MAINSKI FAKULTET UNIVERZITETA U SARAJEVU

Ivan Filipovi

MODELIRANJE PROCESA U MOTORIMA

(skripta)

Sarajevo, mart, 2013.

I
SADRAJ
I

MODELIRANJE PROCESA U MOTORIMA SUI................................................1

1.

UVOD .........................................................................................................................1

2.

KONCEPT MODELIRANJA U MOTORIMA ......................................................1

3.

REALNA KONSTRUKTIVNA RJEENJA MOTORA SUI ................................3

3.1 Sistemi za dobvu zraka..........................................................................................6

4.

MODELIRANJE PROCESA U MOTORIMA SUI................................................17

4.1 Pristup definisanju fizikog modela u procesu modeliranja
termodinamikih procesa u motoru sui ................................................................19
4.2 Matematski model i termodinamiki proces u motoru sui ....................................21
4.2.1 Fizikalni model usisnog motora ..................................................................22
4.2.2 Matematski model procesa u usisnom motoru ............................................24
4.2.2.1 Matematski model u kontrolnoj zapremini cilindra motora ..........27
4.2.2.2 Matematski model u usisnom kolektoru motora-nuldimenzioni model (varijanta usisnog motora)..........................108
4.2.2.3 Matematski model u izduvnom kolektoru motora-nuldimenzioni model (varijanta usisnog motora) .........................109
4.2.3 Nuldimenzioni model nadpunjenog motora ................................................113
4.2.3.1 Kvazistacionarni model motor - TK agregat .................................119
4.2.3.2 Nestacionarni model motor - TK agregat ......................................125
4.2.4 Proraun integralnih karakteristika motora (indicirani i efektivni
pokazatelji) ..................................................................................................128
4.2.5 Verifikacija nuldimenzionog modela sa eksperimentima ...........................130
4.2.6 Dvozonski model.........................................................................................132
4.3 Kombinovani nul-dimenzioni i jednodimenzioni model termodinamikih
procesa u motoru sui..............................................................................................134
4.3.1 Svoenje jednaina na normalni oblik ........................................................136
4.3.2 Svoenje jednaina modela na bezdimenzione forme ................................141
4.3.3 Granini uslovi na krajevima cijevi.............................................................144
4.3.4 Spojevi razliitih cijevi................................................................................150
4.4 Analiza rezonantnog punjenja motora sui .............................................................156
4.4.1 Teoretske osnove za rezonantne uslove ......................................................157

II

MODELIRANJE PROCESA U INSTALACIJAMA ZA NAPAJANJE

GORIVOM DIZEL MOTORA.................................................................................171

II
5.

REALNA KONSTRUKTIVNA RJEENJA SISTEMA ZA DOBAVU

GORIVA ................................................................................................................... 171
5.1 Podjela instalacija za dobavu goriva..................................................................... 171

6.

HIDRODINAMIKI I DINAMIKI PROCESI U INSTALACIJAMA ZA

DOBAVU GORIVA................................................................................................... 179
6.1 Osnovne postavke ................................................................................................. 179
6.2 Jednaine koje opisuju procese u sistemu za ubrizgavanje goriva ....................... 182
6.3 Osnove nestacionarnog strujanja fluida u cijevi malog prenika ......................... 184

7.

MODELIRANJE PROCESA U INSTALCIJAMA ZA NAPAJANJE GORIVOM

DIZEL MOTORA...................................................................................................... 195
7.1 Uvod ..................................................................................................................... 195
7.2 Definisanje fizikalnog modela .............................................................................. 197
7.2.1 Fizikalni model sistema pumpa-cijev-brizga ............................................ 200
7.2.2 Fizikalni model sistema common rail......................................................... 202
7.2.3 Sloeniji fizikalni model brizgaa sa automatskim otvaranjem ................. 203
7.3 Definisanje matematskog modela ........................................................................ 204
7.3.1 Matematski model sistema ubrizgavanja goriva......................................... 206
7.4 Izbor numerikih metod ....................................................................................... 214
7.4.1 dAlambert-ov pristup rjeavanju hidrodinamikih karakteristika
u cijevima ................................................................................................... 215
7.4.2 Metod karakteristika ................................................................................... 218
7.4.2.1 Strujanje goriva kroz cijev ............................................................. 219
7.4.2.2 Strujanje goriva kroz prigunicu (procjep) na cijevima ................. 220
7.4.2.3 Strujanje goriva u sklopu cijev-zapremina-cijev............................ 222
7.4.2.4 Strujanje goriva u ravi .................................................................. 224
7.5 Definisanje linijskih i lokalnih gubitaka ............................................................... 225
7.6 Primjer modeliranja strujnih procesa .................................................................... 227

8.

RASPRIVANJE GORIVA...................................................................................... 232

8.1 Osnovne postavke ................................................................................................ 232
8.2 Struktura mlaza goriva ......................................................................................... 233
8.2.1 Eksperimentalne metode za definisanje karakteristika mlaza .................... 235
8.2.2 Modeliranje i proraun karakteristika mlaza .............................................. 236
8.2.3 Poluempirijski izrazi za definisanje karakteristika mlaza goriva ............... 237

9.

Literatura.................................................................................................................... 243

I MODELIRANJE PROCESA U MOTORIMA SUI

1. UVOD
Pod pojmom modeliranje danas se susreu razliite definicije u literaturi. Negdje se umjesto
pojma modeliranje koristi pojam simuliranje procesa. Ne ulazei u bilo kakve detalje oko
podjele i pristupa modeliranju procesa, u naelu postupak modeliranja procesa uopte, pa i
kod motora sui, moe se provesti kroz sljedee korake:
- Izrada materijalnog objekta (fizikog modela) koji je adekvatan realnom objektu i po
svojim konstruktivnim karakteristikama treba da zamjeni realni objekat, uz osnovno
naelo da su procesi koji se odvijaju u materijalnom objektu adekvatni stvarnim
procesima, uz minimalne razlike u nekim karakteristikama procesa koje su manje
vane. Na izbor i oblik materijalnog objekta (fizikog modela), pored konstruktivnih
karakteristika i procesa koji se odvijaju, vrlo vano mjesto zauzima i svrha
modeliranja odnosno karakteristine veliine koje je potrebno izuavati (analizirati),
- Opisivanje procesa koji se odvijaju u fizikalnom modelu putem matematikih
zavisnosti (matematski model), a na osnovu optih zakonitosti fizike. U procesu
opisivanja zakonitosti fizike uvode se odreene aproksimacije i pojednostavljenja
matematskog modela, vodei rauna o rjeivosti matematskih jednaina, uz minimalno
remeenje stvarnog procesa,
- Izbor algoritma i numeriko rjeenje matematskih jednaina. opisanih u prethodnom
pasusu. Razvojem numerike i raunarske tehnike u posljednje vrijeme , pruaju se
velike mogunosti za izbor razliitih algoritama i numerikih rjeenja sa velikom
raunarskom tanou.
- Posljednji korak u procesu modeliranja tzv. verifikacija modela, odnosno
eksperimentalna potvrda raunskih rezultata, onih veliina koje se mogu
eksperimentalno odrediti sa velikom tanou (i bez remeenja karaktera procesa koji
se modelira).
Ovaj pristup modeliranju je realan i za inenjersku praksu jedino prihvatljiv, uz napomenu da
kljunu ulogu u procesu modeliranja treba da imaju strunjaci-specijalisti koji poznaju procese
koji se modeliraju. Zbog vanosti poznavanja karakteristika koje se raunaju, specijalisti za
konkretnu oblast, imaju vanu ulogu i u izboru algoritma, odnosno numerikog rjeenja.
Sa stanovita karaktera fizikalnih veliina, odnosno njihove promjene u prostoru i vremenu,
modeli se mogu podijeliti na:
- nuldimenzione modele,
- jednodimenzione modele (dominantna jedna dimenzija),
- dvodimenzione modele (osnosimetrini problemi),
- trodimenzione modele i
- kombinacije prethodnih modela. npr. nuldimenzionog i jednodimenzionog modela.
Izbor nekog od prethodnih modela, pored karaktera fizikalnih veliina i konstruktivnog oblika
fizikalnog modela, zavisi i od karaktera istraivanja nekog procesa.
2. KONCEPT MODELIRANJA PROCESA U MOTORIMA
U procesu rada motora sui (dizel, oto...) procesi se mogu posmatrati kroz tokove pojedinih
medija:
- proces dovoenja svjeeg zraka,
- proces dovoenja goriva (ili mjeavine zrak-gorivo),
- proces mjeanja goriva i zraka, zapalenje i sagorijevanje mjeavine,

proces odvoenja izduvnih gasova.

Ne ulazei u pojedine detalje procesa, proces dovoenja goriva i zraka, te transformacija energije,
od toplotne energije hemijski vezane u gorivu, do izlaznog obrtnog momenta na zamajcu motora,
najbolje se vidi na slici 1, gdje su prikazani procesi kod dizel motora. Posmatrajui proces
transformacije energije u motoru (slika 1) moe se konslatovati da je motor sui vrlo sloen
energetski sistem, u kome se dogaaju:
- gasodinamiki procesi,
- termodinamiki procesi,
- hemijski procesi,
- hidrodinamiki procesi i
- dinamiki procesi.
Svaki od navedenih procesa odvija se u odreenom vremenu i odgovarajuem prostoru, to
rezultira odgovarajuim karakteristikama koje imaju svoje specifinosti. Pored pokazatelja
motora kao to su: efektivna snaga (Pe), efektivni obrtni momenat (Me), specifina potronja
goriva (ge), stepen punjenja svjeim zrakom ( v ) , efektivni stepen korisnosti motora ( e ),
itd., koji predstavljaju ocjenske pokazatelje motora, procesom modeliranja moe se odreivati
i niz drugih parametara (npr. uticaj otvorenosti ventila na karakteristike motora, uticaj ugla
predubrizgavanja na pokazatelje motora, uticaj oblika karakteristike ubrizgavanja na
karakteristiku sagorijevanja, itd.), to zavisi od objekta i cilja istraivanja u sklopu motora.
dm
da

KDZ - karakteristika dobave

zraka

KDZ

KP

KU

KP - karakteristika
potiskivanja goriva
a [KV]

a pd

360

720

ap

KU - karakteristika
ubrizgavanja goriva

dQi
da
KOT

a [KV]
0

360

720

KOT - karakteristika
oslobaanja toplote
(karakteristika
izgaranja)

pc
pc
Promjena potencijalne
energije

pritisak iste
kompresije
a [KV]
pa

Mi

360
GMT

720
Promjena mehanike
energije
a [KV]

360

720

1 4p
Mi (a )da
4p 0

M e = hm M i

Me

Mi

Mi =

a [KV]
0

Sl. 1

360
GMT

720

Funkcionalna povezanost procesa i karakteristika transformacije energije kod motora sui sa

"unutarnjom" pripremom smjese zrak-gorivo za etverotaktni usisni dizel motor

Sve naprijed reeno ukazuje na sloenost modeliranja procesa u motoru sus, tim vie to
dananji razvoj motora ima vrlo sloenu i dobrim dijelom elektronski kontrolisanu opremu
(sistem za dobavu goriva, sistem nadpunjenja, varijabilnu geometriju razvodnog
mehanizma,itd.). Nivo sloenosti modela se jasno definie vrstom istraivanja i optimiranja
parametara, tako da jedan te isti motor moe se modelirati sa raznim nivoima sloenosti.
Primjeri fizikalnih modela motora sui kreiraju se na osnovu koncepta motora i opreme koju
motor posjeduje. Naravno tu treba imati u vidu: tip motora (dvo ili etvorotaktni), koncept
motora (linijski motor, V-motor. bokser motor, itd.), broj cilindara, nain dovoenja zraka i
opreme za regulaciju dovoenja zraka, prisustvo meuhlaenja zraka, tokovi i obrada
izduvnih gasova kod motora, vrste instalacije za dobavu goriva, naina formiranje mjeavine
zrak-goriva, uslova zapalenja goriva, kao i niza drugih detalja na samom motoru interesantnih
za kontrolu procesa rada.
3. REALNA KONSTRUKTIVNA RJEENJA MOTORA SUI
U cilju realnog sagledavanja moguih kombinacija opreme i tipova motora, u nastavku se daje
odreeni broj karakteristinih rjeenja motora sui, odakle se moe sagledati kompleksnost
procesa modeliranja. Ta rjeenja su prikazana u nastavku.
Na sl. 2 su date vrste motora prema konceptu rasporeda i broja klipova koji se susreu u
praksi. Najee su u praksi zastupljene koncepcije linijskih motora (slika 2 a)) i V motora
(slika 2 b)). Na slici 3 je prikazana struktura jednog jednocilindriog motor, sa oznaenim
elementima koji ga tvore, ne ulazei u detalje opreme koja se nalazi na motoru. Osnovni
elementi motora su: krivajni mehanizam (radilica motora, klipnjaa, klip sa osovinicom i
klipnim prstenomima), cilindarska kouljica oko koje obstrujava sredstvo za hlaenje,
cilindarska glava sa usinim i izdunvim ventilima i odgovarajuim kanalima za dovod zraka i
odvod izduvnih gasova. Naravno tu je i kuite (blok) motora, koje je vezano sa glavom
motora i ini jednu vrstu cijelinu.

a) Linijski motor
b) V motor

c) Zvijezda motor
d) Bokser motor

e) Dvoklipni motor sa paralelnim klipovima

f) Protuklipni motor

Sl. 2 Vrsta motora prema rasporedu cilidara

Sl. 3 Struktura samog motora

(jednocilindrini motor)

Koncepcija motora (slika 2) ima znaajan uticaj na

modeliranje procesa. Uz pretpostavku jedakosti
procesa u cilindrima motora, procesi u usisnoj i
izduvnoj instalaciji zavise prvenstveno od
koncepta motora. takoer je i proces dovoenja
goriva u motor razliit kod raznih koncepcija
motora. Poseban aspekt je dinamika krivajnog
mehanizma (prvenstveno torziono oscilovanje)
koja zavisi od koncepcije motora i broja klipova
kod motora. Dinamiki asekt radilice motora, sa
setom krivajnih mehanizama, koji ima najvei
uticaj na izlazne parametre (trenutni efektivni
obrtni momenat, neravnomjernost obrtanja, ...),
nee se razmatrati u sklopu ovog kursa.
Za modeliranje procesa u motoru, prvenstveno u
prostoru izgaranja, gdje treba definirati vremenski i
prostorne promjene: temperatura, kocentracija
pojedinih komponenti sa njihovim hemijskim
reakcijama, pritisaka, itd., treba imati kvalitena
znanja iz termodinamike, dinamike fluida, i
procesa sagorijevanja. Ovo najbolje odslikava
pregled vanih znanja prikazanih na slici 4.
Hemijska
termodinamika

dinamika fluida

prenos toplote

Vremenske i prostorne
varijable kod procesa u
cilindrima motora

Kinetske reakcije

Fizikalna hemija

prenos mase
Fizikalne osobine

Sl. 4 Pregled vanih oblasti koje treba znati za simuliranje procesa u motoru

Nivo znanja, potrebnih za simuliranje procesa u motoru, je takoer zavisan od nivoa

sloenosti modela koji se razvija (nuldimenzioni model, jednodimenzioni model, ...).
Najee se procesi, koji se modeliraju kod motora sui, dijele u tri grupe (prema mjestu
deavanja) i to:
- prostor dovoenja zraka i odvoenja izduvnih gasova,
- prostor dovoenja goriva i
- prostor mjeanja goriva i zraka, sa procesima izgaranja.
Naprijed nabrojani procesi, ukoliko su pravilno opisani matematskim jednainama i ukoliko
su uzete realne fizikalne osobine medija u motoru, mogu u procesu modeliranja da daju realne
vrijednosti efektivnih pokazatelja motora (srednja efektivna snaga (Pe) i efektivni obrtni
momenat (Me), srednji efektivni pritisak (pe), efektivni stepen korisnosti (e), specifina
efektivna potronja goriva (ge), itd.). Ovi pokazatelji mogu da poslue kao kontrone
vrijednosti u smislu testiranja valjanosti rezultata simuliranja. Zbog ovoga, kao orijentacija
moe da poslui tabela 1., gdje je data klasifikacija motora sa osnovnim parametrima.

Tabela 1

Klasifikacija motora sui

tip
putnika kola - oto motor
putnika kola - dizel motor
kamion - dizel motor
brzohodi motor
srednje brzohodi motor
sporohodi motor
motor za trkaa kola

n [/min]
< 7000
< 5000
< 3000
1000-2500
150-1000
50-150

pe [bar]
8-13
7-22
15-25
10-30
15-25
9-15
12-35

e
0,250,35
0,30,4
0,30,45
0,30,45
< 0,5
< 0,55
- 0,3

6-12
16-22
10-22
11-20
11-15
11-15
7-15

cm [m/s]
9-20
9-16
9-14
7-12
5-10
5-7
< 25

gdje je: cm - srednja brzina klipa, - stepen kompresije.

Pored ovih podataka na slici 5 i slici 6 prikazana su dva primjera mapa (karakteristini
koljkasti diagrami) za tipii oto i dizel motor.
14
12

pe [bar]

10

241

246
260
265

270

6
300

340
400
ge [g/kWh]

2
0
1000

5000

3000
4000
n [/min]

2000

6000

Sl. 5 Mapa etvorotaktnog oto motora, zavisnost srednjeg efektivon pritiska (pe) i broja obrtaja (n) sa

konstantnom specifinom potornjom goriva (ge)

16
14
198

21

12

pe [bar]

10
8
6

ge [g/kWh]
22

23

25

0
240

4
2

260
280
450

300
320
600

0 900
1000 1500

400
800

2000

350

500 700
1637
1000

2500 3000
n [/min]

3500

4000

4500

Sl. 6 Mapa etvorotaktnog dizel motora, zavisnost srednjeg efektivon pritiska (pe) i broja obrtaja (n)

sa konstantnom specifinom potornjom goriva (ge)

Podaci prikazani na slikama 5 i 6 i tabeli 1 su samo orjentacioni podaci za pojedine vrste

motora, to ne znai da se kod novog razvoja motora odgovarajui podaci moraju nalaziti u
pomenutim granicama.
Sa konstruktivnog stanovita, za proces modeliranja su najinteresantniji:
- sistem za dovod zraka i odvod izduvnih gasova i
- sistem za dobavu goriva.
Zbog toga e se u nastavku dati malo detaljniji opis realnih konstruktivnih rjeenja prethodnih
sistema, koji se koriste u praksi.
3.1 Sistemi za dobvu zraka i odvod izduvnih gasova
Najee, pored podjele motora prema:
- taktnosti,
- procesu u motoru (oto, dizel).
motori se dijele prema vrsti dovoenja (punjenja) zraka u cilindar motora. Obzirom da su
usisni motori danas sve manje u upotrebi, a u proizvodnji ih skoro i da nema u nastavku e
biti posveena posebna panja nadpunjenim motorima. Oni se mogu podjeliti na:
- motore sa nadpunjenjem sa vanjskim izvorom energije i
- motora sa nadpunjenjem koji koriste energiju od motora.
Ova podjela je ematski prikazana na slici 7, gdje je pokazan i specifian motor sa
rezonantnim nadpunjenjem.

Sl. 7 Podjela motora prema metodu punjenja

U nastavku je data uporedna ema punjenja motora zrakom sa vanjskim pogonom kppresora
(slika 8 a)) i sa pogonom kompresora od strane motora (slika 8b)). Na slici 8 b) dat je i
meuhladnjak zraka, jedostavno kao jedna varijanta. Sa stanovita ciklusa u motoru, za
prethodne dvije varijante prikazane na slici 8, uz pretpostavku jednakosti kompresora i
energije koja im se dovodi (za slike 8a i 8b) nema razlika izmeu parametara motora. Ovo se
najbolje vidi na slici 8 c), gdje je dat i opti izraz za rad idealnog ciklusa.

Sl. 8 ema motora sui sa mehanikim nadpunjenjem i odgovarajui p-V diagram idealnog ciklusa

Konstruktivne izvedbe kompresora mogu biti vrlo razliite. Sam porces komprimiranja zraka i
potiskivanja u motor zavisi od konstruktivne izvedbe kompresora. U sklopu ovoga udbenika,
nee se ulaziti u modeliranje procesa u kompresorima. U nastavku je dato nekoliko
konstruktivnih rjeenja kompresora koji se koriste kod tzv. mehanikog nadpunjenja. To su:
- Roots-ov kompresor (slika 9),
- Spiralni kompresor (slika 10) i
- Vijani kompresor (slika 11).
Sa naprijed pomenutih slika jasno se vide principi rada svakog od kompresora.

Sl. 9 Roots-ov kompresor

Sl. 10 Spiralni kompresor

Sl. 11 Vijani kompresor

Obzirom da su energetski najefikasniji i najee u primjeni, turbokompresori koji koriste dio

energije izduvnih gasova, u nastavku e biti posveena vea panja osvim sistemima
nadpunjena zraka u motorima.
Na slici 12 je data uporedna ema jednog usinog motoa i najprostija kombinacija nadpunjenog
motora sa oznakom karakteristinih veliina stanja zraka i izduvnih gasova (p, T, ). Na
desnom dijelu slike 12 pokazan je primjer etvorocilindrinog motora sa turbokompresorom
(TK) i nainom veze usisne grane sa kompresorom i izduvne grane sa turbinom.
Ovdje su prikazani paramteri zraka i izduvnih gaosva (p-pritisak, T-temperatura i - gustina)
na karakteristinim mjestima u okruenju kompresora (K) i trubine (T).

Sl. 12 Uporedna ema tipinog usisnog i TK nadpunjenog motora sa kompozicijom jednog

etverocilindrinog TK motora na desnom dijel slike

Naredna slika (slika 13) pokazuje slinu emu motora (pet cilindara) sa najjednostavnijim
sistemom turbokompresora za nadpunjenje sa konstantnom geometrijom na turbini. Na
desnom dijelu slike dat je dijagram osnovnih karakteristika turbokompresora:
p3 t
p 4s

stepen ekspanzije na turbini T

stepen kompresije na kompresoru K

i
p2 t
,
p1t

red ) na kompresoru. Na istom dijagramu su

u funkciji redukovanog masenog protoka zraka ( m
dati i pritisci iza kompresora (p2) kao i ispred turbine (p3). Veliine pritiska za raunaje
stepena kompresije (K) i ekspanzije (T) su totalne veliine odgovarajuih pritisaka izuzev
pritiska iza tzrbine (p4), za koji se uzima samo statika komponenta (p4s) jer su statiki i
totalni pritisak (p4t) skoro isti.

Sl. 13 ema motora sa TK nadpunjenjem sa konstantnom geometrijom na turbini i osnovnim

karakteristikama kompresora i turbine

10

Ako se malo obrati panja na vezu izduvne grane motora sa turbinom primjetie se
principijelno dva naina nadpunjenja i to:
- nadpunjenje sa konstantnim pritiskom ispred turbine (slika 14),
- impulsno nadpunjenje (slika 15).
Na obe slike dat je ematski prikaz veze turbine (T) sa izduvnom granom i promjena
karakteristinih veliina na turbini u h-s dijagramu.

Sl. 14 Nadpunjenje sa konstantnim pritiskom ispred turbine

Sl. 15 Impulsno nadpunjenje

Neto sloeniji sistem nadpunjenja sa upravljanjem preko WG (zaobilazni vod oko turbine)
prikazan je na slici 16. Jedan ovakav sistem ima vrlo interesantan uticaj na veliine K i T
na desnom dijelu slike 16.

11

Sl. 16 Sistem TK nadpunjenja sa upravljanjem preko WG

Ovim su otvorene mogunosti ozbiljnije kontrole dovoenja zraka u motor sui, zavisno od
potreba, odnosno od eljenih brzinskih karakteristika motora sui. Daleko kvalitetnija kontrola
procesa nadpunjenja je preko upravljanja lopaticama na uvodniku turbine (VTG), to je
prikazano na slici 17, slici 18, slici 19 i slici 20. Na slici 17 je prikazan uticaj otvorenosti (nagiba
lopatica na uvodniku turbine na odnos T p 3t / p 4s . Na slici 18, slici 19 i slici 20 prikazani su

Sl. 17 Sistem TK sa promjenjivom geometrijom na ulazu u turbinu (VTG)

a)

b)

Sl. 18 Sistem motora sa TK agregatom sa upravljanjem preko WG (a)) i VTG (b)),

sa meuhladnjakom zraka iza kompresora

12

Sl. 19 Nain ostvarivanja pomjeranja lopatica kod VTG

Sl. 20 Funkcionalna ema sistema motor TK sa VTG, meuhlaenjem zraka i nainom upravljanja

sloeniji sistemi upravljanja procesom nadpunjenja sa TK agregatima pomou WG, VTG i

meuhladnjaka zraka.
Suvremeni sistemi upravljanja sa emom na slici 20 danas su realnost na motorima i koristi se
masovno kod vozila. Ovakvom kombinacijom, uz elektronsku kontrolu dovoenja goriva u

13

motor, moe se formirati eljena brzinska karakteristika momenta motora (Me=f(n)) koja ima
najprihvatljivije efekte na dinamike karakteristike vozila. Prethodno prikazani sistemi
nadpunjenja zraka se uglavnom provode na motorima za cestovna vozila.
Za velike motore (kamionske) koristi se esto i dvostepeno nadpunjenje (slika 21), dok se kod
motora za specijalna vozila (lokomotive, tenkovi, ) koriste se i tzv. Hyperbar sistemi
nadpunjenja (slika 22), koji imaju visoki stepen poveanja nadpunjenja zrakom, odnosno u
konanici poveanje snage motora, u odnosu na usisnu varijantu, preko 100%. Pored
uobiajenih sistema nadpunjenja, koriste se i neka specifina rjeenja nadpunjenja kao to su
diferencijalni compaund sistemi (slika 23), gdje je na slici 24 pokazano i praktino rjeenje
ovog sistema primijenjeno na jednom estocilindrinom motoru Scania.
Kao specifina rjeenja nadpunjenja motora sus pominju se i elektrini podrani sistemi
nadpunjenja (slika 25) koji su u fazi razvoja. Pored ovih sistema tu je i tzv. Comprex sistem
(slika 26) koji nema neku znaajniju primjenu, ali je interesantan sa stanovita principa
nadpunjenja.
Svi naprijed prikazani razliiti sistemi nadpunjenja, nabrojani su iz razloga da se ima u vidu
sloenost i specifinost ovih sistema u postupku modeliranja procesa nadpunjenja motora
zrakom.

