ZYGMUNT BAUMAN

akkan
ak
in s a n ilikilerinin k rlg an l n a d a ir

A kkan A k / nsan lik ilerin in K rlganlna D air

Zygmunt Bauman
zgn Knye
Liquid Love
Polity Press, 2 0 0 3

VERSUS KTAP
Her hakk mahfuzdur.
eviri: Ik Ergden
Yayna Hazrlayan: Akn Terzi
Grafik Tasarm: Cem ile z
1. Bask, Temmuz 2 0 0 9
2. Bask, Ocak 2 0 1 2
ISBN: 9 7 8 -6 0 5 -5 6 9 1 -1 0 -3

Bask
Sertifika No: 2 2 7 4 9
Ayhan Matbaas: 0 2 1 2 4 4 5 32 38
VERSUS KTAP
Sertifika No: 2 2 8 0 6
Albay Faik Szdener Sk.
B enso n M erkezi No:21/2
Kadky / stan b u l 3 4 7 1 0
Tel: 0 2 1 6 4 1 8 2 7 0 2 (p b x ) Faks: 0 2 1 6 4 1 4 3 4 42

w w w .versuskitap.com
versu skitap @ v ersu skitap .co m

AKIKAN AK
nsan likilerinin Krlganlna Dair

Zygmunt Bauman

versus/

NDEKLER

nsz ............................................................................................... 7
Aka Dmek, Aktan Dmek ................................................ 15
Sosyalliin Alet Edevat Kutusunun inde ve Dnda ....63
Komunu Sevmenin Gl zerine ..................................111
Paralanm Birlik ........................................................................164

nsz

Robert Musilin byk roman N iteliksiz A dam m kahraman

Ulrich, eserin adna layk biriydi: Tam bir niteliksiz adam.
Kaltm yoluyla aktarlm ya da kendi edindii, elinden al
namayacak, kendine zg niteliklerden yoksun biri olduun
dan, sahip olmay arzulad nitelikleri kendi abasyla olu
turmak, beynini ve nsezisini altrmak zorundayd. Ancak
kafa kartrc iaretlerle dolu, hzla ve tamamen ngrle
mez bir halde deimeye msait bir dnyada bu niteliklerin
hibirinin sonsuza dek srecei garanti edilemezdi.
Elinizdeki eserin kahraman D er Mant ohne Verwandtschajten'dir;

yani

basz

insai), zellikle

de Ulrichin

zamanndaki akrabalk balar gibi sabit balar olmayan in

san. Kopmaz ve daimi balardan yoksun olan bu kahraman
-yan i bizim modern akkan toplumumuzun sakin i- ve ar
dllar, kendi yetenekleri ve sadakatleri sayesinde insanln
geri kalanyla irtibata gemek iin ne tr balar bulursa onlar
kullanarak kendi abalaryla birbirlerine balanmak zorunda
dr artk. Hibir balar olmadndan, birbirleriyle balant

kurmak zorundalar... Yine de, eksik ya da bozulmu balarn

brakt boluu dolduran herhangi bir balantnn sreklili
inin hi garantisi yoktur. Daha ilk ortam deiiminde, hi ara
vermeden, yeniden basz kalabilmek iin yzergezer kalma
ldrlar. u kesindir: Akkan modernite iinde tekrar tekrar
basz kalrlar.
nsanlar arasndaki balarn tekinsiz krlganl, bu duru
mun esinledii gvensizlik duygusu ve bu duygunun balar
bir yandan sklatrrken, dier yandan gevek tutma ynn
de kkrtt atan arzular... te bu eserin aydnlatmaya,
anlatmaya ve anlalr klmaya alaca ey bu.
Musilin gr keskinlii, palet zenginlii, ve fra darbele
rinin zarafeti -aslnda N iteliksiz A dam modern insann mut
lak portresi yapan Musilin stn yetenekleri- bende bulun
madndan, tpatp benzerlik bir yana, tam bir portre denemesindense, kaba ve ksmi bir dizi eskiz izmekle yetinmeliyim.
Umabileceim en iyi ey, vesikalk bir fotoraf, tamamlanm
ksmlar kadar boluklar ve beyazlklar da olan karma bir
grnt. Gelgelelim nihai kompozisyon bile tamamlanmam
bir i olarak kalacak, tamamlamak da okurlara dyor.
Bu eserin bakahraman insan ilikisi. Bakiiler erkekler
ve kadnlar, adalarmz, beyinlerinden ve kolayca kulla
nlp atlabilir duygularndan baka bir eye gvenmekten
umutlarn kesmi, ihtiya durumunda gvenebilecei yar
dmsever bir el kadar birlikteliin gvenliine de zlem du
yan, ilikiler kurmaya can atanlar... Yine de, ilikide olma
durumu, sonsuza dek yle dursun, srekli ilikide olma
durumu onlar tereddde dryor. Bunun onlara ykm
llk dayatmasndan ve bask uygulamasndan ekiniyorlar,
byle bir eye ne dayanabiliyorlar ne de hazr hissediyorlar
kendilerini. Dahas, -ev et, iyi b ild in iz!- iliki kurmak iin ih

tiya duyduklar zgrl ciddi biimde smrlandrabileceini dnyorlar...

Bireylemenin babo olduu dnyamzda ilikiler iki
ucu keskin kl gibidir. Gzel dler ile kbuslar arasnda gi
dip gelirler, birinin dierine ne zaman dnecei bilinmez.
ou zaman, bu iki hal, farkl bilin dzeylerinde de olsa,
bir aradadr. Akkan bir modern yaam erevesinde ilikiler,
en canl, en dayanlmaz, en derinden hissedilen ve en yaygn
mphemliklerin tezahrdr belki de. Bu durum, buyrukla
birey olmu modern akkan bireylerin kiisel gndemleri
nin bana ve dikkatlerinin merkezine niin ilikilerin yerle
tiini aklyor olabilir.
likiler en scak sohbet konusudur ve grnen o ki ad
ktye km risklerine ramen oynanmaya deer tek oyun
dur. statistiklerden ve bu istatistiklerin getirdii saduyulu
inanlardan teoriler oluturmaya alm kimi sosyologlar bu
duruma bakp, adalarnn dostluk, ba, birlik, topluluk
zlemi iinde olduu sonucunu karverirler. Ancak insanla
rn dikkati (sanki Heideggerin kuraln izliyor gibidir: eyler
ancak yol atklar hsranla -ykm a yol aarak, yok olarak,
karakterleriyle eliki halinde hareket ederek ya da doalarna
ihanet ederek- bilinte ortaya karlar), gnmzde zellikle
bu ilikilerden elde etmeyi umduklar tatminler zerinde yo
unlama eilimindedir, nk, frer nedense gerekte bu ili
kileri tamamen tatmin edici bulmamlardr; gerekten tatmin
edici bulduklarnda ise, talep ettikleri bedeli genellikle ar
ve kabul edilemez addetmilerdir. Miller ve Dollard, nl de
neylerinde, adyans abyansa denk olduunda, yani elektrik
oku tehdidi ile itah kabartc yiyecek vaadi arasnda gayet
hassas bir denge olduunda, laboratuvar farelerinde heyecan
ve hareketliliin dorua eritiini saptamlard.

Gnmzn danma patlamasnm ana etkenlerinden

birini ilikilerin oluturmasna amamal. Kiilerin grev
leri tek balarna altndan kalkamayacaklar kadar karmak,
youn ve gtr. Miller ve Dollardm farelerinin hareketlilik
hali genellikle bir eylem felcine yol ayordu. Holanma ile
tiksinme arasnda, umut ile kayg arasnda tercih yapmay
becerememek, harekete geme beceriksizlii halinde orta
ya kyordu. Farelerin tersine, benzer durumlarda insanlar
uzman danmanlara bavurabilir ve cret karl onlardan
hizmet talep edebilirler. renmeyi umduklar ey, daireden
nasl kare yaplacadr: Ne yardan ne serden vazgemek is
terler, ilikilerin zevkli ksmn alp acy ve tatszlklar uzak
tutmak; ilikilerden g alrken g yitirmemek, boulmadan
tatmin bulmak isterler...
Uzmanlarn tek istei hizmet vermek; mterilerinin asla
suyunu ekmeyeceinden eminler, nk hangi d verir
lerse versinler bir daire asla daire olmaktan kp kare eklini
alamaz... tlerinin sonu gelmez; genel olarak yaptklar ise
ortak pratii ortak bilgi dzeyine ykseltmektir yalnzca, bu
bilgi de gvenilir, allame teorinin yksek mertebesine eriir.
Bu tlerden yararlananlar haftalk ve aylk lks dergilerin
ve ciddi ya da daha az ciddi gazetelerin haftalk eklerinin ili
k i stunlarna gz gezdirerek, haberdar kiilerden iitmeyi
diledikleri eyi iitmeye alrlar, nk kendi adlarna bunu
yapamayacak; kendilerine benzer kiilerin yapp ettiklerini
dikizleyecek ve ikilemle ba etme abalarnda yalnz olmadk
lar konusunda uzmanlarn onayladklar bilgiden neyi edin
mek onlar rahatlatacaksa onu kartacak kadar utangatrlar.
Bylece okur, danmanlarn dolama soktuklar baka
okurlarn deneyiminden, elde var bir ilikiler, yani ihtiya
duyduklarnda ellerinin altnda bulabilecekleri ama ihtiya
lar olmadnda ceplerine atabilecekleri ilikiler deneyebile-

eklerini renirler. Bu ilikiler hazr portakal sular gibidir:

Konsantre olduklarndan mide bulandrr ve sal ciddi bi
imde tehlikeye atarlar. Tpk bunlar gibi ilikiler de kullanlr
ken sulandrlmaldr. Bu yar-bamsz iftler, ikili olmann
boucu baloncuunu patlatma erefine ermi devrimci iliki
kurucular olarak vlr. Bu ilikiler, otomobiller gibi, hl
trafie kabilir olduklarndan emin olmak iin dzenli ara
muayenesine katlanmak zorundadr. Sonuta rendikleri ey,
taahhdn, zellikle de uzun vadeli taahhdn tuzak oldu
udur ve iliki kurma abas herhangi bir baka tehlikeden
ok bundan uzak durmaldr. Uzman bir danman, okurlar,
gnlszce bile olsa taahht altna girdiinizde, unutmayn
ki, ok daha tatminkr ve dolu dolu olabilecek dier romantik
ihtimallere kapy kapatm oluyorsunuz diye uyarr. Baka
bir uzman ise daha dobradr: Taahht vaatleri uzun vadede
anlamszdr... Dier yatrmlar gibi bunlarn da mumu sner.
Dolaysyla, ilikiye girmeyi arzu ediyorsanz, mesafeli olun;
birlikteliinizden icraat bekliyorsanz, ne vaatte bulunun ne de
vaat bekleyin. Btn kaplar her daim ak tutun.
Calvinonun Grnmez Kentler'inden biri olan Leonianm
sakinleri, eer sorulsayd, tutkularnn yeni ve farkl eyler
den zevk almak olduunu sylerlerdi. Gerekten de, her sa
bah yeni marka giysiler giyer, son model buzdolabndan hi
almam konserveler karr, en yeni radyodan son dakika
arklarn dinlerler. Fakat her sabah, dnk Leoniadan ka
lanlar p arabasn beklemektedir, dolaysyla Leoniallarm
gerek tutkusunun kendilerini srekli kirletip yeniden temiz
leme zevki olup olmadn hakl olarak dnebiliriz. Aksi
takdirde, grevleri saygn bir sessizlikle evrili olsa bile, p
ler niin melekler gibi ho karlanrd? Bir kez eyalar
atld m, bir daha artk kimse onlar dnmek istemez.
Biz dnelim bari...

Modern akkan dnyamzn sakinleri de, tpk Leonia sa

kinleri gibi, bir eyden sz ederken baka bir eyi kafaya ta
karlar m? Onlar kendilerinin arzu, tutku, emel ve dlerinin
ilikiye gemek olduunu sylyorlar. Ama aslnda ilikile
rinin tkanp yozlamasna nasl engel olacaklaryla daha fazla
megul olduklar doru deil midir? Gerekten de oturakl
ilikilerin peinden mi koarlar -k i kendileri byle syler-,
yoksa bu ilikilerin her eyden ok hafif ve gevek olmasn m
ve bylelikle Richard Baxterin verdii rnekteki gibi, hafif
bir pelerin gibi omuza atlaca farz edilen zenginlikler mi
sali frlatlp atlabilir olmasn m arzularlar? Nihayetinde,
gerekten istedikleri tavsiye nedir: liki nasl kurulur mu,
yoksa zarar ziyan grmeden ve rahat bir vicdanla nasl kurtulunur mu? Bu sorunun kolay bir cevab yoktur, yine de soru
nun sorulmas gerekir ve modern akkan dnyann sakinleri
gnlk yaamlarnda karlatklar saysz mulk grevin
saysz mulk ar yk altnda ac ektike sorulmaya da
devam edilecektir.
Belki de iliki fikri kafa karkln daha da artryor.
liki arayan bahtszlar ve danmanlar ne kadar abalasa
da, kavram rahatsz edici ve can skc yan anlamlarndan ta
mamen ve gerekten temizlenmeye kar direniyor. Belirsiz
tehlikelerle ve karanlk zsezilerle dolu olmay srdryor;
birlikte olmann hazlaryla, kapanmann dehetinden ayn
anda sz ediyor. Belki de bu nedenle, insanlar deneyimleri
ni ve beklentilerini ilikiye girme ya da iliki yaama gibi
szcklerden ok, balantda olma, hatta kalma gibi (ma
lumatfuru akl hocalarnn yardm ve yataklndaki) szck
lerle ifade ediyorlar. Partner yerine alardan sz ediyorlar.
Balantda kalma dilinin meziyeti nedir ki, ilikiye geme
dilini unutturuyor?

liki, yaknlk, partnerlik ve karlkl balanmay

belirgin klarken kartn, yani balanmamay dlayan ya da
sessizce geitiren, benzer terimlerin tersine, a, ezamanl
olarak hem aa girme hem de adan kma zelliini temsil
eder; bu iki ileme ayn anda imkn tanmayan bir a hayal et
mek imknszdr. Bir an iinde, ba kurma ve ban kopma
s, biri dieri kadar meru, ayn statde ve ayn nemde ter
cihlerdir. ki faaliyetten hangisinin an zn oluturdu
unu sormak bir ie yaramaz! Bir a, bal olunan anlara,
serbeste hareket edilen evreler serpitirilmi olduunu ima
eder. Bir ada talep zerine balantya girilir, iradi olarak ke
silebilir. Arzulanmayan ama koparlamayan bir iliki, iliki
kurmamn olabildiince gvenilmez hissedilmesini salayan
imkndr. Bununla birlikte, arzu edilmeyen bir balant te
zattr: Balantlar, daha onlardan tiksinmeye balamadan par
alanabilir ve paralanmtr da.
Balantlar sanal ilikilerdir. Eski tarz ilikilerin tersine
(taahht edilmi ilikilerden, hatta uzun vadeli balanma
lardan hi sz etmiyoruz), akkan bir modern yaam orta
mna uygundurlar; bu ortamda, romantik olaslklarm (ve
yalnzca romantik olanlarn deil), gitgide hz kazanaca,
sayca asla azalmayaca, birbirlerini sahne dna itecei ve
daha honut ve tatmin edici olma vaadiyle birbirleriyle yar
aca umulur ve varsaylr. Gerek ilikilerin tersine, sanal
ilikiye girmek ve bu ilikiden kmak kolaydr. Ar, yava
hareketli, atl ve mulk, ciddi eylerle kyaslandnda,
k ve bakml grnrler, bunlar kullanmak kolay gzkr,
kullanc dostudurlar. Bathtan yirmi sekiz yandaki bir er
kek, bekr barlar ve gazetelerdeki patan ilan keleri yok
olurken, internette flrt etmenin gitgide yaygnlamas zeri
ne sorgulandnda, elektronik ilikinin kesin bir avantajn

dan sz ediyordu: Deete tuuna basmak her zaman mm

k n !
Sanal ilikiler (ad yeniden balant olur) sanki Gresham*
yasasna itaat ediyorlarm gibi, tm dier ilikileri ortadan
kaldran modeli yerletirirler. Bu, baskya teslim olan erkek
ve kadnlar mutlu klmaz; sanallk-ncesi ilikilerin onlara
verdii m utluluk da pek farkl deildir. Bir yandan kazanrken
dier yandan kaybedilir.
Ralph Waldo Emerson yle diyordu: incecik bir buz taba
kas zerinde paten kayyorsanz, kurtulu ansnz srat yap
manza dayanr. Nitelik hayal krklna urattnda, selame
ti nicelikte ararz. Taahhtler anlamdan yoksun olduunda
ve ilikiler gvene layk olmaktan kp srme anslar pek az
olduunda, partnerlerin yerine alar geirmeye daha meyyal
oluruz. Ama bu durumda, bir yerde sabit kalmak ncekin
den daha g (dolaysyla da daha rahatsz edici) olur -ilem i
gerekleebilir klan yetilerimiz artk yoktur. Hareket halinde
olmak vaktiyle bir ayrcalk ve baaryken artk kanlmaz
dr. Hz korumak vaktiyle sarho edici bir macerayken, artk
tketici bir angaryadr. Sonuta nemli olan, hz sayesinde
kovulmu gibi gzken naho belirsizliin ve can skc kafa
karklnn ekip gitmeyi reddetmesidir. Balanmamann
kolayl ve talep-zere-fesih riski azaltmaz; riski, tpk yay
dklar kayglar gibi, farkl ekillerde paylatrr.
Bu kitap bizim akkan modern dnyamzda birlikte ve
ayr ayr yaamann risk ve kayglarna adanmtr.

* ) 1. E liz a b eth in m ali d a n m a m T h o m a s G resh am n (1 5 1 9 - 1 5 7 9 ) adyla

an la n G resh am yasasna gre, n o m in a l deeri ayn , lak at k le deeri farkl
iki m ad en i parad an k le d eeri y k sek o lan d o lam d an ek ilir. B y lece k l
e deeri az olan k t p a ra ", k le deeri y k sek olan iyi p aray kov m u
olu r - .n .

Aka Dmek, Aktan Dmek

Sevgili dostum, size kk bir eser gnderiyorum. Hakl ola

rak ne bann ne de sonunun olduu sylenebilir, nk bu
radaki her ey, tam tersine, hem ba hem sondur, birbirlerinin
yerine gezer ve karlkl olarak bu rolleri stlenirler. Sizden
ricam, bu bileimin hepimize, size, bana ve okura ne byk
bir rahatlk sunduunu dnmeniz. stediimiz yerden ke
sebiliriz; ben kendi dm, siz metni, okur da okumasn;
nk gereksiz bir olay rgsnn bitmek bilmez ve yoru
cu ayak direyiine pabu brakmyorum. Bir omuru kaldrn,
bu dolambal hayalin iki paras da hi zahmetsiz buluur.
Saysz paraya dorayn, her birinin ayr ayr var olduunu
greceksiniz. Bu paralarn her birinin sizin hounuza gide
cei ve sizi elendirecei umuduyla ylan size btn olarak
adama cretini gsteriyorum.
Charles Baudelaire Le Spleen de Parisyi okurlarna ite
byle sunmutu. zc bir durum; nk eer o yapmam
olsayd, aynsn ya da benzer bir girii aadaki satrlar iin
ben de yazmak isterdim. Ama artk o yazm bir kere ve ben

an cak alnt yapabilirim. Walter Benjamin olsayd, nceki

cmledeki an caka itiraz ederdi. Tekrar dndmde, ben
de.
Saysz paraya dorayn, her birinin ayr ayr var oldu
unu greceksiniz. Baudelairein kaleminden damlayan frag
manlar gerekten de ayr ayr varlar. Aadaki dnce krn
tlar iin de bu geerli olacak m? Buna karar verecek olan
ben deil okurlar olacaktr.
Dnce ailesinde saysz cce vardr. Mantk ve yntem
bu nedenle icat edildi ve icat edildikten sonra da dnrler
bunlar m innetle kucaklad. Cceler kendi zayflklarn uy
gun adm yryen insan sralarnn ve sava dzenlerinin et
kileyici grkemi iinde gizleyebilir ve sonuta unutturabilirler. Saflar bir kez olutuunda, askerlerin ne kadar ufak tefek
olduunu kim fark eder? Pigmeleri sra sra sava dzenine
geirerek ok gl grnen bir ordu oluturulabilir...
Srf yntembilimin koulsuz bamllarn honut etmek
iin, bu doranm paralarla belki de byle davranmalydm.
Ama bu grevi tamamna erdirecek kadar zamanm yok, bu
durumda itima borusu almadan saflarn dzenini dn
mek benim amdan aptalca olur...
Yeniden dnecek olursam: Belki de zaman bana ok ksa
geliyor; yam ok ileri olduu iin deil, ama insan yalan
dka unu daha iyi anlyor ki, bir dnce ne kadar byk
grnrse grnsn, insan deneyiminin byk cmertliini
asla yeterince kapsayamaz -h ele ki korumas hi mmkn ol
maz. Ak ya da reddedilme konusunda, yalnz olma ya da iki
kii olma konusunda, birlikte ya da tek bana lmek konu
sunda bildiimiz, bilmeyi dilediimiz, bilmeye abaladmz
eyler; btn bunlar rasyonelletirilebilir mi, dzene konabi
lir mi, daha az nemli eyler iin geerli olan tutarllk, bada

klk ve eksiksizlik ltlerine uygun olarak dzenlenebilir

mi? Belki olabilir -am a o zaman da, sonsuzluk gerekir.
nsan hayatna dair en nem tayan eyler btnyle sy
lendiinde, en nemli eylerin hl ifade edilmeden kalm
olduu doru deil midir?
Ak ve lm, hikyemizin bu iki temel karakteri, bir olay r
gsne ya da sona sahip olmasalar da yaamn hengmesinin
byk blmn kendilerinde toplayarak, bu trden tefek
kre, yazmaya ve okumaya baka her eyden daha fazla
imkn tanr.
van Klima bize unu diyor: Tamamna ermi ak ile lm
kadar birbirine yakn pek az ey vardr. kisinin her belirii
biricik ama ayn zamanda kesindir, tekrara tahamml yok
tur, hibir arya cevap vermez ve hibir erteleme vaat et
mez. Her biri tek bana ayakta durmaldr ve durur da. Her
biri her zaman hilikten doarak, gemisiz ya da geleceksiz
varlk-olmayanm karanlklarndan gelip ortaya ktnda ilk
kez ya da yeniden domu olur. Ak da lm de her seferinde
batan balar, gemi tasarlarn gereksizliini ve gelecekteki
btn tasarlarn da bounaln rlplak ortaya koyar.
Ne aka ne lme iki kez girilebilir; Herakleitosun rma
ndan bile az girilir. Gerekten de onlar kendi kendilerinin
ba ve kuyruklardr, dier hr ey karsnda horgr ve
ihmalkrlk gsterirler.
Bronislaw Malinowski, mze koleksiyonlarn soyktklerle kartran yaylmaclarla* alay ediyordu; cameknlarm al
tna, akmaktandan kaba aletlerin daha rafine olanlarn n
* ) K lt r n g eliim ve d e iim in d e en n em li etk e n in b ak a k lt rlerd en
gelen m add i ve m an evi u n su rla rn baka b ir k lt re g irm esiy le ge rek leti in i
n e s ren a n tro p o lo ji a k m - .n .

cesine yerletirilmi olduunu grp aletlerin tarihlerinden

dem vurmulard. Sanki, diye alayl alayl glmsyordu
Malinowski, tpk hipparion'un yeri geldiinde equus caballu su
dourmas gibi ta bir balta da bir baka baltay douracakt.
Atn kkenlerinin izi baka atlara kadar gtrlebilir, ama
aletler baka aletlerin ne atasdr ne onlarn soyundan gelir.
Atlardan farkl olarak, aletlerin kendilerine zg hibir tarih
leri yoktur. Onlarn bireysel insan biyografilerini ve kolektif
tarihleri belirgin kld sylenebilir; onlar bu tr biyografile
rin ve tarihlerin akntlar ya da keltileridir.
Ak ve lm konusunda da ayn ey aa yukar ileri sr
lebilir. Nedensel ilikiler, yaknlklar ya da akrabalklarn hep
si insani bireyselliklerin ve/veya birliin zellikleridir. Ak ve
lmn kendi tarihi yoktur. Bunlar insani zamann barnda
ki olaylardr -h e r biri ayr bir olaydr, baka benzer olaylara
bal deildir (nedensel biim de bal hi deildir); balantlar
saptamay -uydurm ay- ve anlalamaz anlamay i iten ge
tikten sonra arzulayan beeri kompozisyonlar hari.
Dolaysyla sevmeyi renemeyiz; lmeyi de. Bunlarn
etkisinden kurtulmay ve yollaryla kesimemeyi amalayan
kavranlamaz -ateli bir ekilde arzulanm olsa da, var olma
yan - sanat renilemez. Ak ve lm, zaman gelince insan
yakalar; bunun ne zaman olacamysa asla bilemeyiz. Ne za
man gelirse gelsin sizi hazrlksz yakalar. Gndelik kayglar
nzn gbeinde, ak ve lm ab nihilo -h i te n - ortaya kar.
Elbette, hepimiz i iten getikten sonra ders karmak iin
gemie uzanr, evveliyatn izini srmeye alr, post hocun
kesinlikle propter hoc' olduu yolundaki amaz ilkeye ba
vurur, olayn anlaml bir soy haritasn karmaya alr ve
* ) p o st h o c... p r o p te r h o c : B ir olay b a k a b ir olayd an n ce ortaya k y o rsa , ilk
o lay ik in ci o lay n n ed en i o la ra k g rm e - .n .

genellikle de bunu baarrz. Bu baar getirdii rahatlk iin

bize gerekir: Zihinsel salk iin art olan dnyann dzenli
liine ve olaylarn ngrlebilirliine duyulan inanc -dolayl
yoldan da olsa- diriltir. Ayn zamanda, bilgelik kazandmz
yanlsamasna kaplrz; J. S. Millin tmevarm yasalarn
renmek gibi, araba kullanmay, atal yerine ubuklarla yemek
yemei renmek gibi, hatta bir anketrde iyi izlenim uyan
drmay renmek gibi bunu da rendiimizi sanrz.
lm renmenin bakalarnn deneyimiyle snrl ol
duunu kabul etmek gerekir ki bu da ar bir yanlsamadr.
tekinin deneyimi bir deneyim olarak gerekten edinilemez;
nesneyi renmenin sonucunda, Erlebnis [yaant], znenin
yaratc glerinin katksndan asla ayrlamaz. tekinin dene
yimi ancak tekinin yaad eyin dnm, yorumlanm
hikyesi olarak bilinebilir. Tom & Jerry izgi filmindeki Tom
gibi, belki de baz kediler dokuz canldr ya da din deiti
ren baz kiiler yeniden domu olduklarna ikna olabilirler
-n ed ir ki lm, yaam gibi, yalnzca bir kez meydana gelir;
bir daha yaanmayacak bir olay bir dahaki sefere doru yap
m ak renilemez.
Ak sanki dier biricik olaylardan farkl nitelikte gibi.
Gerekten de, birden ok kez k olunabilir ve bazlar ok
kolaylkla aka dmekten ya da ayn kolaylkla ak kaybet
mekten -b u srete karlatklar baka kiiler gibi- gurur
duyar ya da ikyet eder. Aka k ya da ak yaras olan
bu tr kiilerden sz edildiini herkes iitmitir.
Ak -v e zellikle k olma durum unu- yinelenen bir
durum olarak grmek iin; neredeyse doas gerei, tekrar
lanmaya yatkn, hatta yinelenen teebbslere davet eden bir
durum olarak dnmek iin pek ok salam gereke vardr.

Israrla sorulduunda, oumuz defalarca k olduumuzu

hissettiimizi belirtiriz. u varsaylabilir ki (ama olgularn bi
linmesine dayal bir varsaymdr bu), amzda yaamlarn
daki birok deneyime ak diyen, yaamakta olduklar akn
sonuncu olduuna gvence veremeyen ve gelecekte de ak
yaayacam dnen insan kesimi hzla artmaktadr. Eer
varsaymmz dorulanrsa, bunda alacak bir ey olmaya
caktr. Sonuta, lm bizi ayrana kadar eklindeki roman
tik ak tanmnn kesinlikle modas gemitir; vaktiyle hizmet
ettii ve kuvvetini ve kibrini borlu olduu akrabalk yaplar
radikal biimde altst olurken son kullanma tarihini oktan
amtr. Bununla birlikte, bu kavramn sonunun gelmesi, ka
nlmaz bir ekilde, bir deneyimin ak diye adlandrlmak
iin baarmas gereken snavlarn basitletirilmesi anlamna
gelir. Birok insann genellikle akm yksek ltlerine ykseltilmesindense, bu ltler drlmtr; sonu olarak,
ak ad verilen deneyim yelpazesi nemli lde gelimitir.
Sevimek kod ad altnda tek gecelik ilikilerden bahsedil
mektedir artk.
Ak deneyimlerinin bu ani bolluu ve grnte kolayca
ulalrl, akn (k olmak, ak talep etmek) renilen bir
beceri olduu ve bu konudaki ustaln rencinin teebbs
saysyla ve devamllyla artt inancn besleyebilir (ve bes
ler de). Hatta akla ilgili becerilerin deneyim saysyla artt
na; bir sonraki akn halihazrda yaanandan daha ba dn
drc bir deneyim olacana, ama daha sonraki kadar kalp
arptrmayacana ve heyecan vermeyeceine de inanlabilir
(genellikle inanlr da).
Fakat bu da yeni bir yanlsamadr... Ak servenleri dizi
si uzadka artan bilgi tr, krlganln ve ksaln a priori
bilincine bulanm, canl, ksa ve oke edici servenler olarak

akm bilgisidir. Edinilen beceri, hzla bitirmeye ve yeniden

balamaya yardm eden beceridir; Soren Kierkegaarda gre,
bu durumun arketipal virtz Mozartn Don Giovannisiydi.
Bununla birlikte, yeniden deneme takntl ve bir sonraki de
nemenin yolunu tkayacak her yeni teebbs engellemekten
baka bir ey dnmeyen Don Giovanni ayn zamanda ik
tidarsz akm da arketipiydi. Onun yorulmak bilmez aray
ve denemelerinin hedefi ak olmusa, deneme zorunluluu
bu hedefe meydan okumu olsa gerekti. Grnrde beceri
edinmenin etkisinin, Don Giovanni rneinde olduu gibi,
ak renmeme, yani ak konusunda beceriksizlik kazanma
ihtimali tadn ileri srmek de ok itah kabartcdr.
Byle bir sonu beklenebilir: Akn doasna meydan
okumaya cret edenler, deyim yerindeyse, akn intikamna
urarlar. renmeyi, hatrlamay ve sonu olarak mekanik
ileyii tevik eden monoton bir tekrara sahip bir ereveye
denk den bir dizi deimez kuraln bulunduu bir faaliyeti
icra etmeyi renmek mmkndr. stikrarsz bir evrede baarl bir renimin iaretleri olan- bellek oluturmak ve
alkanlk edinmek ket vurmakla kalmaz, ayrca lmcl so
nular da tayabilir. ehirlerdeki kanalizasyon fareleri -yani
yiyeceklerini zehirli yemlerden ayrt etmeyi ok abuk re
nen bu parlak zekl yaratklar- asndan lmcl olan ey,
istikrarszlk ve kurala aykrlk esidir; yeralt oyuklar ve
ivintileri ana, teki zeki canllarn -in san larn - dzensiz,
renilemez, ngrlemez ve gerekten de nfuz edilemez
bakal tarafndan sokulan eydir: nsanlar, rutini krma
ve dzenli ile olumsal arasndaki ayrm altst etme eilim
leriyle n salm yaratklardr. Bu ayrm srdrlmezse, (fay
dal alkanlklar edinme anlamnda) renme dnlemez.
Son muzaffer seferlerini tekrar tekrar yapmakla tannm ge

neraller gibi, eylemlerini nceki eylemlerine balamakta srar

edenler, intihar riski alrlar ve skntlar sona ermez.
Akn doasnda -ik i bin yl nce Lucanusun gzlemledii
ve Francis Baconm yzyllar sonra tekrarlad g ib i- yazg
ya rehin verme anlam vardr.
Platonun /eninde Mantineal Diotima (evirisi, ehrin
khininden ekinen kadn khin) Sokratese, onun da ona
yyla, unu syler: Ak (...) senin sandn gibi, (...) gzel
sevgisi deildir; gzel iinde remek ve ocuk yapmak de
m ektir. k olmak gebe kalmay ve ocuk dourmay ar
zulamak anlamna gelir, bylece k, ocuk dourmak iin
her yerde gzeli arayacaktr. Baka bir deyile, ak anlamn
nceden hazr, eksiksiz ve tamamlanm eylere duyulan ate
li ihtiyata bulmaz -b u tr durumlarn olumasna katlma
alnda bulur. Ak akmlkla balantldr; yaratc enerjiyi
belirtecek dier szck odur ve bu haliyle, riskle dolup taar,
nk hibir yarat kendi sonundan emin deildir.
Her akta en azndan iki varlk vardr, her biri bir dierinin
denklemindeki byk bilinmeyendir. Bu anlamda ak yazg
nn bir kaprisi gibidir; nceden sylenmesi, nlenmesi ya da
kanlmas, hzlandrlmas ya da durdurulmas imknsz tu
haf ve esrarengiz bir gelecektir. Sevmek, bu yazgya almak
demektir, insanlk durumlarnn en ycesidir; bu durumun
ierisinde korku neeyle karr ve bu har, iindeki mad
delerin ayrlmasna izin vermez. Bu yazgya almak, sonu
ta, varln iine zgrln dahil edilmesi anlamna gelir:
Aktaki ortakta, yani tekinde cisimleen zgrln. Erich
From m un dedii gibi: ... Eer alakgnlllk, cesaret,
inan, gerek disiplin yoksa (...) bireysel ak tatmin kayna
olamaz. Fakat, diye ekler hemen, zntyle: Bu nitelik-

lerin ender bulunduu bir kltrde, k olabilmek istisnai

olmaldr...1
Kullan-at tr rnleri, hzl zmleri, anlk tatmini,
hibir aba srdrmeyi gerektirmeyen sonular, amaz ree
teleri, btn risklerin gvence altna alnmasn ve geri deme
garantilerini tevik eden bizimkisi gibi bir toplumda durum
tam da budur. Sevme sanatn renme vaadi (doru olmas
canla bala istense de yanl, sinsi vaat), ak deneyimini,
isteklerden beklemeyi, abalardan aln terini, rnlerden a
bay ekip karma vaadinde bulunan btn zellikleri parla
tarak cezbeden ve batan karan dier metalara benzer klma
vaadidir.
Alakgnlllk

ve

cesaret

yoksa

ak

da

yoktur.

Kefedilmemi, haritas karlmam bir alana girildiinde,

bu iki nitelik, byk miktarlarda ve srekli tazelenerek talep
edilir; ve iki ya da daha fazla insan arasnda ak meydana gel
diinde, byle bir blgeye girerler.
Eros -d iy e vurgular L evin as-2 sahip olmaktan ve iktidardan
farkldr; ne bir mcadele ne bir kaynama, ne de bir bilgi
dir.
Eros, bakalkla, gizemle, yani gelecekle, her eyin olduu
bir dnyada asla burada olmayan eyle kurulan ilikidir...
Akn pathosu varlklarn almaz ikiliinden ibarettir. Bu
ikilii amaya, denetlenemeyeni alt etmeye ve zincirinden
boanm evcilletirmeye, bilinmezi ngrlebilir klmaya
ve gebeyi zincire balamaya almak -btn bunlar akn
lm ann alar. Eros ikilii aarak varln srdrmeyecek
1) E r ic h F ro m m , T h e A rt o /L o v in g ( 1 9 5 7 ; T h o rso n s, 1 9 9 5 ), s. vii.
2 ) E m m a n u el Levin as, L e Tem ps et l a u tre (P resses U n iv ersitaires de F r a n c e ,
1 9 9 1 ) , s. 8 1 , 7 8 .

tir. Ak sz konusu olduunda, sahiplenme, iktidar, kayna

ma ve d krkl, Maherin Drt Atlsdr.
Akn olaanst krlganl, hafife yaralanabilirlie kat
lanmaya kar melun reddiyle yan yana burada yatmaktadr.
Her ak ipotek altnda tutmaya alr, ama tam zafer kazana
cakken nihai bozgunu yaar. Her ak geiciliinin ve belirsiz
liinin kaynaklarn gmmek iin mcadele eder; ama eer
baarrsa abucak solar, rengi atar. Eros, Thanatos hortla
nn hkimiyetindedir ve hibir byyle onu kovamaz. Sorun
Erosun vakitsizlii deildir ve ald hibir eitim ve kendi
kendine bulduu hibir are onu marazi -in tih a r- eilimin
den kurtaramaz.
Meydan okuma, ekim, tekinin batan karlmas; bun
lar btn mesafeyi, ne kadar azaltlm ve ksaltlm olsa da,
katlanlamayacak lde uzatr. Aklk bir uuruma benzer.
Kaynama ya da fetih, sonuta meydana gelen straba tek are
gibidir. Yumuak bir okay ile sert bir avulama arasnda, ko
laylkla gzden karlabilecek, ince bir hudut bulunur. Eros
ilkini yapmazsa kendine sadk olamaz, ama kincisini riske at
madan da ilkini uygulayamaz. Eros tekine doru el uzatmaya
kkrtr -am a bu el okayabilecei gibi kapp sktrabilir de.
Ak ve sevme hakknda ne renmi olursanz olun, sizin
bilgeliiniz, Kafkann m esihi gibi, ancak varndan bir gn
sonra gelebilir.
Ak, var olduu srece, bozguna teet geer. Yol boyunca iler
lerken kendi gemiini fesheder; sorun ktnda snabile
cei hibir liman brakmaz ardnda. Kendisini neyin bekledi
ini, gelecein ona ne getireceini bilmez. Bulutlan datacak
ve kaygy bastracak gveni asla bulamaz. Ak, belirsiz ve
nfuz edilemez bir gelecek zerindeki ipotektir.

Ak lm kadar rktc olabilir -ou zaman da byledir

zaten; ancak, lmn tersine, arzu ve heyecanla bu hakikati
gizler. Ak ile lm arasndaki fark ekim ve itilim terimle
riyle kavramak uygun der. Fakat iyi dnldnde bu o
kadar da kesin deildir. Ak vaatleri, genellikle ltuflarndan
daha az mulaktr. Dolaysyla k olmann cazibesi byk
ve kar konulmazdr, ama kamann ekicilii de byledir.
Dikensiz bir gl aramann cazibesi asla uzak deildir ve buna
direnmek de pek gtr.
Arzu ve ak. Kan kardeler. Kimi zaman ikiz; yine de asla
gerek ikiz (tek yumurta ikizi) deil.
Arzu tketme istei demektir. mek, yiyip yutmak, sonra da
sindirmek -y o k etmek demektir. Arzu, bakaln varln
dan baka kkrtcya gerek duymaz. Bu varlk daima zaten
bir hakaret ve aalamadr. Arzu, hakaretten intikam alma
ya ve aalanmadan kanmaya duyulan nlenemez istektir.
Bakala gtren boluu doldurma ykmlldr, ayr
ca hem eker hem iter, hem kefedilmemiin vaadiyle batan
karr, hem de kaamak, inat tekiliiyle rahatszlk verir.
Bakalk tadlr, kefedilir, ona allr ve evcilletirilirse, bu
radan cezbetme inesi krlm olarak kar. Elbette bu mu
ameleden sonra varln srdrrse... Bununla birlikte, s
re boyunca, bakaln sindirilmemi kalntlarnn, tketim
rnleri alanndan atk alanna dmesi de mmkndr.
Tketim rnleri caziptir; atklar ise iticidir. Arzunun ar
dndan atklar skartaya karlr. Bu, muhtemelen, yabancl
n sklp bakalk dna atlmasdr, kez a i tamamland
nda kukusuz yok olup gidecek olan tatminin sevinci haline
gelip kurumu koruyucu kabuun iinin boaltlmasdr. z
bakmndan arzu, bir ykm aldr. Ve kukusuz dolayl ola

rak, zykm aldr: Arzuya, doumundan itibaren lm

arzusu bulamtr. Bu yine de dikkatle gizledii bir srdr;
zellikle de kendinden gizler.
Ak ise zen gstermek ve zen gsterilen nesneyi koruma
arzusudur. Merkezcil arzudan farkl olarak, merkezka itki
dir. Genileme, teye gitme, tamamen orada olana doru
kendini salma itkisidir. zneyi ie almak, yutmak, sonra da
nesnenin iinde sindirmektir; yoksa arzu durumunda oldu
u gibi tersi deildir. Ak, dnyaya eklemekle urar -h er
eklenti, seven benin canl izidir; akta ben, para para dn
yaya yerletirilir. Seven ben kendini sevilen nesneye b ra ka ra k
geliir. Ak, benin-bakalyla-benin-hayatta-kalmasdr. Do
laysyla, koruma, besleme, barndrma al anlamna gelir;
ama ayn zamanda okama, nazlama ve martma ya da ks
kana esirgeme, etrafn evirme, hapsetme aldr. Ak,
hizmete-girmek, her an hazr olmak, emre amade olmak anla
mna gelir -am a ayn zamanda temellk ve sorumluluk alma
anlamna gelir. Teslim olma yoluyla kontrol; abartma eklinde
yansyan fedakrlk. Ak, iktidar alnn yapk ikizidir; ay
rldklarnda ikisi de hayatta kalamaz.
Arzu tketmek isterken, ak sahip olmak ister. Arzunun
tatmin bulmas, nesnesinin yok edilmesiyle akr, ak ise
edinimleriyle byr ve onlarn kalclklaryla tatmin bulur.
Arzu kendi kendini yok etse de, ak kendiliinden srer.
Arzu gibi ak da nesnesi iin bir tehdittir. Arzu kendi nes
nesini yok eder, bunu yaparken kendi kendini de yok eder;
ak kendi nesnesinin etrafna zenle dokuduu koruyucu ala
bu nesneyi kleletirir. Ak yakalar ve san hapse atar; bizzat
mahkmu korumak iin tutuklamaya giriir.
Arzu ve ak farkl amalara hizmet eder. Ak sonsuzluk
zerine atlm bir adr, arzu dokuma angaryasndan kurtul

may hedefleyen bir sava oyunudur. Doasna sadk olarak

ak arzuyu srdrmeye abalar; arzu ise akn zincirlerinden
kaar.
Baklarnz kalabalk bir salonda kesiiyor; ekim kvl
cmlar akyor. Sohbet ediyorsunuz, dans ediyor, glyor
sunuz, bir kadeh iki iiyor ya da espri yapyorsunuz bir
likte, sonra, damdan dercesine ikinizden biri soruyor,
Senin eve mi bana m? ikiniz de ciddi bir ey aryor de
ilsiniz, ama, nasl olur bilinmez, bir gece bir haftaya, sonra
bir aya, bir yla, hatta yllara dnebilir, diyor Catherine
Jarvie (Guardian Weekendde).3
Ani duyulan arzunun ve onu bastrmay hedefleyen tek ge
celik ilikilerin bu tr ngrlmemi sonucu, Jarvienin de
yiiyle, flrt etme zgrl ile ciddi bir ilikinin resmiye
ti arasnda duygusal bir ortayoTdur (bununla birlikte, bize
unu da hatrlatr ki, eer partnerlerden biri devam etmekte
kararl kalrken teki yeni maceralar peinde komak isterse,
resmiyet ciddi bir ilikiyi glk ve ac dolu bir son
dan kurtaramaz.) Ortayollar -gelecei balamaktan umutsuz
olunduu kadar bu duruma fke de duyulan akkan bir er
eve iindeki yeni bir uyarya dek tr dier dzenlemeler
g ibi- (Jarvie ve alnt yapt sertifikal danman psikolog Dr.
Valerie Lamonta gre) ille de kpt deildir. Ama cokusuz
bile olsa, balandnzda, baka romantik olaslklara ka
py belki de kapadnz unutmayn (yani, yeni maceralar
peinde koma hakknzdan vazgeiyorsunuz; en azndan bu
hakk ilk olarak partneriniz kullanana kadar).
Keskin bir gzlem, makul bir deerlendirme bu: Bir eyler
den vazgemek durumundasnz. Ya arzu ya ak...
3 ) G u a r d ia n W ee k e n d , 12 O c a k 2 0 0 2 .

Birka keskin gzlem daha: Baklarnz bir salonda kesi

iyor, sonra, damdan dercesine... yatakta birlikte elenme
arzusu douveriyor ve bu arzunun ieri girmesi iin de kapy
gl biimde vurmasna gerek yok. Bizim gvenlik taknakl
dnyamza zg olmasa da, baz kaplarn pek az kilidi vardr.
Davetsiz misafirleri iyice incelemek ve kt niyetli serserileri
iyi niyetli ziyaretilerden ayrt etmek amal gzetleme kame
ras yoktur. Burlarn uyup uymadna yle bir bakmak ye
ter (bir cep telefonu reklamnda olduu gibi), gerisi antada
keklik.
Arzudan sz etmek, belki de fazla laf etmek olur. Tpk
alveri gibi: Harvie Fergusonun saptad zere, arzuyu tat
min etmek iin deil, talep karl alveri yaplyor. Arzu
ekmek, yetitirmek ve beslemek zaman alr (tereddtlerden
tiksinen ve bunun yerine anlk tatmini koyan bir kltrn
ltlerine gre katlanlamaz biimde uzun bir sredir bu).
Arzu tohumunun yeermesi, bymesi ve olgunlamas za
man alr. Uzun vade srekli daralrken, arzunun olgunlama
hz hzlanmaya inatla direnir; arzu ekiminde yatrmn nakde
dnmesi giderek daha uzun zaman alyor gibi grnmek
tedir -rahatsz edecek ve gcmz aacak kadar uzundur.
Alveri merkezlerinin hissedarlar, yneticilere bu zama
n tanmamtr, ama alverile ilgili kararlarnn tesadfen
ortaya kan ve gelien motivasyonlara bal kalmasn iste
mezler, keza kendi gelitirdikleri eyleri, mterilerin amatr
ve gvenilmez kendin yap performanslarna da brakmazlar.
Mterileri satn almaya yneltmek iin gerekli olan btn
motivasyonlar, mteriler alveri merkezinde dolarken
orackta domaldr. Bu motivasyonlar, bir kez grevlerini ye
rine getirdiklerinde, orackta yok olabilir de (genellikle tevik
edilmi bir intihara tank olunur). Ortalama mrleri, ticaret

merkezinin giriinden kma gitmek iin mterilere gere

ken zaman amamaldr.
Gnmzde alveri merkezleri, dileklerin uyanma ve
snme sratini dikkate alarak tasarlanmaktadr, yoksa arzu
larn uzun ve can skc dllenme ve byme sresini dikkate
alarak deil. Bir alveri merkezini dolarken akla gelebi
lecek tek arzu (akla gelen de ou zaman budur), kendini
brakm aktan mteekkil olaanst an tekrar tekrar yaa
mak ve senaryo kstlamas olmakszn dileklerin ipleri eline
almasna izin vermektir. Dileklerin en nemli yan ksa mr
l olulardr, arzular karsndaki avantajlar budur. Kendini
bir dilee brakmak, arzunun peinde komann tersine, an
cak anlktr, herkes bunu bilir; bir sonraki kendinden ge
menin neesini engelleyecek kalc sonular brakmayaca
umut edilir. Birlikteliklerde ve zellikle de cinsel birliktelik
lerde, arzudan ziyade dilein peinden gitmek, kapy baka
romantik olaslklara ak brakmak anlamna gelir. Bu, Dr.
Lamontun ileri srd ve Catherine Jarvienin zerinde d
nd gibi, daha tatminkr ve gelitirici olabilir.
Tketim pazarnn devasa gleri dilee dayal eylemi gn
delik yaama derinlem esine yerletirirken, bir arzunun pe
inden gitmek, ak ballnn saflarna ekine ekine, ho
nutsuz ve beceriksizce katlm ak gibidir.
Arzu, ortodoks yorumuna gre, uzun sreli bir zeni ve ba
km, nceden alnm bir karar olmadan g bir pazarl,
baz zor seimleri ve birtakm meakkatli uzlamalar gerek
tirir -am a, her eyden kts, tatminin gecikmesine imkn
tanr ki bu da hi kukusuz bizim hza dayal dnyamzda en
fazla lanetlenen fedakrlktr. Arzu radikalleip, incelip ve her
eyden ok da skarak dilek biiminde yeniden cisimleir-

ken, naho bu zelliklerinin ounu yitirerek, hedefine ok

daha kesin olarak younlar. lk kredi kart reklamlar gibi:
Bekleme derdinden kurtulun!
Dilein rehberliine kendini braktnda ( baklarnz
kalabalk bir salonda kesiiyor) partnerlik alveri modeline
uyar ve ortalama bir deneyime sahip ortalama bir tketicinin
becerisinden baka bir ey gerektirmez. Dier tketim mallar
gibi, partnerlik de annda tketilir (hibir ilave antrenman ya
da uzun sreli hazrlk gerektirmez), tek kullanmlktr, hi
bir sorun karmaz. ncelikle de kullan at eklindedir.
Kusurlu ya da btnyle tatminkr olmad ortaya
karsa, szlemede sat sonras hizmeti ve geri deme
garantisi olmasa da mallar daha tatminkr olduu umulan
baka mallarla dei toku edilebilir. Bununla birlikte, vaatle
rini tutsalar bile, uzun sre kullanmda kalmalar beklenmez;
sonuta, gayet kusursuz alan arabalardan, bilgisayarlardan,
hatta cep telefonlarndan, gelitirilmi yeni versiyonlar
daha maazalarda belirir belirmez ve btn ehir bunlardan
konuurken hi znt duymadan -zntnn zerresi bile
grlm eden- kurtulunur. Partnerler bu kuraln neden istis
nas olsun ki?
Ballk vaatleri, diye yazar Adrienne Burgess, uzun vade
de nemsizdir.4
Yazar devam eder: Balanma, baka eylerin yan rndr:
likimizde ne kadar tatmin buluyoruz? Bu ilikiye uygun bir
alternatif bulabiliyor muyuz? Ayrlk durumunda nemli bir
yatrm (zaman, para, ortak mlk, ocuk) kaybna urar m
yz? Bununla birlikte, bu faktrler artar ve azalr, tpk insan
4 ) A d rie n n e B u rg e ss, W ill You S till L o v e M e T o m o rro w (V e r m ilio n , 2 0 0 1 ) ,
a k ta ra n G u a rd ia n W ee k en d , 2 6 O c a k 2 0 0 2 .

