postulati racionalizma u arhitekturi izvedeni su iz filozofskog racionalizma,1 iji je
zaetnik francuski filozof, matematiar i fiziar Rene Dekart (Ren Descartes). Pojava racionalizma
u arhitekturi koincidira sa drutveno-istorijskim kontekstom 18. veka u Zapadnoj Evropi. Radi se o
vremenu kada se deavaju znaajne promene u svim sferama ivota. Uporedo sa krizom koju doivljava dravni poredak zasnovan na monarhistikom apsolutizmu i feudalizmu, deava se postepeno
slabljenje neprikosnovenog autoriteta hrianske vere i dogmi zasnovanih na teoloko-metafizikom misaonom obrascu. U novom sistemu teorije saznanja razum je nosilac mentalistike paradigme koja preuzima primat u odnosu na dotadanji ontologizirajui objektivizam. Centralno mesto
zauzima preispitivanje postojeih uverenja, kao i mogunost saznanja novih istina koje su dostupne
subjektivnoj svesti. Mo razuma postaje osnova za potpuno shvatanje stvarnosti i skrivenih tajni
univerzuma. Promene na intelektualnom planu prati ubrzan razvoj matematike, logike i prirodnih
nauka, koje smenjuju ideal filozofskog znanja koje je bitno samo po sebi, otvarajujui mogunost
kretanja ka znanju koje se moe konkretno, praktino i korisno primeniti. U tom smislu, panja
1

114

Danko Grli, Racionalizam filozofa, Estetika II: Epoha estetike, Zagreb, Naprijed, 1983, 85220.

STUDIJE / STUDIES | ART+MEDIA

se pomera sa tumaenja Boga na direktno posmatranje prirode i utvrivanje konkretnih injenica. Zatim se, na osnovu prethodnog prouavanja, vri izvoenje i dokazivanje univerzalno vaeih
zakona koji vladaju u prirodi kao savrenom kartezijanskom mehanizmu. U celini, ove promene
raaju jednu novu vrstu optimizma i vere u napredak na bazi naunih dostignua. Anti-teoloki
i pro-nauni zeitgeist e na specifian nain obeleiti 18. vek u kome se racionalizam uvruje
kao intelektualni okvir i kljuna paradigma nadolazeeg modernog doba; doba koje obeleavaju
prosvetiteljstvo, buroaska revolucija, a zatim uspon industrijske proizvodnje. Na ovim osnovama
uspostavlja se i uvruje gradjansko demokratsko drutvo i kapitalistika ekonomija. Ipak, Bog
jo uvek nije mrtav, kao to e to proglasiti nemaki filozof Nie (Friedrich WilhelmNietzsche)
vek kasnije, jer fokusiranje na prirodu inicira novu vrstu duhovnosti veru u boanstvo prirode.2
Razvija se imperativ da se sledi priroda i da se svet prirode subjektivno doivi, a snaga razuma se
namee kao presudna za shvatanje tog iskustva. Uspostavljanje simetrine veze izmeu razuma i
prirode je klju za izvoenje normativne aksiologije u okviru racionalistike etike i estetike, u kojima se vrednosti istinitosti, ispravnosti, iskrenosti i lepote poistoveuju sa kriterijumima prirodnosti
i racionalnosti. Da bi neto bilo razumno, to mora biti prirodno, to u umetnosti i arhitekturi najee upuuje na kategorije poput jednostavnosti, harmoninosti, istote, razgovetnosti, savrenstva
i ravnotee. U tome ukratko lei sutina koncepta prirodnog stanja francuskog filozofa an-ak
Rusoa (Jean-Jacques Rousseau), koja podrazumeva da je priroda izvorite arhetip onoga to je
dobro i ispravno, nasuprot haotinom stanju tadanje civilizacije. Radi se o ideologiji koja nastaje
kao konsekvenca povezivanja sledeih postulata: 1) priroda je iskonsko stanje iz koga sve potie,
stoga je oponaanje prirode univerzalni princip; 2) u prirodi vlada zakon, a ne haos. Po Rusou, sve
finansijske, politike nejednakosti u drutvu su zapravo odstupanja od prirodnog stanja.
Vaan proizvod koji nastaje usled primata logiko-sistematinog miljenja i dominacije prirodno-boanstvene paradigme, a koji e ostvariti posebne implikacije u arhitekturi, je potreba za
klasifikacijom istorijskih stilova, funkcionalnih organizacija i konstruktivnih reenja. Na ovaj nain izuavanje arhitekture postaje jedna od konsekvenci proirenja prosvetiteljskih nauno-enciklopedijskih modela na sva polja kulture. Na planu arhitekture izuavanje putem klasifikacije nije
znailo samo razvrstavanje i postavljanje posmatranih pojava u grupe tipologije zasnovane na
slinosti bitnih svojstava. Francuski neo-klasicizam i ideje filozofije prirode koje zastupaju jezuitski opat Mark-Antoan Loije (Marc-Antoine Laugier) i arheolog Katrmer de Kinsi (Quatremre
de Quincy), ukazuju na specifinosti primene racionalnog i tipoloko-klasifikatorskog miljenja
u arhitekturi, koje je pod uticajem rusoovskog etiko-arhetipskog utopizma.
Inspirisan Rusoovim idejama o izvoenju naela iz racionalno opravdanih arhetipova, Loije traga
za arhetipom u oblasti arhitekture. U tom smislu, Loije proglaava primitivnu kolibu kao prirodno
stanje arhitekture. Za njega, to je prvi tip stanovanja i ujedno izvor svih moguih arhitektonskih formi.3 U primitivnoj kolibi postoji ideal savrene geometrije i ona kao takva sadri iskljuivo sutinske
graevinske elemente: stub, entablaturu i zabat. U odnosu na ovako odreen arhetip kue u kome
nema nieg beskorisnog, suvinog i bespotrebnog, postoje elementi dodati iz potrebe (zidovi, prozori
i vrata) i elementi dodati iz hira (pilasteri, lukovi i nie).4 Loije uspostavlja ekvivalenciju prirodnog
i iskrenog u sklopu arhitektonskih vrednosti jednostavnosti, funkcionalnosti i racionalnosti. Model
primitivne kolibe je: 1) istinit, jer njegovi sastavni delovi su ujedno strukturni, a ne dekorativni ili
metafiki; 2) jednostavan, jer barata samo sa tri elementa i; 3) prirodan, jer ne sadri nita to je u
suprotnosti sa prirodom, a u kompoziciji imitira principe reda, harmonije i simetrije koji izraavaju
2

