Professional Documents
Culture Documents
Kaliplama Yöntemleri̇
Kaliplama Yöntemleri̇
Kaliplama Yöntemleri̇
23 EYLL 1991
KALIPLAMA YNTEMLER
1- GR
nsanolunun yaklak 3500 yldan beri metali ekillendirebildii ve bu konudaki uralarn sanatsal nedenlerle olduu ileri srlmektedir. Metallere ekil verme yntemlerinin en eskilerinden birisi de mum modelller kullanarak yaplan dkm yntemleridir. Gnmzde dkm yntemi en nemli bir
ekil verme yntemi haline gelmitir. Malzeme, ekil ve boyut serbestisi salamas, ekilli ve ekilsiz dkm mamul veya yar mamullerin dier bir ok
endstrilerde kullanlmas dkm ynteminin nemini artrmtr.
Dkm tekniinde kalp ve maa yapm mamul veya yar mamul kalitesini etkileyen en nemli faktrlerdir. Bu nedenle kalplama teknii ve zellikle
kum kalplarn yapm srekli bir gelime gstermitir. Mum modeller kullanlarak balayan kalplama teknii srekli modeller kullanlarak kalp kumunun
sktrlmas el veya ayakla yaparak 1920 ylma kadar gelinmitir. Bu yllarda kumun sktrlmasnda pnmatik sktrclar kullanlmaya balanm
ve 1930 yllarndan itibaren de makina ile kalp yapm gelitirilmeye balanmtr. Bu amala eitli basma, sarsma veya sarsma-basma esasna gre
alan kalplama makinalar gelitirilerek 1950'li yllara gelinmitir.
1957'de derecesiz, dey otomatik kalplama yntemi (DISAMATIK), 1971'de
vakumla kalplama uygulamaya konmutur. Gnmzde kum kalplarn yapmnda
eitli yntemler uygulanmaktadr. (Tablo 1) Kalplama yntemlerindeki gelimelerin salad yararlar yle sralanabilir:
a) Dkm parasnn kalitesini ykseltmek
b) Kalp ve dkm malzemesinde tasarruf salamak
c) Hzl kalp yapm
d) Dar toleransl kalp retimi
e) ilikten tasarruf salamak
f) Dkm sresini ksaltmak
g) Kalp tamaclnda kolaylk salamak.
Kumdan kalp yapm ister elle yaplsn, ister makina ile yaplsn kalplamada sktrma, sarsma, fleme, hava veya gaz basnc ilemlerinden en az
bir veya birka birlikte uygulanr. Uygulanan bu kalp sktrma yntemlelerini kalp boyutu ve kapasite gibi faktrler belirlemektedir.
2- KAKINA LE KALIPLAMA
Makina ile kalplamada elle kalplamaya gre artan retim miktar parabana den maliyeti azaltmaktadr. Ayrca plakal modeller kullanldndan modelin kalptan karlmas daha hassas olduundan elle kalplamaya gre kalpta bozulmalar azalmakta ve dolaysyla kalp tamiri azalmaktadr. Ayrca kalpta boyut ve ekil deiimi minimum olmaktadr. Kumun
sktrlmas sabit olduundan kalpta daha homojen bir sertlik olmaktadr.
Kalplama makinalar yle sralanabilir:
Easma makinalarnda derece ierisine kum doldurulduktan sonra kalp yzeyine basn uygulanarak kum sktrlr. Sktrma hidrolik veya hava
basnc ile salanr. Bu yntemae basncn uyguland yzeydeki sklk
en
tem fazla derin olmayan kalplar iin daha uygundur. (ekil l.a) Sktrma kalbn altndan veya stnden yaplabilir.
Bu ekilde kalbn her yerinde homojen bir sertlik salanr. Basma makinalarndaki bu deiik yntemlerin uygulanmasnn amac zellikle derin
ve yksek kntlar olan kalplarda homojen bir kalp sertliinin salanmasdr.