larn hissettikleri ballk duygular gibi, demektedir Kuzey

Karolina niversitesinden iliki uzman Caryl Rusbult.
Sahici bir ikilem: Zararn neresinden dnseniz kr sayar
snz, ama bir hi iin para harcama fikrinden de hi holan
mazsnz. Bir iliki, diyecektir uzman, dierleri gibi bir yat
rmdr: Zaman, para, aba yatryorsunuz, bunu baka hedef
lere ayrabilirdiniz ama yapmadnz, iyi bir tercihte bulundu
unuzu umdunuz, yitirdiiniz ya da deerlendirmekten geri
durduunuz eyin vakti geldiinde size -faiziyle- geri de
neceini beklediniz. Hisseler satm alyorsunuz ve onlar bir
deer art grlene dek elinizde tutuyorsunuz, sonra krlar
der dmez ya da baka hisseler yksek bir gelir habercisi
olduunda alelacele satyorsunuz (btn numara, uygun n
karmamakta). Eer bir ilikiye yatrm yapyorsanz, bun
dan beklenecek yarar ncelikle gvendir, hem de terimin her
anlamnda: sknt durumunda bir yardm elinin uzanacana,
bahtszlklarnzda imdadnza koulacana, yalnzlnza
elik edileceine, dertlerden kurtarlacanza, yenilgi duru
munda teselli greceinize ve zaferde alk tutulacana du
yulan gven; ama ayn zamanda, bir ihtiyacn ardndan hi
gecikmeden gelen dllendirme anlamnda. Bununla birlikte
unu bilin: Girdiiniz ilikide ballk vaatleri uzun vadede
anlamszdr.
Elbette anlamszdr: likiler de dierleri gibi yatrmdr,
ama bir simsardan satn aldnz hisselere sadakat yemini et
mek hi aklnzn ucundan gemi midir? yi gnde kt gn
de, hastalkta salkta, lm sizi ayrana dek sem per fidelis
[daima sadk] kalmay vaat etmek aklnzdan gemi midir?
Daha nemli dllerin size imar ettii yere (kim bilir?) gz
ucuyla da olsa bakmamaya sz verdiniz mi?
Adna layk hissedarlar (dikkat edelim: Hissedarlar hisse
leri elde bulundurmaktan baka bir ey yapmazlar [hissedar]

ve elde bulundurulan eyi de elden karmak mmkndr)

hisselerden kurtulma vaktinin gelip gelmediini anlamak
iin en bata gazetelerin borsa sayfasn incelerler. Dier tr
hisse -yan i ilikiler- iin de geerlidir bu. Ne var ki bu so
nuncu durumda borsa yoktur ve kimse sizin yerinize riskleri
lp biip deerlendiremez (tabii eer bir borsa danman
ya da bir onayl muhasebeci tutar gibi, bir uzman danman
tutmuyorsanz; geri, ilikiler konusunda, sohbet programlar
ve gerek yaam hikyeleri tarznda saysz TV program da
uzmanlarn yerini tutabilir!) Bunu da kendi banza her gn
yapmanz gerekmektedir. Eer hata yaparsanz, hatanz yan
l bir bilgiye balayarak teselli bulamazsnz. Srekli tetikte
olmanz gerekir. ekerleme yapann ya da gardm drenin
vay haline! likide olm ak saysz ba ars demektir, ama
ncelikle de srekli belirsizliktir. Yaplmas gereken eyden
asla gerek anlamda, tamamen emin olunamaz -ayrca ya
plmas gerekeni, tam zamannda yapp yapmadnzdan da
emin olamazsnz.
ikilem zmsz grnyor. Daha kts, en naho para
dokslardan birini de tayor gibi: liki tatmin ettii varsaylan
(en azndan umulan) ihtiyac karlamakta baarsz kalmaz,
bu ihtiyac dayanlmas daha g ve can skc hale de getirir.
Yalnzlnza musallat olan gvensizlii yattrmak umuduy
la iliki peinde kotunuz; ama terapi semptomlar krkle
mekten baka bir ie yaramad ve belki de imdi kendinizi
gemitekinden daha az gvende hissediyorsunuz, ama bu
yeni ve daha kt gvensizlik farkl kaynaklardan fkr
yor. Ortakla yaptnz yatrmn, size gvenlik olarak kr
getireceini dndyseniz, yanl varsaymlarla hareket et
misiniz demektir.
Problemlerden biri budur kukusuz, ama btn problem
bundan ibaret deil. Uzun vadede anlamsz (iki taraf da bu

nun bilincindedir!) bir ilikiye girmek iki ucu keskin bak

gibidir. Bu bak asnda, yatrm devam ettirmek ya da vaz
gemek bir hesap ve karar iidir -am a partnerinizin, icabnda,
benzer bir tedbir almak istemeyeceini ve arzu ettii zaman
bunu rahata yapp yapmayacan bilemeyiz. Bu durumun
bilincinde olmak iinde bulunduunuz belirsizlii daha da
artrr ve bu arta katlanmak daha gtr: Kendinizin ister
al ister alma eklindeki tercihinizin tersine, partnerinizin
szlemeden geri ekilmesini nlemek sizin elinizde deildir.
Onun kararn sizin lehinize evirmek iin pek bir ey yapa
mazsnz. Onun gznde siz satlmas gereken hisse senedisi
niz ya da kurtulunmas gereken zararsnz; ve hisseler ancak
pazara konduktan sonra, zararlar da ancak kurtulunduktan
sonra mtalaa edilebilir. Her koulda, uykusuzluklarnza iyi
gelecek olan ey, ticari bir akit olarak grlen iliki deildir.
likiye yatrm yapmak emin bir yol deildir ve siz tersini is
teseniz bile yle kalacaktr: Ba arsdr, ila deil, ilikiler
verimli yatrmlar olarak, gvenlik supaplar olarak, sorun
lara zm olarak algland srece, muhtemeldir ki tura
geldiinde teki kazanr, yaz geldiinde siz kaybedersiniz.
Yalnzlk gvensizlik yaratr -ilik i de pek baka bir ey yaratr
gibi deildir. nsan bir ilikideyken, ilikide olmad zamanki
kadar gvensiz, hatta daha da gvensiz hissedebilir kendini.
Yalnzca kaygya verilen adlar deiir.
Eer bir ikilem e iyi bir zm yoksa, anlam l ve etkili de
nen yaklam larn hibiri bizi zme yaklatrm yorsa, o
zaman insanlar saduyuya aykr hareket etme eilimi gste
rirler ve bylece sorun iddetlenip z m im knlar azalr.
Adrienne Burgessin alnt yapt bir dier iliki uzman olan
(Tavistock Marital Studies nstituteten) Christopher CJulow

u sonuca varr: klar gvensizlik hissettiklerinde, yapc

olmayan ekilde davranma eilimi gsterirler, ya hoa gitmeye
alrlar, ya denetimi almaya alrlar, hatta fiziksel olarak
kavga ettikleri de olur -b t n bunlar byk ihtimalle part
neri karacaktr. Gvensizlik bir kez iin iine kartn
da, serinkanl, aklselim ve sakin davranmak imknsz olur.
Akntya kaplan ilikinin dmensiz, dayanksz sandal, bir
ok ilikinin batma tehlikesi geirdii, ad ktye km iki
kaya arasnda yalpalar durur: tam boyun eme ve tam iktidar,
uysalca rza gsterme ve kstah fetih, kendi zerkliini orta
dan kaldrma ve partnerinkini zaptetme. Bu kayalardan birine
arpmak, yedek para anda bym ve tamir sanatn
renme frsat bulamam yeni yetme bir gemiciyi tayan bir
sal yle dursun, gayet iyi giden ve deneyimli bir mrettebata
sahip bir teknenin bile paralanmasna yeter. Hibir modern
denizci, denizde yol alacak durumda olmayan bir eyi tamir
etmek iin bir dakika bile kaybetmez: Yedeiyle onu hemen
deitirmek ister. Ama ilikilerin salnda yedek para bulun
maz.
Baarsz bir iliki genellikle baarsz bir iletiim demektir.
Balangta

Funen

cemaat

kilisesinde

sessiz

sakin

bir

Evangelist olan, sonra Aarhus niversitesinde yksek per

deden konuan etik filozofu Knud Logstrupun gzlemledii
gibi, gafil ya da bihaber muhatab iki farkl sapma5 bekle
mektedir. Biri, insann aylaklndan, insanlardan korku
sundan veya rahat ilikilere eiliminden dolay sorunlardan
daima kaarak, karsndakini memnun etmekten ibaret iliki
5 ) K n u d L o g stru p , D en E t is k e F o r d r in g (N o rd isk F o rla g , 1 9 5 6 ); tngilizcesi:T/e
E t h ic a l D e m a n d , ev.: T h e o d o r I. Je n s e n s , lin iv e r s it y o f N tre D am e P ress,
1 9 9 7 , s. 2 4 -5 .

tarzdr. nc bir ahsa kar ortak tavrn alnd istisnai

durumlar hari, birbirini karlkl vmek kadar bir ilikiyi
tevik eden bir ey olamaz. Dieri, tekini deitirme irade
mize baldr. eylerin ve insanlarn nasl olmas gerektiine
dair kesin grlerimiz vardr. Bu tr grler kavray ba
kmndan kusurludur, nk grler ne kadar kesin olursa,
bizim de deimesi gereken kiileri fazlasyla kavramaktan ra
hatsz olmamamz o kadar icap eder.
Sorun bu iki sapmann genel olarak aktan domasdr.
Birincisi belki de Logstrupun belirttii gibi, benim huzur ve
rahatlk arzumun sonucudur. Ama ayn zamanda -k i ou
zaman da durum budur- benim tekine olan sevgi dolu say
gmn rn de olabilir: Seni seviyorum ve dolaysyla terci
hinin makullne dair kayglarm ne olursa olsun, seni ol
duun gibi, olmak istediin gibi brakyorum. nadnn sana
yapabilecei her trl ktle ramen, zgrln ile akm
arasnda tercih yapmak zorunda kalmandan korkarak, sana
kar kmaya cesaret edemiyorum. Ne olursa olsun, onayla
yacama gvenebilirsin... Ve ak ancak sahiplenici olabilece
inden, benim sevgi dolu cmertliim umutla hareket etmek
tedir: Bu bo ek benim akmn bir hediyesidir, baka hibir
yerde bulunmayan deerli bir hediyedir. Benim akm senin
aradn ve aramasan bile ihtiya duyduun huzurlu limandr.
Artk dinlenebilirsin, arayn sona erdi...
ite, akn sahiplenicilii faaliyettedir; ama kendine hkim
olarak gelimeye alan bir sahipleni.
kinci sapma, akn sahipleniciliinin zgrce zincirinden
boanm halinden kaynaklanr. Ak, ok sayda zelliinden
biri -ayrlk koulunun da baat olduu- yalnzlk olan in
san bireyselliine duyulan krana/lanete verilen palyatif ce

vaplardan biridir (Erich From m un belirttii gibi,6 her yatan

ve her kltrden insan ayn sorunla karlar: Ayrlkla nasl
baa klr, birlik nasl kurulur, kii kendi bireysel yaamn
nasl aar ve uyuma nasl varr?). Btn aklar insan-yiyici
bir alk ekerler. Btn klar kendilerini sevdikleri varlk
tan ayran skc ve sinirlendirici bakal bomak, kkn
kazmak ve ayklamak isterler; n en dehet verici kaygs
ayrlktr ve birok k kesin vedalarm hayaletini uzaklatr
mak iin elinden geleni yapar. Sevilen varl n ayrlmaz
bir paras yapmak buna erimenin en iyi yolu deil midir?
Ben nereye gitsem sen de geleceksin; ben ne yaparsam sen de
yapacaksn; ben kabul edersem sen de kabul edeceksin; ben
reddedersem sen de reddedeceksin. Sen eer benim yapk
ikizim deilsen ve olamazsan, klonum ol!
Bu ikinci sapmann bir baka kk vardr: n sevdiine
olan hayranl. David L. Norton ile Mary E Kille Philosophies
o f Love' ad altnda yaymlanm bir derlemeye yazdklar giri
te, dostlarn yemee arm bir adamn hikyesini anlatr
lar. Adam onlara Gzelliin, Erdemin, Bilgeliin ve Zarafetin
kusursuz cisimlemesini, ksacas dnyann en nefis kadnn
gsterecektir. Ayn gnn ilerleyen saatlerinde, sz konusu
dostlar, restoranda otururken, aknlklarn gizlemekte
zorlanrlar: Gzellii Vensnkini, Troyal Heleninkini ve
Lady Hamiltonu glgede brakan yaratk o muydu? Kimi
zaman sevilen varla tapnmay kendine tapnmaktan ayrt
etmek gtr. Aynadaki yanssnda, dahas zahmetle rtulanm, gurur okayan bir portrede kendi belirsiz meziyetlerini
grme umuduyla yanp tutuan, engin ama gvende olmayan
6 ) F ro m m , T h e A rt o j Loving.
7) P h ilo s o p h ie s o f L o v e, haz. D avid L. N o rto n an d M ary E K ille. (H e lix B o o k s,
1 9 7 1 ).

bir benliin izini srebiliriz. Benim biricik deerlerimden bi

raznn benim setiim kiiye gemi olduu doru deil midir
(hkmran bilgeliimi ve irademi uygulayann ben, yalnzca
ben olduunu unutmayn); anonim ve sradan kalabaln
iinden onu benim eim (yalnzca benim ) yapmak iin se
tiim doru deil midir? Benim kaynayan ruhum, setiim
insann gz kamatrc parlakl iinde capcanl yanssn
bulur. O benim zaferime eklenir, onu onaylar ve destekler;
nereye giderse gitsin, benim zaferimin haberini ve kantlarn
gtrr.
Ama bundan bu kadar emin olabilir miyim? Kukusuz ki
bir daha sz edildiini iitmeme umuduyla karanlk bir zin
dana kapatm olduum dnlmeyen eyler zindanda tkrdamasayd, emin olurdum. Huzursuzluk, kayg; erdemin
kusurlu, zaferin sahte olduuna dair endie... Mevcut ben ile
bugne dek baaramasa da yzeye kmay hep talep etmi
gerek ben arasndaki mesafe pazarlk yapmaya kalyor ve bu
pazarlk da ok zor bir i.
Benim sevgilim, btn grkemi ve gz kamatrcl iin
de kusursuzluumun zenle izildii bir afi panosu olabilir;
ama lekeleri ve kusurlar da grmez miyiz? Bunlar silmek ya
da gizlemek iin kazmaya kalktmzda, eer diren gs
terirlerse, nce tuvali temizlemek, sonra da perdahlamak, ar
dndan tam anlamyla resme girjmek gerekir; sonra da, eski
kusurlarn izlerinin resmin art tabakalarndan kmadna
emin olmak iin gayet dikkatli olmak gerekir. Her soluklan
ma n fazlasyla erkendir -h i mola vermeden onarmal ve
yeniden resmetmeli...
Bu bitmek bilmez aba ayn zam anda ak iidir. Ak ya
ratc enerji doludur; bu enerji sreen bir ykm krizi ya da
dalgas iinde defalarca serbest kalr.

Bu srete, sevilen varlk tuvale dnmtr. Tuval ter

cihen bombotur. Doal renkleri, ressamn portresiyle uyu
mazlk etmesin (ya da portreyi bozmasn) diye soldurulmutur. Ressam tuvalin, orada, dipte, resmin tabakalar altnda ne
hissettiinden kayglanmak zorunda deildir. Kttan ya da
ketenden gerek tuvaller bildirimde bulunmaz. nsan tuvaller
ise, durum elverdiinde, bulunur.
Yldrm aknda bile, ilk bakta akta bile, soru ile cevap
arasnda, teklif ile kabul arasnda belli bir zamann az da
olsa gemesi gerekir.
Akp giden zaman, soruyu soran ile cevap verenin, cevabn
geldii anda, saatin ayarland vakitteki varlklar olarak, yani
soruyu soran ile soru sorulan varlklar olarak kalmalarn
salayacak kadar ksa deildir asla. Franz Rosenzweigin de
dii gibi, Cevab veren ister istemez soru sorulandan baka
biridir; keza cevap, soruyu sorduundan beri deimi olan
birine verilmitir. Deiimin ne kadar derin olduunu ise asla
bilemeyiz.8 Soruyu sormak, cevap beklemek, soru sorulmak,
cevap bulmaya abalamak; deiimi yaratan budur.
Partnerler bu deiimin olduunu biliyordu ve her ikisi de
buna seviniyordu. Bu mehul sulara balklama daldlar; bilin
meyene ve ngrlemeyene alma frsat akn en muhteem
cazibesiydi. Byl ak oyununun gerilimine son veren ey,
gerekten de birbirlerine n adlaryla hitap etmeleridir, iki bi
reyin dnlerinin, bugnlerine dahil olmasnn biricik gven
cesini bu oluturur. Bylece -diye ben de ekliyorum -, ks
men paylalm ksmen ayr, ahsi bugnlerine, paylalm
8 ) F ra n z R o sen zw eig , D as B c h lein v o m g esu n d en un d k r a n k e n M en sc h e n v e rs
tan d , n g iliz c e si: U n d e r sta n d in g th e S ic k a n d th e H e a lth y , haz. N. N. G latze r
(H arvard U n iv ersity P ress, 1 9 9 9 ).

yarnlar dahil etme iradesi gsterirler. Bu dahil etmeyi izleyen

yarn -m ecb u ren - bugnden farkl olacaktr, tpk yarndan
da farkl olaca gibi. Joh n , Joh n ile Mary olacaktr; Mary de
Mary ie John.
zel bir ironiye bavurmadan zwei ile Z weifel ( iki ve
kuku) arasndaki etim olojik akrabalktan sz eden Odo
Marquard bu ban bir ses yinelemesiyle snrl olmadn
ileri srer. nsan iki kiiyse, kesinlik yoktur; ve teki, basit
bir uzant, bir yank deil, bir alet ya da birincinin bir ast de
il, tam anlamyla ikinci olarak, hkm ran bir ikinci olarak
kabul edildiinde, o zaman bu belirsizlik kabul grm olur.
ift olmak, belirsiz bir gelecee rza gstermek anlamna gelir.
Franz Kafka Tanrdan iki kez ayr olduumuzu ileri sr
mt. Bilgi Aacnm meyvesinden tattktan sonra O ndan
ayrldk; Yaam Aacndan tatmam olmamz ise Onu bizden
ayryor. O (iinde btn varlklarn ve edimlerinin birbiri
ne sarld sonsuzluk; olabilecek her ey, olan her ey, ayrca
meydana gelebilecek her eydir), bize kapaldr; gizli kalmal
dr -h er trl kavrayn sonsuza dek tesindedir. Ama bunu
biliyoruz -v e bu bilgi her trl dinginlii bizden men ediyor.
Babil Kulesinin baarsz kalm inasndan bu yana, dene
mekten, yanlmaktan, yenilmekten ve yeniden denemekten
kendimizi alkoyamayz.
Peki neyi deneyeceiz? Bu ayrl inkr etmeyi mi, Yaam
*

Aacnm meyvelerine olan hakkn reddini inkr etmeyi mi?

Denemeye devam etmek ve yenilgiye uramak insanca, pek
insancadr. Eer bakalk, Levinasm ileri srd gibi, nihai
esrar ise, mutlak mehul ve tamamen anlalmaz ise, ancak bir
su ve meydan okuma olabilir -zellikle de tanrsal olduu
iin: Erimeyi engeller, girii yasaklar, eriilmez ve sonsuza
dek ulalmazdr. Ama (Rosenzweigin bize srekli hatrlat

t gibi) snrszla rgtlenerek eriilemez (...) En yksek

eyler ngrlemez; onlara hazr olmak gerekir, hepsi bu.
Peki neye hazr olunacak? Sz zamana baldr, za
man onu besler (...) Nereye varaca nceden bilinemez.
Bakalarnn admna ayak uydurur. Aslnda, bakasnn yaa
m sayesinde yaar (...) Gerek bir sohbette bir ey meydana
gelir. Rosenzweig, yaamyla sohbet srasnda bir eyin mey
dana gelmesini salayacak kadar sz yaatan bu tekinin
kim olduunu bize aklar: Bu teki her zaman iin gayet
tanml bir kiidir ve herkes gibi yalnzca kulaklar deil,
az da vardr.
Akn yapt tam da budur: B ir bakasn herkesten s
kp alr ve bylelikle gayet tanml kii olarak bir baka
sn yeniden ekillendirir; dinlenecek bir az olan, bir eyin
meydana gelebilmesi iin sohbet edilebilecek biri.
Bu bir ey ne olmaldr? Ak, cevab ertelemek ya da soru
sormaktan kanmak anlamna gelir. B ir bakasn tanml ki
iye dntrmek, gelecei tanmsz klmak anlamna gelir.
Gelecein tanmszlma raz olmak anlamna gelir. Yaanm
bir yaama, dlleniinden son nna dek raz olmak, insanla
ra braklan tek alan zerinde bunu yapmak anlamna gelir:
Eylemlerinin sonluluu ile hedef ve sonularnn sonsuzluu
arasnda uzanan boluk zerinde.
Lon don M arriag e G uidan cetan9 Gillian W altonun grleri
ni yorumlayan Catherine Jarvie bize baz ilikilerin ihtiya
durumunda karm ak iin cepte saklandndan cepteki
ilik iler diye adlandrldn aklyordu.
Baarl bir cepteki iliki ho ve geicidir, diye devam ediyor
Jarvie. Ho olduu varsaylabilir, nk geicidir ve holuu
9 ) G u a rd ian W eek en d , 9 M art 2 0 0 2 .

da, srdrebilmek iin yolumuzdan ayrlmamzn ya da geriye

doru uzanmamzn gerekmediine dair rahatlatc farkmdala baldr; gerekten de bu ilikiden zevk almak iin hibir
ey yapmanz gerekmiyor. Cepteki ilikiler anlk olmann ve
frlatp atlabilirliin cisimlemi halidir.
Sanmayn ki sizin ilikiniz bu olaanst nitelikleri, be
lirli koullar yerine getirmeden edinebilir. Unutmayn ki bu
koullar nce siz yerine getireceksiniz; cepteki ilikilerden
yana bir dier nokta da budur kukusuz, nk baar size ve
yalnzca size baldr, elinde kart olan yalnzca sizsiniz ve ksa
sreli cepteki iliki srd srece de bu kartlar elinizde
tutarsnz.
Yerine getirilmesi gereken ilk koul: Bu ilikiye tamamen
bilinli ve akl banda olarak girmek gerekir. Burada yld
rm ak olmadn unutmayn. k olunm az... Bir duygu
dalgasnn altnda kalp boulunmaz: Ak denen duygular
da, ll bir ekilde arzu olarak adlandrlanlar da bo
maz. G duruma dmeyin, ayaklarnzn yerden kesilm e
sine ve zellikle de elinizdeki hesap makinesinin elinizden
ekip alnmasna izin vermeyin, iinde olduunuz ilikinin
nitelii konusunda yanlgya dmeyin, ne olmad ve ne ol
mamas gerektiinde yanlmayn. Rahat olmak nem tayan
tek eydir ve ancak salim kafayla mmkndr, yoksa ateli
bir kalbin ii deildir (hele ki ar ateli birinin hi deil!).
ektiiniz kredi ne kadar dkse, gelecekte gayrimenkul pi
yasasndaki dalgalanmalar karsnda kendinizi o lde g
vencede hissedeceksiniz.
kinci koul: Bu rotay korumak. unu unutmayn ki ra
hatlk ksa srede tersine dner. Dolaysyla ilikinin denetim
dna kmasna izin vermeyin; hele ki kendi mantn geli
tirmesine ya da imtiyaz hakk talep etmesine (zellikle buna!)

izin vermeyin -baka deyile, cebinizden dmesini engelle

yin, onun yeri oras. Tetikte durun. Uyankl elden brak
mayn. Jarvienin dip aknts olarak adlandrd eydeki en
ufak deiimi bile yakndan izleyin (aktr ki duygular he
saplardan dldnde dip aknts olma eilimi gsterir).
Hesaba katmadnz ve hi yarar salamadnz bir ey fark
ederseniz, baka yere gitmenin vakti olduunu anlarsnz.
htiyatl bir yolculuk sizi varmann skntsndan korur. Btn
zevk dolamdadr.
Dolaysyla cebinizi bo ve hazr tutun. Yaknda bir eyler
koymak isteyebilirsiniz ve midinizi kesmeyin, koyacaks
nz...
Guardian W eekendin likilerin Ruhu kesi her hafta
okunabilir, ama haftalarca art arda okumak en iyisi.
Erkeklerin ve kadnlarn (genel olarak Guardian okurlar
nn) er ge karlaacaklar ve karlamay bekledikleri bir
sorunla yz yze geldiklerinde nasl davranmalar gerektii
konusunda bu ke her hafta tavsiyelerde bulunur. Her haf
ta bir sorun hakknda; ama unu unutmamal, haftalarca art
arda bu keyi inceleyen dikkatli ve sadk bir okur, baz zgl
sorunlar ele almak iin baz zgl durumlarda yararl olabile
cek baz zgl yaam politikas becerilerinden daha fazlasn
edinebilir; bu beceriler, bir kez edinildiinde ve birletirildi
inde, tahayyl edildikleri durumlarn zm iin eit eit
durumlar yaratmaya ve ele almak zere tasarlandklar sorun
lar saptamaya katkda bulunabilir. Bir haftay aan bellek ka
pasitesi bahedilmi sadk ve mdavim bir okur, sorunlarm
ortaya kabilecei yaamn haritasn kesin olarak izebilir,
ortaya kan sorunlarm eksiksiz bir envanterini karabilir
ve karlalma sklklarna dair bir fikir edinebilir. Bir eyin

ya da bir olayn saylarla ifade edildii ve baka trl anlalamad (bir best-sellerin kalitesinin sat saysna gre, kamu
yu ilgilendiren bir olayn ya da performansn seyirci saysna
gre, tannm bir kiinin niteliinin cenazesini izleyen kii
saysna gre ya da entelektellerin meziyetinin alnt yapl
ma saysna gre kavrand) bir dnyada, baz sorunlarm
bu stunlarda eitli biimlerde her hafta yeniden ortaya k
sklndaki art, baarl bir yaam bakmndan tadklar
nem iin gerekli tek kanttr ve dolaysyla bu sorunu ele al
maya ynelik becerilerin nemini gsterir.
Dolaysyla, sadk bir okur likilerin Ruhu kesinin
prizmasndan baktnda, olaylarn ve ele alm yntemlerinin
nemine dair ne renebilir?
Allmn tesinde miktarda mstakbel partnerlerin bu
lunaca yerlere ve bir kez bulunduunda, bu kiilerin partner
rol stlenmeye ikna yoluyla ya da pohpohlayarak ynelme
ansnn daha fazla olduu durumlara dair yararl eyler re
nebilir. Bu kii ilikiye girmenin bir sorun olduunu; eer
mcadele etmek ve yenmek istiyorsa, bunun belli bir bilgi ve
beceri gerektiren, mulaklk ve naho bir gerilim douran bir
glk sunduunu bilir. Guardian W eekendin nerdii tarzda
ki iliki ruhu her hafta takip edilerek btn bunlar kolay
lkla renilebilir.
Yine de sadk bir okurun edindii bak as ve yaam poli
tikas iinde kk salma ve ortaya kma ihtimali tayan temel
ders bu deildir. Bir ilikiyi paralam a ve zarar grmeden, olsa
olsa kabuk balamas ok uzun sren ve (gcenmi arkada
lar ya da kiinin artk ho karlanmad ya da bulunmak is
temedii arkada ortamlar gibi) yan etkileri snrlandrmak
iin oka zen gerektiren az sayda yarayla ilikiden kma

sanat, iliki kurm a sanatn -tym enin dpedz sklylahi zorlanmakszm geride brakr.
Atlgan priten peygamber Richard Baxter, bizim akkan
modern amza uyarlanm bir yaam stratejisi peygamberi
olsayd, mallarn edinilmesi ve bakm hakknda syledikleri
ni ilikiler hakknda da sylerdi: likiler her an ekilip at
labilecek hafif bir palto gibi omza atlmaldr ve her eyden
nemlisi, bu ilikilerin iraded ve kaamak bir ekilde elik
bir mahfuza dnebilecei konusunda dikkatli olunmal
dr... Servetinizi mezara gtrecek deilsiniz, diye uyaryor
tebasm aziz peygamber Baxter, ve mrlerini lmden son
raki yaamn hizmetkr gibi srdren halkn saduyusunu
tekrarlyor. likilerinizi bir sonraki blme tayacak deil
siniz! Uzman danman Baxterin mterilerine uyars bu
olurdu; yaamlar gelecek blmlerin hizmetkr olarak yaa
nan sahnelere blnm ve i iten getikten sonra uyanm
insanlarn kesinlik halini alm nsezileriyle uyumlu olarak!
Sizin ilikiniz blm sona ermeden ok nce tamamlanacak
tr byk ihtimalle. ayet byle olmazsa, yeni bir blmn
olmas pek de mmkn deildir. Hele ki zevk alnacak bir b
lm n...
Televizyon dizisi EastEnders'in akna eviren reyting baa
rs farkl bir mesaj tayor olabilir...
Bu dizinin yar-bylenmi yar-kle izleyicisi srekli by
yor, tpk senaristlerin, yapmc ve oyuncularn kendilerine
gveni gibi. Bu pembe dizi rakiplerinin ihmal ettii ya da
bouna erimeye alp daima skaladklar bir hedefe isabet
ettirmitir. Nedir srr?
EastErderstek i kiilerin girdii ilikilerin ou, televizyon
seyircilerinin ilk elden ya da baka kiilerin yaad hsran-

lara dair ( likilerin Ruhu kesine akn eden mesajlar da

dahil) rnek alnmas gereken anlatlardan aina olduu b
tn ilikiler kadar krlgan gzkmektedir. Blmler boyunca
bu kiiler ok nadiren birka aydan daha fazla -k im i zaman
birka hafta- dayanan ilikiler kurabilir ve bu bitmi ilikiler
arasnda, doal lmle yok olanlar da ok ok azdr. Salam
bellei olan bir televizyon seyircisi dizinin getii Albert
Meydanm bir insan ilikileri mezar olarak kabul edecektir...
EastEnders tr bir ilikiye girmek hi de kolay deildir.
aba ve saysz maharet gerektirir, ok sayda bahtsz kii bun
dan yoksundur, ilerinden yalnzca bir ksm bu yeteneklere
doutan sahiptir (ne var ki, kimi zaman bu ayn zamanda
ans gerektirir ve ansn da ok az ve tesadfen datldn
herkes bilir). Bir ift birlikte yaamaya baladnda sorunlar
ortadan kalkmaz. Paylalan odalar birok hlyann yeri olabi
lir, ama ender olarak gvenlik ve sknet yeridir. Bazlarnda
acmasz dramlar yaanr, hatta yumruklamalar halini ala
bilecek az kavgalar olur devaml ve sonuta (ift hl ay
rlmamsa) Reservoir Dogstakine yakn bir zme gtren
ok byk dmanlklara varlr. Karmak evlilik trenleri
bir ie yaramaz; erkeklerin ve kadnlarn bekrla veda par
tileri, risklerle dolu ve kazalara ak Mehule son vermez ve
dnler, ifti tamamen farkl bir eyin iine gtren yeni
bir balang oluturmaz -bunlar senaryodan ve diyalogdan
yoksun bir trajedinin ksa molalardr yalnzca.
Partnerlik denk karlar koalisyonundan baka bir ey
deildir; EastEnders'in akkan evreninde insanlar gidip gelir,
frsatlar ortaya kar ve buyur edilir edilmez yok olup giderler,
talih nce gler sonra kser; koalisyonlara gelince, yzerge
zer, esnek ve krlgan olma eilimindedirler, insanlar partner
arar ve krlganln tedirginliinden kamak amacyla iliki

lere girer ama sonunda ncekinden daha can skc ve etin

krlganlklarla karlarlar. Krlganla kar saptanan/umu
lan/beklenen (belki de tek) sman aslnda krlganln ye
titii sera olduu defalarca ortaya kar...
EastEndersin milyonlarca hayran bu sahnelere bakar ve
onaylayarak kafa sallar. Evet, btn bunlar biliyoruz, gr
dk, yaadk. Kendi ac tecrbelerimizle rendiimiz ey,
kendi bamza braklm olmamzdr, bir okay, bir teselli
ararz, el uzattmzda gvenilecek kimsenin olmamas rkn ve korkun bir durumdur; ama unu da biliriz ki, bir
gn talih yaver gittiinde, btn bunlar yapabilecek, yarn
ve ertesi gn de gvenilebilecek birinin aslnda bugnden var
olduuna emin olmak iin mcadele ederken en fazla yalnz
ve tek bana hisseder insan kendini. Bu mcadelenin sonu
larn ngrmek imknszdr -m cadelenin kendisi de bir
bedel der. Bizden gnlk fedakrlklar istenir. Az dala
edilmeyen ya da yumruklalmayan tek bir gn bile gemez.
Partnerinizin iinde sakl olan iyiliin (buna ateli bir ekilde
inanmak istersiniz ve ateli bir ekilde inanrsnz) ktlk
kabuunu atlatp ortaya kmas sizin katlanabileceinizden
daha uzun sre alabilir. Siz beklerken, ok ileler ekilecek,
ok gzyalar dklecek ve ok kanlar akacaktr...
EastEnders'in blmleri haftada kez yaplan gndelik
bilgelik provalardr. Kukuya denleri yattrmak iin d
zenli, gvenilir anlar: Evet, bu elbette sizin yaamnz ve si
zin gibi baka kiilerin yaamnn hakikati. Panie yer yok,
olaylar olduu gibi kabullenin ve olacak olann kesin olarak
olacan bir an bile unutmayn. nsanlar sizin ksmetinizdeki
partner klmann kolay olduunu kimse iddia etmiyor; ama
tekrar, tekrar denemekten baka are yok.

EastEndersin haftada kez verdii ve bu dizinin bunca

insann zorunlu seyirlii olmasn (ve byle kalmasn) sala
yan tek mesaj bu deil elbette. Unutursak diye, bu bitmek bil
mez yaam mcadelesinde yeni bir siper hatt kar karmza;
talihin tuhaf kaprisleri ile nemrut dnyann bize hazrlad
srprizler karsnda, kullanma hazr, nihai bir savunma
noktas. Bu siperler, siz kendi siperinizi kazmaya balamadan
nce bile sizin iin kazlmtr; sizden bakasn beklemiyor
lar. Kimse size soru sormayacak ya da yardm ve destek arama
hakkn elde etmek iin ne yaptnz sorgulamayacak. Siz ne
yaparsanz yapn, ieri girmenize kimse kar kmayacak.
Butcherlar, Mitchelller, Slaterlar var. Asla dahil olmadan
ya da kabul edilmeyi talep etmeden kendinizi paras buldu
unuz kabileler. Onlardan biri olm ak iin hibir ey yapmak
zorunda deilsiniz. Onlardan biri olmaya son verm ek iinse
pek az ey yapabilirsiniz. Bu basit hakikatleri unutursanz,
size hemen hatrlatrlar.
Bylece kendinizi iki arada bir derede bulursunuz. Haysz,
disiplinsiz, macerac ya da psikotik birka istisnai zalimden
biri deilseniz, ya da gidip saklanmakta, bir arabann al tna
kendini atp ldrmekte, komular tarafndan dlanmakta,
hapse atlmakta -ya da Albert M eydann dan yok olmak iin
denenmi herhangi bir baka ka yolu bulm akta- gecik
meyecek u doal dlanmlardan biri deilseniz, hayatn
baka insanlarla birlikte size de verdii iki pay kullanmak
istersiniz. Setiiniz partnere ve yazgnn sizin iin setii ka
bileye balanmak istersiniz.
lle de kolay olmaz bu -denizde yzmenin ve mine kar
snda snmann verdii zevki ayn anda duyumsamak gibi
dir bu. Albert Meydan kiilerinin aylak aylak gezinmeleri yo
lunuzun zerine ylan btn engelleri ok gereki biimde

tarif eder; ite, onlarn baarlarna haftada kez bakmann

bir baka nedeni daha. Batan beri hissettiiniz her eyi grr
snz: Sevdiimiz ve sevilmeyi arzuladmz partneri, men
subu olduumuz, olmay arzuladmz ve sizin de ona ait ol
manz ve itaat etmenizi arzulayan aile kabilesine balayan tek
halka sizsiniz. Dolaysyla siz en zayf halkasmz -ik i taraf
arasndaki ekimelerin yol at gerilimden en fazla strap
ekensiniz.
iten ie devaml kaynayan ve kimi zaman taan, ilk kur
banlar da uzlama d grenler olan bu ypratma sava,
Sofoklesin lmsz eserinin ve bu eserin anlatt lmsz
hikyenin gncel versiyonu olan Little Mo davas srasnda
dramatik doruuna eriir -hatta Antigonenin trajedisinin se
viyesine bile eriir.
Antigone yle der: Ne kocam ne olum iin yapardm
yasaklanm eyi/Peki niin? Zira bir koca lnce bir bakas
n bulabilirdim/ve ondan ocuk sahibi olabilirdim, eer ilkini
yitirdiysem;/ama, anam babam mezara girince, nereden bu
labilirim ki/baka bir karde? Bir kocay yitirmek her eyin
sonu deildir. Kocalar, Antik Yunanda bile geicidir (geri
Little Monun adalar iin olduu kadar geici olmadn
belirtelim ); onlar yitirmek kukusuz ho deildir, ama yine
de aresi vardr. Ana babay yitirmek ise, geri dnszdr. Bu
durum, kocaya kar olan borcun nne aileye kar devle
ri geirmeye yeterli midir? Bu kadar dengeli bir hesap belki
de yeterli olmaz, baka bir neden olmal: seilmi bir eten,
yani mr boyunca, geici olan ve prensipte yerine bakas
konabilir yol arkadandan gelen talepler, dipsiz ve nfuz edi
lemez gemiin derinliklerinden gelen dier taleplerden daha
hafiftir: Bu yasay ilan etmi olan, Tanr deildir! Cehennem
tanrlarnn yannda oturan Adalet byle bir yasa tanmaz./Sen

fani bir insan olduundan, senin buyruklarnn/, Tanrlarn

yazl olmayan sarslmaz yasalarnn tesine geecek kadar
gl olduunu sanmyordum !/Bunlar ne bugnndr ne
dnn, bakidir,/ne zaman ortaya ktklarn kimse bilm ez.
Burada Little Mo ile Antigonenin yollarnn ayrld
n syleyebilirsiniz. Gerekten de, A lbert Meydan sakinleri
Tanry pek az anarlar (bunu yapan pek az kii ise bu pembe
diziden hemen yok olur, belli ki yerleri buras deildir). Bu
meydanda, ehirlerimizdeki birok baka meydan ve sokakta
olduu gibi, Deus [Tanrlar] uzun sreden beri absconditustur
[gizli]; O yannda cep telefonu tamaz ve numaras da reh
berlerde yer almaz, dolaysyla da kimse O nu n buyruklar
nn -eer iitilseydi- neye benzeyeceini tam olarak bildiini
gvenilir bir ekilde iddia edemez. Aile haklar belki de sei
len partnere kar grevlerden ok daha kalcdr, ama Albert
Square'da ikisi de ilahi bir yaptrma sahipmi gibi grnm
yor. Little Monun znt ve aclar Tanr korkusundan kay
naklanmyor. Eer sz konusuysa, hangi bakmdan onun dra
m Antigone trajedisinin bir yinelemesidir?
Sofoklesin versiyonunda, Haberci hem hikyenin anlam
n zetlemek iin hem de bizim sorumuzu ngrmek ve cevap
vermek iin sahneye kar. Bu soru, televizyon seyircileri an
lasn diye kullanlan szcklerin tersine, geerliliini yitirmemitir ve yitirmez de: nsan yaam nedir? Honut kalnacak
ya da ikyet edilecek kadar istikrarl bir insan yaam yoktur.
Talih bir an gelip insan ykabilir ya da ayaa kaldrabilir, mev
cut olan eyden neyin ortaya kacan hi kimse bilemez.
Demek ki, Little Mo ile Antigone nin kar karya kald
ikilemin ardna gizlenen ey, ne kadar saygdeer olsa da
bir gemiin haysiyeti deil, rkn derecede mehul ve an
lalmaz olan gelecek zam an 'dr (yani, Levinasm tekrarlad

gibi, mutlak bakalkm en kusursuz rnei, en eksiksiz ci

simlemesidir). Mevcut olan eyden neyin ortaya kacan
hi kimse bilemez -kim se bu imknszla glp geemez.
Belirsizlik ummanmda, gvenlik adacklar zerinde kurtulu
ararz. Uzun bir gemie sahip olmakla vnen biri, ha dn
ha bugn diyen yapan da kul bozan da kul diyen birinden
daha az zarar grerek mi yol alr gelecee? Sylemek g, ama
buna inanmak istiyoruz. Daima tamamlanmam kalacak ve
hsrana uratacak bu bitm ek bilmez kesinlik araynda se
me ans pek yoktur...
Jrinin olumsuz hkmn iitince Little Mo babasna d
nerek zgnm der...
Almancada yaknlk, akrabaln aksine, belirli bir ye an
lamna gelir.
Yaknlk kalifiye bir akrabalktr -akrabalktr am a (Wahlverwandschaft, yanl ve aldatc ekilde semeli yaknlk
olarak tercme edilir; laf kalabal olduu aikr, nk
her yaknlk semelidir; yalnzca a k ra b a lk istense de isten
mese de, tamamen verilidir...). Seim, belirleyici unsurdur:
Akrabal yaknla dntrr. Bununla birlikte, yaknlk
zlemini de davurur: akrabalk gibi olmay, onun kadar ko
ulsuz, geri alnamaz ve yok edilemez olma niyetini (sonuta,
yaknlk gelip soya karacaktr, akrabalk ann geri kalann
dan ayrt edilemez hale gelecek; bir kuan yaknl bir son
rakinin akrabal olacaktr). Yine de, din adamlar istedikleri
kadar tersini yineleyip dursunlar, evlilikler bile semavi deil
dir -insanlar kendi yaptklar eyi bozmaya muktedirdir; yeter
ki bir ans verilsin.
nsan akrabalktan tercihen stn olmay isterdi, ama bu
tercihin sonucunun da tam da akrabalk neyse o olmasn te

menni ederdi: Her trl snava kar dayankllk, sebat, g

venilirlik, kalclk ve yklmazlk. Her Wahiverwandschafta
zg mphemlik byledir -km az doum lekesi (felaketi ve
cazibesi; ltf ve zehri). Tercihin kurucu edimi, yaknln
batan karc gc ve lanetidir. Tercihin ans, ilk gnah,
uzun bir glge drme ve yaknlk denen en parlak birlik
telii bile karartma riski ierir: akrabalk yazgsnn tersine,
tercih ift ynl bir yoldur. Her zaman geriye dnlebilir ve
bu ihtimali bilmek, rotay korumay daha da gz korkutucu
hale getirir.
Yaknlk tercihten domutur ve gbek ba asla kesilmemitir. Tercih her gn yeniden dile getirilmezse ve bunu onay
lamak iin yeni eylemlere giriilmezse, yaknlk zayflayacak,
azalacak sonra da ryerek tamamen kecektir. Yaknl
hayatta ve salkl tutma niyeti, uyankla hi mola vaat et
meden gn be gn mcadeleyi ngrr. Kat ve kalc olan,
anlk kullanma uygun olmayan her eyden nefret eden ve
abalamalarn sonunun gelmesine imkn tanmayan, akkan
modern dnyada yaayan bizler iin, bu tr bir beklenti in
sann seve seve kabul edemeyecei bir ey olabilir. Bir yakn
lk ba kurmak, bu ba akrabalk ba klma niyetini aa
vurur -am a ayn zamanda bu tecessmn bedelini her gn
yklenilen klfet eklindeki nakitle deme isteini de aa
vurur. Eer bu irade (ya da verilen ve alman antrenman gz
nne alndnda, bor deme gc) eksikse, bu niyetle ha
rekete gemeden nce iki kez dnmek gerekir.
Dolaysyla iki kiilik yaam ( bekleyelim, nasl gittiine
bakalm ve bizi nereye gtrdn grelim) yaknlk bala
rnn yoksun olduu cazibeye sahip olur. Niyetler mtevazdr, hi yemin edilmez, aklamalar -eer yaplrsa- grkemli
deildir; sizi balayacak hibir art yoktur. Genellikle ne tank

olacak bir topluluk, ne de birlemeyi kutsayacak azametli bir

yetkili vardr. Daha az istenir, daha azyla yetinilir, denecek
kredinin miktar azdr, deme sresi de daha az cesaret krc
dr. Arzulanan ya da ekinilen mstakbel akrabalk iki kiilik
yaam zerine karanlk glgesini drmez. ki kii yaa
nr amacylaya deil, nedeniyle ye tekabl eder. Btn
seenekler ak kalr, gemi szlemelerin bunlar ortadan
kaldrmasna izin verilmez.
Bir kpr, her iki yaka arasndaki btn mesafeyi kapsa
myorsa bir ie yaramaz -bununla birlikte, ikili yaam du
rumunda, kar yaka asla silinmeyen, silinmesini kimsenin
arzulamad ve kimsenin yok etmeye almad bir pusla
kapldr. Bu pus ekildiinde (tabii eer ekilirse) ne grece
ini kimse bilemez -burada gerekten gizlenen bir ey var m
dr, bunu bilmek de imknszdr. Kar yaka var mdr, yoksa
yalnzca bir serap mdr, pusun yaratt bir yanlsama mdr,
geen bulutlarn iinde size tuhaf ekiller gsteren hayalgcnzn bir oyunu mudur?
iki kii yaamak tekneyi, yemek masasn ve yata pay
lamak anlamna gelir. Denize almak ve yolculuun sevin
ve glklerini paylamak demektir. Ama bu bir yakadan di
erine gemek anlamna gelmez ve hedefi, (olmayan) salam
kprleri deitirmek deildir. Gemi maceralarn seyir def
teri tutulabilir, ancak gzergh ve varlacak limandan yzey
sel olarak sz edilir. (Bilinmeyen, kefedilmemi) kar yakay
kaplayan pus dalabilir ve yok olabilir, bir limann konturlar
belirebilir, demir atma karar alnabilir, yine de bunlarn hibi
ri seyir belgelerinde kaytl deildir -byle bir niyet de yoktur.
Yaknlk, akrabaln sakin limanna gtren bir kprdr.
ki kiilik yaam ne bu trden bir kprdr, ne de geici bir
kpr kurma faaliyetidir. ki kiilik yaamm birlii ve ak-

rabalm birlii, ayr uzam-zamanlar olan iki farkl evrendir,

her birinin kendi yasalar ve kendi mant vardr. Birinden
dierine hibir gei haritada nceden saptanm deildir;
geri, herhangi bir yola tesadfen saplabilir. ki kiilik yaa
mn geni bir cadde mi yoksa kmaz bir sokak m olaca
bilinemez, en azndan nceden bilinemez. nemli olan ey,
sanki bu farkllk nemsizmi gibi gnler boyunca yol almak
tr; yle ki, neyin ne olduunu bilme sorunu anlamsz olur.
Ortodoks yaknln demode hale gelmesi ve artk uygu
lanmyor olmas, akrabaln kritik durumuna daha da zarar
verir. Trafiin akabilecei salam kprlere sahip olmayan ak
rabalk alar dayanksz ve tehdit altndaym gibi grlr. Bu
alarn hudutlar belirsiz ve tartmaldr; kesin tapularn ve
mlkiyet hakknn bulunmad bir alanda, bir snr lkesinde
bu hudutlar yok olup gider; buras kimi zaman sava alan,
kimi zaman da bir o kadar ac olan hukuksal savalarn hede
fidir. Akrabalk alar ortalama mrlerini hesaplamak yle
dursun, hayatta kalma anslarndan dahi emin olamazlar. Bu
dayankszlk onlar daha da deerli klar. u an iin krlgan,
incelikli ve naziktirler; koruma hissi uyandrrlar; okama
ve pohpohlama arzusu verirler; hayrhah bir akla muamele
grmeyi sabrszlkla beklerler. Atalarmzn, aile kucann
sertliine ve katlna fkeyle kar geldiklerinde olduu gibi,
kibirli ve ihtiyatsz deildirler artk. Kendilerinden daha emin
deildirler ama atacaklar tek bir.yanl admn hayatta kalma
lar zerinde lmcl sonular olabileceinin bilincindedir
ler. At gzlkleri ve kulak tkalar artk revata deil -aileler
dikkatle dinleyip bakyorlar, tavrlarn dzeltmeye gayet ka
rarllar, ihtimamda ve sevgide kusur etmiyorlar.
Paradoksal olarak - k i belki de o kadar paradoksal deil
d ir- akrabaln ekim ve srdrme gc son srat artarken,
yaknln etkileyicilii ve taycl de geiyor...

Buradayz ite; birbirinden uzaklyla ve tamamen farkl

olmasyla bilinen -am a gene de cazip gelen ve arzu edilen- iki
dnya arasnda kararszca ve glkle hareket etmeye abal
yoruz; ama bu iki dnya arasnda evvelce geilmi yollar bir
yana, belirlenmi geitler bile yok.
Bundan otuz yl nce, Richard Sennett (Kamusal nsann
k'nde), politik kategorileri psikolojik kategorilere
dntren bir mahremiyet ideolojisinin ykseliini gz
lemlemiti.10
Bu yeni ideolojinin olaanst sonucu, paylalan karlarm
yerine paylalan kim liin gemesidir. Kimlik zerinde te
mellenen kardelik -diye bizi uyarr Sennett- kendisinin
paras olmayan herkesi reddeden semeli bir gruba duyulan
empati haline gelecekti. Yabanclar, marjinallerdlanmas
gereken varlklar olup km t.
Birka yl sonra Benedict Anderson hayali cemaat deyi
mini yaratarak, benliin geni bir mehul yabanclar katego
risiyle zdeliinin srrn aklar: Bu yabanclarla ok nemli
eyler paylaldna inanlr; yle ki benim de paras oldu
um bir biz terimiyle onlardan bahsederim. Andersonm
mehul kiilerden oluan dank bir toplulukla bu tr bir
zdelemeyi aydnlatlmas gereken bir sr olarak grmesi,
Sennettin nsezilerinin dolayl olarak onaylanmas -aslnda
bir sayg belirtisi- anlamna geliyordu. Andersonm hayali
cemaat modelini gelitirdii dnemde, gayri ahsi ilikile
rin ve balarn (ve onlarla birlikte, Sennettin belirttii gibi,
nezaket sanatnn, yani koruyan ve ayn zamanda birlikte
olmaktan zevk almay salayan maske takmanm) zlme
1 0 ) R ich ard S e n n e tt, T h e F a il o f P u blic M an ( 1 9 7 4 ; R an d o m H ou se, 1 9 7 8 ), s.
2 5 9 ve devam .

si iyice ne kmt. Bundan byle, kk pohpohlamalar,

yaknlamalar, mahremiyet, samimiyet, kendini plak b
rakma, hibir eyi gizli brakmama, komplsif ve zorunlu
itiraflar, yalnzla kar tek insani savunma biimi ve bunca
arzulanan birliktelii rmek iin mevcut olan tek ba oluyor
du hzla. Karlkl itiraflar emberinden daha geni btn
lkler ancak ikin ve genilemi bir biz olarak, yanl yere
kim lik diye adlandrlm belirgin benzerlik olarak d
nlebilir. Yabanclar bize dahil etmenin tek yolu, onlar,
mahremiyetlerini paylamalar talep edildiinde benzer (ve
dolaysyla aina) bir i i ortaya sermesi gereken inan ritellerinin partner aday haline getirmekti.
Karlkl olarak tevik edilen benlik ifaat zerinde temel
lenen isel benlerin birlii ak ilikisinin ekirdeini olutura
bilir. Paylalan biyografilerin kendi kendine neredeyse yeten,
ortak adasnn barnda kk salabilir, yeerip geliebilir. Ama,
tpk iki kiiden oluan ahlaki birlik gibi -k i bu birlik nc
bir ahs kapsamas iin her geniletildiinde ve bylece ka
musal alanla her kar karya geliinde, kendi ahlaki sezgi
ve itkilerininin, kamusal alann yaratt gayri ahsi adalet so
runlaryla yz yze gelmekte ve bunlara saldrmakta yetersiz
olduunu grr-, ak birlii d dnya tarafndan hazrlksz
yakalanr, d dnyayla henz baa kabilecek halde deildir,
bunun gerektirdii yeteneklerden habersizdir.
Bir ak birliinin iinde, srtmeleri ve anlamazlklar,
abucak yok olacak geici bir fke olarak kabul etmek doal
dr; ama bunlarn yok oluunu hzlandracak dzelme nlem
leri olarak kabul etmek de doaldr. Benliklerin kusursuz ala
m gereki bir beklenti gibi gzkmektedir; yeterli sabr ve
zenle birlikte tabii -ak n bol bol salad kesin olan nite
liklerdir bunlar. klarn tinsel benzerliine daha ulalama

m olsa bile, yine de bu bo bir d ya da hayal mahsul bir

yanlsama deildir. phesiz ki ulalabilir bir eydir -buna,
klarn, k sfatyla, zaten sahip olduklar kaynaklarla ula
labilir.
Ama akn meru beklentilerini biraz daha uzaa yaymaya
alarak, ak adasnn tesindeki dnyay dolduran, akna
eviren ses ve grnt kargaasn ehliletirmeye, evcilletir
meye ve zehirlerden arndrmaya abalayn... Test edilmi ve
snanm ak stratejileri size orada pek yardm etmeyecektir.
Ak adasnda, uyum, anlay ve ikilikte birlik hayali asla eri
ilmez deildir, ama bu sonsuz d dnya iin doru deildir
(tabii ki sihirli bir denek onu Jrgen Habermasm konsenss
arayan kolokyumuna dntrmezse). Ben-Sen tr birlik
aletleri, ne kadar kusursuzca hkim olunmu ve eksiksizce
kullanlm olsa da, btn potansiyel SenTeri birbirinden
ayran ve onlar teyakkuz durumunda brakan anlamazlk,
fikir ayrl ve uyumsuzluk karsnda gsz kalacaktr:
Onlar, konumaktansa dvme haletiruhiyesine sokacak
tr. Uyumsuzluk denen bu geici rahatszl en ksa srede
ortadan kaldrmak gerektiinde ve (kendini ortaya atma ka
rarll gsteren) uyumsuzluk belirsiz bir sre iin yerleti
inde, tamamen farkl tekniklere hkimiyete ihtiya duyulur.
Anlama umudu insanlar bir araya getirir ve daha fazla abalamaya tevik eder. Birlie inanszlk, el altndaki aletlerin
belirgin yetersizliini besler -k i kendisi de bu yetersizlikten
beslenir-, insanlar birbirinden uzaklatrr ve kap kurtulma
arzusu uyandrr.
Birlik

olaslna

artan

inanszln

birinci

sonucu

Lebensv/elt, yani yaam dnyas haritasnn, aralarnda ileti

im imkn olmayan iki ktaya blnmesidir. Biri, ne pahasna
olursa olsun konsenss aranan ktadr (bununla birlikte ou

zaman mahremiyetin kanad altnda edinilmi ve renilmi

yeteneklerle birlikte aranr bu); ama burada, zaten burada
olduu varsaylr, paylalan kimlikle nceden belirlendii,
uyandrlmay ve onaylanmay bekledii varsaylr. Dier kta
ise, tinsel birlik umudunun ve bunu ileri srmeyi ya da sfr
dan ina etmeyi hedefleyen her abann a priori terk edildii
yerdir; yle ki tek karlkl alveri ihtimali szcklerin de
il, fzelerinkidir.
Bununla birlikte, gnmzde, (insanln blmlenmesinde zel olarak kullanmak iin teoriletirilmi) tutumlardaki
bu ikilik -insani yaknlk ve uzakln uzamsal boyutlaryla
b irlikte- yava yava gndelik yaamn arka planna geiyor
gibi gzkmektedir. Tpk yukarlarda, kresel smr-lkesinin
engin dzlklerinde olduu gibi, toprak seviyesinde, yaam
politikas alannda da, eylem erevesi potansiyel dost ve d
manlarla dolu bir kaptr; bu kabn iinde deiken ittifaklarn
ve akp duran dmanlklarn bir anlna kaynamas bekle
nir, akabinde de yeniden dalacak ve baka younlamala
ra yerlerini brakacaklardr. nceden belirlenmi ama ortaya
karlmay ve tzle dolmay bekleyen benzerlik cemaatleri
yerlerini, olaylar, idoller, panikler ya da modalar etrafnda
olutuu varsaylan durum cem aatlerin e brakr: Odak nok
talar ok eitli olsa da, ortak olarak ksa bir yaam umutlar
vardr ve bu da giderek ksalmaktadr. Onlar dikkatin odan
da tutan ve -geici, ama yine de youn- birleik karlarn bir
araya gelip davaya balanmasna yol aan duygulardan daha
uzun srmezler.
Btn bu birlem e ve ayrlklar, zgrlk ihtiyacn ve aidi
yet aln ezamanl olarak srdrmeyi ve bu iki zlemin
aldatcln, bsbtn gidermese de, gizlemeyi salar.