Irena Kuletin-ulafi, Estetika teorija arhitekture Mark-Antoana Loijea, Beograd, Arhitektonski fakultet, 2011, 87.

Hanno-Walter Kruft, Relativist architectural aesthetics, the Enlightenment and Revolutionary architecture, A
History of Architectural Theory from Vitruvius to the Present, London, Zwemer, 1994, 152.
3

Irena Kuletin-ulafi, op. cit. 7374.

115

ART+MEDIA | asopis za studije umetnosti i medija / Journal of Art and Media Studies

Broj 6, oktobar 2014

osnovne osobine prirode. Arhitektura francuskog neo-klasicizma prevazilazi devijacije dotadanjeg

dominantog stila leernog, romantinog, frivolnog i dekadentnog rokokoa, stremei ka istinitom,
jednostavnom i proienom izrazu. Naputaju se dramatine kontrastne kompozicije i usvajaju se
uravnoteene, skladne, dostojanstvene i simetrine pravolinijske forme, bez puno ukrasa. Na primer,
francuski arhitekta Klod Nikolas Ledu (Claude-Nicolas Ledoux) koristi neukraene povrine, zidove
bez prozora i ravne krovove. Leduov savremenik Etjen-Luj Bule (tienne-Louis Boulle) smatra da
su pravilna, simetrina i jednostavna geometrijska tela (lopta, valjak, kupa, piramida i kocka), ujedno
odraz prirode i najsavrenija sredstva graenja. Ovi arhitekti nastavljaju da koriste harmonine proporcije, koje meutim nisu vie u metafizikoj vezi sa muzikom skalom, kosmikim poretkom ili dimenzijama ljudskog tela. De Kinsijev doprinos u uspostavljanju i promovisanju racionalnih principa
arhitekture je koncizno definisanje koncepata tipa i karaktera.5
Po De Kinsiju, tip omoguuje arhitekturi da na metaforian nain rekonstruie vezu sa prolou, konkretnije, sa trenutkom kada se ovek prvi put suoio sa problemom arhitekture i identifikovao ovaj problem u odreenoj vrsti forme. Arhitektonski objekat ima karakter kada po proporciji i
obliku izgleda kao da ispunjava ulogu koju mu je predodredila sama priroda. U Loijeovim terminima boanske prirode, De Kinsi smatra da je arhitektura imitacija prirode, ali ne u smislu kopiranja, ve u reprezentovanju principa, zakona i duha prirode. Imitacija je kreativan proces koji na
racionalan nain pretvara prirodne elemente u vidljive artefakte. U toj konstelaciji tip je ono trajno
u jedinstvenom i autentinom objektu, kao i osnova za koncepciju buduih objekata koji, meutim,
ne moraju biti meusobno slini. De Kinsijev prmitivni tip je racionalan jer odvraa od besmislenih
detalja, ukrasa i formi ija je svrhovitost nejasna razumu i suprotstavljena strukturalnoj neophodnosti. Spoj istorije, prirode i racionalne upotrebe ini apstraktnu sutinu, kako De Kinsijevog tipa,
tako i Loijeove primitivne kolibe. Kao suprotnost tipu, De Kinsi uvodi koncept modela. Model je
osnova za mehaniku reprodukciju objekata, tj., ono to se kopira i doslovno imitira.
Sa istorijske distance, imajui u vidu kontekst u kome se formiraju Loijeova i De Kinsijeva razmatranja, moe se konstatovati da jednostavna i racionalna arhitektura neo-klasicizma
predstavlja proienje u irem smislu od formalnog. Naime, prevazilaenje rokokoa kao stila se
istovremeno moe posmatrati kao oslobaanje od prethodnog dravnog poretka i simbolizacija
tekovina koje e plasirati francuska buroaska revolucija.6 U skladu sa time, iako zasnovan na
razumu, racionalizam u arhitekturi nije zastupljen samo u smislu kartezijanskog skeptiko-kritikog preispitivanja poznatih istina, ve je instrumentalizovan radi obrazloenja, potvrde i povezivanja odreenih normi i pravila u sistem argumentovanih vrednosti. Stoga se prva instrumentalizacija racionalizma moe odrediti u domenu hipostaziranja, repezentacije i apologije drutvenog
poretka u kome vladaju mir, stabilnost i potovanje konvencija.
Poetkom 19. veka, an-Nikolas Luj-Diran (Jean-Nicolas-Louis Durand),7 francuski arhitekta inspirisan prirodnim naukama (posebno taksonomijom i geometrijom), poistoveuje tip sa
modelom upravo onako kako ih je De Kinsi odredio. Diranov racionalan stav odbija ideju arhitekture kao potrebe za umetnikim zadovoljstvom i dopadanjem. On smatra da se arhitektonski
elementi moraju osloboditi tiranije redova, koje diskredituje kao dekorativne i skupe. Meutim,
Diran istovremeno naputa ideju o arhitekturi kao oponaanju prirode i predlae koncept korisnosti u arhitekturi (utilite) koji podrazumeva sintezu racionalnosti, ekonominosti i funkcionalnosti. Kako arhitekta i teoretiar Ranko Radovi primeuje, ovde se radi se korisnosti kao
Katrmer A. C. De Kinsi, Iz metodike enciklopedije: arhitektura, u: Petar Bojani i Vladan oki (ur.), Arhitektura kao gest, Beograd, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012, 9093.
5