Sl. 21 ema dvostepenog nadpunjenja

Sl. 22 Hyperbar sistem nadpunjenja

14

Sl. 23 Hyperbar sistem nadpunjenja

Sl. 24 Diferencijalni Compound sistem - Scania

Sl. 25 Elektrini i elektro podrani sistemi (rjeenje Garrett)

15

Sl. 26 Comprex sistem

Pored klasinih sistema nadpunjenja u posljednje vrijeme se pojavljuju u primjeni i tzv.

rezonantni sistemi nadpunjenja motora, sa ciljem poveanja stepena punjenja u odreenoj
zoni tako je na slici 27, slici 28 i slici 29 pokazano nekoliko razliitih rjeenja sa razliitim
duinama usisne cijevi za zrak. Na slici 29 c) vidi se i efekat razliite duine cijevi na stepen
punjenja cilindra motora.

Sl. 27 Rezonantna komora i usisni kanali

a) Dvije usisne cijevi

Sl. 28 Princip rezonantnog usinog sistema

promjenljive duine usisnih kanala

b) Varijabilni usis

Sl. 29 Rezonantno nadpunjenje motora

c) Stepen punjenja

16

U sistemu snabdijevanja zrakom motora uestvuje i razvodni mehanizam motora. Danas se

ovi mehanizmi javljaju sa razliitim vidovima varijacije krivih otvaranja i zatvaranja
pojedinih ventila. Ovo se najbolje vidi na slici 30 i slici 31.
Otvaranje ventila

Podizaj ventila

Krivulja podizaja

Podizaj ventila

Poloaj faze

Kut koljenastog vratila

Kut koljenastog vratila

Kut koljenastog vratila

Kut koljenastog vratila

Sl.30 Mogunosti varijacija krivulje podizanja ventila kod varijabilnog ventilskog razvoda

Sl.31 Mogunosti varijacije razvodnog dijagrama kod varijabilnog ventilskog razvoda

Praktian primjer razvodnog mehanizma sa potpuno varijabilnom geometrijom otvaranja i

zatvaranja pojedinih ventila prikazan je na slici 32, koji predstavlja jedan mehatroniki
sistem, ije su komande vezane sa svim parametrima motora sus.

17

Sl.32 Elektromehaniki razvod sa primjerom ugradnje na motor

Sve ovo, kao i neke druge specifinosti treba imati u vidu u postupku modeliranja procesa u
motoru sus.
Drugi vaan parametar u procesu sagorijevanja goriva i izlaznim karakteristikama motora sus
je proces dovoenja goriva u motor. Sistemi za dovoenje goriva bie objanjeni u zasebnoj
cjelini koja e obraivati problematiku simuliranja procesa dobave goriva u motor. Takoer
pominjemo da se sloeni modeli procesa sagorijevanja, gdje su neophodne karakteristike
mlaza goriva, ovdje nee analizirati tako da odvojeno tretiranje procesa dovoenja goriva u
motor se moe prihvatiti kao izdvojena samostalna cjelina.
4. FAZE PROCESA MODELIRANJE U MOTORIMA SUI
Imajui u vidu svu sloenost i mogue kombinacije razliitih koncepata i razliitost opreme
na motorima, koja je naelno pokazana u taki 3., treba oprezno pristupiti i modeliranju
procesa kod motora sui. Osnovni moto je pokuati uzeti to realnije procese u motoru, sa
minimalnim pojednostavljenjima (zanemarenjima). Naravno to zavisi od sutinskog
poznavanja pojedinih procesa i mogunosti njihovog opisivanja matematskim putem. U skupu
procesa koji se odvijaju kod motora sui mogu se istai:
- proces dovoenja zraka (usisavanje, preiavanje, nabijanje kompresorom,
meuhlaenje zraka, uvoenje zraka u cilindre, sabijanje i mijeanje sa gorivom),
- proces dovoenja goriva (od pumpe visokog pritiska do brizgaa), rasprivanje goriva
i mijeanje sa zrakom,
- proces sagorijevanja koji definie karakter oslobaanja toplote iz goriva, pretvaranja
dijela osloboene toplote u mehaniki rad na radilici,
- proces odvoenja izduvnih gasova (iskoritavanje dijela toplote u turbini, redukcija
regulisanih zagaivaa-katalizatori, filteri estica, redukcija buke, itd.),
- pratei procesi od naprijed navedenih procesa (gubici trenja, prenos i provoenje
toplote, itd.),
- dinamiki procesi na krivajnom mehanizmu za dio korisnog rada koji se prenosi u
vidu trenutnog efektivnog obrtnog momenta na zamajcu motora (analiza sila i
momenata, trenje, torzione oscilacije, itd.).

18

Obzirom na sloenost procesa koji treba da se modeliranju, u nastavku e se napraviti podjela

procesa po grupama, prihvatljiv za sluaoce ovog kursa. To su:
a) Modeliranje termodinamikih procesa u motoru sui,
b) Modeliranje hidrodinamikih i dinamikih procesa u sistemu za dobavu goriva i
c) Modeliranje termodinamikih i dinamikih karakteristika motora sui, kao i veza sa
radnom mainom.
Pristup modeliranju termodinamikih procesa u motoru obuhvatie, detaljnije ili
pojednostavljenije procese koji imaju direktan uticaj na energetske pokazatelje motora.
Aspekti uticaja hidrodinamikih i dinamikih karakteristika sistema za dobavu goriva takoer
e biti prikazani pojednostavljeno. Modeliranje hidrodinamikih i dinamikih karakteristika
sistema za dobavu, koji obuhvata parametre sistema za dobavu goriva i parametre rasprivanja
goriva, bie dat posebno iz razloga:
- da se moe koristiti za konstruktivna poboljanja sistema za dobavu goriva,
- da se iskoristi za neke sloenije modele procesa sagorijevanja goriva.
Pored ovoga bie dati i specifini modeli koji imaju za cilj definisanje nekih specifinih
parametara (npr. rezonantno punjenje). Na kraju e biti dat jedan osvrt na modeliranje procesa
u motoru, veza sa pogonskom grupom radne maine (obino vozila), sa realnim pristupom
modeliranju potrebnih energetskih parametara pogonskog agregata u poreenju sa potrebama
radne maine.
U kontekstu ove diskusije na slici 33 dat je jedan pojednostavljeni fizikalni model nadpunjenog
motora sui sa prenosom snage preko transmisije do tokova na vozilu (radnoj maini).

Sl. 33 Fizikalni model pogonskog agregata (motora) sa radnom mainom

Naprijed pomenuti fizikalni model, prikazan na slici 33, jasno upuuje na neke cjeline:
- sistem za dobavu goriva,
- usisno-izduvni kolektor sa TK agregatom,
- motor sui i
- radna maina, gdje je pokazana veza sa radilicom motora.
Ove cjeline se mogu posmatrati odvojeno, uz poznate granine uslove na granici sa drugim
cjelinama. Naravno bilo bi najrealnije spojiti sve cjeline u jedan sistem, kao na slici 33, jer su
njihovi procesi zavini jedni od drugih. Uz odreene pretpostavke, najee fizikalni model na
slici 33 se djeli u tri grupe:
- sistem za dobavu goriva,
- motor sui, sa usisno-izduvnim kolektorom i
- radna maina.

19

U ovakvom pristupu, najee se zanemaruje proces neravomjernosti ugaone brzine radilice

motora. Kompletna dinamika krivajnih mehanizama podrazumjeva krutu radilicu motora,
ime su zanemarene realne krutosti radilice motora i torzione oscilacije radilice koje su uvijek
prisuten. Ovaj aspekt bi se morao uzeti u obzir ako bi se radio model radne maine.
Obzirom na namjenu ove knjige, ovdje e se tretirati odvojeno:
a) Modeliranje termodinamikih porocea u motoru sui u kompetu sa usisno-izduvnim
kolekorom i pripadajuom opremom,
b) Modeliranje procesa u sistemu za dobavu goriva.
Proces modeliranja radne maine, gdje cetralno mjesto zauzimaju oscilacije radilice,
transmisije itd., ovdje se nee obraivati iz dva razloga:
- ova oblast je detaljno razraena u posebnom kursu torzione oscilacije kod motora i
- dolo bi do velikog uslonjavanja kompletnog modela, ime bi bilo teko savladivo
potrebno raunarsko vrijeme.
4.1 Pristup definisanju fizikog modela u procesu modeliranja termodinamikih
procesa u motoru sui
Zavisno od pristupa modeliranju procesa u motoru sui, razvija se i odgovarajui fizikalni
model motora. U praksi su poznati pristupi modeliranja:
a) Nul dimenzioni model (tzv. model punjenje-pranjenje) gdje je neovisno
promjenjiva u modeliranju vrijeme (t) ili ugao obrtanja koljenastog vratila (), a sve
veliine unutar nekog prostora (zapremine), u jednom trenutku vremena, smatraju se
konstantnim (osrednjenim),
b) Kombinovani nul dimenzioni-jednodimenzioni model gdje se pored prostora
(zapremina), gdje je prihvatljiv nuldimenzioni model, koriste i prostori gdje jedna
dimenzija dominira (usisna cijev, ) gdje se uzima tzv. jedodimenzioni model. Ovdje
se sve veliine raunaju u funkciji vremena (t) i dominantne dimenzije,
c) Trodimenzionalni modeli koji pored vremena (t) uzimaju i sve koordinate (x, y, z) kao
neovisno promjenjive veliine, pri raunanju parametara motora sui. Ovi modeli po
prirodi bi trebali da daju najrealnije rezultate, ali su vrlo zahtjevni, kako zbog
raunarskog vremena tako i zbog poznavanja mnogo ulaznih parametara, koje je teko
definisati. Zbog toga se oni koriste dosta rijetko kao modeli za proraun kompletnog
procesa u motoru. ee se ovaj pristup koristi kod prorauna parametara na
pojedinim segmentima (npr. prestrujavanje pored ventila, itd.).
Zavisno od eljenog pristupa modeliranju, razvijaju se i odgovarajui fizikalni modeli. U
nastavku je dato nekoliko fizikalnih modela za razliite motore, odakle se moe i shvatiti
nain definisanja fizikalnog modela. Tako je na slici 34 dat fizikalni model
jedocilindrinog usisnog motora, na kome e biti primjenjen tzv. 0 - dimenzioni model.
Na slici 35 i slici 36, po istom principu modeliranja prikazani su fizikalni modeli
etverocilindrinog i estocilindrinog usisnog motora.

20

Sl. 34 Fizikalni model jednocilindrinog

usisnog motora

Sl. 35 Fizikalni model etverocilindrinog

usisnog motora

Sl. 36 Fizikalni model estocilindrinog usisnog motora

Primjer fizikalnog modela, namjenjenog za 0-dimenziono modeliranje, jednog estocilindrinog

nadpunjenog motora (sa TK agregatom i meuhladnjakom zraka (MH)) i dvije izduvne grane
prema turbini (T) prikazano je na slici 37.
Za sluaj motora sa podjeljenim prostornom za izgaranje (pretkomora, vihorna komora, itd.),
fizikalni model prostora za proces izgaranja izgleda kao na slici 38.

Sl. 37 Fizikalni model nadpunjenog estocilindrinog

motora sa meuhlaenjem zraka

Sl. 38 Fizikalni model usisnog jednocilindrinog

motora sa pretkomorom ili vihornom
komorom

Na slikama 34 38,crtkanim linijama su oznaene tzv. kontrolne zapremine za koje se realno

mogu matematskim putem opisati procesi u tim zapreminama. Tu se misli na matematsko
opisivanje osnovnih zakonitosti:
zakon o odranju mase, koliine kretanja i enerije,
jednaina stanja,
prenos toplote na okolinu,

21

definisanje gubitaka trena u sistemu, itd.

Na slikama 34 38 koritene su sljedee oznake:
cil kontrolna zapremina u cilindru motora,
uk kontrolna zapremina u usisnom kolektoru,
ik kontrolna zapremina u izduvnom kolektoru,
MH meuhladnjak zraka,
K kompresor,
T turbina,
vk kontrolna zapremina vihorne komore.
U nastavku je dat i jedan primjer fizikalnog modela gdje je prihvatljivo primjeniti
kombinovani nuldimenzioni - jednodimenzioni model. Ovaj fizikalni model prikazan je na
slici 39, a odnosi se na jedan viecilindrini, nadpunjeni (TK agregat) motor sa
meuhlaenjem zraka iza kompresora (K). ovdje je istaknuta duina pojedinih cijevi na
usisnoj i izduvnoj strani, gdje se koristi jednodimenzioni model, a za sve ostale segmente
koriti se nuldimenzioni model.
Na osnovu prethodno iznesenih razliitih fizikalnih modela za modeliranje procesa u motoru,
zavisno od konstrukcije motora, eljenih parametara potrebnih za analizu, itd. moe se
iskombinovati bilo kakav fizikalni model, uz uslov da je podesan za matematsko opisivanje
procesa u njemu. Na osnovu postavljenog fizikalnog modela, praktino je definiran i tip
modela (nuldimenzioni, kombinovani nul-jedno dimenzioni model, dvodimenzioni model,
itd.). U nastavku izlaganja bie tako i prihvaen princip objanjavanja pojedinih pojava.

Sl. 39 Fizikalni model turbopunjenog motora sui, pogodan za simuliranje procesa sa kombinovanjem
0-dimenzionog (metoda punenje-pranjenje) i 1-dimenzionog modela (metoda karakteristika)

4.2 Matematski model i termodinamiki proces u motoru sui

U nastavku e biti opisani matemaski modeli procesa koji se odvijaju u cilindrima motora i
usisno - izduvnim kolektorima, za razliite tipove motora. Pored matematskih modela koji
opisuju pojedine zakonitosti, bie dati i preporueni iskustveni podaci (fizikalne osobine
medija, razliiti koeficijenti, itd.), kao i neke iskustvene korelacije koje se esto susreu u
ovakvim vrstama modeliranja (karakteristike osloboenja toplote, karakteristike prenosa
toplote, itd.).

22

Za uspjeno matematsko modeliranje procesa u pojedinim segmentima, prvo e biti dati

odgovarajui fizikalni modeli, sa svim detaljima neophodnim za matematsko modeliranje.
Kao osvona varijanta u procesu modeliranja usvojie se najjednostavnij sluaj usisnog
motora, sa proizvoljnim brojem cilindara motora (nc).
4.2.1 Fizikalni model usisnog motora
Prilikom modeliranja viecilindrinih usisnih motora obino se uzima samo jedan cilindar pri
analizi. Za osatale cilindre se smatra da imaju identine procese kao i u posmatranom cilindru,
samo su fazno pomjereni, to zavisi od rasporeda palenja kod pojedinih motora.
Detalji fizikalnog modela, koristei sliku 34, sliku 35 i sliku 36, mogu se prikazati odvojeno
za pojedine kontrolne zapremine, sa uvedenim svim relevantnim oznakama. Tako se
kontrolna zapremina u cilindru motora moe predstaviti kao na slici 40.

a) zatvoreni sistem, b) i c) otvoreni sistem

Sl. 40 Kontrolna zapremina u cilindru motora sa direktnim ubrizgavanjem goriva

Na slici 40 a) prikazan je primjer zatvorenog sistema kada je masa (m) u kontrolnoj zapremini
(V) konstantna. Tu su zatvoreni usisni i izduvni ventil. Od procesa koji mogu biti interesantni je
promjena prenosa toplote sa gasova u cilindru prema okolini (dQz) ili obrnuto. Stanje gasa u
cilindru je oznaeno sa: p-pritisak, V-zapremina i T-temperatura gasova. Sva tri parametra su
promjenjiva u toku obrtanja radilice motora uglom (). Na slici 40 b) prikazana je kontrolna
zapremina u procesu ubrizgavanja goriva (dmg) i prikazani su potencijalni gubici prestrujavanja
gasova u karter iz cilindra i obrnuto (dmgub), to postoji objektivno u toku cijelog procesa rada
motora. Iako ovaj parametar postoji stalno, neki autori ga zanemaruju, a drugi ga uzimaju u
obzir preko razliitih iskustvenih korelacionih izraza. Sistem na slici 40 b) predstavlja tzv.
otvoreni sistem. Na slici 40 c) pokazan je sistem u fazi izmjene radne materije gdje su otvoreni
usisni i/ili izduvni ventil. Promjena protoka mase kroz usisni ventil oznaena je sa dmu, a
povrina poprenog presjeka usisnog ventila je oznaena sa Au. Na izduvnom ventilu su
karakteristine veliine Ai povrina poprenog presjeka, dmi promjena mase izduvnih
gasova koji prolaze pored izduvnog ventila. Promjena rada koja se prenosi preko klipa oznaena
je sa dL.
Za sluaj da je motor sa pretkomorom ili vihornom komorom u glavi motora, fizikalni model
ovih motora sa kontrolnim zapreminama prikazan je na slici 41. Na slici 41 a) dat je model

23

motora sa pretkomorom, a na slici 41 b) dat je model motora s vihornom komorom u glavi

motora.
dQz
da

lk

Vk

dmu
da

dQ
da

k
Vk

pk
Tk

dmi
da

mk

dm
da

Au

Au
z

p, T, l, m, V

dmgub
da

dL
dV
da = p da
b

a)

b)

Sl. 41 Model kontrolnih zapremina motora sa pretkomorom a) i vihornom komorom b)

Na slici 41, gdje je pokazan motor sa pretkomorom (slika 41 a)) i vihornom komorom
(slika 40 b)), kontrolne zapremine su oznaene sa z i k. U kotnoloj zapremini z, slino
kao i na slici 40, veliine pojedinih parametara su oznaene bez indeksa (p-pritisak,
T-temperatura, -ekvivalentni odno zraka, m-masa i V-zapremina), dok su u kontrolnoj
zapremini (k) iste veliine dobile indeks k, tj, pk, Tk, k, mk, Vk. Na istoj slici su osnaene
dimenzije i uglovi krivajnog mehanizma motora (-ugao obrtaja radilice, -ugao klinjae,
l-duina klipnjae, r-poluprenik koljena radilice motora).
Fizikalni modeli usisnog i izduvnog kolektora motora su izdvojeni kao posebne cjeline i
prikazani na slikama 42 i 43. Sve veliine u usisnom kolektoru (slika 42) imaju pored oznaka
indes uk. Karakteristine veliine na ulazu u usisni kolektor su: dm u / d - promjena mase
ulaznog zraka, hu - entapija usisnog zraka, po - pritisak usinsog zraka. Povrina poprenog
presjeka usisnog otvora na usisnom kolektoru je Auk.
Protoci zraka - goriva na usinim ventilima, kroz povrine poprenih presjeka
Au,1, Au,2, ... Au,nc, su oznaene sa

dm u ,n c
dm u ,1 dm u , 2
,
, ,
.
d
d
d

dmu
da
po, To

uk

hu
po

dQzu
da

puk, Tuk, Vuk, muk, luk

Auk

dmu,1
da

Au,1
dmu,2
da

Au,2
dmu,nc
da

Au,nc

Sl. 42 Fizikalni model kontrolne zapremine usisnog kolektora

Promjena protoka zraka prema pojedinim cilindrima je oznaena sa

d mu ,1 d mu , 2 d mu , nc
,
,...
, gdje
d d
d

su 1, 2, nc broj cilindara sa kojim se spaja usisni kolektor. Protoni presjeci povrina na

24

usisnim ventilima oznaeni su sa A u1 , A u 2 , A unc i zavise od hoda usisnog ventila.

Slino je i na slici 43 gdje je prikazan model izduvnog kolektora. Sve karakteristine veliine
su obiljeene indeksom ik, od veliina u samom izduvnom kolektoru (pik, Tik, mik, ) do
povrina otvora na izduvnim ventilima ( A i 1, A i 2 , A inc ). Promjena protoka izduvnih gasova
iz cilindara motora prema izduvnom kolektoru i obrnuto oznaen je sa

d mi ,1 d mi , 2 d mi , n c
,
,...
.
d d
d

Stanje na izlazu iz izduvnog kolektora definisano je povrinom poprenog presjeka izlaznog

otvora Aik, a protok mase izduvnih gasova u okolinu oznaen je sa d mi / d . Prenos toplote
kroz zidove kolektora oznaen je sa dQ zu / d - za usisni kolektor, a dQ zi / d - za izduvni
kolektor.

ik

dmi
da

dQzi
da

po, To

pik, Tik, Vik, mik,lik

Ai,2
dmi,2
da

Ai,1
dmi,1
da

Aik

Ai,nc
dmi,nc
da

Sl. 43 Fizikalni model kontrolne zapremine izduvnog kolektora

Ovdje su date opte oznake svih veliina, odnosno parametara u pojedinim kontrolnim
zapreminama usisnog motora. Neke od veliina se mogu zanemariti kod nekih prostih
modela, kao npr: prenos toplote u usinom kolektoru dQ zu / d , gubici proticanja produkata
izgaranja pored klipa u karter motora dm gub / d , itd. Veliine protoka pojedinih gasova i
zraka pored ventila javljaju se samo u fazi otvorenosti pojedinog ventila.
4.2.2 Matematski model procesa u usisnom motoru
U nastavku e biti detaljno opisan matematski model za kontrone zapremine iji su fizikalni
modeli dati u taki 4.2.1.
Prije nego se krene sa objanjenjima modela za pojedine procese u kontrolnim zapreminama,
bie date jednaine osnovnih fizikalnih zakona i to:
- zakon o odranju mase,
- zakon o odranju imulsa, odnosno koliine kretanja,
- zakon o odranju momenta koliine kretanja i
- zakon o odranju energije.
Naprijed pobrojane zakonitosti bie napisane u diferencijalnom i makroskopskom obliku.
Jednaina kontinuiteta (zakon o odranju mase)
- u diferencijalnom obliku glasi:

w 0
t

(1)

25

odnosno,

w j 0
t x j

(2)

- u makroskopskom obliku za kotrolnu zapreminu (Vk), j-a kontinuiteta je

dm
u m
i

m
dt Vk

(3)

Jednaina impulsa, odnosno koliine kretanja

dK
F
dt

(4)

gdje je: K mw
Sada se jednaina (4) moe napisati kao:

w w w 0
t

(5)

V A g p

(6)

gdje je:

gdje su:

V - zapreminske sile ( v f i ; f i g - ako od zapreminskih sila djeluje samo gravitacija).

A - povrinske sile ( A p , sastoji se od normalnih napona koji nastaju usljed
djelovanja statikog pritiska (p) pomnoenog sa jedininim tenzorom () i viskoznog
napona predstavljenog tenzorom ).
Uvrtavanjem jednaine (6) u jednainu (5) dobiva se konani oblik jednaine impusa
odnosno jednaina koliine kretanja:
- u diferencijalnom obliku:

w w g p
t

(7)

w i
w i
p ij

g i
w j
x i x j
x j
t

(8)

odnosno:

U makroskopskom obliku za kotronu zapreminu konane veliine (Vk), jednaina

koliine kretanja ima oblik:

dmw

m
w

m
w

u
u
i
i
dt

Vk

(9)

26

Navier - Stokes-ova forma jednaine koliine kretanja je data sljedeim izrazom:

w i
w i
p
2wi
w j
g i

t
x j
x i
x 2j

(10)

Ova forma jednaine se vrlo esto koristi:

Jednaina zamaha (momenta koliine kretanja)
Moe se napisati kao:

r w r w w r g r p r
t

(11)

odnosno:

ij k x jw k
ij k x jw k w l ij k x jg k
ij k x j p
ij x j ul
t
xl
xl
xl k

(12)

Za makroskopsku kontrolnu zapreminu Vk jednaina zamaha se moe napisati kao:

dZ


m
u r w u m
i r w i M
dt
Vk

(13)

gdje je: Z r K r mw
Jednaina energije
Prirataj energije zatovrenog sistema koji sadri odreenu masu, jednak je razici dovedene
toplote sistema (Q) i rada kojeg sistem obavlja (L), tj.:
dE Q L

(14)

dE
QL
dt

(15)

odnosno:

Jednaina ukupne energije moe se razbiti u razne oblike, tako da predstavlja samo
mehaniku ili samo termalnu energiju. Ovo zavisi od problema koji se analizira (mehanika
nestiljivog fluida, prouavanje prenosa toplote, itd.)
Za kontrolu zapremine otvorenog sistema konane veliine, jedenaina energije se moe
pisati kao:
dE
L
E u E i Q
dt Vk

(16)

dm e
L
ueu m
i ei Q
dt m

Vk

(17)

odnosno:

27

gdje je e - specifina energija.