Bu iki ihtiya i ie geer ve kendine bir a oluturmak ve

ada srf yapmaktan ibaret bitkin drc ve doymak bil
mez grevde birbirine karr. Balantda kalmamn ideali,
bu iki badamaz durumun g ve can skc diyalektiklerini
kavramak iin mcadele eder. Yalnzln ve balanmann re
sifleri arasnda, dlanmann felaketi ile ok sk balarn cen
deresi arasnda, aresiz bir kopu ile bozulmaz bir balanma
arasnda sakin (en azndan lmcl olmayan) bir gezinme
vaat eder.
Sanal sohbetler ediyoruz ve sanal sohbetler

edecek

kankalarmz var. Kankalar -k i btn sanal sohbet baml

lar bunu b ilir- gider ve gelir, evrimii ve evrimd olurlar,
ama sessizlii mesajlar iinde bir an nce bomak isteyenler
de her zaman bulunur. Kanka-kanka tarz bir ilikide, mesaj

olan ey -k i ieriin nemi yoktur-, bizatihi mesaj deil, me

sajlarn gidip gelmesidir, mesajlarn dolamdr. Bizler tamam
lanmam szck ve cmlelerin (dolam hzlandrmak iin
elbette ksaltlm, budanm) dzenli dalgalarna aidiz. Bizler
laflara aidiz, yoksa konuulana deil.
Gnmzn takntsn, Sennettin otuz yl nce kayg
duyduu komplsif itiraflarla ve mahremiyet gsterileriyle
kartrmamak gerekir. Yaylan sesler ve yazlan mesajlarda ar
tk ruhun derinliklerini partnerin denetimine ve onayna sun
ma hedefi yok. Telaffuz edilen ya da yazlan szckler, tinsel
keif yolculuunu anlatmaya almyor artk. Chris Mossun

(Guardian Weefeenddeki)11 hayranlk verici ifadesini kullanr

sak, internetle, cep telefonuyla ve mesajlarla yaptmz sa
nal sohbetlerde ve bunlar araclyla, iebakm yerini en
mahrem srlarmz alveri listelerimizle birlikte sergileyen
lgnca ve uar bir etkileim alm gzkmektedir. Bir yo
1 1 ) G u ard ia n W eeken d, 6 N isa n 2 0 0 2 .

rumda bulunaym: Bu etkileim in, lgnca olsa da, sonuta,

amacnn - tek am acnn- sanal sohbeti srdrmek olduu an
laldnda belki de bu kadar uar grnmeyebilir. nternet
eriim salayclar birliklerin dokunulmazln kutsayan din
adamlar deildirler. Bu birlikler bizim sanal sohbetlerimiz ve
mesajlarmzdan baka bir eye dayanmaz; birlik, telefonla
malar, sohbetler ve mesajlar kadar srer ancak. Konumay
kestiiniz anda dlanrsnz. Sessizlik dlanmaya eittir.
Metnin dnda hibir ey yok, ok doru - stelik yalnzca
Derridann dnd anlamda da deil...
En saygn ve en deer verilen pazar gazetelerinden biri
nin eki olan OM, jet-set yelerine, Bloom sburydekilere,
C helseadakilere ve gevezeler snfnn -n ered ey se- geri ka
lanna hitap ediyor ve bunlar tarafndan yutarcasna okunu
yor ve tartlyor.
Rastgele, 16 Haziran 2002 tarihli nshay elinize alm -n e
var ki, bu durumda tarihin pek nemi yoktur, nk ierik,
nemsiz farklar tasa da, sarsntlara, sramalara ya da olu
makta olan byk tarihin ani ters dnlerine kar ve yaam
politikalar dnda btn politikalara kar baklk kazan
mtr. Byk politika momentlerinin hzlanma ya da yavala
malar onlar hi ilgilendirmez...
Her hafta OM dergisinin aa yukar yarsn Yaam adl
bir ke kaplar. Bayazarlar grlerini yle ifade ederler:
Yaam, modern yaam klavuzudur. Bu stunun alt s
tunlar da vardr: ncelikle Moda, makyaj yapmanm ile
leri ve musibetleri konusunda bizi bilgilendirir ve yeni bir altkategori alr: onun modas. Bu, okurlar en iyi ift [ayak
kaby] bulmak iin gereken abay gstermeye tevik eder.
Ardndan m ekn blm gelir ki bu da ksa bir bebek

evi aras ierir. Sonra, Bahe blm gelir ve grn

kurtarmay ve davetlilerimizi etkilemeyi hedefleyen t
ler yerini bulur; bir bahvann ii asla bitmez eklindeki
nankr hakikate ramen... Bunun ardndan Beslenme altblm gelir ve hemen ardndan da Restoranlar ksm gelir
ve gzel yemek yenen yerler zerine bilgiler verilir, sonra da
araplar ksm, evde iilecek en iyi araplarn nereden satn
alnabileceini belirtir. Gazetenin bu noktasna ulaldnda,
Yaam Tarz alt-blmnn Ak, cinsellik, aile, dostlar
balkl sayfasn okumaya hazrzdr.
Bu hafta, ad geen alt-blm esnek iftlere ayrlmtr;
bu iliki devrimcileri boucu ift balonunu patlatmlar
ve dilediklerini yapyorlar. Yar zamanl ifttirler. Evi ve ev
ilerini paylama zorunluluundan nefret ederler, ayr konut
lar, ayr hesap defterleri ve ayr arkada evreleri olmasn
tercih ederler ve arzu ettiklerinde zaman ve mekn paylar
lar, arzu duymadklarnda da bundan uzak dururlar. Nasl ki
eski tarz alma, esnek zamanlardan, eitli ilerden ve ksa
vadeli projelerden oluan bir silsileye blnmse ve nasl ki
eski tarz konut satn alma ya da kiralama gnmzde yerini
devre mlklere ve paket tatil turlarna brakmsa, lm bizi
ayrana kadar versiyonu eski tarz evlilik de, bakalm yolun
da gidecek m i tarznda szm ona geici birlikte yaamayla
eskisinden zaten biraz uzaklamken, yerini yar zamanl es
nek bir araya gelmelere brakmtr.
Uzmanlar -okurlarn gayet iyi bildii nl alkanlklary
la - saflara blnmtr. Onlarn grleri, esnek ift mode
lini bunca beklenen ve nihayet gerekleen ( bamszlk yitimince karl denmemi, gerek mbadele emberini ka
reye dntrmeyi baaran) Nirvana olarak kabulden, esnek
ift uygulayclarn dleklikleri dolaysyla mahkmiyete

kadar eitlilik gsterir: Olgun ilikiler kurup srdrmenin

zorunlu olarak yol at snav ve glklerle yz yze gelme
yi reddetmilerdir. Artlarla eksileri saptamak, mtalaa etmek
ve titizlikle tartmak kolay olmasa da, esnek iftler yaam
tarznn esnek iftlerin insani evresi zerindeki etkisi hi
bir bilanoda yer almaz (amzn ekolojik duyarll dikka
te alndnda tuhaf bir durumdur bu).
Yaam

tarz alt-blm

de

tamamlandktan

sonra

Yaam kesinin geri kalann neyle doldurabiliriz? Salk,

Refah, Beslenme ( Yemekler, Restoranlar ve araplar
ksmlarndan ayr olduuna dikkat edin) ve Stil (buras
mobilya reklamlaryla tka basa doludur) balkl alt-blmler
de vardr. Blm Yldz Falyla tamamlanr -burada, do
um tarihlerine gre baz okurlara tler verildii grlr:
Sallanmay brakn, u an iin nemli olan tek ey hareketli
lik. Kouturmanz gerekiyor, cep telefonuyla gevezelik edin
ve alveri yapn; bakalarna ise u sylenir: imdi tam za
man -h e r tarafta yeni balanglar filizleniyor, eski hesaplar
da sarslmaz iyimserliinizi ykacak kadar gl deil.

Sosyalliin Alet Edevat Kutusunun

iinde ve Dnda

Homo Sexualis: ksz ve yitik

Claude Levi-Straussun belirttii gibi, cinsiyetlerin bulu
mas doa ile kltrn bulutuu ilk alan oldu; her klt
rn k noktas, kkeni burasdr. Cinsiyet Homo Sapiens in
doal donanmnn har maddesi olmutur. Keyfi, yapay ve
geleneksel ayrmlar bunun zerine biilmitir: Her kltrn
temel endstrisidir bunlar (zellikle, kltrn ilk edimi ola
rak ensestin yasaklanmas: diilerin cinsel birlikte yaamaya
uygun olan ya da olmayan diye kategorilere ayrlmas).
Cinselliin bu rolnn tesadfi olmad kolaylkla g
rlr. ok sayda insani itki, artu ve doal temayl iinde
cinsel arzu en ak seik, mulakla yer vermeyen ve tart
masz biimde toplumsal olandr. Bir baka insana doru uza
yp gider. Onun varln talep eder ve bu mevcudiyeti birlik
halinde yeniden-inaya abalar. Birlie zlem duyar; ne kadar
tamamlanm ve baka alardan kendi kendine yeterli olsa
da, her insan varln bir bakasyla birlemedii srece eksik
ve yetersiz klar.

Kltr cinsel bulumadan domutur. Kltr yaratc

farkllama sanatn ilk kez bu bulumada uygulamtr. O za
mandan bu yana, kltr ile doann mahrem ibirlii cinsel
likle ilgili hibir eyde kesintiye uramam, dahas hi terk
edilmemitir. Son derece kltrel bir yarat olan ars erotica
bundan byle cinsel itkinin insan birliinde gereklemesine
doru rehberlik etmitir.
Tek tek istisnalarla -diye bize aklar Alman seksolog
Volkmar Sigusch- bizim kltrmz ars erotica deil scientia sexualisi yaratt .1
Erosun kardei ve karlksz aklarn intikam melei
Anterosa baklacak olursa, tahtndan inmi kardeinden cin
sellik krallnda iktidar o almtr. Gnmzde cinsellik
artk zevk ve mutluluk olaslklarnn cisimlemesi deildir.
Vecd ve ihlal olarak olumlu anlamda mistifiye edilmi deil
dir; tersine, bask, eitsizlik, iddet, suistimal ve lmcl en
feksiyon kayna olarak olumsuz anlamda mistifiye edilmi
tir.
Anteros ok tutkulu, ksnl, uyarlabilir, ak sak bir
babayiit olarak nlenmitir, mizac atelidir, ama kralln
efendisi olur olmaz, tebaas arasnda tutkular yasaklar ve
cinselliin rasyonel bir edim olduunu, dengelilikle deerlen
dirildiini, btn riskler dikkate alndnda, kurala uygun
ve kesinlikle demistifiye edilmi olmas gerektiini duyurur.
Bilim insanlarnn bak, diye devam eder Sigusch, her
zaman iin souk ve ilgisiz oldu: Burada hibir sr olmama
lyd. Sonu nedir? Gnmzde herkes haberdar ama kim
senin en ufak fikri yok.
1) V o lk m a r S ig u sc h , T h e n e o s e x u a lis re v o lu tio n ', Archives, o f Sexual B eh a

viour, 4 ( 1 9 8 9 ) , s. 3 3 2 - 3 5 9 .

Souk bir duruun ve ilgisiz bir bakn bu yldrc etkisi,

Anterosun ve rgtlenmesi scientia sexualis 'in otoritesini za
yflatm deildir -sadk, minnettar ve sabrsz mritlerinin
saflarn zayflatm da deildir. Hizmet (yeni ve gelimi olan
ama yine de hep ayn hizmet) talebi azalma deil artma ei
limindedir, zira hizmetler srekli olarak vaatlerini gerekle
tirmekte baarsz kalmaktadr. Cinsellik bilimi yine de var
olmaya devam etmektedir, nk cinsel sefalet yok olmay
reddetmitir.

Scientia sexualis, komini sexualf ye sefaletten kurtuluu vaat

ediyordu; bunu srekli vaat etmektedir ve vaatlerine duyulan
inan ve gven de srmektedir ; bunun nedeni, btn dier
insani tarzlardan bir kez syrldnda ve kendi aralaryla
ba baa kaldnda, komini sexualinin bilimsel incelemenin
doal nesnesi halini almasdr -an cak laboratuvarda ve te
rapistin muayenehanesinde yerli yerinde olur, yalnzca bilim
insanlarnn projektr altnda kendisi iin ve bakalar iin
grnr olur. Bunun dnda, ksz ve yitik Homo Sexualis
baka yerden t, yardm ve destek alamaz.
Erosun kszleri. uras kesin, Eros lmedi. Bununla bir
likte, kendine miras kalm alanndan srlerek -tp k vak
tiyle Gezgin Yahudi Ahasverus'un bana geldii gib i- ban
sokacak bir yer arayarak -k i sonsuza dek nafile kalacak bir
aray! - aylak aylak gezinmeye ve dolamaya mahkm edildi.
Artk her yerde ona rastlanyor, ama o hibir yerde barnm
yor. Sabit bir adresi yok -on u grmeyi arzuluyorsanz, post
restant olarak yazn ve umudunuzu yitirmeyin.
G elecek zaman onlar yitirdi. Ve bu, gelecein meru mlk,
tekeli olan ngr ve balanma sayesindedir. Babalk ya da
annelik hayaleti onlar terk etti; vaktiyle cinsel bulumalarn

zerinde szlen ve bedensel birlemeye, kendi alametifarikalar olan, gerekstc esrarn ve inan ile kaygnn, sevin
ile ekinmenin yce karmn bulatran, sonsuzluun ve te
dnyann bu ulaklar onlar terk etti.
Gnmzde tp ile cin sellik rem enin sorumluluu iin
rekabet halindeler.
Tplar, piyesin temel mellifi rol iin homini sexuayle re
kabet halindeler. Bu rekabetin sonucu kanlmazdr: tp sa
yesinde; ama ayn zamanda tketici yaam ticaret okulunun
renci ve kdemlilerinin tptan bekledikleri ve arzuladkla
r sayesinde. Bu durumda, (yine Siguschtan alnt yaparsak)
ada tketicilerin mail gndererek ya da moda dergileri
yoluyla sipari vermeye alkn olmalar gibi, cazip donr ka
talogundan bir ocuk sem ek ve seim annda kendi setii
ocua sahip olmak giderek byleyici bir hal alyor. Bu b
yye kaplmay arzulamamak tecrbeli bir tketicinin doas
na aykr olur.
Bir zamanlar (ev/atlye, aile iftlikleri dneminde) ocuklar

reticiydi.
O dnemde ailede iblm ve rol paylam akyordu.
ocuk, atlyenin ya da iftliin igcn artrmak iin aile
oikosuna [hane] katlmalyd -bylece, servetin emekten kay
nakland o dnemde, bir ocuun doumunun ailenin refa
hn artrd kabul ediliyordu. ocuklara kimi zaman kaba
davranlyordu, ama bu btn emekilere gsterilen tavrd.
almann nee getirdii ve alana zevk verdii dnl
myordu - mesleki tatmin fikri henz icat edilmemiti.
Bununla birlikte ocuklar herkesin gznde iyi bir yatrm
oluturuyordu, bylece daha fazla kabul gryorlard. Ne
kadar ok ocuk varsa o kadar iyiydi. Ayrca, akl sermayeyi

kediye yklememeyi tlyordu, nk yaam umudu k

sayd ve yeni doan bebein aile gelirine katkda bulunacak
kadar yaayp yaamayacan kimse bilmiyordu. Kutsal Kitap
yazarlarna gre Tanrnm brahime vaadi - senin soyunu o
altacam, gkteki yldzlar gibi ve deniz kysndaki kumlar
gibi- hi kukusuz ki, bir hayr duasyd -adalarmzn
ou yine de bunu bir tehdit, bir lanet, hatta ikisi birden ola
rak hisseder.
Bir zaman oldu ki (ailevi servetlerin kuaktan kuaa ak
tarld, toplumsal mertebenin miras alnd bir dnem) o
cuklar lmllk ile lmszlk arasnda, bireysel yaamn
menfur ksal ile soyun sonsuz (olduu umulan) sresi ara
snda kpr oluturdu. ocuksuz lmek asla byle bir kp
r oluturmamak anlamna geliyordu. Zrriyeti olmayan bir
adamn lm (bir kralie vs. deilse eer, zrriyetsiz kadnn
deil) soyun lm anlamna geliyordu -ihm al edilen dev
lerin en nemlisi, tamamlanmam grevlerin en buyurgan.
Aile yaplar gnmzde krlgan olduundan, bir aile
nin yaam umudu yelerinin herhangi birininkinden daha
az olduundan, zel bir ailevi soya mensup olmak, modern
akkan an karar verilemezlerinden birine hzla dn
tnden ve ok sayda akrabalk alarndan herhangi birine
mensubiyet gitgide daha ok sayda kii iin yeni-bir-uyarya
dek bir tercih -caylabilir bir tercih- sorununa dntn
den, bir ocuk her zaman iin daha kalc bir eye doru bir
kpr olabilir. Ama bu kprnn gtrd sahil, dalp
dalmayacam kimsenin bilmedii bir sisle kapldr, dola
ysyla herhangi bir duygu uyandrma ans pek azdr, eyle
me geme arzusu uyandrma ihtimali ise daha da dktr.
Bir rzgr kp da sisi dattnda, kimse nasl bir sahilin
ortaya kacan, zerinde sabit bir konutun kurulabilecei
kadar salam bir kara parasnn ortaya kp kmayacan

bilemez. Hibir yere gtrmeyen ya da zel olarak herhangi

bir yere gtrmeyen kprler: Kimin buna ihtiyac var? Hangi
amala? Bunlar tasarlayp ina etmek iin zaman ve para har
camay kim kabul eder?
amz ocuun ncelikle duygusal bir tketim nesnesi ol
duu bir adr.
Tketim nesneleri tketicinin ihtiya, arzu ya da dileklerine
hizmet eder; ocuklar da yle. ocuk, anne baba olmann
zevklerini ve sevinlerini getirecei umuduyla istenir -b u se
vinleri, ne kadar ustalkl ve incelikli olursa olsun, baka hi
bir tketim nesnesi sunamaz. Ticaret pratisyenlerini byk
zntlere gark etse de meta borsas bunun yerine konacak
geerli bir ara salayamaz. Bunun sonucunda, bu acy telafi
etmeye alan ticaret dnyas orijinal bebein retiminde ve
bakmnda giderek daha byk bir yer kazanmtr.
Tketim nesnelerinden beklenen tatmin maliyetle karla
trlr; parann karl aranr.
ocuklar, ortalama tketicinin btn mr boyunca yapabi
lecei en pahal alveriler arasndadr. Dar anlamda parasal
adan bakldnda, son moda bir lks arabadan, gemiyle
dnya turuna kmaktan ya da gurur duyulabilecek bir evden
daha pahaldrlar. Daha da kts, toplam maliyet yllar ie
risinde artma riski tar ve maliyet hacmi nceden sabitlene
mez, herhangi bir kesinlikle de deerlendirilemez. Gvenilir
bir kariyer yolu ya da istikrarl iler sunmayan bir dnyada,
bir projeden dierine koan ve yaamlarn yer deitirerek
kazanan insanlar iin, belirsiz ve son derece uzun demeli bir
istikraz szlemesi yapmak, istisnai olarak yksek bir riske ve
bereketli bir kayg ve korku kaynana maruz kalmak demek
tir. Dolaysyla insanlar byle bir szlemeyi imzalamadan

nce iki kez dnrler ve ne kadar ok dnlrse tehlike

ler de o kadar aikr olur ve ne tartmalar ne iebaklar, ne
eyi karacak kukuyu ortadan kaldrr. Dahas, ocuk sahibi
olmak gnmzde bir karar iidir ve tesadfi bir i deildir
-b ir kayg koulu daha. ocuk sahibi olmak ya da olmamak
byk ihtimalle en byk ve en uzun vadeli etkilere sahip
olan karardr; ayn zamanda insann btn yaamnda karla
abilecei en buhranl ve gerilimli karardr.
Dahas btn bedeller parasal deildir ve byle bedelleri
lp hesaplamak kesinlikle imknszdr. Hepimizin olmaya
abaladmz rasyonel fail trnn sahip olmas gereken us
talkl kapasite ve eilimlere meydan okurlar. Bir aile kur
m ak, kefedilmemi derinlikleri olan mehul sulara kafa
st dalmak anlamna gelir. ngrlmesi imknsz, henz
denenmemi ve mehul olan, batan karc baka tketici
zevklerini yitirmek ya da ertelemek, ihtiyatl bir tketicinin
alkanlklaryla hi uyumayan muazzam bir fedakrlktr ve
ortaya kmas muhtemel tek sonu da deildir.
ocuk sahibi olmak, -zayf ve bam l- bir baka varln
rahat ve huzuru ile kendi rahatmz dengelemek anlamna
gelir. Kendi tercihlerimizin zerklii tehlikeyle kar karya
dr ve tehlike daima yeniden ortaya kar: yl be yl, gn be
gn. En byk dehet ise, mptela olabilmemizdir. ocuk
sahibi olmak, mesleki emellerimizi saptrmak, kariyerimizi
feda etmek anlamna gelir, mesleki baar yarglar, sadaka
tin blndne dair her trl iarete, onaylamayan bir gzle
bakar. En acs da udur ki ocuk sahibi olmak, sadakati blen
bu bamll sonsuzca kabul etmek, yeni-uyarya-kadar
diye bir art iermeyen bitimsiz ve feshedilemez bir balan
maya yatrm yapmak anlamna gelir; modern akkan yaam
politikalarna zt ve ou insann genellikle yaamlarnn di
er alanlarnda uzak durmaya altklar bir ykmllk tar

zdr bu. Byle bir balanmann bilincine varmak, travma tik

bir deneyim olarak kendini gsterebilir. Doum sonras dep
resyon ve doum sonras evlilik krizleri (ya da partnerler aras
krizler), tpk anoreksi, bulimia ve bir yn alerji eidi gibi,
zellikle akkan modern hastalklardandr.
Anne baba olmann sevinleri, deyim yerindeyse, ayn paket
iinde, fedakrln ikenceleriyle ve m ehul tehlikelerin
esinledii korkularla birliktedir.
Durum direngen ve can skcdr: Kr ve zararn ciddi ve g
venilir bir hesab, mstakbel anne babalarn kavrayamayaca
noktadadr.
Risk tketicinin ald her eyin parasdr -am a baka t
ketim mallarnn tacirleri ve zellikle haksz yere dayankl
olarak adlandrlan mallarn tacirleri, aldklar risklerin asga
riye indirildii konusunda potansiyel mterilerine teminat
vermek iin ellerinden geleni yaparlar. Garantiler sunarlar,
garantileri uzatrlar (garantiyi sunan irketin garanti sresi
dolmadan nce batmayacan vicdan rahat olarak kefil ola
bileceklerin says ok az olsa bile ve ilerinden neredeyse hi
biri mterilerine, satn alman maln p kutusuna gitmesini
engelleyen cazibesinden ok daha nce garanti sresinin sona
ermeyeceinin teminatn veremese d e), deme garantileri ve
sattan sonra uzun, hatta mr boyu servis vaatlerinde bulu
nurlar. Bu tr garantiler gerek ya da aibeli gelse de, ilerin
den hibiri ocuk dourma durumunda geerli olamaz.
Tbbi aratrma enstitlerinin ve doum kliniklerinin ticari
irket finansmanlaryla dolup tamasnda artc bir yan yok
tur. Douma zg riskleri en azndan reyondaki mallar iin
talep edilen dzeye indirmeyi hedeflemeye ynelik potansiyel
olarak sonsuz bir talep vardr. Cazip donrler katalogundan
bir ocuk sem eyi neren irketler ve ceninin genetik kodu

nu mterilerin siparileri zerine oluturan klinikler, ilgili

mterilerin ktlaacandan ya da ilerin azalacandan e
kinmemelidir.
zet olarak: Cinsellik ile reme arasnda geni lde gz
lemlenen ayrlk desteklenmektedir. Modern akkan yaam
ortamnn ve seilmi strateji olarak tketiciliin ortak bir
rndr bu; stelik, toplumun yaratt sorunlara biyog
rafik zmler aramay (Ulrich Beck) hedefleyen tek mevcut
rndr. reme ve dourma sorunlarnn cinsellik alanndan
ekilmesine ve bunlarn, cinsel faaliyetten tamamen farkl
kurallarn ve mantn ynettii bambaka bir alana yerle
tirilmesine yol aan ey, bu iki faktrn bileimidir. Homo

sexalis 'in yitimi ar lde belirlenmitir.

amzda egemen olacak modeli adeta ngren Erich
Fromm cinsellik olarak cin sellik in (ortodoks ilevleri he
saba katlmadan uygulanan, bamsz olarak cinselliin)
cazibesini aklamaya kalkt ve -fazlasyla insani olan tam kaynama ynndeki ateli arzuya birlik yanlsama
s araclyla (aldatc) cevap verme niteliinden sz etti.2
Birlik; nk kadnlarn ve erkeklerin zaten acsn ektik
leri yalnzlk ya da gelecekteki korkudan kama konusunda
umutsuzlua kapldklarnda sabrszlkla aradklar ey tam
da budur. Yanlsama; nk orgazmn doruundaki ksa anda
eriilen birlik, kiileri nceki kadar yabanc, nceki kadar
tek balarna brakr, yle ki aralarndaki mesafeyi, balangtakinden daha keskin hissederler. Bu rolde cinsel orgazm
alkolizmden ve uyuturucu mptelalmdan pek farkl ol
mayan bir ilev edinir. Bu da onlar gibi youndur, ama ge
ici ve srelidir.3
2 ) E r ic h F ro m m . T he Art o f Lovin g ( 1 9 5 7 ; T h o r s o n s , 1 9 9 5 ).
3 ) A ge., s. 4 1 - 4 3 , 9 -1 1 .

Birlik yanltcdr ve deneyim sonuta ketleyici olup ka

caktr, diyor Fromm, nk birlik aktan ayrdr (unu demek
istiyorum: frsein tarz ilikiden, yani partnerin rahatlna
ynelik, bilinli olarak kalc ve sresiz bir balanmadan ayr
dr). Fromma gre, cinsellik ancak akla balants sayesinde
-geici, dalavereci ve sonuta zykma ynelik bir kaynama

izlenimi yerine- sahici kaynamann arac olabilir. Cinselliin

sahip olduu birlik yaratma kapasitesi ne olursa olsun, bu ka
pasiteyi akla olan birliinden ekip alr.
From m un yazlarndan bu yana cinsellik yaamn dier
alanlarndan iyice tecrit oldu.
Gnmzde cinsellik bu saf ilikinin zdr, hatta belki de
sessiz/gizli arketipidir (hi kuku yok ki bir tezattr bu: nsan
ilikileri Lebensweltin [yaam dnyas] en cra ke buca
n doldurma, talan etme ve dntrme eiliminde oldu
undan, kesinlikle sa f deildirler). Bu, Anthony Giddensa
gre, insan partnerliinin egemen hedefi/ideali olup km
tr. Cinsellik artk zerk ve kendi kendine yeterli olmaldr,
kendi ayaklar zerinde durmaldr, bal bana verebilece
i tatminin apma gre deerlendirilmelidir (medyann iir
dii beklentilerin genellikle ok uzanda olsa bile). Hsran
yaratma kapasitesi ile ifa bulaca umulan ayrlk duygusu
nu iddetlendirme kapasitesinin gl bir ekilde artmasna
amamak gerekir. Byk bamszlk savanda cinselliin
zaferi, olsa olsa, ok pahalya mal olan bir zaferdir. Mucizev
reete, iyiletireceini vaat ettii hastalklar ve straplar ayn
lde, hatta daha da fazla retiyor gibidir.
Bu ksz ve yitik durum, ksa sre iin, patriarkal, priten
-n e yazk ki daima p riten !-, nee karan ve ikiyzl top

lumun hapishanesinden cinselliin nihai kurtuluu olarak

kutland.
Nihayet saftan da daha saf bir iliki, hazdan ve sevinten ba
ka amaca hizmet etmeyen bir buluma sz konusuydu artk.
Koulsuz bir dsel mutluluk, yan etkilerinden korkmayan,
sonularn neeyle unutan bir mutluluk, tamamen memnun
kalnmad takdirde rnn geri alnp parann eksiksiz iade
edilecei trde bir mutluluk: Tpk tketim toplumunun po
pler irfan ve pratiinde tarif edildii gibi, zgrln eksik
siz cisimlemesi sz konusuydu.
Cinselliin bu ekilde zgrlemesi ok iyidir, hatta bel
ki de yceltici, tamamen harikuladedir. in can skc yan,
yklerden bir kez kurtulduktan sonra, dengede durmak iin
ne yaplmas gerektiini bilmek gerekir; artk ereve yoksa
biim nasl korunur. Uarken hafiflik nefistir, ama dmensizlik bir eziyettir. Deiim mutluluktur, deikenlik glktr.
Peki ya cinselliin dayanlmaz hafiflii?
Volkmar Sigusch pratisyen bir terapist; her gn saf seks
kurbanlaryla karlamakta, onlarn ikyetlerini kaydetmek
te; uzmanlarn mdahalesini gerektiren straplarn listesi dayamlmazcasma uzayp gitmekte. Sonular karamsar olduu
kadar akla yatkn da.
Gnmzde moda olan btyn mahrem iliki biim leri,
vaktiyle evli iftler arasndaki ak, ardndan da serbest a
kn takt ayn sahte mutluluk maskesini takmaktadr (...).
Daha yakndan bakarak ve bu maskeyi ekip kartarak, gi
derilmemi zlemler, lime lime olmu sinirler, hayal krkl
na dnm aklar, straplar, korkular, yalnzlk, ikiyzl
lk, bencillik ve tekrarlanan komplsiyonlar kefettik (...).
Riyazet, monogami ve rastgele cinsel ilikiler, bunlarn hepsi

hibirim izin bilmedii ehvetin zgr varoluundan bin fer

sah uzaktadr.4
Teknik

sorunlar

duygularla

badamamaktadr.

Per

formansa younlamak -g eici ya da fiziksel- vecde hi yer b

rakmaz. Fizik, metafizie varmaz. Seksin batan karc gc
duygudan, vecdden ve metafizikten kaynaklanyordu vaktiy
le; gnmzde de bundan kaynaklanabilirdi, ama gizem yok
artk, dolaysyla arzular tatmin olmamaya m ahkm ........
Cinsellik bedenin iinde fizyolojik bir olay temsil ettiin
de ve ehvet ho bir fiziksel durum dnda pek az eyi ha
trlattnda, cinsellik gereksiz, yararsz, can skc ve rahatsz
edici ar yklerden kurtulmu olmaz. Tersine, am -ykl
olur. Eylem kapasitesini aan umutlarla dolu olur.
Sonuta, cinselliin akla, gvenlikle, kalclkla, soyunsrmesi-yoluyla-lmszlkle olan yakn ilikisi, vaktiyle sa
nld, hissedildii ya da suland kadar gereksiz ve kstla
yc deildir. Cinselliin yal ya da demode olduu sylenen
yol arkadalar, belki de onun (performans teknik bakmdan
yetkinletirmek iin deil, tatmin etme potansiyeli bakmn
dan gerekli) destekleriydi. Belki de cinsellie zg bir yn
elikinin, her koulun yokluunda da varlnda da
zmlenmekten (hafifletilmekten, durdurulmaktan, yanszlatrlmaktan) baka ans yoktur. Belki de bu koullar kltrel
bir hatann ya da yanl anlamann iareti olmaktan ziyade
kltrel dirayetin koullardr.
Modern akkan rasyonellik hafif giysiler nerir ve elik
mahfazalar reddeder.
Kalc balanmalar, modern akkan akl bask olarak g
rr; kalc balanmay sakat brakan bamllk olarak grr.
Bu akl uzamsal ya da zamansal balanma hakk tanmaz.
4 ) S ig u sch , T h e n eo sex u a l re v o lu tio n .

Tketicilerin modern akkan rasyonellii bunlar ne zorun

lu ne de yararl olarak dorulayabilir. Balar ve balanmlar
insan ilikilerini murdar klar -tp k tketilen nesnenin he
men tatmin ettiini ve ayn lde hemen eskidiini varsayan
her tketimi murdar klacaklar gibi. Murdar ilikilerin avu
katlar j ri yelerini ikna etmekte ve onlarn onayn kazan
makta glk ekecektir.
Sigusch, rasyonelliin elinden kurtulan istek ve arzularm
-b ir intikam duygusunun harekete geirm esiyle- er ge ye
niden ortaya kaca kanaatindedir ve o zaman, tarihin ve
politikann iliklerine varana dek rtt ebedi deerlerle
ve doal igdlerle ilikili kavramlara bavurmadan buna
karlk vermemiz mmkn olmayacaktr.
Bununla birlikte, Siguschun ngrd ya da duyurduu
gibi, eer bu meydana gelecekse, cinsellie ve cinsel edim
lerden hakl olarak beklenebilecek eylere dair yeni bir viz
yondan fazlasn gerektirir. Cinsellii tketici rasyonalitesinin
egemenliinden kurtarmak gerekecektir. Belki de daha fazla
s: Tketici rasyonalitesinin, insan yaam stratejileri ve m o
tivasyonlar zerinde gnmzde kurduu egemenliinden
yoksun kalmas (ve bunu yitirmesi) gerekecektir. Bununla
birlikte bu, ngrlebilir bir gelecekte meydana gelmesini
mantken bekleyebileceimiz bir ey deildir.
Rasyonelliin (daha dorusu, tketicinin m odern, ak
kan rasyonelliinin) elinden kurtulan istek ve arzular
cinsellie -h om ojen bir ekild e- ayrlm azcasna balyd,
nk cinsellik, btn dier insan faaliyetleri gibi, retici
b ir yaam modeliyle kaynamt.
Bu modelin barnda, lm bizi ayrana kadar tarz aklar,
sonsuzlua gtren kprler, risk almaya rza gstermek ve
geri dn olasl olmadan balanmak eksik deildir -h ele

hele bunlar kstlayc ya da baskc olarak alglanmaz kesin

likle. Oysa bunlar Homo Faberin doal igdlerini olutu
ruyorlard, tpk Homo Consumens'in bir o kadar doal i
gdlerinin zdd olmalar gibi. Hibir durumda irrasyonel
de deildiler. Tersine, Homo Faberin rasyonelliinin zorunlu
ya da gerekli tezahrleri ve donanmlarydlar. Ak ve reme
niyeti Homo Faber in cinsellikteki zorunlu yol arkadalary
dlar; tpk yaratmaya katkda bulunduklar kalc birliklerin
cinsel faaliyetlerin temel rnleri olmalar gibi -yoksa bun
lar yan etkiler deildi, atk ya da israf hi deildi.
Her krn zarar vardr. Her baarnn bedeli vardr.
Maruz kalman yitim ve denen bedeller hatrlandnda
ya da anldnda yaanan btn dehete ve mide bulants
na ramen, bizi en fazla rahatsz eden ve ac veren ey gn
mzn yitimleri ve yarn denecek bedellerdir. Hangilerinin
daha az katlanlr olduunu kefetmeye almak iin gemi
in ve imdinin bahtszlklarn kendi aralarnda kyaslamak
hibir ie yaramaz. Her eziyet kendi dneminde vurur ve eza
ektirir.

Homo Sexualisin gnmzdeki kayglar Homo Consmensinkilerdir. Bunlar birlikte domutur. Eer bir gn ekip
gideceklerse, birlikte yola kacaklardr.
C insel kapasite Homo F aberin insan ilikilerinin inas ve
bakm iin kulland aletti.
nsan ilikileri antiyesinde kullanlan cinsel ihtiya/arzu

Homo Sexualisi grev yerinde kalmaya ve iin tamamlanp

bitmesine gz kulak olmaya itti. naatlar (her bina iin ol
duu gibi) abalarnn sonucunun kalc, salam ve (idealde,
sonsuza dek) gvenilir olmasn diliyorlard.
ou zaman, ngrlen sakin(ler)in duygularndan ku
ku duyacak denli kendi tasarm glerine gveniyorlard.

Sonuta, sayg, zen klcnn iki keskin tarafndan biridir,

dieri ise baskdr. lgisizlik ve kmseme iki engeldir; ok
sayda ciddi etik niyet gelip bunlara arpp baarszla ura
mtr; ahlaki benlerin bu engellerin arasndan kazasz belasz
geebilmesi iin uyank olmak ve denizcilik becerisi gerekir.
unu da belirtmeden gememeli ki, ahlak - tek inin sorum
luluunun dikte ettii ve bir kez stlenildiinde eyleme gei
len bu Frsein-, btn etkileyici grnmlerine ve karmaa
larna, pusularna ve ihanet dolu sapmalarna ramen, Homo

Faber iin sipari zerine yaplmt.

ina grevinden kurtulmu ve inaat abalar karsnda
hn dolu olan Homo Consumens cinsel glerini zgn ve ya
ratc biimde sergileyebilir. Yine de Frsein bu biimlerden
biri deildir.
Tketicilik m allarn birikim iyle ilgili deil (m al yan kii
ar valizlere ve darmadank evlere de katlanm aldr),
bunlarn kullanmyla ilgilidir; baka mallara ve onlarn kul
lanmna yer amak iin kullandktan sonra bunlardan kur

tulmann yollaryla ilgilidir.

Tketici yaam hafiflii ve hz ne karr; tpk bunlarn te
vik etmesi ve acele ettirmesi umulan yenilik ve eitlilik gibi.

Homo Consumens yaamnda baary len ey satn alnanla

rn hacmi deil bunlarn devir hzdr.
Mallarn nemi, genellikle, tketici iin yararllklarndan
sonra da varln srdrr. Bununla birlikte, eer defalarca
kullanlrsa, satn alman mal eitlilik araym engeller ve her
kullanmda, yenilik cilas kabuk kabuk kalkar ve yok olur.
Maddi olanakszlktan dolay, artk yeni ve hi denenmemilik duygusu vaat etmeyen mallar kullanmaya devam etmeye
mahkm olanlarn vay haline! Ayn nedenle, grnrde bitip
tkenmez eit eit mallar arasndan seim yapabilmek yeri

ne tek bir mala mahkm olanlarn da vay haline! Bu insanlar

tketiciler toplumundan dlanmlardr, kusurlu, uygunsuz
ve yeteneksiz tketicilerdir, tek kelimeyle apa oturanlardr;
tketici lenlerinin bolluu ortasnda kadidi km alardr.
Mallarna uzun sre balanmaya ihtiya duymayanlar ve
skntnn yerlemesine izin vermeyenler elbette baskn k
yorlar. Tketiciler toplumunda, hokkabazlar baarnn cisimlemi halidir. Tketim mallar salayanlardan nefretin ifade
si olmasayd eer, yazglarna ve doalarna sadk tketiciler
mal satn almak yerine kiralama alkanl edinirdi. Temel
rnlerin satclarnn tersine, kiralama irketleri, kiralanan
mallar son moda rnlerle dzenli olarak deitirmeyi vaat
ederek ayartyorlar. Satclar, kendilerini malup ilan etmeyi
reddederek, mteri tamamen tatmin olmamsa ve satn
alnm mallar, diyelim on gn iinde geri verilirse (tatminin
bu kadar abuk buhar olup umayacan umarak) mteriye
geri deme vaat ediyorlar.
Cinselliin arnmas, cinsel pratiin satn alma/kiralamann bu sofistike modeline uyum salamasna yneliktir. Saf
cinsellik gvenilir bir geri deme garantisi anlam da tar
- saf anlamda cinsel bulumanm partnerleri kendilerini an
cak o zaman gvende hissedebilir, balanmalarnn nazik k
rlganlnn karsna hibir koul karlmadn bilirler.
Maharetli bir reklamclk stratejisiyle, tehlikesiz cinsellikin yaygn anlam yakn dnemde prezervatif kullanm
na indirgendi. Bu slogan, cinsel servenlerini arzu edilmeyen
(nk denetlenemeyen) sonulara kar gvence altna al
mak isteyen milyonlarca kiideki duyarl bir tele dokunmam
olsayd, bylesine bir ticari baar kazanamazd. Muhtemel
alclara zaten musallat olmu ya da rnn potansiyeline ce
vap olarak yaratlm kayglara aranan zm olarak bir r
n sunmak, sonuta genel bir reklam stratejisidir.

ou zaman, ne kartlan model btnn yerine bir b

lmn koyar; satlar rnn ifa kapasitesinden kesinlik
le ok daha yksek olan kayg rezervlerinden yarar salarlar.
Kukusuz ki, prezervatif takmak cinsel partnerleri H1V enfek
siyonundan korur. Ama bu, Homo Sexualis 'i cinselliin teh
likesiz olmasn istemeye ynelten cinsel bulumalarn ok
sayda ngrlemez ve hesaba katlmam sonularndan bi
ridir. Titizlikle idare ediliyor olsa bile, darack bir liman terk
edince, sonra da haritasz pusulasz, bilinmeyen sulara doru
dmen krnca, AIDSin kefi dank ve anonim korkularn
odak noktasn ve yaftasn salamadan ok nce de cinsellik
gerekten tehlikeli hissediliyordu.
Korkularn en dehetlisi cinsel bulumann mulakln
dan kaynaklanr: Bir ilikinin ilk adm mdr, yoksa zirvesi
ve son dura mdr? Anlaml bir silsilenin bir evresi midir,
yoksa tek bir evre midir? Bir amac hedefleyen bir ara mdr
yoksa bamsz bir eylem midir? stediimiz kadar deneye
lim, bedenlerin hibir birlii toplumsal ereveden kaamaz
ve toplumsal varoluun dier veheleriyle her trl ilikiden
kurtulamaz. Eski toplumsal mevkisinden ve toplumsal olarak
stlenilmi anlamlarndan kurtulan cinsellik, modern akkan
varoluun temel felaketi haline gelecek olan etin ve dehet
verici belirsizlii bnyesinde toplamt.
Cinsel partnerlerin haklar kaygnn temel yeri oldu.
Bedenlerin birlemesi ne tr bir balanmay beraberinde ge
tirir? Bu, partnerlerin geleceini nasl balamaktadr? Cinsel
buluma hayatn dier faaliyetlerinden ayrlabilir mi, yoksa
bunlarn zerine boca olup bunlara iyice nfuz edip dnt
rr m? (buna eilim gsterir mi, imkn bulabilir mi?)
Bal bana cinsel birleme geicidir: Partnerlerin yaa
mnda bir epizottur. Milan Kunderanm gsterdii gibi, bir
epizot, ne kendinden ncekinin zorunlu sonucu ne de ken

dinden sonrakinin sebebidir.5 Sterillikle birlikte bu lekesiz

dllenme, temelde bulac olmama, bir epizodun gzelliini
oluturur -v e dolaysyla, unu da ekleyebiliriz, epizot olarak
kald srece cinsel bir bulumann da gzelliidir. Bununla
birlikte, sknt udur: Tamamen epizodik bir olayn, g
nn birinde beklenmedik bir ekilde baka olaylarn nedeni
haline gelebilecek bir potansiyel iermediini kimse garan
ti edemez. Ksacas: Hibir epizot a priori sonsuza dek bir
epizot kalmaya mahkm deildir. Hibir epizot sonularn
dan muaf deildir. Bunun sonucu olan gvensizlik de ezelidir.
Belirsizlik asla tamamen ve geri dnszce ortadan kalkmaz.
Ancak belirsiz bir sre kesintiye uratlabilir -am a bu kesinti
bile kukularla doludur ve dolaysyla skc bir gvensizlik
kayna olur.
Evliliin, tesadf! bulum ann reddettii sonusalln ka
bul olduu ileri srlebilir (en azndan, evlilik sresi bo
yunca bunu kabul etme niyetinin ilandr).
Bu durumda, mulaklk zmlenmitir ve belirsizliin yeri
ne bir kesinlik almtr; buna gre, edimlerin nemi srelerini
aar ve bu edimler belki de nedenlerinden daha uzun srecek
sonular tamaktadr. Partnerlerin yaamnda belirsizlie yer
yoktur ve evliliin bitimi ngrlmedike belirsizliin geri
dn yasaklanmtr.
Ama birok partnerin ar bulaca bu evlilik bedeli ol
makszn da belirsizlikten kurtulunamaz m? Kunderann ile
ri srd gibi, epizodun fiilen bir epizot olduundan asla
kesin olarak emin olunamad takdirde, bu imknszdr.
Bununla birlikte, her zaman denenebilir, denenir de; durum
ne kadar uygunsuz grnse de, artlar lehimize dndrmeye
almaktan kamamayz.
5) M ilan K u n d era , m m ortahty, ev.: P eter K u ssi, F ab er, 1 9 9 1 , s. 3 3 8 -3 3 9 .

Sylenenlere baklrsa Parisliler bu ynde bakalarndan

daha fazla aba gsterirler, hem de daha byk bir maharet
le. Pariste edeitiricilik (cinsiyetler arasndaki yeni eitlik
dikkate alndnda, patriyarkalizmi hatrlatan, ngilizcedeki
eskice wife-swapping kavramnn siyaseten doru dengi) ra
bette gzkmektedir; en gzde, herkesin dilindeki elencedir.
Edeitiriciler bir tala iki ku vurmaktadr. ncelikle,
evlilik balarnn etkisini biraz gevetmektedirler; sonular
n daha az etkili klmay ve beklentilerin zgl mulaklnn
yaratt belirsizlii de daha az rahatsz edici klmay kabulle
nirler. Ardndan, cinsel bulumann hercai ve dolaysyla po
tansiyel olarak fkelendirici sonularn savuturabilmek iin
kendilerine gven veren ortaklar bulurlar; ilgili taraflar, olaya
tamamen katlm olduklarndan ve epizodun erevesinden
tamasn engellemeyi arzu ettiklerinden, elbette bu savutur
maya katlacaklardr.
Herkesin bildii gibi, cinsel epizotlarda bolca bulunan
belirsizlik hayaletini geri pskrtme amal bir strateji olan
edeitiricilik, yarn olmayan ilikiler ve dier tesadfi ve
geici bulumalar karsnda hissedilir bir avantaja sahiptir.
Arzu edilmeyen sonulardan korunma burada tekinin grev
ve kaygsdr ve en kt durumda bile tek bana bir teeb
bs deil, gl ve sadk mttefiklerin paylat bir grev
dir. Edeitiriciliin evlilik d zina karsndaki stnl
ok barizdir. Edeitiricilerden hibiri ihanete uramaz,
karlar tehdit altnda deildir ve Habermasa ve onun ideal
deforme olmam iletiim modeline gre, herkes birer kat
lmcdr. Drtl iliki (altl, sekizli vs. -n e kadar oksa o ka
dar iyi...), bilindii gibi l ilikinin muzdarip olduu btn
felaketler ve kusurlardan azadedir.
Giriimin hedefi ve kozu gvensizlik hayaletini kovmak
olduunda beklenebilecei gibi, edeitiricilik kendi geer

liliini szlemeli kuramlarda ve yasann desteinde arar. Bir

kulbe katlarak, bir form doldurarak, kurallara uyma sz
vererek (dierlerinin de ayn eyi yapt umularak) ve ku
ruma giriinizin garantisi olacak bir kart edinerek ve orada
ancak oyuncu ve avlarla karlaacanza emin olarak edeitirici olursunuz. Bu kulpte karlalabilecek herkes he
deflerin ve kurallarn bilincinde olduundan, hedeflere ve ku
rallara uyma sz verdiinden, her tartma, iddete her ba
vuru, tekinin rzasn elde etmeye ynelik her yaklam, her
batan karma teebbs ve kesin olmayan sonularla malul
dier tuhaf ve geici hazrlklar gereksiz kalr.
En azndan byle grnr, bir an iin. Edeitirme an
lamalarnn, vaktiyle kredi kartlarnn vaatleri gibi, istekleri
bekleme mefhumundan kurtarmas mmkndr. En yeni tek
nolojik yenilikler misali, istek ile bunun tatmin edilmesi ara
sndaki mesafeyi ortadan kaldrrlar, birinden dierine geii
hzlandrp yk hafifletirler. Ayn zamanda, partnerlerden
birinin, epizodik bulumann imkn tandndan daha fazla
yarar talep etmesini de engelleyebilirler.
Peki, Homo Sexualis'i kendisine kar da koruyabilirler mi?
Kulbe yaplan bir ziyaret doyurulmam zlemleri, ak hs
ranlarn, yalnzlk ya da ac ekme korkularn, ikiyzll
ya da sululuu unutturabilir mi? Orada yaknlk, sevin, ef
kat ve gurur bulunabilir mi? Tamamen iyi niyetli bir ziyareti
yle diyecektir: Seks bu, salak; bu saydklarnla hi alakas
y ok ! Ama eer bu kii haklysa, cinselliin ne nemi var?
Daha dorusu, Siguschun szleriyle tekrarlarsak, cinsel faa
liyetin z anlk bir haz elde etmeyse eer, o zaman yaplan
ey nemli deildir artk, yalnzca vuku bulmas nemlidir.

Judith Butlern Bodies that Matter: On the Discursive Limits

of Sex 6 adl ok etkili eseri zerine yapt yorumda Sigusch
unu saptar: Toplumsal cinsiyetler arasndaki farkllk
syleminde slubu belirleyen kadn teorisyenlere gre, cin
sellik ve toplumsal cinsiyetler tamamen kltr tarafndan
belirlenmitir, doal doadan btnyle yoksundurlar, do
laysyla deitirebilir, geicidirler, hatta tersine bile evri
lebilirler.
Bununla birlikte doa-kltr kartl, gnmzdeki cinsel
lik/toplumsal cinsiyet amazndaki ikilemlerin yerletirilece
i en iyi ereve gibi gzkmemektedir. Anlamazlk nedeni,
eitli trde cinsel eilim/tercih/kimliklerin ne lde esnek,
deiebilir ve znenin tercihine bal olduuyla ilgilidir; ama
kltr ile doa arasndaki kartlklar, keza tercih sorunu ile
insanlar bunu engelleyemez ve hibir ey yapamaz arasn
daki kartlklar, modern tarihin byk blmnde ve yakn
dnemde olduu gibi akmazlar. Popler sylemde kltr,
deiiklik yaplamayacak ve yaplmamas gereken (risk alarak
buna kalklan durumlar h ari), kimliin miras alman bl
mn temsil etmektedir, oysaki gelenein doal (kaltmsal,
genlerle aktarlan) diye snflandrd zellik ve znitelikler,
genellikle insan maniplasyonuna tabiymi gibi gsterilmitir
ve dolaysyla bir tercih meselesidir; tm dier tercihler gibi,
bu tercihte bulunan kii de kendini sorumlu hissetmelidir ve
bakalar tarafndan da sorumlu olarak grlmelidir.
Bundan byle, (cinsel kim lik diye dile getirilen) cinsel
tercihlerin doa vergisi ya da kltrel yapm olmasnn
pek nemi yoktur. Gerekten nem tayan ey, ok sayda
cinsel kimlikten hangisinin (ya da hangilerinin) kendisine en
uygun olduunu belirlemenin Homo Sexualise dp dme
6 ) Ju d ith B u tler, B od ies that M atter: On the D iscu rsive Lim its o f S ex (R o u tled g e, 1 9 9 3 ).

diidir. Ya da doduu yere bal Homo Sapienste olduu

gibi, bu yazgy kucaklayp bu deimez yazgy kiinin vazife
si yapan bir yaam srmeye mecbur olup olmaddr.

Homo Sexualis in gnmzdeki mkl durumunu ifade

etmek iin seilen szckler ne olursa olsun, uygun/arzulanan
cinsel kimlie erimenin doru yolunun, genetik ve tbbi m
dahaleler ya da insann kendi kendisini eitmesi ve kefetmesi
olduu kabul edilsin ya da edilmesin, iin zn, benimsenen
cinsel kimliklerin deiebilirlii, geicilii, nihai olmama
s tekil etmektedir hl. Yine bu nedenle, Homo Sexualisin
yaam kaygyla doludur. Bir yalann ya da bir hatann yaan
dna dair -b ir sreliine uykuda olsa d a- daima bir phe
vardr. Temel bir eyi unutmu, karm, ihmal etmi, dene
memi, aratrmam olmaya dair bir phe hep vardr; kendi
sahici benlii iin yaamsal olan baz ykmllkleri yerine
getirmemi olmaya, ya da baz mehul mutluluk olaslklar
nn zamannda dikkate alnmadna ve ihmal etmeye devam
edildii takdirde sonsuza dek kaybolma riski tadna dair
bir phe de hep vardr.

Homo Sexualis srekli olarak eksiklik ve tatminsizlik duru

munda kalmaya mahkmdur; hatta gemite olsa cinsel atein
hzla snm olaca ama gnmzde bedeni kuvvetlendiren
mucizev rejimler ile olaanst ilalarn ortak abalar sonu
cunda en iyi ekilde yeniden parlayaca bir yata bile... Bu
yolculuun sonu yoktur, her durakta gzergh yeniden olu
turulur ve nihai var yeri yolculuk boyunca mehul kalr.
C insel kim liin yeterince tanmlanmam olmas, tamamlanm am l ve ereksellikten-yoksunluu (tpk bizim mo
dern akkan evremizdeki tm dier kim lik veheleri gibi),
kuvvetli, anti-trankilizan tek bir sper-ilata bir araya gel
mi zehri ve panzehiri oluturur.

Bu mphemliin bilincinde olmak sinir bozucudur ve kaygya

son vermez; ancak bir an silinebilir ama asla tamamen yok
olmayan bir belirsizlik yaratr. Bu durum, seilmi/eriilmi
btn koullarn zelliine ve hikm etine kuku bulatrr.
Ama ayn zamanda hayal krkl ya da yenilgiden doacak
aalanmaya kar bir korumadr da. ngrlen mutluluun
gerekleememesinin suunu, seimin sunduu olanaklar
deerlendirememeye deil de seimin yanllna ykleme
olasl hep vardr. Tatmin aranan yoldan her zaman vazgeip
yeniden balanabilir, hatta ihtimaller cezbediciyse, sfrdan
yola klabilir.
Zehir ile panzehirin bileik etkisi Homo Sexualis i daimi
hareket halinde tutar ve bu cinsellik biim i bana vaat edilen
tarifsiz deneyimi salayamad ile tank olduum ve duydu
um dier biim ler elimin altnda; kararl olup elimden geleni
yapmak yeter arasnda ekitirilip durur.