Marvin Traktenberg, Revolucionarni/ vizionarski neoklasicizam, iz: Osamnaesti vek, u: Milo R. Perovi (ur.),
Istorija moderne arhitekture I Koreni modernizma, Beograd, Arhitektonski fakultet, 1996, 4655.
6

116

an N. L. Diran, Pregled predavanja, Beograd, Graevinska knjiga, 2005.

STUDIJE / STUDIES | ART+MEDIA

drutveno-politikoj potrebi da se arhitektura stavi u slubu zajednice, pod kontrolom post-revolucionarnih ideala.8 Diran uspostavlja repertoar modela, jednu vrstu tipolokog atlasa arhitekture i materijala sa kojim arhitekte treba da barataju. Njegova racionalna tipologija objedinjuje
elemente svih istorijskih stilova, iz kojih su izvuene sutinske strukturne odlike, tj., generalna
aistorina forma zasnovanu na principima univerzalne geometrije. Na ovaj nain, Diran naglaava vanost uloge geometrijske redukcije u postizanju utilitarne arhitekture. Racionalizam u Diranovim idejama podrazumeva: 1) prikladnu (vrstu, zdravu i udobnu) i ekonominu (smirenu
i racionalno oblikovanu simetrinu, pravilnu i jednostavnu) arhitekturu, koja kao takva odgovara na praktine i funkcionalne potrebe i; 2) kombinaciju i raspored klasifikovanih elemenata,
na osnovu prethodno utvrenih pravila kompozicije. U Diranovim idejama mogu se naslutiti
fundamentalni postulati arhitektonskog projektovanja u uslovima industrijske privrede, koji e u
20. veku biti uspostavljeni od strane protagonista modernih pokreta.
Nakon Prvog svetskog rata, progresivna ideologija modernih pokreta u arhitekturi zauzima ambivalentan stav prema Diranovim racionalnim postulatima. U Vajmarskoj republici i Sovjetskom
Savezu, levo orjentisani modernisti usvajaju i dovode do ekstrema Diranove ideje o drutvenoj ulozi
arhitekture, funkcionalizmu i pojednostavljenom geometrizmu, u skladu sa tamonjim potrebama za obnovom gradova i racionalizacijom izgradnje socijalnih stanova. Nepovoljni ekonomski
uslovi i nedostatak vremena u posleratnom kontekstu uslovili su da termin racionalna arhitektura
postane ekvivalent onoj arhitekturi koja omoguuje gradnju na brz, jeftin i standardizovan nain.
Socijaldemokratsko rukovodstvo Vajmarske republike na planu arhitekture sprovodi program racionalnog stana (Ration Wohnung), koji je zasnovan na apsolutnom egzistencijalnom minimumu
kvadratnih metara po glavi stanovnika.9 Nemaki arhitekta Adolf Majer (Adolf Meyer) proglaava
graenje tehnikim procesom u kome forma mora slediti funkciju u ime morala, razuma i ekonominosti. On odreuje racionalnu arhitektonsku tipologiju prema naunoj analizi ljudskih potreba, u kojoj je najvanija formula: funkcija x ekonomija. Majerov kolega, takoe nemaki arhitekta
Ludvig Hilberzajmer (LudwigHilberseimer) sprovodi racionalistike postulate tako to redukuje
arhitektonsku formu na model elementarne kubine elije, koja se beskonanim ponavljanjem iri
ka obliku zgrade i bloka, postajui konstituens urbane konfiguracije. U tom smislu, modernizam
od Diranovog tipa pravi prototip, ili ak stereotip, koji je standardizovan po principima efikasnosti mainske reprodukcije. Principi racionalizma u arhitekturi poprimaju identian lik i u veini
kapitalistiki ureenih drutava. Na primer, Domino kua i stambeni kompleks Unit dHabitation
vajcarskog arhitekte Le Korbizjea (Le Corbusier) koji preteno radi u Francuskoj su takoe modeli
svesno predvieni za masovno ponavljanje poput onog u automobilskoj industriji. Za to vreme, u
post-revolucionarnom Sovjetskom Savezu traeni su arhitektonski oblici koji e predstaviti novu
socijalistiku dravu.10 Pored ekonomske racionalnosti, ovde je posebno akcentovana potreba za
ideolokim modelom racionalizma. Sovjetski avangardni utopisti i eksperimentalisti biraju jednostavne oblike, kako iz ekonomskih razloga, tako zbog ideoloke potrebe za reprezentacijom proleterske skromnosti i uzdranosti. Jednostavnost postaje drutveno-etiki imperativ, polazite za
nove odnose meu ljudima i garancija boljeg ivota, ali istovremeno slika i izgled za koje se vezuje
pojam racionalne arhitekture. Na ovaj nain racionalizam u arhitekturi dosee visok stepen instrumentalizacije koji je u slubi stvaranja idealizovane slike jednog srenog drutva u nezaustavljivom
Ranko Radovi, Diranovo uenje o lepoti razumnih oblika, u: an N. L. Diran, Pregled predavanja, Beograd,
Graevinska knjiga, 2005, x.
8