Sarsma ynteminde, kalp sarsc ile kaldrlr ve sonra aniden braklarak kumun skmas salanr. Dmenin balangcnda kalbn hz sfrdr
ve yerekimine bal olarak artar. Tablaya arpma gc, ktlesi, dt
ykseklik ve hzn karesi ile doru orantldr. Sktrma derecesi kalbn yksekliine ve uygulanan darbe saysna baldr. Genellikle kk
dme yksekliklerinde ve yksek darbe saylarnda almak daha iyi sonu-
-40-
'11
Karakteristikler
Kalp boyutlar ,mt
Kalplama knpasiteni,N/cm
1100X750X285/275
2
sro
800X700X260/260
240
270
180
85
1 250 000
535 000
1 2
ektl, Vdflkl SPO sarsma mekanizmasn! tnU.i.u- < 'j,*Mt bir' klavuz kolon
(9) ve s*-'i;dekl tabla vardr.Hareketsiz konumla kenar flan (10) stnde piston (5) vardr ve kar basn odas (ti) hacim olarak maksimum dzeydedir.Basnl hava kanal (1) ile odaya girdiinde piston hemen
tabla (3)' ykseltir ve (11)'deki basn der,hava elastik bir yastk
grevi yapar.Skm hava odaya (8) girer ve kanal (6) iLe pistona gi-
o du
o d a
ha
"
a y
ku tU ! U5 t u r.A y nl
anda
yaplan
.lkl.l
i.li^
kul
- ^ '"'" """
vap
|l5
-|3""
4)Sarsma ve titreimlerin olmamas makina aksamnn daha uzun sre dayanmasn salar.Bylece makinay kullanm maliyeti der.
5)Model plakalarnda*! pim ve burlar sarsmadan doan basnlara maruz
kalmamaktadr ve bylece boyutsal olarak uzun alma saatleri sonras m d a deiime uramamaktadr.
6)Model ve model plakalarda hehangi bir dnrl... i le karlamamaktadr.
Reine veya alminyum modeller rahatlkla kullnnlabllir.nk skma aamasmda modeller stnde kumun ilemesi ile lo^nn anma miktar
sarsma olayndan daha azdr.Bunun nedeni m, fc..n...n zaten pskrtme olay ile modellerin evresinde iyice skstrmi olmasdr.
7)Sarsma -sktrma makinas sarsmalar ok dzgn ve farksz ktleler
halinde tutmak iin gl bir alt yap gerektirmektedir.fleme-sktrma makinas ise ok hafif ve ucuz bir alt yap ister.
8)Grlt 85 dB'den fazla deildir.Boy]ere tS ortam daha huzurlu olmaktadr.
9)istendiinde model plakalarnn otomatik oinrnk deimesi iin bir
donanm eklereMlir.
10)fleme-sk tma makinas ile elde edilen .inkflmler boytsal olarak
sabitlik gstermektedir.
2.5- SAVURMA YNTEM LE KALIPLAMA
Bu yntemde, savurma oakinas kumu derece ierisine yksek hzla savrulnasyla sktrma salanr. (ekil.7). Balangta savurma hz
(1200 dev/dak.) dk tutulur, kum model zerine yldka hz artrlarak 1800 dev/dak.'ya ykseltilir, bu durumda savrulan kumun
hz 3048 m/dak. ya ular.
-46-
(Vertical
Flak-
olarak bu
yntem pratikte Disamatik kalplama olarak bilinmektedir.D ISAMATtK, kalplama yntemini g e l i t i r e n bir Danimarka firmasnn
sisteme verdii isimdir.
(ekil .$) .
Kalp
17
Byle-
arasnda
sktrlarak
ekillendirilmesi olaydr.
e-
Piston ucun-
kalplama yntemi
d e i i k m a k i n a l a r d a n oluan
b i r yn-
Bunlar;
18
(e-
s r a s grlmektedir.
kalp
(T)
kalnlna
p o s i t i f modelin kullanlmasnda k a l p i l e r l e m e s i
lnlna
sresi k a l p i l e r -
(D), k a l p ka-
da k a l p i l e r l e m e s i k a l p k a l n l n d a n daha kk olmaktadr.