Homo Sexualis bir durum deildir, daimi ve deimez bir

durum hi deildir, bir sretir, deneme ve yanlmalarla, riskli
keif yolculuklaryla ve saysz yanl adm arasna serpitiril
mi tek tk keiflerle, bir frsat karmann znts ile pek
yakndaki zevklerin neesiyle doludur.
Uygarlam 7 cinsel ahlak zerine denem esinde Sigmund
Freud uygarln, byk lde, insann cinsel igdlerini
yceltm e kapasitesinin sm rlm esine ve harekete gei
rilm esine dayandn ileri srer: Balangta cinsel olan
bir hedefi bir dieriyle dei toku etm ek - zellik le toplu
ma yararl hedeflerle.
7 ) Sigm u nd F reu d , C iv iliz ed sex u a l m o rality and m o d ern n erv o u sn ess
( 1 9 0 7 ) . B u rad aki a ln t 1 9 5 9 ta rih li Ja m e s S tra ch e y 'in Stan d art E d isy o n un dandir.

Bu sonuca ulamak iin, (hem z-erotik hem de nesne-erotik) cinsel igdlerin doal mecras bastrlr -ya tamamen
ortadan kaldrlm ya da ksmen engellenmitir. Sonra, atl
ve kullanlmam cinsel itki, toplumsal olarak ina edilmi
yollarla, toplumsal olarak ina edilmi hedeflere doru yn
lendirilir. Nitekim kltrel faaliyetler iin kullanlabilecek
gler, sapkn olarak adlandrlan bu cinsel uyar elerinin
bastrlmasyla elde edilir byk lde.
Derridadan sonra, bu sonuncu nermede kanlmaz bir
dngsellik olduundan kuku duymamz balanabilir. Baz
cinsel uyar elerine sapkn denmesinin sebebi, ortadan
kaldrlmaya direnmeleri ve kltrel (yani vgye deer) faali
yet olarak tanmlanan eyde kullanlamaz olmalardr. Yine de
modern akkan ortamn iine dahil olan Homo Sexualis iin
daha da nemli olan ey, cinsel igdlerin salkl ve sap
kn tezahrlerini ayran snrn gayet flu olmasdr. Cinsel
faaliyetin btn biimleri msamaha grmekle kalmaz, ou
zaman herhangi bir psikolojik rahatszlk karsnda saalt
c terapi olarak da nerilir; keza bireysel mutluluk araynda
meru yol olarak kabul giderek artmaktadr ve herkes bunla
r alenen sergilemeye tevik edilmektedir. (Herkesin hemfikir
olduu zere, pedofili ve ocuk pornografisi belki de gn
mzde hl sapkn olarak tanmlanan tek cinsel itki tezahr
dr. Gelgelelim bu konuda, Sigusch ac ama doru bir yorum
getirmektedir: Bu kadar olaand bir fikir birliinin srr bel
ki de ocuk pornografisine kar koymann vaktiyle idde
tin arklarn yalayarak bunca etkinlikle ilemesini salam
olan hmanizmanm yan harcamamz gerektirmesidir.
Bununla birlikte, gerekten de ocuklarn yaamn kurtara
cak tasarlardan yana kiilerin says son derece azdr, zira bu
i, konforu azaltp paraya mal olmasnn yan sra, farkl bir
yaam tarzn benimsemeyi de gerektirir.)

Modern akkan amzda, yerleik iktidarlar iyi cin

sellik ile sapkn cinsellik arasndaki snn izmeyi pek dert
ediyor gibi grnmemektedir. Belki de bunun nedeni, cinsel
enerji fazlalklarnn uygarlatrc davalarm (siz bunu re
ticiler toplumunun ilevsel rutin tutumlar zerindeki disip
lin retimi olarak okuyun) hizmetine konulma talebinin git
gide azalmasdr -Freu d un, geen yzyln banda kefetme
ansnn pek olmad, tasavvur etme ihtimalinin ise ok daha
zayf olduu bir sapmadr bu.
Cinsel boalmann karl olarak sunulan topluma ya
rarl nesnelerin kltrel davalar kisvesine brnmesinin
gerei yok artk; zgl ya da yapma cinselliklerini gururla ve
zellikle de byk bir krla tehir ediyorlar. Arabalarn m on
taj zincirini iler durumda tutmak iin cinsel enerjinin yceltilmesinin gerekli olduu dnemden sonra, bu enerjinin g
lendirildii, mevcut boalma tarzlarndan istediini semekte
zgr brakld ve babo kalmaya tevik edildii bir dnem
gelmiti ki bylece montaj zincirini terk eden arabalar cinsel
nesneler gibi arzulanabilecekti.
Cinsel igdnn yceltilmesi ile bastrlmas arasndaki
ba, yani Freudun her trl dzgn toplumsal dzenleme
iin zorunlu grd koul, yle gzkyor ki paralanmtr.
Modern akkan toplum, bastrmaya hi bavurmadan ya da
en azndan lsn radikal biimde snrlandrarak, insann
cinsel igdleri yceltme eilimini/isteini smrmenin bir
yolunu bulmutur. Bu, artk dank ve para para olan, dai
ma yn deitiren ve kstlayc bir baskdan ziyade, arz edilen
cinsel arzu nesnelerinin cazibesiyle ynlendirilen yceltim
srecinin tedrici olarak bozulmasyla mmkn olmutu.

Satlk communitas
Nitelik olmadnda selameti nicelikte ararz. Sre yoksa,
sizi kurtaracak olan ey deiimin hzdr.
Kendinizi bu dnyann akkanl iinde rahatsz hissediyor
sanz ve tekerlekler zerinde gidiyor gzken eliik yol ia
retlerinin bolluu arasnda kaybolmusanz, hizmetlerine hi
bu kadar bavurulmam olan ve sayca hi bu kadar artmam
olan u uzman danmanlardan birini ziyaret edin.
Gemiin khin ve astrologlar, mterilerine, yapabile
ceklerinden ve engelleyebileceklerinden bamsz olarak, n
ceden belirlenmi, amaz kaderlerini okuyorlard; akkan
modern amzn uzmanlar ise bu sorumluluu akn ve
app kalm mterilerine ykyorlar hi kukusuz.
Bu mteriler kendi kayglarn yapp ettiklerinde bulacak
lardr ve hatalar da tutumlarnda aranacaktr (ve phesiz ki
bulunur da): Kendini yeterince ortaya koyamama, kendine
bakmaya ya da kendini didiklemeye yeterince zen gsterme
me, ama byk ihtimalle de yetersiz bir esneklik, eski al
kanlklara, yerlere ve kiilere ok gl bir ballk, deiim
karsnda coku yokluu ve deiim kanlmaz olduunda
deimeyi reddetmek. Danmanlar, kendini daha fazla de
erlendirmeyi, benlik kaygsn daha fazla dert etmeyi, m
terilerin zevke ve tatmine ynelik isel kapasitelerine daha
fazla dikkati nerirler -dolaysyla, bakalar karsnda daha
az bamllk ve onlarn dikkat ve zen taleplerine daha az
dikkat; gereki yitim ihtimalleri ile aklc kazanm umutlar
arasnda denge kurulmasnda daha fazla mesafe ve istikrar.
Bu dersleri abucak renecek ve bu tlere titizlikle uyacak
mteriler genellikle ne kazanacam? sorusunu sorarlar,
partnerlerine ve bakalarna hi yer vermemeyi, yani uzak

durmay ve bir kez balanldnda, balanmalarn sonsuza

dek srmesini safdillikle beklememeyi daha kesin olarak ta
lep ederler.
Yakalanmayn! Sk sk sarlmayn. Unutmayn ki ballk
larnz ve vaatleriniz ne kadar derin ve youn olursa riskler de
o denli byk olacaktr. liki a -zerinde kaydmz yolla
rn kasrgas- ile a, yani insana kendini kafeste hissettiren
u kalle dzenei birbirine kartrmayn!
Btn bu yumurtalar tek bir sepete koymann budalaln
dik alas olduunu ise hi unutmayn!
Cep telefonunuz srekli alyor (en azndan byle olmasn
umuyorsunuz).
Ekranda mesajlar birbirini izliyor. Parmaklarnz hi durma
dan oynayp duruyor: Tulara basyorsunuz, yeni numaralar
evirip arlara cevap veriyorsunuz ya da kendi mesajlar
nz yazyorsunuz. Bal kalyorsunuz -srekli hareket halin
de olmanza ramen, tpk bu ar ve mesajlarn grnmez
gnderici ve alclar gibi, herkes kendi yrngesinde hareket
ediyor. Cep telefonlar hareket halindeki insanlar iin yapl
mtr.
Cep telefonunuzu asla gzden yitirmiyorsunuz. Jogging
yaparken telefonunuzu yerletireceiniz zel bir cep var, bu
cep bo olduunda sanki spor ayakkablarnz giymemi gibi,
komaya gitmiyorsunuz. Gerekten de, cep telefonunuz ol
madan hibir yere gitmiyorsunuz ( hibir yer; cep telefonsuz
ya da kullanlamayan veya arj bitmi cep telefonlu bir yer
iin bu deyim gayet uygundur). Cep telefonunuz varken asla

darda ya da uzakta olmazsnz. Her zaman oradasmzdr ama asla tek bir yere kapal deilsinizdir. ar ve mesajlar
ann barnda gayet korunakl bir halde, yara almazsnz.

evrenizdeki kimse sizin ayanz kaydramaz ve ne kadar

urasalar da, gerekten nemli hibir ey deimez.
Nerede bulunduunuzun nemi yoktur, evrenizdeki in
sanlarn kim olduu ya da onlarn arasnda ne yaptnzn
nemi yoktur. Bir yerle baka bir yer arasndaki, grebilecei
niz ve dokunabileceiniz insan grubu ile bir dieri arasndaki
farkllk ortadan kalkmtr, geersizlemitir, ii boalmtr.
Hareketli nesneler evreninde siz biricik istikrar noktassmz;
(sizin sayenizde!) sizin uzantlarnz da yle: yani sizin ba
lantlarnz. Balantlarn balad kiilerin yer deitirmesi
ne ramen, balantlar dokunulmam kalr. Balantlar, hare
ketli kumlarn ortasndaki kayalklardr. Onlara bel balayabi
lirsiniz -v e dayanklklarma gvendiinizden, bir ar ya da
mesaj alnd ya da gnderildii an ayaklarnzn altnda vck
vck balkl bir zemin olduundan artk kayg duymazsnz.
Bir ar cevapsz m kald? Bir mesaj gnderilmedi mi?
zlmeye demez. Saysz baka telefon numaras vardr
ve elde gayet iyi duran bu kk eyin zerinde birka tu
un yardmyla yazlabilecek mesaj says snrsz gzkr.
Dnldnde (tabii eer hl dnecek zaman varsa),
repertuvarm sonuna varmak ya da olas btn mesajlar yaz
mak son derece imknszdr. Yeni balantlar her zaman mm
kndr - ne kadarnn dayanksz ve rselenebilir olduunun
byk bir nemi yoktur. Anma paynn ve hznn da nemi
yoktur. Her balant geici olabilir, onlarn arlklar da ayn
lde yok edilemezdir. Bu hep sren an sonsuzluu iinde,
geici balantlarn her birinin aresiz krlganlnn tehditle
rinden korunmu hissedebiliriz kendimizi.
Etrafmzdaki kalabalk tadmz kardnda bu am iine
her zaman snabiliriz. Cebinizdeki bir telefonun varlnn
sunduu imknlar sayesinde, kalabalkta ne karsnz -k i

ne kmak da sz konusu kalabala yaplan yelik bavuru

suna ve giri kouluna tekabl eder.
ne kanlardan oluan bir kalabalk: daha kesin bir ifa
deyle bir sr. Birliklerini salamak iin ne komutana, ne efe,
ne provokatre ne de hafyeye ihtiya duyan, kendi kendini
tevik eden kiiler toplam. Hareketli her birimin ayn ekilde
hareket ettii ama hibir eyin ortak yaplmad hareketli bir
btn. Bu birimler tek sraya girmeden uygun adm yrrler.
Dzenini koruyan kitle, ne kan birimleri kovar ya da ezer
-am a srnn ho grd tek ey bu birimlerdir.
Cep telefonlar sry yaratmad, ama halihazrdaki gibi
-yan i sr halinde- kalmasna katkda bulunuyorlar. Sr
kendisine hizmet etmeye merakl Nokialar, Ericssonlar ve
Motorolalar beklemekteydi. Srnn yokluunda, cep tele
fonlar neye yarayacaktr ki?
Cep telefonlar uzakta kalanlarn temasa gem esini, temasa
geenlerin uzakta kalm asn salar...
Jonathan Rowe anlatyor: 19901 yllarn sonunda, en yeni
teknolojilerin patlama yapt dnemde, San Franciscodaki
tiyatrolar semtindeki bir kafede epeyce vakit geirdim. (...)
Orada defalarca tekrarlanan bir sahneyi gzlemledim. Anne
kahvesini tadn kara kara iiyor. ocuklar sandalyeleri
zerinde sallanrken keklerini kemiriyor. Baba ise, masann
biraz gerisinde, cep telefonuyla,konuuyor. (...) Bunun bir
iletiim devrimi olduu iddia ediliyor ve ite, burada, tek
nolojinin merkezinde, bu ailenin yeleri birbirlerinin gzne
bakmaktan kamyorlar.8
ki yl sonra, yazar kukusuz ki bu masann etrafnda drt
cep telefonunun bulunduunu grecektir. Bunlar annenin kah
8 ) Jo n a th a n R ow e, R each o u t an d an n o y s o m e o n e , W ashington Monthly,
K asim 2 0 0 0 .

vesini uzun uzun imesini ya da ocuklarn keklerini kemir

melerini engellemeyecek. Ama birbirlerinin bakm uzakla
trma abasn da gereksiz klacaklar: Gzler bo duvarlara ok
tan evrilmi olacak -v e bak bu duvarlarn birinden dierine
evrildiinde de hibir ey zarar grm olmayacak. Zaman
ierisinde cep telefonlar gzleri, grmeden bakmaya altrr.
Joh n Urrynin gzlemledii gibi, ortak varlk ilikileri
daima yaknlk ve mesafe, dayankllk ve hayalgc ierir.9
Kukusuz; ama nc ahsn srekli her yerde varl -elek t
ronik a sayesinde evrensel olarak ve srekli hazr bulunan
sanal yaknlk- kefeyi uzaklama ve hayalgc tarafna eer.
Fiziksel olarak uzak ile manevi olarak uzak arasndaki ni
hai ayrl ngrr (yoksa iaret mi eder?). Birincisi kinci
sinin koulu deildir artk. kincisi, bundan byle, her trl
maddi cisimlerin dzenlemelerine kyasla, ok daha oylumlu,
esnek, deiken, batan kartc ve macera tayc, en yeni
maddi temele sahiptir. Fiziksel yaknln ise manevi uzak
l etkileme ans daha azdr...
Urry, elektronik balant kolaylklarnn gereksiz kld
yolculuklarn pek yaknda sona ereceine dair kehanetlerde
bulunurken hakldr. Elektronik olarak temin edilmi yersiz
lik, yolculuklar gemitekinden daha gvenli, daha az riskli ve
daha az bktrc klar - lke grmek deyiminin vaktiyle ta
d byl gcn saysz snrn da ortadan kaldrr. Cep tele
fonlar, maddi ve sembolik bir adan, yerin boyunduruundan
nihai olarak kurtulmaya delalet eder. Elektrik prizine yaknlk,
bal kalmak iin art deildir artk. Yolcular, kr-zarar tah
minlerinden, gitmekle kalmak arasndaki, mesafe ile yaknlk,
uygarlk ve barbarlk arasndaki farklar kaldrabilirler.
Unutulmaz Peter Sellersin (Hal Ashbynin 1979 tarihli
filmi Merhaba Dnyada [Being There]) bir uzaktan kuman
9 ) J o h n Urry, M o b ility and p ro x im ity , Sociology (M ay s 2 0 0 2 ) , s. 2 5 5 -2 7 4 .

da yardmyla kk bir rahibe grubunu bo yere zaplamaya

alt gnden bu yana saysz yazlm ve donanm bilgisa
yar mezarln boylamtr. Gnmzde olsayd, bunlar g
rntden -onun grecei grntden, onun grntsnden,
eriebildii dnyadaki ilgili eyler toplamndan- karmaktan
hi glk ekmezdi. Sanal yaknlk madalyonunun ters yz

sanal uzaklktr: Topograhk komuluu yaknla dntren

her eyin ertelenmesi, hatta belki de yok olmas. Yaknlk artk
fiziksel komuluu gerektirmemektedir; ama bu fiziksel kom
uluk da artk yaknl belirlememektedir.
Soru yantsz kalmaktadr: Madalyonun iki yznden han
gisi elektronik a ve onun giri-k aygtlarn bunca pop
ler klmakta ve insani etkileimde bunca oburlukla kullanlan
geer ake yapmaya en fazla katkda bulunmaktadr? Balant
kurmay salayan yeni kolaylk mdr bu? Ya da balantnn
koparlmasndaki kolaylk mdr? kincinin birinciden daha
acil ve nemli gzkt vesileler eksik deildir.
Sanal yaknln ykselii insani balantlar hem daha
sk hem daha s, hem daha youn hem daha ksa klar.
Balantlar, younlap ba haline gelemeyecek kadar s ve
ksa olma eilimi gsterirler. Yrrlkteki iler zerinde yo
unlaarak, -in san ilikilerinin, apak bir yaylma ve agz
llkle yaptklarnn tersine- partnerleri, yazlan ve okunan
mesajn konusunun ve zamanmjn tesine tayp balamaya
kar korunmulardr. Temaslar, girimek iin daha az zaman
ve aba isterler; bunlar paralamak iin de daha az zaman ve
aba yeter. Mesafe temasa engel olmaz -a m a temasa gemek de

uzakla engel olmaz. Sanal yaknln krizleri, ideal olarak,

kalc bir kalnt ya da tortu olmadan sona erer. Aslen ve metaforik adan, sanal yaknla yalnzca bir dmeye dokunarak
son verilebilir.

yle grnyor ki, sanal yaknlklarn en temel baars

iletiim ile ilikinin birbirinden ayrlmasdr. Eski topografik
yaknln tersine, balarn nceden kurulmu olmasn da so
nu olarak onlar yerletirmeyi de gerektirmez. Bal olmak
angaje olmaktan daha az masrafldr -am a ayn zamanda
balarn inas ve muhafaza edilmesi bakmndan da daha az
reticidir.
Sanal yaknlk sanal olmayan trdeinin uygulamaya
alkn olduu basky nler. Ayn zamanda bambaka bir
yaknlk modeli kurar. Bundan byle her yaknlk meziyet
ve yenilgisini sanal yaknlk ltleriyle deerlendirecektir.
Sanal ve sanal olmayan yaknlklar yer deitirmitir. u
anda Emile Durkheimm klasik tanmna karlk veren ey
gereklik olmutur: Tek tek ele alman her bir zel irade
ye bal olmayan baz eylem biimlerini ve yarglar, bizim
dmzda sabitleyen ve kurumlatran bir ey; dsal bas
k gcyle ve iddet uygulamaya ynelen her trl bireysel
giriimin karsna kard direnile tanmlanan bir ey.10
Sanal olmayan yaknlk, sanaln yerletirdii kat esneklik ve
sert arballk kriterlerini karlamaktan ok uzaktr. Sanal
yaknln norm haline dntrd eyi taklit etmeyi baa
ramazsa, ortodoks topografik yaknlk hi kukusuz direnile
karlaacak bir aykrlk olacaktr. Bundan byle, gerek,
sahici, saf gereklik roln oynamak sanal yaknla der;
gereklik statsnn btn dier talipleri kendilerini onunla
lmeli ve ona gre deerlendirmelidirler.
Vagon arkadalarmzn bir gzergh boyunca cep telefon
laryla srdrdkleri sohbeti hepimiz grr, iitir veya iit
1 0 ) Bk z. E m ile D u rk h e im n T he Rules o f S ociological M ethod. Bu ras A n th ony
G id d en sin ev irisin d e n ah n tla n m tr: E m ile D urkheim : S elected Writings
(C am b rid g e U n iv ersity P ress, 1 9 7 2 ), s. 7 1 , 6 4 .

mekten kendimizi alkoyamayz. Birinci mevkideki bu yolcu

larn ou, megul olmay arzulayan ve etkin grnmeye, yani
mmkn olduunca ok sayda cep telefonuyla bal kalan ve
ar almay arzulayan saysz cep telefonu kullancs olduu
nu gstermeye alan i adamlardr, ikinci mevkide, genel
likle her iki cinsiyetten ergenler, ailelerine hangi gardan ayrl
dklarm ve hangi gara varacaklarn duyuran genler vardr.
Belki de onlarn kendilerini evlerinden ayran dakikalar say
dklar ve muhataplaryla bizzat karlamak iin can attklar
izlenimini edinirsiniz. unu fark etmemi olabilirsiniz ama:
istemeden kulak misafiri olduunuz cep telefonu gevezelik
lerinin ou, vardklarnda srdrecekleri daha uzun ve zl
bir sohbetin al deil, yalnzca bir ikamedir. Ciddi eyle
re alan almaz, bizzat kendileri ciddi eylerdir... Grnmez
dinleyicilere kendi durumlar hakknda bilgi vermek iin
birbirleriyle yaran bu genlerin ou, vardklarnda hemen
odalarna kapanp kaplarm kilitleyeceklerdir.
Elektroniin ynettii sanal yaknln sel gibi boanma
sndan birka yl nce, Michael Schluter ve David Lee unu
saptamt: Mahremiyetimizi zerimizde dalg giysisi gibi
tayoruz ( ...) Beklenmedik bir karlamaya yol amamak,
karmamak iin elimizden geleni yapyoruz. Mahremiyetin
hzla souyan sularnda evler artk yumuack mahremiyet
adalar deildir. Buralar, akn ve dostluun paylalan teneffs
avlusu statsnden blgesel arpma alanlarna, birlik anti
yesinden tahkim edilmi smaklar toplamna dnmtr.
Kendi evlerimizde sipere yattk, kaplarmz kapadk, sonra
kendi odalarmza geri ekilip, zerimize kapy kitledik. Ev
ok amal bir elence merkezi oldu, iinde aile yeleri bir
anlamda ayr ayr, yan yana yaayabilirler.11
1 1 ) M ich a el S ch lu te r ve David Lee, T he R F acto r (H od d er and S to u g h to n ,
1 9 9 3 ), s. 1 5 ,3 7 .

ok sayda hedefi ve vehesi olan, yz yze, dorudan,

kiisel yaknln, yava yava ama mtemadiyen geri ekil
mesini elektronik vr zvrm srtna ykmak aptalca bir so
rumsuzluk olur. Bununla birlikte, sanal yaknlk, modern
akkan bir dnyada hakl olarak avantajl gelebilecek, ama
sanal olmayan dier babaalk koullarnda elde etmesi kolay
olmayan zelliklere sahiptir. Sanal yaknln tercih edilme
sinde ve bunun bir baka eyden daha gayretle ve cokuyla
uygulanmasnda artc hibir ey yoktur. Tek bana olmak,
elinin altnda bulunan bir cep telefonuyla odaya kapanmak,
evin ortak alann paylamaktan daha az riskli ve daha emin
bir koul gibi gzkmektedir.
Sanal yaknlk eitliliinin gerektirdii insani dikkat ve
renme abas ne kadar artarsa, sanal olmayan dier eitlili
in gerektirdii kapasitelerin edinilmesine ve uygulanmasna
o kadar az zaman ayrlr. Bu kapasiteler zaman amna urar
-unutulurlar, artk renilmemeye balanrlar, onlardan uzak
durulur ya da ille de onlara bavurmak gerekiyorsa, istemeye
istemeye yaplr. Bu durum, sanal yaknln cazibelerine ek
lenir. Bu yola bir kez girildiinde, sanal olmayan eitlilikten
sanal eitlilie gei, kendi hzn edinir. Kendi kendine var
ln srdrr gibidir; ayn zamanda kendiliinden hzlanr.
nternetle byyen kuak flrt konusunda kemale ererken,
siber-bulum alar da gerekten atlm kazanmaktadr. Ve bu
son sm ak deildir. Bo vakit faaliyetidir. Elencedir.
Louise Francem gr bu ynde.12 Gnmz bekrlarnn
gznde gece kulpleri ve bekr barlar gemite kalm bir
andr, sonucuna varyor France. Bu tr yerlerde arkada edin
mek iin gereken sosyallik kapasitesini edinmemilerdir (ve
bundan da telaa kaplmazlar). Ayrca, siber-bulumalarm
1 2 ) L o u ise F r a n c e , Love at first s ite , O bserver M agazine, 3 0 Flaziran 2 0 0 2 .

kiisel bulumalarda olmayan avantajlar vardr: Kiisel bu

luma durumunda buz paralandnda kesin olarak paralan
m kalabilir ya da eriyebilir; siber-bulumalarda ise tamamen
farkldr. Bu konuda gr sorulan, Bath niversitesinden
bir renci u itirafta bulunuyordu: Delete tuuna her zaman
baslabilir. Bir e-maile cevap vermemekten daha kolay bir ey
olamaz. Francem yorumu: nternet zerinden buluma ara
larn kullananlar tamamen gvenlik iinde buluabilirler, geri
dnp tekrar lgnca alveri yapabileceklerinden her zaman
emindirler. Yahut, Francem aktard, Bath niversitesinden
Dr. Jeff Gavinin ileri srd gibi: nternet zerinden, ger
ek sonularndan ekinmeden randevulalabilir. nternet
zerinden partner aramaya giderken bu izlenim daima edi
nilebilir. Tpk mektup yoluyla gnderilmi bir sat katalo
gunun sayfalarn evirir gibi; katalogun banda satn alma
zorunluluu yok vaadi ve memnun kalmazsanz rn iade
edebilirsiniz garantisi bulunur.
Annda, krizsiz, zarar ziyan hesab yapmadan istek ze
rine sonlandrma, siber-bulumalarm en byk avantajm
oluturur. Risklerin azaltlmas, opsiyon-kapanndan kur
tulmayla birlikte, akkan ihtimalli, deiken deerli ve son
derece istikrarsz kurall bir dnyada rasyonel tercihten geriye
kalan eydir; siber-bulumalar, karlkl angajmanlarn nazik
pazarlnn tersine, rasyonel tercihin bu yeni ltlerini ku
sursuzca (ya da hemen hemen kusursuzca) yerine getirirler.
Alveri merkezleri hayatta kalma abasn bo vakit ve
elence olarak yeniden tasnif edebilmek iin ok aba sarf et
tiler. Zorunluluun acmasz basks altnda, hn ve tiksinti
nin karmyla, vaktiyle tahamml edilen ey, bundan by
le tahmin edilemez risklerden arnm tahmin edilemez haz
vaadinin batan karma gcn edinmitir. Alveri mer
kezlerinin hayatta kalmak iin gnlk olarak yaptklar eyi,

siber-bulumalar partnerlik pazarl iin gerekletiriyorlar.

Bununla birlikte, dpedz hayatta kalmann zorunluluk
ve basklarnn azaltlmasnn, alveri merkezlerinin baa
rsnn zorunlu koulu olmas gibi, siber-bulumalar da tam
zamanl angajmann ve bana her ihtiya duyduunda senin
iin hazr olurum ykmllnn partnerliin zorunlu ko
ullar listesinden karlmasnn yardm ve teviki olmadan
elbette baarsz kalrd.
Bu koullarn silinmesinin sorumluluu elektronik bu
lumalarn sanallma atfedilemez. Bireysellemi akkan
modern toplumun yolu zerinde baka birok ey daha mey
dana gelmitir ve bunlar uzun vadeli balanmalarn zeminini
ortadan kaldrm, uzun vadeli angajmanlar ender beklentile
re ve karlkl yardm ( ne olursa olsun) ykmlln de
ne gereki ne de byk abalara layk grlen bir perspektife
dntrmtr.
Herkesin mutluluk anahtar olduu varsaylan ve politi
kann da aka ilan edilen hedefi, Gayri Safi Milli Hasla
(GSMH) artdr. GSMH her bir kiinin harcad parann
toplam m iktaryla llr.
Fanatizm ve histeri bir yana braklrsa, diye yazyor
Jonathan Rowe ve Judith Silverstein, byme dpedz daha
fazla harcamak anlamna geliyor. Parann nereye ve niin har
candnn nemi yok.13
Aslnda, harcanan parann nemli blm, tketim toplu
mu iin iyatrojen hastalklarm dengi olan eye -yan i dnn
moda ve ihtiyalarnn bymesinin, ardndan da yatmas
nn neden olduu rahatszlklara- kar mcadeleyi finanse
eder. Amerikan besin endstrisi her yl yaklak 21 milyar
1 3 ) Jo n a th a n R ow e ve Ju d ith Silv erstein , T h e G D P m yth: w hy grow th is n t
alw ays a good th in g , W ashington Monthly, M art 1 9 9 9 .

dolar daha sofistike, daha acayip ve szde daha nefis ve uya

rc ekim ve tarma harcamaktadr; oysaki rejim ve kilo verme
sanayisine ayn dnemde 32 milyar dolar tahsis edilmektedir,
byk lde obezite felaketiyle mcadele etme zorunlulu
uyla aklanan tbbi harcamalar ise nmzdeki on ylda iki
misline kacaktr. Los Angeles sakinleri ylda ortalama 800
milyon dolar karbonlu yakta harcamaktadrlar, oysaki has
taneler rekor sayda astm, bronit ve hava kirliliinin yol a
t dier solunum yolu hastalarn kabul etmektedir ve bu
hastalarn (imdiden akl almaz) harcamalar rekor seviyelere
frlamtr. Tketimin (ve harcamalarn) dnknden daha ok
olmas ama (umulduu zere) yarnki kadar ok olmamas,
btn toplumsal sorunlarn zmne gtren yol olup kar
ve tketicilerin art arda kkrtlarnn batan karc gc s
nr tanmazken, tefeci irketler, gvenlik firmalar ve cezaevi
donanmlar GSMHnin bymesine nemli bir katkda bulu
nurlar. GSMH istatistiklerinin artnda, modern akkan t
ketimin doymak bilmez kayglarnn yayd stresin yol at
olaanst ve giderek artan pay tam olarak lmek mmkn
deildir.
Milli haslay hesaplamann alldk yntemi, zellikle
de sz konusu sonular etrafnda gnmz politikalarnn
ifade ettii feti, her seferinde byk lde tartma konusu
olsa da, tamamen teorik ve ender olarak aka ifade edilen bir
hipoteze dayanr: Bu hipotez, daha fazla para el deitirdiin
de insan mutluluunun btn olarak arttn varsayar. Pazar
ekonomisi zerinde temellenen bir toplumda para her vesi
leyle el deitirir. Jonathan Roweun bir araya getirdii birka
arpc rnei belirtirsek,14 bir trafik kazasnn ardndan kii
sakat kaldnda ve arabas da telafisi imknsz bir enkaza d
1 4 ) A kt. Jo n a th a n R o w e, Z zycia e k o n o m is to w ", O byw atel 2 ( 2 0 0 2 ) ; zgn
b asm 1 9 9 9 .

ntnde para el deitirir; avukatlar bir boanma davasn

da cretlerini artrdklarnda; ya da insanlar su filtresi taktr
dnda veya musluk suyu iilemez olduundan ie suyu kul
lanmaya baladklarnda para el deitirir. Dolaysyla, btn
bu ve benzeri durumlarda milli hasla artar ve iktidardaki
politikaclarla uzman ekonomistler bu durumdan pek honut
kalrlar.
Tketimci ve bireyci modern akkan toplumun yurtta
larnn refaha ya da iyi toplum algsna egemen olan (asln
da tekelletiren) GSMH modelinin (bu dnceleri mutlu ve
baarl bir yaam kaygsna dahil ettikleri ender frsatlarda)
kayda deer olmas, snflandrmay aldatc bir ekilde ya da
kesin olarak yanl yapmasndan deil, hi snflandrmad
eylerden dolaydr; deerlendirmelerden uzak tuttuu, bylece uygulamada ulusal servet konusunda olduu kadar ko
lektif ve bireysel refah konusunda da her trl gncel deeri
ni inkr ettii eylerden dolaydr.
Nasl ki dzen ve snflandrm a tutkunu m odern devletler
efendisiz insana hogr gsterm iyorsa, nasl ki yayl
makta olan, toprak dkn modern im paratorluklar efen
disiz topraklara hogr gsterm iyorsa, m odern pazarlar
da pazar olmayan ekonom iye -paran n el deitirm esine
bal olm akszn kendini reten bir yaam tarzn a- hogr
gstermiyorlar.
Pazar ekonomisinin teorisyenleri iin bu yaam tarz hesaplanamaz, dolaysyla yoktur. Pazar ekonomisi pratisyenleri
iin bir su ve meydan okumadr, dolaysyla fethedilecek bir
uzam, istilaya ve fethe bir davet, acil bir eyleme aran yerine
getirilmesi gereken bir grevdir.
Pazarlar ile parasal olmayan bir ekonomi arasndaki btn

modus coexistendtnin geici doasn yanstan teorisyenler,

kendini reten yaama ya da kendini reten yaam fragman

larna anormal gzyle bakyorlar ve bunlara eli kulanda
sonlarn ima eden adlar veriyorlar. Kendi yaam tarzlarm
srdrmek iin zaruri mallar retmeyi baaran ve dolaysyla
dzenli olarak maazalar ziyaret etmeden yaayabilen insan
lar kt kanaat yaarlar. Kendi anlamn, eksik olan eyden
alan bir yaam tarz srdrrler - normal yaamn, hibir
niteleyiciye ihtiya duymayan yaamn balad ekonomik
atlm dan nce gelen ilkel ve sefil bir yaam. Para ak olma
dan maln el deitirme vesilesinin grld her merci, in
formel ekonom inin puslu alan olarak damgalanr; muhalif
kanadn pazar aya, yani normal olan (yani para araclyla
mbadele) hibir adlandrmaya ihtiya duymaz.
Pazar ekonomisinin pratisyenleri, pazarlama uzmanlarnn
asla eriemedikleri blgelere erimek iin ellerinden geleni
yaparlar. Yaygnlama hem yataydr hem dikey, hem derinlemesinedir hem younlatrlmtr. Geriye, kt kanaat tarzda
geim imknlarna hl bal kalan topraklar ve satn alma/
tketme yaamna oktan tedavl edilmi kesimin yaamn
daki informel ekonominin zaman payn fethetmek kalr.
Parasal olmayan yaam imknlar yok edilmelidir ki buna ba
l olarak yaayanlar satn alma ile alk arasnda tercih yapmak
zorunda kalsnlar (ama satn almaya dnmek onlarn alktan
kurtulmasn da salamamaldr). Henz ticarilememi ya
am alanlar ancak satn alman alet ya da hizmetler aracl
yla sakmlabilen tehlikelerin taycs olarak gsterilmelidir
ya da aa, iren ve sonuta alaltc olarak ktlenmelidir.
Sonuta ktlenirler de.
Bu teorisyenlerin ekonomik hesabnda yokluu en belirgin
olan ve pazar pratisyenlerinin oluturduu ticaret savann
hedefleri listesinin banda yer alan e, A. H. Halseyin ah
laki ekonom i -yan i ailecek paylalan mal ve hizmetler, yar-

dunlaan komular, ibirlii yapan dostlar- olarak adlandr

d devasa sektrdr: nsan ilikilerini ve kalc balar ren
btn saik, edim ve itkiler.
Ekonom inin doru yrngede korunm asnm ve ekono
mik bymenin arklarnn yalanmasnn sorumlusu kabul
edilen bu teorisyenlerin gznde dikkate deer tek kiilik,

Homo economicus'tur; tek bana ekonomik aktr, kendi ken

disiyle megul ve benmerkezci, en yal iin peinde, ras
yonel tercihin rehberliinde, parasal kazan eklindeki ak
tarma meydan okuyan, hibir duygunun av olmamay dert
edinen ve ayn erdemleri paylaan -am a bunun dnda hibir
eyi paylamayan- kiilerle dolu bir evreni dolduran kiilik.
Pazar pratisyenlerinin kabul etmeye ve alglamaya muktedir
ve hazr olduu tek kii Homo consumenstir -yalnz alcdr,
kendisiyle megul ve benmerkezcidir, yalnzla kar tek te
davi olarak en iyi pazarl benimsemi, baka hibir ey bil
meyen kiilik; bilinen ve zaruri tek cemaati bir alveri mer
kezinin mteri srs olan bir kiilik; evreni ayn erdemleri
paylaan -am a bunun dnda hibir eyi paylamayan- baka
kiilerle dolu bir kiilik.
Modernitenin

balang

dneminin

Der Mann

ohne

Eigenschafteni - niteliksiz adam- olgunlat, artk o (en

gellenmedii srece) der Mann ohne Verwandtschaften -yani
basz insandr.

Homo ecominicus ve Homo consumens, toplumsal ba ol

mayan insanlardr. Pazar ekonomisinin ideal sakinleri, GSMH
uzmanlarn mutlu klan kiilerdir...
Ayn zamanda da kurgudurlar.
Serbest mbadelenin yapay engelleri paralandnda ve
doal engeller kknden kaznp yok edildiinde, pazar
ekonom isinin yatay/derinlem esine yaylmas tamamlanma

yolunda gzkr. Ama dikey/youn yaylmas eksiksiz ol

maktan uzaktr ve tamamlanmasnn mmkn -h atta d
nlebilir- olup olmadn kendi kendimize sorarz.
Pazar ekonomisinin yaratt gerilimler ahlak ekonomisinin
gvenlik supab sayesinde ok tehlikeli boyutlara erime
mitir. Pazar ekonomisinin yaratt insan kayplar ahlak
ekonom isinin nleyicilii sayesinde ar boyutlara varma
mtr. Ahlak ekonom isinin dzeltici, yattrc ve dnleyici mdahalesi olmasayd, pazar ekonomisi kendi kendi
ni yok edici itkisini sergilerdi. Pazar ekonomisinin her gn
sergiledii kurtarma/diriltme mucizesi, bu itkiyi sonuna dek
srdrememesinden kaynaklanr.
Yalnzca Homo economicus ile Homo consumens'i kabul
eden, pazar ekonomisinin ynettii dnya, ok sayda insa
n oturma izninden yoksun brakr ve her koulda, yalnzca
birka kiinin kalc ikmetten yararlanmasna imkn tanr.
Pazarn hi kullanmad ve kendi ynettii dnyadan srlse
ve ortadan kaldrlsa mutlu olaca gri blgeden kaabilenler
ok azdr.
Pazarn oktan tamamlanm ya da hl gz dikilen fethi
asndan gri olarak temsil edilen (oktan fethedilmi, ks
men fethedilmi ya da fethedilecek diye belirtilmi) blge, sa
kinlerinin gznde, dostlarn, hayat arkadalarnn ve mr
boyu dost kalanlarn evresini, semt ve cemaatini oluturur:
Dayanmann, duygudaln, paylamann, yardmlama ve
sempatinin (ekonomik dnceye yabanc, ekonomik prati
in lanetledii kavramlar), rasyonel tercihi ya da kiisel
kar arayn kesintiye uratt ya da kovduu bir dnya. Bu
dnyann ne rekabet iinde olan ne de kullanm ve tketim
nesnesi olan sakinleri, paylalan yaam ina etmeyi ve yaa
nabilir klmay hedefleyen ortak, srekli ve sonsuz aba iinde
yoldatrlar (birbirlerini destekler ve desteklenirler).

Dayanma ihtiyac pazarn saldrlarna kar direnebilir

ve hayatta kalabilir gzkmektedir -am a pazarn dayanma
ya saldrmay denememesinden kaynaklanmaz bu. Nerede
ihtiya varsa, orada kr imkn da vardr -v e pazarlama uz
manlar da maazalardan dosta bir glmseme, birlik ya da
ihtiya durumunda dayanma satn almay salayacak yeni
tarzlar gelitirerek yeteneklerinin snrlarn zorlayabilirler.
Srekli baarp srekli yenilirler. Maazalarda bulunan ika
meler insan ilikilerinin yerine geemez. Satn alman versi
yonlaryla insan ilikileri mala dnr, yani pazarn ynettii
bir baka dnyaya nakledilirler ve birlik ihtiyalarm karlayabilen trde balar olmaktan karlar ve ancak birlik iin
deyken dnlebilir ve kurtarlabilirler. insan sosyalliinin15
barndrd ilenmemi sermayenin peinde koan pazarn
srdrd yar kazanlamaz.
Adilce ina edilm i ve dzgn ileyebilir durumda bulunan
dzenli bir dnyann prizmasndan gzlemlendiinde, da
yanm ann, dostluun ve insan birlikteliinin gri blgesi

anarinin krall gibi gzkr.

Anari kavram esasen devlet-kartlmdan oluan tari
hinin basks altndadr. Godwinden, Proudhon ve Bakunin
de dahil, Kropotkine dek, anarist hareketlerin teorisyen ve
kurucular anari terimini, gten yardm alan baskc bir
dzenin kart anlamls olarak, alternatif bir toplumun ad
olarak kullandlar. Onlarn ileri srd alternatif toplum, in
sanlk d iktidarn en asli ksm ve z itibaryla kokumu
1 5 ) S o sy a llik kav ram i in P ostm odern E thics (Polity, 1 9 9 3 ) k itabm a b a
kn z , s. 11 9 . So sy a llik " ve so sy a llem e k a v ra m la rn n yan yana k o n m as,
k e n d ili in d e n lik ve y n e tm e k a v ra m la rm m k in e paraleldir. S o sy allik b iricik li i d z en lili in z erin e, y cey i de ra sy o n e lin zerin e y erletirir, b y le
lik le de genel o la ra k ku rallara kap al kalr, k u ra lla rn s y lem se l k u rtu lu u n u
so ru n lu k la r ve ey lem in arasal a n la m n o rtad an kaldrr.

olan devletin yokluuyla mevcut olandan farkllar. Devlet

iktidar paralandnda ve geri ekildiinde, insanlar yar
dmlamann stnlklerine yeniden bavuracaklardr (geri
dneceklerdir) ve bunun iin de, Mikhail Bakuninin srekli
tekrarlad gibi, dnme ve isyan etme ynndeki doal ye
teneklerini kullanacaklardr.16
19. yzyl anaristlerinin gazab yalnzca devleti hedef al
yordu; modern devlet, daha kesin bir ifadeyle, o dnem iin bir
yenilikti ve geleneksel meruiyet talep etmeye ya da rutin ola
rak boyun eilmesine gvenecek kadar salam deildi henz.
Bu devlet, gemiin iktidarlarnn yerel kolektif imknlara b
rakm olduu insan yaamnn vehelerini her yerde sk sk
denetlemeye abalyordu. Hak talep ediyordu ve gemiin ik
tidarlarnn, ne kadar baskc ve smrc olurlarsa olsunlar,
uzak durduu blgelere mdahale imknlarn tahayyl edi
yordu. Devlet zellikle de arac iktidarlar, yani yerel zerk
liin, cemaatin kendi kimliini ve zerkliini ortaya koyma
snn yaygn biimlerini paralamaya giriiyordu. Bu ekilde
saldrya urayan cemaat yaamnn yaratt sorun ve at
malarn zmnn geleneksel biimleri, anarik hareketin
nclerinin gznde, sorunsuz lde belirli ve gerekten
doal gibiydi; devletten kaynaklanan dayatmalardan muaf
kaldklar lde, bunlarn zerk olduu ve btn toplumsal
koullarda ve her durumda dzeni srdrebilecekleri hayal
ediliyordu. Anari, baskc silahlarndan kurtulmu devletsiz
bir toplum, zorunluluun zgrlkle atmad ve toplum
halinde yaamann gerekliliklerinin yolunu tkamad, bask
c olmayan bir dzen olarak grlmt.
1 6 ) Bkz. V alen tin a F e d o to v a 'm n so n d erece k av ray c in cele m e si: A n arkh ia
i p o ria d o k (A nari ve D z en ), Voprosy F ilosofii 5 ( 1 9 9 7 ) . K sa sre n ce
yazarn in c e le m e le rin in b ir d erlem esi o la ra k a yn adla yay m lan d (E d ito ria l
S SC B , 2 0 0 0 ) , s. 2 7 -5 0 .

Erken dnem anarist Weltanschauung'unun, dnemin

topik sosyalizmiyle paylat belirgin bir nostaljik tad vard
(Proudhon ile Weitlingin retileri bunlarn sk yaknlklar
nn somutlam haliydi); toplumsal iktidarn ve kapitalizmin
modern ve yeni bir biim inin (yani i ile ev ayrmnn) ortaya
kmasyla girilen yolu terk etme d; gerekten atmasz
olmasa da romantikletirilmi cemaati duygu ve eylem bir
liine dn. Anari fikri, bizim modern toplumumuzun
bilincinde ve politik-bilimsel yorumlarnn ounda bu nos
taljik ve topik ilk biimiyle oluur.
Ama anarist dncenin devlete kar belirgin isyannn
ardnda, zamana daha az bal, gizli ve bu nedenle fark edilme
mesi gayet kolay bir baka anlam daha vard. Bu dier anlam
Victor Turnerm commuritas imgesine benzer: Sanki burada
insanlar aras ilikinin, yan yana duran ve birbirlerinin yeri
ne geen iki temel modeli vardr. Birincisi, politik-hukuksalekonomik tutumlardan oluan yaplandrlm, farkllam ve
genellikle hiyerarik bir toplum modelidir (...). kincisi (...)
yaplandrlm olmayan ya da kabaca yaplandrlm ve nis
peten farkllamam bir cemaattir, hatta ritel atalarn genel
otoritesine topyekn tabi olan eit bireylerin ortakldr.17
Turner antropologlarn dilini kullanyordu ve communitas
sorununu alldk antropolojik sorunsaln iine yerletiriyor
du; deyim yerindeyse, insan kmelerinin ( toplumlar, kl
trler) kendi srekliliklerini ve sreen yeniden-retimleri
ni salama tarzlar arasndaki farkllklara indirgiyordu. Ama
onun tarif ettii iki model, farkl toplum trlerinden ziyade,
kalc insan kmeleri iinde eitli oranlarda birbirine karan
insanlarn birlikte yaamalarnn tamamlayc tarzlarnn tem
silleri olarak yorumlanabilir.
1 7 ) V icto r Turner, The Riiuel Process: Structure and Anti-structure (R o u tled g e,
1 9 6 9 ), s. 9 6 .

nsan birliinin hibir eidi tam anlamyla yaplanm

deildir, hibir i farkllama evrensel, eksiksiz ve mphemlikten yoksun deildir, hibir hiyerari btnsel ve donmu
deildir. Kategorilerin mant, insan ilikilerinin zgl renk
liliine ve dzensizliine pek uymaz. Eksiksiz yaplandrma
ynndeki her aba ok sayda serbest u ve husumetli an
lam brakr geride; her biri kendi boluklarn, yeterince ta
nmlanmam blgelerini, resmi kartografi hizmetlerinden ve
haritalarndan yoksun, efendisiz topraklarn ve mulaklk
larn retir. Dzen getirmeyi hedefleyen abann btn bu
kalntlar, kendiliindenliin, deneyimlemenin ve insann
kendi kendini oluturmasnn alanm oluturur. Communitas,
iyi kt, btn societasm astardr ve onun yokluunda (eer
bu tr bir yokluk tahayyl edilebilirse) societas diki yerlerin
den yrtlr gider. Rutin halindeki Societas ile anari halindeki

communitas, birlikte, gnlsz ve atmalarla dolu ibirlii

iinde, dzen ile kaos arasndaki fark olutururlar.
Kurumsallamann, baskc silahlarn esneterek, batan
savd ya da skalad grevi onarma ya da tamamlama ii
insanlarn yaratclna der. Rutinin rahatln inkr eden
yaratclk (Bakunin in saptad gibi) insann iki yetisine ba
l olabilir ancak: Dnme yetisi ile isyan etme arzusu (ve
cesareti). Her ikisinin de uygulanmas risk ierir; ve rutinin
kkletii ve kurumsal olarak korunduu durumun tersine,
bu riski azaltmak iin yaplabilecek pek bir ey yoktur; or
tadan kaldrmak iin yaplabilecekler ise daha da kstldr.

Communitas ( cemaat adn tadn iddia etmekle birlikte,

societas imknlarn taklit etmeye abalayan kar-toplumlarla
kartrlmamal) belirsizlik lkesinde ikamet eder; baka hi
bir yerde varln srdremez.

Communitasm (ve dolayl olarak da societasm) hayatta

kalmas ve refah insann rutini paralam a ve denenmemi tarz-

lan deneme ynndeki hayal gcne, yaratclna ve cesare

tine baldr. Baka bir deyile, insann riskle birlikte yaama
ve sonularnn sorumluluunu stlenme yeteneine baldr.
Ahlak ekonom isinin dayanaklarn bunlar oluturur; kar
lkl zen, yardmlama, teki iin yaamak, insani ballk
lar kurmak, insanlar arasnda balar oluturmak ve bunlar
srdrmek, haklar ykmllk haline getirmek, herkesin
mutluluk ve refahnn sorumluluunu paylamak. Hi grl
medii kadar tesirsiz olmu yaplandrma giriiminin at
delikleri tkamak ve takn dalgalarn nne set ekmek iin
bunlar arttr.
Ahlak ekonom isinin yeri olan com m u nitasn, tketim
pazarnn gleri tarafndan igali ve sm rgeletirilm esi,
insan birlikteliinin gnmzdeki biim ini tehdit eden teh
likelerin en korkuncudur.
Sz konusu saldrlarn belli bal hedefleri retici olan in
sandr; btnyle igal edilmi ve smrgeletirilmi bir
lkede yalnzca tketici insanlara ikamet izni verilecektir.
Paylalan yaam koullarna zg yaygn aile endstrisi atl
braklr ve paralanr. Yaam biim leri ve bunlar destekleyen
partnerlikler ancak meta biiminde kullanlabilir olacaktr.
Dzen taknakl devlet, (kendini riske atarak) anariyle, yani
com m unitas'm bu alameti farikasyla, gten yardm alan ru
tine ynelik tehdit oluturduu iin mcadele eder; kr tak
nakl tketim pazar, hem yaratabileceinden kuku duyulan
potansiyel otarisi nedeniyle, hem de kabna smaz retici
kapasitesi nedeniyle yine bu anariyle mcadele eder. Ahlak
ekonom isi pazara pek az ihtiya duyduu iin pazarn gle
ri ona kar sava aar.
Bu savata ikili bir strateji uygulanr.

Bir

yandan,

pazar

karsnda

bamsz

olan

ahlak

ekonom isinin mmkn olduunca ok vehesi tketim ve

hesi halinde metaya dntrlr.
Dier yandan, com m unitasm ahlak ekonom isi iinde
bu dnme direnen eylerin tketiciler toplumunun re
fahyla her trl ilikisi inkr edilir; deerleri parasal terim
lerle lmeye, satlabilir ve alnabilir mal ve hizmetlere ba
l fiyat etiketleriyle tanmlamaya alm bir dnyada ahlak
ekonom isinin deeri elinden alnmaktadr. Velhasl, insann
huzur ve refah hesaplarndan silinip atlarak kamusal (ve
umulduu zere bireysel) gndemden dlanmaktadr.
Gnmzdeki savan sonucu kanlmaz bir akbet de
ildir kesinlikle; oysaki u ana dek, saldr sanki tek tarafl
yaplyormu gibidir, dier taraf neredeyse srekli geri ekil
mektedir. Communitas fazlasyla alan yitirdi; vaktiyle onun
ektii tarlalarda alveri merkezi olmay uman ticari mevziler
belirivermektedir.
Toprak kayb her savata uursuz ve potansiyel olarak
faciaya dnebilecek bir gelimedir, ama sonuta dman
lklarn sonucunu belirleyen faktr birliklerin mcadele ka
pasitesidir. Yitirilen topra geri almak, direni hedeflerine ve
ansna duyulan gven ve moral kaybn dzeltmekten daha
kolay olur. Bu gven ve moral kayb ahlak ekonom isinin
kaderi iin her eyden daha belirleyicidir.
u ana dek, pazarn saldrsnn nemli ve hi kukusuz en
temel baars, sosyallik yetilerinin tedrici (ve asla tamamlan
m ve telafi edilemez olmayan) paralanmasdr. Kiileraras
ilikiler asndan, niteliksizlemi aktrler hl byk l
de arac tarzndadrlar -a k seik ya da bilinalt bilgi
lere gre heteronom ekilde hareket ederler ve ncelikle bu
emirleri harfiyen izleme arzusu ve rabet gren modellerden
sapma korkusu iinde davranrlar. Heteronom eylemin cazi

besi esasen sorumluluun terk edilmesine baldr; buyurgan

bir forml paket teklif halinde satn alnr ve uygulanmasnn
kt sonularndan sorumlu olma ihtiyacndan muaf kalmaya
allr.
Baka insanlar tketim nesneleri olarak ele almay ve on
lar, sz konusu nesneleri yarglar gibi, sunabilecekleri zevk
miktaryla ve paran kadar konu! terimleriyle yarglamay
benimseyen ve tketimci egemen yaam tarzndan esinlenen
eilim, sosyallik kapasitelerinin azalmasn iyice hzlandr
mtr. En iyi durumda, tekiler, esasen-yalnz-bir-faaliyetolan-tketim-erevesinde-yolda olarak deerlendirir; mev
cudiyetleri ve aktif katlmlar tketim zevklerini younlat
rabilecek olan tketim zevki yoldalar. Bu srete, tekilerin
insan varl olarak (tpk tekilere kar, biricik olduklar iin
duyulan ilgi gibi) isel deerleri tamamen gzden yitmitir.
nsan dayanmas tketim pazarnn kazand zaferlerin ilk
kurbandr.