Kristijan Borngraber, Drutveni uticaj nove arhitekture u Nemakoj i izgradnja novog Frankfurta, u: Milo R.
Perovi (ur.), Istorija moderne arhitekture IIB Kristalizacija modernizma: avangardni pokreti, Beograd, Draslar
Partner, 2005, 396.
9

10

El Lisicki, Arhitektura Rusije dvadesetih: rekonstrukcija arhitekture u Sovjetskom Savezu, Beograd, Orion Art, 2004.

117

ART+MEDIA | asopis za studije umetnosti i medija / Journal of Art and Media Studies

Broj 6, oktobar 2014

razvoju. Jo jedan osvrt na odnos Diranovih postulata i ideologije modernih pokreta u arhitekturi
ukazae na ve pomenutu ambivalentnost koja postoji na ovoj liniji. Naime, modernisti usvajaju
otklon od Diranove istorijski-zasnovane i fiksne arhitektonske tipologije. Razlozi za to su, pre svega, kvintesencijalno svojstvo modernosti koje nalae inovativnu arhitekturu koja ne rauna na ve
postojee tipove, a zatim i nepristajanje modernih arhitekata na nametanja i ogranienja u smislu
autorske poetike. U celini, modernistika racionalna tipologija nastaje kao etika instrumentalizacija nauke, tehnike, tehnologije i industrijalizacije u odnosu na splet novih drutveno-ideolokih
zahteva. Na ovaj nain ostvaren je jeftin proizvod koji navodno zadovoljava potrebe siromaniha
slojeva stanovnitva, primoravajui ih da ive u, kako estetiar arhitekture Vladimir Mako primeuje, modernistikom tehnolokom udu vremena proizvedenom od strane tehniara, intelektualaca,
umetnika i bogatih industrijalaca. 11

Ludvig Hilberzhajmer, plan za Berlin, 1927.

Tokom tridesetih godina 20. veka, u jeku svetske ekonomske krize, nemaka reakcionarna desnica i proponenti socijalistikog realizma u Sovjetskom Savezu diskreditovae racionalistike ideje moderne arhitekture. Ispostavie se da ambiciozan socijalni program i vizionarska avangarda nisu bili u
skladu sa trenutnim tehniko-ekonomskim mogunostima i totalitarni reimi ovih drava se okreu
ka regresivnom i monumentalnom istoricizmu. U faistikoj Italiji odnos racionalizma u arhitekturi
prema jednom totalitarnom reimu je drugaiji u odnosu na nemaki i sovjetski sluaj. Italijanski racionalizam je termin koji oznaava tamonju avangardnu arhitekturu izmeu 1926. i 1943. godine,12
koja se, uprkos sporadinoj neo-klasinoj monumentalnosti u poznoj fazi, u morfolokom smislu
asimilira u rigorozno-racionalne mainstream tokove evropskih modenih pokreta. Inicijalno jezgro
italijanskog racionalizma ine mladi milanski arhitekti: uzepe Teranji (Guiseppe Terragni), Sebastijano Larko (Sebastiano Larco), Gvido Frete (Guido Frette), Karlo Enriko Rava (Carlo Enrico Rava),
Adalberto Libera, Luii Fiini (Luigi Figini) i ino Polini (Gino Pollini); okupljeni u Grupi 7 (Gruppo 7). Njihova aktivnost rezultira osnivanjem pokreta MIAR (Movimento Italiano per LArchitettura
Razionale). Izraen nedostatak angaovanosti na poljima socijalnog stanovanja, urbanog planiranja
Vladimir Mako, Aesthetic Rationalism and its Cultural Respond, u: Vladimir Mako et. al. (eds.), International
Conference Architecture and Ideology CD Proceedings, Belgrade, 2012, 37.
11