Ako se rad L izrazi u formi:
L L o p i Vi p u Vu

(18)

odnosno gledano u jedinici vremena, jednaina (18) se moe pisati kao:

p V

L L o p i V
i
u u Lo pi vi mi p u v u m u

(19)

Uvrtavanjem ovih podataka u jednainu (16) moe se pisati jednainia energije:

w2
w2

d
dE
u u pv
i u pv
Lo
gz m
gz Q
U E k E p m
2
2
Vk
dt Vk dt

(20)

ili ako se uvede entalpija h=u+pv jednaina (20) se moe pisati kao:

w2
w2
dE
u h
i h
Lo
gz m
qz Q
m

2
2
dt Vk

(21)

Ova jednaina predstavlja prihvatljiv integralni oblik jednaine energije otvorenog sistema
(zakon u odranju energije).
4.2.2.1 Matematski model u kontrolnoj zapremini cilindra motora
Fizikalni model cilindra motora prikazan je na slici 40 i slici 41, gdje je kontrolna zapremina
oznaena crtkanim linijama. Ne ulazei sada u konstruktivne detalje oblika ela klipa, glave
motora i ventila, za nuldimenzione modele koji se ovdje tretiraju, pretpostalja se da svi
parametri u kontrolnoj zapremini (m, T, p, ) imaju konstantne vrijednosti u cijeloj
zapremini, u datom trenutku vremena.
Nepoznate veliine, koje treba da definie matematski model, a prema prethodnim
pretpostavkama, su:
- masa u kontrolnoj zapremini m=f(t),
- temperatura gasa/zraka u kontrolnoj zapremini T=f(t),
- pritisak u kontrolnoj zapremini p=f(t).
Sve druge veliine, karakteristine za motor, nazivaju se izvedene veliine i mogu se dobiti
na osnovu veliina m, T i p i konstruktivnih karakteristika motora (snaga, srednji efektivni
pritisak, specifina potronja goriva, ). Za definisanje (odreivanje) mase (m), pritiska (p) i
temperature (T) u kontrolnoj zapremini, koriste se osnovni fizikalni zakoni:
- zakon o odranju mase,
- zakon o odranju energije,
- jednaina stanja.
Zakon o odranju mase:
Integralni oblik zakona o odranju mase, u kontrolnoj zapremini (V) je:
n1 dm
n 2 dm
dm
u
i

dt V u 1 dt ul i1 dt iz

(22)

gdje je sa indeksom u oznaen ulaz i moe ih biti ukupno (n1), a sa indeksom i oznaen
izlaz i moe ih biti (n2).

28

Za konkretan sistem sa kontrolnom zapreminom (V), slika 40 i slika 41, jednaina (22) se
moe napisati npr. za prvi cilindar, kao:
dm dm u ,1 dm i ,1 dm g dm gub

dt
dt
dt
dt
dt

(23)

ili izraeno po uglu obrtanja koljenastog vratila () jednaina (23) se moe pisati kao:
dm dm u ,1 dm i ,1 dm g dm gub

d
d
d
d
d

(24)

Veliine dm u ,1 / d i dm i ,1 / d predstavljaju protok mase zraka na usisnom i protok izduvnih

gasova na izduvnom ventilu. Indeks broja cilindara je u ovim jednainama 1, a mogao je biti i
bilo koji drugi cilindar. U nastavku e biti analizirani pojedini lanovi u jednainama (23),
odnosno (24) i nain njhovog modeliranja. lanovi dm u ,1 / d i dm i ,1 / d se raunaju kao
protoci kroz prigunice sa promjenivim presjekom.
Prigunica
Izgeld jedne prigunice, iji su parametri na prigunici dm/dt, p, T, w i Ap, dat je na slici 44.
Veliina Ap predstavlja geometriski protoni presjek (povrinu) na prigunici, koji moe biti
konstantan ili promjenjiv. Za sluaj motora veliina Ap je promjenjiva i zavisi od hoda ventila
(usisnog ili izduvnog). Stanje ispred i iza prigunice je oznaeno indeksima 1 i 2. Stanje
ispred prigunice je: p1,T1, w1, a iza prigunice p1,T1, w1.

Sl. 44 Proticanje gasa na prigunim mjestima

Opti izraz za protok gasa na prigunici je:

dm
dm
1
A g w odnosno

Ag w
dt
d 6 n

gdje je:

(25)

p
1 2 gustina
p1

koeficijent gubitaka (gubitci trenja + kontrakcija mlaza) na prigunom mjestu.

gas na prigunom mjestu i

Za sluaj podkritinog strujanja:

2 -1
p 2 / p1

(26)

29

brzina strujanja w se rauna kao:

p2
2

R 1 T1 1 w 12
1
p
1

(27)

Za sluaj nadkritinog strujanja:

2 -1
p 2 / p1

(28)

brzina strujanja w se rauna kao:

w 2

R 1 T1 w 12
1

(29)

gdje je: eksponent adijabate,

R1 odgovarajua gasna konstanta.
Veliina pritiska i temperature ispred i iza prigunice, raunaju se u sklopu modela, to znai
da je sistem jednaina spregnut i ne mogu se posmatrati samo izdvojene veliine. Njihovo
rjeenje se trai u sklopu cjelovitog modela.
Povrina efektivnog protonog presjeka ventila za poznatu geometriju ventila i sjedita je:
AV Ag

(30)

gdje je: Ag geometrijska povrina najmanjeg presjeka izmeu ventila i sjedita,

koeficijent proticanja koji uzima u obzir gubitke proticanja i kontrakciju mlaza.
Za proraun povrine najmanjeg geometrijskog presjeka ventila (Ag) je vano poznavanje
zakona otvaranja ventila, odnosno diagrama hoda ventila, u funkciji ugla obrtanja bregastog
vratila, odnosno radilice motora ():
h v h v

(31)

koji se daju tabelarno ili u vidu neke matematske funkcije. Za konkretan sluaj, iz crtea su
poznate i sve ostale dimenzije ventila i kanala u glavi cilindra. Za proraun geometrijskog
presjeka, zavisno od konstrukcije i ventila i kanala, mogu se iskoristiti znanja iz matematike
(geometrija). U nastavku je dat primjer gdje je itav tok otvaranja ventila podijeljen u tri faze,
kako je prikazano na slici 45, a za svaku fazu su dati izrazi za geometrijski presjek u
konanom obliku.

I faza

30
Dr
B
A

II faza

f Dg
f Dy

C
B

III faza

f D2
f D2

Sl. 45 Faze otvaranja ventila i oznake za proraun geometrijskog presjeka ventila

Za fazu I povrina presjeka Ag se rauna pomou izraz:

A gI D g h v cos h 2v cos 2 sin

(32)

Za fazu II povrina presjeka Ag se rauna pomou izraz:

A gII D v h v cos h 2v cos 2 sin

(33)

Za fazu III povrina presjeka Ag se rauna pomou izraz:

A gIII

D v D '2
2

D '2 D v

D' D v

h v 2
tg
2
2

(34)

Oznake koritene u jednainama (32), (32) i (34) su date na slici 45.

- Definicija koeficijenta proticanja ()
U pogledu jednoznane definicije ovog koeficijenta, koji inae nema svojstva neke fizike
osobine, u literaturi postoje vrlo razliite definicije. Neki autori pod pojmom koeficijenta
proticanja podrazumijevaju odos povrina:

At
Ag

(35)

to se inae definie kao koeficijent kontrakcijetoka zraka u prigunici. Ovdje je At -povrina

poprenog presjeka toka zraka/gasa na prigunici.
Ostali autori definiu ovaj koeficijent kao:

V
st
Vt

gdje je: V st - izmjerena (stvarna) vrijednost protoka gasa/zraka

- teoretska vrijednost protoka gasa/zraka, koja se rauna kao:
V
t

(36)

31
A
V
t
g

2p

(37)

gdje je: - gustina zraka na prigunici i

p - pad pritiska na priguici.
Obzirom da je raunanje koeficijenta , prema izrazu (35) nerealno, jer je teko odrediti
povrinu poprenog presjeka toka (At), i obzirom da se ovdje ne uzimaju u obzir ostali gubici,
danas se koeficijent proticanja () definie uglavnom ekperimentalno uz pomo izraza
(36) i (37). Za ovo su vane napomene:
1. Za proraun geometrijske provrine koriste se raziliiti izrazi, zavisno od
geometriskog oblika peurke ventila i odgovarajueg sjedita. Izrazima (32), (33) i
(34) dat je samo jedan primjer prorauna Ag za konkretan ventil na slici 45,
2. Razlika pritiska p ima relativno mali uticaj na i obino se ispitivanja obavljaju u
podruju niskih pritisaka produvavanja, koja obezbjeuje srednje tlani ventilator,
3. Postoje razlike u vrijednosti ako se promjeni smjer proticanja zraka (punjenjepovraaj), ali su te razlike u domenu, koji za veinu prorauna dozvoljava koritenje
samo jednih vrijednosti: za usine ventile za smjer proticanja zraka u cilindar, za
izduvne ventile isticanje zraka,
4. Utvreno je da upravo tok zavisnosti =d(hv/Dv) u podruju hv/Dv<0,1 treba odreivati
vrlo tano, jer male varijacije u tom podruju zbog vrlo brzog smanjenja
geometrijskog presjeka, daju velike razlike u efektivnom protonom presjeku, to
moe prouzrokovati znatnu greku u toku pritiska u cilindru i dovesti do pogrenog
zakljuka o diskusijama ventila (naroito izduvnog).

a) Eksperimentalni rezulatati koeficijenta proticanja sa konkretnim primjerima

Koeficijent proticanja () se odreuje eksperimentalno na ustaljeni nain. Eksperimentalni
ureaj je prikazan na slici 46. Objanjenje eksperimentalnih rezultata popraeno je sa
rezultatima snimanja na konkretnom motoru. U toku izvoenja eksperimentalnih rezultata
teilo se da se stvarni protok zraka u dijapazonu do maksimalnog hoda ventila na motoru,
odreuje pri istoj vrijednosti p. Koritena je originalna cilindarska glava sa ventilom i
cilindarskom kouljicom ispitnog motora. Na slikama 47 i 48 date su eksperimentalno
odreene zavisnosti koeficijenta za usisni i izduvni ventil i oba pravca strujanja fluida za
jedan konkretan motor. Na slici 47 pored diagrama toka =f(hv) date su i skice mjernog
mjesta pada pritiska (p) za dva smjera strujanja. Na slici 48 je ova zavisnost za usisni
ventil data u funkciji bezdimenzionalne koordinate hv/Dv (odnos hoda ventila (hv) i prenika
peurke ventila (Dv)). Istraivanja vrijednosti koeficijenta su obuhvatile mjerenje stvarnog
protoka kroz kanal u cilindarskoj glavi i ventil. Radi objektivnijeg i jednoznanog
uporeenja eksperimentalnih rezultata, zavisnost koeficijenta je prikazana u funkciji od
Reynolds-ovog broja (Re) (slika 49). Karakteristina veliina Re je odreivana pomou
hidraulinog odnosno ekvivalentnog prenika:
d

4A g
O

gdje je:
O obim protonog presjeka ventila.

(38)

32

Vrijednost obima protonog presjeka (O) zavisi od hv i data je razliitom formulom za svaki
poloaj ventila (I, II, III - faza na slici 45).
3
4
5

1. protokomjer do 6 m3/s,
2. protokomjer do 30 m3/s,
3. komparator,
4. glava motora,
5. cilindarska kouljica,
6. postolje,
7. mikromanometar,
8. ventilator.

6
8
7

Sl. 46 ema eksperimantalnog ureaja za mjerenje koeficijenta

m

p0
p1
Dp

p1 < p0
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0

Dp

p1 > p0

usisavanje
izduvavanje

izduvni ventil (Dv=f 43 mm)

0,3

10

11 hv [mm]

Sl. 47 Dijagram zavisnosti koeficijenta proticanja () od hoda izduvnog ventila (hv) za oba pravca
strujanja zraka

usisavanje

1,0

izduvavanje

0,9
0,8
0,7
0,6
0,5

usisni ventil (Dv=f 52 mm)

0,4
0,3
0,2
0,1
0
0,009

0,028

0,048

0,0769 0,096 0,115

0,134

0,154

0,173

0,192

0,213 hv

Dv

Sl. 48 Dijagram zavisnosti koeficijenta proticanja () usisnog venitla od vrijednosti hv/Dv za oba pravca
strujanja zraka

Teoretska brzina isticanja rauna se kao:

w

2p

(39)

33

Analizom koeficijenta proticanja () dobivenog na osnovu eksperimentalnih rezultata na vie

razliitih motora, dobivenih od vie autora uspostavljena je korelacija = f(Re) kao neka
osrednjena vrijednost razliitih istraivanja i prikazana na slici 49.
m
1,0

korelaciona kriva

0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1

1 2 3 4 5

6 7 8

10

12

14

16

18

20

24

Re . 10

-5

Sl. 49 Dijagram zavisnosti koeficijenta isticanja od Reynolds-ovog broja

Statistika analiza varijanse pokazuje da odstupanja od korelacione crtkane krive (dobijene

korelacijom najmanjih kvadrata) nisu signifikantna, to ukazuje da se za modeliranje procesa
novog motora koji je u razvoju (preliminarna ispitivanja) moe koristiti ovu zavisnost Re
sa slike 49, pogotovo jer se dimenzije ventila i kanala u tim uslovima vrlo esto mijenjaju.
Uporeenje dobijenih eksperimentalnih vrijednosti koeficijenta sa rezultatima ispitivanja
drugih autora, ukazuje na dobro slaganje. Koristei podatke za korelacionu krivu sa slike 49 i
poznavajui dijagrame hoda usisnog ventila (slika 50) i izduvnog ventila (slika 51) za konkretan
motor odreeni su koeficijenti proticanja za usisni ventil (u) i izduvni ventil (i) u funkciji ugla
obrtaja radilice motora (). Ovi rezultati su prikazani na slici 52 i slici 53.
hvu

hvi

[mm]
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

[mm]
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

a
[KV]
717 739

769

799

829

859

889

919 941

Sl. 50 Zavisnost hoda usisnog ventila od ugla

koljenastog vratila
mu

mi
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0

[KV]
717 739

769

799

829

941

Sl. 52 Zavisnost koeficijenta proticanja kroz (u)

usisni ventil od ugla koljenastog vratila ()
aaaaaaaa

[KV]
486 514,5 544,5 574,5 604,5 634,5 664,5 694,5 723

Sl. 51 Zavisnost hoda izduvnog ventila od ugla

koljenastog vratila

1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0

a
[KV]
486

524,5

564,5

604,5

644,5

684,5

725

Sl. 53 Zavisnost koeficijenta proticanja kroz (i)

izduvni ventil od ugla koljenastog vratila ()

34

dmu1
, mu1
da

mpu 2-2

Za konkretan primjer jednog usisnog ventila, koristei izraz (25), (27) odnosno (29) izvren je
proraun protoka zraka dm u ,1 / d i stvarne koliine zraka mu,1, gdje su ove veliine prikazane
na slici 54, u zavisnosti od ugla obrtanja radilice motora (), za interval usisni ventil otvoren
(uo) do usisni ventil zatvoren (uz). Na slici 54 se vide zone sa rafiranim djelom (negativan
dio) gdje je strujanje suprotno od onog koje se oekuje na usisnom ventilu (povrat gasova iz
cilindra u usisni kolektor). Tok strujanja zavisi od stanja pritiska u cilindru i usisnom
kolektoru. Posebno je ovdje interesantan tok pritiska u usisnom kolektoru, koji zavisi od vie
faktora, u prvom redu broja cilindara povezanih na isti usisni kolektor. Oscilatorni karakter
ovog pritiska ima veliki uticaj na uslove strujanja na usisnom ventilu, samim tim i na stepen
punjenja motora sui.

dmu1
da
mu1

mpu 1-1

auo

auz

Sl. 54 Tok promjena mase zraka (mu,1) i protoka ( dm u ,1 / d ) u toku otvorenosti jednog usisnog ventila

Karakteristika protoka goriva

Protok goriva prema motoru

dm

/ dt , u jednaini (23) odvija se samo u procesu

ubrizgavanja goriva, to orijentaciono iznosi 10 20 KV i on ustvari predstavlja

karakteristiku ubrizgavanja goriva ( q c g , gdje je g - gustina goriva) koja se odreuje
eksperimentalnim putem ili pomou nekog od raunskih modela, o emu e biti govora u
drugom dijelu ovog kursa. U svakom sluaju, za poznatu vrijednost ciklusne dobave goriva
q c mm3 /(cikl.cil.) moe se grubo i aproksimirati karakteristika dmg / dt , ako je poznato
trajanje ubrizgavanja goriva.
Definisanje gubitka proticanja
Veliina gubitaka proticanja zraka i/ili gasova dm gub / dt ima neto veu vrijednost u toku
procesa sabijanja i sagorijevanja u cilindru. Veina autora ovaj podatak uzimaju na osnovu
iskustvenih podataka (poluempirijskih izraza) ili priblinih izraza za strujanje gasa na
prigunici (kao na slici 44). Tako se moe uzeti za proraun gubitaka sljedei izraz:

2 -1
za sluaj p 2 / p1t

35
d m gub
1

d m o C d

1 /
2/
p2 / po
2 R o p1t p 2 / p o
T
o

- 1 R 1 o p o p1t / p o
T1t
p1t / p o

(40)

2 -1
za sluaj p 2 / p1t

1
d m gu

d m o

1 2 2 -1 p1t

po
C d 1

R o To
R 1 o T1t

(41)

gdje se bezdimenziona karakteristika efektivnog protonog presjeka uslijed nezaptivanja

rauna kao:
Cd

cm
1

A gub a o
Ak

(42)

gdje je:
cm =2sn - srednja brzina klipa,
s - hod klipa,
Ak - povrina ela klipa,
Agub - povrina kroz koju protiu gasovi uslijed nezaptivenosti sklopa klip-cilindar,
ao - brzina zraka za stanje po i To,
- koeficijent gubitka proticanja,
mo=Vho referentna masa koja moe stati u cinidar motora,
p1t, T1t - totalni pritisak i totalna temperatura za stanje gasa 1 (slika 44). Za konkretan
sluaj motora to bi bio cilindar, kada gasovi proticanja (gubici) idu prema
karteru i obrnuto,
po, To - stanje pritiska i temperature za referentne uslove,
o - gustina gasa pri stanju po, To,
o - eksponent adijabate za referentne uslove gasa,
- eksponent adijabate za gas i uslove (p, T) koji su aktuelni trenutno.
U nekim proraunima (modelima) ovi gubici se svjesno izostavljaju, odnosno zanemaruju.
Zakon o odranju energije
Za kontrolnu zapreminu otvorenog tipa (slika 39 i slika 40) u kojoj se odvija proces
sagorijevanja data je neto detaljnija ema na slici 55 sa neophodnim prateim oznakama na
kontrolnoj zapremini.

36

Qs - unesena energija gorivom

Qz - prenos toplote na okolinu konvekcijom i zraenjem
L - koristan rad na klipu
hu mu unesena energija preko usisnog medija
h mi energija odvedena izduvnim gasovima van cilindra
motora
h mgub energija odvedena proputanjem gasova na
zaptivnim mjestima

Sl. 55 Kontrolna zapremina prostora za sagorijevanje kod motora

Opta jednaina o odranju energije, za kontrolnu zapreminu (V) sistema na slici 55 moe se
napisati u obliku:
dE
L

E u E i Q
dt V

(43)

gdje je promjena rada normalnih sila ( L ) i dovedene odnosno odvedene toplote izdvojen na
desnoj strani jednaine (43). Na lijevoj strani jednaine (43) ostala je veliina
E mu w 2 / 2 g x , gdje su lanovi kinetike energije mw 2 / 2 i potencijalne (poloajne)
energije (mgx) zanemareni obzirom na uslove sistema sa sl. 55. Unesena energija (Eu) i
iznesena energija (Ei) od sistema mogu se izraziti preko umnoka mase (m) i entalpije (h).
Izmjena toplote ( Q ) sastoji se od promjene toplote unesene gorivom koja sagorijeva
( Q s) i izmjene toplote sa okolinom (konvekcija i zraenje). Na osnovu ovih pretpostavki
jednaina (43) moe se pisati u obliku:
dmu dm u * dm i * dm gub
dQ s dQ*z
dV
hu
hi
h

p
dt
dt
dt
dt
dt
dt
dt

(44)

odnosno jednaina (44) direfencirana prema uglu obrtanja radilice motora () moe se izraziti
kao:
d mu dm u * dm i * dm gub
dQ s dQ*z
dV
hu
hi
h

p
d
d
d
d
d
d
d

(45)

Oznaene zvijezde u jednainama (44) i (45) predstavljaju:

- h *u h uk - entalpiju gasa u usisnom kolektoru ako je strujanje gasa usmjereno ka
cilindru iz usisnog kolektora, kao na slici 55. Ako je smjer strujanja suprotan (to se
moe desiti u nekom dijelu procesa) onda je h *u h (entalpija gasa u kontrolnom
volumenu V),
- h *i h - entalpiju gasa u cilindru motora ako je strujanje gasa usmjereno iz cilindra ka
izduvnom kolektoru, kao na slici 55. Ako je pak strujanje suprotno onda je h *i h ik
(entalpija gasa u izduvnom kolektoru),

37

dQ*z / d - promjena prenosa toplote. Ako se toplota odvodi od sistema onda je

dQ*z / d dQ z / d . Ako sistem uzima toplotu od okoline onda je dQ*z / d dQ z / d .

Ove napomene su vrlo vane u procesu modeliranja ali e se svjesno izostaviti oznake * u
jednainama u nastavku zbog kratkoe pisanja izraza. Analizirajui jednainu (45) mogu se
uvesti sljedee smjene:
dmu
du
dm
m
u
d
d
d

(46)

Poto je mjeavina gasova u kontrolnoj zapremini realna i promjenjiva bilo bi pravilno

usvojiti za unutranju energiju da je:
u f ( p, T , )

(47)

Meutim esto se veliina pritiska izostavlja, kao parametar sa najmanjim uticajem, pa je:
u f (T , )

(48)

gdje je ekvivalentni odnos zraka (koeficijent vika zraka). Veliina du / d iz jednaine (46)
moe se sada napisati kao:
du u dT u d
dT u d

cv

d T d d
d d

(49)

Na osnovu definicije , tj.:

m
lo m g

(50)

moe se definisati veliina:

d
1

d l o m g2

dm g
dm

mg m
d
d

(51)

Tako se sada veliina definisana izrazom (46) moe napisati kao:

d mu
dm
dT
1
u
m cv
m
d
d
d
lo m g2

dm g u
dm

mg m

d
d
dm g u
dT
u dm

u
m cv
lo 2
d
d
d

(52)

Veliina entalpije za kontrolni volumen V je:

h uRT

(53)

38

Za usisni i izduvni kolektor se mogu napisati:

h uk u uk R uk Tuk

(54)

h ik u ik R ik Tik

(55)

Uvodei definicije (52), (53), (54) i (55) i zanemarenjem gubitka proticanja jednaina energije (44)
se moe napisati kao:
dm g u
u dm
dm
dT

m cv
lo 2
u uk R uk Tuk u
u
d
d
d
d

dV
dm dQ s dQ z
u ik R ik Tik i

p
d
d
d
d

(56)

odakle se moe napisati jednaina energije u obliku:

dm u
dm i dQ z R T dV
dQ s
d u uk R uk Tuk d u ik R ik Tik d d c V d

v
dm g u
1
u dm

l o 2
u

m c v
d
d

dT
1

d m c v

(57)

Ovaj oblik jednaine energije uzeo je u obzir odreena pojednostavljenja, ranije pomenuta,
tako da ima odreeni karakter optosti. Naravno svi lanovi jednaine (57) nisu uvijek
prisutni, zavisno od dijela ciklusa koji se rauna (usisavanje, sagorijevanje, ).
Pored oblika jednaine (57) u literaturi se susreu i sloeniji i jednostavniji izrazi, zavisno od
nivoa pojednostavljenja koja se uvode, odnosno od eljenog nivoa tanosti koja je potrebna za
proraun.
Zakon o odranju mase i zakon o odranju energije predstavljaju diferencijalne jednaine tipa
y' f ( x , y) , kakva je i jednaina (24), (57), rjeavaju se nekom od numerikih metoda, a
najee se koristi metoda Runge-Kutta IV reda sa promjenjivim korakom. Ovo se odnosi
kako na jednaine za cilindar motora, tako i za usini i izduvni kolektor, o emu e biti kasnije
govora.
Kao trea osnovna jednaina, u procesu modeliranja parametara termodinamikog stanja u
prostoru cilindra motora je jednaina stanja:
pV mR T

(58)

Koristei tri osnovne jednaine (24), (57) i (58) sa pomonim jednainama, gdje su neke ve
objanjene, a neke e se objasniti u nastavku, dobiven je spregnuti sistem jednaina od kojih
su dvije diferencijalne jednaine tipa y' = f(x, y) i jedna obina jednaina. Rjeavanje
diferencijalnih jednaina se vri nekom od numerikih metoda. Veliine koje se raunaju su:
- masa m = f(),
- temperatura T = f(),
- pritisak p = f(),
pomou kojih se raunaju i sve druge karakteristine veliine motora.
U nastavku se daju objanjenja za pojedine parametre i nain njihovog modeliranja u sklopu
jednaine energije (57).

39

a) Promjena protoka fluida (zrak i gasovi)

Veliina protoka zraka (gasa) na usisnom dm u / d i na izduvnom ventilu dmi / d
raunaju se prema jednaini (25) i pripadajuim prateim jednainama (27) i (29),
b) Promjena kontrolne zapremine
Veliina promjene kontrolne zapremine dV / d u jednaini energije rauna se uz pomo slike
56, sa odgovarajuim oznakama. Trenutna zapremina u cilindru moe se izraunati kao:
V Vc x A k Vc x

Vh
2r

(59)

gdje je: Vc kompresiona zapremina (zapremina

izmeu ela klipa i glave motora kada je
klip u GMT, gdje se uzima i zapremina
u komori klipa, ako klip ima komoru za
sagorijevanje u sebi),
A k D 2k / 4 - povrina ela klipa
normalna na kretanje klipa,
Vh hodna zapremina jednog cilindra
motora.