Komunu Sevmenin Gl zerine

Komunu kendin gibi sev ars, der bize Freud (Uygarln

Huzursuzluunda), uygarlam yaamn temel kurallarndan
biridir. Ayn zamanda uygarln en temel argmanlarndan
birine -kiisel kar ve mutluluk aray argmanna- en fazla
ters olan da budur. Uygarln kurucu buyruu ancak credere
quia absrdm - buna inann nk sama- eklindeki teo
lojik uyarya teslim olunursa anlaml kabul edilebilir.
Gerekten de, komunu -herhangi bir komunu, srf kom
un olduu i in - sevme gerekliliindeki samal anlamak
iin Benim grevim niin bu olsun? Nasl bir iyilik grece
im ki bunun karlnda? sorularm sormak yeterlidir. Ben
birini seviyorsam, o insan herhangi bir biimde bunu hak et
melidir... nemli yanlan bana ylesine benzemeli ki onda
kendimi sevebilirsem benim sevgimi hak eder. Onda kendi
idealimi sevmemi salayacak kadar benden daha kusursuzsa
1)

Sigm u n d F reu d , C ivilization and its D iscontents ( 1 9 3 0 ) , bkz. Ja m e s

S tra ch e y s Stan d art E d itio n , 1 9 6 1 ; [T rk esi: U ygarln H uzursuzluu, ev.:

H alu k B a rca n , M etis Y ay n lan , sta n b u l, 2 0 1 1 ].

benim sevgimi hak eder. (...) Buna karlk, eer benim iin
mehulse, hibir kiisel niteliiyle beni cezbetmiyorsa ve be
nim duygusal yaammda henz hibir rol oynamamsa, ona
kar sevgi duymam g. Genel olarak, sevme iddiasnda bu
lunduum bu yabancnn beni sevdiine ya da bana kar en
ufak bir ilgi... gsterdiine dair pek bir kant bulamadmda
talep iyice skc ve uygunsuz olur. ine geldiinde beni ala
ya almaktan, bana hakaret etmekten, iftira atmaktan hi utan
duymaz, bana kar sahip olduu gten bbrlenmek iin
bile olsa bunu yapar.
Bu durumda unu sorar Freud: Akl banda birinin kim
seye tavsiye edemeyecei bir buyruun bunca gsterili bir e
kilde dile getirilmesi neye yarar? Cevap vermeye alrken,
saduyuya ramen, ister istemez u sonuca varlr: Komunu
seveceksin! buyruunu dorulayan husus, bu en temel insan
doasna baka hibir eyin bu denli ters dmemesidir. Bir
norma uyulma ans ne kadar azsa, ayak direme de o kadar
fazla olur. Btn normlar ierisinde, Komunu seveceksin!
buyruu belki de uyulma ans en az olandr. Din deitirme
ye aday biri, Talmud bilgesi Haham Hillelin tek ayak zerinde
dengede durduu sre ierisinde Tanrnm retisini akla
yp aklayamayacana dair bahse girdiinde, haham ona,
Tanrnn btn buyruklarnn zn temsil eden eksiksiz ce
vap olarak komunu kendin gibi sev der. Bunu kabul etmek
zt bir inanc benimsemek demektir; bir insann doal itki,
arzu ve tercihlerin kabuundan kurtulduu belirleyici edim
dir, bylelikle insan doadan uzak ve doaya aykr bir konum
edinir ve hayvanlardan (ve Aristotelesin belirttii gibi, melek
lerden) farkl olarak, doal olmayan varla dnr.
Komunu seveceksin buyruunun kabul insanln do
umudur. nsann ortak-yaammn btn dier rutinleri, tp

k nceden tasarlanm ya da sonradan kefedilmi kurallar

gibi, bu buyruun (asla tamamlanmayan) dipnotlardr. Eer
bu buyruk gz ard edilir ya da reddedilirse, kimse bu listeyi
oluturamaz ya da tamamlayamaz.
Komunu sevmek zt bir inanc benimsemeyi gerektirebilir;
bununla birlikte sonu, insanln douudur. Bu ayn za
manda, belirleyici bir gei olan, hayatta kalma igdsn
den ahlaka geitir.
Ahlak, hayatta kalmann bir paras, belki de olm azsa olm az
koulu yapan bu geitir. Bu har varken, bir insann hayatta
kalmas, insann iinde insanln hayatta kalmas anlamna ge
lir.
Komunu kendin gibi sev: Bu buyruk kendini sevme
yi sorunsuz bir veri olarak, her zaman-zaten-orada olarak
zmnen snflandrr. Kendini sevmek bir hayatta kalma so
runudur, oysa hayatta kalmann buyruklarla ii yoktur, (in
san olmayan) dier canl yaratklar bunu buyruksuz gayet iyi
yaparlar. Kendini sever gibi komunu sevmek, insann hayat
ta kalmasn tm dier canllarmkinden ayrt eder. Kendini
sevmenin bu kaplam/akml olmadan, fiziksel, bedensel
yaamn srmesi kendi bana insani bir hayatta kalma olu
turmad gibi, insan hayvandan (ve -unutmayalm! - melek
ten) ayran hayatta kalma tarzn da oluturmaz. Sz konusu
buyruk, doann getirdii hayatta kalmann anlamna ve bunu
koruyan kendini sevmenin anlamna meydan okur.
Komunu sevmek, hayatta kalma igdsnn balca r
n olmayabilir; keza komunu sevmenin modeli olarak al
nan kendini sevmek de...
Kendini sevmek; ne demektir bu? Ben, kendimde neyi seve
rim? Ben kendimi sevdiimde neyi severim? Biz insanlar ha

yatta kalma igdsn, yaknmz olan -p ek de o kadar ya

kn deil, aslnda olduka uzak olan- hayvan akrabalarmzla
paylayoruz; ama kendini sevmek sz konusu olduunda,
yollarmz ayrlyor ve kendimizi yapayalnz buluyoruz.
Kendini sevmenin bizi hayata aslmaya; iyi kt hayatta
kalmaya abalamaya, yaamn vakitsiz ya da aniden sona er
mesine yol aabilecek her eye direnmeye ve karlk vermeye
ve bu direnii etkili klabilmek iin formumuzu ve gcmz
korumaya, hatta daha da artrmaya ynelttii dorudur. Yine
de bu konuda hayvan akrabalarmz, iimizdeki en sadk ve
maharetli salk ve form merakllar kadar yetkin ve deneyim
lidir. Onlar ( evcillemi olanlar hari; yani onlarn efendisi
olan biz insanlarn, onlarn hayatta kalmasndan ziyade bizim
hayatta kalmamza hizmet edebilsinler diye doal yetilerinden
yoksun brakmay baarm olduklarmz istisnadr), hayatta
ve formda nasl kalacaklarn uzman danmanlarn syleme
sine ihtiya duymaz. Keza hayatta ve formda kalmann yap
lacak en doru ey olduunu renmek iin kendini sevmeye
de ihtiyalar yoktur.
Hayatta kalma (hayvani hayatta kalma, fiziksel, bedensel
hayatta kalma) kendini sevmeden de mmkndr. Aslnda
kendini sevme yoksa, hayatta kalmak daha kolay olabilir!
Hayatta kalma ve kendini sevme igdlerinin yollar paralel
olabilecei gibi, ters istikamette de olabilir... Kendini sevmek
yaamn srmesine kar isyan edebilir, keza bizi tehlikeyi
davet etm eye ve tehditten holanmaya yneltebilir. Velhasl,
akmzn ltlerini yerine getirmedii iin artk yaanmaya
demeyen bir hayat reddetm eye sevk edebilir bizi.
nk kendimizi severken sevdiimiz ey, sevilmeye layk
olan benlerimizdir. Bizim sevdiimiz ey, sevilme durumu ya

da umududur. Sevgiye layk nesneler olmak, bu ekilde kabul

edilm ek ve bu kabuln kantna sahip olmak demektir.
Ksacas:

Kendini

sevebilmek

iin

sevilmek

gerekir.

Sevginin reddi -sevilm eye layk nesne statsnn reddi- ken

dinden nefreti dourur. Kendini sevmek bakalarnn bize
sunduu sevgiden yola karak oluur. kame edici eyler kul
lanlsa bile, bunlar bu akn hileli dahi olsa kopyalar olmal
dr. Kendimizi sevmeye balayabilmemiz iin ncelikle baka
lar bizi sevmelidir.
Oysa umutsuz vaka olarak kmsenip kmsenmediimizi ya da batan savlp savlmadmz, akn hazr olup
olmadn, gelip gelmeyeceini, bizim buna layk olup olma
dmz, dolaysyla kendini sevm eye ve bundan zevk almaya
hakkmzn olup olmadn nasl bilebiliriz? Bizimle konu
ulduunda ve bizi dinlediklerinde, bunu biliriz, yanlmad
mza emin oluruz. Dikkatle dinlenildiimizde, bize cevap
verileceini belirten/iaret eden bir ilgi grdmzde... Bu
durumda sayg grdmz dnrz. Yani dnd
mz, yaptmz ya da yapmay dndmz eyin nemi
olduunu varsayarz.
Bakalar bana sayg gsteriyorsa, her koulda, bende
yalnzca benim bakalarna sunabileceim bir ey var demek
tir, yle deil mi? Her koulda, eer ben bunu onlara sunar
sam, onlar mutlu ve minnettar olurlar. Ben nemliyim ve
benim dndm, sylediim de yaptm ey de nemli.
Ben, yerine bakas konan ve kolaylkla batan savlan bir hi
deilim. Ben farkllk yaratyorum, hem de yalnzca kendim
iin deil. Ne sylediim, ne olduum ve ne yaptm, btn
bunlar nemli ve bu benim hlyal fikirlerimden biri deil.
evremdeki dnyada ne olursa olsun, ben aniden yok olur
sam ya da ekip gidersem bu dnya daha yoksul, daha az il
gin ve daha az vaatkr olur.

Bizi iyi ve uygun zsevgi nesnesi yapan ey buysa, o za

man komunu kendin gibi sev ars (yani, bizim kendimi
zi sevmemize yol aan nedenlerle onlarn da sevilmeyi arzu
lamalarn beklemek) komularmzda kabul grme, tannma
ve biricik, yeri doldurulmaz ve frlatlp atlamaz bir deeri
tamaya layk olma arzusunu uyandrr. Bu ar -e n azndan
tersi kantlanana dek- bizi komularmzn fiilen bu tr de
erleri temsil ettiklerini varsaymaya yneltir. Komularmz
kendimizi sevdiimiz gibi sevmek, her birinin biricik ka ra k te
rine sayg gsterm ek anlamna gelir -o rta k olarak yaadmz
dnyay zenginletiren ve bylelikle bu dnyay daha byle
yici ve ho klan, ayn zamanda da vaatlerinin bereketini art
ran ey farkllklarmzn deeridir.
Andrzej

Wajdanm

en

insani

filmlerinden

biri

olan

Korczak 'm bir sahnesinde, en insani film kahraman Janusz

Korczak (nl pedagog Henryk Goldszmitin takma ad), sa
ysz ac ekmi kendi kua boyunca srdrlen dehetli
savalar hatrlar. Bu vaheti hatrladnda, bu tr insanlkd eylemlerin hak ettii trden derin bir nefret duyar
elbette onlara kar. Ve sarho bir adamn bir ocua vurdu
unu byk bir dehetle ve ak seik hatrlar.
statistiklere, ortalamalara ve ounluklara kafay takm
dnyamzda savalarn insanlkdlm yol atklar kurban
saysyla lme eilimindeyiz. Ktl, vaheti, gc ve
kymn alakln kurbanlarnn saysyla lyoruz. Oysa,
1944 ylnda, insanlarn o gne kadar hi yaamadklar kadar
lmcl savalarn ortasnda Ludwig Wittgenstein unu sap
tyordu: Hibir ikence l tek bir insann l kadar
byk olamaz. Daha dorusu, hibir ikence tek bir insann
katlanabilecei ikenceden daha byk olamaz. Btn geze
gen tek bir candan daha fazla strap ekem ez.

Yarm asr sonra, Amerikan CBS kanalndan Leslie Stahl,

Amerika Birleik Devletlerinin Iraka dayatt kalc aske
ri ambargo nedeniyle len be yz bin ocuu o dnemde
Birlemi Milletlerin Amerika elisi olan Madeleine Albrighta
sorduunda, Albright sulamay inkr edemez ve g bir ter
cihti der. Ama yle aklar bu tercihi: Bu bedelin denmesi
gerektii dnyoruz.
in dorusu, bu trden akl yrten ve yrtmeye devam
eden tek kii Bayan Albright deil phesiz. Yumurta krma
dan omlet yaplmaz anlay vizyon sahiplerinin, resmi ola
rak onaylanm vizyon szclerinin ve bu szclerin emriyle
hareket eden generallerin gzde mazeretidir.
Madeleine Albrightm adna konutuu ve dnen bu
biz kim olursa olsun, Wittgenstein tam da onlarn yarg
biim inin souk acmaszlna, Korczak oke eden, ayaa
kaldran ve isyan ettiren eye, btn yaamn bu tiksinti ze
rinde temellendirmeye karar vermesine yol aan eye kar
kyordu.
oumuz anlamsz straplara ve anlamszca verilen ceza
lara hibir mazeret bulamayz ve bunlarn bir mahkemenin
nnde savunulm ayacam kabul ederiz; ama a brakmann
ya da tek bir insann lmne neden olmann, denmesi ge
reken bedel olmadn, olamayacan, bu bedelin uruna
denmesi gereken dava ne kadar akla yatkn hatta soylu
olursa olsun, bunun olamayacam kabul etmeye hazr insan
pek azdr. Ne aalanma ne de insan haysiyetinin inkr byle
bir bedel oluturabilir. Bunun nedeni yalnzca her bir insa
nn insanlna gsterilmesi gereken haysiyetin ve saygnn
alamayacak ya da dnlenemeyecek yce bir deer olmas
deildir; btn dier deerlerin insan haysiyetine hizm et etm e
leri ve bunun davasn srdrdkleri lde deer olmalardr.
nsan hayatn deerli klan eyler, hayatn yaanmaya deer

olmasn salayan bu tek deeri elde etmeyi salayan farkl

hediye ekleridir. Baka insanlarda insanl ldrerek hayat
ta kalmaya alan kii, kendi insanlnn lmnden sonra
hayatta kalm demektir.
nsan haysiyetinin inkr, kendini onaylatmak iin bu
inkr zorunlu klan her davann deerini drr. Tek bir o
cuun strab, bu deeri milyonlarca ocuun strab kadar
kkten ve topyekn yok eder. Omlet rneinde doru olabi
lecek ey, insan mutluluuna ve refahna uygulandnda ac
masz bir yalan halini alr.
Korczakm biyografi yazarlar ve rencileri genel olarak
onun eylem ve dncelerinin anahtarnn ocuklara olan
sevgisi olduunu kabul ederler. Salam temellere dayal bir
yorum; Korczakm ocuklara duyduu sevgi tutkulu ve koul
suzdu, eksiksiz ve evrenseldi -btn yaam zellikle balay
c bir anlam ve btnlkte tutmaya yeterlidir bu. Yine de ou
yorum gibi bu da hedefine tastamam ulaamyor.
Korczak ocuklar pek azmzn sevebilecei gibi sevi
yordu; Korczakm onlarda sevdii ey insanlklaryd. En iyi
biimindeki insanlk; ne deforme olmu, ne budanm, ne
eksiltilmi, ne sakatlanm, doutan ve tamamlanmam ocuksuluu iinde eksiksiz, henz ihanet etmemi bir vaatle
ve daima uzlamaz bir potansiyelle dolu insanlk. nsanln
potansiyel tayclarnn doduu ve byd dnyann,
insanl yayacak mstakbel pilotlar tevik etmek yerine bu
pilotlarn elini kolunu balamay daha iyi becerdii apak or
tadadr ve dolaysyla, Korczaka gre insanlk kendini ancak
ocuklarda (bir an iin, yalnzca bir an!) dokunulmam ve
btnlkl olarak bulur.
Belki de dnyann alkanlklarn deitirmek ve insann
yaad ortam insan haysiyetine daha uygun bir yer klmak,

bylelikle ya ilerledike ocuun insanlnn tehlikeye gir

memesini salamak daha iyi olurdu. Gen Henryk Goldszmit
doduu yzyln umutlarn paylayordu, insanlarn dnya
nn iren alkanlklarn deitirebilecek gce sahip oldu kla
rm sanyordu: Hem gerekleebilir hem de gerekletirilme
si gereken bir grev. Ama zaman getike, iyi ve kt niyet
kurbanlarnn ve yan etkilerinin says zirveye vardka ve
dler hayal gcne giderek daha az yer verecek ekilde, ha
yat yerini lme ve rmeye braktka, sz konusu byk
umutlar btn inandrcln yitirdi. Henryk Goldszmitin
kendisinin bile bilmedii rahatsz edici hakikati Janusz
Korczak gayet iyi biliyordu: insan haysiyetine yarar bir dn
yaya gtren hibir kestirme yol yoktur; haysiyetlerini oktan
yitirmi ve bakalarnn haysiyetine sayg gsterme alkanl
olmayan insanlar tarafndan her gn yeniden ina edilen reel
dnyanm ise haysiyet ltne uyma ans pek azdr.
Bizim dnyamza kusursuzluu benimsetemeyiz. Ne er
dem dayatabiliriz ne de erdemli davranmaya ikna edebiliriz.
Bu dnyay ne orada yaayan insanlar iin sevimli ve hog
rl klabilir, ne de idealde arzu edilen haysiyet dleriyle
uzlatrabiliriz. Ama denem em iz gerek. Siz de deneyeceksiniz.
Henryk Goldszmitin kaleminden doan Janusz Korczak ol
saydnz siz de her koulda bunu yapardnz.
Ama nasl denerdiniz? Byk Toplum iinde gvenlik ve
zgrlk dairesini kareye dntrmeyi baaramadndan,
demir parmaklkl sitelerin, alveri merkezlerinin ve luna
parklarn tasarmcs haline gelivermi olan u eski tarz to
pik khinler gibi denemezdiniz herhalde... Her insann dou
tan sahip olduu haysiyeti almak, rtmek ve sakatlamak
isteyen hrszlara ve kalpazanlara kar koruyarak yapardnz
bunu; ve henz vaktiniz varken btn bir mr boyunca s

recek bu greve haysiyetli ocukluk yllarnzda balardnz.

Aa yaken eilir!
Buna varmann bir yolu, muhtemelen de en akla yatkn,
insann aalanma ve haysiyetsizlikleriyle rm ve kir
lenmi bir dnyann sala zararl szntlarndan ocuklar
korumaktr; smak kapsnn hemen te tarafnda ileyen or
man kanununun szmasn engellemektir. Korczakm kszler
yurdu sava ncesinde bulunduu Krochmalnadan Varova
gettosuna tandnda, Korczak giri kapsnn kapatlmasn
ve giri katndaki pencerelerin tulalarla rlmesini emreder.
Gaz odalarna pek yaknda balayacak sevk ihtimali geree
dnrken, Korczakm kszler yurdunu kapatma ve ba
zlarnn tek tek kama ihtimali (yalnzca bir ihtim al!) olur
diye ocuklar brakma fikrine kar kt sylenir. Belki de
bu zahmete demediini dnyordu: Snaklarnn dna
ktklarnda ocuklar korkuyu, aalanma ve nefreti rene
ceklerdi. En kymetli deeri yitireceklerdi: kendi haysiyetleri
ni. Haysiyetleri bir kez ellerinden alndnda, hayatta kalmak
neye yarar? nsani deerlerin en kymetlisi olan bu deer, in
sanln olm azsa olm az znitelii haysiyetli bir hayattr, yoksa
ne pahasna olursa olsun hayatta kalmak deil.
Spielbergin Korczaktan, hem insan olarak hem de film ola
rak K o r cz a k tan renecei bir eyler var.
Bilmedii bir ey ya da bilm ek istemedii ya da bildiini itiraf
etmeyi istemedii bir ey; insan yaamyla ve bunun yaan
maya deer olmasn salayan deerlerle ilgili bir ey; insanlkdlk hakknda kendi anlatt hikyede -izlenm e rekoru
kran Schindlerin L is te s in d e - cehalet ya da kmsemeyle ele
ald ey... Haysiyetle bir alp verecei olmayan ama aa
lanmaya dkn olduundan yaamn amacn bakalarndan

sonra hayatta kalmaktan ibaret gren dnyamzn alklarna

mazhar olmasn buna borludur.
Schindlerin Listesi bakalarndan sonra hayatta kalmaktan
sz eder; ne pahasna olursa olsun, koullar ne olursa olsun,
baa ne gelirse gelsin, ne yapmak gerekirse gereksin hayat
ta kalmak. Schindler fabrika mdrn Treblinkaya gtren
trenden indirmeyi baardnda, tka basa dolu sinema al
ktan inler; bu trenin durdurulmam olmasnn ve hayvan
vagonlarndaki dier yolcularn seyahatlerini gaz odalarnda
tamamlayacak olmalarnn nemi yoktur. Schindler krema
toryum frnlarna gtrlmek zere yanlkla saptanm
kendi Yahudileri yerine baka Yahudilerin sunmay red
dettiinde ve hatay dzeltmeyi baardnda yine alklar
duyulur.
En gl, en zeki ve en kurnaz ya da en dzenbaz olann, en
zayf ve en bahtsz karsnda hayatta kalabilm ek iin elin
den geleni ardna koymama hakk, H olocaustun en rkn
derslerinden biridir.
Dehet verici bir ders; ama her eye ramen renmekte, sa
hip kmakta, hatrlamakta, uygulamaya koymakta sabrsz
lk duyulan bir ders. Benimsenmesi iin ncelikle her trl
etik yan anlamdan btnyle soyutlanmas gerekir, ta ki sfr
toplaml bir hayatta kalma oyununun en u noktasna vara
na dek. Hayat, hayatta kalmak demektir. En gller hayatta
kalr. lk vuran hayatta kalr. Siz en gl olduunuz srece,
cezalandrlma riski olmadan, en zayflara istediinizi yapa
bilirsiniz. Kurbanlarn insanlktan karlmasnn, celltlar
insanlktan kard -ve ahlaki adan m ahvettii- olgusu,
nemsiz bir rahatszlk kaynaym gibi uzaklatrlr; tabii
eer sessizce geitirilmemise. nem tayan ey, zirveye

varmak ve orada kalmaktr. Her eyden sonra yaayabilmek

-hayatta kalm ak- hayatta kalmaya adanm bir yaamn insanlkdlnn grnte ne etkiledii ne glgede brakt
bir deerdir. Maluplarn deyecei bedeller yksek olsa da ve
bu durum galipleri derinden rselenmi ve telafisi imknsz
biimde deersizletirmi olsa da, kiinin kendi yarar iin ya
amaya deer...
rkn ve son derece insanlkd olan Holocaustun bu
dersi, kiinin kendi gcn onaylatmak amacyla zayflara
verilebilecek cezalarn bir envanterini ierir. nsanlar top
lamak, srgne gndermek, toplama kamplarna kapatmak
ya da btn bir halk kamplarda yaanana yakn bir kadere
maruz brakmak, phelileri annda infaz ederek yasann ie
yaramazln kantlamak, mahkemesiz ya da sresiz mahkm
etmek, tesadfen cezalar vererek korku samak; btn bunlar
hayatta kalma davasna son derece etkili biimde hizmet etti
ve bu yzden de rasyoneldi.
Liste zaman iinde uzayabilir; uzamtr da zaten. Yeni
ve gelimi areler deneniyor ve baarl olduklar takdirde
listeye ekleniyor; rnein, kiilerin evlerini ya da btn bl
geyi yerle bir etmek, zeytinlikleri kklemek, hasad yakmak
ya da topraktan skp atmak, alma yerlerini atee vermek
ya da zaten sefil vaziyetteki geim kaynaklarn bir biimde
yok etmek. Btn bu nlemler, kendiliinden yaylma ve id
detlenme eilimi iindedir. lenen vahetin listesi byrken,
kurbanlarn seslerini iittirememeleri iin, hatta kimsenin ku
lak vermemesi iin vaheti giderek daha kararllkla uygulama
ihtiyac da artmaktadr. Eski stratejiler rutine dnrken ve
hedefleri arasnda yaydklar dehet yava yava yok olurken,
daha ac verici ve rkn yeni imknlar aramak da kesin ola
rak zorunlu olmaktadr.

Kym, kurbanlarn ender olarak insaniletirir. Kurban ol

mak, ahlaki bir mertebeye erimenin garantisi deildir.
Genetik-blnme zincirini kesme olaslnn, kurbanla
r cellda dntrebileceini belirttiim bir mektuba itiraz
eden son derece kavrayl ve ylmaz bir etnolog olan ve dibi
buca grnmeyen Balkan barut fsn, etnik ve dier tr
deki dmanlklar kararllkla aratran Antonina Zhelazkova
unu yazmt: nsanlarn kurban olduktan sonra katil olma
arzusuyla mcadele edebilecek durumda olduklarn sanmyo
rum. Normal insanlardan ok ey istiyorsunuz siz. Kurbann
kasaba dnmesi sradan bir durumdur. Yoksul insan, tpk
yardm ettiiniz zeks kt kii gibi sonunda sizden nefret eder
(...) nk gemii, aalanmay, acy ve tek bana deil,
bir bakasnn yardm ve merhametiyle bir eyler yapabildii
ni unutmak istemektedir (...) Acdan ve aalanmadan nasl
kalr? Doal yntem ya celldnz ya da size iyilik yapan
ldrmek veya aalamaktr. Veyahut sizden daha zayf birini
bulur ve zerinde zafer kazanrsnz.
Bu uyary hafife almaktan kanalm. nsan sevgisi tama
men olaslktan uzak gzkmektedir. Silahlar konumaz, in
sanlarn sesleriyse, fzelerin slklarna ve patlayclarn sar
edici grltsne mthi zayf bir cevap gibi gelmektedir.
Bellek iyi de olabilir kt de. Daha dorusu, hem nimet
hem lanettir. Topluluun ve komularn gznde mutlak
anlamda eitsiz olan deerleri, birok eyi canl tutabilir.
Gemi, bir olaylar yndr, bellek asla hepsini aklda tutmaz
ve aklda tuttuu ya da unutulmaktan kurtard ne varsa, asla
zgn (artk bu ne anlama geliyorsa!) biimiyle yeniden
retemez. Btn gemii ve (Rankenin tarihilerden anlat
malarn istedii gibi) wie es ist eigentlich gew esen [olaylarn
gerekten vuku bulduu haliyle] gemii bellek asla yeniden

kavrayamaz; deyim yerindeyse, bellek yaam iin bir aktiften

ziyade dorudan bir pasifi oluturur. Bellek a y k lar ve yorum
lar -oysa neyin ayklanmas gerektii ve nasl yorumlanaca
srekli tartmal bir noktadr. Gemiin diriltilmesi, canl
tutulmas ancak bellein eylem, aklama, yeniden-ileme ve
geri dntrme almasyla mmkn olur.
E tiske Fordringte [Etik Talep] Logstrup insanlarn doal ei
lim ine dair daha iyim ser bir baktan sz eder.
Birbirimize rastladmzda karlkl olarak gven duyma
mz, insan yaamnn bir karakteristiidir. Yalnzca baz ko
ullar bizi bir yabanc karsnda batan gvensizlie yneltir
(...) Normal koullarda ise yabancnn szne inanrz ve zel
bir neden olumadan nce ona kar gvensizlik duymayz.
Yalan sylerken yakalamadan nce herhangi birinin yalancl
ndan phe duymayz.2
Logstrup eserini Rosalie Maria Pauly ile evliliinin ilk sekiz
ylnda tasarlad. Funen Adasndaki kk huzurlu bucakta
geirdikleri dnemdi bu. Logstrupun yaamn yerel niver
sitede teoloji profesr olarak tamamlayaca Aarhusun dost
canls sakinlerine sayg duymakla birlikte, Danimarka dire
niinin aktif yesi olarak Logstrupun, bu ehre yerletiinde,
sava halindeki ve igal altndaki bir dnyann gerekleriyle
anszn karlatnda, bu tr fikirlerin zihninde olgunlaabileceinden kukuluyum.
nsanlar kendi dnya imgelerini deneyimlerinin ipiyle
dokuma eilimindedirler. Gven verici ve gvene layk bir
dnyann ok parlak ve sevimli imgesi bugnn kuana
2) K n u d E jle r L o g stru p , E tiske Fordring. Bu rad a n g iliz ce ev irisin d e n a k ta rl
m tr: The E thical D em and, haz. H an s F in k ve A lasdair M a c ln try re (U n iversity o f N tre D am e P ress, 1 9 7 7 ), s. 8.

zorlama gelebilir; kendilerinin her gn rendikleri eylerle

ve gnlk yaamlarnda iittikleri, insan deneyimlerine ili
kin sradan hikyeler ve tavsiye edilen yaam stratejileriyle
tam bir tezat iindedir bunlar. rnein bu insanlar Biri Bizi
Gzetliyor, Survivor ve En Z ay f H alka gibi son derece popler
olan ve byk bir itahla seyredilen televizyon programlarnn
yeni furyasndaki karakterlerin tavr ve itiraflarnda kendile
rini bulmay tercih eder. Bu programlar ok farkl bir mesaj
aktarr: Bir yabancya asla gvenmemeli. Survivor adl prog
ramn bu durumu zetleyen bir alt bal vardr: Kimseye
gvenmeyin! Reality showlarn merakllar Logstrupun
hkmn tersine evirir: Birbirimize rastladmzda genel
de doal olarak gvensizlik sergilememiz insan yaamnn bir
karakteristiidir.
mgelemlerini annda esir alarak milyonlarca televizyon
seyircisi nezdinde ba dndrc bir baar gsteren bu ya
ynlar, insanlarn kullanlp atlabilir olduklarna dair kamusal
provalardr. Ayn hikyenin iinde hem hogr hem uyar
tamaktadrlar; mesajlar, kimsenin vazgeilmez olmaddr,
bir evrede bymesine katkda bulundu diye kolektif abann
meyvesi zerinde kimsenin hak iddia edemeyeceidir; hele ki
ekibin yesi diye bu hakk hi iddia edemez. Hayat, sert in
sanlarn oynad sert bir oyundur; mesaj budur. Herkes sfrdan balar, gemiteki meziyetler hesaba katlmaz, son del
lonuzun sonular neyse sizin deeriniz de odur. Her oyuncu
her an yalnzca kendisi iin oynar ve eer ilerlemek istiyorsa
(zirveye ulamaktan sz bile etmiyoruz) hayatta kalmaya a
lmal ve baarya susam, yolunu tkayan dier oyuncular
dlamakta ibirlii etmelidir; ama yalnzca ibirlii yapt
kiilerden daha kurnaz olduunu gstermek ve onlar da boz

guna uram ve artk ie yaramaz bir halde ardnda brakmak

iin bunu yapmaldr.
tekiler her eyden nce rakiptir; iyi birer rakip olarak,
projeler yapar, tuzaklar kurar, pusuya yatar, bizim sendeleme
mizi ve dmemizi grmeyi sabrszlkla beklerler. Galip ge
lenlerin rekabete dayanabilmesine ve bylece amansz bir m
cadeleden muzaffer kmasna yardm eden kozlar -benliini
yaygarayla sergilemekten mtevazlk gstermeye dek- ok
eitlidir. Yine de, kullanlan strateji, galip gelenlerin kozlar
ve maluplarn handikaplar ne olursa olsun, hayatta kalma
hikyesi hep ayn monotonlukta geliir: Bir hayatta kalm a m
sabakasn da gven, duygudalk ve m erham et (Logstrupa gre
yaamn baat ifadesinin temel nitelikleri) intihar demektir.
Eer dierlerinden daha sert ve daha vicdansz deilseniz, g
znzn yama bakmadan (ya da bakarak) sizi tasfiye ederler.
Darwinci dnyann karanlk hakikatine geri dnyoruz: Hi
amaz bir ekilde, en iyi uyum salayan hayatta kalr. Daha
dorusu, hayatta kalmak, uyum salamann nihai kantdr.
Gnmz genleri kitap okusalard, zellikle de gncel en
ok satanlar listelerinde yer almayan eski kitaplar okusalard,
bir Rus gmeninin, Sorbonneda felsefe profesr olan Lev
Chestovun izdii ac, kesinlikle ltl olmayan dnya gr
yle kukusuz hemfikir olurlard: Homo homini lupus, ezeli
ahlakn en sarslmaz zdeyilerinden biridir. Her bir komu
muzda bir kurt greceiz diye korkarz(...) Bizler yle zaval
l, yle zayf insanlarz ki gayet kolaylkla yklr yok ediliriz!
Korkmamak ne mmkn! ( ...) Tehlikeyi gryoruz ve yal
nzca tehlikeyi...3 Onlar, kendilerinden nce Chestovun sy
ledii gibi ve Biri Bizi G zetliyor yaynlarnn saduyu mer3 ) L eo n Shestov, A l! th in gs are p erish a b le", A Shestov A nthology iinde, haz.
B e rn a rd M artin (O h io State U n iv ersity P ress, 1 9 7 0 ), s. 7 0 .

tebesine ykselttii gibi, gnmz dnyasnn sert insanlar

iin yaratlm sert bir dnya olduunu ileri srerler: Yalnzca
kendi hilelerine gvenebilen ve birbirlerinden daha zeki g
rnmeye ve birbirlerini yok etmeye alan bireyler dnyas.
Bir yabancya rastladnzda uyank olmalsnz, uyankl
asla elden brakmamalsnz. Bir araya gelmek, omuz omuza
vermek ve ekip halinde almak, ancak amalarnza erime
nize yardm ediyorsa anlam tar; bu koullar artk yarar sa
lamadnda ya da angajmanlar bozarak ve ykmllkleri
ortadan kaldrarak elde edilebilecei umulan ya da olaslk
dahilinde olandan daha az yarar saladndaysa, bunlar sr
drmek iin hibir neden gsterilemez.
Bu yzyl banda domu, bym ve olgunlam genler
Anthony Giddensn saf ilik i4 tanm n da kabul eder, hat
ta belki de aikr bulurlar.
Saf iliki gnmzde insan birlikteliinin egemen biimi
olmaktadr: Elde edilebilecei umulan eyler iin ilikiye
girilir ve partnerler, karlkl olarak ilikiyi srdrme arzusu
duyabilmek iin birbirlerine yeterince tatmin verdiklerini d
nyor olmaldr; ancak bu koulda iliki srer.
Gnmzn saf ilikisi, Giddensm tarif ettii haliyle,
vaktiyle evliliin olduu ey, yani doal koul deildir, yani
tamamen zel koullarla karlalmad takdirde sreklilii
ne kesin gzyle baklabilecek bir ey deildir. Gerekten de,
saf ilikinin zgll udur ki, partnerlerden her biri az ok
kastl olarak, ilikiye herhangi bir anda son verme imknna
sahiptir. Bir ilikinin srme ansnn olabilmesi iin ballk
4 ) A n th o n y G id d en s, The Transform ation o f Intim acy: Sexuality, L ove and E ro

ticism in M odem S ocieties (Polity, 1 9 9 2 ), s. 5 8 , 1 3 7 . [T rkesi: M ahrem iyetin

Dnm: M odern Toplam larda C insellik, Ak ve Erotizm , ev. d ris ah in , Ay
rn t Y aynlar, 2 0 1 0 ],

arttr; bununla birlikte, kim ki hi ekincesiz balanr, gele

cekte, iliki bitecek olursa, ba ok aryabilir.
Baka bir insana ya da insanlara balanmak, iyi gnde de
kt gnde de, zenginlikte de yoksullukta da, lm ayrana
kadar tarzndaki ok kesin ve koulsuz ballklar, ne paha
sna olursa olsun uzak durulmas gereken bir tuzaa benzer.
Beendikleri bir ey konusunda genler, ok kyak! ( it
is co o l) derler. Kelime gayet iyi seilmitir: nsan eylemleri
ve etkileimleri baka hangi zellikte olursa olsun, karlkl
ilikinin snmasna ve zellikle de scak kalmasna asla izin
verilmemelidir; insanlar arasndaki iliki cool kaldka OKdir,
cool olmak OK olmak anlamna gelir. Partnerinizin, sizin rza
nzla olsun ya da olmasn, (sizin, zevklerinin kayna olarak,
verecek bir eyinizin kalmadn ve yeni zevklerin vaadini
artk tamadnz kefettiinde ya da yalnzca komunun
tavuu komuya kaz grnr diye) her an sizi brakabile
ceini biliyorsanz, o zaman mevcut ilikiye duygu yatrm
yapmak her zaman tehlikeli bir adm oluturur. Partnerinize
gl duygular yatrmak ve ballk yemini etmek byk bir
risk almak anlamna gelir: Bu sizi partnerinize bam l klar
(unu da saptayalm ki, gnmzde hzla sevimsiz bir terime
dnen bamllk -Logstrup iin olduu kadar Levinas iin
d e- tekinin sorumluluunun ierdii eydir.)
Yaraya tuz basalm: Sizin bamllnz -ilikinin safl
nedeniyle- karlkl olmayabilir, olmak zorunda da deildir
zaten. Bylece, siz bal olursunuz, ama partneriniz ekip git
mekte zgrdr ve sizi hareketsiz klabilen balarn hibiri
onun yerinde kalmasn garanti etmeye yetmez. Byk l
de paylalan bu bilin, btn ilikilerin sa f (yani krlgan,
atlayan, saladklar rahatlktan daha uzun srme ans ol
mayan ve dolaysyla daima yeni bir uyarya dek) olduu

nu syleyen beylik laf, gvenin kk salaca ve yeerebilecei

gerek bir zemin olamaz.
Son derece gevek ve caylabilir olan partnerlikler, (ar
tan sayda bktrc atlak sergilese de), Logstrupun gvenin
doallna ve normalliine inancn belirttii ve olaan
d koullarn neden olduu bir istisna oluturan ve dolay
syla bir aklama gerektiren eyin, gvenin koulsuz ve kendi
liinden balanm asn dan ziyade, ertelenm esi y a da fesh i ol
duu eklindeki hkmn belirttii bir zamanda, lm bizi
ayrana kadar, iyi gnde kt gnde tr kiisel birliktelik
modelinin yerini almtr.
Yine de kiisel partnerliklerin krlganl, marazilii ve
rselenebilirlii,

Logstrupun varsaymlarnn geerliliini

baltalayan tek gncel yaant zellii deildir. Ei grlme

mi bir akkanlk, krlganlk ve bnyevi gelip geicilik (nl
esneklik), yirmi-otuz yl nce, bir insan ilikileri ann
salam bir ekilde kurulabilecei kalc ve gvenilir bir er
evede birlemi olan her trl toplumsal baa damgasn vu
rur. zellikle -v e en fazla etkiyle- istihdam ve profesyonel
ilikileri etkiler. Yetenek sahibi olmak ve bunu kullanabilmek
iin gereken zamandan daha ksa srede yetenekler talep d
kaldndan; eitimin kazandrd nitelikler bu eitimlerin
yllk fiyatlar karsnda deer yitirdiinden, hatta mr boyu
srecei sanlan son kullanma tarihine daha varmadan ok
nce negatif sermayeye dntnden; alma alanlar
hemen hemen hibir uyar vermeksizin yok olup gittiinden;
yaam ak giderek daha ksa bir dizi mnferit projeye b
lndnden, yaam beklentileri, balistik bir fzenin nce
den tasarlanm ve belirlenmi, ngrlebilir yrngesinden
ziyade, yakalanamaz, geici ve yerinde duramayan hedeflerin

peindeki gdml roketlerin tesadfen izledii kvrml y

rngelere benzemektedir giderek.
Bugn dnya gvene kar fesat kuruyor gibidir.
Gven, Knud Logstrupun varsayd gibi, yaamn baat
ifadesinin doal bir alm olarak kalabilir, ama bir kez ya
yldnda, demir atacak bir yeri bouna arayp durur. Gven,
hsranla dolu bir yaama mahkm olur. nsanlar (ayr ayr,
bireysel olarak ya da beraberce), arkada topluluklar, birey
ler, cemaatler, byk davalar ya da bireyin yaamn ynetsin
diye otorite verilmi yaam modelleri, ou zaman yrekten
balla karlk vermekte baarsz kalrlar. Ne olursa olsun
bunlar, ender olarak, uzun vadeli sreklilik ve istikrar r
nekleridir. Dikkatimizi gvenilir ve dayankl biimde sabitleyebileceimiz tek bir referans noktas bulmakta zorlanrz,
yle ki aldanm rehber-arayclar srekli uyank kalma ve
atlm ya da niyetlenilmi admlar hi durmadan geri ekme
eklindeki bktrc grevden balanabilirler. Fani yaamlar
ne kadar ksa olsa da, ynlendirilme arayndaki kiilerden
daha uzun bir yaam umuduna sahipmi gibi grnen bir ni
rengi noktas mevcut olamaz. Bireysel deneyim, bunca agz
llkle aranan, en muhtemel sre ve sreklilik ekseni olarak
dpedz beni gsterir.
Dnmeye szde tutkun toplumumuzda gvenin tevik
grme ihtimali pek azdr. Yaamn gereklerinin salad ve
rilere ilikin kesin ve dengeli bir inceleme kart istikameti
belirtmekte, kurallarn daimi tutarszln ve balarn krl
ganln srekli ortaya koymaktadr. Yine de bunun anlam,
Logstrupun bakalarna gvenme ynndeki kendiliinden,
endem ik eilimin iine ahlak umutlan yerletirme kararnn,

gnmz dnyasn tka basa dolduran endem ik belirsizlik y

znden geersiz kald mdr?
Bu soruya evet cevab verilebilir; ama Logstrupun ahla
ki itkilerin dnme srecinden kaynakland eklindeki
gr hibir zaman benimsemedii de sylenebilir. Tersine:
Ona gre, ahlak umudu zellikle dnme-ncesi kendiliindenliine atfedilmitir: Merhamet kendiliindendir, nk en
ufak kesinti, en ufak hesap, baka bir eye hizmet etme hede
fiyle merhametin ok az da olsa seyreltilmesi onu tamamen
yok eder ve aslnda olduu eyin tersine, yani acmaszla
dntrr.3
Bilindii gibi, Emmanuel Levinas Niin ahlakl olmal
ym ? sorusunun (yani Bundan kazancm ne?, Falanca kii
ilgimi hak edecek ne yapt ki bana?, Bakalar umursamaz
ken ben niye dert edineyim? ya da Benim yerime baka biri
yapamaz m ? trnden argmanlar sunmann) ahlaki tutu
mun k noktas olmadn, sonuna iaret ettiini ileri srer;
tpk ahlakdlm, Kabilin Kardeimin bekisi miyim ben?
sorusuyla balamas gibi. Logstrup da hemfikir gzkmekte
dir.
Ahlak ihtiyac (bu deyim zaten tezattr; ihtiyaca kar
lk gelen hibir ey ahlakla ilgili olamaz) ya da dpedz
ahlakn tavsiye edilebilirlii, kantlanmak yle dursun,
sylemsel biimde tesis edilemez... Ahlak insann doutan
bir tezahrdr -h ib ir h ed efe hizmet etmez; kr, rahat
lk, an hret ya da iyileme beklentisiyle ynlendirilemez
kesinlikle. Kukusuz ki, nesnel olarak iyi -etk ili ve yararlfiiller, ister tanrsal ltuf elde etmek iin olsun, ister halkn
minnetini kazanmak ya da baka vesilelerle gsterilen acma5 ) K n u d L o g stru p , A fter T he E thical Demand, ev. S u san D ew ve van K ooten
N iek erk (A arhus U niversity, 2 0 0 2 ) , s. 2 6 .

szlklarm balanmas iin olsun, failin kar hesaplarndan

kaynaklanmtr daima; yine de bu eylemler gerek anlamda
ah laki olarak smflanamaz, nk bunlar gdl eylemlerdir.
Ahlaki eylem durumunda, diye vurgular Logstrup, son
raki gerekelere yer yoktur. Yaamn kendiliinden ifade
si radikald ir ki bu da zellikle hem sevgiyle hem de ah la kla
ilgili sonraki gerekelerin yokluu sayesindedir. te, etik
talebin, yani bizi ahlakl olmaya tevik eden ve yayor olmak
tan ve gezegeni baka insanlarla paylamaktan kaynaklanan
bu nesnel basknn, sessiz olmasnn ve muhakkak sessiz
kalmasnn sebebi de budur. Etik talebe itaat bir davran
gerekesine kolaylkla dnebileceinden (saptrlp defor
me edilebileceinden), en iyi durum etik talebin unutulmas
ve dnlmemesidir: Radikallii fuzuli olmak istemesine
dayanr.6 nsan ilikisinin dolayszl yaamn dolaysz ifa
deleriyle desteklenmitir7 ve ne baka bir destee ihtiya du
yar, ne de gz yumar.
Fiiliyatta bunun anlam udur: Bir insann (sonuta) an
cak kendi mtalaalar ve sorumluluklaryla ba baa kalaca
fikrinden ne kadar holanmasak da, ahlaka bulanm bir bir
liktelik umudunu ieren, zellikle bu yalnzlk durumudur.
Burada sz konusu olan ey umuttur; yoksa kesinlik deil.
Yaam ifadelerinin kendiliindenlii ve baatl, ortaya
kan davrann, iyilikle ktlk arasnda etik adan do
ru ve vgye deer bir tercih olduunun garantisi olamaz.
Gelgelelim esas mesele udur: Hatalar ve doru tercihler ayn
koullardan kaynaklanr; keza otoriter buyruklarn zorlayc
bir ekilde sunduu bahanelere dleke drt elle sarlmamz
ve cesaretle sorumluluu kabul etmemiz de yle. Kt tercih
6) Age., s. 2 8 .
7) Age., s. 2 5 .

te bulunma olaslna hazrlanmazsak, doru tercih arayn

da sebat gstermek neredeyse imknsz olur. Ahlakl olmann
nndeki nemli bir tehdit (dolaysyla, etik filozoflarn tik
sinti duyduu ey) olmak yle dursun, belirsizlik, ah laki k i
iliin yuvasdr ve ahlakn yeerip filizlen ebilecei tek topraktr.
Bununla birlikte, Logstrup'un hakl olarak belirttii gibi,
yaamn dolaysz ifadelerinin destekledii ey, insan ili
kisinin dolayszldr. Ban ve karlkl koullanmann her
iki ynde de iledii kansndaym. Logstrupun dncesin
de dolayszlk, Levinasm yazlarnda yaknln oynad
role benzer bir rol oynar. Yaamn dolaysz ifadeleri -zayf
ve krlgan, strap iinde ve yardm talep eden- dier in
sanlarn yaknl ya da dolaysz varlyla harekete geirilir.
Grdmz ey bize meydan okur; harekete gemeye, yar
dm etme, savunma, teselli etme, tedavi etme ya da kurtarma
ya kkrtlrz.
Yaamn baat ifadesi bir baka kat gerektir; tpk
Levinasm sorumluluu ya da Logstrupun etik talepi
gibi.
Daima beklenti halindeki, sesi g iitilen, tkenmez, doyum
suz ve belki de sonsuza dek, kural olarak, doyurulmas ve t
ketilmesi imknsz etik talebin tersine, yaamn baat ifadesi
daima oktan doyum bulmu ve tamamlanmtr; ama, tercih
yoluyla deil, kendiliinden, talep etmeden.8 Baat sfatn
aklayan, yaam ifadelerinin bu tercihsiz statsdr.
Yaamn baat ifadesi, Stimmungla ( yerlemi olmakm
epistemolojik yansmas olarak uyum iinde olmak) birlik
te, Martin Heideggerin Befindlichkeit n m (esasen ontolojik
bir kavram olan yerlemi olmak) eanlamls olarak gr
8 ) Age., s. 14.

lebilir.9 Heideggerin belirttii gibi, semeye balamadan nce,

bizler dnyaya oktan gmlmz ve bu gmlmeyle uyum
iindeyizdir -V oru rteilt, Vorhabeyle, Vorsicht'le ve Vorgriff le
(yor - n- nekine sahip btn bu yetenekler her bilgiden
nce gelir ve bizzat bu bilginin olasln oluturur) donanm
haldeyizdir. Ama Heideggerin Stimmungu das Mana -yani
btn varoluumuzun... zaten teslim olduu hi kim sey esk skya baldr. lk nce, ben kendi benliim anlamnda
ben deilim... lk nce, varlk Onlardr {das Man] ve ou
zaman da byle kalr. Bu das Man olarak Var Olma durumu
znde an sich [kendinde] uyumluluk durumudur, uyumlu
luk olarak kendi kendine bilinsizce uyumluluktur (dolay
syla baat dayanma tercihiyle kartrlmamaldr.) Mitsein
( Birlikte Var Olma) das Man biiminde ortaya ktka bir
kanlmazlktr, yoksa bir yazg ya da vazife deildir. Keza
Das Mana teslim olmann uyumluluu da yledir: ncelikle
maskesinin indirilmesi, uyumluluk olduunun kefedilmesi
gerekir, sonra da kendini ortaya koyma eklindeki eletirel
eylem araclyla reddedilecek ve mcadele edilecek ya da
yaamn stratejisi ve hedefi olarak kucaklanacaktr.
Bir yandan, Logstrup yaamn ifadelerinin kendiliindenlii zerinde srarla durarak, byle bir an sich stat ile
ri srer; bu, Befindlichkeit ve Stimmung statsn hatrlatr.
Dier yandan, bu ilkel, doal olarak verilmi uyumluluun
inkryla yaamn baat ifadesini zdeletirir (uyumluluun
baat ifadeleri yutmasna, bireylerin birbirlerini taklit et
tikleri bir yaam iinde boulmalarna gl bir ekilde kar
kar); geri an sich statnn koruyucu kalkann delip gee
rek benin zgrlemesi eklindeki kkensel edimle, bunlar
9 ) M artin H eidegger, Sein und Zeit, B irin c i b ask : Jah rb u ch f r P hilosophie und
P h n om en ologische Forschung ( 1 9 2 6 ) .

zdeletirmez. unu vurgular: Yaamn baat ifadesinin bas

kn kaca zorunlu sonu yoktur.10
Baat ifadenin gl bir rakibi vardr: Kstlanm" ifade,
dardan tetiklenmi ve dolaysyla -otonom deil- heteronom olan bir ifade; daha dorusu (kukusuz ki Logstrupun
niyetiyle daha uyumlu bir yorumdur bu) gerekeleri (vaktiyle
nedenler olarak yeniden-sunulmu, daha dorusu yanl-sunulmu) dsal faillere aksettirilmi bir ifade.
Kstlanm ifade rnekleri hakaret, kskanlk ve haset
adlarn alr. Her durumda, nemli davran zelliklerinden
biri, sahici eylem kaynaklarnn klk deitirmesini hedef
leyen, kendi kendini aldatmadr. rnein, birey yanl dav
rand fikrini hogrecek kadar kendisine dair yksek bir
kanaate sahiptir, keza dikkati kendi yanl admndan uzak
latrmak iin hakareti kullanr, sonunda da kendini kurban
olarak tanmlar (...) Kurban olmakta tatmin bularak, kendi
ni beenmilii besleyecek hakszlklar icat eder.11 Eylemin
zerk doas artk gizlenmi olur; oyunun gerek aktr rol
atfedilen kii, teki bireydir, ilk gnahtan, barut fsn atele
yen hainlikten sorumlu olan kiidir. Dolaysyla ben tamamen
almlayc tarafta kalr; ben, kendi eyleminin aktr olmak
tansa, tekinin eyleminin kurbandr.
Bir kez benimsendiinde, bu bak as kendi bana yay
lr ve glenir, itibar korumak iin, kar tarafa isnat edilen
hakaret daima daha korkun olmaldr ve zellikle de daha
zor telafi edilebilir olmaldr; bundan kaynaklanan kurbann
straplar daha iren ve ac verici olarak duyurulmaldr,
bylelikle kendi kendini kurban ilan eden kii ilenen sua
10) L og stru p , A fter The Ethical D em and, s. 4 , 3.
11) Age., s. 1-2.

dorudan cevap olarak ya da hl ilenen sulara kar sa

vunma olarak giderek daha sert nlemleri hakl gsterebilir.
Kstlanm eylemler zerkliklerini srekli olarak in kr et
m eye ihtiya duyarlar. Bu nedenledir ki, benin egemenliinin
kabulne ve sz konusu kabule uygun ekilde davranmasna
engel olutururlar.
Dolaysyla kendi kendine dayatlan kstlamalarn dayan
d, kendi kendini aldatmay tehir ederek ve deersizletirerek bunlar zerinde zafer kazanmak, baat yaam ifadesini
serbest brakmak iin zorunlu nkoul olarak ortaya kar;
bu ifade ncelikle gven, duygudalk ve merhametle kendini
gsterir.
nsanlk tarihinin byk blmnde, varln dolayszl
ile m uhtemel ve akla yatkn eylemin dolayszl akr.
Atalarmzn uzak mesafeden etkili olmalarm salayan pek
az aralar vard -am a sahip olduklar aralarla eriilemeyecek kadar uzak mesafeden dolay ac ektikleri de enderdir.
Atalarmzn kar karya kaldklar ahlaki tercihlerin bt
n, dolayszln, karlamalarn ve etkileimlerin dar alan
iinde kalr. yilik ile ktlk arasndaki tercih, her karlal
dnda, yaamn baat ifadesinden esinlenmi, etkilenmi
ve hatta esasen bu ifadenin denetimine girmi bile olabilir.
Bununla birlikte, gnmzde etik buyruun sessizlii
hi olmad kadar sar edicidir. Bu buyruk yaamn baat
ifadelerini kkrtr ve gizlice ynetir; ama bunlar dolaysz
lklarn korurken, bunlar harekete geiren ve cezbeden nes
neler yakmlk/dolayszlk uzamnn ok tesindedirler. plak
gzle (yardmsz) yaknmzda grebildiklerimize ilaveten, u
an, u zaktaki sefaletin ve u zaktaki acmaszln dolaymh

bilgisine srekli maruz kalyoruz. Artk hepimizin televizyonu

var; ama ok azmz tele-eyem imknlarna eriebiliyoruz.
Yalnzca grmekle kalmayacamz, ayn zamanda hafifle
tebileceimiz ya da iyiletirebileceimiz sefalet de bizi ahlaki
tercih durumunda brakr; bylelikle yaamn baat ifadesi
bunun (son derece g de olsa) stesinden gelir -(dolayl ola
rak) bilincine varmamzn saland ey ile (dolayl olarak)
etkileyebileceimiz ey arasnda giderek byyen boluk, her
trl ahlaki tercihe elik eden belirsizlii ei benzeri grl
memi oranda artrr ki etik donanmmz bunu karlayamaz,
hatta belki de hibir ey yapamaz.
Bu acl -h atta katlanlm az- gszlk karsnda, s
nacak bir yer arama duygusuna kaplrz. Baedilmesi g
olan eriilmeze dntrme eilimi gn gibi ortadadr ve
yaylmaktadr...
Dolaysz evremizden ne kadar koparsak, bu evrenin g
zetilm esine de o lde bel balarz. (...) Dnyann drt bir
yanndaki ok sayda kentsel alanda bulunan evler u anda
insanlar kendi cem aatlerine btnletirm e deil, sakinle
rini koruma hedefiyle varlar diye gzlemliyor Gumpert ve
Drucker.12
Graham ve Marvin13 u yorumu getiriyor: Bu tr yerlerin sa
kinleri iletiim alanlarm uluslararas dzleme yaydndan,
ayn zamanda, daha zeki gvenlik altyaplar araclyla
genellikle evlerini de kamusal yaamdan uzaklatryorlar.
Dnyann hemen hemen btn ehirleri, hem ehirdeki hem
de ulusal, uluslararas ve hatta kresel mesafelerdeki baka
1 2 ) G. G u m p ert ve S. D ru cker, "T h e m ed iated h o m e in a g lob al v illag e,

Com m unication R esearch 4 ( 1 9 9 6 ) , s. 4 2 2 -4 3 8 .