Kalp k a l n l makina cinsine ve para byklne gre ayarlanabilmektedir.
kinalarnm karakteristik z e l l i k l e r i v e r i l m i t i r .
ekil /3'da 30 m uzunluunda otomatik kalp t a y c sisteme sahip ve kalp kalnl minumum 120 mm, maksimum 330 mm olan bir
-2o-
ile
2013
Sarsma-s-
t i p i dlsaraatik
ka-
nelerdeki
kk bir
iletme
artlarnda
tmzda aadaki
Dkm paras
Klasik
karlatrmasn yap-
1/2"
(1) .
dirsek
sarsma-sktrma
makinas:
Teorik
tletme
artlarnda
Kalp kapasitesi
95 kalp/saat
74 kalp /saat
Her salkmda
24 adet para
24 adet para
Para says
2304 adet/saat
1776 adet/saat
2 saniye/para
kapasitesi
355 kalp/saat
Her salkmda
48 adet para
Para says
Bir para iin
17040 adet/saat
harcanan zaman
0,21 saniye
279
kalp/saat
48 adet para
13392 adet/saat
0,27
saniye
-23-
ekil.
-2i,-
k a l p l a r arasnda i s t e n e n
senkronize b i r ekilde h i d r o l i k o-
-25-
tayc-
e k i l . t O - Otomatik k a l p
taycsnn
alma p r e n s i b i .
t a y c n n grevi,
a l a n n uzatmaktr.
otomatik
Otomatik
kalp
soutma
i t e dkm p a r a l a r n n en yksek
bu
taycnn
ge-
s c a k l 90Q-10Q0C d r ve
s c a k l k l a r d a p a r a l a r k a t l a m durumdadrlar. B a n t l t a -
y c n n uzunluu,
dkm malzemesinin k a l i t e s i ve i s t e n e n -
s c a k l k rnein
scaklna
(Bu
dr.)
b a l olarak b e l i r l e n m e k t e d i r ,
matik
taycsna
46,5 m e t r e l i k
bantl
12 metrelik o t o -
t a y c i l a v e edilerek
56,5 m e t r e l i k b i r
taycsnn
otomatik
Otomatik
lu
kalp
kalp
tayc
almas i l e
masyon
tehlikesi
tama
alma
ile bantl
esnasnda
700C
e k i l . i?'de bant-
prensibi
tayc
grlmektedir.
s i s t e m l e r i n i n uyum-
k a l p l a r n ayrlma ve
defor-
ortadan kalkmaktadr.
gibi
disamatik yntemde
nn k a l i t e s i n e de b a l d r . Model malzemesi
li
faktr
kalplama
saysdr.
Dier
seiminde en nem-
faktrler
ka
zerindeki y k s e k l i i ve y e r l e i m konumu,'
pres
t a r a f m a m yoksa
sktrma
Dkm p a r a -
basncdr.
kar
basn
ise;
modelin pla-
model plakasnn
plakasmam konulaca ve
26
Model Malzemesi
500-1000
Sert aa
Epoksit Reine
5000-50000
20000-50000
Prin
Alminyum
inko-Alminyum-Bakr
"
20000-60000
:
40000-60000
100000-200000
Dkme demir
200000-300000
Dk alaml e l i k l e r
(Paslanmaz)
300000-500000
Metalsel modellerin nikel veya kromla kaplanmas modelin mrn ve yzey k a l i t e s i n i ykseltmektedir. Gnmzde model yapmn-
-27-
salamas,
iletkenliinin az
olmas gibi a-
Model p l a k a l a r g e n e l l i k l e
balanarak k u l -
dkme demirden y a p l r .
Kalnl
fazla
o l a n model p l a k a l a r n d a e l i k l e k a p l a n -
alminyum model p l a k a s k u l l a n i l a b i l i n i r .
e k i l . J'de grl-
d gibi plakalar s t a n d a r t l a t r l m t r . Model plakas kalnl 20 mm ve 25 mm olarak y a p l r . Maksimum model plakas kal n l a r t model kalnl her makinanm hazne derinlii i l e
snrlanr.
ekil.J-
-;?*-
"(A~BL"T
C-(A-B)
100
-23-
: Kalp kalnl
lii ayarlanabilmektedir.
derinlii s e i l i r ve makina kumsuz a l t r l r ise model plakalar arpr ve zarar grrler. Bu nedenle hazne derinlii
hesaplanan minumum deerden daha yksek tutulmas tavsiye edilmektedir.