Sl. 56 ema krivajnog mehanizma sa

oznaenim karakteristinim
veliinama

Obzirom da je:

r sin l sin
cos 1 sin 2 1

r2
sin 2 1 2k sin 2
l2

(60)

to se put klipa x() moe napisati kao:

x () l 1 cos r 1 cos ,

(61)

odnosno:

x () r 1 cos l 1 1 2k sin 2

(62)

Hodna zapremina se moe napisati kao:

1 cos
V() Vc

1
1 1 2k sin 2
k
Vh
2

(63)

odnosno konano se prvi izvod kontrolne zapremine (V) po uglu obrtanja radilice ()

40

moe napisati kao:

dV sin k

d 2
4

V
h
2
2
1 k sin
sin 2

(64)

gdje je odnos k r / l
c) Termodinamike osobine zraka i produkata sagorijevanja

Karakteristike gasa koji se nalazi u cilindru motora, kao i u usisnom i izduvnom

kolektoru, su specifine obzirom na promjenjivi sastav gasa i promjenu pritisku i
temperature gasa.
Entalpija gasa u optem obliku moe se pisati kao:
h u RT u pV

(65)

gdje je: u=f(T, , p) f(T, ) unutranja specifina energija,

mz
- ekvivalentni odnos zraka.
lo m g

Za izraunavanje termodinamikih svojstava zraka i produkata sagorijevanja esto se koristi

Zacharias-ov model. Pored ovoga koriste se i neki jedostavniji modeli. U nastavku bie
objanjeni najee koriteni modeli.
Poto se uglavnom koriste ugljovodonina goriva za sagorijevanje u motoru sa prosjeno 85,63%
ugljika i 14,37% vodonika, mogu se dati analitiki izrazi za termodinamika svojstva produkata
sagorijevanja takvog goriva. Analizom pojedinih literaturnih izraza dolo se do zakljuka da u
potpunosti odgovaraju izrazi koje je dao Zaharias [1]. U tom smislu u nastavku e biti detaljno
objanjen Zaharias-ov model.
a) Zaharias-ov model

Pored pojma gasne konstante R koja je koritena u opisivanju modela karakteristike

oslobaanja toplote, i koja u stvari predstavlja prividnu gasnu konstantu realnog i disociranog
gasa, Zacharias koristi i pojam gasne konstante nedisociranog gasa u idealnom stanju R0 i
faktora realnog gasa Z, pri emu postoji veza:
R Z R0

(66)

Gasna konstanta nedisociranog gasa u idealnom gasnom stanju odreuje se iz izraza:

R0

8314,38
28,898 0,06 rz

(67)

pri emu je rz molarni udio istog zraka u nedisociranim produktima sagorijevanja, poto se
produkti sagorijevanja zamisle da se sastoje iz produkata sagorijevanja sa =1 i ostatka od
istog zaka, tj.:
rz

1
0,0698

(68)

41

U optem obliku termodinamika svojstva gasa se mogu izraziti kao:

F, z , rz F, z , rz r F, z , rz i F, z , rz d

(69)

pri emu indeksi oznaavaju r - realni udio, i - udio kada se gas ponaa kao idealni nedisocirani
gas i d-udio zbog postojanja disocijacije gasa.
Za faktor realnog gasa:
D
pv
A 2z

z B0 e
R 0 T

Zi , z , rz 1

Z r , z , rz

Zd , z , rz

0,420 0,193 rz 0z,007

1 J1
e

0,0074 0,119 rz 0,0128 0,005 rz ln z

1
1 e J2

(70)

gdje je: - bezdimenziona vrijednost temperature,

z - bezdimenziona vrijednost pritiska,
rz - molarni udio istog zraka u nedisociranim produktima izgaranja.
Za specifinu entalpiju:
D

2A 2z z
h r , z , rz R 0 1000 z B0
e 1 2

h i , z , rz R 0 1000 a j j
7

j1

25,9 11 r 0, 0115
z
z

h d , z , rz R 0 1000
1 1 e J 2

86,50 3,065 ln z 14,35 rz

1 J2

1 e

(71)

Za specifinu entropiju:
s r , z , rz

R 0 z

A D2z D z
e 1 2

7
4

s i , z , rz R 0 3,5566 0,0659 rz ln 1000 ln z b j j1 c k rzk 1

j1
k 1

8,179 3,726 rz z0, 03453 14,512 z 0 , 05648 2,434 rz

s d , z , rz R 0

1
1

1 e J1
1 e J2

(72)

42

U prethodnim jednainama pojedini parametri imaju sljedee vrijednosti:

a 1 3,514956 0,005026 rz

b1 2,972979 0,553140 rz

a 2 0,131438 0,383504 rz

b 2 0,0583837 0,485001 rz

a 3 0,477182 0,185214 rz

b3 0,871349 0,0698183 rz

a 4 0,287365 0,0694862 rz

b 4 0,451556 0,0028772 rz

a 5 0,0742561 0,0164041 rz

b 5 0,109164 0,000693663 rz

a 6 0,00916344 0,00204537 rz

b 6 0,0129754 0,9202311 10 4 rz

a 7 0,000439896 0,0001061 rz

b 7 0,608234 10 3 0,299679 10 5 rz

c1 0,805214
c 2 0,400981
c3 0,576989
c 4 0,060056

0 ,103
0 ,14 0 ,120 , 29 z 0 ,127 ln
0 , 5 z

1, 65

4
J1 15
6,9078 1 rz 1 rz 0,2772 0,9088

1
,
65

0 , 0212
z
0,573 0,083 ln z e 0,306

J 2 18,0972 2,43 z0, 045

A 2,77105 10 4 0,900711 10 4 rz
B0 6,42217 10 4 0,98367 10 4 rz
D z 0,8868 10 2 0,61317 10 2 rz

pri emu je uvedana bezdimenzionalna vrijednost za pritisak p i temperaturu T u obliku:

z

T
p
; T K
; p bar ;
1000
0,980665

(73)

Specifina unutranja energija se izraunava po poznatoj vezi:

u , z , rz h Z R 0 T h Z R 0 1000

(74)

Da bi se odredili neophodni parcijalni izvodi koji se pojavljuju u diferencijalnim jednainama

za pritisak i temperaturu gasa u radnom prostoru motora, u nastavku se daju izrazi koji su
dobiveni diferenciranjem izraza (66), (70), (71) i (72). I ovi izrazi sadre realni, idealni i
disocirani lan, tako da je omoguen izbor prorauna sa i bez uzimanja u obzir realnosti a
takoer, nezavisno od realnosti i disocijacije. Skup izraza glasi:

43

Realni udio:
1 dR 0
0,06

R 0 drz
28,898 0,06 rz
Z r
Z
r

z rz , z

Z r

rz ,z

Dz

2
A e
z

2 Dz

Z 1

Dz
2

e
A
4
2
0,98367 10
0,900711 10 2 0,6131 10

Z r

rz

,z

h r

h
r
rz , z
D

2 A 2z 5 D
2 D2
h r
R 0 1000 2 e 1 2 z 4 z

rz ,z

h r

rz

R 0 1000 z 0,98367 10 4
,z
Dz

2 e
A
D
4
2

0,900711 10 2 0,6131 10 1 2z

A dR 0 h r
0,6131 10 2 2
drz R 0
2

(75)

(76)

Idealni udio:
Zi

Z
Z
i
i 0
rz , rz ,z rz ,z

h i

0
rz ,

7
h i
R 0 1000 j a j j

j1
rz ,z
7
h i
h dR 0

i
R 0 1000 b j j
j1
rz ,z R 0 drz

Disocirani dio (ukljuen i proraun zd i hd):

J 4 0,12 0,29 z0 ,127
J 3 0,51 z 0,103 0,14 J 4 ln

1,65

(77)

44

x1 15

1,65

J3

x 3 1 rz 1 rz 0,2772 0,9088
4

x 2 6,9078 x 3 z0, 0212 0,573 0,083 ln z e 0,306

J1 x 1 x 2
J 2 18,0972 2,43 z 0, 045

Z3 0,42 0,193 rz 0z, 007

e j1

Z5 0,074 0,119 rz 0,0128 0,005 rz ln z

Z4 1

Z6 1
Zd

e j2

Z3 Z5

Z4 Z6

h 3 R 0 1000 25,9 11 rz 0z, 0115

h 5 R 0 1000 86,5 3,065 ln z 14,35 rz
hd

h3 h5

Z 4 Z6

DZ3P Z3

0,007
Z

DX1P x1 ln
0,05253 z1,103 ln
0,03683 z1,127
1,65
1,65

0
,
083
DX 2P 0,0212 z1, 0212 x 3
e 0 ,306
z

x
DX1T 1 ln
J 4 J3
1,65

DX 2T 0,573 0,083 ln z 0,306 e 0 ,306

DZ4P Z 4 1 DX1P DX 2P
1

DZ4T Z 4 1 DX1T DX 2P

DZ5P 0,0128 0,005 rz / z

DZ6P Z6 1 0,10935 z1, 045
1

DZ6T 1 Z 6 2,43 z0, 045

0,193 Z3
DZ3R
0,42 0,193 rz

DZ4R Z 4 1 0,9088 z 0, 0212 1,0 4,0 1 rz 0,2772

3

DZ5R 0,119 0,005 ln z

Zd
1
1

Z 4 DZ3P Z3 DZ4P 2 Z6 DZ5P Z5 DZ6P 2

Z
Z
4
6
z r ,
z

45
Z3 DZ4P Z5 DZ6T
Zd

Z 24
Z62
rz ,z

Zd
1 DZ5P

Z 4 DZ3R Z3 DZ4R 2
Z4
Z6
rz ,z
h d
Z h 0,0115
1 Z 3,065 R 0 1000
1

4 3
h 3 DZ4P 2 6
h 5 DZ6P 2
z
z
z rz ,
Z4
Z6
h 3 DZ4T h 5 DZ6T
h d

Z 24
Z62
rz ,z
h d

rz

Z 4
,z

1 dR 0

1
1 h dR 0
11

DZ4R h 3 2 5

14,35 R 0 1000
Z 4 R 0 drz

R 0 drz 25,9 11 rz
Z6

Ostale veliine:
u
h
Z

R 0 1000

z rz , z rz ,
z rz ,
u
h
Z
Z R 0 1000 R 0 1000

rz ,z rz ,z
rz ,z
R
Z

R 0

z rz ,
z rz ,
R
Z
R0

rz ,z
rz ,z

Poslije prelaska sa rz na (pri rz=const. je i =const.) i preraunavanje na dimenzione

vrijednosti slijedi:
h
h
d / 0,980665
p ,T z rz ,
u
u
/ 0,980665

p ,T z rz ,
R
R

/ 0,980665
p ,T rz ,
R
R

/ 1000
T ,p rz ,z
h
h
/ 1000
T ,p rz ,z
u
u
/ 1000
T ,p rz ,z
drz
1,0698

d 0,0698 2
Z
1 dR 0 drz
R

R0

Z
R 0 drz d
T ,p rz ,z

46
h drz
h

T ,p rz ,z d
h
Z
1 dR 0
u
R 0 1000 Z R 0 1000
R 0 drz
T , rz ,z
rz ,z

dr
z
d

Poznavajui prethodno date vrijednosti moe se nai eksponent izentrope realnog gasa k kao i
odnos specifinih toplota pri konstantnom pritisku i konstantnoj zapremini K po sljedeim
formulama:
k

1
T Z
R
p Z
1 0 Z 1
Z p ,T c p Z T ,p

(78)

p Z
k 1
cv
Z p ,T
cp

(79)

Poreenjem izraza (78) i (79) moe se zakljuiti da eksponent izentrope realnog i disociranog
gasa nije jednak odnosu specifinih toplota, to je sluaj sa idealnim gasom.
Uvoenjem bezdimenzionalnih parametara z i jednaine (78) i (79) mogu se napisati u obliku:
k

1 z
Z

Z
Z
R 0 T0

Z 1
z rz , h
Z rz ,z
rz ,z

K k 1 z
Z

(80)

rz ,

(81)

Poto pri izvoenju parcijalnih izvoda nije uvedena nijedna dopunska pretpostavka, oblast
vaenja ostaje ista kao kod polaznih jednaina (70) i (71), tj. za pritisak od p 0,001 bar
do 981 bar i temperature od T 200 K do 6000 K .
b) Ostali modeli
Ukoliko se zanemari uticaj disocijacije i realnosti gasa onda se u literaturi moe nai vie
pogodnih izraza za termodinamika svojstva produkta sagorijevanja. Tako npr. Pucher [2]
daje sjedee izraze:
-

za unutranju energiju u=u(T, ):

46,4

u, T 0,1445 1356,8 489,6 0,93 T 273 10 2

3,36
0,0485

2
2
7,768 0,8 T 273 10 4 0,0975 0, 75 T 273 106

kJ

kg

(82)

47

za specifinu toplotu pri v=const.:

cv

u
46,4
3,36

0,1445 489,6 0,93 10 2 2 7,768 0,8 T 273 10 4

T

kJ
0,0485

2
3 0,0975 0, 75 T 273 10 6

kg

(83)

Takoer se za brze proraune koriste i linearizovani izrazi kao to su:

1

u T a b T c d T

(84)

1
u
a 2b T c 2d T

(85)

T
u
c d T 2

(86)

odnosno:

gdje su:
a=692;

b=0,075; c=17,5

d=0,0547

Ovi koeficijenti vae za idelani nedisocirani gas u podruju temperatura T=2732200 K i

ekvivalentni odnos zraka =1-.
Gasna konstanta se rauna kao:
R 287,02

20,046

(87)

Specifina toplota pri p=const.:

cp cv R o

(88)

u
Ro
T

cv
u

T

(89)

Eksponent izentrope (adijabate):

cp

d) Proces sagorijevanja
Uvod

Koristei iskustva drugih autora, a pogotovo Woschnia, Vibea, Watsona i dr. te imajui u vidu
svrhu koritenja programa za simuliranje procesa na realnim motorima, proces sagorijevanja
je definisan funkcijom karakteristike oslobaanja toplote (KOT) dQs / d , dobivene makro

48

posmatranjem fiziko-hemijskih procesa u toku sagorijevanja. To znai da su zanemareni svi

detalji, ali time i razni uticajni faktori koji su za razvoj motora ili njegovo usavravanje vrlo
signifikantni, kao npr. uticaj oblika, dimenzija komore u klipu, inicijalnog strujanja,
karakteristike mlaza i konstruktivnih parametara brizgaa itd. Isto tako kvantitativno
definisanje KOT-a na bazi globalnih empirijskih zavisnosti zahtijeva da se izabere
korelaciona formula (drugih autora za sline motore) ili novi originalni izrazi provjeren
eksperimentalnim putem tanim indiciranjem pritiska u motoru. Uporeenjem vrijednosti
snimljenog i izraunatog indikatorskog dijagrama, pogotovo dijela koji se odnosi na
sagorijevanje, mogue je dati ocjenu o upotrebljivosti korelacionog izraza za KOT, za taj tip
motora. Tok sagorijevanja u motoru predstavlja zajedniko istovremeno odvijanje niza
fizikih i hemijskih procesa kao i procesa ubrizgavanja, procesa stvaranja smjese koji poinje
raspadanjem mlaza, distribucijom kapljica, isparavanjem, mijeanjem, te konano vidljivim
sagorijevanjem. Kompleksnost ovih procesa je poznata kao i savremene mogunosti
matematskog modeliranja svih ovih procesa. Meusobna vremenska lokacija triju osnovnih
procesa i tok odgovarajuih karakteristika (karakteristike potiskivanaj goriva (KP),
karakteristike ubrizgavanja (KU) (dmg/d) i karakteristike sagorijevanja-osobaanja toplote
dQs / d ) prikazana je na slici 57.
dQ s
da
dm g
da
3
1
2

a1

a2

a KS

avs

a zub

aI
a pu

a SMT

az

Sl. 57 ematski prikaz meusobne veze karakteristike potiskivanja (1), karakteristike ubrizgavanja (2)
i karakteristike oslobaanja toplote (3)

Geometrijski poetak potiskivanje poinje u trenutku 1, odnosno na ugaonom rastojanju pu

od SMT (statiki ugao predubrizgavanja). Odizanje igle brizgaa pretstavlja stvarni poetak
ubrizgavanja goriva u cilindar motora pri uglu 2 i sa zakanjenjem ubrizgavanja 2- 1= zub.
Fiziki procesi stvaranja smjese definiu fiziki, a predplamene reakcije hemijski dio
zakanjenja paljenja i pri uglu vs poinje vidljivi period procesa sagorijevanja. Ugao
zakanjenja zapalenja je prema slici 57:
I vs 2

(90)

Sagorijevanje zavrava pri uglu ks (kraj sagorijevanja) i ks - ps= z je ugao trajanja

sagorijevanja. Proraun procesa sagorijevanja ima sa termodinamikog stanovita cilj, da se
odredi tok (oblik) i trajanje KOT-a. Ispitivanja pokazuju, da KOT u motoru prvenstveno zavisi
od procesa stvaranja smjese i da kinetika hemijskih reakcija ima na tok i trajanje sagorijevanja
podreenu ulogu. U okviru istraivanja za pojedine faze sagorijevanja trebalo je pronai
odgovarajue korelacije, koje treba da u odreenoj mjeri odraavaju uticaj pojedinih parametara

49

reima rada motora. Pomenute faze procesa stvaranja smjese i sagorijevanja su posebno
analizirane. Program simuliranje procesa ubrizgavanja, koji tretira procese u sistemu za
ubrizgavanje, poinje pri uglu koljenastog vratila 1 i kao podprogram se nadovezuje na
program procesa u motoru, vezan sa njim varijablom pritiska u cilindru. Taj program definie
ugao zakanjenja ubrizgavanja zub. Ako sistem za ubrizgavanje sadri i varijator ugla
predubrizgavanja, ija karakteristika je poznata, poznato je i pomjeranje ugla 1, ka niim
vrijednostima (odnosno ub se poveava). Ako se ne koristi program za karakteristiku
ubrizgavanja, preliminarna vrijednost zub se moe priblino odrediti pomou relacije:
zub 6n

lc
KV
a

(91)

gdje je:
n [min-1] broj obrtaja motora,
lc [m] duina cijevi visokog pritiska,
a brzina prostiranja poremeaja (zvuka), za dizel gorivo pri temperaturi goriva 38C
iznosi a 1360 m/s.
Poetak vidljivog sagorijevanja definie se kao:
vs pu zu I

(92)

Za potpuno definisanje izraza (92) potrebno je odrediti ugao pritajenog ili tzv. nevidljivog
sagorijevanja (I).
Period zakanjenja zapalenja - pritajenog (nevidljivog) sagorijevanja (I)

Fiziki dio perioda zakanjenja paljenja reguliu fiziki procesi, pojedinih naprijed navedenih
etapa, koje zavisno od naina stvaranja smjese globalno zavise od sljedeih makrofaktora:
karakteristike ubrizgavanja, karakteristike mlaza, raspodjele goriva po radnom prostoru,
oblika radnog prostora, strujanja zraka (karaktera, intenziteta, turbulencije itd.) i drugih
faktora. Pred-plamene reakcije sainjavaju hemijski period zakanjenja paljenja i njih reguliu
kinetski faktori: temperatura, pritisak i sastav smjese odnosno koncentracija goriva i
oksidanta. Odvijanje fizikih procesa je za nekoliko redova sporije od hemijskih reakcija.
Zbog simulatnog odvijanja fizikih i hemijskih procesa u toku perioda zakanjenja zapalenja i
injenica da i fiziki procesi (raspadanje mlaza, isparavanje, difuzija) zavise isto tako od
temperature i pritiska okoline, mnogi autori su eljeli da cjelokupno trajanje perioda
zakanjenja zapalenja daju u funkciji kinetskih faktora, jednim jedinstvenim izrazom. Po
analogiji ti izrazi u sutini imaju oblik Arhenius-ovog zakona brzine hemijskih reakcija, ali u
recipronom obliku obzirom, da su vrijeme trajanja reakcije (tr) i brzina reakcije (wr) u
meusobnoj vezi:
wr

1
A* exp(E* / RT) p b
tr

(93)

odnosno,
t r A*

exp (E* / RT) p b

gdje je:
E* - fiktivna energija aktiviranja, koja se odnosi na fizike i hemijske procese,

(94)

50

Tm, T - srednja temperatura karakteristina za cjelokupan period trajanja zakanjenja zapalenja,

A=1/A* - konstanta,
p - pritisak karakteristian za period zakanjenja zapalenja,
b - konstanta.
Uticaj ove temperature (T) je globalno vrlo dobro poznat, ali njen izbor je od strane raznih
autora razliito tretiran. Neki autori uzimaju T=Tfi tj. temperaturu u momentu poetka
ubrizgavanja (2). Drugi se opredjeljuju za neku srednju temperaturu:
T Tm

1
Tfi Tvs
2

(95)

gdje je:
Tvs temperatura u momentu poetka vidljivog sagorijevanja, tj. u momentu kraja
perioda zakanjenja paljenja.
Slina razmatranja se odnose na pritisak (pm). Treba napomenuti, da je u ovom radu period
zakanjenja paljenja definisan poetkom ubrizgavanja goriva, a kraj odvajanjem linije pritiska od
linije iste kompresije. Pri simuliranju ciklusa poetak stvarnog ubrizgavanja goriva u cilindar
(2) je dobro poznat, ali poetak vidljivog sagorijevanja (vs) ne. Zbog toga, odreivanje
temperature Tvs, predstavlja odreene potekoe, jer se ona mora prvo pretpostaviti (Tvs).
Tvs Tfi Tvs

(96)

a kasnije predpostavljenu vrijednost korigovati, kao i izraunati period zakanjenja paljenja.

Uticaj reima rada motora je isto tako definisan u veini poluempirijskih formula temperaturom
i pritiskom (npr. Tfi, Pfi). Moe se tvrditi da je uticaj optereenja u toku takta kompresije izraen
samo preko stanja u momentu zatvaranja usisnog ventila pic,Tic i to posredno, preko koeficijenta
zaostalih gasova. Brzinski reim se odraava direktno na Tfi i Pfi, vezom izmeu odvedene
toplote i unutranje energije. Samo neki autori su pokuali uticaj broja obrtaja izraziti u
korelacionom izrazu eksplicitno. Isto tako je ispitivan uticaj inicijalnog vrtloga zraka na trajanje
perioda zakanjenja zapalenja i konstatovano je, da se on, intenzivirajui prenos toplote na
zidove cilindra, sasvim dobro odraava preko vrijednosti Tfi i Pfi, te nema potrebe da se u
formuli za zakanjenje zapalenja (I, I) eksplicitno definie. Kod veine autora u korelacionom,
polu-empirijskim izrazima, nema razdvajanja zakanjenja zapalenja na pojedine periode.
Poznato je, da pri viim pritiscima, to je pogotovu sluaj na prehranjivanim motorima, nema
dvofaznih hemijskih reakcija, to opravdava da se i period hemijskog zakanjenja zapalenja
smatra kao vremenski jedinstven. Isto tako je poznato da period fizikog zakanjenja zapalenja
na dizel motoru traje znatno due od hemijskog. U ovim istraivanjima, vrlo detaljno su
istraivane specifinosti pojedinih postojeih korelacionih izraza, traena je fizika osnova za
datu interpretaciju, naroito su analizirani, gdje je to bilo mogue, eksperimentalni uslovi (tip
motora, radni reimi, vanjsko stanje, ) u kojem su dobiveni rezultati, koji su posluili kao
podloga za korelaciju empirijskog izraza. Svaki nain stvaranja smjese, pa ak i relativno male
razlike se vrlo razliito odraavaju na kvantitativnu i kvalitativnu interpretaciju uticajnih,
pojedinih osnovnih motorskih faktora. Isto se moe rei i za parametre, koji definiu reim rada
motora. Sve ovo navodi na zakljuak, da se za svaki tip motora moraju prethodno izvriti
odreena eksperimentalna istraivanja i na osnovu rezultata ovih ispitivanja, koji pokazuju
osnovne trendove, je tek mogue odabrati neki odgovarajui postojei polu-empiriski izraz i
primijeniti ga kao takvog ili ga modificirati, da bi on dao zadovoljavajue slaganje raunskih i
eksperimentalnih vrijednosti za I, odnosno vremena zakanjenja pritajenog sagorijevanja I
(I=6n I). Prelged odabranih polu-empiriskih izraza, interesantnih za stvarno modeliranje
procesa sagorijevanja u motor, raznih autora sa odgovarajuim objanjenjima je tabelarno

51

prikazan u tabeli 2. U lijevoj koloni tabele 2 dati su redni brojevi, poslije nje su autori pojedinih
korelacionih izraza, u treoj koloni su dati sami korelacioni izrazi, a u desnoj koloni su date
pojedine specifinosti za svaki izraz (pojedine veliine, dimenzije itd.).
Tabela 2 Korelacioni izrazi za period zakanjenja zapalenja (pritajenog sagorijevanja) - I (I)
R.
br.

Naziv
autora

Izraz

Primjedbe

4644 40
0,8216

exp

0,386
pm
Tm CN

0,69

1.

Shipinsky

2.

Sitkei

3930
3930
0,00463p1,8 exp

I 0,5 0,133pic0,7 exp

Tic
Tic

3.

Sitkei
varijanta I

3930

I 0,5 0,0735 p fi1, 6 exp

Tfi

4.

Sitkei
varijanta
II

3930

I 0,5 0,0266 p fi0, 7 0,07356 p fi1, 6 exp

Tfi

5.

Wolfer

4650

I 0,429 p fi1,19 exp

Tfi

6.

Wolfer
varijanta I

2100

I 3,52 p fi1, 022 exp

Tfi

7.

Tolstov

8.

Filipi

9.

Schmidt

T
I 0,0523 1 0,00016 n fi
p fi

Tabela 2 nastavak

0,5

1477

exp
Tfi

2100
2,4

exp
0, 2
p
Tm

1, 02
m

6330
0,0646

exp
1, 08
pm
Tm

I [ms] - period zakanjenja zapalenja,

pm [bar] - srednja vrijednost pritiska u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja
goriva do poetka vidljivog
sagorijevanja,
Tm[K] - srednja vrijednost temperature u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja goriva
do poetka vidljivog sagorijevanja,
CNm [-] - cetanski broj goriva
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pic [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
zatvaranja usisnog ventila,
Tic [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku zatvaranja usisnog ventila.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pfi [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
poetka ubrizgavanja goriva,
Tfi [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku poetka ubrizgavanja goriva.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pfi [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
poetka ubrizgavanja goriva,
Tfi [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku poetka ubrizgavanja goriva.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pfi [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
poetka ubrizgavanja goriva,
Tfi [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku poetka ubrizgavanja goriva.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pfi [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
poetka ubrizgavanja goriva,
Tfi [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku poetka ubrizgavanja goriva.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pfi [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
poetka ubrizgavanja goriva,
Tfi [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku poetka ubrizgavanja goriva,
n [min-1] - broj obrtaja motora.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pm[bar] - srednja vrijednost pritisak u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja goriva
do poetka vidljivog sagorijevanja,
Tm [K] - srednja vrijednost temperature u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja goriva
do poetka vidljivog sagorijevanja,
[-] - odnos goriva i zraka.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pm [bar] - srednja vrijednost pritiska u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja goriva
do poetka vidljivog sagorijevanja,
Tm [K] - srednja vrijednost temperature u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja goriva
do poetka vidljivog sagorijevanja

52
R.
br.

Naziv
autora

Izraz

Primjedbe

4650
0,392

exp
1, 05
pm
Tm

10.