13) S tep h en G rah am ve Sim o n M a rv in , Splintering U rbanism (R o u tled g e,
2 0 0 1 ) , s. 2 8 5 .

kymetli meknlarla gl bir ekilde balantl mekn ve

blgeler ortaya karmaya balyor. Bununla birlikte, genellik
le bu tr yerlerde fiziksel olarak yakn ama sosyo-ekonomik
adan uzak insan ve yerler karsnda somut ve byyen bir
yerel balantszlk duygusu da beliriyor.14
Kresel sekinlerin yaad ve kulland ayrcalkl kent
sel meknlarn yeni balantl yerdlnm art, balan
tsz ve terk edilmi meknlardr; kbusun dn yerini al
d, tehlike ve iddetin baka yerlerden daha yaygn oldu
u, Michael Schwarzerin tabiriyle hayalet mahalleler.15
Mesafelerin alamaz kalmas iin, szma tehlikesini savu
turmak ve blgesel safln bozulmasn nlemek iin, sfr
tolerans ve evsizleri yaamlarm kazanabilecekleri ama ayn
zamanda aka (rahatsz edecek kadar) grnr olacaklar
yerlerden, ne birinin ne dierinin mmkn olduu yerlere
srgne gndermek ok ie yarar.
lk nce Manuel Castellsin ileri srd gibi, ehirde ya
ayan iki kategorinin evrenleri arasnda byyen bir kutup
lama, ayn zamanda da eksiksiz bir iletiim kopukluu ken
dini gsteriyor: st dzeydekilerin mekn genellikle kresel
iletiimle ve btn dnyay kapsayan mesaj ve deneyimlere
ak geni bir alveri ayla balantldr. Yelpazenin dier
ucunda, genellikle etnik temelli, blnm yerel alar vardr
ve karlarnn ve sonuta varlklarnn savunulmas iin en
deerli kaynaklar kimlikleridir.16
Bu tanmn ortaya serdii grnt, birbirinden ayr ve
farkl iki evren imgesidir. Bunlardan yalnzca kincisi, yer
asndan snrldr ve ortodoks, baya ve gereki corafi
1 4 ) Age., s. 15.
1 5 ) M. Sch w arzer, T h e g h o st w ards; th e fligh t o f cap ital from h is to ry ,

Thresholds 1 6 ( 1 9 9 8 ) , s. 1 0 -1 9 .
1 6 ) M . C astells, T he Inform ational City (B la ck w ell, 1 9 8 9 ), s. 2 2 8 .

kavramlar a iinde kavranabilir. Bu iki ayr evrenin ilkinde

yaayanlar, dierleri gibi, yer iinde olabilirler, ama asla bu
yerden" deildirler -elbette tinsel adan deil, ama (dilerler
se) genellikle fiziksel adan da deil.
st dzey insanlar oturduklar yerin paras deildir,
nk onlarn ilgileri baka yerdedir (daha dorusu baka
yerde yzmektedir). Tek bana olmak, dolaysyla diledikleri
gibi zaman geirmek ve ihtiyalar iin zorunlu hizmetlerden
yararlanmak ve (az ok tanml) gndelik keyifler asndan
gvencede olmak dnda, konutlarnn bulunduu ehrin
onlar asndan hibir nemi yoktur. ehrin nfusu, -fabri
ka patronlar, tketim mal ve gemi fikir tacirleri iin ol
duunun tersine- onlarn otla, servetlerinin kayna ya da
gzetimleri altna verilmi, bakmlarna ve sorumluluklarna
teslim edilmi bir mntka deildir. Genel olarak bakldnda,
pek ok yerlerden yalnzca biri olan, (sanal olsa da gerek
yuvalar olan) siber-uzam asndan minicik ve nemsiz ken
di ehirlerinin ilerini dert etmezler.
Dierlerinin, alttakilerin evreni ilkinin tersidir. st
dzey insanlar birbirine balayan ve yaamlarn ayarlayan
dnya apndaki iletiim andan byk lde kopukturlar.
Bu aa ehirliler bir kedeki insanlar olarak kalmaya
mahkmdurlar -dolaysyla, dikkatlerini, honutsuzluklar
n, d ve umutlarn yerel ilere yneltmelerini bekleyebili
riz ve beklemeliyiz de. Onlara gre, hayatta kalma ve dnyada
saygn bir yer edinme mcadelesi, oturduklar ehrin iinde
balam, srdrlm ve genel olarak kaybedilmi olsa da
zaman zaman baar kazanmtr.
Yeni kresel sekinlerin yerel populus karsnda eski an
gajmanlarndan kopmalar ve ayrlm olanlar ile artlarnda
braktklarnn yaamsal/yaanan meknlar arasnda byyen

mesafe, modernitenin kat evresinden sv evresine geie

elik eden toplumsal, kltrel ve siyasal farklklarn muhte
melen en nemlisidir.
Yukarda izilen tabloda byk bir hakikat pay vardr; ha
kikatten baka bir ey de yoktur. Ama btn hakikat bu de
ildir.
Unutulan ya da nemsenmeyen hakikatin en nemli ksm,
ada ehir yaamnn en yaamsal (ve uzun vadede en etkili)
karakteristiini aklayan ksmdr. Sz konusu zellik, kre
selletirici basklar ile mekn kim liklerinin tartlma, oluma
ve yeniden oluma tarz arasndaki sk etkileimdir.
ada yaam politikalarnn ve koullarnn kresel ve
yerel yanlarn, sonuta st dzeyin kann belirttii
gibi, ancak m arjinal ekilde ve nadiren ilikiye geebilen iki
farkl uzama yerletirmek ciddi bir hata olur. Yeni bir ince
lemede, Michael Peter Smith, yersiz de olsa dinamik global
ekonomik akmlar mantn, gnmzde dnyada olma
nn yaam yeri olarak deer kazanan yerel kltrn ve
yerin statik imgesinin17 karsna koyan anlaya (bakalar
nn yan sra David Harvey ya da Joh n Friedmanm da ner
dii anlaytr bu) itiraz eder. Smithe gre, varln (ya da
cemaatin statik bir ontolojisini yanstmaktan uzak olan yer
ler yapm halindeki dinamik yapmlardr.
Gerekten de, kresel ilemcilerin hibir yerdeki bir yer
olan soyut uzam ile bir kedeki insanlarm son derece an
1 7 ) M ich a el P eter Sm ith , Transnational U rbanism : Locating G lobalization
(B la ck w ell, 2 0 0 1 ) , s. 5 4 -5 5 . Ayrca bkz. Jo h n F rie d m a n , W h ere

w e stand:

a decad e o f w orld citv re sea rch ", W orld Cities in a World System iin d e , haz.
P L. K n o x ve P. J . T aylor (C a m b rid g e U n iv ersity P ress, 1 9 9 5 ); D avid Harvey,
F ro m sp ace to p la ce and b a c k again: reflectio n s o n the co n d itio n o f postm o d e rn ity , M apping the Futures iin d e, haz. J . Bird vd., (R o u tled g e, 1 9 9 3 ).

lk, somut, el erimindeki uzam arasndaki snr, ancak te

orinin uucu dnyasnda kolaylkla izilebilir; burada insan
evrenlerinin karmakark ve i ie gemi ierikleri ncelikle
dizilmi sonra da snflandrlm ve ak seik olsun diye,
her biri kendi blmnde kutulanmtr. Bununla birlikte,
ehir yaamnn gereklikleri bunca net ayrmlar altst eder.
ehir yaamnn zarif modelleri ve bunlarn yapmlar sra
snda uygulanan kart gler kukusuz ki teori ina edenleri
dnsel adan fazlasyla honut klar; ama bunlarda ehir
planlamaclar iin pek az pratik fikir bulunur ve ehirde yaa
mn meydan okumalarna kar mcadele eden ehirlilere ise
daha da az destek bulunur.
Gnmzde hepimizin iinde hareket ettiimiz koullar
ekillendiren gerek iktidarlar kresel uzam iinde saln
maktadr, oysaki bizim politik eylem kurum lannz, kresel
anlamda topraa mhlanp kalm tr; bunlar, gemite oldu
u gibi, yereldir.
Esasen yerel kaldklarndan, kentsel mekn iinde ileyen
politik organizmalar, eylem gc bakmndan yetersizlikten
ve zellikle politika dramnn cereyan ettii sahnede etkin ve
hkmranca yer alamamaktan mustariptirler. Bir dier sonu,
iktidarlarn oyun alan olan yer-d siberuzayda politika ktldr.
Kreselleen dnyamzda politika, tutkuyla ve iradi olarak
giderek yerellem e eilimi iindedir. Siberuzaydan dlanan
ya da ieri girmesi yasaklanan politika el erimindeki ile
re, yani yerel sorunlara ve komuluk ilikilerine geri dner.
oumuza bu sorunlar, ou zaman, bir eyler yapabilecei
miz, etkileyebileceimiz, onarabileceimiz, iyiletirebilecei
miz, yeniden ynlendirebileceimiz tek sorun gibi gelir. Bizim

eylemimiz ya da eylemsizliimiz ancak yerel sorunlar ereve

sinde farkllk yaratabilirken , yerellik-st baka sorunlar
iin alternatif yoktur (en azndan politik liderler ve iin
erbaplar dnp dolap bunu sylerler bize). Elimizdeki
acnas lde yetersiz imknlar ve kaynaklar gz nne aln
dnda, biz ne yaparsak yapalm ya da akllca ne yapmay
dnrsek dnelim, olaylarn doal aklarm srdrecek
lerinden kukulanrz.
Kaynaklar ve nedenleri tartmasz kresel, uzak ve mp
hem olan sorunlar bile politik iler alanna ancak yerel uzan
tlar ve yanklar dolaysyla girer. Havann ya da su rezervle
rinin kresel boyutta kirlenmesi, ancak sizin evin yaknma,
kapnzn nne, rkn bir yaknla, bizim el erimimize
nkleer bir artn boaltlmasna karar verildiinde (ki tevik
edicidir bu) politik bir problem halini alr. okuluslu ila dev
lerinin giritikleri amansz kr araynn etkisi olduu aikr
olan salk sorunlarnn adm adm ticariletirilmesi, ancak
bir semt hastanesi eletirildiinde ya da yal yurtlar ve psi
kiyatri kurum lan adm adm kaldrldnda politika alannda
kendini gstermektedir. Tek bir ehrin, New Yorkun sakinle
ri, kresel dzeye ulam terrizmin neden olduu ykmla
ba etmek zorunda kaldlar ve evvelce bireylerin gvenliini
salamaktan sorumlu olan, dier ehirlerin belediyeleri ve da
nmanlar herhangi bir yerel ynetimin eriiminin ok te
sindeki gler karsnda aresiz grnyordu artk. Geim
aralarnn kresel lekteki talan ve uzun sredir yerleik
yaayan halklarn yerlerinden edilmesi, vaktiyle sokaklarda
gayet tek tip kalabalklar oluturan ekonomik gmenlerin
renklenmi kalabal araclyla politikaya dahil oldu...
zet olarak: ehirler kresel olarak yaratlm problem lerin
hurdal halini ald. ehirlerde yaayanlar ve seilmi temsil-

ileri, hayal glerini zorlasalar bile yerine getiremeyecekleri

bir grevle kar karyalar: kresel elikilere yerel zmler
bulmak.
Castellsin ortaya att, giderek kreselleen srelerle
yaplanm bir dnyada giderek yerelleen politika paradok
su buradan kaynaklanr. Anlam ve kim lik retimi sz konu
suydu: Benim mahallem, benim cemaatim, ehrim, okulum,
aacm, nehrim, plajm, apelim, benim barm, benim ev
rem. Kresel tornadoya kar savunmasz kalan insanlar
kendilerine sarld.18 unu unutmayalm ki, kendilerine sa
rldka kresel tornado karsnda iyice dayankszlarlar
ve yerel kimlik ve anlamlara, ayn zamanda kendi hayatlarnn
anlamlarna ve kimliklerine de karar veremez olurlar -savun
masz olanlardan korkmak iin hibir nedeni olmayan kresel
iletmeciler ise byk sevince boulur.
Castellsin baka yerde ima ettii gibi, aknt uzammn
oluumu yeni bir (kresel) balanmama tehdidiyle tahak
km hiyerarisi oluturur. Aknt uzam her yerin deneti
minden kaabilir, oysaki (ve nk!) yerlerin uzam para
ldr, yerellemitir ve bylelikle aknt uzamnn deikenlii
karsnda giderek gszleir, yerellikler ancak kar konul
maz akntlarn yerleme hakkn elinden alarak direnebilir
ler; ama fark ederler ki bu akntlar hemen yaknlardaki bir
yere yerlemitir ve bu da isyankf cemaatlerin es geilip ve
marjinalletirilmesini dourur.19
Yerel politika - z e llik le kentsel p o litik a - artk ar ykl
dr; tama/gerekletirme kapasitesinin ok tesindedir. u
an iin, kresellemenin acnas lde yetersiz kld imkn
1 8 ) M a n u el C astells, T he P ow er o f Identity (B la ck w ell, 1 9 9 7 ), s. 6 1 , 25 .
1 9 ) M an u el C astells, G ra ssro o tin g th e sp ace o f flo w s, Cities in the Telecom

m unications Age: T he Fracturing o f G eographies iin d e , haz. J . O . W h eeler, Y.

A oyam a ve B. W a rf (R o u tled g e, 2 0 0 0 ) , s. 2 0 -2 1 .

ve kaynaklar araclyla, bu kresellemenin denetlenemeyen

sonularnn azaltlmas beklenmektedir.
Hzla kresellemekte olan dnyamzda kimse dorudan
doruya kresel iletmeci deildir. Kresel olarak etkili,
dnyay dolaan sekinlerin en fazla yapabilecei, hareket
alanlarn geniletmektir.
Bu sekinler, rahatlar tehdit altnda olduunda ve ehirde
ki konutlarnn etrafndaki mekn fazlasyla tehlikeli ve idare
edilmesi ok g olduunda tanabilirler; (fiziksel) komula
rnn sahip olmad bir seenee sahiptirler. Yerel skntlar
dan bu ka seenei onlara ehrin dier sakinlerinin ancak
hayal edebilecei bir bamszlk verir, keza bu durum onla
ra, dierlerinin kendilerini kaptramayaca afili bir kaytsz
lk lks salar. ehir ilerini dzene koymaya ballklar,
yerel balardan tek yanl olarak kurtulma zgrlne onlar
kadar sahip olmayan insanlara kyasla, ok daha noksan ve
koulludur.
Yine de bu durum, kresel olarak bal sekinin, komu
su kadar ihtiya duyduu anlam ve kim lik araynda, iin
de yaad ve alt yeri dikkate almayabilecei anlamna
gelmiyor. Btn dier erkek ve kadnlar gibi, onlar da ehrin
birer parasdr ve yaamsal faaliyetleri, iyi kt, buraya dahil
dir. Kresel operatrler olarak ise siber-uzam katedebilirler.
Ama insan failler olarak, iinde i grdkleri fiziksel ortama,
insann anlam ve kimlik aray iinde nceden olumu ve
srekli olarak yeniden ilenen evreye gn be gn hapsedilir
ler. nsan deneyiminin olutuu ve bir araya geldii, hayatn
paylalp ekip evrildii, hayatn anlamnn tasavvur edildi
i, zmsendii ve mzakere edildii yer m eknlardr. nsann
itah ve arzular m eknn iinde ve m ekndan doup gelimi
tir; insan m ekn da tatmin olma umuduyla yaar, hsrana u

rama riski tar ve gerekten de ou zaman hsrana urar.

ada ehirler muharebe alanlardr; bu alanlarda kresel
gler ve daima yerel kalan kimlikler ve anlamlar karlar,
atr, mcadele eder ve tatminkr -ya da yalnzca yaana
b ilir- bir yerleim ararlar -k alc bir bar olmas umulan
ama genel olarak bir atekes, yok edilmi savunma aralar
nn tamirine ve sava birliklerinin yeniden mevzilenmesine
adanm bir mola olarak ortaya kan bir ortak-yaam tarzdr
bu. Modern akkan ehrin dinamiini harekete geiren ve
yneten ey, mnferit herhangi bir unsur deil, ite bu kar
lamadr.
Yanlmayalm: H er ehir, hepsi ayn dzeyde olmasa bile,
byledir. Michael Peter Smith Kopenhag'a yapt son yolcu
luk srasnda, bir saat iinde, Trk, Afrikal ve Ortadoulu
gmen gruplarla karlatn, arafl ve arafsz birok
Arap kadn gzlemlediini, Avrupal olmayan birok dil
de kaleme alnm panolar okuduunu ve Tivoli Garden
karsndaki bir Ingiliz barnda Irlandal bar sahibiyle il
gin bir sohbette20 bulunduunu aktarr. Birka gn son
ra, Kopenhagda ulus-ar balar zerine bir sunumda, bir
dinleyici, ulus-arlm New York ya da Londra gibi kresel
ehirlere uygulanabilecek bir olgu olduuna, ama Kopenhag
gibi daha tecrit edilmi yerlerle pek bir ilgisinin olmadna
vurgu yaptnda bu saha deneyimlerinin ie yaradn sy
ler Smith.

Amerikan ehirlerinin yakn tarihi U dnleriyle doludur;

ama her noktada gvenlik sorunlarnn damgasn tar.
rnein Joh n Hanniganm incelemesinden,21 ehir iindeki
karanlk cra kelerde kol gezen suun yaratt ani dehe
2 0 ) S m ith , Transnational U rbanism, s. 10 8 .
2 1 ) J o h n H an n ig an , F an tasy City (R o u tled g e, 1 9 9 8 ).

tin, geen yzyln ikinci yarsnda Amerikan metropol bl

gelerinin sakinlerini etkiledii ve bu ehir merkezlerindeki
Beyazlarn kana yol atn reniyoruz; oysaki daha
birka yl ncesine kadar bu ehir ileri, yalnzca byk
ehirlerin merkezlerinin sunabilecei -daha az younluktaki
baka hibir ehir blgesinde olm ayan- kitlesel elence bii
minden yararlanmak iin sabrszlanan kitleler iin gl e
kim merkezleriydi.
Bu su kaygsnn salam temellere dayanyor olmas ya
da ayn su dalgasnn hummal hayal glerinin rn ol
masnn pek nemi yoktur; ehrin i blgeleri bir kez boal
tlp terk edildi mi, elence arayanlarn saysnda bir azalma
grlr ve ehirlerin tehlikeli yerler olarak alglanmas gide
rek daha ok paylalan bir gr olur. Bu ehirlerden biri
olan Detroit konusunda bir baka yazar 1989 ylnda u gz
lemde bulunur: Gece olduunda sokaklar yle sszlayor
ki, insan kendini bir hayalet ehirde sanabilir; tpk bakent
Washington D.C.de olduu gibi.22
Hannigan tersi bir eilimin yzyl sonuna doru balad
n kefetmitir. Bu akam sokaa km ayn! tarz bir paniin
ve ehirlere getirdii sszlamann damgasn tayan verimsiz
yllardan sonra, Amerikan ehirlerinin kdemlileri, nclerle
beraber, ehir merkezlerini yeniden cazip klmak iin ortak
bir mcadelede birletiler, gnn gn edecekler iin daya
nlmaz bir cazibe merkezi klmaya abaladlar; elence yeni
den ehir merkezini ele geirecek ve gezmeye km banliyller banliyde bulunmayan heyecan verici ve gvenli23
bir eyi burada bulma umudu tayacaklard.
2 2 ) B. J . W id ic k , D etroit: City o f R ace and C lass V iolence (W ay n e State
U n iv ersity P ress, 1 9 8 9 ), s. 2 1 0 .
2 3 ) H an n ig an , Fantasy City, s. 4 3 , 5 1 .

unu unutmayalm ki, Amerikan ehirlerinin kritik duru

munda bu ruhsuz, paranoyak U dnleri, uzun yllar srm,
ou zaman kaynayan ve kimi zaman patlayan antagonizmalar ve rksal dmanlklarla yan yana gelip, atmalarn ve
rksal nyarglarn belirsizlik ve karklk duygularn daha az
besledii -hatta hi beslem edii- baka yerlerde olduundan
daha fazla ne kabilir ve daha etin olabilir. Gelgelelim biraz
daha hafif, daha yatm bir biimde de olsa, ekim ile itilim arasndaki anlam belirsizlikleri, byk ehirlerde yaamn
tutku ve tiksintilerinin birbirinin yerine gemesi, ok sayda
Avrupa ehrinin yakn tarihine damgasn vurur.
ehir ve toplum sal deiim neredeyse eanlamldr. Deiim,
ehir yaam nn nitelii ve ehirde yaam tarzdr. Deiim
ve ehir birbirine gnderme yaparak tanm lanabilir ve ta
nmlanmaldr. Neden byledir? Neden byle olmaldr?
ehirleri yabanclarn karlat, birbirlerine yaknlatklar
ve birbirleri iin yakn kalmaya devam ederek uzun sre et
kileimde bulunduklar yerler olarak tanmlamak dettendir.
Ekonom ik gelimede ehirlerin oynad rol gzlemleyen
Jane Jacobs, ehirdeki hareketliliin birinci nedeni olarak,
insan iletiiminin younluunu gsterir.24 ehirliler ille de
dier insanlardan daha zeki deildir, ama meknsal igalde
ki younluun sonucu ihtiyalarn temerkz ortaya kar.
Bylelikle baka hibir yerde sorulmayan sorular ehirde so
rulur; baka koullarda insanlarn asla ba etmek zorunda kal
madklar problemler burada ortaya kar. Problemlerle kar
karya gelmek ve sorular sormak bir meydan okumadr, bu
durum insan yaratcln daha nce ei grlmedik ller
de bytebilir. Bu durum da, daha rahat ama ayn zamanda
2 4 ) Bkz. Steve P ro fittin s y leisi, Los Angeles Times, 12 E k im 1 9 9 7 .

daha az vaatkr yerlerde yaayan insanlara itah kabartc bir

frsat sunar: ehir yaam yeni insanlar eker ve bunlarn ala
meti farikas, olgulara bakmaya dair yeni biim ler ve belki de
eski problemleri zmeye dair yeni tarzlar getirmektir. Yeni
gelenler ehre yabancdr ve artk oktan yerlemi bulunan
eski sakinlerin ainalklar nedeniyle artk dikkat etmedikle
ri eyler onlarn gznde tuhaf ve izah gerektiren eylerdir.
Yabanclar iin, zellikle de onlarn arasna yeni katlanlar
iin, ehirde hibir ey doal deildir, hibir eye kesin g
zyle bakmazlar. Yeni gelenler sknetin ve kendi kendine
honut kalmann doal ve yeminli dmandrlar.
Bu belki de ehirde doanlarn tadn kard bir durum
deildir; ama yine de onlarn lehine bir durumdur. ehir,
kendisine meydan okunduunda, sorgulandnda ve sank
sandalyesine oturtulduunda, sunduu frsatlar bakmndan
doruk noktasna ulap cmertleir. Ekonomist, corafyac ve
planlamac Michael Storper25 ehir yaamnn younluunun
karakteristii olan ikin nee ve yaratcl, -ehrin ar yo
unluu ve skkl koullarnda kanlmaz olan- karma
k rgtlenmelerin blmleri arasndaki, bireyler arasndaki
ve bireylerle rgtlenmeler arasndaki daima deien ve koordineli ilikinin srdrd belirsizlie balar.
Yabanclar modern bir icat deildir -am a uzun sre, hatta
sonsuza dek yabanc kalanlar yledir. Tipik bir modern-ncesi ehir ya da kyde, yabanclarn uzun sre yabanc kalma
sna izin verilmiyordu. Kimileri kovuluyordu ya da daha en
bata ehre girmeleri yasaklanyordu. eri girmeyi ve biraz
fazla kalmay arzulayanlar ve buna izin verilenler ainalatrlyordu -sorularla bunaltlarak hzla evcilletiriliyor
2 5 ) M ich a el Storp er, T he Regional World: T erritorial D evelopm ent in a G lobal
E conom y (G u ilfo rd P ress, 1 9 7 7 ), s. 2 3 5 .

lard; bylelikle yerleik ehirliler gibi ilikiler ana kiisel

tarzda katlabiliyorlard. Bu durumun bizatihi sonular vard
ve bunlar, ada, modern, tka basa dolu ve youn nfuslu
ehir deneyimlerinden bildiimiz srelerden birok adan
farklyd.
Tarihleri boyunca ehirlere ne olursa olsun, m eknsal yap
lar, grnmleri ve tarzlar yllar ya da yzyllar iinde ne
kadar deiirse deisin, bir zellikleri deimiyor: ehirler,
yabanclarn birbirlerine ok yakm yaad ve hareket ettii
meknlardr.
ehir yaamnn daimi bilekesi olan, yabanclarn srekli ola
rak gz nnde bulunmas, ehirdeki herkesin yaam gaile
lerine epeyce belirsizlik katar. Ancak pek ksa bir an ortadan
kaldrlabilen bu mevcudiyet asla yok olmayan bir kayg ve
genellikle uykuda olsa da defalarca uyanabilecek bir saldr
ganlk kaynadr.
Uygun k yollarn umutsuzca arayan mehul kii ev
resine, bilind dzeyde de olsa kayg salar. Biriken kayglar,
yabanclk, mehullk, yaam sahnesinin geirimsizlii, risk
ve tehdidin belirsizlii gibi belirlenmi kategorilere ynelir.
Belli bir yabanc kategorisi evlerden ve dkknlardan kovu
lursa, rktc belirsizlik hortla, bir sreliine de olsa, def
edilmi olur; dehet verici gvensizlik canavarnn kuklas nef
retle yaklr. Sahte snma talep edenlere ve yalnzca eko
nomik amal gmenlere kar g bela dikilen hudutlar, be
lirsiz, acayip ve ngrlemez bir varoluu tahkim etme umudu
tar. Ama akkan modern hayat, istenmeyen yabanclara ne
tr bir kara talih reva grlrse grlsn, acayipliini ve kap
risini korur ve bylece rahatlk ksa srer, kesin ve belirleyici
nlemlere bal umutlar daha ortaya kar kmaz yok olur.

Tanm gerei, yabanc, olsa olsa tahmin edilebilecek ama

asla kesin olarak renilemeyecek niyetlerle hareket eden bir
faildir. Ne yapmak gerektiine ve nasl davranlacam karar
vermeye alldnda, her denklemin bilinmeyen deikeni
dir; bylece, yabanclar aleni saldrganlklarn hedefi olmasa
lar ve aka ya da bilfiil onlardan nefret edilmese bile, eylem
alan iindeki varlklar rahatsz edici kalr, nk eylemin
etkisini ve baar ansn tahmin etmeyi byk lde karma
klatrrlar.
Mekn yabanclarla paylamak, ho karlanmasa da istila
edici olan yabanclarn yaknnda yaamak, ehir sakinleri
nin kamay g, belki de imknsz bulduklar bir kouldur.
Yabanclarn yaknnda yaamak onlarn yazgsdr, birlikteyaamay kabul edilebilir ve yaam da yaanabilir klan bir
modus vivendi bulmay deneyimlemeli, denemeli ve (umulur
ki) test etmelidirler. Bu zorunluluk verilidir, pazarlk edi
lebilir deildir; ama ehirlilerin bunu yerine getirme tarzlar
bir tercih iidir. Her gn -vazife edinerek ya da ihmalkrlkla,
ihtiyari ya da gayri ihtiyari- gerekletirilmesi gereken bir ter
cih.
Brezilyann ikinci byk kenti olan, hareketli ve hzla ge
nileyen So Paulo konusunda Teresa Caldeira unu yazar:
So Paulo gnmzde bir duvarlar ehridir. Her tarafta
-ev lerin , konutlarn, parklarn, meydanlarn, brolarn ve
okullarn etrafnd a- fiziksel engeller ina edildi. (...) Yeni
b ir gvenlik estetii her tr yapm ekillendiriyor ve yeni
b ir gzetim ve mesafe mant dayatyor (...)26
mkn olanlar bir kondominyum iinde konut satn alrlar;
2 6 ) Teresa C ald eira, F o rtified en clav es: th e n ew u rb an seg reg atio n , Public

Culture [ 1 9 9 6 ] , s. 3 0 3 -3 2 8 .

bu bir inziva yeri gibi dnlmtr: Fiziksel olarak ehrin

iinde, ama toplumsal ve manevi olarak dndadr. Kapal
topluluklarn ayr dnyalar olduu varsaylr. Bunlarn rek
lamlarnda, ehrin ve harap olmu kamusal meknn sunduu
yaam kalitesine alternatif olarak btnsel bir yaam tarz
nerilir. Kondominyumun zellikle belirgin bir nitelii e
hirden tecridi ve mesafesidir (...) Tecrit, toplumsal bakmdan
aa kabul edilenlerden ayrlk anlamna gelir ve ehir plan
lamaclarnn ve emlaklarm ileri srd gibi, bunu garanti
edecek anahtar unsur gvenliktir. Bu da ... tekileri darda
brakmak iin... duvarlarla ve kondominyum etrafndaki it
lerle, yirmi drt saat boyunca giri klar kontrol etmekle
grevli bekilerle ve btn bir ekipman ve servis takmyla
ifade bulur.
Flepimizin bildii gibi, itlerin iki taraf vardr. Yekpare bir
mekn bir ieri ve bir darya blerler, ama bir tarafta
kiler iin ieri olan, teki taraftakiler iin dardr. itler
sayesinde kondominyum konutlar ehrin sert, bktrc,
hsrana uratan ve belli belirsiz tehditkr yaam dnda,
huzur ve gvenlik vahas iinde kendini tecrit eder. Ayn
zamanda geri kalan herkesi, standartlarn savunmaya kesin
likle kararl ve hazrlkl olduklar sekin, gvenli yerlerden
dlarlar ve onlar, bedeli ne olursa olsun kendilerini ayr tut
maya altklar berbat ve iren sokaklara kapatrlar. it,
muktedirlerin gnll gettosunu, fakir fukarann zorunlu
gettolarndan ayrr. Gnll getto sakinlerinin gznde, di
er gettolar gitmeyi reddettiimiz meknlardr. Gnlsz
getto sakinlerinin gznde, iinde tutulduklar alan (nk
baka her yerden dlanmlardr) kmamza izin verilme
yen mekndr.

So Pauloda ayrmclk ve dlama eilimi, en sert, en haya

sz ve en vicdansz biimde kendini gstermektedir; ama bu
nun etkisi, kukusuz biraz daha kk apta da olsa, birok
metropolde grlebilir.
Paradoksal olarak, balangta btn sakinlerinin gvenli
ini korumak iin ina edilmi ehirler gnmzde genel
likle gvenlikten ok tehlike ierir. Nan Elinin dedii gibi,
[ehirlerin yapm ve yeniden yapmnda] korku unsuru b
yd, bu kesindir, araba ve ev kaplar iin kilitlerin ve g
venlik sistemlerinin gelitirilmesi, her yatan ve her gelirden
gruplar iin gvenli ve bariyerlerle korunan topluluklar ve
kamusal meknlardaki artan gzetim bunu gstermektedir;
kitle iletiim aralarnn tehlikeyle ilgili yaynladklar bitmek
bilmez haberlerden sz bile etmiyoruz.27
Bireyin bedeni ve mlkiyeti karsndaki gerek ve farazi
tehditler, bir yaam yerinin meziyet ve dezavantajlar incelen
diinde ksa srede nemli meseleler halini alr. Gayrimenkul
pazarlama stratejilerinin banda bunlar yer alr. Modern ve
akkan bir dnyada yaama her yerde elik eden, ad kt
ye km uzak yerlerde kk salm ve dolaysyla da bireysel
denetimin dnda olan gelecee dair belirsizlik, toplumsal
mevkinin dayankszl ve yaamsal gvencesizlik, en yakn
hedeflere odaklanr ve kiisel gvenlik sorunlarna ynelir;
zerinde younlalan kayglar, ayrmclk/dlamaya ynelik
teviklere dnr ve bu da kanlmaz biimde mekn sa
valarna yol aar.
Gen Amerikal ehircilik/mimarlk eletirmeni Steven
Flustyden rendiimiz gibi,28 bu savaa hizmet etmek ve
2 7 ) S h elte r from th e sto rm , o r fo rm follo w s fear an d vice v e rsa , Architecture

o f F ea r iin d e , haz. N an E lin . (P rin ce to n A rch itectu ra l P ress, 1 9 7 7 ), s. 1 3 ,2 6 .

2 8 ) Steven Flusty, B u ild in g p a ra n o ia , Architecture o f F ea r iin d e, s. 4 8 -5 2 .

zellikle fiili, potansiyel ve farazi rakiplerin talep ettikleri

mekna erimesini engelleme ve onlar uzak tutma biimleri
nin tasarlan, Amerikan ehirlerindeki mimari yenilenmeye
ve ehircilik geliimine ilikin en byk ve hzla yaylan prob
lemi oluturmaktadr. Gururla sergilenen ve ksa srede taklit
edilen yeni yapmlar, yasaklayc meknlardr, potansiyel
kullanclar engellemek, pskrtmek ya da fltrelemek iin
tasarlanmlardr. Ak olalm: Yasaklayc meknlarm he
defi, blmek, ayrmak ve dlamaktr; yoksa kprler, rahat
geiler ve buluma yerleri ina etmek ya da iletiimi kolayla
trmak ve ehir sakinlerini bir araya toplamak deildir.
Flustynin saptad, snflandrp adlandrd, mimarlk
taki ve ehircilikteki yenilikler, ato hendeklerinin, kulelerin
ve ehir surlarndaki deliklerin teknik bakmdan gncellen
mi denkleridir; ama ehri ve sakinlerini dardaki dman
dan korumak yerine, ehir sakinlerini birbirinden ayrmakta
ve artk dman olanlara kar onlar korumaktadr. Flustynin
sayd yenilikler arasnda, kaygan mekn da bulunur:
Eriilemeyen mekn; nk bu mekna giden yollar defor
me, ar dolambal ya da eksiktir; aprak mekn, rahat
biimde iine yerleilemeyen mekn; rnein aylaklar uzak
latrmak iin altrlan duvar fskiyeleri ya da oturulmasn
diye konan eik kntlar; son olarak da gergin mekn,
aktif gzetim yapan hareketli devriyeler ve/veya gvenlik bi
rimlerini haberdar eden uzaktan denetim sistemleri sayesinde
gzetlenmeden kullanlamayan m ekn. Bu tr yasaklayc
meknlarm ve dierlerinin karma elerden oluan tek bir
amac vardr: ehrin sreklilik tayan blgelerinden yer-d
alanlarn bam koparmak, yerellik-st kresel sekinlerin
yerden fiziksel olarak bamszlklarn ve manevi olarak tec
ritlerini besleyip, gelitirerek, tadn karabilecekleri kk

kalecikler dikmek. ehir manzaras ierisindeki yasaklayc

meknlar, paylalm ve yerellik zerine kurulu topluluk
halindeki yaamn paralanm asnn nirengi noktalar olurlar.
Steven Flustynin tarif ettii gelimeler, her yerde mevcut
m ik so fo b i'nin sofistike tezahrleridir.
Miksofobi [melezlik fobisi], ada ehirlerin sokaklarnda ve
mahallelerin en sradan ( yasaklayc meknlar tarafndan
korunmayan diye okuyun) yaam alanlarnda yan yana bulu
nan insan tiplerinin ve yaam tarzlarnn artc, rktc
ve sinir bozucu eitliliine kar gsterilen son derece ng
rlebilir ve yaygn bir tepkidir. Kentsel evrenin polifonisi ve
kltrel eitlilii -zam an iinde yok olmaktansa yaygnlama
olaslyla birlikte- kreselleme anda varln srdrd
nden, dekorun skc/rahatsz edici/fkelendirici yabancl
ndan doan gerilimler, ayrmcl kkrtmaya kukusuz ki
devam edecektir.
Bu kkrtmalar (geici olarak ama tekrar tekrar) ifade
etmek gerilimleri azaltabilir. Bir umut verir: itici ve huzur
karan farkllklar yok edilemez ve zmsz olabilir, ama
her yaam biimine kendi ayr, zel ve farkllam, gayet iyi
belirlenmi ve iyi korunan fiziksel mekn tahsis edilse, i
ler tatlya balanabilir. Bu radikal zm mevcut olmadn
dan, kii belki en azndan kendisi, dostlan ve akrabalar iin,
kendine benzeyen bakalar iin, ehrin dier kesimlerini
aresizce kasp kavuran karmaadan azade bir blge temin
edebilir. Miksofobi, eitlilik ve farkllk okyanusunun orta
sndaki benzerlik ve aynlk adalarndan yana olmakla kendi
ni gsterir.
Miksofobinin kkleri sradandr -balanmas ille de ok
kolay olmasa da yerli yerine oturtmak ve anlamak ok kolay
dr. Richard Sennettin belirttii gibi, benzer olma arzusunu

ifade eden biz duygusu, insanlarn birbirine derinlemesine

bakma zorunluluundan kamann bir yoludur. Bunun belli
bir manevi rahatlk salad sylenebilir: Farklln barnda
ve farkllkla birlikte yaamann gerektirdii anlama, tartma
ve uzlama abasn geri ekerek, birlii daha dayanlr klma
beklentisi. Her trl aktif katlm ortadan kaldrma arzusu,
tutarl bir topluluk imgesinin oluum srecine ikindir. Ortak
deneyim olmadan ortak balar hissetmek, insanlarn katlm
dan, bunun ierdii tehlike ve meydan okumalardan, keza
acdan korkmasndan kaynaklanr ncelikle.29
Benzerlie dayal topluluktan yana olmak, yalnzca d
arnn bakalndan deil, ayn zamanda, canl ama kab
na smaz, glendirici ama rahatsz edici olan ieriye kar
ballktan da geri durmann bir iaretidir. Benzerlie dayal
toplulukun cazibesi, oksesli bir dnyada gndelik yaamn
azna kadar dolu olduu risklere kar gvence politikasnn
yaratt bir cazibedir; ama riskleri azaltmaz, hele hele hi or
tadan kaldrmaz, tpk btn geici zmler gibi, en korku
lan ve en dolaysz baz etkilerine kar bir smak vaat eder
yalnzca.
Miksofobinin sunduu ka zmn semek, bal ba
na aldatc ve zararl bir sonu ierir: Ne kadar etkisiz olursa,
bu strateji de o lde srer ve glenir. Sennett durumun
niin byle olduunu -v e olmas gerktiini- bize aklamak
tadr: Son yirmi yl boyunca Amerikan ehirleri yle geliti
ki, etnik blgeler olduka homojenleti; yabanc karsnda
duyulan korkunun da bu etnik topluluklarn tecridine vara
cak kadar artmas bir tesadf olamaz.30 nsanlar tektip bir
2 9 ) R ich ard Se n n ett, The Use s o f D isorder: P ersonal dentity and City L ife (F aber, 1 9 9 6 ), s. 3 9 , 1 2 6 .
3 0 ) Age., s. 1 9 4 .

evre iinde kaldka - kendilerine benzeyen ve usulen

sosyalleebilecekleri, yanl anlalmaktan ya da bir anlam
evreninden dierine tercme yapmann rahatsz edici ihtiya
cyla boumak zorunda kalmayacaklar bakalaryla birlikte
olduka- paylalan anlamlar zerinde pazarlk etme sanatn
ve bir modus covivendiyi renmeme riskleri artar.
Farkllkla birlikte yaamak iin gereken yetenekleri edin
meyi unuttuklarndan ya da ihmal ettiklerinden, bu insanla
rn yabanclarla yz yze gelme ihtimali karsnda dehete
kaplmalarnda alacak bir durum yoktur. Yabanclar gide
rek daha yabanc, mehul ve anlalmaz olduka ve asla e
kip gitmedike, onlarn bakalklarm bizim evrenimizle
nihayetinde zdeletirebilecek diyalog ve etkileim silindik
e, daha da rktc bir hal alrlar. Miksofobi blgesel ola
rak hom ojen ve tecrit edilmi bir evreye ynelik bir hareket
balatabilir: ama blgesel ayrlk uygulam ak, bu miksofobiye
erzak ve cankurtaran simidi salar.
Yine de m iksofobi ehrin muharebe alanndaki tek sava
deildir.
ehirde yaamak, herkesin bildii gibi, mphem bir deneyim
dir. Hem cezbeder hem iter, ama ehir yaamnn kesintili ya
da ezamanl biimde hem cezbeden hem iten bu yanlar ehir
sakininin kaderini daha da zorlatrr... Kentsel evrenin a
rtc eitlilii bir korku kaynadr (zellikle ainalklarn
yitirm i olanlar, kresellemenin istikrarszlatrc srele
riyle keskin bir belirsizlik durumunda kalm olanlar iin).
Yine de yenilik ve srpriz sknts hi ekmeyen ehir manza
rasnn kaleydoskopik ltlar, ehrin neredeyse dayanlmaz
cazibesini ve batan karma gcn oluturur.

Dolaysyla ehrin bitmek bilmez ve srekli gz kamatran

manzarasyla kar karya gelmek, mulaklktan yoksun ola
rak, bir felaket ve lanet gibi yaanmaz; keza, ehirden uzakla
maktan da mutlak bir mutluluk hissedilmez. ehir, miksofobi
kadar - ezamanl olarak- miksofiliye [melezlik sevgisi] de
yol aar. ehir yaam isel olarak ve aresizce mphem bir
olaydr.
Bir ehir ne kadar byk ve heterojen olursa o lde cezbedici olur. Yabanclarn kitlesel olarak younlamas hem
naho bir durumdur hem de son derece gl bir cazibe un
surudur; tekrarlanan rutinden yorulmu, istikbal ktl kar
snda cesaretini yitirmi, kendi krsal ve tara yaamlarnn
monotonluundan bkkn yeni erkek ve kadn ynlarn dai
ma ehre eker. eitlilik, btn yetenek ve zevklere uyarlan
m, farkl ve eitli istikballer vaadidir, dolaysyla bir ehir
ne kadar bykse, kkl dolaysyla kiisel tercihlere
daha az toleransl ve istikbal sunmayan yerlerde yaam ans
ve barnma imkn tannmayan ya da bunlar bizzat redde
den artan sayda insan ekme ihtimali de o lde byktr.
yle grnyor ki, miksofili de, tpk miksofobi gibi, kendi
kendine ileyen bir eilimdir, kendiliinden yaylr ve kendi
liinden glenir. ehir yenilendike ve ehir uzam yenidendzenlendike ne birinin ne de dierinin tkenme ya da g
yitirme riski vardr.
Miksofobi ile miksofili btn ehirde, ayn zamanda da her
bir ehir sakininde bir arada var olur. Bunun g bir birlikte
lik olduunu, grltl ve fke dolu olduunu kabul etmek
gerekir; modern akkan mphemliin ceremesini ekenler
iinse ok ey ifade eder.
ehrin tarihi gelecekte ne olursa olsun, yabanclar kendi ya
amlarn birbirlerinin yannda srdrmek zorunda olduk

larndan, farkllklarla birlikte huzur ve nee iinde yaama

ve eitli uyaranlardan ve imknlardan rahata yararlanma
sanat, bir ehirlinin renmesi ve uygulamas gereken yete
nekler arasnda baat bir yer tutar.
Modern akkan dnemin artan insan hareketlilii ve kent
sel mekndaki aktrlerin, karmak durumlarn ve dekorlarn
hzl deiimi nedeniyle, miksofobinin tamamen ortadan kal
drlmas pek mmkn olmasa da, miksofili ile miksofobinin
karm oranlarn deitirmek ve bylece miksofobinin kayg
ve endie yaratc, artc etkisini azaltmak iin belki de bir
eyler yaplabilir. Gerekten de mimarlar ve ehirciler miksofilinin bymesine ve ehir yaamnn meydan okumalarna
verilen m iksofobik tepkilerin azaltlmasna katkda bulunabi
lirler; zt etkileri kolaylatrmaya byk lde katkda bulu
nabilecek gibi grnyorlar ve fiilen katkda bulunuyorlar da.
nceden de grdmz gibi, konut blgelerinin ve ka
musal alanlarn birbirinden tecrit edilmesi, ticari adan imarclarm gznde ve miksofobinin yaratt kayglara hzl
zm olarak gren mterilerinin gznde cazip olsa da asln
da miksofobinin birinci nedenidir. Mevcut zmler, deyim
yerindeyse, zme iddiasnda olduklar problemleri yaratyor
lar: itlerle evrili topluluklar ve yksek gzetim altndaki
kondominyumlar ina edenler ile yasaklayc meknlarm
mimarlar, karlama iddiasnda olduklar ihtiya ve talebi ye
niden retip younlatryorlar.
Miksofobik paranoya kendi kendinden beslenir ve ken
di kendine gerekleen bir kehanet olarak iler. Yabanclarn
temsil ettikleri tehlikeye kar radikal bir are olarak ayrm
clk sunulur ve bu are kabul edilirse, o zaman, onlarla bir
likte oturmak her gn biraz daha gleir. Konutlar homo
jenletirm ek, ardndan bunlar arasndaki her trl ticareti ve

iletiimi mutlak anlamda asgariye indirmek, dlama ve tecrit

arzusunu yaygnlatrmann ve iddetlendirmenin amaz bir
reetesidir. Bu tr nlem, miksofobiden etkilenenlerin maruz
kaldklar straplar azaltmaya katkda bulunabilir, ama a
renin kendisi de patojendir, ykm iyice ktletirir, yle ki
acy katlanlr bir dzeyde tutabilmek iin daha gl yeni
dozlarda ilalar gerekir. Meknsal ayrmla vurgulanan ve tah
kim edilen meknn toplumsal homojenlii, mekn sakinle
rinin farklla hogrsn azaltr ve bylelikle miksofobik
tepkiler artar: ehri daha gvenli, yaamas kolay ve ho klmaktansa, riske daha yatkn ve dolaysyla daha acmasz bir
grnm verir.
Mimarlarn ve ehircilerin stratejisinin tersi bir strateji
miksofil duygularn yerlemesi ve kltr asndan daha el
verili olur: ehirde yaayan her kategoriden insann dzenli
olarak gidip gelmek ve tamamen bilinli ve gnll olarak
paylamak isteyecei ak, ekici ve misafirperver kamusal
meknlarn yaygnlamas.
Hans Gadamerin H akikat ve Ynteminde iaret ettii gibi,
karlkl anlay ufuklarn kaynamas yaratr -bunlar bi
lisel ufuklar, yani yaam deneyiminin birikimi srasnda edi
nilen ve gelitirilen ufuklardr. Karlkl anlayn gerektirdi
i bu kaynama paylalan deneyimin sonucu olabilir; oysa
mekn paylamadan deneyimi paylamak dnlebilir bir
ey deildir.
Adeta Gadamer'in hipotezlerine muazzam lde ampirik
kant salyormuasma; seyahat eden i adamlarnn ve yeni
ortaya kan dier gezgin sekinlerin ya da kresel ynetici
s n fn ba baa bulumalarna -yani ayn restoranlarda ye
mek yemek ve ayn barlarda iki imek gibi, yalnzca mekn
paylamaya, grnmeye, birlikte vakit geirmeye- ayrl

m meknlarn (rnein kresel otel zincirleri ve ulus-an

konferans merkezlerinin), kltrel, dilsel, inansal, ideolojik
ya da dier farkllklara ramen, bu sekinlerin kaynamasn
da temel bir rol oynadn, yoksa bu kaynamann paralana
cam ve birlikte yol alyoruz31 duygusunun geliemeyece
ini kefettik.
Gerekten de, elektronik yoluyla iletiim kurma olana
ok daha hzl ve kolay, ok daha az can sknts ve angarya
gerektirse de, i kadnlarnn ve i adamlarnn, keza akade
misyenlerin yolculuk yapmaya, birbirlerini ziyaret etmeye ve
konferanslar srasnda bulumaya devam etmelerinin tek ne
deni, karlkl anlay gelitirme ve bunun gerektirdii yaam
deneyimi paylamdr. letiimi bilgi aktarmna indirgemek
mmkn olsayd ve ufuklarn kaynamas gerekmeseydi,
bu durumda, internetin ve dnya apndaki elektronik am
var olduu amzda, fiziksel temas ile (geici ve kesintili bile
olsa) mekn ve deneyim paylam gereksiz olurdu. Oysa du
rum bu deildir ve byle olacan da gsteren bir ey yok u
anda.
M iksofobinin ve m iksofilinin terazisini m iksofiliden yana
emek iin m im arlarn ve ehircilerin yapabilecei eyler
var (tpk vazife edinerek ya da ihm alkrlkla bu durumun
tersine katkda bulunm alar gibi). Ama tek bana hareket
ettiklerinde ve yalnzca kendi eylem lerinin etkilerine gven
diklerinde yapabilecekleri ey snrldr.
Miksofobinin kkleri -yabanclara ve acayip olana kar aler
jik ve cokulu duyarllk- mimarlarn yeteneinin ya da e3 1 ) rn e in bkz. W illia m B. Beyer, "C y b ersp a ce o f h u m an sp ace: w h ith er
cities in the age o f te le co m m u n ic a tio n s ?", Cities in the Telecom m unications
iin d e , haz. W h eeler, A oyam a ve W arf, s. 1 7 6 -1 7 8 .

hircilerin arelerinin kapsam dndadr. Bu kkler, hzl ve

yaygn deiimin akkan, bireyci ve kuralsz dnyasnda do
mu ve yetimi modern insanlarn yaam koullarnn derin
lerinde yer alr. Kukusuz ki bir ehrin sokaklarnn biimi,
hali ve atmosferiyle ehir meknlarnn kullanm, gndelik
yaamn niteliine ilikin bir nem tar, ama belirsizlik ve
kayg douran istikrarszlatrc bu koula en fazla katkda
bulunan unsurlar ille de bunlar deildir.
Miksofobik duygular, her eyden ok, ezici gvensizlik
duygusuyla tetiklenmi ve beslenmitir. Miksofobinin kkrt
malarndan en fazla yara alan ve tuzana dme ihtimali en
fazla olanlar, dnyadaki yerlerinden, yaamdaki beklentile
rinden ve kendi eylemlerinin sonularndan emin olamayan,
gvensiz insanlardr. Bu tuzak, kaygy kklerinden saptrr ve
kaynaklaryla ilikisi olmayan hedeflere yneltir. Bunun so
nucunda, ok sayda insan kym grmtr (ve uzun vadede,
kym gren bu kiiler de kyma bavurur), bu srada kayg
nn kaynaklar korunur ve bu kaynaklar operasyondan zarar
grmeden ve sapasalam kar.
Dolaysyla, ada ehirleri kasp kavuran sorunlar ehir
reformuyla -bu reform ne kadar radikal olsa da- zmlene
mez. Tekrar etmeme izin verirseniz, kresel olarak yaratlm
sorunlara y erel zm olam az. Emek pazarlarnn akkanl,

gemiteki ya da gnmzde rabet gren yetenek ve mezi

yetlere atfedilen deerlerin dayankszl, insan balarnn
malum krlganl, balanmalarn ve birlikteliklerin varsa
ymsal geicilik ve caylabilirlikleri araclyla her gn tazele
nen yaamsal gvensizlii yattrmakta -h ele ki ortadan kal
drm akta!- ehircilerin sunduklar gvenlik tarz aciz kalr.
ehir koullarndaki reformlardan nce, yaam koullarnda
bir reform gelmelidir, nk dierinin baars buna baldr.

Bu reform olmadan, miksofobik basklar yenmek ve etkisiz

letirmek iin ehrin snrlar iinde gsterilen abalar geici
kalabilir; ou zaman da plasebo gibi olmaktan teye gemez.
Bu hususu unutmamak gerekir; ama iyi ve kt mimari
arasndaki veya uygun ve uygunsuz ehir planlar arasnda
ki farkll deersiz gstermek amacyla deil (her ikisi de,
ehirlilerin yaam kalitesi iin ok nemli olabilir ve genel
likle de nemlidir); daha ziyade, doru tercihte bulunmak ve
bu doru tercihi daimi klmak iin belirleyici btn unsurla
r kapsayan bir perspektif iine yerletirmeyi grev edinmek
amacyla.
ada ehirler, m odern akkan toplumun kt im al edil
mi ya da deforme rnlerinin pldr (kendilerinin de
atk birikim ine katkda bulunduklar kesindir.)
Sistemin eliki ve kusurlaryla yz yze gelmeksizin ehre
odaklanan, hele ki yalnzca ehirle snrl olan zm olamaz;
mimarlarn, belediye bakanlarmm ve danmanlarnn hayalgc ne kadar geni ve vgye deer olsa da, zm bu
lunamayacaktr. Sorunlar daha ortaya kar kmaz bunlarla
yzlemek gerekir: ehirde karlalan ve maruz kalman so
runlarn kayna baka yerdedir, doup gelitikleri alanlar, en
byk uydu kentler iin imal edilmi aralarla bile ele alna
mayacak kadar genitir. Modern zamanlarda icat edilmi ve
uygulamaya konmu demokratik yordamlar iin, en byk,
en uygun ve en kapsaml ortam olan ulus-devletin egemen ey
leminin kapsamnn tesine bile uzanan alanlardadr bu kay
nak. Bu alanlar kreseldir ve giderek de genilemektedir; u
ana dek ise denetlenecek kuvvetlerin gcne ve apma denk
olan demokratik denetim imknlar yaratmaktan -h ele ki bu
imknlar uygulamaktan- ok uzaz.