Z..6.7-- D IS AM ATK KALIP KUMU
Disamatik k a l p l a m a ynteminde k a l p kumu o l a r a k d i e r makina
Gaz g e i r g e n l i i
Skytr ilabil i r i ii
Nem miktar
Kil miktar
Uucu madde miktar
1,5 N/cm
den byk
: 50 den byk
: %40 F2
2,5-4,5
: %11-13
:
%l,5-3
-2-
Kil :
nlmaktadr. Kil,
n e r a l d i r . Bu madde, kum gibi plastik olmayan maddeleri b i r b i r i ne balayarak yksek scaklklara dayanabilen sk bir madde
oluturur. Balayc olarak bentonit k i l i ve kaolin k i l i kullanlmaktadr. Bunlardan daha ok kalsiyum bentoniti kullanlmakt a d r . Kil miktar deneylerle t e s b i t edilmekle beraber %8-%13
arasnda
alnabilmektedir.
-32-
Yksek retim k a p a s i t e s i
b) K a l i t e l i dkm
c) Dk m a l i y e t t i r .
Disamatik kalplama ynteminde ilem srelerinin ksal,ilemlerin ardk zaman aralklarnda ve makina alan iinde tamamlanmas, buna paralel olarak kalplama kapasitesinin ykseklii yntemi seri retime daha uygun yapmaktadr. Yntemde kalp kumu ve sktrma homojen olarak yaplmas, kalp dizilerinin katlama oluncaya kadar ayn dzlemde kalarak tanmas
gibi zelliklerden dolay kaliteli dkm paralar elde edilmektedir. Seri halde ve kaliteli para retildiinden retim m a l i yeti dk olmaktadr. Bu bilgiler altnda yntemin stnlklerini yle sralayabiliriz:
a) Derece kullanlmadndan derece masraf, depolanmas, bakm ve tanmas iin zaman ve i gc kayb yoktur. Ayrca
kalp bozma kolay ve hzl olmaktadr.
b)
-33-
sarfiyat
f)
dktr.
g)
h) Kalplamann k a l i t e l i olmas ileme paylarnn, artk ve hurda orannn azalmasn, bylece verimin ykselmesini salamaktadr.
34
universal derecesiz otomatik kalplama ve dkm sisteminin topluca grn ekil 2J de grlmektedir.
-25-
Doldurma arabas
st derece
Hareket snrlayc
Kum silosu
Silo srgs
lekli derece
Srg
10
Izgara
11
fleme' memesi
12
Plaka iticisi
13
Model plakas
14
Alt derece
15
Vibrator
16
fleme memesi
17
G silindiri
36
1- Bu pozisyonda soldaki blmde alt ve st kalplar hazrlanm durumda ancak derece iindedirler. Sa blmde ise derece-model plakas
kalptan kt pozisyonda sa blmeye gemitir.
2- Sktrma plakasnn yavaa ykselmesi. Derece-model plakasnn
kum dolacak ekilde dnmesi. Kum silo srgsnn almas ve kumun lekli dereceye dolmas.
3- Sktrma plakasnn hzlca ykselmesi ve kalp altlk plakas
tespit dzeninin ekilmesi.
4- Sktrma plakasnn hzlca ykselmeye devam etmesi. Srgnn alarak lekli derecedeki kamun derece-model plakasna boalmas.
Derece-model plakasnn titremesi.
5- Sktrma plakasnn yavaa ykselmesi ve st kalpla temas. Plaka iticisi tarafndan kalp altlk plakasnn kam dolu derece-model
plakas zerine srlmesi.
6- Kalp altlk plakasnn derece-model plakasna tesbiti. st erevenin (derecenin) almas, st kalbn serbest kalmas ve sktrma plakasnn aaya doru yavaa hareket etmesi ve plaka iticisinin geri dnmesi.
7- Silo srgsnn alarak kumun lekli dereceye dolmas. Derece .