Zimerman

11.

Bibi

20 CN 16550

I 1,76 p fi0, 2 exp

R Tfi

12.

Semenov

I 0,9554 1,3 Tti p ti0,35

990

I [ms] - period zakanjenja zapalenja,

pm [bar] - srednja vrijednost pritiska u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja
goriva do poetka vidljivog
sagorijevanja,
Tm [K] - srednja vrijednost temperature u radnom
prostoru od poetka ubrizgavanja goriva
do poetka vidljivog sagorijevanja
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pfi [bar] - pritisak u radnom prostoru u trenutku
poetka ubrizgavanja goriva,
Tfi [K] - temperatura u radnom prostoru u
trenutku poetka ubrizgavanja goriva,
CN - cetonski broj goriva.
I [ms] - period zakanjenja zapalenja,
pub [bar] - pritisak u cilindru na poetku
ubrizgavanja goriva,
Tub [K] - temperatura u cilindru na poetku
ubrizgavanja goriva,

Oigledno je, da specifinosti polu-empirijskih izraza i njihova univerzalnost dolazi u ovom

sluaju vrlo jasno do izraaja. Razlika izmeu eksperimentalno odreenih i raunskih
vrijednosti su velike kod veine autora, a kod nekih i trend promjene ima sasvim drugi tok.
Obzirom da se ugao zakanjenja zapalenja odreuje zajedno sa uglovima: predubrizgavanja,
korekcije varijatora i zakanjenja ubrizgavanja, poloaja indikatorskog dijagrama u odnosu na
SMT, vrlo je vano da izraz za izraunavanje I daje vrijednosti, koje su realne za dati nain
stvaranja smjese i reim rada motora. Greka koja se sa odgovarajuim I unosi na poetku
procesa sagorijevanja moe dovesti do velikih greaka u proraunu preostalog indikatorskog
dijagrama i drugih time vezanih veliina.
Ilustracije radi, u nastavku je, za jedan konkretan primjer srednje brzohodog usisnog dizel
motora, napravljen proraun ugla zakanjenja zapalenja (I) u funkciji broja obrtaja motora (n),
za vanjsku brzinsku karakteristiku motora. Rezultati prorauna ugla I, za samo neke izaze iz
tabele 2, dati su na slici 58, gdje su krive oznaene rednim brojevima iz tabele 2. Sa njima
aI
[KV]

6
eksperiment
5

4
3

12
8

6
10

1
0
1000

1400

1800

2200 n [/min]

Sl. 58 Zaviskost ugla zakoenja zapalenja (I) od broja obrtaja motora (n) za odreeni broj

korelacionih izraza, uporeeni sa eksperimentalnim rezultatima

je uporedo data kriva I=f(n) izmjerenih rezultata, oznaena crtkanom linijom. I ova slika
pokazuje osjetljivost definisanja ugla I, koristei neke od korelacionih izraza iz literature.
Zbog toga bi bilo najbolje izvriti izbor korelacionog izraza, na osnovu poznatih
eksperimenata, ako je to ikako mogue.

53

d2) Karakteristika oslobaanja toplote (KOT) (karakteristika sagorijevanja)

Uvod

Brzina oslobaanja toplote, kao rezultat brzine hemijskih reakcija i fizikih procesa prenosa
mase i toplote, se pri makro tretmanu izraava karakteristikom oslobaanja toplote.
Korelacioni izrazi, koji su plod raznih koncepcija, modela, najee posredno ili neposredno
uzimaju u obzir ove parametre:
- reim rada motora,
- stanje na poetku procesa sagorijevanja definisano uglom I,
- stanje svjee radne materije na ulazu u motor ili u momentu usisni ventil zatvoren.
Oigledno je, da su vani uticajni faktori kao: karakteristika ubrizgavanja, oblik radnog
prostora, karakter i intenzitet strujanja zraka i dr., koji predstavljaju one veliine sa kojima
konstruktor pri razvoju i usavravanju motora moe da manipulie, izostavljeni iz
razmatranja, jer to zahtijeva prijelaz na mikro analizu procesa sagorijevanja. Osnovni
razlozi, zato se danas odustaje od mikro analize, kod veine postojeih programa, su vrlo
komplicirani modeli sa zahtijevom za velikim raunarskim vremenom.
Sagorijevanjem mg [kg] goriva oslobodi se koliina toplote koja se moe odrediti iz poznate
relacije:
Qs m g Qd

(97)

gdje je: Qd , [kJ/kg goriva] - donja toplotna mo goriva. Ako se koliina goriva mg, koja
sagori do posmatranog trenutka vremena, svede na ukupnu koliinu goirva unesenu u cilindar
po jednom ciklusu mgc, onda, tako dobijena bezdimenziona veliina x, predstavlja relativnu
koliinu sagorjelog goriva:
x m g / m gc

(98)

Veliina x karaterie potpunost sagorijevanja pa otuda pri mg=0 ima vrijednost 0 (nema
upaljenja i sagorijevanja goriva), a pri mg=mgc vrijednost 1 (potpuno sagorijevanje goriva).
Realne vrijednosti ove veliine nalaze se izmeu 0 i 1. Imajui u vidu ovu injenicu pogodno
je u jednainu (97) umjesto veliine mg uvesti x iz jednaine (98):
Qs m gc Q d x

(99)

Sada se traena promijena koliine toplote nastale sagorijevanjem goriva odnosno

karateristika oslobaanja toplote, moe pisati kao:
dQ s
dx
m gc Q d
d
d

(100)

Ako se uvede bezdimenziona vrijednost za neovisno promjenjivu , u formi y= /z, gdje je

z - ugao trajanja sagorijevanja, onda se jednaina (100) moe pisati kao:
m dx
dQs
Qd gc
z dy
d

(101)

54

gdje je dx / dy - bezdimenziona karakteristika oslobaanja toplote.

Veliina x predstavlaj funkciju sagorijevanja. Zakon oslobaanja toplote, u principu,

moe se odrediti na dva naina i to:
- na bazi obrade snimljenog indikatorskog diagrama uz uzimanje u obzir zakona
ubrizgavanja (ako je motor dizel),
- koritenjem odgovarajuih empirijskih ili poluempirijskih, analitikih izraza za
funkciju sagorijevanja.
Odreivanje KOT na bazi snimljenog diagrama pritiska u motoru
Za kompletan motor izvri se snimanje pritiska (p) u cilindru motora u funkciji ugla obrtanja
radilice motora () za reim n=const. gdje se eli definisati KOT. Primjer takvog jedog
diagrama dat je na slici 59. Takoer, ako je u pitanju dizel motor, treba imati i snimljenu
karakteristiku zakona ubrizgavanja (q c ) , kao to se vidi na slici 60. Na slici 59 definisane su i
p
pmax

qc

n=const

aI
apud
a2

qcS [mm ]

[ ]
mm
BV

a2

a[KV]

Sl. 59 Snimljeni diagram pritiska u cinidru sa

oznaenim karakteristinim veliinama

j [BV]
a [KV]

Sl. 60 Karakteristika ubrizgavanja goriva

veliine maksimalni pritisak u cilindru motora (pmax), ugao poetka ubrizgavanja goriva (2),
tzv. dinamiki ugoa predubrizgavanja (pud) i ugao pritajenog sagorijevanja (I). Takoer je
na slici 60, pored karakteristike (zakona) ubrizgavanja (q c ) , data i integralna karakteristika
ubrizganog goriva u cilindar u odgovarajuem vremenu, koja se definie kao:

q c q c d
2

(102)

Za definisanje KOT potrebno je definisati i trenutnu veliinu zapremine u cilindru motora

V(). Ova veliina je definisana izrazom (63), a esto se u literaturi susree i izraz:
1
1 cos k 1 cos 2
V Vc 1

2
4

(103)

gdje je - stepen kompresije u motoru definisan kao Vh Vc / Vc .Toplota (Q) koja se troi
na zagrijavanje radnog medija (U) i vrenje korisnog rada (L) rauna se na sljedei nain:
- toplota na zagrijavanje radnog medija u intervalu i i+1 je:
i 1

U i m c v dT m i
i

c vi c vi1
Ti1 Ti
2

(104)

55

izvreni rad u intervalu i i+1 je:

i 1

L i p dV
i

p i p i1
Vi1 Vi
2

(105)

p V
R m1

(106)

Temperatura u cilindru se rauna kao:

T

gdje je:
m1 m k m r Vh k v m r Vh v

pk
m r - masa radne materije u cilindru,
R Tk

mk - svjee punjenje,
mr - masa zaostalih gasova (definie se preko koeficijenta zaostalih gasova ),
R - gasna konstanta. Za idealan gas se uzima R=Ro=287 J/kgK. Za realan gas sa
produktima izgaranja se rauna kao R=Ro-K/, gdje je: K - konstanta (K=5 za
dizel motore), - ekvivalentni odnos zraka.
Specifina toplota (cv) za radni medij u motoru moe se izraunati na sljedei nain:
- za 1< <2 specifina toplota cv [J/kgK] je:
c v c o c1T c 2T 2

(107)

gdje se konstante co, c1, i c2 uzimaju na osnovu tabele 3.

Tabela 3

1,0
1,25
1,50
1,75
2,00
-

co [J/kgK]
640,3
658,1
650,3
647,5
637,1

c1 [J/kgK2]
0,42
0,36
0,35
0,34
0,35

c2 [J/kgK3]
-0,88
-0,7
-0,68
-0,66
-0,73

za 10 specifina toplota se rauna kao:

c v c3 c 4 T c5T 2

(108)

gdje su konstante u izrazu (108): c3=4,6; c4=0,6 i c5=0.

-

za 2< <10 vrijednost specifine toplote cv odreuje se interpolacijama na osnovu

podataka iz izraza (107) i (108).

Promjena razvijene toplote usljed sagorijevanja moe se napisati kao:

Q U L

(109)

56
DQ

Izraz (109) moe se predstaviti i u formi

diagrama kao na slici 61. Na osnovu
diagrama na slici 61 moe se izraunati
ukupno razvijena toplota kao:
n

i 1

vs

Q akt Qi dQi

(110)

Diferenciranjem krive iz izraza (110) dobija

se zakon razvijanja tplote u obliku:

a [KV]

Sl. 61 Diagram zavisosti Q=f()

dQ akt dQ akt dQ akt

d
2

(111)

Za definisanje karateristike sagorijevanja veliini dQakt / d treba pridodati i karakteristiku

prenosa toplote dQ z / d koja se nije mogla definisati direktno mjerenjem, tako da je

sada karakteristika osloboenja toplote (karakteristika sagorijevanja):
dQs dQ akt dQ z

d
d
d

(112)

Promjena prenosa toplote dQ z / d moe se odrediti kao:

dQ z
1

k T Tz
d 6 n

(113)

gdje je:
k - koeficijent prenosa toplote sa gasa na zid. Ovaj koefijenat se najee rauna pomou
nekog od poznatih poluempirijskih izraza u literaturi. Ovdje e se dati samo jedan
poluempirijski izraz:
p 156,6 p 0,8 T 0,5 w 0,8

W / m K
2

(114)

p [bar] - pritisak u cilindru, T [K] - temperatura gasa u cilindru, w [m/s] - brzina

strujanja gasa u motoru. Ova brzina se esto rauna preko korelacionog izraza:
w c1 c m c 2

Vh Tvs
p p ko
p vs Vvs

(115)

c1 i c2 - konstante, pko - pritisak iste kompresije, cm - srednja brzina klipa,

Tvs, pvs, Vvs - parametri stanja u motoru u trenutku vidljivog sagorijevanja. Detaljnije
o raunanu koeficijenta prenosa toplote (k) bie dato kasnije u sklopu take koja
obrauje prenos toplote.
n [/min] - broj obrtaja motora,
A [m2] - povrina preko koje se prenosi toplota,
Tz - temperatura zida gdje se prenosi toplota.

57

Ukupno osloboena toplota usljed sagorijevanja definie se kao:

Qs

n Q
dQs
si
d

i
1

vs

(116)

Izgled diagrama dQs / d i Qs prikazan je na slici 62. Prikazane krive na slici 62, posebno
dQs
da
Qs max

Qs

a [KV]

Sl. 62 Karakteristika osloboenja toplote

dQs / d i ukupno osloboenje
toplote (Qs) u funkciji ugla

kriva dQs / d je dosta osjetljiva, iz razloga

moguih greaka u oitavanju ulaznih
podataka (snimljenog pritiska u cilindru
motora). Zbog toga se preporuuje da se
ovakvi postupci provode sa ulaznim
podacima
pritiska
kao
osrednjenim
veliinama od 10 20 mjerenja i da se korak
kod numerike obrade () usvoji razumo
mali.
Kao kontorni parametar moe se uzeti
veliina Qs max sa slike 62 koja bi trebalo da
iznosi priblino:
Qs max Q d m gc

(117)

Odreivanje KOT pomou korelacije

2/az

Ispitivanje Woschni-a pokazuje da se pri proraunu krunih motorskih procesa, moe postii
zadovoljavajue slaganje vrijednosti pritiska, snage, potronje goriva itd., ako se KOT
aproksimira pomou nekih osnovnih oblika, kao: trokutom, kombinacijom dvaju trokuta i
slino. Pri tome svakako izostaju neki detalji, te ako se pree na uporeenje rezultata o brzini
porasta pritiska, rezultati prorauna i vrednovanja snimljenih indikatorskih dijagrama (ili
snimljenih vrijednosti dp/d), se znatno razlikuju. U tom sluaju se mora poetak
sagorijevanja znatno tanije simulirati.
Bez obzira na manju tanost ovaj nain se realno esto koristi u sluajevima prorauna i
projekata novog motora, kada koritenje drugog metoda praktino nije mogue. Postoji vei
broj mogunosti analitikog zadavanja zakona sagorijevanja preko empirijskih i
poluempirijskih formula, a ovde e biti prikazane samo neke od najee koritenih.
dx
Zakon sagorijevanja u obliku trougla. Ovakav
dy
zakon sagorijevanja koristi se za opisivanje
procesa sagorijevanja kod oto motora. Njegov
grafiki prikaz u funkciji relativnog ugla
koljenastog vratila (y) dat je na slici 63.
Uvedene oznake na slici 63 imaju sljedea
znaenja: vs - ugao poetka procesa vidljivog
(aks)
(avs)
sagorijevanja, ks - ugao zavretka procesa
y1
y
sagorijevanja
(kraja
sagorijevanja),
(az)
y=/z - bezdimenzioni ugao koji se mjeri
y
y=1
od
trenutka
zapoinjanja
procesa
y=0
sagorijevanja, z=ks-vs - ugao trajanja
Sl. 63 Zakon sagorijevanja u obliku trougla
procesa sagorjevanja, y1 - relativni ugao koji
definie duinu provog perioda zakona
sagorijevanja. Zakon sagorijevanja u obliku

58

trougla grafiki je predstavljen sa dvije dui koje sa odsjekom apcise grade trougao otkud mu i
potie ime. Njegov analitiki izraz se moe dobiti ako se napiu jednaine pravih koje sadre
date dui. Integraljenjem tako dobijenih izraza analitiki se odreuje relativna koliina
sagorjelog goriva x (funkcija sagorijevanja) pri emu se konstante integraljenja i visina
trougla (2/z) odreuju iz sljedeih uslova: y=0, x=0, y=y1, x - ima istu vrijednost i po jednoj i
po drugoj formuli duina trougla (zajednika taka dui - tjeme trougla) =z, x=1. Oblik
zakona sagorijevanja na slici 63 zavisi oigledno, od vrijednosti veliine y1, to se moe
vidjeti sa slike 64 na kojoj je prikazan uticaj veliine y1 na relativnu koliinu sagorjelog
goriva x pri istoj vrijednosti z i slike 65, na kojoj je prikazan uticaj duine trajanja procesa
sagorijevanja z, na oblik zakona sagorijevanja, pri istoj vrijednosti y1.
dx/dy

x [-]

0,2

2/az

0,8
y

0,6

,3
=0
y1 5
,
=0
y1

0,4

=0
y1

,7

1
y 1=

0,1
0,05

0,2
y

0
0

y1=0,5

0,15

=0
1

0,5

Sl. 64 Uticaj veliine y1 na relativnu koliinu

sagojelog goriva x

a z=

20

0
0

az=40
az=64
0,5

Sl. 65 Uticaj duine trajanje procesa sagorijevanja z

na oblik zakona sagorijevanja u obliku trougla

y1

y2

Zakon sagorijevanja u obliku etvorougla. Zbog specifinih uslova u kojima se kod dizel
dx
motora odvijaju procesi obrazovanja smjee,
dy
upaljenja i sagorijevanja, njegov zakon
sagorijevanja se razlikuje od zakona
sagorijevanja oto motora. Uobiajeno je da se
umjesto zakona sagorijevanja u obliku
trougla, kod dizel motora koristi zakon
sagorijevanja u obliku etvorougla, grafiki
prikazan na slici 66. Oblikom ovog zakona
y1
y
eljela se obuhvatiti razvuenost procesa
y2
sagorijevanja kod dizel motora u fazi
(az)
dogorijevanja, ija duina zavisi, izmeu
ostalog, i od zakona ubrizgavanja, posebno u
Sl. 66 Zakon sagorijevanja u obliku etvorougla
zadnjoj njegovoj fazi.
Izborom vrijednosti relativnih uglova y1, y2 i duine trajanja sagorijevanja (z) definie se
zakon sagorijevanja u obliku etvorougla, pri emu se veliine y1 i y2 dobijaju iz
odgovarajuih graninih uslova kao dunkcije ovih uglova.
Granini uslov je:
y1
y2
1
dx
dx
dx
x dy dy dy 1
0 dy 1
y1 dy 2
y 2 dy 3

(118)

Vibe-ova karakteristika oslobaanja toplote

Vibe je svoju funkciju razvio na bazi makro razmatranja procesa sagorijevanja homogene
smjee. Prema tome, njegova formula nije u principu sasvim odgovarajua za aproksimaciju
KOT-a dizel motora, ali se danas ona ipak koristi pri simuliranju procesa dizel motora i oto

59

motora. Teoretski prilaz koji daje Vibe-ova funkcija KOT-a je dobro poznat, kao i
eksperimentalna verifikacija izraza i mogunosti njene primjene u analizi motorskih ciklusa.
Iz tog razloga, daje se Vibe-ova funkcija u konanom obliku:
x 1 exp 6,908 y m 1

(119)

dx
6,9( m 1) y m exp 6,908 y m 1
dy

(120)

odnosno prvi izvod:

x je udio sagorjelog goriva:

x

mg
m gc

0 x 1

(121)

y je relativni ugao trajanja sagorijevanja.

Ako se sa oznai tekui ugao koljenastog vratila u toku sagorijevanja, a sa z ukupni ugaoni
interval trajanja sagorijevanja, onda je:
y

,
z

0 y 1

(122)

dx / dy - prema tome predstavlja bezdimenzionalnu brzinu sagorijevanja.

Vibe-ova funkcija je definisana sa dva parametra m i z koji predstavljaju karakteristiku toka
sagorijevanja te bi prema tome trebalo da bude strogo zavisna od naina pripreme smjese i da
predstavljaju karakteristine vrijednosti za tretirani tip motora. Svakako m i z zavise od
reima rada, te se i za isti tip motora, tome srazmjerno mijenjaju, ali u tom sluaju podruje
promjene vrijednosti m i z nije veliko. Osnovni problem primjene Vibe-ove funkcije za dati
motor je pravilni izbor m i z. Najbolje je ako se korelacija na bazi m i z bira na osnovu
snimljenih indirektnih dijagrama p = p(), pri emu dio dijagrama koji se odnosi na
sagorijevanje treba da bude vrlo tano snimljen sa tanom sinhronizacijom ugaone oznake.
Poeljno je, u cilju vee tanosti i sigurnosti prorauna, da se snimi i dp/d, to zahtjeva
specijalne dopunske elektronske jedinice koje difereciraju signal p = p(). Danas se za
odreivanje m i z primjenjuje:
- Metoda, koju je razradio Vibe uz koritenje rezultata obrade snimljenih indikatorskih
dijagrama, a po mogunosti i dijagrama dp/d,
- Odreivanje m za dato z metodom pribliavanja za svaku mjernu taku, kako bi na taj
nain definisana rezervna KOT pri posebnom proraunu na elektronskom raunaru
dala i izmjerene vrijednosti pmax (maksimalni pritisak sagorijevanja), snagu i efektivni
stepen iskoritenja.
Izgled Vibe-ove karakteristike sagorijevanja u bezdimenzionalnoj formi (dx/dy) za razliite
vrijednosti parametra m prikazana je na slici 67.

dx/dy

60
4

m=0

m=7

0,25
3

m=5

0,5

2
1,0
1,5
1
2

0
0,2

0,4

0,6

0,8
a
Y= a

1,0

Sl. 67 Bezdimenzione karakteristike brzine sagorijevanja u funkciji redukovanog ugla koljena

koljenastog vratila / z za razne vrijednosti parametra m

Izborom parametra m moe se izvriti podeavanje parametara procesa sagorijevanja (max.

pritisak u cilindru, tok temperature, snaga motora, itd.). Kod nekih motora se bezdimenziona
karakteristika oslobaanja toplote dx / dy teko moe prestaviti sa jednom krivom linijom
definisanom jednainom (120). U takvim sluajevima koriste se tzv. dvostepene Vibe-ove
funkcije oblika:
dx dx1 dx 2

dy dy dy

(123)

Za ovakvu funkciju biraju se parametri m1, z1 i m2, z2 tako da zbirna karakteristika odgovara
priblino realnom toku karakteristike oslobaanja toplote (123). Primjer dvostepene
karakteristike Vibe-a dat je na slici 68.
dx
da

az=90KV
az1=90KV
az2=37KV

1,2
1,0
x=x1+x2
0,8
dx1
da

0,6

m=1,2
0,4

dx dx1 dx2
+
=
da da da

0,2
0
160

dx2
da
170

180
SMT

190

m=0,3
200

210

220

230

240

250

260

270

a KV

Sl. 68 Analitika aproksimacija procesa sagorijevanja, primjenom dvostepene Vibe-ove funkcije

Za sluaj dat na slici 68, gdje je za funkciju dx 2 / dy usvojeno m2=0,3 i z2=37KV i za

funkciju dx1 / dy usvojeno m1=1,2 i z1=90KV, zbirna funkcija dx / dy je oznaena punom

61

linijom. Ova linija bezdimenzione KOT dx / dy odgovara motorima gdje je vei gradijent
porasta pritiska u poetku procesa sagorijevanja (burno sagorijevanje). To su motori sa
direktnim ubrizgavanjem goriva u prostor izgaranja. Ovim je pokazano da Vibe-ova funkcija
ima dosta iroke moguosti modeliranja razliitih procesa sagorijevanja.
Ako se rezimiraju mogunosti primjene Vibe-ove funkcije, imajui u vidu rezultate ovih
istraivanja, mogu da se daju sljedei principijelni zakljuci:
- Parametar sagorijevanja m nije funkcionalno vezan sa parametrima koji karakteriu
uslove sagorijevanja u radnom prostoru motora, prema tome, on fiziki nije definisan,
- Istraivanja drugih autora pokazuju da se m u toku cijelog procesa sagorijevanja
mijenja, a da ova promjena nema neki zakoniti tok,
- Da bi se odredila brzina sagorijevanja odnosno, m potrebno je poznavati ugao
trajanja sagorijevanja z, koga treba izabrati tako da punoa dx/dy (odnosno integralna
vrijednost) daje 0,999 mgc, tj. da do tog momenta sagori 99,9 % od ukupnog
ubrizganog goriva, to se praktino ne moe ostvariti ak i do kraja takta irenja.
Marzouk-Watson-ova korelacija karakteristike oslobaanja toplote

Da bi mogli pravilno simulirati brzo oslobaanje toplote na samom poetku sagorijevanja,

pogotovo karakteristino za zapreminsko stvaranje smjese u brzohodnim dizel motorima za
vozila, model koji predlau autori Marzouk-Watson je podeen tako da KOT opisuju dvije
funkcije, poslije perioda brzog sagorijevanja prethodno izmijeanog plamena, slijedi period
normalnog sagorijevanja difuzijskog plamena, slika 69. Time je omoguena reprodukcija
poetnog oka pri oslobaanju toplote.
dx
dy

prethodno izmjeani plamen (f1)

difuzijski plamen (f2)

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5 y

Sl. 69 Podjela na faze Marzouk-Watson-ovog modela KOT

Bezdimenzionalna brzina oslobaanja toplote se definie kombinacijom dvije funkcije:

dx
f1 y 1 f 2 y
dy

(124)

Funkcija f 2 y kojom se aproksimira sagorijevanje u toku druge faze jako zavisi od koliine
goriva ubrizgane u toku perioda zakanjenja paljenja I, tj. mgo/ I. Na osnovu veeg broja
rezultata istraivanja autori modela su predloili korelaciju :

1 0,926 1 /

0 , 37

/ I

0 , 26

(125)

62

I [ms] - je vremensko zakanjenje paljenja.