Bu kukusuz uzun vadeli bir grevdir; mimari estetik ve

ehircilik alanndaki btn dier reformlardan aka daha
fazla dnme, eylem ve dirayet gerektiren bir grev. Yine de,
bu durum, biz sorunun kkenleriyle mcadele edene dek ve
tehlikeli biimde esnek kreselleme eilimlerine hkim ola
na dek, bu reformlara ynelik abalarn kesintiye uratlmas
anlamna gelmez. Bilakis tersi dorudur: ehir, kresel olarak
yaratlan belirsizlik ve gvensizliklerin dourduu kayg ve
rkntlerin plyken, ayn zamanda, bu belirsizlik ve
gvensizlikleri yattrma ve datma imknlarn deneyimlemenin, denemenin ve sonuta renip benimsenmenin ilk
idman alandr.
Kresel mekn iinde birbirleriyle dman devletler, an
tagonist uygarlklar ya da askeri rakipler biiminde atan
yabanclar, ehirde b ireyler olarak buluurlar; birbirlerini ok
yakndan gzlemler, konuur, birbirlerinin alkanlklar
n renir, ortak yaam kurallarn tartr, ibirlii yapar ve
birbirlerinin varlklarna er ge alrlar; sonra da, gitgide bir
birlerine elik etmekten zevk alrlar. Kukusuz yerel olan bu
tr bir idmandan sonra, sz konusu yabanclar, kresel ileri
halletmek gerektiinde belki de daha az gergin ve kaygl ola
caklardr: Uzlamaz uygarlklar belki de bu kadar uzlamaz
olmayacaktr. Sonuta, karlkl dmanlk grnd kadar
zmsz deildir ve kl akrtlar karlkl atmalar
zmlemenin tek yolu olarak grlmeyebilir. Gadamerin s
zn ettii ufuklarn kaynamas (deneme-yamlma yoluyla
ve yalnzca tavsam sonular iin bile olsa) ehir sokaklarn
dan ie balanrsa biraz daha gereki bir proje olabilir.
Yeni kresel durumu kabul etm ek ve zellikle de bununla
etkin bir ekilde yzlem ek zaman alacaktr; tpk insanlk

durumunun, dnm noktas olmu gerekten derin dn

m lerinde her zaman olduu gibi.
Btn bu dnmler iin olduu gibi, tarihi ngrmek ve
alaca biimi ve sonuta srdrecei uyumu nceden syle
mek -h ele ki nceden tasarlamaya abalam ak!- imknszdr
(ve bu aba hayli mantkszdr). Bununla birlikte, bu tr bir
karlama gerekleecektir. Balamakta olan yzyln tarihin
de nemli bir blm igal edecek temel bir kayg oluturacak
tr muhtemelen.
Piyes iki yerde cereyan edecektir -h em kresel sahnede
hem yerel sahnede. Bu iki prodksiyonun sonular ayrl mazcasma baldr; keza senaristlerin ve aktrlerin bu ban
bilincinde olup olmadklarna, dier prodksiyonun baars
na katkda bulunma yetenek ve kararllklarna da fazlasyla
baldr.

Paralanm Birlik*

Gezegenin zerinde bir hayalet geziniyor: yabanc dman

l hayaleti. Eski ve yeni, hi snmemi ya da buzlar
zlm ve ksa sredir yeniden alevlenen, kabilelere zg
gvensizlikler ve hnlar, akkan modern yaamn belirsiz
lik ve gvensizliklerinden damtlm yepyeni gvenlik kor
kusuyla karmtr.
Daima etkisiz kalan yeterlik snavlarndan bitkin dm,
bahtlarnn tarifsiz, esrarengiz eretilii ile geleceklerini mas
keleyen kresel sis karsnda rkntye kaplm insanlar,
ektikleri skntlar iin umutsuzca sulu ararlar. Bunlar da,
dzen glerinin zorlama bir ekilde aydnlattklar ilk sokak
lambasnn altnda bulurlar tabii ki: Sulular yznden g
vende deiliz, suun nedeni de yabanclar; dolaysyla, ya
banclar yakalayarak, hapse atarak ve snr d ederek, yitir
diimiz ya da bizden alnm zgrlmze kavuabiliriz.
* ) Bu b l m n baka b ir v ersiy o n u , T h e fate o f h u m a n ity in the postT rin itarian w o rld ad a ltn d a Jou rn al o f Human Rights, n o 3 ( 2 0 0 2 ) de y a
ym lan m tr.

Avrupann politik yelpazesindeki en yeni deiimleri,

Donald G. McNeil Jr Politikaclar su korkusuna tellallk
ediyor1 diye tarif etmitir. Gerekten de, demokratik olarak
seilmi hkmetlerin bata olduu her yerde, sua hogr
yok cmlesi tm dier kartlar alt eden en gl kart olmu
tur, ama kazanan el neredeyse hi amaz bir ekilde, daha
fazla hapishane, daha fazla polis, daha ar cezalar vaadi ile
g yok, snma hakk yok, vatandalk yok yemininin bir
bileimidir. McNeilin ileri srd gibi, btn Avrupada
politikaclar suun nedeni yabanclardr eklindeki basma
kalp ifadeden yararlanarak, demode etnik nefreti, daha kabul
edilebilir olan gvenlik kaygmzla birletiriyorlar.
2002 bakanlk seimi srasnda Chirac ile Jospin arasnda
ki tartma henz balang evresindeydi ki, gitgide iddetle
nerek dejenere oldu ve iki rakip sululara ve gmenlere kar
, ama zelikle de suu reten gmenlere ve bu gmenlerin
rettii sua kar gitgide daha sert nlemler sunarak oy elde
etmeye altlar.2 Yine de ncelikle, ortamdaki eretilik duy
gusundan (geim imknlarnn gelecei konusunda duyulan
ak bir belirsizlikle i ie geen, toplumsal konuma gvenememenin verdii fkeden) kaynaklanan, semenlerin kayg
sn, kiisel gvenlik kaygsna (beden, kiisel mal, aile oca
ve mahallenin gvende oluuna) yeniden odaklamak iin el
lerinden geleni yaptlar. 14 Temmuz 2 0 0 1 de Chirac fitili ate
leyerek, yln ilk aynda su orannda grlen (ve bu vesi
leyle duyurulan) yaklak yzdelO art dikkate alndnda
zincirlerinden boanm gibi olan... bu artan gvensizlik'Te
mcadele etme zorunluluunu belirtti ve kendisi yeniden
1) D. G. M c N e ilJr, "P o liticia n s p an d er to fear o f c rim e ", New York Times, 5 -6
M ays 2 0 0 2 .
2) Bkz. N a th a n iel H erzberg ve C cile Prieur, "L io n el Jo s p in et le pige'
s c u rita ire ", L e Monde, 5 -6 M ays 2 0 0 2 .

seilir seilmez sfr tolerans politikasnn yasalaacan

duyurdu. Bakanlk kampanyasnn slubu belliydi ve Jospin
de mcadeleye girimekte tez davranarak ortak tema zerine
kendi eitlemelerini hazrlad (ba aktrleri ok artarak,
ama sosyolojik adan bilgili gzlemcileri hi artmakszm,
en saf ve en anlalr kan ses ise Le Peninkiydi).
28 Austosta jo sp in gvensizlie kar sava kazanmak
istediini belirtti ve asla geveklik gstermeme dileinde
bulunurken, 6 Eyllde, I leri Bakan Daniel Vaillant ile
Adalet Bakan Marylise Lebranchu hangi biimde olursa ol
sun sua hogr gstermemeye yemin ettiler. Amerikadaki
l f Eyll olaylarna Vaillantm acil tepkisi, esasen, etnik ba
kmdan yabanc olan ve -(resm i grevlilerin iine gelen) res
mi versiyona inanlrsa- Franszlara hayat zehir eden meum
belirsizlik ve gvensizlik karmnn pitii banliylerdeki
genlere ynelik olarak polis kuvvetlerinin yetkisini artrmak
oldu. Jospin de, giderek daha yakc szlerle, koruyucu yak
lamn m eleksiliini ekitirmeye ve aalamaya devam
ederek, gemite bu ynteme asla bavurmadna, gelecekte
de asla bavurmayacana yeminler etti. Vaat yar hzlanarak
srd, sunulan eyler ba dndrc seviyelere eriti. Chirac
bir i gvenlik bakanl kurmay vaat etti, Jospin de buna po
lis birimlerinin koordinasyonuyla grevli bir kamu gvenlii
bakanl oluturmaya girierek karlk verdi. Chirac gen
sulular iin kapah merkezler fikrini bayrak gibi sallarken,
Jospin gen sulular iin kapal yaplar tasarsyla karlk
verdi ve acil mahkmiyet ilkesini nererek vaatleri artrd.
Otuz yl kadar nce Portekiz (Trkiyeyle birlikte) esas
gmen ii salaycsyd; Alman B r g e f ler [vatanda] ise
rahat ehirlerinin talan edileceinden, gvenlik ve konforla
rnn temeli olan toplumsal szlemenin deersizleeceinden

korkuyorlard. Gnmzde, servetinin muazzam lde art

masyla birlikte, Portekiz, i gc ihra eden lke statsnden
i gc ithalats statsne geti. Ekmeini kazanmak iin
baka yere gitmek zere lkeyi terk etmek gerektiinde hissedi
len glk ve aalanmalar abucak unutuldu: Portekizlilerin
yzde 27si temel kayglarnn suu ve yabanclar barndran
mahalleler olduunu belirttiler ve politika sahnesine yeni gel
mi olan Paulo Portas, elindeki tek kart g-kartlma oyna
yarak, yeni sac koalisyonun iktidara gelmesine katkda bu
lundu (tpk Danimarkada Pia Kiersgaardm Danimarka Halk
Partisi, talyada Umberto Bossinin Kuzey Birlii ve Norvete,
ge kkten kar olan ilerleme Partisi gibi; ksa sre ncesine
kadar, vatann kendi evlatlarna ekmek sunma imkn olma
dnda bu ocuklar ekmek bulmaya uzak lkelere gnderen
lkelerde her seferinde yaanan bu dur).
Bu tr haberler gazetelerin birinci sayfasnda yer alr (r
nein 13 Haziran 2002 tarihli G uardian : Birleik Krallktan
snma talep edenlere kar aktif nlem ler; sansasyonel ba
snn manetlerinden sz etmeye bile demez...). Yine de g
fobisinin nemli blm Bat Avrupann dikkatinden (hatta
bilgisinden) uzak kalmaktadr, asla yzeye kmaz. Toplumsal
rahatszln btn vehelerinin (en bata da mide bulandrc,
zayflatc U nsicherheit, incertezza, prcarit, yani gvensizlik
duygusunun) kusurunu gmenlere atmak -yabanclara,
yeni gelenlere ve zellikle yabanclar arasna yeni katlanlara
yklem ek- ksa srede kresel bir alkanlk oldu. Centre for
European Reformun aratrma mdiresi Heather Grabbenin
dedii gibi, Almanlar PolonyalIlar suluyor, Polonyallar
Ukraynallar suluyor, Ukraynallar Krgzlar ve zbekleri.3
Maiet derdine umutsuzca dm olan komularn cez3 ) A kt. M cN eil, P o liticia n s p an d er to fear o f e rim e .

bedemeyecek kadar yoksul lkeler (Romanya, Bulgaristan,

Macaristan ya da Slovakya) ise fkelerini alldk zanllara ve
hazrda bekleyen gnahkrlara yneltiyorlar: Yerli ama ba
bolara, sabit bir adresleri olmayan, dolaysyla her zaman ve
her yerde yeni gelen ve yabanc olanlara: ingenelere.
Kresel eilimleri saptamak gerektiinde ABD tartma
sz bir ayrcala sahiptir, ou zaman da inisiyatif onlardadr.
Gmenlerin aleyhine olan kresel eilime katlmak onla
rn nne zellikle g bir sorun getiriyor. Amerika Birleik
Devletleri gerekten de bir gmenler lkesi: G, Amerikan
tarihinde, soylu bir elence, bir misyon, yrekli, cesur ve atl
gan insanlarn kahramanca zaferi olarak kabul edilir; bu du
rumda, gmenleri ekitirmek ve onlarn soylu arlarna
leke drmek Amerikan kimliinin tersi ynde hareket etmek
olur ve belki de Amerikan ryasna, tartmasz temellerine ve
harcna lmcl bir darbe indirir. Ama yine de deneme-yanlma yntemiyle, daireden kare yapmaya allmaktadr...
10

Haziran 2 0 0 2 de st dzey Amerikal grevliler (arala

rnda FBI yneticisi Robert Mueller, basavc yardmcs Larry

Thompson ve savunma bakan yardmcs Paul Wolfowitz de
bulunmaktadr) El-Kaide yesi olduu iddia edilen bir ter
ristin, Pakistandaki eitiminden Chicagoya dnerken tutuk
landn duyurdular.4 Olayn resmi versiyonunda ileri srl
d gibi, Amerikan doumlu bir yurtta olan Jose Padilla
(ad Ispanyol kkenlerini hatrlatmaktadr ve bu ad uzun
etnik gmen listesine nispeten geliigzel yerletirilmi en
son balantyla ilintilidir) Mslman olmu, adn Abdullah
el-Mucahir olarak deitirmi ve eski vatanna nasl zarar ve
receini renmek iin yeni Mslman kardelerine derhal
4 ) Bkz. USA Today, 11 H aziran 2 0 0 2 , z ellik le "A l-Q aed a o p erative tipped off
p lo t, U S: dirty b o m b p lot fo iled ve D irty b o m b plot: 'T h e fu tu re is h ere,
Im afraid .

katlmtr. Kirli bom ba yapma sanat retilir ona; bunun,

her yerde bulunabilen ve potansiyel terristlerin ele geirebi
lecekleri aa yukar herhangi bir radyoaktif malzemeden
ve konvansiyonel patlayclarn birka gramndan yararlana
rak bir araya getirilmesi rktc biimde kolaydr (bir
araya getirilmesi rktc biimde kolay silahlarn yaplma
snda gerekten sofistike bir eitim gerektiren eyin ne oldu
unu anlamak mmkn deildir, ama gazap zmlerinin bit
mesi iin korku tohumlar ekmek gerektiinden, burada artk
manta yer yoktur). 11 Eyll sonrasnda ok sayda ortala
ma Amerikalnn sz daarna yeni bir deyim girmitir: Kirli
bomba diye bildirmiti USA Todayin habercileri Nichols,
Hail ve Eisler.
Olay usta iiydi: Amerikan ryasna kurulan tuzaktan us
talkla kalmt, nk Jose Padilla zgr Amerikal olarak
kendi tercihiyle bir yabanc olmutu. Terrizm ak seik ola
rak hem d m ihrak diye tarif edilir hem de her yerde kendi
evindedir, her kede pusuya yatmtr, btn semtlere yayl
mtr -tp k gemiin komnist fobisi gibi. Dolaysyla ek
siksiz bir metafor ve ereti yaamn her yerde mevcut korku
ve kayglarna son derece gvenilir bir menfez tekil eder.
Yine de, bu arenin bir hata olduu ortaya kt. Federal
idarenin dier makamlar asndan, olayn avantajlar daha
ziyade engele benziyordu. Bir araya getirilmesi rktc bi
imde kolay bir kirli bom ba milyarlarca dolarlk bir fzesavar kalkan lgnln ortaya koyacakt. El-M ucahirin
kimlii Iraka kar ngrlen hal seferine ve henz bilin
meyen btn sonularna ynelik kocaman bir soru iaretiy
di. Baz federal makamlarn besini dierlerinin zehiri olmutu.
Bu srada, bu dierleri baskn km olmalyd ki olay hzla
yatmt. Ama olayn yaratclarnn yeterince uramamala
r yznden olmamt bu...

Modernite, daha batan itibaren byk miktarlarda insan

art retti ve retmeye devam ediyor.
Modern endstrinin (daima faal ve tam randmanla alan)
zellikle iki kolu bolca insan art retti.
Birincisinin belirgin ilevi toplumsal dzenin retimi ve
yeniden-retimiydi. Her dzen modeli semeye dayanr ve
insan hammaddesinin yeni dzene uygun dmeyen ksmla
rnn -yeteneksiz olanlar ya da bir mevki igal etmesine izin
verilm eyenlerin- kesilmesi, krplmas, ayrlmas ve atlmas
gerekir. Dzen inas srecinin teki ucunda bu blmler, bir
amaca hizmet ettii iin yararl kabul edilen rnden ayr
ve artk olarak ortaya kar.
Byk miktarda insan art rettii bilinen, modern sana
yinin dier kolu ise ekonomik ilerlemedir, ki kt kanaat gein
meyi salayan belli aralarn -srekli ykselmekte olan ret
kenlik ve verimlilik ltlerini karlayamayan geim yollar
n n - geersiz klnmasn, paralanmasn ve sonuta ortadan
kaldrlmasn gerektirir. Deerden dm yaam biimlerinin
uygulayclar, ekonomik faaliyetin daha ince ve ustaca yeni
rgtlenmesine genellikle kitlesel olarak uyum gsteremezler.
Yeni rgtlenmenin meru/zorunlu kld yaam imknlarna
erimelerine izin verilmez; u an iin deer yitirmi olan ortodoks aralar da hayatta kalma imkn sunmaz. Bunlar, ite bu
nedenle, ekonomik ilerlemenin artklardr.
Bununla birlikte, insan artnn birikmesinin potansiyel
olarak felakete yol aan sonular, modern tarihin byk bir
blm boyunca etkisizletirilmi ya da en azndan bir baka
modern yenilik -artklar tme endstrisi- sayesinde haffletilmitir. Bu endstri gelime gstermitir, nk yerkre
nin byk blm ple dnmtr ve buralar, insanl
n btn fazlalklarnn, gezegenin modernletirici sektrle
rinin rettii btn insan artklarnn nakledilebilecei, atla

bilecei ve pislikten armdrlabilecei yerler haline gelmiitir;

bylece yangn ve patlama riski ortadan kaldrlmtr.
Dnyamz gnmzde plk sknts ekmektedir; zel
likle de modern yaam biiminin -gezegen apndaki- gz
alc baars nedeniyle (Rosa Luxemburgun dneminden bu
yana, en azndan, modernitenin kendi kuyruunu sran y
lan tarznda bir intihar eilimi iinde olmasndan kukulanlm tr). plklerin says srekli azalmaktadr. nsan ar
t retimi ayn hzda srdnden (hatta kresellemeyle
birlikte artmaktadr), artk tme endstrisi g durumda
dr. nsan artklarm ilemenin geleneksel yntemleri ie yaramamaktadr, yeni yntemler de henz ne icat edilmi, ne de
hizmete konmutur. Dnya apndaki kargaann fay hatlar
boyunca insan artklar birikmektedir; kendi kendine alev al
mann ilk iaretleri ile eli kulanda bir patlamann belirtileri
oalmaktadr.
Artklar tme endstrisinin krizi, 11 Eylln tetikledii,
umutsuz ve hzla yaylan ynetim krizinden kaynakl gn
mz kargaasyla yan yanadr.
ki yzyl akn bir sre nce, 1784 ylnda Kant gezegeni
mizin bir kre olduunu saptyor ve sonuta sradan bir du
rum olan bu olgunun sonularn ayrntlaryla inceliyordu:
Hepimiz bu krenin yzeyinde bulunduumuzdan ve burada
hareket ettiimizden -diyordu K ant- gidecek baka hibir ye
rimiz yok, bundan byle daima bakalaryla birlikte ve onlarn
yaknnda yaamak zorundayz. Uzun vadede, mesafeyi koru
mak sz konusu olamaz, hele ki mesafeyi uzatmak hi mm
kn deildir: Kresel yzeyde dolamak sonuta artrmaya
altmz mesafeyi azaltacaktr. Dolaysyla, die volkom m ene
b rgerliche V ereinigung in d er M enschengattung ( ortak yurtta

lk araclyla insan soyunun kusursuz birlii) Doanm bizi

kresel bir gezegenin yzeyine yerletirerek bizim iin setii

yazgdr. nsanln birlii evrensel tarihimizin nihai ufku
dur; bizlerin, yani akln ve korunma igdsnn sevk ettii
ve ynettii insanlarn, peinden komaya ve ayn zaman ve
meknda erimeye mahkm olduumuz ufuktur. Er ge, diye
bizi uyaryordu Kant, bazlarmzn daha nce iskn edilmi
yerleri ok kalabalk ya da konukseverlikten uzak, herhangi
bir nedenle ok zorluk karan ya da fazlasyla antipatik bu
lacaklarndan snmak isteyecekleri ya da yardm arayabile
cekleri tek bir bo alan bile kalmayacaktr. Dolaysyla Doa,
uzun deneme-yamlma dizisine, hatalarn yol at felaketlere
ve bu felaketlerin artlarnda braktklar tahribatlara son ver
mek iin benimsememiz ve riayet etmemiz gereken (ve so
nuta bunu yapmalyzdr) en yce buyruk olarak (karlkl)
konukseverlii buyurur.
Kant okurlar onun iki yzyl nce yazd kitaptan b
tn bu eyleri renebilir. Dnya ise buna pek dikkat etmez.
Filozoflar dikkatle dinlemektense -h ele ki tlerini izleme
yi bir yana brakalm !- anma plaketleriyle onurlandrmay
tercih eder. Filozoflar belki de Aydnlanma denen lirik dramn
ba kahramanlarydlar, ama ardndan gelen epik trajedi onla
r gz ard etmitir.
Uluslarn devletlerle, devletlerin egemenlikle, egemenliin
de gz atrmadan denetlenen kapal hudutlarla evrili top
raklarla evliliini dzenlemekle megul olan dnya, Kantm
izmi olduu ufuktan gayet farkl bir ufkun peinde gzk
yor. ki yzyl boyunca dnya, insanlarn hareketlerini denet
lemeyi, devlet iktidarlarnn biricik ayrcal klmakla megul
oldu; insanlarn denetlenemeyen btn dier hareketlerine
engel dikti ve bu engelleri uyank ve gayet silahl muhafzlarla
donatt. Pasaportlar, giri k vizeleri, gmrk ve gmen
kontrolleri, modern hkmet sanatnn ilk icatlar oldu.

Modern devletin ykselii devletsiz kiilerin, belgesizle

rin ortaya kyla ve eski Hom o sa cer kurumunun modern
reenkarnasyonu5 olan unw ertes L eben fikriyle, yani beeri ve
ilahi yasalarn kapsam dna atlm herkesi ihra etme ve
muaf tutma ve onlar, hibir yasaya tabi olmayan ve her trl
etik ya da dinsel anlamdan yoksun olduundan, yok edilmesi
hibir cezai yaptrm getirmeyen bir varlk klmaya ynelik
iktidar hakknn nihai cisimlemesiyle akt.
Modern egemen gcn nihai yaptrm , bir kimseyi insanlk
tan m uaf tutma hakk olarak ortaya kar.
Kant sonularn yazdktan ve matbaaya gnderdikten birka
yl sonra, ok daha zl bir baka belge yaymland -sonraki
iki yzylda ve tarihin belli bal aktrleri zerinde Kantn
kk kitabndan ok daha fazla kendini hissettirecek olan
bir belge. Bu, nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesiydi. Giorgio
Agamben bunu, araya giren iki yzyllk zaman diliminin ver
dii avantajla inceleyerek unu gzlemleyecektir: ki terim
[insan ve yurtta] iki farkl gereklii mi ifade ediyor, yoksa
tersine birincisi daima kincisinde ierilm i6 midir, buras
belli deil -yani, hak sahibi olanlar, ayn zamanda yurtta da
olan insanlard (ya da yurtta olduklar lde insandlar).
Hannah Arendt bu mulakl ve bunun btn korkun
sonularn, yerinden olmu insanlarla aniden dolan bir
dnyada zaten saptamt. Arendt, Edmund Burken ger
ekten kehanetimsi eski nsezisini bize hatrlatr; buna gre,
yalnzca insan olmanm soyut plakl insanln en byk
5) G io rg io A gam b en in kefettii gibi. Bkz. A gam b en , H om o Sacer. il potere
sovrann e la nuda vita (E in a u d i, 1 9 9 5 ).
6) G io rg io A gam ben, M ezzi sen za fine ( 1 9 9 6 ) . B u rad aki aln t V in zen zo Bin e tti ile C esare C a sa rin o 'n u n ev irisin d en d ir: Means w ithout Ends: N otes on
Politics (U n iv ersity o f M in n eso ta P ress, 2 0 0 0 ), s. 20.

tehlikesidir.7 nsan Haklar, diyordu Burke, bir soyutlamay

d ve bu soyutlama bir Ingilizin ya da bir Franszm somut
haklaryla doldurulmadka, insanlar hibir ey bekleyemez
lerdi. Bir insan varlnn soyut plaklnda dnya hibir
kutsiyet gremez -H annah Arendt, Burken gzlemlerini
takip eden yllarn deneyimini byle zetliyordu. Egemen
bir devletin yurtta olmayan insanlar olduu srece, feshedilemeyecei varsaylan nsan Haklarnm tatbik edilemeyecei
ortaya kar.8
Gerekten de, insan haklarndan baka bir eye sahip ol
mayan - insan haklarn ieren ve koruyan, kurumsal olarak
daha kkl ve daha savunulabilir baka haklar olm ayan- in
sanlar hibir yerde yoktur ve hayal bile edilemez. Toplumsal,
fazlasyla toplumsal bir puissance, potenza, might ya da M acht9,
yani g, insanlarn insanln onaylamak iin elbette gerek
liydi. Modern ada bu g, kanlmaz biimde, m o d em
zam anlarda yurtta ile yabanc arasndaki hudut biim ine b
rnen, insan ile insan-olm ayan arasnda b ir hudut izm e gc

halini almtr. Egemen devletlerin mlklerine blnm bir

gezegende, balarn sokacak bir atlar ve hibir haklar ol
mayanlar, yasa karsnda eit olmamaktan deil, kendilerine
layk grlen kt muameleden ikyet ettiklerinde bavura
bilecekleri ya da korunma talep edebilecekleri, k endilerine uy
gulanabilecek hibir yasa olm am asndan dolay strap ekerler.

Hannah Arendt Totalitarizmin K k en lerinden birka yl

sonra Karl Jaspers zerine yazd denemede, insanlk nce
ki btn kuaklar iin bir kavram ya da ideal olsa da, (u ekle
nebilir: Felsefi bir postulat, hmanist bir d, kimi zaman bir
7 ) E d m u n d B u rk e, R eflections on the Revolution in F ran ce ( 1 7 9 0 ) , E. J . Payne
b ask sn d a n (E v ery m a n s L ib ra ry ); akt. A rendt.
8 ) H an nah A rend t, "O n h u m a n ity in d ark tim es: th o u g h ts a b o u t L e ssin g ,
Men in D ark Times iin d e, s. 15.
9 ) Bkz. A gam ben , M eans w ithout Ends, s. 1 4 3 te k i ev irm en n otu .

sava l, ama ok ender olarak politik bir eylemin rgt

lenme ilkesidir), bir anlamda acil bir gereklik haline gelmi
tir, der.10 Bunun nedeni, Batnn etkisinin yalnzca dnyann
geri kalanm kendi teknolojik gelimesinin rnleriyle tka
basa doldurmu olmas deildir, ayn zamanda paralama
srelerini de ihra etmi olmasdr -bunlarn banda me
tafizik ve dinsel inanlarn sonu, doa bilim lerinin etkileyici
ilerlemeleri ve ynetimin tek (ya da hemen hemen tek) biimi
olan ulus-devletin ykselii gelir. Batda politik yaamn eski
inanlarn ve detlerini yok etmek iin yzyllarca uram
gler, dnyann tm dier ksmlarndaki inan ve detleri
(...) yok etmeyi birka on yl iinde baarmtr.
Arendt bu tr birlemenin btnyle olumsuz olan bir
insanlk dayanmas biim i retebileceinden sz etmekte
dir. nsan nfusunun her ksm, tm dier ksmlarn ve her
bir ksmn insafna kalmtr. Bunun tehlikelerin, risklerin
ve korkularn kurduu bir dayanma olduu sylenebilir.
ou zaman ve ounluun dncesinde gezegenin birli
i, dnyann - kendisi her yere erise de bizatihi eriilmez
olan bir dnyann- en cra kelerinde doan ya da gelien
tehditlerin dehetine indirgenir.
Her fabrika amalad rne ilaveten artklar da retir.
Topraa dayal m odern egemenliin fabrikas istisna deil
dir.
Kantm dlerinin yaymlanmasndan yaklak iki yz yl
sonra, dnyann [adm adm] dolmasna (ve sonu olarak,
Kantm, Akln ve Doanm kar gelinemeyecek kanlmaz bir
hkm olarak kabul ettii gezegenin zenginliinin, gerekten
kayda deer olduunu kabul etme arzusuna) kar, topran,
1 0 ) K arl Ja sp ers: C itiz en o f th e W o rld ? , H an n ah A rend t, Men in D ark Times
i in d e (H a rco u rt B ra ce, 1 9 9 3 ), s. 8 1 -9 4 .

Zygm unt Bauman

j 177
i

ulusun ve devletin kutsal (olmayan) lemesi yardmyla m

cadele edildi.
Giorgio Agambenin saptad gibi, ulus-devlet doumu
(...) kendi egemenliinin tem eli yapan bir devlettir. Bu kur
gu iinde, diye devam eder, doum un dorudan doruya ulus
olduu fikri aikrdr, yle ki bu iki moment arasnda hi fark
yoktur.11 Deyim yerindeyse, devlet yurttal iine doulur.
Hukuksal-yasal tuzaklara sarlp sarmalanm olan yeni
doan bebein plakl, devlet iktidarnn egemenliinin
zerinde ina edildii ve devlet egemenliinin kapsamna
giren ve yurttalk talep edenlere ynelik ie alma/da atma
pratikleri yardmyla srekli olarak yeniden ina edilen ve hiz
met edilen alan oluturur. Ulusa tek doal kabul -soracak
soru ya da geilecek snav olm adan- doum olarak grl
dnde, Agambenin modern egemenliin z kabul ettii
biosun zoe ye indirgenmesi (canl ve hareket eden beden olan
L eib in K rp ere, yani zerinde etkide bulunulabilen ama ken

disi etkide bulunamayan bedene indirgenmesi de denebilir),

kanlmaz bir sonu varsaylabilir.
Kabul edilmek iin devletin kapsn alan dier btn ta
lep sahipleri, genel olarak soyunma riteline tabi tutulurlar.
Van Gennepin hazrlad evreli gei treni emasna uy
gun olarak, Victor Turnerm belirttii gibi, toplumsal bir alana
kabul talebiyle yeni gelenler kendilerine, yeni yerleim alan
na ayrlm ve uygun giysilerin bulunduu gardroba giri izni
verilmeden nce, evvelki grevlerinin btn giysilerinden
(hem metaforik olarak hem de kelimenin gerek anlamyla)
kurtulmu olmaldrlar. Bir an iin toplumsal plaklk du
rumunda kalmaldrlar. Bu karantina ne biri ne dieri olan
mekn-olmayanda cereyan eder; ne toplumsal olarak onay
lanm ve tanmlanm giysiler sunulur ne de bunlara izin ve1 1 ) A gam b en , M eans w ithout ends. s. 21.

rilir. Parsellere blnm ve meknsal dzlemde etraf evrili

bir parsel kmesi olarak kabul edilen bir dnyada parselleri
ayran bir yok-mekn araf, yeni gelenleri, yeni aidiyetlerin
den ayrr. Eer sunulacaksa, ie alma, kkl bir dlamadan
nce gelmelidir.
Turnera gre, zoe ya da K rp er dzeyinden bios ya da Leib
dzeyine ykseltebilecek her trl donanmdan yoksun bir
kamping alannda, kamplara zorla mola verdirmenin yay
d mesaj ( onlar zgl biimden yoksun ve toplumsal olsa
bile, statnn hibir yaygn biim ini barndrmayan ya da
bunlarn altndaki bir koula indirgenmi olan bir tr insani
p rim a m ateria haline getirmenin toplumsal anlam) udur:

Toplumsal olarak onaylanm bir statden dierine gtren

kestirme bir yol yoktur kesinlikle. Birinden dierine geme
den nce, yaplanmam ya da kabaca yaplanm ve nispeten
farkllamam bir topluluk12 iine massedilmek gerekir.
Hannah Arendt, Turnerm ilerde inceleyecei fenome
ni, kovmann, srgnn, dlamann ve ayr tutmann olu
turduu, g tarafndan ynetilen dnyaya yerletiriyordu.
Kardelik biim ini alan insanlk, diye devam ediyordu, par
ya halklarn byk ayrcaldr -1 8 . yzyln kamusal tart
malar onlar bahtszlar diye adlandryordu; on dokuzuncu
yzyldakiler ise sefiller diye adlandracakt; gnmzdeyse,
geen yzyln ortasndan beri onlar genel olarak gmen
kavram altnda topluyoruz; ama onlarn adlarn yaratan ve
kullananlarn izdii dnyann zihniyet haritasnda onlara ait
bir yer hi olmad. Defalarca reddedilen, yoksun braklan,
ezilen bu ac ekenler birbirine yle yaknlamt ki, bizim
dnya diye adlandrdmz (ve elbette kymdan nce onlar
1 2 ) V icto r W Turner, The Ritual Process: Structure an d A nti-Stm cture (R o u tled ge, 1 9 6 9 ), s. 1 7 0 , 9 6 .

arasnda da var olan ve onlar birbirlerinden uzak tutan) ara

mekn yok olup gitm iti.13
Fiiliyatta, parya ve dlanm kategorileri dnya dyd:
Yerleik iktidarlarn dourduu ve toplum ad altnda tant
t kategoriler ve incelikli ayrmlar dnyasnn, -insanlarn
oturduu varsaylan tek dnyann, iinde oturanlar yurtta,
hak sahibi ve hak kullancs haline getirebilecek tek dnya
n n - dndaydlar. Onlar tektiptiler -yerel dilde konuanlarn
saptayabilecei, kavrayabilecei, adlandrp anlayabilecei
trde zelliklere sahip olmaylar bakmndan tektiptiler. Ya
da, en azndan, yerel dilin yoksulluu ile hak gaspnn yol a
t, gle desteklenmi homojenleme arasndaki ittifak ne
deniyle tektip gibiydiler.
Doulan yer ile ulus ayn eyse, bu durumda ulusal aileye
katlan ya da katlm ay arzulayan herkes yeni doan bebein
plakln taklit etm eli ya da bunu yapmaya zorlanmaldr.
Devlet -yani ulusun hamisi ve hapishane bekisi, szcs ve
ba sansrcs- bu koulun yerine getirilmesine gz kulak
olur.
Muhtemelen modern devletin en bilinli ve yanlsamalar
dan azade anatomistlerinden olan Carl Schmitt unu belirti
yor: Bir deer ortaya koyan kii, deer-olmayam da bizatihi
ortaya koyar daima; deer-olmayanm bu ekilde belirlenme
sinin anlam, ortadan kaldrlmasKr.14 Deeri belirlemek,
normal, sradan ve dzenli olann snrlarn izmektir. Deerolmayan bu hududu belirten bir istisnadr.
1 3 ) H an n ah A rend t, O n h u m a n ity in dark tim es: th o u g h ts a b o u t L e ssin g ",
Men in D ark Times iin d e , s. 15.
1 4 ) C arl S ch m itt, T h eorie des P artisanen. Z w ischen bem erkun g zum B eg riff des
P olitischen (D u n c k e r and H u m b o ld t, 1 9 6 3 ), s. 8 0 . Bkz. A gam b en deki ta rt
m a: H om o S a c e r Sovereign P ow er an d B are L ife (S ta n fo rd U n iv ersity Press,
1 9 9 8 ), s. 1 3 7 .

stisna, ierilemeyecek olandr; her trl genel formlasyonun dna kar, ama ayn zamanda hukuksal ve biimsel
olan zgl bir e ortaya koyar: Mutlak surette saf olan karar.
(...) Bir kaosa uygulanabilecek kural yoktur. Hukuksal d
zenin bir anlam olmas iin dzenin yerleik olmas gerekir.
Normal bir durumun yaratlm olmas gerekir ve bu normal
durumun gerekten etkili olup olmadna karar veren, h
kmrandr. (...) stisna, kural dorulamakla kalmaz, bizatihi
kural da ancak istisna sayesinde yaar.13
Giorgio Agambenin yorumu yle: Kural artk istisna
ya uygulanarak deil, istisnadan geri ekilerek uygulanr.
Nitekim istisnai durum, dzenden nce gelen kaos deildir,
dzenin ertelenmesinden kaynakl durumdur. Bu anlamda,
istisna, etimolojisine uygun olarak, yalnzca dlanan deil,
dpedz dar alnandr (e x c a p ere). 16
u saptamada bulunmama izin verirseniz, bu, zellikle
yasa koyucu egemenlerin, kendi eylemlerini merulatrmak
ve baaryla yrtmek iin, nlemek zorunda olduklar koul
dur. Dzen tesisine, genel olarak, kaosa kar mcadele adna
giriilir. Oysa, en bata dzen niyeti olmasayd ve teviki ger
ekten de balayabilsin diye dzen durumu nceden tasar
lanm olmasayd, kaos diye bir ey zaten olmazd. Kaos, olmayan-deer olarak doar. Dzenin kemekei onun doum
yeridir -baka m eru akrabas ya da aile oca yoktur.
Egemen g ncelikle toprakla ba kurmu olmasayd, m uaf
tutma gc egemenliin bir iareti olmazd.
O rdnung un paradoksal mantn dirayetle ve igryle irde
1 5 ) C arl S c h m itt, P olitische T heologie. Vier kapitel sur L ehre von der
Souvernitt (D u n c k e r and H u m b o ld t, 1 9 2 2 ), s. 1 9 -2 1 . Bkz. A gam b en deki
tartm a: H om o S acer, s. 15 vd.
1 6 ) A gam b en , H om o Sacer, s. 18.

leyen Cari Schmitt, bu temel noktada, istisnaya dayal iktidar

sahiplerinin, dzen hami/savunucularnn gelitirdii kur
guyu benimser. Egemenlerin tm uygulamalarnda olduu
gibi, Schm ittin teorik modelinde de, O rdnung almalarnn
srdrld topraklarn hudutlarnn, dzenleyici aba ve
niyetler iin yerel olarak donanm dnyann d snrlarm
oluturduu varsaylr.
Yasa koyucularn doxasmda olduu gibi, Schmitte gre
de, dzenleme iin gereken kaynak toplam, ileyiini ve et
kilerini aklamak iin gereken etmenlerin toplam gibi, bu
dnyann iindedir. Egemenlik, deer ile deer-olmayan ara
sndaki, kural ile istisna arasndaki ayrm yaratr; ama bu
ilemin ncesinde egem en alann ierisi ile dars arasndaki
ayrm gelir, bu olmadan egemene zg ayrcalklar talep edi

lemez ya da kazanlamaz. Egemenlik, modern ulus-devletin

uygulad ve Schm ittin teoriletirdii haliyle, bir topraa ayrlmazcasma baldr; dar olmadan hayal edilemez; y ere l
lemi bir varlk dnda herhangi bir biimde dnlemez.

Schm ittin bak, gizemini aydnlatmak istedii egemenlik

kadar yerellemitir. Bu bak toprak ile iktidarn tanrsal
evliliinin fiili ve bilisel ufkunu aamaz.
Tpk yasa devletinin ulusun devleti olana dek yava
yava ama kar konulmaz bir ekilde evrim gstermesi gibi
(nk meruiyet yaratmann ve ideolojik seferberliin s
rekli basks altndadr), evlilik de l iliki olmutur: toprak,
devlet ve ulus lemesi. Bu lemenin ykseliinin dnya
nn nispeten snrl tek bir blmnde meydana gelen tarihsel
bir kaza olduu varsaylabilir. Ancak dnyann bu blm,
ne kadar kk olsa da, dnyann geri kalann periferiye d
ntrebilecek kadar ustalkl ve kendi zelliklerini unutacak
ya da ihmal edecek kadar kibirli bir metropol mertebesi talep
edebilmitir; periferinin yaamas gereken kurallar saptamak

metropoln ayrcal olduundan ve bu kurallara boyun e

meyi salamak metropoln yetkisinde bulunduundan -ulus,
devlet ve toprak rtmesi/karm kresel olarak zorunlu bir
norm haline gelmitir.
lemenin her bir yesi, dier ikisiyle birlikte deilse
ve onlar tarafndan desteklenmiyorsa, anomaliye dnr:
Kurtulamayaca anlaldnda ise, radikal bir operasyondan
gemeye ya da ldrc bir darbe yemeye mecbur olan bir
canavara dnr. Ulus-devletin olmad bir toprak no m a n s
land olur; devletsiz bir ulus garabetleir, ya gnll olarak

yok olacaktr ya da infaz edilecektir, tercih onundur; ulussuz

ya da birden ok uluslu bir devlet gemiin bir kalntsna ya
da modernleme ile yok olup gitme arasnda seim yapmas
gereken bir mutanta dnr.Gerek egemen olmaya teebbs
eden gler, gerekse bu egemenlii temin etme ya da kazanma
frsat olan gler iin, bu yeni normalliin ardnda anlamlandrc ilke yatyordu.
Safla ynelik her teebbs geride pislik brakr; dzene
ynelik her teebbs de canavarlar yaratr. Toprak/ulus/devlet
lemesinin ykseldii dnemin pis canavarlar da devletsiz
uluslar, birden ok uluslu devletler ve ulus-devletsiz toprak
lardr. Bu canavarlarn esinledii tehdit ve korku sayesinde,
egemen iktidar, haklar esirgeme hakk talep edebilmi ve ka
zanm ve insanln byk blmnn yerine getirmedii
koullar belirleyebilmitir.
Egem enlik insanln snrlarn tanm lam a gc olduun
dan, bu snrlarn dna den ya da atlan insan yaamlar
yaanmaya demez.
1920 ylnda, D ie F reiga be d er V ernichtung lebensum verten
L eben (Yaanmaya Demeyen Bir Yaamn Ykmna mkn

Tanmak) ad altnda kk bir kitap kt. Kitap hukuk uz-

mam Karl Binding ile tp profesr Alfred Hoche tarafndan

kaleme alnmt. Unw ertes L eben (yaanmaya demeyen
yaam) kavram genellikle bu esere atfedilir ve bilinen in
san toplumlannda, insanla gsterilmesi gereken efkat ve
dikkatten yararlanmas gereken gerek yaam biimlerinin
aleyhine, bu tr yaamlarn fazlasyla ve haksz yere korun
duu nermesini ortaya atar. Malumatfuru yazarlar, unw ertes
L eb en in ortadan kaldrlmasnn su olarak grlmesinin ve

cezaya tabi olmasnn gereklilii konusunda (hukuksal, top

lumsal ya da dinsel) hibir neden grmyorlard.
Binding/Hochea ait bu anlay ierisinde, Giorgio Agamben,
eski bir kategori olan Hom o S a cer in yeniden canlandrlmas
n ve gncel, modern ifadesini bulur: Cezalandrlma korkusu
olmakszn ldrlebilecek, ama dinsel ayinlerde kurban edi
lemeyecek bir insan; baka bir deyile, mutlak surette muaf
tutulan -beeri ve ilahi yasalarn kapsam dndaki- bir in
san. Agamben, yaanmaya demeyen yaam kavramnn Hom o S a cer kavramnda da olageldii gibi- etik olmadn;

ama modern versiyonu ierisinde, egemen iktidarn zerinde

temellendii kategori olarak derin bir politik anlam edindi
ini de gzlemler.
Modern biyo-politikte egemen, mevcut haliyle yaamn
deer ya da deersizliine karar veren kiidir. Haklarn bil
dirilmesi sonucunda, bizatihi egemenlik ilkesiyle donanm
yaam, artk egemen bir kararn yeri olur.17
Gerekten de durum byle gzkmektedir. Bununla bir
likte, toprak/ulus/devlet lemesi, insann birlikte yaamasna
dair evrensel ilke mertebesine karld lde bu durumun
mmkn olabildiini saptamak gerekir; bu ilke, byle bir
lemenin temel koullarn (yani nfus homojenliini ve/veya
17) Age., s. 14 2 .

topraa kk salmak ile sonulanan daimi iskn) yerine ge

tirmeyi yzyllar boyunca baaramam blgeler de dahil, ge
zegenin her kesine dayatlr ve buralar rapteder. Hannah
Arendtin vurgulad gibi, leme ilkesinin bu yapma, keyfi ve
zorunlu evrensellii nedeniyle, kat bir ekilde rgtlenmi bu
topluluklardan herhangi birinden kovulan biri kendini, uluslar
ailesinden18 (ve bylelikle, insan soyu uluslar ailesiyle zde
olduundan, insanlk alanndan da) tamamen kovulmu bulur
ve komini sacrinin hilik-lkesine gnderilir.
Youn artk retim i etkili bir artk tme endstrisi ge
rektirir; ve bu, gerekten de m odern zamanlarn en arpc
baarlarndan biri olmutur. Bu durum, Kantn uyar/nse
zisinin iki yz yl boyunca niin b ir kenarda unutulduunu
aklamaktadr.
Toprak/ulus/devlet lemesinin prensip ve uygalamalaryla
balatlan ve srekli tevik gren, ierme/dlama gayreti ve
telann ortaya kard insan artklar, miktarlarndaki ar
ta ve verdikleri byk zahmete ramen, eli kulanda bir
felaketin iareti gibi grlerek ileme tabi tutulmak yerine, ge
ici ve esasen giderilebilir bir tahri kayna konumuna hakl
olarak indirgenebilir. Byk lde, emperyalizm ve s
m rgecilik adlar altnda tarihteki yerini alan modern iletme
sayesinde, kara bulutlar dalyor ve kasvetli nseziler ykm
kehanetleri olarak grlp alaya almyor. Bu iletme, dier
ilevlerinin yan sra, insan artklarnn byyen rezervlerini
imha ve yeniden-ileme fabrikas olarak da hizmet grmtr.
stila, fetih ve ilhak eklindeki emperyalist itkiyle, smrgeletirilmeye alan, usuz bucaksz bakir topraklar, evlerin
den kovulanlar iin plk olarak kullanlabilir ve ilerleme
1 8 ) A rend t, The Origins o f Totalitarianism , s. 2 0 4 .

denen ara hz ve mesafe kazandka aratan denler iin

vaadedilmi toprak olarak hizmet edebilir.
O zaman dnya yalnzca dolu grnyordu. Dolu sfat,
tka basa olmay belirtm enin - som utlam - bir baka tar
zyd. Daha kesin bir ifadeyle, ar kalabalk.
Ezilen ve terk edilen kitleleri toplamay vaat eden zgrlk
Heykeli yok artk. Birka uyumsuz ve kaak dnda, kimse
nin snaca delik yok. Ama (ve dnyann yeni yeni ortaya
kan zenginliinin en arpc etkisi de kukusuz budur), 11
Eyll olaylarnn grkemli ve hi tartmasz biimde kantla
d gibi, kendi evinde gayet rahat olan kimse de yoktur.
Smrgeletirme Kantm nsezilerinin bir kenarda unu
tulmasn salad. Bununla birlikte, tekrar hatrlandklarnda,
Kantm arzulad neeli topya yerine, bir kyamet kehaneti
grnmnde ortaya ktlar. Kantm tasavvuru bugn byle
grnyor, nk no m a n s land lerin aldatc bolluu nede
niyle, insanl dnyann nihai doluluunun ifasna hazrla
mak iin bu iki yzyl boyunca yapacak hibir ey olmad ve
hibir ey yaplamad.
Ubi leones [mehul yerler] yaftasn tayan son yerler de

dnya haritasndan hzla silinirken ve uzaklardaki son hudut

topraklar, snrlar kapatacak ve giri vizesi vermeyi reddede
cek kadar gl muktedirlerin eline geerken, btn olarak
dnya g ez eg en apnda bir hudut blgesine dnyor...

Btn zamanlarn hudut blgeleri hem yer deitirme fabri

kalar hem de yer deitirenlerin yeniden-ilem grdkleri
yerler olarak bilinir. Onlarn yeni ve kresel eitliliinden
beklenecek baka hibir ey yoktur; tabii gezegen leinde
ki retim ve yeniden-ilem e sorunlar bir yana braklrsa...