I
(ereve) modelin kum dolu olduu halde tersine dnmesi.Sktrma plakasnn hareket snrlayclar tarafndan durdurulmas.
8- Sol blmedeki kalbn dar, sa blmedeki kalbn da sol blmeye otomatik olarak kaydrlmas. st fleme memesiyle model zerine boya pskrtlmesi.
9- Doldurma arabasnn sola kaymas, sktrma plakasnn hzla ykselmesi ve st derecenin kum almaya hazrlanmas.
10-st derecenin skmas, sktrma plakasnn yavalamas ve hareket snrlayclarn eski haline dnmesi.
11-Srgnn almas ve kumun st dereceye dolmas.
12-Doldurma arabasnn geri dnmesi.
13-Sktnna plakasnn hzla ykselmesi ve kalbn titreimi, skmaya balamas
14-Kalbm titretirilmesi ve sktrma plakasyla son basncn uygulanmas
15-Sktraa plakasnn hzla kademeli olarak alalmas, st derecenin temasndan nce hzl hareket st derecenin temasndan sonra yava hareket. Alt derece merkezlenmeden nce hzl hareket. Alt derece
39
Yatay derecesiz otomatik kalplama ile Dey derecesiz otomatik kalplamann karlatrlmas:
1- Yatay sistemde kum gravite etkisiyle dolduu iin plakal modellerin
anmas disamatikten ok az olmaktadr.
2- Disamatik yntemde kumun kalba hava ile flenerek doldurulduundan
havann kalplama odasndan dar dar atlmas gerekirken universal yntemde kum gravite etkisiyle doldurulduundan havay dar atacak bir donatma gerek yoktur.
3- Universal yntemde kalp yarlarnn her biri birbirinden bamsz
olarak depolanabilmesi veya baka yerlere tanabilmesi olana vardr. Msamatikte byle bir olanak yoktur.
4- Universal yntemde kalplarn blme yzeyinin % 85 model tarafndan
kaplanabilmektedir. Ve iki kalp arasnda % 15 lik temas yzeyi yeterli olmaktadr. Dey sistemde ise kalp mukavemeti nedeniyle temas yzeyi % desi daha yksek olmaktadr.
41
41
3) Film ile kaplanm modelin etrafna derece yerletirilir. Alttaki ekilde de grld gibi derecenin kenar duvarlarnda delikler bulunmaktadr. Bu delikler sayesinde derece ierisine vakum uygulanabilmektedir.
42
6) Dereceye vakum uygulanr, atmosferik basncn etkisiyle kum sktrlm olur, ayn zamanda (vakumun dereceye uygulanmas annda)
modele uygulanan vakum hala ara verilmeden devam etmektedir. Modelin kalptan ayrlmas iin, modele uygulanan vakum serbest braklr, dereceye uygulanan basn devam ettii halde derece yukar
doru kaldrlr.
44
45
Modeller
Modele ar vibrasyon, darbe ve basncn etki etmedii, ayrca plastik film kalp kumunun modele temasn engelledii iin modellerde anma olmamaktadr. Bu bakmdan aa, plastik ve metal modellerin hepsi de kullanlabilir, fakat ucuzluu ve kolay iilii bakmndan yumuak aatan yaplan modeller daha kullanl olmaktadr. Plastik
filmin model zerine en iyi bir ekilde kaplanmasn salayacak olan
delik aplar 0,5-l,0-.mm. arasndadr, buradaki zellik plastik filmin ieri doru ekilmeyecek byklkte olmasdr.
KAYNAKA
1- Newel W.C., The casting of steel, New York, 1955
2- Disamatic Convention 1977, Foundry Technology, 6-9 November 1977
3- Metals handbook, Forging and Casting, Vol.5
4- avuolu E.N. Dkm Teknolojisi I, T 1981
5- Vertical flaskless moulding, British Foundryman, 1981
6- Aran ., Metal Dkm Teknolojisi, T, 1989
7- Snmez H., Yldz niversitesi 50. Yl kutlamalar, Disamatik
kalplama ynteminin karakteristikleri, seminer notlar.
-46-