Poetni skok karakteristike oslobaanja toplote je definisan sljedeom funkcijom:
f1 y c1 c 2 y c11 1 y c1

c2 1

(126)

c1 c 2 - konstante, pri emu je c2>5000

Faza sagorijevanja difuzijskog plamena je aproksimirana matematikom funkcijom, koja ima

sljedei oblik:
f 2 y c3 c 4 y c4 1 exp c3 y c4

(127)

Izrazi za izraunavanje konstanti:

c1 2,0 1,25 10 8 I n

2, 4

(128)

gdje je: I [ms], n [min-1]

c2=5000
1
c 3 14,2

0 , 644

c 4 0,791 c3

(129)
0 , 248

(130)

Pojedine konstante u jednainama (128)(130) su karakteristine vrijednosti za odreeni

nain stvaranja smjese, te ih treba eksperimentalno odrediti. Izrazi koji su navedeni za
konstantne c1 c4 su dobijeni ispitivanjem brzohodnog dizel motora sa nepodijeljenim radnim
prostorom. Uticaj vrtloga i drugih faktora, koji utiu na tok pripreme smjese nije posebno
izraen. Reim rada motora je definisan sa i n ( -karakteristika optereenja, n brzinski
reim). Poetno stanje na ulazu u cilindar (pk, Tk, tj. za sluaj prehranjivanja (p2, T2)) kao i
ugao predubrizgavanja definie I.
Definisanje parametaraVibeove funkcije za razliite razine rada motora

Vei broj autora je pokuao da preciznije definie parametre Vibeove funkcije u zavisnosti od
reima rada. Tako su u nastavku dati neki od pristupa.
- Korelacija Shipinski-og
Shipinski isto tako koristi Vibe-ovu funkciju za aproksimaciju KOT. U svojim istraivanjima
je nastojao za Vibe-ove parametre da pronae odgovarajuu fizikalnu vezu sa varijablama
procesa sagorijevanja. Ako se oznai:

udio goriva ubrizganog u toku I

100 (%)
ukupna koliina ubriz.goriva

onda je parametar sagorijevanja dat:

m 2,59 0,53

(131)

63

Ako se nadalje uvede parametar a

a=7,2
Ugao trajanja sagorijevanja se pri promjeni optereenja (n=const., =var.) promjeni za (z)
u odnosu na neki referentni (Shipinski ga uzima z 130 KV ), kao:
1

z 6,9 m1

z
a

(132)

Ovo su samo neki od rezultata istraivanja koji doprinose kvalitetnijem (fizikalno jasnijem
nainu odreivanja Vibe-ovih parametara m i z za razliite reime rada motora.
- Promjena Vibe-ovih parametara u zavisnosti od reima rada motora
Referentne vrijednosti parametara Vibe-ove funkcije (mo, z ) za odreeni tip motora i radni
reim odreuju se metodama objanjenim u prethodnom tekstu. Da bi se mogli predskazati
efektivni pokazatelji, tok p=p() i time definisane fizike veliine, vane za konstrukciju
motora, potrebno je odrediti promjene m i z zavisno od reima rada motora. Detaljno
objanjenje i rezultati eksperimentalne verifikacije dobijenih korelacionih izraza je dato u
literaturi. Ovdje se navodi samo rezime rezultata istraivanja.
Ugao trajanja sagorijevanja se mijenja pri promjeni brzinskog reima n (referentni no)i
optereenja (referentno optereenje o) kao:

z o

n

n
o

(133)

Woschni je za ispitivani srednje brzohodi motor, sa nepodijeljenim radnim prostorom

odredio:
a=0,6; b=0,5
Parametar sagorijevanjam se mijenja saglasno slijedeim izrazima:

m m o Io
I

p zv Tzvo n o

p T n
zvo zv UZ

(134)

Woschni je ponovo za isti motor dobio sljedee vrijednosti:

c=0,5; d=1; e=0,3
Poto pritisak i temperatura u momentu zatvaranja usisnog ventila (pzv i Tzv) jako zavise od
stanja na usisu (pk i Tk), izraz (134) se moe modificirati:

m m o Io
I

p k Tko n o

p T n
ko k

(135)

Za proraun parametara m i z prema jednainama (133) i (135) za motore sa podjeljenim

64

protorom sagorijevanja (pretkomorni motori), uzimaju se konstante:

- za pretkomoru:
a=0; b=0,5; c=0,5; d=1 i e=0,5.
-

za glavnu komoru
a=0,6; b=0,5; c=0,5; d=1 i e=1,3.

e) Prenos toplote sa produkata sagorijevanja na okolinu dQ z / d

Prenos toplote u cilindru motora odvija se zraenjem i konvekcijom u nestacionarnim

uslovima, posebno temperature i koncentracije smjee gasova u motoru. Za modeliranje
procesa prenosa toplote najee se pretpostavlja priblina (osrednjena) vrijednost
temperatura zidova cilindra motora u toku procesa, a koeficijenti prenosa toplote se definiu
pomou poluempirijskih izraza dobivenih eksperimentalnim istraivanjem raznih autora.
Ako se eli neto realnije odreivanje toplotnog optereenja pojedinih djelova (elo klipa,
glava, ventili, cilindarska kouljica), onda se povrine koje formiraju prostor sagorijevanja
dijele na nekoliko cijelina i za svaku cjelinu se rauna posebno prenos tolote.
U nastavku bie data oba pristupa prorauna prenosa toplote
e1) Proraun prenos toplote koristei konstantne temperature radnih zidova prostora
sagorijevanja

Proraun prenosa toplote sa gasova na zidove prostora za izgaranje i obrnuto, koji se oslanja
prvenstveno na poluempirijske izraze, gdje se za dato termodinamiko stanje i strujno stanje
radne materije u cilindru motora uzima prosjena vrijednost za dati trenutak.
Neki istraivai za prijenos toplote koriste izraz za konvekciju:
dQ z
1 N

k A j T Tz
d 6n j1

(136)

gdje je:
n [o/min] broj obrtaja motora,
k koeficijent prelaza toplote konvekcijom (esto je ovdje obuhvaeno i zraenje kod
jednog dijela istraivaa),
ugao obrtanja koljenastog vratila,
T temperatura gasova (radnog medija),
Tz temperatura zidova kuda se prenosi toplota,
Aj broj razliitih povrina kuda se prenosi toplota (elo klipa, glava, peurka ventila,
cil. kouljica, ),
N broj pogodnih povrina prikladnih za proraun prenosa toplote.
Neki istraivai razdvajaju konvekciju i zraenje, pa je izrada za proraun prenosa toplote kod
njih sljedei:

dQ z
1 N

k A j T Tz r A j T 4 Tz4
d 6n j1

gdje je:
r koeficijent prenosa toplote radijacijom.

(137)

65

Iz ovog podruja je objavljen veliki broj poluempirijskih izraza za k i r. U nastavku e biti

dati oni koji se najee susreu u praksi, sa svim pojedinostima za njihovo koritenje. Pored
koeficijenta prenosa toplote k i r, ovdje vano mjesto zauzima temperatura zidova komore
sagorijevanja (Tz) koja je promjenjiva i koja se ne moe pouzdano odrediti. Zbog toga se u
ovakvim proraunima uzimaju osrednjene temperature pojedinih djelova konstantnim. Kod
istraivanja koeficijenta prenosa toplote, prisutni su razliiti izrazi:
- Prema Sitkei-u koeficijent prelaza toplote k je:
k 24,61 1 b

p 0, 7 c 0m, 7
T 0, 2 D 0ce, 3

(138)

gdje je:
D ce 4

V
2 Dk x c

(ekvivalentni prenik)
A z Dk 2 x c

(139)

- p [bar],T [K] - pritisak i temperatura gasova u cilindru motora,

- cm [m/s] - srednja brzina klipa,
- b = 00,15 - za motore sa direktnim ubrizgavanjem goriva,
- b = 0,150,30 - za motore sa vihornom komorom,
- b = 0,250,40 - za motore sa predkomorom,
- xc [m] - visina cil. kouljice od klipa do glave motora (slika 56),
- Dk [m] - prenik klipa,
- Az [m2] - povrina prostora sagorijevanja kuda se prenosi toplota.
-

Prema Pflaum-u (1962) koeficijent prelaza toplote (k) u optem obliku je:
k f1 p, T f 2 c m f 3 p 2 f 4 D k

(140)

gdje je:

f1 p, T p T

f 2 c m 6,2 5,2 5,7 ( 0 ,1cm ) 0,025 c m

2

f 3 p 2 k ,g 0,153 p 02, 25 za klip i cilindarsku glavu,

f 3 p 2 c 0,00045 p 02, 66 za cilindarsku kouljicu,

D
f 4 D k 0
Dk

0 , 25

za D0=0,150 m,

p2 pritisak iza kompresora (kod usisnih motora: pritisak u usisnoj cijevi),

cm srednja brzina klipa,
Dk prenik cilindra motora.
gdje su: p [Pa], T [K], cm [m/s]
-

Prema Woschniju (1965) je koeficijent prelaza toplote (k):

k 0,0368 c m p

0 , 786

T 0,525

gdje je: p [Pa] - pritisak masa u cilindru,

T [K] - temperatura gasa u cilindru,
cm [m/s] - srednja brzina klipa.

W / m K
2

(141)

66

Definisanjem veliine w i dodatnim korekcijama izraza (141) Woschi (1970) predlae

novi izraz za koeficjent prelaza toplote (k) u obliku:
k 0,0132 D k0 , 2 p 0 ,8 T 0 ,53 w 0 ,8

(142)

gdje je:
w c1 c m c 2

Vh Tvs
p p c
p vs Vvs

(143)

Woschni je u svom modifikovanom modelu za koeficijenat prenosa toplote, umjesto

jednaine (143) [36] uveo novi izraz:
2

Vc 0 , 2
w c1 c m 1 2
V

(143 a)

gdje je uveo koeficijent optereenja (=1 - vanjska brzinska karakteristika,

<1 - parcijalna brzinska karakteristika).
Veliine u izrazu (143 a), koje se razlikuju od istih u izrazu (143), su:
V - trenutna zapremina u cilindru motora,
Vc - kompresiona zapremina cilindra.
cu
za vrijeme procesa izmjene radne materije,
cm
c
C1 2,28 0,308 u za vrijeme procesa sabijanja, sagorijevanja i ekspanzije,
cm
m
C2 3,24 10 3
za dizel motore sa direktnim ubrizgavanjem ukljuujui i
sK

aa

C1 6,18 0,417

M - postupak,
C2 6,2 10 3

m
za dizel motore sa predkomorom,
sK

cm [m/s] - srednja brzina klipa,

c2 =0 - u toku izmjene radne materije,
cu - obimna brzina strujnog polja kod dizel motora sa direktnim ubrizgavanjem i
vrtlogom oko ose cilindra a koja se odreuje mehanikim anemometrom pri
stacionarnom produvavanju ventila,
pvs, Tvs, Vvs - parametri za trenutak poetka vidljivog sagorijevanja,
pc - pritisak iste kompresije.
pritisci su u [Pa], temperature [K].
Istraivanja u [32] pokazuju da je uticaj D k0, 2 u jednaini (142) neznatan, tako da se esto
koristi tzv. modifikovana Woschijeva korelacija za proraun koeficijenta prelaza toplote (k)
u formu:
k 0,0156 p 0 ,8 T 0 ,5 w 0 ,8

gdje w ima isto znaenje kao u jednaini (143).

(144)

67

Prema Hohenberg-u koeficijent prelaza toplote (k) je:

k 0,013 V 0 , 06 p 0,8 T 0 , 4 c m 1,4

0,8

(145)

gdje je: p [Pa] - pritisak u cilindru,

T [K] - temperatura u cilindru,
V [m3] - zapremina u cilindru,
cm [m/s] - srednja brzina klipa.
-

Prema Nusselt-u koeficijent prenosa toplote (k) je:

k 0,000541 3 p 2 T 1 1,24 c m

(146)

gdje je: p[Pa], T[K], cm[m/s].

-

Prema Briling-u koeficijent prenosa toplote (k) je:

k 0,000541 3 p 2 T 2,45 0,185 c m

(147)

gdje je: p[Pa], T[K], cm[m/s].

-

Prema vanTyen-u koeficijent prenosa toplote (k) je:

k 0,000541 3 p 2 T 3,19 0,885 c m

(148)

gdje je: p[Pa], T[K], cm[m/s].

-

Prema Eichelberg-u koeficijent prelaza toplote (k) je:

k 0,0078 p T

(149)

cm

gdje je: p[Pa], T[K], cm[m/s].

Kod svih, prethodno nabrojanih poluepirijskih izraza za proraun koeficijenta prelaza toplote (k)
rezultati se dobivaju u [W/m2K].
U anglosaksonskom podruju je pri simuliranju ciklusa dobila dosta iroku primjenu formula
Annanda, koja ima dva lana (konvekcija + radijacija):

dQ z
1

k T Tz r T 4 Tz4
d 6n

J / KV

(150)

U prvobitnoj verziji Annand je trenutnu vrijednost sumarnog koeficijenta prelaza toplote

definisao u slijedeem obliku:

p
Dk

Re

0,7

T 4 Tz4
C1 C 2 1 T C*
2

T Tz
T Tz

n
, n broj okretaja motora [min-1].
30

(151)

68

Kasnije je ova jednaina koristei rezultate ispitivanja prela u oblik:

C1

p
Dk

Re

0, 7

*
2

T 4 Tz4
T Tz

(152)

C1 - konstanta,
p - koeficijent provoenja toplote.
Konstanta C*2 je definisana na slijedei nain:
C*2 1 exp (K L)

(153)

Annand polazi od stanovita, da na prijenos toplote zraenjem relativno najvei uticaj ima
koncentracija ai (na dizel motorima), a za pojedine povrine radnog prostora dodatno uvodi
faktor osmatranja (view factor) .
U jednaini (153) se za faktor predlae sljedea vrijednost = 0,9 za povrinu glave (sa
temperaturom glave Tcg) i klipa (Tkl) i =0,25 za povrinu kouljice (Tko).
K (u jednaini 153) je neka mjera za koncentraciju ai i shodno istraivanjima uzima se:
K 5,7192 103 F

(154)

= 5,7 10-8 W/m2K4 - Stefan - Bolcmanova konstanta.

gdje je: F m gc / Vh

(kg / m3 ) ,

mgc masa doziranog goriva po ciklusu [kg], Vh [m3].

U izrazu (153) L je:
L=D(m) za kouljicu cilindra i
L(L=xc) je trenutno rastojanje izmeu glave i klipa, uvijek izraeno u (m), za klip i
cilindarsku glavu.
LeFeuvre je na osnovu ispitivanja na motoru sa nepodijeljenim radnim prostorom odredio
vrijednost konstanti u izraz (152):
dQ z kW
-8
C1 = 0,49 i C*2 = 3,42 10 za sluaj da je
.
d KV
Flynn je dao korelacioni izraz za prijenos toplote radijacijom u obliku:
C5
C5 1

dQ r
1
C7
C7
4
4
3,146 2C 4 C6 C5 1
i A i T Tz
exp C6
d
6n
360 i
360

(155)

i faktor posmatranja kao u izrazu (153),

C4 C7 konstante koje zavise od parametara motora: pritiska na usisu - p2, ugla pred
nabijanja - pu, brzinskog reima - n, ekvivalentnog odnosa zraka - ,
Primjer konstanti za srednje brzohode vozilske dizel motore sa direktnim ubrizgavanjem i
nepodjeljenim protorom je:
C 4 16940,94
C5 0,5176
C6 71,99

69
C7 353,46

Svi naprijed dati poluempirijski izrazi, za proraun koeficijenta prelaza toplote sa gasa na zidove
prostora sagorijevanja, kao i koeficijent prenosa toplote zraenjem, su dobiveni na osnovu
ekserimentalnih istraivanja na odreenim skupinama motora. Na osnuvu injenice da su
ispitivani, od pojedinih autora, razliiti motori sa razliitim karakteristikama procesa
sagorijevanja, stepena kompresije, vrste materijala, itd., za predpostaviti je da postoje i znaajnija
odstupanja vrijednosti koeficijenata kod pojedinih autora. Ilustracije radi, u nastavku su na
slici 70, za jedan usisni srednjebrzohodi
a [W/m K]
6 - cilindrini dizel motor date vrijednosti
1 - Stikei (138)
4500
2 - Woschni (144)
koeficijenta prenosa toplote k u intervalu
3 - Hohenberg (145)
4 - Nusselt (146)
= 340 420 KV (dio kompresije i
5 - Eichelberg (149)
4000
sagorijevanja) za neke od prethodno datih
puluepirijskih izraza. Sa slike 70 jasno se vidi
3500
znaajno rasturanje koeficijenta k kod
n = 2200 /min
3000
pojedinih autora.
Zbog toga se, za izbor korelacionog izraza za
2500
vrijednost koeficijenta k, preporuuje
eksperimentalna provjera nekih integralnih
2000
parametara, odnosno bilo bi poeljno
1500
koritenje nekih eksperimentalnih rezultata,
4
ako je to mogue. Ako je u pitanju razvoj
1000
5
novog motora, odna se ide na iskustveno
3
odreivanje korelacionih izraza za vrijednost
1
500
2
k koristei motore iz iste klase, sa slinim
karakteristikama.
400
380
420 a [KV]
340
360
Takoer je u nastavku dato i nekoliko
Sl. 70 Promjena koeficijenta k u funkciji ugla rezultata istraivanja za promjenu prenosa
za razliite korelacione izraze
toplote dQz/dkonvekcijom autora Annand-a
i
Woschni-a i zraenjem autora Annand-a i
dQz J
-1
n=2200
min
[
Flynn-a. Ovi rezultati su, za konkretan motor,
da KV
koji je koriten i za sliku 70, nacrtani uporedo
Prosjena temp.
povrina radnog prostora:
kako bi se vidjela i njihova razlika.
8
klip: Tkl=565 K,
Na slikama 71 do 73 su prikazani rezultati
cil. glava= Tcg=503 K,
kouljica cilindra= Tko=421 k.
7
prorauna karakteristika promjene prenosa
tolote (dQz/d) za neke od naprijed datih
C1=0,49
6
jed.
(152)
korelacionih izraza koeficijenta prenosa
-8
C2=3,402 . 10
toplote. Jako vrtloenje zraka na ulazu u
(Annand)
5
motor je postignuto ugradnjom usmjerivaa
na ventilu, ali su preduzete mjere da je v
4
ostao nepromjenjen. Slika 71 se odnosi na
motor sa normalnim ventilima i mirnom
3
atmosferom. Pri razmatranju rezultata brzine
C1=2,28
odvoenja toplote, treba imati u vidu da
-3 jed. (144)
2
C2=3,24 . 10
vrtloenje gasa u cilindru motora (nv/n)
(Woschni)
(slika 72) ima na radnu materiju dvojaki
1
efekt. Poveanjem brzine strujanja gasa
odvedena toplota je vea, ali je zato
0
a [KV]
340
360
380
400
420
440
unutranja energija gasa manja, tj. smanjuje
se kod ovih razmatranja razlika izmeu
Sl. 71 Uporedni dijagram prenosa toplote
temperatura gasa i temperature povrine zida,
konvekcijom za dva korelaciona izraza
2

70

to faktiki koi prijelaz toplote.

Primjer na slici 72 uzet je isti sluaj kao na slici 71 samo je uveden vrtlog zraka u motoru
n v / n 10 pomou ventila sa zaslonom. Namee se opti zakljuak da ne postoje bitne
razlike izmeu trenutnih vrijednosti brzine prelaza toplote izraunatih po formulama
Woschni-a i Annand-a.
to se tie prorauna prelaza toplote zraenjem uporeenje je dato na slici 73. Razlike su
oigledne, kako po apsolutnim vrijednostima, tako i po toku promjene brzine prelaza toplote.
Uvoenje vrtloga se vrlo neznatno odraava na apsolutne vrijednosti kod Flynn-a i znatno kod
Annanda-a to nije ovdje prezentovano.

dQz J
da KV
2,2

dQz J
da KV
8

1,8

-1

Prosjena temp.
povrina radnog prostora:
klip: Tkl=565 K,
cil. glava= Tcg=503 K,
kouljica cilindra= Tko=421 k.

2,0

nv
=10
n

n=2200 min

1,6
C1=0,49
C2=3,402 . 10

-8

} jed. (152)

(Annand)

Annand (dio jednaine 152)

1,4
1,2

konstante
C1=2,28
-3
C2=3,24 . 10
C3=1,4914
C4=16940,94
C5=0,5176
C6=71,99
C7=353,46

1,0
4

0,8
3
C1=3,0
-3
C2=5,0 . 10
(Woschni)

} jed. (144)

0,6
0,4
0,2

0
340

360

380

400

420

440 a [KV]

Sl. 72 Uporedni dijagram prenosa toplote

konvekcijom za dva korelaciona izraza.
Ulazni podaci isti kao na slici 71. Ugraen
zaslon (usmjeriva) na ventilu

Flynn (jednaina 155)

0
340

360

380 400

420 440

a [KV]

Sl. 73 Uporedni dijagram prenosa toplote

radijacijom (Annand-Flynn) za
n=2200 [min-1] i normalni ventil (N)

Ovdje su, pored opte jednaine za prijenos toplote (136) odnosno (137), date razne korelacije
za koeficijent prenosa toplote (k). Povrine Aj se raunaju prema konfiguraciji klipnog
sklopa, glave motora, cilindarske kouljice i poloaja klipa odnosno ugla okretaja radilice
motora (). Problem raunanja razliitih temperatura zidova prostora sagorijevanja (Tz) je
dosta sloen i u nastavku e se dati metode raunanja vremenski i povrinski osrednjenih
temperatura zidova radnog prostora.
e-2) Proraun vremenski i povrinski osrednjenih temperatura zidova radnog prostora
motora
U prethodnom poglavlju definisane su osnovne jednaine za odreivanje trenutnih vrijednosti
termodinamikih veliina u toku ciklusa, ali kao to je ve reeno, za proraun vremenski i
povrinski osrednjenih temperatura zidova radnog prostora motora posmatranom metodom
potrebno je odrediti efektivne, tj. osrednjene vrijednosti odgovarajuih temperatura gasa i
pripadajuih koeficijenata prelaza toplote. Uslijed naizmjeninog kretanja klipa izmeu
spoljne i unutarnje mrtve take, povrina kouljice izloena vruim gasovima nije konstantna
u toku ciklusa, pa je, pored ve navedenih veliina, kao mjerodavnu za proraun potrebno

71

f2

f3

odrediti i srednju vrijednost date povrine. Povrine ela klipa, cilindarske glave i peurki
ventila u dodiru sa gasom u cilindru su konstantne u toku ciklusa, a proraun prelaza
toplote na lenim stranama ventila (usisna i izduvna cijev) bazira se na pretpostavci da su
date povrine konstantne, odnosno kao
mjerodavna za proraun usvaja se povrina
lea zatvorenog ventila, a poveanje date
povrine izloene gasovima u periodu dok je
ventil otvoren se zanemaruje. Utjecaj ove
f4
f1
pretpostavke na tanost prorauna je neznatan,
f5
a postie se korisno pojednostavljenje istog.
Proraun osrednjenih temperatura zidova
radnog prostora motora bazira se na
pretpostavci stacionarnosti toplotnog stanja,
tj. da je zbir toplotnih fluksova u
posmatranom voritu ravan nuli. Ovo je
Sl. 74 ema toka fluksova za jedno vorite
najbolje slikovito prikazati kao na slici 74.
Jednaina balansa toplotnih fluksova je:
n

i 1 2 3 4 5 0

(156)

i1

gdje se toplotni fluks () definie kao:

T
R

(157)

1
A k

(158)

a otpor se rauna uopteno kao:

R

A1) Prelaz toplote sa gasa u cilindru na klip

a) Trenutna vrijednost koeficijenta prelaza toplote sa gasa u cilindru na klip data je izrazom
Woschni-ja(144), odnosno:
k cil 0,01566 p T
0,8

0 , 5

0,8

(159)

gdje je- ugao obrtanja radilice motora.

Polazei od injenica da je povrina ela klipa Akl izloena vruim gasovima konstantna u
toku ciklusa i da ugaoni interval ciklusa etverotaktnih motora iznosi 720 KV, srednja, tj.
efektivna vrijednost koeficijenta prelaza toplote kkl sa gasa u cilindru na klip dobija se iz
jednakosti:
720

720

k kl d k c d

(160)

72

odakle slijedi:
k kl

1 720
k c d
720 0

(161)

Izraz (161) je izraz na osnovu kojeg se odreuje efektivna vrijednost datog koeficijenta
prelaza toplote. U okviru ovog rada, data veliina e se odrediti iz izraza:
k kl k c 0,01566 p 0,8 T 0,5 w 0,8

(162)

U izrazu (162) je:

p N / m 2 - srednji pritisak u cilindru, tj. srednji indikatorski pritisak,
T K - srednja temperatura gasa u cilindru,
w m / s - srednja brzina strujanja gasa u cilindru.

Trenutna vrijednost w() se rauna kao:

w C1 x C 2

Vh Tvs
p pc
p vs Vvs

(163)

gdje je:

p c - trenutna vrijednost pritiska iste kompresije,

x - trenutna vrijednost brzine klipa.

Budui da desni lan na lijevoj strani navedenog izraza (163), a koji se odnosi na period
sagorijevanja, otpada pri odreivanju brzine gasa u toku izmjene radne materije, srednja
vrijednost date brzine u toku ciklusa odreuje se na osnovu izraza (163), a u dvije faze:
- srednja brzina strujanja gasa u cilindru u toku izmjene radne materije kao:
w irm C1irm c m
C1irm

cm

m / s

(164)

/ - vrijednost C1 u toku izmjene radne materije. Uzima se

m / s - za dati broj obrtaja, srednja brzina klipa. (cm=2sn).