Kenet Frempton, uzepe Teranji i arhitektura italijanskog racionalizma 19261943, Moderna arhitektura:
kritika istorija, Beograd, Orion Art, 2004, 203209.
12

118

STUDIJE / STUDIES | ART+MEDIA

i progresivno-emancipatorske demokratske retorike, kao i umerena primena novih materijala, industrijsko-mainske standardizacije i serijske proizvodnje, navode na pitanje ta je racionalno u italijanskom racionalizmu osim izgleda i imena. Odgovor se nalazi u kompleksnom odnosu koji racionalizam, kao derivat novog miljenja u arhitekturi, ostvaruje sa faizmom,13 koji se od 1923. godine
uspostavlja kao revolucionarni model modernizacije italijanskog drutva.

Obraanje Benita Muslolinija sa govornice

Casa Littoria u enovskom kvartu Sturla, 1938.

Ideologija faizma obeava kvalitetan pomak u budunost nakon liberalno-demokratskog dravnog ureenja, ali istovremeno uspostavlja blisku vezu sa italijanskom istorijom, posebno sa
antikim Rimom. Analogno faizmu, italijanski racionalistiki manifest odie entuzijazmom za
modernim arhitektonskim postulatima, poput tehnolokog unapreenja, upotrebe stakla i jasnog
odnosa forme i funkcije, ali istovremeno nudi mogunost sinteze sa vrednostima tradicionalnog
naslea. Italijanski racionalisti postavljaju mediteransku vernakularnu arhitekturu belih zidova,
pravugaonih oblika i racionalnih proporcija, kao jednu vrste indigenous uzora koji je preuzela
evropska moderna arhitektura. Na ovaj nain izvrena je aproprijacija racionalizma u arhitekturi
kao izvorne italijanske tekovine i reprezenta nacionalnog identiteta. Paralelno sa racionalizmom
Diane Y. Ghirardo, Italian Architects and Fascist Politics: An Evaluation of Rationalists Role in Regime Building, The Journal of the Society of Architectural Historians, 1980, Vol. 39, No. 2, 109127.; Dennis P. Doordan,The
Political Content in Italian Architecture during the Fascist Era, Art Journal, 1983, Vol. 42, No. 1, 121131.
13

119

ART+MEDIA | asopis za studije umetnosti i medija / Journal of Art and Media Studies