Tekrar etmeme izin verin: Kresel sorunlara yerel zm yok

tur; mevcut politik kurumlar, u ana dek ortaklaa yaratabil
diimiz ve elimizde bulunan tek politik kurumlar tarafndan
zellikle yerel zmler agzllkle ama nafile bir ekilde
aranyor olsa da yoktur. Daha batan itibaren ve btn tarih
boyunca, devlet ile ulusun birliini toprakla mhrleme y
nnde tutkulu (niyetleri bakmndan Herklce, uygulamada
Sisyphosvari) abalar iine girince, btn bu kuramlarn ye
rellemesinde ve byle kalmasnda ve onlarn gerekleebilir
(ya da aslnda m eru ) eylemlerde bulunmaya ynelik egemen
glerinin yerel olarak snrlanmasnda alacak bir ey yok
tur.
Yeryznn her tarafna yer-d garnizonlar serpilmitir,
buralar kresel hudut topraklarnn henz kullanlm ayan ya
da yeniden ilenm em i artklarna ayrlm hurdalklardr.
Modern tarihin iki yzyl boyunca yurttaa dnmeyi baa
ramayan insanlar, mlteciler, gnll ya da zorunlu gmen
ler, ksacas yerinden edilmi insanlar, doal olarak, onlar
kabul eden lkenin sorunu olarak grld ve byle muamele
grdler.
Modern dnya haritasn kaplayan ulus-devletlerin ok
kk bir ksm ayrcalkl egemenlikleri kadar yerel olarak
kk salmlard. Bu ulus-devletlerin neredeyse hepsi, belli bir
topran iinde yabanclarn varln, kimi zaman gnll
olarak, kimi zaman istemeye istemeye kabul etmek ve ba
ka egemen ulus-devlet iktidar alanlarndan kaan ya da ko
vulan gmen dalgalarn kabul etmek zorunda kalmlard.
Bununla birlikte, bir kez bu alana girince, hem yeni gelen
hem de evvelce yerlemi olan yabanclar, kabul eden lkenin
kendine zg btn hukuksal uygulamalarnn kapsamna
girmi oluyorlard. Sz konusu lke, Claude Levi-Straussun

H znl D n en celerd e yabanclarn varlna kar davran

alternatifleri olarak tarif ettii iki stratejinin modernlemi,

gncellemi versiyonlarn uygulamakta zgrd; lke bu
stratejilere bavurmay setiinde, toprak/ulus/devlet leme
sinin ihlal edilemezliini korumay dert edinerek, gezegenin
dier btn egemen glerinin hi ekincesiz desteine g
venebilirdi.
Yabanc sorununa ya antropofajik ya da antropoemik
zm getiriliyordu, ilki yabanclar yiyip tketm ek anlamna
gelir. Bu, -baz eski kabilelerin uygulad varsaylan yam
yamlk gibi- kelimenin gerek anlamyla da olabilir, ya da
yabanc kltr tayanlar ulusal gvdenin iinde hazmeder
ken, kltrel eyizlerinin hazmedilemeyen ksmlarn red
detme niyetiyle, ulus-devletlerin neredeyse evrensel biimde
uyguladklarna tank olunan kltrel asimilasyon anlamn
daki yceltilmi, tinsel versiyonuyla da olabilir. kinci zm,
yiyip yutmak yerine yabanclar kusma anlamna geliyordu:
Yabanclar bir araya toplamak sonra da devletin iktidar ala
nndan ya da canllar dnyasndan kovmak (yaman talyan
gazeteci ve kanaat lideri, Oriana Fallacinin baka tanrlara
tapanlar ve artc giyim alkanlklar olanlar karsnda biz
Avrupallara yapmamz nerdii ey tam da budur).
Bununla birlikte, bu zmlerden herhangi birinin uygu
lanmasnn ancak iki hipotez karsnda anlam vard: ieri
si ile dars arasnda net bir toprak blnmesi; ve strateji
seen gcn kendi alan ierisindeki egemenliinin eksiksizlii ve blnmezlii. Gnmzn kresel ve akkan modern
dnyasnda bu iki hipotezin hibiri gvenilir deildir; keza
bu ortodoks stratejilerden birinin uygulanma ihtimali de en
azndan ok dktr.
Denenmi davran biimleri mevcut olmadndan, yeni
gelenlere nasl davranlacama dair geerli bir stratejimiz yok

gibi grnyor. Hibir kltrel modelin rakip modeller ze

rinde otoriterce ve etkin bir ekilde stnlk iddia edemedii;
vatansever seferberliklerin ve ulus inalarnn, toplumsal en
tegrasyonun ve devletin stnlk savnn esas aralar olmak
tan kt bir dnemde, kltrel asimilasyonun pek bir ans
var gibi grnmyor. Snr d etmeler dramatik ve olduka
rahatsz edici televizyon grntleri oluturduundan, genel
olarak kar klsa ve yaratclarnn uluslararas itibarna
glge drse de, ou hkmet mmkn mertebe sorundan
kamay tercih ediyor ve snma talebinde bulunan herkesin
yzne kapy kapamak istiyor.
Politik snma hakknn sert nlemlerle kstlanmas y
nndeki gnmz eilimi, ekonomik gm enlere giri iz
ninin kesin olarak reddiyle birlikte (iin, emei istedii yere
getiremiyorsa, emein bulunduu yere gitmekle tehdit ettii
ender ve geici dnemler hari), gmen olgusuna dair yeni
bir stratejinin var olduuna deil, strateji y o k lu u n a ve bu
yokluun politik kargaaya neden olduu bir duruma dme
me arzusuna iaret eder. Bu koullarda 11 Eyll, politikaclar
iin byk bir kurtarc oldu. Ulusun servetini smrmek ve
istihdamdan pay almak,19 yahut tberkloz gibi uzun sredir
unutulmu ya da AIDS gibi yeni icat edilmi hastalklar getir
mek gibi20, alldk sulamalardan baka, gmenler bundan
byle kresel terrist alar iin beinci kol rol oynamak
la da sulanabilirler. Ne yaplaca bilinmeyen ve bu konuda
dnme gerei duyulmayan insanlar toplama, kapatma ve
srme konusunda rasyonel ve ahlaki bakmdan kar
1 9 ) Le P en, P ia K jersgaard ya da V laam B lo c gib i ar sad an tu tu n da k e n
d ilerin i "o rta n n s o lu o la ra k tan m layan artan saydaki ada p o litik acy a
kad ar geni b ir yelp azede b u lu n a n k iile r bu sulam aya ra h a tlk la b av u ra
bilm ek ted ir.
2 0 ) rn e in b k z. 2 4 H aziran 2 0 0 2 tarih li D aily M a i'in AID S v ir s n e y ak a
lan m o k sayda i in in buraya gelii z er in e bayazs.

klamayacak bir neden nihayet bulunmutur. ABDde ve ar

dndan ok ksa srede Britanyada, terrizme kar sava
bayra altnda, yabanclar Byk Szlemeden ve Habeas
C orpus 'tan bu yana tarihin btn cilvelerine direnebilmi olan

temel insan haklarndan yoksun brakldlar. Artk yabanclar

kendilerini savunamayacaklar sulamalardan tr sresiz
alkonabileceklerdir, nk bu sulamalarn ne olduundan
bihaberdirler. Martin Thomasm dokunakl bir slupla belirt
tii gibi,21 yle bir an gelir ki, beeri yasann temel ilkesinin
dramatik biimde tersine dnmesiyle, isnat edilen bir suu
kantlamak gereksiz bir sknt haline gelir -e n azndan ya
banc gmenler sz konusu olduu srece bu byledir.
Kaplar belki kilitlenmitir; ama kilitler ne kadar salam
olursa olsun sorun ortadan kalkmaz. Kilit, yerinden etmeye
yol aan ve insanlar mlteciye dntren gleri ne ehli
letirir ne de zayflatr. Sorunu gzlerden ve gnlden uzak
tutmaya katkda bulunabilir, ama yok olmaya zorlayamaz.
Dolaysyla m lteciler giderek daha fazla apraz ate arasn
da kalyorlar; daha dorusu, amazdalar.
Mlteciler ya zorla srlmler ya da korkudan anavatanla
rndan kamak zorunda kalmlardr, ama baka bir vatana
girmelerine izin verilmez. Onlar yer deitiriyor deildir, yeryzndeki yerlerini y itiriy o rla r ; onlar hibir yere, Augenin
yer-olmayanma,

Garreaunun

% i-ehirlerine,

Michel

Foucaultnun Narrenschiffenine [Deliler Gemisi], kendi

kendine var olan, kendi iine kapal ve ayn zamanda usuz
bucaksz denize22 terk edilmi, yersiz bir yere frlatlp atl
mlardr; ya da (Michel Agiernin E thnography dergisindeki
bir makalede ileri srd gibi) bir le, yani insanlara kar
2 1 ) G uardian, 26 K asm 2 0 0 1 .
2 2 ) Bkz. M ich el F o u ca u lt, O f o th e r sp a c e s, D eacritics 1 [1 9 8 6 1 , s. 26.

hn dolu olan ve insanlarn ender ziyaret ettikleri, tanm ge

rei m eskn olm ayan bir yere yollanyorlar.
Mlteciler, kresellemi dnyann iktidar sahibi yeni se
kinlerinin karikatr olarak, gnmzde insanln korku ve
kayglarnn banda gelen insanlk durumunun gncel e re
tiliinin kklerinin bulunduu yer-dlm cisimlemi hali

olmutur. Bo yere baka klar arayan bu korku ve kayg

lar, mltecilerin halka verdii hn ve korkuya aktarlmtr.
Yer-dlm cisimlemi dier hali olan, kar konulamayacak
kadar gl, insani denetimden km kresel sekinlerle
dorudan bir karlama araclyla, bu hn ve korkular da
tmak ya da yok etmek imknszdr. Bilakis, mlteciler ar
kaygnn boaltlmasna yarayan kolay bir hedeftir...
Birlemi

Milletler

Mlteciler

Yksek

Komisyonuna

(UNHCR) gre, 13 il 18 milyon zorunlu g kurban

anavatanlarnn hudutlar dnda hayatta kalma mcadelesi
vermektedir (Burundideki, Sri Lankadaki, Kolombiyadaki,
Angola, Sudan ve Afganistandaki bitm ek bilmez kabile sava
lar yznden oradan oraya gitmeye mahkm i m lteci
leri saymyoruz). Bu rakam Asyada 6 milyon, Afrikada 7-8
milyon civarndadr; Ortadouda 3 milyon Filistinli gmen
saylmaktadr. phesiz ki bunlar en iyi tahminlerdir. Btn
mlteciler mlteci olarak kabul edilmemektedir (ya da bu
talepte bulunmamlardr); yerinden yurdundan olanlardan
yalnzca birka milyon kii UNFICR kaytlarnda ve koruma
altnda bulunma ansna sahiptir.
Nereye giderlerse gitsinler, mlteciler arzu edilmez; bu
konuda hi kukuya yer yoktur. Ekonom ik ilticaclar (yani
rasyonel tercihin buyruklarna uyan ve bylece rzkn olma
d yerde kalarak deil, olduu yere giderek rzkn karma
ya alan insanlar), semen topluluunun bir numaral deeri
olarak esnek almay kabul ettirmek ve kendi yerel isizle

rini i aramaya kp, emek satn alanlarn bulunduu yere

gitmeye tevik etmek iin ellerinden geleni yapan hkmetler
tarafndan da aka mahkm edilir. Ama ekonomik gereke
lere dair kukular, daha ksa sre ncesine kadar, ayrmcla
ve kyma kar bir smak arayarak insan haklarnn gereini
yerine getiriyor gibi grlen, yeni gelen yabanclar zerine de
srar. Snma talep eden deyimi, aalayc bir arm
kazanmtr. Avrupa Birliinin devlet adamlar zamanlarnn
ve beyinsel kapasitelerinin byk blmn, hudutlar ka
pamak ve salamlatrmak iin giderek daha sofistike yollar
dnmek, her eye ramen hududu gemeyi baarm olan
ekmek ve smak talepilerinden kurtulmaya en elverili pro
sedrleri bulmak iin kullanyorlar.
Britanya ileri Bakan David Blunkett da, altta kalmamak
iin, snma hakk alamam olanlar geri almay reddetme
leri durumunda, bu gmenlerin anavatanna mali yardmlar
kesme antajna bavurmay nerdi.23 Tek yeni fikri bu deil
di. Blunkett, Avrupal dier liderlerin yeterince evk gster
memeleri nedeniyle, ilerleme daima ok yava oldu diyerek,
deiim hzn artrma arzusundayd. Tm Avrupay kapsa
yacak ekilde hzl ortak operasyon gc ve ulusal uzman
lardan oluan zel bir birlik kurulmasn istiyor; bylelikle,
Avrupa Birliinin d hudutlarnn (...) zayf noktalarn sap
tayarak, deniz yoluyla yasad g ve insan ticareti [vaktiyle
kullanlan soylu gei kavramnn yerine geirilmeye al
lan yeni deyim] sorununu ele alarak, ortak risk deerlendir
mesi ortaya koymay amalyordu.
Semenlerine musallat olan gelecek belirsizliinin gerek
kaynaklaryla yz yze gelmek yerine, tek areyi halk nyarg
larn destekleyip tevik etmekte bulan gzde ahsiyetlerin ve
2 3 ) Bk z. A lan Travis, "U K plan fo r asylu m c ra c k d o w n ". G uardian, 13 H aziran

2002.

hkmetlerin aktif ibirlii sonucunda, snmaclar (rne

in Avrupann saysz Sangattesinde g toplayarak Britanya
Adalarn istilaya hazrlananlar ya da semenlerin evlerinin
birka kilometre tesindeki smarlama kamplara, durdurul
madklar takdirde, yerlemek zere olanlar), kem gzl ca
dlarn, tvbesiz alaklarn hayaletlerinin ve ehir efsanelerin
deki dier kt yrekli hortlak ve umaclarn yerini alyorlar.
Hzla evrilen yeni ehir folkloru, dnya apnda srdrlen
dlamann kurbanlarna kt niyetli ba kahraman rol ve
rerek, gnmzde de olduu gibi, ehir yaamnn gvensiz
liklerinin dourduu, gemiin pek popler dehet hikyeleri
geleneini kendine katarak yeniden ileme sokmaktadr.
En ustalkl stratejilere ramen uygun bir ekilde srlemeyen bu gmenleri hkmetler mmkn olduunca uzak
ve izole yerlerde ina edilmi kamplara kapatmay nerirler
-gm enlerin lkenin ekonomik yaamna katlamayacakla
r ya da katlmak istemedikleri inancn gerek bir kehanete
dntren bir admdr bu. Gary Youngeun saptad gibi,
Britanya krlarn Bantustanlarla evirmek, mltecileri tec
rit durumunda ve gsz brakacak ekilde bunlarn iine
tkm ak.24 ( Snma talebinde bulunanlarn su ileyen ol
maktan ok sua maruz kalma ihtimali daha fazladr diye
devam etmektedir Younge.)
Birlemi Milletler Mlteciler Ba Kom isyonunun kaytla
rna gre Afrikada bulunan mltecilerin yzde 8 3 ,2 si kamp
lardadr, bu oran Asyadakiler arasnda yzde 9 5 ,9 u amak
tadr. Avrupada, gnmze dek, mltecilerin yaklak yzde
14,3 kamplara kapatlmtr. Ama Avrupann, lehine olan
bu oran uzun sre koruyacana dair pek fazla umut yoktur.

2 4 ) G ary Y ounge, V illage and th e d am n ed , Guardian, 2 4 H aziran 2 0 0 2 .

Mlteci ya da snma kam plar, k im kn ortadan kald

rlarak kalc hale getirilm i, geici yerleim dzenekleridir.
Mlteci ya da snma kamplarnda kalanlar geldikleri yere
geri dnemezler nk terk ettikleri lke onlar artk isteme
mektedir, geinme imknlar kalmamtr, evleri talan edilmi
ya da her eyleri alnmtr. Ama geri dnecek hibir yerleri
olmayan bu insanlarn, gidecekleri bir yer de yoktur: Hibir
hkmet milyonlarca evsizin aknma iyi gzle bakamaz, yeni
gelenlerin yerlemesini her hkmet engellemeye alr.
Kalc geicilikteki yeni yerleim yerlerinde mlteciler
orada bulunmaktadr ama oraya ait deildirler. Prefabrik
konutlarnn yerletirildii ya da adrlarnn kurulduu bl
gede onlar gerekten lkeye ait kimseler deildirler. Kabul
eden lkenin geri kalanndan, grnmeyen ama yine de ka
ln ve geirimsiz bir kuku ve hm perdesiyle ayrlmlardr.
inde zamann durduu meknsal bir bolua asldrlar. Ne
yerlemilerdir ne hareket halindedirler; ne yerleiktirler ne
gebe.
nsan kim liklerinin anlatld alldk terimlerle onlar an
latlamaz. Jacques Derridamn karar verilemezlerinin vcu

da gelmi halleridirler. Bakalarnn gklere kard, dn

me ve z-dnme sanatyla gurur duyan bizim gibi insanlar
arasnda onlar yalnzca dokunulm az deil, d n lm ezd irler
de. Hayali cemaatlerle azna kadar dolu bir dnyada onlar
hayal edilemezdir. Hakiki cemaatlerde ya da hakiki olmay

uman cemaatlerde bir araya gelmi dier insanlar, ancak hayal

edilmeyi onlardan esirgeyerek, kendi hayal etme abalarna
inandrclk arar.
M lteci kam plarnn oalmas, hem kresellem enin r
n/tezahrdr, hem de dnyay gezen yeni sekinlerin
m ensuplarnn dnyann etrafndaki yolculuklar srasnda

getikleri, mola verilen hi -ehirlerden oluan youn ta

kmada topluluudur.
Dnyay

dolaanlarn

ve

mltecilerin

ortak

sfat yer-

dhklardr: Gerekten bir yerde deildirler; fiziksel olarak

igal ettikleri yerin iinde ama o yere ait deildirler (dn

ya gezginleri birbirini izleyen akp giden anlarn iindedir,
mlteciler ise sonsuzca uzayan bir an silsilesi iindedir).
Bildiimiz kadaryla, zgrce seyahat eden ulusar tccar
lara ait mola yerleri gibi, mlteci kamplarnn hi-ehirleri
de ilerleyen bir yer-dlm kprbalar, ya da (daha geni
bir perspektiften bakldnda) yerin anlamsal bakmdan zayflatlmasmn, anlamlarn dayankszl ve frlatlp atlabilirliinin, kimliklerin belirsizlii ve esnekliinin ve her ey
den ok da yeni kalc geiciliin (modernitenin akkan
evresini oluturan btn eilimlerin) ar koullarda test
edildii laboratuvarlardr: Tpk insann uysallnn ve boyun
eme kapasitesinin snrlar ile bu snrlara erime yollarnn,
modern tarihin kat evresinde toplama kamplarnda test
edilmesi gibi.
Btn dier hi-ehirler gibi, mlteci kamplar da ama
l, nceden programlanm ve dahili bir geiciliin damgasn
tar. Btn bu yerleimler hem zaman hem de mekn iinde
bir delik olarak, kim lik oluumuna ve toprak vermeye ilikin
zaman silsilesinin geici olarak askya alnmas olarak d
nlmtr. Fakat iki tr hi-ehirin, kullanclarna/sakin
lerine gsterdii yzler taban tabana zttr. Yer-dlm iki
tr, deyim yerindeyse, kreselleme srecinin zt ularnda
kelmektedir.
Birincisi, geicilii iradi olarak seilmi bir ara olarak
nerir; kincisi onu kalc -geri dndrlemez ve kamlamaz
bir yazg- klar. Bu farkllk, gvenli kalcln iki aracm ay
ran farkllk gibidir: Zengin ayrmclarn kapal topluluklar

ve ayrma tabi tutulmu yoksul gettolar. Keza bu farklln

nedenleri de benzerdir: Bir yanda, giriler gayet korumaldr
ama klar ardna kadar aktr; dier yandaysa, giriler pek
rahattr ama klar smsk kapaldr. Geiciliin kalclkla
yer deitirmeden srmesini salayan ey zellikle de k
larn kilitli olmasdr. Gmen kamplarnda zaman niteliksel
deiimden men edilmitir. Hl zamandr, ama tarih deildir
artk.
Mlteci kamplar yeni bir nitelikle vnr: Bir donmu
geicilik; geiciliin srekli, kalc hali; para para anlar
dan oluan, ama bu anlarn hibirinin sreklilie katk sala
mak yle dursun, srekliliin bir paras olmad bir sre.
Mlteci kampnda kalanlar iin, uzun vadedeki sonulara dair
beklentiler deneyimin paras deildir. Onlar kelimenin tam
anlamyla gn birlik yaarlar; gndelik yaamlarnn ierii,
gnlerin birleip aylar ve yllar oluturmasndan etkilenmez.
Hapishanelerde ve Loc Wacquantin2 gayet iyi gzlemleyip
tarif ettii hiper-gettolarda olduu gibi, kamplardaki ml
teciler de duvarlar arasnda gelien umutsuzlua gmlm
bir halde, nn dolaymszlmda, gn birlik yaamay, daha
dorusu hayatta kalmay renirler.
M ltecileri kamplarna balayan sicim itme ve ekme gle
riyle rlmtr.
Hem adrlarn ya da barakalarn kurulduu hem de kamp
larn etrafndaki alana hkmeden gler, kampta kalanlarn
kaarak civar topraklara yaylmasn engellemek iin ellerin
den geleni yaparlar. klarda silahl muhafzlar yoksa bile,
kampn d, esasen, kamp sakinlerine yasak blge olarak ka25)

Bkz.

L o c W a cq u a n t,

Sy m b o le fatale. Q u an d g h etto et p riso n se

re ssem b len t et sa sse m b le n t, Actes de la R echerches en Sciences S ociales (E y l l

2 0 0 1 ) , s. 4 3 .

lir. En iyi koulda bile bu evre konuksever deildir; ihtiyatl,

antipatik ve kukulu insanlarla doludur; bu kiiler kendileri
ne kar ilenebilecek her trl gerek ya da farazi sua, keza
kamp sakinlerinin atabilecei her yanl adma dikkat etmeye,
bunlar kaydetmeye ve yzlerine vurmaya can atar; kendi or
tamlarndan kovulmu olan ve yabanc bir evrede kendilerini
rahat hissetmeyen mlteciler de byk ihtimalle bu tr adm
lar atarlar.
Geici/daimi adrlarnn kurulduu blgelerde, m lteci
ler, aka dlanm olarak kalrlar; y erleik lerin tart
masz olan gndelik rutinlerinin o zamana dek kayna olarak
grdkleri gvenlik iin bir tehdit olarak grlrler. O zama
na dek evrensel olarak paylalan dnya grne kar bir
tehdit ve grlmemi bir tehlike kayna olutururlar; gele
neklere uyum salayamamlardr ve sorunlarn zmndeki
bildik yntemlerin dna karlar.26
Yerli halk-mlteci karlamas, kukusuz ki, yerleik-dlanm diyalektiinin en grkemli rneidir (vaktiyle efendikle diyalektiinin yerine getirdii model oluturucu rol ade
ta amzda yerine getiriyor bu diyalektik) ve bunu ilk tasvir
edenler Elias ile Scotson27 olmutur. Yerleikler, durumu ta
nmlama ve kendi tanmlarn ilgili herkese dayatma glerini
kullanarak, yeni gelenleri basmakalp fikirlerin demir kafesine
- toplumsal gereklerin ok basitletirilmi bir temsilinekapatma eilimi gsterir. Basmakalp fikirler siyah-beyaz bir
m otif oluturur ve eitlilie hi yer brakmaz. Dlanm in
sanlar masumiyetleri kantlanana dek suludur; oysa, ikyeti,
yarg ve hkimlik grevi yerleiklerde toplandndan, hatta
2 6 ) Bk z. N o rb e rt E lias ve J o h n L. S co tso n , T he E stablished and the Outsiders:
A S ociolog ical Inquiry into Com m unity Problem s (F ra n k C ass, 1 9 6 5 ), zellik le
s. 8 1 ve 9 5 .

27) Age.

iddianameyi onlar hazrlayp, yarglayan ve hkm veren de

onlar olduundan, beraat ans pek az, hatta hi yoktur. Elias
ile Scotsonun kefettikleri gibi, yerleik nfus kendini tehdit
altnda hissettii lde, inanlar da ar yanlsamalara ve
doktriner katlklara ynelebilir. Gmen akmyla kar kar
ya kalnca kendilerini tehdit altnda hissetmeleri iin her
trl neden mevcuttur. Btn yabanclarda cisimleen byk
mehul temsil etmenin yan sra, mlteciler kendileriyle bir
likte, uzaklardaki savan grltlerini, talan edilen evlerin ve
yaklan kylerin mide bulandrc kokusunu getirirler ve bun
lar da yerleiklere kendi gvenli ve aina (gvenli nk aina)
rutinlerinin kozasnn ne kadar kolaylkla delinebileceini ya
da ezilebileceini hatrlatr. Bertold Brecht Die Landschaft de s
Exitsde mltecilerin ein Bote des Unglcks ( kt havadislerin

habercisi) olduklarn belirtmiti.

Kampn dna kp komu bir kasabaya gitme riskini
gze alan mlteciler, kamptaki yaamn durgun ve donmu,
ama rahat bir ekilde ngrlebilir rutininden sonra, katlan
may g bulduklar bir belirsizlie maruz kalrlar. Kamp ev
resinin birka adm tesinde kendilerini dman bir ortamda
bulurlar. Darya giri haklar, en iyi durumda, tartmal
bir sorundur ve her nne gelen buna itiraz edebilir. Bu vahi
daryla kyaslandnda kampn ierisi gvenli bir liman gibi
gelebilir. Yalnzca gzn budaktan saknmayanlar ve mace
raclar belli bir sre boyunca buradan ayrlmay arzulayabilir;
arzularna gre davranmaya cret edecekler ise daha da azdr.
Loic

W acquantm

analizlerinde

kulland

ifadelere

bavurursak,28 mlteci kamplarnn Ford-Keynes dnemi

2 8 ) Bkz. L o ic W a cq u a n t, T h e new u rb a n co lo r lin e: th e state and fate o f the
g h etto in p o stfo rd ist A m erica ", S ocial T heory and the P olitics o f Indentity i in
de, haz. C raig J . C a lh o u n , (B la ck w ell, 1 9 9 4 ); ayrca b k z. E lias in th e dark
g h e tto , Am sterdam S ociologisch T idjschrift iin d e (A ra lk 1 9 9 7 ).

nin topluluk gettosu ile Ford-Keynes sonras an lipergettolarmn ayrt edici zelliklerini kartrp katlatrd
sylenebilir. Topluluk gettolar nispeten zerk ve kendi
kendine oalan toplumsal ksmi btnlklerse ve topluluk
halinde yaamann btn ihtiya envanterine hizmet etme
ye ynelik olan, daha geni lekteki toplumun katmanlar,
kurum lan ve ilevsel blnmelerinin minyatr kopyalarnn
hepsine sahipse, eer, hiper-gettolar zerk topluluklar de
ildir kesinlikle. Gdk, yapay ve aka eksik kii kmeleri
nin bir araya gelmesidirler; kmedirler, ama kesinlikle toplu
luk deildirler; kendi balarna hayatta kalmay beceremeyen
topografik younlamalardrlar. Sekinler gettodan kamay
bir kez baardklarnda ve getto nfusunun geimini (geici
de olsa) salayan ekonomik giriimler an beslemeye son
verdiklerinde, devletin ynettii bakm ve denetim aktrleri
(genelde sk skya bal iki ilevdir bunlar) onlarn yerini
alr. Bir hiper-getto, hudutlarnn ok tesine uzanan ve ge
nellikle denetiminde olmayan balara asl durur.
Michel Agier, mlteci kamplarnda, topluluk gettolarnm
zellikleriyle hiper-getto zelliklerinin, sk bir karlkl ba
mllk a iinde i ie getiini belirtir.29 Bu tr bileimlerin,
kamp sakinlerini kampa balayan ba daha da skt varsaylabilir. Topluluk gettosu sakinlerini bir arada tutan ekim gc
ile dlananlar bir hiper-getto iinde toplayarak birletiren
itme gc, bal bana etkili glerdir ve st ste binip birbi
rini glendirir. D evrenin iin iin kaynayan dmanlyla
beraber, neredeyse kar konulmaz, mthi bir merkezcil g
yaratrlar; yle ki Auschwitz ve Gulag ynetici ve gzetmen
lerinin gelitirdii kapatma ve tecrit teknikleri gereksiz kalr.
Btn dier yapay toplumsal mikro-kozmoslara kyasla, mlte
2 9 ) Bk z. M ich e l Agier, E n tre guerre et v ille ", E thnography 3 ( 2 0 0 2 ) . s. 3 1 7 42.

ci kamplar Erving Goffmann hayal ettii ideal total kurum

tipine ok daha yakndr: Vazife gerei ya da ihmalkrlktan,
btnsel yaam sunarlar ki bu yaamdan ne kalabilir ne de
baka bir yaam tarzna gemeye imkn vardr.
Eski aina ortam larn terk eden ya da oradan kovulan ml
teciler, sz konusu evrenin tanmlad, destekledii ve ye
niden rettii kim liklerinden syrlm a eilimi gsterirler.
Toplumsal adan zombidirler: Eski kimlikleri zellikle ha
yalet olarak varln srdrr -g n boyu kampta neredeyse
hi grlmediklerinden, gecelere aclar iinde musallat olur
lar. Bu eski kimliklerin en elverili, prestijli ve rabette olanla
r bile handikap oluturur: Yeni ortama daha uygun olan yeni
kimlik arayna kstek olur, yeni gerekliklerle uzlamay en
geller ve yeni koullarn kalclnn kabuln geciktirirler.
Uygulamada mlteciler, Van Gennep ile Victor Turnerm
szn ettii, arac, aradaki evreli geie30 sevk edilmi
lerdir; ama bu ilem olduu gibi kabul grm deildir, sresi
saptanmamtr ve zellikle nceki duruma geri dnmenin
imknszlnn bile farknda olunmaz, ufukta grlebilecek
yeni ortamn doasna ilikin en ufak bir alamet bile yoktur.
unu hatrlayalm ki, blml gei emasnda, eski rol
lerin aktrlerinden vaktiyle sahip olunan ama artk yitirilmi
statnn toplumsal sfatlarn ve kltrel iaretlerini ekip
alan plak brakma (Giorgio Agambenin deyiiyle, plak
bedenin, g gdmndeki toplumsal retim i),31 toplumsal
bakmdan plak olanlar yeni toplumsal rollerinin kvr zvryla yeniden giydirmek iin gereken bir hazrlk evresinden
3 0 ) B irin c i evre esk i k im li in p aralan m as, n c ve so n u n cu evre yeni
k im li in b ir araya getirilm esid ir. Bk z. A rn old van G en n ep , The Right o f P assage (R o u tled g e and K eagan P aul, 1 9 6 0 ); Turner, The Ritnal Process.
3 1 ) A gam ben , H om o Sacer.

baka bir ey deildir. Toplumsal (ve ou zaman fiziksel) p

laklk, yaam denen oyunun birbirinden kkten ayr iki b
lm arasndaki ksa bir perde arasdr; art arda benimsenen
ykmllkler ve toplumsal haklar arasndaki ayrm belirler.
Mlteciler rneindeyse durum ayn deildir. inde bulun
duklar durum, geiin ara, geici evresinin karakteristii olan
toplumsal plakln btn zelliklerini (ve sonularn) ta
yor olsa da (toplumsal tanm ve kodlanm hak ve grevler
yokluu), bu durum toplumsal olarak tanml ve zgl her
hangi bir istikrar haline gtren arac ya da geici bir evre
deildir. Mltecilerin mkl durumunda, somut aradalk
olarak tasarlanan durum sonsuzca uzar (Filistin mlteci
kamplarnn trajik yazgsnn ksa sre nce kamunun dikka
tine canhra sunduu hakikat budur). Sonuta herhangi bir
istikrar hali belirse bile, bu, gelimenin ertelenmesinin ya
da durmasnn ngrlemez ve iraded bir yan etkisi olabi
lir ancak; silahl muhafzlar kalabalnn ya da kilometreler
ce uzayan dikenli tellerin gerekletirebileceinden ok daha
sk bir ekilde, kamptakileri bir arada tutarak, belli belirsiz
kat ve artk uzlamayan yaplar haline getiren akkan, geici
ve deneysel toplumsallatma teebbslerinin yan etkisidirler.
Geiciliin kalcl; geici olann sabitlii; eylemlerin
znel etkileri iinde yansmayan nesnel belirlenim; hibir za
man yeterince tanmlanmam toplumsal rol, daha dorusu,
toplumsal bir rolden destek almadan yaam seyrine dalma...
Modern akkan yaamn btn bu ve benzeri zellikleri,
Agiernin bulgularnda sergilenmi ve belgelenmitir. Bunlar,
mlteci kamplarnn blgesel olarak sabitlenmi yer-dl
iinde, ada toplumun dier ksmlarndan daha u. daha
saf ve dolaysyla daha net bir ekilde belirir.
Mlteci kamplarnn ne lde laboratuar olduklar ve i
lerinde (gayri ihtiyari de olsa, byk bir kararllkla) modern

akkan ve kalc geicilikte yeni yaam modelinin snanp

prova edildii sorusunu sorup duruyoruz.
Mltecilerin hi-ehirleri ne lde gelecekteki dn
yann ileri rnekleridir? Onlarn sakinleri nc kaif roln
kabul etmeye ne lde davet edilmi/tevik edilmi/zorlan
mlardr? Bu trden sorulara (olsa olsa) gemie baklarak
cevap verilebilir.
rnein, imdi -aradan geen zaman sayesinde- gryo
ruz ki, 19. yzylda gettolar terk eden Yahudiler, asimilasyon
projesinin tutarszln ve benlii ortaya koymaya ynelik
baat ilkenin i elikilerini tam olarak tadan ve anlayan ilk
kiiler oldular. Onlarn ardndan, domakta olan modernitenin btn sakinleri bu deneyimi yaayacakt. Yine aradan
geen zaman sayesinde bugn grmeye balamaktayz ki,
post-kolonyal ok-etnik yapl entelijansiyanm yeleri (r
nein Naipaulun T a k litilerin d ek i Ralph Singh, tpk btn
kibar ngiliz ocuklarndan beklendii gibi, ok sevdii
retmenine bir elma ikram ettiini hi unutamaz, oysa okulun
bulunduu Karayiplerde elma olmadn gayet iyi bilmekte
dir), modern akkan dnya sakinlerinin geri kalannn ksa
sre sonra deneyimleyecei, kimlik-inas ilkesinin lmcl
kusurlarn, tutarszln ve uyumsuzluunu tadan ve anla
yan ilk kiilerdir.
Gnmz m ltecilerinin oynad nc roln kefedilece
i zaman gelecektir belki; hi-ehirler iinde yaam zevki
nin ve ileride kresellemi, dolu gezegen sakinlerinin ortak
yaam alan olabilecek geiciliin daimi srekliliinin kefedi
lecei bir zaman da gelecektir.
Gnmz mltecilerini, iine frlatlm olduklar sosyo-politik boluktan ekip karabilecek tek ey, gnmz politik
syleminin nemli blmn megul eden ama uras dn

da hibir yerde bulunamayacak topluluk trdr yalnzca:

Kant allgem eine V ereinigung in d er M enschengattung [insan
soyunun evrensel birlii] tasavvuruyla uyum iindeki, dla
yc deil kapsayc olan kresel topluluk.
Btn topluluklar hayalidir. Kresel topluluk bu kuraln is
tisnas deildir. Ama hayal gc, toplumsal olarak retilmi
ve politik olarak destek gren kendini tanmlama ve zerklik
kuramlarndan yardm grdnde, elle tutulur, gl ve et
kili bir entegrasyon gcne dnebilir; bu durum gemi
te vuku bulmutur: Modern egemen devletlerle iyi gnde de
kt gnde de, lm ayrana kadar birlemi olan modern
uluslar buna rnektir.
Hayali kresel toplulua gelince, benzer bir kuramsal a
neredeyse hi yoktur (ki bu kez demokratik denetim uygu
layan kresel rgtlerden, kresel olarak balayc yasal bir
sistemden ve kresel olarak savunulan etik ilkelerden yola
karak kurulabilir ancak). Bu da, bana gre, gmen soru
nu rtmecesiyle belirtilen kitlesel insanlkdlk retiminin
nemli, belki de en temel nedenidir. Ayn zamanda, bu soru
nun zmnn de temel engelidir.
Kantm insan topluluu zerine, Doamn insan soyunun
yazgs olduuna karar verdii tamamen insani topluluk ze
rine grlerini yazd dnemde, dnrlerin esinlendii ve
yakndan gzlemledii eylem insanlarnca takip edilmesi ve
hzlandrlmas beklenen, ilan edilmi hedef ve ynlendirici
vizyon, bireysel zgrln evrenselliiydi. nsanlk denen
topluluk ve bireysel zgrlk ayn amacn iki yz gibi (daha
kesin bir ifadeyle, yapk ikizler gibi) kabul ediliyordu, n
k zgrlk (Alain Finkielkrautun 20. yzyln miras ze
rine, gayet uygun LHumanite perdue32 [Kayp nsanlk] adyla
yaymlanan incelemesinden alntlayacak olursak) bireyin
3 2 ) A lain F in k ie lk ra u t, LH um anite perd (S eu il, 1 9 9 6 ), s. 43 .

mertebesine, statsne, topluluuna, milletine, slalesine,

soyuna indirgenemezliinin dengi olarak tahayyl edilmiti.
Gezegen apndaki topluluun ve bireysel zgrln yazg
larnn birbirinden ayrlmaz olduu hakl olarak dnl
yordu. Bu tr bir sorun her incelendiinde, Vereinigung d er
M enschen gattun g'un [insan soyunun birlii] ve btn bireysel

yelerinin zgrlnn birlikte geliebilecei ya da birlikte

snp yok olabilecei varsaylyordu, ama asla ayr ayr doa
ca ya da ayr ayr hayatta kalacaklar dnlmyordu. Ya
insan soyuna aidiyet zellikle de beeri yasa ve haklar form
le ve tahsis etmek gerektiinde, tm dier grev ve ykm
llklere baskn kar; ya da vazgeilmez insan hakk olarak
insan zgrl davas tehlikededir veya tmden kaybedil
mitir. nc br ihtimal daha yoktur.
Kaltmsal zelliklerinin ve soylarnn esiri olmaktan kur
tulan insanlar, toprak/ulus/devlet ittifaknn yeni l hapis
hanesi iine hzla kapatldklarnda, bu aksiyom domakta
olan gerekliini hzla yitirdi ve neredeyse unutuldu; insan
haklan ise -felsefi teoride olmasa da politik uygulamalardadevletin uyruu, ulusun mensubu ve topran meru sakini
arasnda kiisel bir birliin rn olarak yeniden tanmland.
Gnmzde insan topluluu gezegenin fiili gerekliinden,
tpk modern macerann balangcnda olduu kadar uzaktr.
Gelecee dair gncel tasavvurlarda ona tahsis edilen yer -eer
byle bir yerin tahsisi dnlyorsa- iki yz yl ncesine
gre daha da uzaktadr. Ne eli kulanda grnyor ne de ka
nlmaz.
u an iin gelecek kasvetlidir.
Gncel eilime dair yakn dnemde yapt dirayetli deerlen
dirmesinde David Held, her bir kiinin ortadan kaldrlamaz
ahlaki statsnn teyit edilmesini ve belli bir cemaate men

sup olmann, bireylerin ahlaki deerini ve zgrlklerinin

niteliini snrlandrp belirledii yolundaki, ahlaki tikelcilere
ait grnreddini, genellikle rahatsz edici olarak kabul
edilen, ama hl nemini koruyan grevler olarak grr.33
Held, umut verici baz gelimeler ortaya koyar (zel
likle 1948 nsan Haklar Bildirgesi ve 1998 Uluslararas
Mahkemeler Tz -geri kincisi, nemli kresel oyuncu
lardan bazlar tarafndan bilfiil sabote edildiinden, hl bo
yere onaylanmay bekliyor), ama ayn zamanda kepenkleri
kapatverip yalnzca baz lke ve uluslarn tutumunu savun
ma ynnde gl eilimler de saptar. 11 Eyll sonras bek
lentiler de ok umutlandrc deildir. ok yanl kurumlarmz ve uluslararas hukuk anlamalarmz salamlatrma
olasl iermektedirler, ama ayn zamanda bizi bu dayank
sz kazanmlardan yeni antagonizmalara ve blnmelere, ti
pik olarak uygarlamam bir topluma dndrebilecek tepki
olaslklar da mevcuttur. Heldin sylediklerinde genel olarak
iyimser hibir ey yoktur: Ben bu satrlar kaleme alrken iyi
ye alamet yok. Tesellimiz (eldeki tek teselli, ama ayn zaman
da, unu da eklemeliyim, insanlk karanlklara gmlrken
ihtiya duyulan tek teselli) yine de tarih hl bizden yana ve
tarih yaratlabilir gereidir.
Gerekten de tarih tamamlanm olmaktan uzaktr, her za
man tercihte bulunulabilir, bulunulaca da kesindir. Bununla
birlikte son iki yzyl iinde yaplm olan tercihlerin bizi
Kantm tasavvur ettii amaca yaknlatrp yaknlatrmad
n kendimize soruyoruz; ya da, tersine, leme ilkesinin iki
yzyl boyunca kesintisiz biimde savunulmas, yerlemesi ve
ykselmesinden sonra, modern macerann balangcna kyas
la, hedefimizden daha uzakta olup olmadmz soruyoruz.
3 3 ) D avid H eld, 'V io len ce, law and ju s tic e in a g lo b al a g e ". C onstellations
(M art 2 0 0 2 ) , s. 7 4 -8 8 .

Dnya ne insanlar tarafndan yaratld iin ne de insan

sesi nlyor diye insanidir, yalnzca diyalog nesnesi olduun
da insani olur (...) Dnyada ve bizde olup biteni konuarak
insaniletiriyoruz ve bu konuma srecinde insan olmay
reniyoruz.
Dosta sohbetlerde gerekleen bu insanilii Yunanllar
philarthropia - insan sevgisi- olarak adlandryordu, nk

bu insanilik dnyay dier insanlarla paylamaya hazr olmak

iinde tezahr ediyordu.
Hannah Arendtin bu szleri, tersi hareketi engellemeyi
ve tarihi insanlk topluluu idealine yaklatrmay hedef
leyen gelecekteki btn abalara bir giri olarak okunabi
lir -okunm aldr da. Entelektel kahraman olan Lessingin
izinden giden Arendt, tekine almak (...) szcn btn
anlamlaryla insanln n kouludur (...) Gerek insani di
yalog, sradan konumadan ya da tartmadan farkl olarak,
teki insandan ve onun sylediklerinden alman zevkle do
lup taar(...)34Arendte gre, Lessingin en byk meziyeti,
insanlarn, dnya meseleleri zerine tarttklarnda ortaya
kan saysz fikirden duyduu memnuniyetti. Lessing, ne
olursa olsun, filozoflar daima -ya da en azndan Parmenides
ve Platondan bu yana- umutsuzlua drm olan ey
den zevk alr: Hakikatin, dile getirilir getirilmez, derhal di
er grlerden biri haline gelmesi, tartlmas, yeniden ifa
de edilmesi, dier sohbet konularndan birine indirgenmesi.
Lessingin bykl yalnzca teorik baktan ibaret deildir.
Lessingin bykl yalnzca insan dnyasnda tek bir ha
kikat olamayaca eklindeki teorik baktan kaynaklanmaz,
ayn zamanda hibir hakikatin var olmamasndan ve byle
ce insanlarn kendi aralarndaki sonsuz diyalogun insanlar
var olduka sona ermeyecek olmasndan ald zevkten de
3 4 ) A rend t, O n h u m a n ity in dark tim e s", s. 3 1 .

kaynaklanr. Tek bir mutlak h akikat... btn bu tartmala

rn lm anlamna gelirdi... bu da insanln sonu demek
olurdu.35
Baka kiilerin bizimle hemfikir olmamas (bizim pek sev
diimiz eyleri sevmemeleri, tersine, sevmediklerimizi sevme
leri; insan birliinin, bizim yce kabul ettiimiz kurallardan
baka kurallar zerinde temellenmi olmasndan yarar sala
yabileceine inanmalar; ve her eyden ok, mutlak hakikate
bal dorudan bir yola eriim hakkmzn olduu iddiasn
dan, keza daha tartma balamadan nce nerede sona ermesi
gerektiini tam olarak bilme teebbsmzden kuku duy
malar) insan topluluu yolunda bir engel deildir. Ama bizim
kanaatlerimizin btnyle hakikat olduu, hakikatten baka
bir ey olmad ve her eyden ok, mmkn tek hakikat ol
duu, keza bizimkilerden farkllarsa, bakalarnn hakikatleri
nin, kanaatlerden ibaret olduu yolundaki inancmz... ite
btn bu nlar engeldir.
Tarihsel olarak, bu inan ve grler inandrclklarn,
bunlar ellerinde bulunduranlarn maddi stnlnden ve/
veya direni gcnden alr -v e sz konusu kiiler de kendi
glerini yerleik leme ilkesinden alr. Gerekten de, top
rak, ulus ve devletin kutsal (olmayan) birlii iine yerlemi
bulunan egemenlik kompleksi Lessing ile Arendtin insan
ln nkoulu olarak grdkleri karlkl konumay ada
makll engeller. Karlkl iletiim oyunu balamadan nce
partnerlerin/rakiplerin zar tutup kartlar karmasna ve hile
vakti yaklamadan tartmann kesilmesine yol aar.
leme ilkesinin bizatihi sren bir momentumu vardr.
nsanlarn yaam ve ruhlar zerinde stnlk saladka
kendi hakikatini onaylar. Bu ilkenin hakimiyetindeki bir dn
ya, ulusal dzeyde hsrana uram h alklarn dnyasdr.
3 5 ) Age., s. 2 6 -2 7 .

Bu halklar, duyduklar hsrann artmas sonucunda, gerek

zgrle, gerek kurtulua ancak eksiksiz bir ulusal kur
tulu yoluyla eriebileceklerine,36 yani ulusun, toprak ve ege
men bir devletle byl kaynamas yoluyla eriebileceklerine
ikna olmulardr. Hsran douran bu leme ilkesidir ve bu
ilke are olarak da sunulur. Toprak/ulus/devlet ittifakndan
dlanm olanlarn ektikleri ac, leme fabrikasnda yeni
den ilendikten sonra kurbanlarna eriir ve ampirik olarak
temellendirilmi bilgelik kisvesine sahip aklayc bir bror
ve bunun amaz reetesiyle donatlmtr. Yeniden-ilenme
srecinde, ittifak, mucizev bir ekilde lanetten ltfa, strap
kaynandan anesteziye dnr.
Arendt Humanity in dark times adl denem esini Lessingten
bir alntyla bitirir: Je d e r sage, was ihm W ahrheit dnkt, /
und die W ahrheit selbst sei Gott em pfohlen ( Herkes hakika

ti bildiini sylesin/hakikat ise Tanrya havale edilsin.)37

Lessing ve Arendtin mesaj ok dorudandr. Hakikati Tanrya
havale etmek, hakikat sorusunu ( kim hakl? sorusunu) ce
vapsz brakmak demektir. Hakikat sohbetin ancak en sonun
da, o da ancak gerek bir sohbette (yani, kendi kendine ko
numa kisvesine brnmemi bir sohbette) ortaya kabilir;
partnerler bu sonun (tabii eer son varsa) ne olacan kesin
olarak bilmez ya da bilemezler. Franz Rosenzweigm saptad
gibi, bir hatip, keza konuur tarzda dnen bir dnr
de her eyi ngremez; bekleyebilmesi gerekir nk teki
nin szne baldr; zamana ihtiyac vardr.38 Rosenzweigm
en basiretli rencisi Nathan Glatzer da unu ileri srer:
3 6 ) A rend t, The Origins o f Totalitarism , s. 2 7 2 .
3 7 ) A rend t, O n h u m a n ity in dark tim e s, s. 3 1 .
3 8 ) F ra n z R o sen zw eig , U nderstanding the Sick and the H ealthy: A View o f

World, Man and G od (H arvard U n iv ersity Press, 1 9 9 9 ), s. 14.

Rosenzweigm konuur tarzdaki bir dnre dair sundu

u model ile William Jam esin srece dayal/diyalojik haki
kat kavram arasnda tuhaf bir paralellik vardr: Hakikat
bir fikrin bana gelen eydir. Hakikat, olaylar sayesinde ha
kikat haline gelir, doru klnr. Hakikatin gereklii aslnda
bir olay, bir sretir: Yani kendini dorulama sreci, hakika
tin dorulanmas srecidir. Geerlilii, geerlilik srecidir.39
Gerekten de, benzerlik arpcdr -g eri Rosenzweiga gre,
bir diyalogda ciddiyet ve umutla giriilen sohbet, diyalogun
sonucundan emin olmayan, dolaysyla kendi hakikatinden
emin olmayan bir sohbet, hakikatin yapld olaym tz
ve bu yapmm ana aracdr.
Hakikat son derece agnostik bir kavramdr. Uzlamaya
kar kan inanlar ile bu inanlarn uzlamaya yanamayan
tayclar arasndaki atmadan doar. Bu tr bir atma ol
masayd, hakikat fikri zaten hi ortaya kamazd. htiya
duyulan tek ey nasl devam edeceini bilm ek olur; ve de
vam etme ihtiyac duyulan ortam, meydan okunmaz, by
lelikle de m ehul klnmaz ve aikrlkmdan temizlen
m i olmazsa, devam etmeye ynelik mulak olmayan bir
buyrukla donanm olarak kendini gsterme eilimi iinde
dir. Hakikati tartmak, bilisel tutarszlka verilen bir tep
kidir. Ortama dair bir baka yorumu ve/veya eyleme gemeye
dair bir baka buyruu deersizletirme ve hkmsz klma
arzusundan g alan bir tepkidir ve kiinin kendi yorumu
na ve kendi eylem rutinine kuku drr. tirazlar/engeller
iddetlendike ve bastrlmas gletike bu arzu younlaa
caktr. Hakikati tartmaktaki risk, hakikatin kendini ortaya
koymasndaki asl gaye, partnerin/rakibin haksz olduunu ve
3 9 ) W illia m Ja m e s ten (Pragm atism , L o n d ra, 1 9 0 7 , s. 2 0 1 ) akt. G latzer, age.,
s. 3 3 . R o sen zw eig ile Ja m e s in fik irleri a rasn d ak i y ak n b a ilk ileri s ren
1 9 5 3 yln d a E rn s t S im o n o lm utu r.

dolaysyla itirazlarn geerli olmadn ve bunlara aldrlmayabileceini kantlar.

Hakikati

tartmak

sz

konusu

olduunda,

Jrgen

Habermasm ileri srd gibi, deforme olmam iletiimin

meydana gelmesi ihtimali azalr.40 Ba aktrler, argmanlar
nn zarif mant ve ikna gcnden daha etkili baka yollara
bavurma eilimine pek direnemezler. Rakibin argmanlarn
etkisiz, dahas iitilmez klmak, hatta eer yapabilselerdi bu
argmanlar ifade edebilecek olanlar aciz klarak, argmanla
rn daha en batan ifade edilmemesini salamak iin ellerin
den geleni yapmay tercih edeceklerdir. Ortaya atlma ihtima
li en fazla olan argman, muhatabn yeterli niteliklere sahip
olmaddr -m uhatap yeteneksiz, dalavereci ya da gvenilir
olmadndan, kt niyet beslemekte ya da mutlak anlamda
aa ve vasattr.
Tercih ans olsayd, sohbeti reddetmek ya da tartmaktan
kanmak, olay tartmaya tercih edilirdi. Sonuta, bir tar
tmaya katlmak, muhatabn itibarnn dolayl olarak onay
lanmas ve (karolgusal olarak) usulne uygun ve iten soh
betin kural ve standartlarnn izlenecei vaadinde bulunmak
demektir. Ama Lessingin belirttii gibi, her eyden te, bir
tartmaya katlmak, hakikati Tanrya havale etmek anlamna
gelir; daha basit terimlerle sylersek, bu, tartmann sonu
cunu kadere brakmak demektir. Eer mmknse rakiplerin
-------------------------------------t
4 0 ) J rg e n H aberm as, ev ren sel k o n sen s s b e k le n tis in in h er so h b etin ayrl
m az p aras old u u n u h a k l o larak g z lem lem itir ve b y le b ir b e k le n ti o l
m adan iletiim tahayyl b ile ed ilem ez: A n cak o n u n s ylem ed ii ey udur
ki, k efed ilm ey i b ek le y en ve zerin d e m u ta b k kald m z tek ve b iric ik
h ak ik at" sayesind e id eal ko u llard a k o n sen s s n g e rek lee ce in e in an sak
b ile, h er iletiim ed im in d e baka b ir ey b u lu n a b ilir: So h b ete k atlan h erk esi,
sav u n d u k lar farkl g r lerle b irlik te gereksiz k lm a k . O d o M arqu ard Abs-

chied vom P rizipielle'de (P h ilip p R eclam , 1 9 9 1 ) b u a rp tlm am ile tiim

id ealin in , te k b e n c ili in l m d en so n ra in tik a m alm as olarak g r leb ilec e
ini belirtir.

a priori haksz olduklarn ilan etmek ve onlar nihai hkme

kar kmaktan yoksun brakmaya almak; bir davaya

kp kendi durumunu apraz sorgulamaya maruz brakmaktan
ve bylelikle reddedilmesi ya da ortadan kaldrlmas riskiyle
karlamaktan daha gvenli bir yoldur.
Rakibin hakikati tartmasn engellemek genel olarak
gl olan tarafn bavurduu yoldur; gl olan taraf, daha
byk hakszla urad iin deil, en fazla imkna sahip
olduu iin bunu yapar. Rakipleri grmezden gelme ve on
larn savunduu davaya srt evirme kapasitesinin, kaynak
larn greli hacim ve gcnn llebilecei endeks olduu
sylenebilir. Tersine, tartmay reddetmekten vazgemek ve
hakikat mzakeresini kabul etmek ou zaman bir zayflk
iareti olarak kabul edilir; bu koul da, gl olan taraf (ya
da gcnn stnln kantlamay arzulayan taraf) inkr
tavrndan vazgeme konusunda daha tereddtl hale getirir.
Rosenzweigin nerdii konuarak dnme tarzm
reddetmenin kendi kendine sren ve glenen bir devini
mi vardr. Gl olan tarafn konumay reddetmesi hakl
olduunun belirtisi gibi gelebilir, ama kar taraf asndan,
sz konusu reddin yol at, davay savunma hakknn esir
genmesi ve dolaysyla insan haklarna sahip biri olarak sy
lediklerinin dinlenmesi ve ciddiye alnmas hakkndan muaf
braklmas, aalanmann ve paylanmann doruu olur; bu
tr hakaretler insan haysiyeti yitirilmeden soukkanllkla ka
bul edilemez...
Aalama gl bir silahtr; ayrca, bir bumerang gibi i
ler. Aalayanlar ile aalananlar arasndaki temel ve uzla
maz eitsizlii gstermek ve kantlamak iin aalamaya ba
vurulabilir; ama bu tr niyetlerin tersine, aslnda aalama,
onlarn simetrisini, zdeliini ve eitliini tasdik etmekten,
doru klmaktan baka bir ey yapmaz.

Zygm unt Bauman

I
i

Yine de her trl sohbet reddinin amaz biimde yol a

t aalayc nlem, reddin srmesinin tek nedeni deildir.
Tek yanl kresellemenin41 sonucu olarak gezegenimizin hz
la dnmekte olduu hudut blgesinde, rakibi yenme, g
ten drme ve aciz brakma ynndeki btn teebbsler
genellikle amalanan hedefe ulasa da faillerinin ngremedii, hatta holanmad sonular dourur. Afrikann, Asyann
ya da Latin Amerikann byk ksm, gten drmeye y
nelik eski giriimlerin izleriyle doludur: Yani, kresel hudut
blgesinin koullarndan yararlanan glerin mustarip oldu
u, ama yine de ekip bimekten kendilerini alamad saysz
yerel hudut blgesi, yan etki ya da artklar grlr.

Gten drme teebbsleri, eer rakip tamamen silahsz

braklmsa -otorite yaplar paralanmsa, toplumsal balar
lime lime edilmise, alldk geim kaynaklar kurutulmu ve
ilemez hale getirilmise- baarl olur (moda olan politika
dili, bu tr dertler iindeki blgeleri zayf devletler olarak
adlandrr, oysaki devlet szc, ne kadar doru bir nite
leme olursa olsun, bu belirgin durumda -Jacques Derridanm
diyecei gibi- ancak st izilerek [sous rature ] kullanldnda
doru bir kullanm olabilir). En son teknolojiye sahip ara ge
relerle desteklendiinde, szckler vcut bulmaya ve byle
likle kendi ihtiya ve hedeflerini yok etmeye ynelir. Yerel hu
dut blgelerinde konuacak kimse kalmaz -kantland gibi.
rlanda fkras: Yoldan geen birine bir ofr sorar: Dubline
nasl gidilir? Cevap: Ben Dubline gitm ek isteseydim, yola
buradan km azdm .
Gerekten

de,

Kantm

szn

ettii

insann

evrensel

birliine doru yolculuk iin, toprak/ulus/devlet lemesi

4 1 ) Bkz. B en im Society Under Siege (Polity, 2 0 0 2 ) k ita b m n Liv ing and
d ying in th e p lan etary fro n tier-la n d b lm .

ann en sonunda, bugn iinde yaadmz dnyadan ok

daha uygun bir dnya hayal etmek g deildir. Oysa bu al
ternatif dnya yoktur; dolaysyla, yolculua klacak baka
bir yer de yoktur. Yine de, yolculua hi kalkmamak ya da
derhal kalkmamak -h i phe yok ki zellikle de bu durumda- bir seenek deildir.
Kanta gre, kendisinin ileri srd insan soyunun birli
i, Doanm niyetini artrabilir -am a tarihsel adan be
lirlenm i gibi grnmez elbette. Karlkl bamllktan ve
karlkl temin edilmi krlganlktan mteekkil kresel
am hl kontrol edilemiyor oluu, sz konusu birliin an
sn kesinlikle artrmaz. Gelgelelim bunun tek anlam udur:
Ortak insanlk ynndeki hummal aray ve bu tr bir varsa
ym izleyen uygulamalar, baka hibir dnemde u an olduu
kadar acil ve elzem olmamtr.
Kreselleme anda, ortak bir insanlk davas ve politi
kas, uzun tarihi boyunca getii evrelerin en hayati olanyla
kar karyadr.

AKIKAN AK
Bu eserin bakahraman insan ilikisidir. Bakiiler
erkekler ve kadnlardr. Beyinlerinden ve kolayca
kullanlp atlabilir duygularndan baka bir eye g
venmekten umutlarn kesmi, ihtiya durumunda
gvenebilecei yardmsever bir ele zlem duyan biz
ada insanlar... Yine de, "ilikide olma" durumu,
zellikle de "srekli" ilikide olma durumu onlar te
reddde dryor. Bunun onlara ykmllk da
yatmasndan ve bask uygulamasndan ekiniyorlar,
byle bir eye ne dayanabiliyorlar ne de hazr his
sediyorlar kendilerini. Dahas, iliki kurmak iin ihti
ya duyduklar zgrl ciddi biimde snrlandrabileceini dnyorlar... Bu kitap akkan modern
dnyamzda birlikte ve ayr ayr yaamann risk ve
kayglarna adanmtr.
nsanlar arasndaki balarn krlganlna, gven
sizlik duygusuna, modern an kkrtt atan
arzulara ve akn kkten deien doasna dair g
nmzn en zgn dnrlerinden Bauman'dan
etkili bir deneme.