C1irm 4,65 ,

- srednja brzina strujanja gasa u cilindru u toku sagorijevanja (tj. za period ciklusa tokom
kojeg su oba ventila zatvorena) kao:
w s C1s c m C 2
C1s

Vh Tvs
p s p c
p vs Vvs

m / s

(165)

- vrijednost konstante C1 u toku sagorijevanja radne materije Uzima se

C1s 2,28 ,

C2

/ - usvojena vrijednost date konstante: C2 =3,24 10-3,

Vh - hodna zapremina cilindra. Data je izrazom:

Vh

D2
s
4

(166)

73
D - prenik klipa,

s - hod klipa,
p vs - za dato n i reim optereenja, pritisak na poetku vidljivog sagorijevanja,
Tvs - temperatura na poetku vidljivog sagorijevanja,
Vvs - zapremina u cilindru na poetku vidljivog sagorijevanja. Dobija se iz izraza:
Vvs A ko vs

D
4

(167)

A ko vs - povrina kouljice u dodiru sa gasom u cilindru na poetku vidljivog

sagorijevanja.
ps - srednji pritisak u cilindru u toku sagorijevanja, odnosno u periodu dok su ventili
zatvoreni,
pc - srednji pritisak u periodu dok su ventili zatvoreni za sluaj iste kompresije.
Za ugaoni interval izmjene radne materije (period od otvaranja usisnog do zatvaranja
izduvnog ventila) iznosi irm, a ugaoni interval bez izmjene radne materije, odnosno
period u toku kojeg su oba ventila zatvorena s, moe se odrediti srednja brzina strujanja
w kao:
w

irm

w irm s w s
cikl
cikl

(168)

gdje je cikl - ugaoni interval jednog ciklusa motora (za =4, cikl=720 KV, za =2,
cikl=360 KV).
b) u cilju definisanja izraza za odreivanje efektivne temperature gasa u cilindru mjerodavne
za prijelaz toplote sa istog na klip, potrebno je navesti sljedee:
- shodno Njutn-ovom zakonu prelaza toplote, toplota koja sa gasa u cilindru pree na klip u
toku ciklusa definsana je izrazom:
720

Q k lg kc A k lg T Twkl d

(169)

Twkl

K - vremenski i povrinski osrednjena temperatura ela klipa.

- u sluaju osrednjenih vrijednosti dati izraz glasi:

Q k lg k kl A k lg Tw kle Tw kl d
720

(170)

Twkle - traena efektivna temperatura gasa u cilindru za prijelaz toplote na klip.

Drugaije reeno, do potrebnog izraza dolazi se iz jednakosti:

720

720

kc A k lg T Twkl d k kl A k lg Twkle Twkl d

(171)

74

Nakon kraenja konstante povrine A k lg dobiva se:

720

720

kc T d Twkl kc 720 k kl Twkle 720 k kl Twkl

(172)

Shodno (161), desni lanovi se krate, pa slijedi:

720

Twkle

kc T d
0

720 k kl

720

kc T d
0

(173)

720

kc d
0

Izraz (173) je izraz na osnovu kojeg se odreuje efektivna temperatura gasa za prijelaz toplote
na klip.
A2) Prelaz toplote sa gasa u radnom prostoru na kouljicu

a) Trenutna vrijednost koeficijenta prelaza toplote sa gasa u cilindru na kouljicu jednaka je

kao i za klip, tj. odreena je izrazom (144), a budui da povrina kouljice u dodiru sa vruim
gasovima nije konstantna u toku ciklusa, srednja vrijednost koeficijenta prelaza toplote na
kouljicu data je izrazom:
720

k kko

kc A ko d
0

(174)

720

A ko d
0

Trenutna povrina kouljice u dodiru sa gasom u cilindru rauna se iz:

1
A ko D r 1 cos
1 1 2k sin 2

(175)

- zazor ela klipa i cilindarske glave u SMT,

r - poluprenik koljenastog vratila,

k / - konstruktivni parametar, definisan: k=r/l,

l m - duina klipnjae,
KV - tekui ugao koljenastog vratila.

Srednja povrina kouljice Akom, mjerodavna za prijelaz toplote sa gasa na kouljicu u toku
ciklusa, odreuje se kao:
A kom

1
720

720

A ko d

(176)

b) Analogno sluaju klipa, do izraza za odreivanje efektivne temperature gasa Twkoe za

prijelaz toplote na kouljicu dolazi se iz jednakosti:
720

Q kog kc A ko T Twko d 720 k ko A kom Twkoe Twko

0

(177)

75

pri emu je Twkoe vremenski i povrinski osrednjena temperatura kouljice. Iz gornje

jednakosti, shodno (176), odnosno (174) slijedi:
720

Twkoe

kc A ko T d
0

720 kko A kom

720

kc A ko T d
0

720

kc A ko d

(178)

Izraz (178) je izraz na osnovu kojeg se odreuje efektivna temperatura gasa u radnom
prostoru mjerodavna za prijelaz toplote sa istog na kouljicu.
A3) Prelaz toplote sa gasa u radnom prostoru na cilindarsku glavu i ventile

Budui da je konstantna povrina cilindarske glave izloena vruim gasovima u toku ciklusa
konstantna, efektivni koeficijent prelaza toplote sa gasa u cilindru, kao i efektivna temperatura
gasa, jednaki su kao i za klip, tj. mjerodavne veliine su kkl i Twkle. Isto vai i za ventile,
odnosno prijelaz toplote sa gasa u cilindru na peurke ventila u toku ciklusa definisan je
veliinama kkl i Twkle. Dakle vai:
kgl kvu kvi kkl

(179)

Twgle Tvue Tvie Twkle

(180)

odnosno

A4) Prelaz toplote usisni ventil-svjee punjenje

a) trenutna vrijednost koeficijenta prelaza toplote sa lene povrine usisnog ventila na gas u
usisnoj cijevi, tj. svjee punjenje, odreena je izrazom (144), odnosno
- u periodu dok je usisni ventil otvoren:
kuo 0,01566 p uk Tuk
0,8

0 , 5

w u

(181)

w u

(182)

0,8

- u periodu dok je usisni ventil zatvoren:

kuz 0,01566 p uk Tuk
0,8

0 , 5

0,8

gdje indeks uk oznaava parametre u usisnom kolektoru.

S obzirom na polaznu pretpostavku prorauna da je povrina lea ventila u dodiru sa gasom u
cijevi konstantna u toku ciklusa, srednja vrijednost koeficijenta prelaza toplote ku sa usisnog
ventila na svjee punjenje dobija se iz jednakosti:
720

uvz

uvo

uvo

uvz

ku d uvz kuo d

kuz d

(183)

gdje je uvo, odnosno uvz, vrijednost tekueg ugla koljenastog vratila koja odgovara momentu
otvaranja, odnosno zatvaranja usisnog ventila, pri emu vrijedi:

uvz uvo uvo uvz 'uvo 'uvz 720 KV

(184)

gdje je 'uvo , odnosno 'uvz , ugaoni interval ciklusa u toku kojeg je usisni ventil otvoren,

76

dnosno zatvoren.
Iz jednaine (183) slijedi:
ku

uvo

1 uvz
kuo d kuz d

720 uvo
uvz

(185)

ili, se to moe drugaije napisati:

ku

kuo
OTVOREN

OTVOREN

kuz
ZATVOREN

(186)

ZATVOREN

Izraz (185) odnosno (186), je izraz na osnovu kojeg se odreuje efektivna vrijednost
koeficijenta prelaza toplote sa lene povrine uisnog ventila na svjee punjenje u cijevi.
Izraz (185) moe se predstaviti i u obliku:
ku

1
'uvo kuo 'uvz kuz
720

(187)

pri emu vai:

kuo

1
'uvo

uvz

kuo d

i kuz

uvo

1
'uvz

uvo

kuz d

uvz

(188)

gdje je kuo , odnosno kuz , srednja vrijednost koeficijenta prelaza toplote sa usisnog ventila
na svjee punjenje u periodu dok je isti otvoren odnosno zatvoren.
Budui da rezultati prorauna vezani za stanje gasa u usisnoj cijevi-kolektoru u toku ciklusa,
tj. zavisnosti puk(), Tuk(), kao ni wu() i wk(), nisu izloeni u izvornoj literaturi, u okviru
ovog rada uzima se pretpostavka da je stanje gasa u usisnoj cijevi definisano stanjem iza
kompresora pk2 i Tk2, te se srednje vrijednosti datih koeficijenata prelaza toplote odreuje kao:
kuo 0,01566 p 0k,28 Tk20,5 w 0u,8

(189)

kuz 0,01566 p 0k,28 Tk20,5 w 0k,8

(190)

odnosno

gdje je:
p k 2 - pritisak zraka iza kompresora za dati broj obrtaja,
Tk 2 - temperatura zraka iza kompresora za dati broj obrtaja,

Ukoliko je motor usisni onda se Tk2 i pk2 uzimaju priblino na osnovu okolnih uslova
zraka.
w k - [m/s] srednja brzina zraka u usisnoj cijevi. Data brzina odreena je prema
sljedeoj proceduri:
z kg / h dobija se potronja zraka u
Na osnovu asovne potronje zraka u motoru m
sekundi po jednom cilindru kao:
cil
m

z
m
3600 n cil

kg / s.cil

(191)

77

tako da je vrijednost ciklusnog, tj. jedininog punjenja cilindra zrakom za dati reim:
cil t cik m
cil
m jp m

2n

(192)

gdje je: t cik / 2n - vrijeme jednog ciklusa rada motora.

Uslovno govorei, tj. ako se zanemari povraaj punjenja iz cilindra u usisnu cijev neposredno
iza otvaranja i prije zatvaranja usisnog ventila, mjp je koliina zraka koja proe kroz usisnu
cijev za vrijeme, tj. za period tokom kojeg je usini ventil otvoren, pa se maseni protok u
usisnoj cijevi tada moe definisati kao:
uc
m

m jp

(193)

uvo

gdje je: uvo - vremenski interval tokom kojeg je usisni ventil otvoren.
S druge strane, maseni protok zraka u usinoj cijevi, shodno prethodno usvojenoj pretpostavci
da je stanje u istoj definisano stanjem iza kompresora, tj. konstantnim veliinama pk2 i Tk2, dat
je izrazom:
uc k 2 w k A uc
m

(194)

gdje je: k2 / R Tk 2 - gustina zraka iza kompresora, tj. u usisnoj cijevi,

A uc - povrina poprenog presjeka usisne cijevi.

Sada konano iz (194) slijedi da je srednja brzina zraka u usisnoj cijevi:

wk

uc
m
k 2 A uc

(195)

Srednja brzina zraka na izlazu usisne cijevi w u , tj. srednja protona brzina za usisni ventil,
oznaena na slici 75, odreuje se na sljedei nain.

Auvg
buv

muv

huv
huv/2

buv Wu

hv max
D1s
Ds
D2s

buv

Sl. 75 ematski prikaz geometrijskog protonog presjeka usisnog ventila (srednje vrijednosti)

78

Data brzina w u odreena je na osnovu jednakosti masenog protoka zraka na izlazu iz usisne
cijevi i protoka u samoj cijevi, a uz pretpostavku jednakosti gustina, tj.:
uc p k 2 w k A uc p k 2 w u A uv
m

(196)

odakle slijedi:
wu wk

A uc
A uv

(197)

pri emu je: A uv - srednja vrijednost efektivnog protonog presjeka usisnog ventila. Data
veliina odreuje se iz izraza:
A uv A uvg uv

(198)

gdje je: A uvg - srednji geometrijski protoni presjek usisnog ventila. Sa slike 75 slijedi:
A uvg DS h uv cos uv

(199)

DS - srednji prenik peurke usisnog ventila. Dat je sa izrazom:

DS

1
D1S D2S
2

(200)

h uv - srednja vrijednost hoda usisnog ventila. Ova veliina dobiva se iz dijagrama huv=f(),
uv - ugao konusa peurke usisnog ventila.
uv - srednja vrijednost koeficijenta proticanja za usisni ventil (gubici + kontrakcija mlaza).

b) Do izraza za odreivanje efektivne temperature T8=Tuk gasa, tj. svjeeg punjenja u usisnoj
cijevi mjerodavne za definisanje prelaza toplote sa lene povrine usisnog ventila u toku
ciklusa dolazi se na sljedei nain:
- toplota koja sa usisnog ventila pree na svjee punjenje u periodu dok je usisni ventil
zatvoren definisana je izrazom:
Q uvgz

uvo

kuz A zuv Tuv Tk d

(201)

uvz

Tk - temperatura svjeeg punjenja u usisnom kolektoru,

Tuv - vremenski i povrinski osrednjena temperatura usisnog ventila (indeks uv-usisni ventil),
A zvu - povrina lea zatvorenog usisnog ventila.

- toplota koja sa usisnog ventila pree na svjee punjenje u periodu dok je ventil otvoren,
shodno polaznoj pretpostavci da je povrina lea ventila u dodiru sa gasom u cijevi
konstantna u toku ciklusa, data je izrazom:
Q uvgo

uvz

kuo A zuv Tuv Tk d

uvo

(202)

79

- ukupna toplota koja u toku ciklusa pree sa lene povrine usisnog ventila na svee punjenje
u usisnoj cijevi moe se definisati kao:
720

Q uvg ku A zuv Tuv T8 d 720 ku A zuv Tuv T8

(203)

Q uvg Q uvgo Q uvgz

(204)

Dakle, vai:

odnosno:
720 ku A zuv Tuv T8

uvz

kuo A zuv Tuv Tk d

uvo

uvo

kuz A zuv Tuv Tk d

uvz

(205)

Koritenjem izraza (185):

ku

uvo

1 uvz
kuo d kuz d

720 uvo
uvz

(206)

uz kraenje konstantne povrine Azuv, dobija se:

uvo
uvz

kuo d kuz d Tuv T8 Tuv

uvz
uvo

uvz

uvo

uvo

uvo

uvz

uvz

uvz

kuo d

uvo

kuo Tk d Tuv kuz d kuz Tk d

(207)

odnosno:
uvo
uvo
uvz

uvz

Tuv kuo d kuz d T8 kuo d kuz d

uvz
uvz
uvo

uvo

uvz
uvo
uvz
uvo

Tuv kuo d kuz d kuo Tk d uz Tk d

uvz
uvz
uvo
uvo

(208)

odakle, nakon sreivanja izraza, slijedi:

uvz

T8

uvo

kuo Tk d kuz Tk d

uvo

uvz

uvz
uvo

uvo

uvz

kuo d

ili, kako je to predstavljeno u literaturi:

kuz d

(209)

80

T8

Tk d

kuo
OTVORENO

kuo
OTVOREO

Tk d

kuz
ZATVORENO

kuz
ZATVORENO

(210)

Izraz (209), odnosno (210), je izraz na osnovu kojeg se odreuje efektivna temperatura
svjeeg punjenja u usisnoj cijevi.
A5) Prijelaz toplote izduvni gasovi-izduvni ventil

a) Trenutna vrijednost koeficijenta prelaza toplote sa izduvnih gasova na lenu povrinu

izduvnog ventila odreena je izrazom (144), tj.:
- u periodu dok je izduvni ventil otvoren:
kio 0,01566 p T

w i

0 , 5

0,8

0,8

(211)

- u periodu dok je izduvni ventil zatvoren:

kiz 0,01566 p r Tr

0 , 5

0,8

w r

0,8

(212)

(Tr=Tik, pr=pik) - stanje temperature i pritiska u izduvnom kolektoru.

Analogijom sa sluajem usisnog ventila dolazi se i do izraza za odreivanje srednje
vrijednosti koeficijenta prelaza toplote ki sa izduvnih gasova na lenu povrinu izduvnog
ventila u toku ciklusa, a koji glasi:
ki

ivo

1 ivz
kio d kiz d

720 ivo
ivz

(213)

odnosno:

ki

kio
OTVOREN

OTVOREN

kiz
ZATVOREN

(214)

ZATVOREN

pri emu vai:

'
'
ivz ivo ivo ivz ivo
ivz
720 KV

(215)

Vrijednost koeficijenta ki za konkretni proraun odredie se iz izraza:

ki

1
ivo' kio ivz' kiz
720

(216)

gdje je kio , odnosno kiz , srednja vrijednost koeficijenta prelaza toplote sa izduvnih gasova
na izduvni venitl za period dok je isti otvoren, odnosno zatvoren.

81

U okviru ovog rada uzima se pretpostavka da je stanje gasa u izduvnoj cijevi definisano
stanjem ispred turbine, pa se dati koeficijenti, shodno izrazu (144), odreuju kao:
0,8
kio 0,01566 pivo
Tivo0,5 w i0,8

(217)

kiz 0,01566 p 0T,38 TT30,5 w 0r,8

(218)

odnosno:

gdje je:
pivo - srednji pritisak u cilindru dok je izduvni ventil otvoren,
p 3 - pritisak izduvnih gasova ispred turbine, tj. u izduvnoj cijevi,
Tivo - srednja temperatura u cilindru u periodu dok je izdunvi ventila otvoren. Za

'
odgovarajui period ivo
, sa dijagrama T ,
T3 - temperatura izduvnih gasova ispred turbine, tj. u izduvnoj cijevi,
w r - srednja brzina izduvnih gasova u izduvnoj cijevi.

- jedna od polaznih pretpostavki prorauna je i to da je masa punjenja u cilindru u periodu dok

su ventili zatvoreni konstantna (zanemareno je produvavanje gasova u motorsku kuicu).
Shodno tome, a analogno definisanju masenog protoka u usisnoj cijevi, moe se pisati:
ic
m

m jp m gc
ivo

(219)

gdje je:
m gc - masa ubrizganog goriva, tj. ciklusne dobave,
ivo - vremenski interval ciklusa tokom kojeg je izduvni ventil otvoren.

S druge strane, shodno usvojenoj pretpostavci da je stanje u izduvnoj cijevi definisano

stanjem ispred turbine, vai:
ic T 3 w r A ic
m

(220)

pri emuj je:

T 3

pT3
R ig TT 3

(221)

Dic2
4

(222)

A ic

Sada iz (220) slijedi da je srednja brzina izduvnih gasova u izduvnoj cijevi:

wr

ic
m
T 3 A ic

(223)

82
w i - srednja brzina izduvnih gasova na ulazu u izduvnu cijev, tj. srednja protona brzina istih

pored izduvnog ventila. Analogno sluaju usisne cijevi, data brzina odreena je sa:
wi wr

A ic
A iv

(224)

Srednja vrijednost efektivnog protonog presjeka izduvnog ventila definisana je sa:

Aiv A ivg iv

m
2

(225)

gdje je:
Aiv - srednji geometrijski proteeni presjek izduvnog ventila. Postupak odreivanja identian
je onom u sluaju usisnog ventila, tj.:
Aivg Di h iv cos iv

(226)

pri emu je:

Di

1
D1i D 2i
2

(227)

iv - srednja vrijednost koeficijenta proticanja za izduvni ventil, koja uzima u obzir gubitke i

kontrakciju.
b) Do izraza za odreivanje efektivne temperature T9 izduvnih gasova u izduvnom kolektoru
(cijevi) dolazi se na nain analogan definisanju izraza za temperaturu T8, odnosno:
- toplota koja sa izduvnih gasova pree na izduvni ventila u periodu dok je isti zatvoren
definisana je izrazom:
Qivzg

ivo

kiz A zvi Tr () Tiv d

ivz

(228)

Tiv - vremenski osrednjena temperatura lene povrine izduvnog ventila,

A zvi - povrina lea zatvorenog izduvnog ventila.

- toplota koja sa izduvnih gasova pree na izduvni ventil u periodu dok je ventil otvoren,
shodno polaznoj pretpostavci da je povrina lea ventila u dodiru sa gasom u cijevi
konstantna u toku ciklusa, data je izrazom:
Qivgo

ivz

kio A zvi T() Tiv d

ivo

(229)

ukupna toplota koja u toku ciklusa pree sa izduvnih gasova na lenu povrinu
izduvnog ventila moe se definisati kao:
720

Qivg ki A zvi T9 Tiv d 720 ki A zvi T9 Tiv ,

0

(230)

83

dakle vai:
Qivg Qivgs Qivgz

(231)

pa se uvrtavanjem (228), (229) i (230) u izrazu (231), uz koritenje (213) i nakon sreivanja
dobiju:

T9

ivz

ivo

ivo

ivz

ivz
ivo

ivo

ivz

kio T d

kiz Tr d
(232)

kio d kiz d

odnosno:
T9

kio
OTVOREN

T d

kio d

OTVOREN

kiz
ZATVOREN

Tr d

(233)

kiz d

ZATVOREN

Izraz (232), odnosno (233) su izrazi na osnovu kojih se odreuje temperatura izduvnih gasova
mjerodavna za prijelaz toplote sa istih na lenu povrinu izduvnog ventila u toku ciklusa.
Ovim su definisane i za dati reim rada motora na pojednostavljen nain odreene efektivne
temperature radne materije i odgovarajui koeficijenti prelaza toplote sa iste. Meutim, pored
navedenog za dati proraun potrebno je definisati i prijelaz toplote na kontaktu ventil-sjedite,
odnosno odrediti osrednjenu vrijednost mjerodavnog koeficijenta prelaza toplote datog
kontakta, to je objanjeno u narednoj taki.
A6) Prijelaz toplote na kontaktu ventil-sjedite

Mikrogeometrijski posmatrano, nijedno neposredno nalijeganje dva mainska dijela, odnosno

njihovih kontaktnih povrina nije potpuno, tj. idealno, jer ni profil datih povrina nije idealno
ravan, odnosno postoje manja ili vea odstupanja u vidu mikroneravnina, kako je prikazano
na slici 76.

Tkp

h2

Fkom

Tkp

h1

fluid (gas)

Sl. 76 ematski prikaz kontaktnih povrina ventil-sjedite sa oznakama toka toplote

Prostor izmeu mikroneravnina dodirnih povrina ispunjava fluid, tj. odreeni gas ili tenost,
te je stoga vjerodostojno definisanje kontaktne razmjene toplote (jedan dio toplote prenosi se
direktno preko dodirnih taaka, a drugi dio preko datog fluida) kompleksan problem i
zahtjeva poseban fizikalno-matematski model. U sluaju stacionarnog stanja, data razmjena
toplote moe se definisati kao:

84

kon kon A kon Tkp1 Tkp2

(234)

gdje su Tkp1 i Tkp2 osrednjene temperature kontaktnih povrina. Veliina:

R kon

1
kon A kon

(235)

predstavlja kontaktni termiki otpor, pri emu kon nije samo isti koeficijent prelaza
toplote, nego koeficijent koji sveobuhvatno definie razmjenu toplote izmeu dva nalijeua
dijela sa dodirnom, tj. kontaktnom povrinom Akon. Kao to je ve reeno, mehanizam
kontaktne razmjene toplote je kompleksan i jo uvijek nedovoljno istraen, pa se i odreivanje
koeficijenta kon prvenstveno bazira na poluempirijskim izrazima sa eksperimentalno
utvrenim konstantama. Gore navedeno vai i u konkretnom sluaju kontakta ventil-sjedite,
odnosno za odreivanje datog koeficijenta, tj. njegove osrednjene vrijednosti, koristi se
poluempirijski izraz tipa:

kon

p
C kon kon sr
B cikl

h1 h 2 1 0,34 pkon
B

(236)

gdje je: B zatezna vrstoa materijala ventila.

Izraz (236) je izraz na osnovu kojeg se data veliina odreuje za oba ventila (usisni i izduvni),
pri emu je:
C - konstanta. Za usisni ventil odreuje se kao:
C u 19836

sr
7,07 ,
red

ako je

sr
1 1,6 10 3
red

(237)

sr
91,3 ,
red

ako je

sr
9 11 10 3
red

(238)

a za izduvni ventil kao:

Ci 10672

sr - koeficijent kondukcije gasa koji ispunjava mikropraznine izmeu kontaktnih povrina

ventila i sjedita.
Specifinu potekou pri odreivanju konstantnog otpora ventil-sjedite predstavlja pravilno
definisanje koeficijenta kondukcije sr i ovaj problem jo nije u potpunosti istraen. U okviru
ovog kursa, a na osnovu (237), odnosno (238), usvojene su sljedee relacije:
- usisni ventil:

sr
1,3 10 3 sr 1,3 103 red
red

(239)

sr
9,2 10 3 sr 9,2 10 3 red
red

(240)

odnosno:
- izduvni ventil:

85

Sada se mogu izraunati vrijednosti Cu i Ci.

red - redukovani koeficijent kondukcije kontakta ventil-sjedite. Definisan je izrazom:
red

h v h se
h v h se

v se

(241)

h v , h se - visina konusa peurke ventila, odnosno sjedita ventila slike 77,

v - koeficijent kondukcije materijala ventila,
se - koeficijent kondukcije materijala sjedita ventila, odnosno u datom sluaju, cilindarske
pkon

N / m
2

glave,
- srednji pritisak kontakta ventil-sjedite.

D3
ls

FG 1
FG 2

Fopr,o

Fopr,o

b
Akon

hse

hv

D1

FG 2

FG 1

Dse

D2

Sl. 77 Skica kontakta ventil-sjedite sa osnovnim dimenzijama

Sa slike 77 slijedi:
3

pkon

Fni
i 1

A kon

G1

Fopr ,o FG 2 cos
Dse lse

(242)

gdje je:
FG1 - srednja sila pritiska gasova iz cilindra na peurku ventila. Konstante (237) i (238) su
definisane tako da se data veliina odreuje kao:
FG1 p

D 22
4

(243)

odnosno mjerodavna je vrijednost srednjeg indiciranog pritiska u toku itavog ciklusa (a ne u

periodu dok je dati ventil zatvoren kao to bi logino trebalo).
Fopr ,o - zbirna prednaponska sila unutranje i vanjske ventilske opruge.
Sila od gasova u usisnoj i izduvnoj instalaciji na peurku ventila FG1 , suprotnu od sile FG1
rauna se kao:

86
FG 2 pcij D12 D32

(244)

pcij - srednji pritisak gasa u usisnoj, odnosno izduvnoj cijevi.

Konkretno je:
- za usisni ventil

pcij p K 2

(245)

odnosno:
- za izduvni ventil

pcij p T 3

(246)

D 3 - prenik stabla ventila,

D se - srednji prenik peurke, odnosno sjedita ventila (slika 77),
lse - duina linije konusa peurke, odnosno sjedita ventila (slika 77).

N / m - zatezna vrstoa materijala ventila,

2

cikl - vremenski period trajanja radnog ciklusa motora za dati brzinski reim. Dat je izrazom:

cikl

'cikl
6n

(247)

kon - vremenski interval kontakta ventil-sjedite u toku ciklusa. Odreuje se kao:

- za usisni ventil

kon uvz

'uvz
6n

(248)

odnosno:
- za izduvni ventil

kon ivz

'
ivz
6n

(249)

h1 - prosjeno odstupanje profila povrine konusa ventila (slika 76),

h 2 - prosjeno odstupanje profila povrine sjedita ventila (slika 76).