Broj 6, oktobar 2014

Grupe 7, u Italiji se razvija tzv. Stille Littorio koji zastupa arhitekta Marelo Pjaentini (Marcello
Piacentini). Radi se o neo-klasinoj, monumentalizirajuoj kombinaciji racionalizma i pojednostavljenog Novecento klasicizma. Obe grupacije streme ka podrci faistikih vlasti u cilju njihovog uspostavljanja kao nacionalnog stila, i u tim stremljenjima ostvaruju protivrene relacije sa
ideologijom faizma, koja iziskuje da se putem arhitekture predstavi italijanska drava kao mesto
gde vladaju red, sklad i disciplina. Na primer, Teranji jeste bio faista po ubeenju, ali njegova arhitektura nije faistika jer nastaje u modernistikom idejno-formalnom kontekstu egalitarizma i
internacionalizma koji je stran faizmu. Sa druge strane Pjaentini nije bio entuzijastian prema
faizmu, ali njegova reakcionarna, monumentalna, imperijalistika i nacionalno-glorifikujua arhitektura konkretnije izraava ideologiju faizma. Bitna razlika u ovim racionalistikim koncepcijama je odnos prema italijanskoj prolosti. Neo-klasiari vide potrebnu nacionalnu snagu Italije
u monumentalnim formama antikog Rima, dok Grupa 7 smatra da bukvalna, arheoloka imitacija prolosti, veliina forme i vizuelni utisak nisu jedini izvori monumentalnosti. Oni predlau
novu vrstu apstraktne i sofisticirane monumentalnosti, proete funkcionalnim, konstruktivnim i
materijalnim duhom modernizma.
U drugoj polovini ezdesetih godina nastupa kriza moderne arhitekture. Predmet kritike postaju: 1) uniformnost, bezlinost, sterilnost, monotonost i banalnost ortodoksno-reduktivnog formalnog idioma; 2) kartezijanski zasnovana kontekstualna indiferentnost prema prirodnom i urbanom
okruenju koja proizvodi otuenost i izolovanost i; 3) neispunjena uloga u smislu kritike promene
drutva i priklanjanje komercijalizovanoj reprezentaciji kapitalistike proizvodnje. Postmoderno miljenje u arhitektruri oscilira izmeu: 1) populistiko-semiotiki i eklektiki orjentisane obnove istorijskih stilova i; 2) povratka na fundamentalnu, komercijalno-neiskvarenu sliku blisku izgledu moderne
arhitekture. Drugu liniju postmodernog delovanja karakterie rad italijanskog arhitekte Alda Rosija
(Aldo Rossi).14 Rosi afirmie istorijski kontinuitet, koji umnogome podrazumeva moderno naslee,
ali njegovo leviarsko opredeljenje prerasta u kritiku arhitektonsku strategiju koja se zasniva na zatiti
grada i na otporu nekontrolisanom urbanom razvoju i masovnoj potroakoj kulturi. Rosi postaje
centralna linost neo-racionalistikog pokreta La Tendenza.15 Prefiks neo u terminu neo-racionalizam
sadri razliku u odnosu na racionalizam prosveenosti i italijanski meuratni racionalizam. Poznati
italijanski neo-racionalisti su Vitorijo Gregoti (Vittorio Gregotti), oro Grasi (Giorgio Grassi), Karlo
Ajmonimo (Carlo Aymoninio), Antonio Monestiroli i Franesko Venecija (Francesco Venezia). Rosijeve uticajne ideje se ire Evropom,16 posebno meu arhitektima vajcarske pokrajine Tiino (Mario
Bota /Botta/, Aurelio Galfeti /Galfetti/, Luii Snoci /Luigi Snozzi/) kao i u Zapadnoj Nemakoj (Osvald
Matijas Ungers /Oswald Mathias Ungers/). Rosi odbija ortodoksno-modernistiko pravilo po kome
forma mora slediti funkciju, i ostala drutveno-utopistika i progresivno-pozitivistika odreenja moderne arhitekture. Meutim, on istovremeno odbija postmoderne postulate po kojima arhitektonsko
delo mora govoriti o neemu izvan sebe u smislu znaka ili simbola. Rosi razvija istorijsku urbanu tipologiju koja je izmetena izvan specifinosti odreenog istorijskog perioda, ekonomskih uslova, izvorne
funkcije i veliine artefakta, i koja se zasniva na univerzalnim, trajnim i nepromenljivim morfolokim
analogijama.17 Po Rosiju, forma je ono to ostaje u pamenju i to kao takvo ini strukturu grada. U
tom smislu, centralno mesto u Rosijevoj racionalnoj tipologiji zauzimaju primarni elementi grada. Ovi
elementi sainjavaju tip, konstantu u svakom arhitektonskom objektu i princip najblii sutini arhitekture. Ovim putem Rosi vri inverziju Hilberzhajmerovog principa, tako to kree od elemenata grada,
14

Aldo Rosi, Arhitektura grada, Beograd, Graevinska knjiga, 2008.

15

Frdric Migayrou, La Tendenza: Architectures Italiennes 1965-1985, Paris, ditions de Centre Pompidou, 2012.

16

Kenet Frempton, Racionalizam, Moderna arhitektura: kritika istorija, Beograd, Orion Art, 2004, 294297.

Aldo Rosi, Analoka arhitektura, u: Petar Bojani i Vladan oki (ur.), Arhitektura kao gest, Beograd, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012, 7680.
17

120

STUDIJE / STUDIES | ART+MEDIA

ijom kombinacijom gradi pojedinaan objekat. Rosi sledi primitivistiki impuls povratka na elementarne, arhetipske, geometrijske forme, u kojima se moe prepoznati irok uticaj od prosvetiteljskog
fundamentalizma Ledua i Bulea, preko nadrealizma prisutnog u metafizikom slikarstvu ora de
Kirika (Giorgio de Chirico) do Teranjijeve faistike arhitekture. Meutim Rosijevi tipovi nisu eklektini, ve su proieni kroz lupu modernog dizajna. Ovaj repertoar forme italijanski arhitektonski
teoretiar neo-marksistike provenijencije Manfredo Tafuri diskredituje kao enigmatine fragmente moderne tradicije koji svojom nekomunikativnou oslobaaju arhitektonski diskurs od svakog
kontakta sa realnou.18 Radi se o pokuaju stvaranja autonomne arhitekture,19 sastavljene iskljuivo
od puristikih, inherentno-arhitektonskih oblika. Kako panski arhitekta Rafael Moneo primeuje,20
Rosijeva funkcionalna indiferentnost preti da postane samo mehanizam kompozicije i proizvodnje
slika. Po Moneu, ukoliko nemaju veze sa drutvenim kontekstom, Rosijevi tipovi mogu funkcionisati
samo u idelanom gradu i sluiti kao podsetnik na jednu idealnu prolost koja moda nije ni postojala.
Ameriki istoriar i teoretiar arhitekture Entoni Vidler (Anthony Vidler) postavlja Rosijevu autonomnu tipologiju formi kao treu u nizu racionalnih tipologija, poev od doba prosveenosti do
postmodernizma.21 Svaka od tri tipologije zavisi od odreujue paradigme koja u izvaninstitucionalnom smislu vri legitimizaciju arhitektonske prakse. Prva tipologija se zasniva na paradigmi prirodnog porekla arhitekture, koju zastupa Loije sa konceptom primitivne kolibe kao racionalne imitacije
prirodnog reda. Krajem 19. veka prevladava druga tipologija tehnoloka i industrijska paradigma
putem koje moderni funkcionalisti svode arhitekturu na problem tehnike i ekonomije u uslovima masovne mainske proizvodnje. Trea tipologija, koja se odnosi na Rosija nije zasnovana na spoljanjim
paradigmama poput racionalne nauke ili tehnoloke utopije. Trea tipologija usvaja tradicionalne geometrijske elemente arhitekture i grada, koji nisu ni prirodni ni tehnoloki, ve iskljuivo arhitektonski.

Aldo Rosi sa ucesnicima izlozbe Architettura Razionale, na XV Milanskom Trijenalu, 1973.

Manfredo Tafuri, Larchitecture dans le Boudoir (1974), u: K. M. Hays (ur.), Architectural Theory since 1968,
CambridgeLondon, The MIT Press, 1998, 148173.
18

Tahl Kaminer, Autonomy and commerce: the integration of architectural autonomy, Architectural Research
Quarterly, 2007, Vol. 11, No. 1, 6370.
19

20

Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, No. 13, 37.

21

Anthony Vidler, The Third Typology, Oppositions, 1976, No. 6, 1-4.

121

ART+MEDIA | asopis za studije umetnosti i medija / Journal of Art and Media Studies

Broj 6, oktobar 2014

***
Identifikacija sa istim, elementarnim i apsolutnim geometrijskim formama je zajednika,
kako za koncepte racionalizma i tipoloke klasifikacije u arhitekturi, tako i za koncept autonomne arhitekture. Ideju o vrstom geometrijskom telu, kao inicijalnoj retorici, dominantnoj slici
i idealnom ispoljavanju autonomne arhitekture, uspostavio je austrijski istoriar umetnosti Emil
Kaufman (Kaufmann). Pored ove stabilne formalistike identifikacije i razliitih paradigmi koje
su usmeravale racionalizam u arhitekturi, vano je, u krajnje pojednostavljenom prikazu, podvui niz drutvenih transformacija u smislu instrumentalizacije racionalne geometrije u cilju simbolikog uspostavljanja i prevazilaenja razliitih ideolokih, ekonomskih i kulturalnih poredaka.
Prvi oblik ispoljavanja racionalizma u arhitekturi je francuski neo-klasicizam koji funkcionie
kao orue u prevazilaenju despotskog reima od strane buroaske klase. Nakon revolucije, uspostavljeni buroaski poredak razvija graansko i demokratsko drutvo kapitalistike ekonomske
orjentacije. U okviru kapitalistikog drutva vremenom stasava proleterska klasa i marksistike
ideje koje se formiraju oko ove klase. Levo orjentisani arhitekti modernog pokreta irom Evrope tada ponovo uspoljavaju set racionalnih vrednosti upravo u cilju prevazilaenja buroaske
kulture. Meutim, ekspanzija proleterijata postaje jedan od faktora koji donose vru institucionalizaciju masovne kulture, kia i potroakog populizma.22 U tom smislu, racionalistiki krug
zatvaraju italijanski neo-racionalisti koji svojom puristikom arhitekturom daju kritiki odgovor
na kvazi-kreativni dizajn i medijsku industriju. U prikazanim transformacijama primetno je kako
se polazne, racionalistiki zasnovane ideje menjaju u skladu sa kontekstualnim uslovima, koji
iznova nameu potrebu za potvrivanjem ili osporavanjem rezultata do kojih su ove ideje dovele.
Smisleno pitanje o tome da li racionalizam u arhitekturi postoji u bilo kom smislu izvan nominalnog, postavio je ameriki arhitekta Piter Ajzenman (Peter Eisenmann). Po njemu, arhitektura ne
moe otelotvoriti razum, jer ne postoji arhitektonska slika razuma.23 U tom smislu, racionalizam
u arhitekturi nije samo ostvarenje izgleda proste geometrijske eme ili prilagoavanje najveem
broju funkcionalnih, ekonomskih i konstruktivnih potreba. To je pre svega arhitektonski koncept
pregnantan potencijalom za instrumentalizaciju preko koje se moe uspeno vriti reprezentacija
najrazliitijih drutvenih struktura.

Literatura:
Borngraber, Kristijan, Drutveni uticaj nove arhitekture u Nemakoj i izgradnja novog
Frankfurta, u: Perovi, Milo R. (ur.), Istorija moderne arhitekture IIB Kristalizacija modernizma: avangardni pokreti, Beograd, Draslar Partner, 2005, 395400.
De Kinsi, A. C. Katrmer, Iz metodike enciklopedije: arhitektura, u: Bojani, Petar i
Vladan oki (ur.), Arhitektura kao gest, Beograd, Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu, 2012, 90-93.
Diran, Pregled predavanja, Beograd, Graevinska knjiga, 2005.
Doordan, P. Dennis, The Political Content in Italian Architecture during the Fascist Era,
Art Journal, 1983, Vol. 42, No. 1, 121131.
Clement Greenberg, Avant-Garde and Kitsch, u C. Harrision and P.Wood (ur.), Art in Theory 19001990: An
Anthology of Changing Ideas, Cambridge, Blackwell publishing, 1992, 529541.
22

Peter Eisenman, The End of Classical: The End of the Beginning, the End of the End, u: K. M. Hays (ur.),
Architectural Theory Since 1968, CambridgeLondon, The MIT Press, 1998, 527.
23

122

STUDIJE / STUDIES | ART+MEDIA

Eisenman, Peter, The End of Classical: The End of the Beginning, the End of the End, u:
Hays, K. M. (ur.), Architectural Theory Since 1968, CambridgeLondon, The MIT Press,
1998, 524538.
El Lisicki, Arhitektura Rusije dvadesetih: rekonstrukcija arhitekture u Sovjetskom Savezu,
Beograd, Orion Art, 2004.
Frempton, Kenet, uzepe Teranji i arhitektura italijanskog racionalizma 19261943,
Moderna arhitektura: kritika istorija, Beograd, Orion Art, 2004, 203209.
Frempton, Kenet, Racionalizam, Moderna arhitektura: kritika istorija, Beograd, Orion
Art, 2004, 294297.
Ghirardo, Y. Diane, Italian Architects and Fascist Politics: An Evaluation of Rationalists
Role in Regime Building, The Journal of the Society of Architectural Historians, 1980, Vol.
39, No. 2, 109127.
Grli, Danko, Racionalizam filozofa, Estetika II: Epoha estetike, Zagreb, Naprijed, 1983,
85220.
Greenberg, Clement, Avant-Garde and Kitsch, u: Harrision, C. and P. Wood (ur.), Art
in Theory 1900-1990: An Anthology of Changing Ideas, Cambridge, Blackwell publishing,
1992, 529541.
Kaminer, Tahl, Autonomy and commerce: the integration of architectural autonomy, Architectural Research Quarterly, 2007, Vol. 11, No. 1, 6370.
Kruft, Hanno-Walter, Relativist architectural aesthetics, the Enlightenment and Revolutionary architecture, A History of Architectural Theory from Vitruvius to the Present,
London, Zwemer, 1994, 141165.
Kuletin-ulafi, Irena, Estetika teorija arhitekture Marka-Antona Loijea, Beograd, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2011.
Mako, Vladimir, Aesthetic Rationalism and its Cultural Respond, u: Mako, Vladimir et.
al. (eds.), International Conference Architecture and Ideology CD Proceedings, Belgrade,
2012, 2938.
Migayrou, Frdric, La Tendenza: Architectures Italiennes 19651985, Paris, ditions de
Centre Pompidou, 2012.
Moneo, Rafael, On Typology, Oppositions, 1978, No. 13, 2345.
Radovi, Ranko, Diranovo uenje o lepoti razumnih oblika, u: Diran, an N. L., Pregled
predavanja, Beograd, Graevinska knjiga, 2005, ixxvi.
Rosi, Aldo, Arhitektura grada, Beograd, Graevinska knjiga, 2008.
Rosi, Aldo, Analoka arhitektura, u: Bojani, Petar i Vladan oki (ur.), Arhitektura kao
gest, Beograd, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012, 7680.
Tafuri, Manfredo, Larchitecture dans le Boudoir (1974), u: Hays, K. M. (ur.), Architectural Theory since 1968, CambridgeLondon, The MIT Press, 1998, 148173.
Traktenberg, Marvin, Revolucionarni/ vizionarski neoklasicizam, iz Osamnaesti vek,
u: Perovi, Milo R. (ur.), Istorija moderne arhitekture I Koreni modernizma, Beograd,
Arhitektonski fakultet, 1996, 4655.
Vidler, Anthony, The Third tipology, Oppositions, 1976, No. 6, 14.

123

ART+MEDIA | asopis za studije umetnosti i medija / Journal of Art and Media Studies

Broj 6, oktobar 2014

Rationalism in Architecture: Several Models of Instrumentalization

Summary: Rationalism in architecture is a European concept which, from Enlightment to postmodern era, advocates values of order, clarity and logic, represented throught primary geometrism, functionalism, profitability and absence of ornament. The text connects and analyzes (1)
formal-stilistic manifestations of rationalism in architecture: French neoclassicism; Soviet constructivism, German new objectivity, Italian rationalism; postmodern Italian neorationalism in
the context of (2) dominant paradigms which directs them: divine nature; technological-utilitarian; autonomus-selfreferent, and (3) social, economic, ideological and cultural activities around
which they are organized, such as: French bourgeois revolution; proleterian-communist, socialdemocratic and faschist ideas beteween two World wars; critical procession of populist values in
mass consumer society and global capitalist economy at the threshold of postmodern era.
Keywords: rationalism, architecture, stil, ideology, instrumentalization;

124