Ovim su definisane sve efektivne vrijednosti neophodne za predmetni proraun.

B) Definisanje termikih tokova i otpora na klipu, kouljici, cilindarskoj glavi i ventilima i
definisanje izraza za izraunavanje vremenski i povrinski osrednjenih temperatura
datih dijelova

Na poetku ovog poglavlja potrebno je navesti sljedee:

- shodno datoj problematici, u okviru ovog rada termiki tokovi, tj. fluksovi predstavljeni su
izrazom koji u optem obliku glasi:
i

Ti
R uki

gdje je: Ti - razlika temperatura posmatranih taaka,

(250)

87
R uki - ukupan termiki otpor izmeu posmatranih taaka.

- kao to je ve spomenuto u uvodnom poglavlju(taka e-2)), izvoenje izraza za

izraunavanje vremenski i povrinski osrednjenih temperatura zidova radnog prostora
motora posmatranom metodom bazira se na pretpostavci stacionarnosti toplotnog stanja, tj.
na pretpostavci da je dovedena toplota jednaka odvedenoj, odnosno da je zbir toplotnih
fluksova koji ulaze i izlaze iz datog vora jednak nuli.Shodno navedenom, do izraza za
izraunavanje datih temperatura dolazi se na osnovu jednakosti, tj. uslova:

ul i iz j 0
n

i 1

j1

(251)

- smjerovi toplotnih fluksova pretpostavljeni su na osnovu uobiajenih, iz prakse poznatih,

odnosa temperatura (npr. Twkl>Twko; Twgl<Tuv, iv itd.).
B1) Toplotni tokovi i otpori na klipu i kouljici

Jednodimenzionalni model prelaza sa gasa u radnom prostoru na klip i kouljicu prikazan je

na slici 78.

Twkoe

Twkle

R3ko

R5kl

R2ko

Twkl

T2ako
R4kl

Rmk

Twko

ftr
Tmk

Sl. 78 Jednodimenzionalni model prenosa toplote na klip i kouljicu

Analogna elektrina ema termikih otpora za prijelaz toplote na klip i kouljicu dana je na
slici 79.
R2ko
f5

R3ko

Twko

T2ako
ftr

Twkoe
f4

R4kl
f3
f2

Twkl

Rmk

R5kl
Twkle
f1

Tmk

Sl. 79 Elektrina analogija prenosa toplote na klip i kouljicu

88

Na slici 80 prikazane su odgovarajue geometrijske veliine klipa i kouljice ije vrijednosti

je potrebno definisati pri proraunu temperatura datih dijelova.
D1k
A2ko
Dkom

Af

hkom

df

d4

hkl

dklmk

hkov

hko

Akom

A
klmk klmk
lklmk

A4klb

Av
D

d2
D2k

Sl. 80 Odgovarajue geometrijske veliine klipa i kouljice

Na slici 79 prikazani su sljedei toplotni tokovi:

a) 1 - prijelaz toplote sa radne materije (gasa) u cilindru na klip. Sa slike 79, shodno izrazu
(250), slijedi:
1

Twkle Twkl
R 5 kl

(252)

gdje je:
Twkle - efektivna temperatura radne materije za prijelaz toplote na klip,
Twkl - traena vremenski i povrinski osrednjena temperatura klipa,
R 5 kl - termiki otpor prelaza toplote sa gasa u cilindru na klip. Radi se o konvekciji i dat je
izrazom:
R 5 kl

1
kkl A k lg

(253)

pri emu je:

kkl - efektivni koeficijent prelaza toplote sa gasa u cilindru na klip,
A k lg - povrina klipa koja prima toplotu. Data je sa izrazom:
A k lg A A kom 0,3 A f

(254)

89

odnosno, koritenjem srednjeg prenika komore u klipu, (slika 80):

A k lg

D2
Dkom h kom 0,3 D F
4

(255)

D - prenik klipa,
h kom - dubina komore klipa,

Dkom - srednji prenik komore klipa. Na osnovu datog podatka i poznate dubine hkom, komora

se moe predstaviti kao cilindar prenika D kom , tj.:

Vkom

2
Dkom

h kom Dkom
4

4 Vkom
h kom

(256)

f - odstojanje ela klipa od prve kompresione komore,

b) 2 - toplota koja se odvodi sa klipa prskanjem njegovog dna mlazom ulja iz otvora na
maloj pesnici klipnjae. Sa slike 79 slijedi:
2

Twkl Tmk
R mk

(257)

gdje je:
Tmk - temperatura ulja za hlaenje klipa,
R mk - otpor prenosa toplote sa klipa na ulje za hlaenje istog. Radi se o kombinaciji
kondukcije i konvekcije, tj.:
R mk

klmk
1

4 A klmk kmk A klmk

(258)

pri emu je:

klmk - debljina dna klipa,
A klmk - povrina dna klipa. Data povrina odreena je kao:
A klmk klmk l klmk

(259)

klmk - irina kanala u dnu klipa u kojem je smjeten gornji dio male pesnice sa otvorom za ulje,
l klmk - duina datog kanala,
4 - koeficijent kondukcije materijala klipa,
kmk - koeficijent prelaza toplote sa dna klipa na ulje za hlaenje,

c) 3 - toplota koja sa klipa, preko uljnog filma, prelazi na kouljicu. Sa slike 79 slijedi:
3

Twkl Twko
R 4 kl

gdje je:
Twko - traena vremenski i povrinski osrednjena temperatura kouljice,

(260)

90
R 4 kl - otpor prenosu toplote sa klipa na kouljicu.

R4kl1
Twkl

R4kl3

Twko

R4kl2

Sl. 81 Otpori prenosu toplote sa klipa na kouljicu

Sa slike 81 slijedi da je ukupni otpor:

R 4 kl1 R 4 kl 2
R 4 kl 3
R 4 kl1 R 4 kl 2

R 4 kl

(261)

ili kako je to predstavljeno u literaturi:

R 4 kl

1
R 4 kl3
1
1

R 4 kl1 R 4 kl 2

(262)

pri emu je:

R 4 kl1 - otpor prenosu toplote na bonu povrinu klipa u dijelu od njegovog ela do dna
komore (zanemarujui specifinost prenosa toplote kroz klipne prestenove). Radi se o
kondukciji i dat je izrazom:
R 4 kl1

1
4 h kom 2

ln

D
Dkom

(263)

R 4 kl 2 - otpor prenosu toplote na bonu povrinu donjeg dijela klipa (suknjica). Dati otpor

odreuje se kao:
R 4 kl 2

4
4 D h kl h kom

(264)

gdje je:
4 - srednja debljina zida suknjice klipa,
h kl - visina klipa.
R 4 kl 3 - otpor prenosu toplote sa bone povrine klipa na kouljicu kroz uljni film u radnom
zazoru datih dijelova. Radi se o kombinaciji kondukcije i dvostruke konvekcije, tj.:
R 4 kl 3

1
D
1
ln 1k 2
D
ulj h kl 2
kulj A 4 klb

(265)

91
D1k - unutranji prenik kouljice u radnom stanju,
A 4 klb - bona povrina klipa. Odreuje se iz izraza:,
A 4 klb D h kl

(266)

ulj - koeficijent kondukcije ulja za podmazivanje,

kulj - koeficijent konvekcije klip-ulje, tj. ulje-kouljica.

d) 4 - toplota koja sa radne materije-gasa u cilindru prelazi na kouljicu. Sa slike 79, shodno
izrazu (250), slijedi:
4

Twkoe Twko
R 3ko

(267)

gdje je:
Twkoe - efektivna temperatura radne materije za prijelaz toplote na kouljicu,
R 3ko - otpor prenosu toplote sa gasa u cilindru na kouljicu. Dat je izrazom:
R 3ko

1
k 3ko A kom

(268)

pri emu je:

k 3ko - efektivni koeficijent prelaza toplote sa gasa u cilindru na kouljicu,
A kom - srednja povrina kouljice u dodiru sa gasom u cilindru u toku ciklusa.
e) tr - toplota koja nastaje uslijed trenja klipa i klipnih prstenova sa kouljicom. Data
veliina se odreuje na osnovu pretpostavke da njena vrijednost iznosi 3% od
ukupne toplote koja se oslobodi sagorijevanjem goriva u cilindru u toku jedne
sekunde (pri datom reimu), tj.:
tr 0,03 Q d

Gh
i 3600

(269)

gdje je:
Qd J / kg - donja toplotna mo datog goriva,
G h kg / h - za dati reim, asovna potronja goriva,
i / - broj cilindara motora.
U stvarnosti, data toplota prenosi se i na klip i na kouljicu, a u proraunu se koristi
pretpostavka da se itav tr prenosi samo na kouljicu, kao to je i prikazano na slici 79.
f) 5 - toplota koja sa odvodi sa kouljice putem rashladne tenosti, tj. vode u kanalu oko
kouljice:
5

Twko T2 ako
R 2 ko

(270)

92

gdje je:
T2 ako - temperatura rashladne vode u kanalu oko kouljice,
R 2 ko - otpro prenosu toplote sa kouljice na vodu u kanalu oko iste. Za konkretni sluaj
(mokra kouljica, tj. direktni kontakt voda-kouljic), dati otpor se odreuje kao:
R 2 ko

2
1

2 A 2 ko kvko A v

(271)

pri emu je:

2 - debljina stjenke, tj. zida kouljice,
2 - koeficijent kondukcije materijala kouljice,
A 2 ko - unutranja radna povrina kouljice. Data je sa:
A 2 ko D s

(272)

- zazor klipa i cilindarske glave u SMT,

s - hod klipa,
A v - povrina kouljice hlaena vodom odreuje se kao,

A v D 2 k h kov

(273)

D 2 k - vanjski prenik kouljice,

h kov - visina datog kanala za vodu, tj. dijela kouljice u kontaktu sa vodom,
kvko - koeficijent prelaza toplote sa kouljice na vodu u kanalu oko iste, (izraz kao i postupak

odreivanja datog i preostalih koeficijenata prelaza toplote sa posmatranih dijelova

motora na rashladnu tenost, izloen je ranije).
Ovim su predstavljene sve veliine neophodne za predmetni proraun osrednjenih
temperatura klipa i kouljice.
- izvoenje izraza za izraunavanje vremenski i povrinski osrednjenih temperatura
klipa i kouljice
Sa slike 79 saglasno uslovu (251), slijedi:
- za klip:

1 2 3 0

(274)

- za kouljicu:

3 4 tr 5 0

(275)

Uvrtavanjem odgovarajuih izraza za toplotne fluksove u (274), odnosno (275), dobija se:
Twkle Twkl Twkl Tmk Twkl Twko

0
R 5 kl
R mk
R 4 kl

(276)

Twkl Twko Twkoe Twko

T T2 ako

tr wko
0
R 4 kl
R 3ko
R 2 ko

(277)

odnosno:

93

Iz (276), uz promjenu predznaka, slijedi:

1
1
1 Twkle Tmk Twko

0
Twkl

R 5 kl R mk R 4 kl R kl R mk R 4 kl

(278)

odakle se dobija:

Twkl

Twkle Tmk Twko

R 5 kl R mk R 4 kl

1
1
1

R 5 kl R mk R 4 kl

(279)

S druge strane, iz (277), uz promjenu predznaka, slijedi:

1
1
1 Twkl Twkoe
T

Twko

tr 2 ako

R 2 ko
R 4 kl R 3ko R 2 ko R 4 kl R 3ko

(280)

odakle se dobiva

Twko

Twkl Twkoe
T

tr 2 ako
R
R 3ko
R 2 ko
4 kl
1
1
1

R 4 kl R 3ko R 2 ko

(281)

Uvrtavajui izraz (281) u (279) slijedi:

Twkle Tmk

R 5 kl R mk
TWKL

Twkle
R 5 kl

T
Twkl Twkoe

tr 2 ako

1 R 4 kl R 3ko
R 2 ko

1
1
1
R 4 kl
R R R
4 kl
3 ko
2 ko

1
1
1

R 5 kl R mk R 4 kl

Twkl Twkoe
T

tr 2 ako
T
R
R 3ko
R 2 ko
mk 4 kl
R mk
1
1

1 R 4 kl
R 3ko R 2 ko * x

1
1
1
x

R 5 kl R mk R 4 kl

(282)

gdje je:
1
1
,

x 1 R 4 kl

R 3ko R 2 ko

pa shodno tome, slijedi:

(283)

94

Twkl

T
Twkl
T
T
T
tr wkoe 2 ako x wkle mk
R
R 3ko R 2 ko
R 5 kl R mk
4 kl
1
1
1

R 5 kl R mk R 4 mk

(284)

Odakle se dobiva izraz za izraunavanje vremenski i povrinski osrednjene temperature klipa:

T
Twkoe T2 ako
T

x wkle mk
R 3ko R 2 ko
R 5 kl R mk
1
1
1
1

x
R 5 kl R mk R 4 kl R 4 kl

tr
Twkl

(285)

to se tie kouljice, iz (280) slijedi:

Twko
Twkl
R 4 kl

1
1
1 Twkle Tmk

R R R R R ,
mk
4 kl
mk
5 kl
5 kl

(286)

Odakle se dobiva izraz na osnovu kojeg se odreuje osrednjena temperatura kouljice:

Twko Twkl 1 R 4 kl

1
1

R R R 4 kl

mk
5 kl

Twkle Tmk

R R
mk
5 kl

(287)

B2) Toplotni tokovi i otpori na cilindarskoj glavi i ventilima

Model prenosa toplote na cilindarskoj glavi i ventilima dat je na slici 82.

uv

iv

T8

T9
Tzgl

Tglu

Ri3

Ru3

Tgli

Rgl5
Rgl1

Ru2
Ru1

Tvu Ru4

Rglu

Twgl

Ri4

Tvi

Rgu

Rglg

Rgl

Twkle

Twkle

Twkle

Ri1

Sl. 82 Jednodimenzionalni model prenosa toplote na cilindarskoj glavi i ventilima

95

Analogna ema termikih otpora za prelaz toplote na cilindarskoj glavi prikazan je na slici 83
Tzgl

f4

Rgl5
Rgli

Rglu

Ru4
Tuv

Ri4
Tiv

Twgl
f2

f3

Rglg

f1

Twkle

Sl. 83 Elektrina analogija prenosa toplote na glavi motora

Odgovarajue geometrijske veliine cilindarske glave, neophodne za proraun vremenski i

povrinski osrednjene temperature datog dijela, prikazane su na slici 84.

Aglu

Aseu

dglu

dgli

Agl

Avu

dgl5

l se D
seu

Asei

Avi

Dsei

se

D2i

D2u
D

Sl. 84 Geometrijske veliine na glavi motora

Na slici 87 prikazani su sljedei toplotni tokovi:

a) 1 - toplota koja se na glavu motora prenosi sa gasa u cilindru. Sa pomenute slike shodno
izrazu (250), slijedi:
1

Twkle Twgl
R g lg

(288)

gdje je:
Twkle - efektivna temperatura radne materije za prelaz toplote na cilindarsku glavu,
Twgl - traena vremenski i povrinski osrednjena temperatura glave motora,
R g lg - otpor prelazu toplote sa gasa u cilindru na glavu motora. Radi se o konvekciji i dat je izrazom:
R g lg

1
klk A gl

(289)

96

pri emu je:

kkl - efektivni koeficijent prelaza toplote sa gasa u cilindru na glavu motora,
A gl - povrina glave u dodiru sa gasom u cilindru. Odreuje se iz:
A gl

D2
A uv A iv
4

(290)

A uv - povrina peurke usisnog ventila,

A iv - povrina peurke izduvnog ventila,

b) 2 - toplota koja se na glavu motora prenosi sa usisnog ventila:

2

Tuv
R u 4 R glu

(291)

gdje je:
Tvu - traena vremenski i povrinski osrednjena temperatura usisnog ventila,
R u 4 - otpor jednodimenzionalnom prenosu toplote sa peurke usisnog ventila na konus, tj.
obod istog. Dat je izrazom:
R u4

uv
uv A uv

(292)

pri emu je:

uv - rastojanje, odnosno debljina usisnog ventila od centra peurke do konusa datog ventila
(slika 87),
uv - koeficijent kondukcije materijala usisnog ventila,
R glu - otpor prenosu toplote sa konusa usisnog ventila na centralni dio (taku) cilindarske
glave izmeu ventila. Dati otpor odreuje se kao:
R glu

kon u A

'
seu

glu
'
gl A seu

(293)

pri emu je:

kon u - srednja vrijednost koeficijenta prenosa toplote kontakta usisni ventil-sjedite,
gl - koeficijent kondukcije materijala cilindarske glave,
glu - minimalno rastojanje, odnosno debljina cilindarske glave od sjedita usisnog ventila do

centra glave (slika 84),

A - kontaktna, tj. nalijeua povrina usisnog ventila na sjeditu u cilindarskoj glavi
mjerodavna za prenos toplote sa datog ventila na centralni dio glave.
'
seu

Prema datoj emi jednodimenzionalnog prenosa toplote na cilindarskoj glavi i ventilima

(slika 82), od ukupne toplote koja sa usisnog ventila prelazi na cilindarsku glavu jedan dio se
prenosi na njeno sredite, tj. centralnu taki izmeu ventila i za njega je mjerodavna povrina

97
'
sjedita A seu
, dok se drugi dio te toplote prenosi do kanala za hlaenje oko datog ventila i za

njega je mjerodavna povrina sjedita A"seu , pri emu vai:

'
A seu
A"seu A seu

(294)

U literaturi pretpostavljena je jednakost pomenutih povrina, tj.:

'
A seu
A"seu

1
A seu
2

(295)

A za dati motor (konusi sjedita i ventila identini, tj. Dseu Du ) je:

A seu Du lseu

(296)

c) 3 - toplota koja se na glavu motora prenosi sa izduvnog ventila:

3

Tiv Twgl

(297)

R i 4 R gli

gdje je:
Tvi - traena vremenski i povrinski osrednjena temperatura izduvnog ventila,
R i 4 - otpor jednodimenzionalnom prenosu toplote sa peurke izduvnog ventila na konus, tj.
obod istog. Dat je izrazom:
R i4

iv
iv A iv

(298)

pri emu je:

iv - rastojanje, odnosno debljina izduvnog ventila od centra peurke do konusa datog ventila
(slika 88),
iv - koeficijent kondukcije materijala izduvnog ventila,
R gli - otpor prenosu toplote sa konusa izduvnog ventila na centralni dio (taku) cilindarske
glave izmeu ventila. Dati otpor odreuje se kao:
R gli

kon I A

'
sei

gli
'
gl A sei

(299)

pri emu je:

kon I - srednja vrijednost koeficijenta prenosa toplote kontakta izduvni ventil-sjedite,
gli - minimalno rastojanje, odnosno debljina cilindarske glave od sjedita izduvnog ventila do

centra glave (slika 84),

A - kontaktna, tj. nalijeua povrina izduvnog ventila na sjeditu u cilindarskoj glavi
mjerodavna za prenos toplote sa datog ventila na centralni dio glave. Analogno sluaju
usisnog ventila, vai:
'
sei

'
A sei
A"sei A sei

(300)

98

a na osnovu usvojene pretpostavke, tj. jednakosti:

'
A sei
A"sei

1
A sei
2

(301)

i datog izraza:
A sei Di lsei

(302)

d) 4 - toplota koja se odvodi sa cilindarske glave putem rashladne tenosti-vode u kanalu

izmeu ventila:
4

Twgl Tzgl
R gl5

(303)

gdje je:
Tzgl - temperatura vode u kanalu glave izmeu ventila,
R gl5 - otpor prenosu toplote sa povrine glave motora na vodu u kanalu izmeu ventila (za

jedan cilindar). Dat je izrazom:

R gl5

gl5
gl A gl5

1
vgl A gl5

(304)

pri emu je:

gl5 - debljina cilindarske glave od centralne take na povrini iste do kanala izmeu ventila
(mjereno upravno na datu taku, slika 84),
A gl5 - povrina glave motora mjerodavna za prijenos toplote sa iste na vodu u kanalu izmeu

ventila (za jedan cilindar) odreuje se iz izraza:

A gl5 C A gl

(305)

pri emu je:

C - korekcioni faktor, (C<1). U literaturi se najee preporuuje vrijednost: C=0,6
vgl - koeficijent prelaza toplote sa cilindarske glave na vodu u kanalu izmeu ventila.
Ovim su predstavljeni toplotni tokovi na glavi motora.
- izvoenje izraza za izraunavanje vremenski i povrinski osrednjene temperature
cilindarske glave

Sa slike 84, shodno uslovu (251), slijedi:

1 2 3 4 0

(306)

Uvrtavanjem odgovarajuih izraza za toplotne fluksove na cilindarskoj glavi u jednainu

(306) dobija se:

99
Twkle Twgl
R g lg

Tuv Twgl
R u 4 R glu

Tiv Twgl
R i 4 R gli

Twgl Tzgl
R gl5

(307)

odakle slijedi:
Twgl
Twgl
T
T
Twkle Twgl
Tuv
Tiv

wgl zgl 0
R g lg R g lg R u 4 R glu R u 4 R glu R i 4 R gli R i 4 R gli R gl5 R gl 5

(308)

Iz izraza (308), uz promjenu predznaka, slijedi:

1
T
1
1
1 Twkle
Tuv
Tiv

zgl
Twgl

R
g lg R u 4 R glu R i 4 R gli R gl5 R g lg R u 4 R glu R i 4 R gli R gl5

(309)

odakle se dobiva traeni izraz za izraunavanje osrednjene temperature cilindarske glave:

Twgl

T
Twkle
Tuv
Tiv

zgl
R
R u 4 R glu R i 4 R gli R gl5
g lg
1
1
1
1

R g lg R u 4 R glu R i 4 R gli R gl 5

(310)

B3) Toplotni tokovi i otpori na usisnom i izduvnom ventilu

Budui da izmeu toplotnih tokova, tj. otpora na usisnom i izduvnom ventilu postoji potpuna
analogija, isti e biti predstavljeni uporedo u nastavku. Na slici 85 data je elektrina analogna
ema prenosa toplote za usisni ventil, a na slici 86, odgovarajua ema za izduvni ventil.
T8
f4
Ru2

Ru3

Ru1

Tuv

Tglu
f3
f1

Rgu

Ru4

Rglu
Twgl
f2

Twkle

Sl. 85 Elektrina analogija prenosa toplote na usisnom ventilu

100
T9
f2

Ri3

Twgl

Rgli

Ri4

Ri1

Tiv

Ri2
Tgli

f3

f4

Rgi

f1

Twkle

Sl. 86 Elektrina analogija prenosa toplote na izduvnom ventilu

Odgovarajue geometrijske veliine neophodne za proraun vremenski i povrinski osrednjene

temperature usisnog, odnosno izduvnog ventila prikazane su na slici 87, odnosno slici 88.

Azuv

hzuv

Aglu

du2

du3
duv

Aseu

Auv
Dseu
D2u

Sl. 87 Geometrijske veliine na usisnom ventilu

Aziv

hziv

Agli

di3
div

Aiv

di2

Asei

Dsei
D2i

Sl. 88 Geometrijske veliine na izduvnom ventilu

Na slici 85, odnosno 86, prikazani su sljedei toplotni tokovi:

101

a) 1 - toplota koja sa radne smjese-gasa u cilindru prelazi na usisni, odnosno izduvni ventil.
Sa slike 85, odnosno 86, shodno uslovu (251), slijedi:
- za usisni ventil

Twkle Tuv
R gu

(311)

Twkle Tiv
R gi

(312)

odnosno:
- za izduni ventil

gdje je:
Twkle - efektivna temperatura radne materije u cilindru mjerodavna za prijelaz toplote na
usisni-izduvni ventil u toku ciklusa,
Tuv , Tiv - traena vremenski i povrinski osrednjena temperatura usisnog-izduvnog ventila,
R gu , R gi - otpor prelazu toplote sa gasa u cilindru na usisni-izduvni ventil. Dat je izrazom:
- za usisni ventil

R gu

1
kkl A uv

(313)

R gi

1
kkl A iv

(314)

odnosno:
- za izduni ventil

pri emu je:

kkl - efektivni koeficijent prelaza toplote sa gasa u cilindru na usisni-izduvni ventil,
A uv , A iv - povrina peurke usisnog-izduvnog ventila.:
b) Fluks 2 na usisnom i 3 na izduvnom ventilu predstavljaju toplotne tokove sa usisnog,
odnosno izduvnog ventila na centralni dio (taku) cilindarske glave i definisani
su ranije.
c) 3 , 4 - (slika 85 odnosno 86) toplota sa usisnog-izduvnog ventila koja se odvodi putem
vode u kanalu pored datog ventila:
- za usisni ventil

Tuv Tglu
R u1 R u 2

(315)

odnosno:
- za izduni ventil

Tiv Tgli
R i1 R i 2

(316)

gdje je:
Tglu , Tgli - temperatura vode u kanalu cilindarske glave pored usisnog-izduvnog ventila,
R u1 , R i1 - otpor prenosu toplote sa konusa peurke usisnog-izduvnog ventila na konus datog

ventila. Ovaj otpor identian je otporu Ru4, odnosno Ri4, tj.:

102
R u1 R u 4

- za usisni ventil

(317)

odnosno:
R i1 R i 4

- za izduvni ventil

(318)

(otpori Ru4 i Ri4 definisani su ranije).

R u 2 , R i 2 - otpor prenosu toplote sa konusa peurke usisnog-izduvnog ventila na vodu u kanalu

pored datog ventila. Dat je izrazom:

- za usisni ventil

R u2

kon u A

"
seu

u 2
1

"
gl A seu uvv A gls

(319)

odnosno:
- za usisni ventil

R i2

kon i A

"
sei

i 2
1

"
gl A sei ivv A gli

(320)

pri emu je:

A"seu , A"sei - kontaktna, tj. nalijeua povrina ventila na sjeditu u cilindarskoj glavi
mjerodavna za prenos toplote sa datog ventila do kanala za hlaenje pored istog,
u 2 , i 2 - rastojanje, odnosno debljina cilindarske glave od sjedita ventila do kanala sa strane
datog ventila (mjereno upravno na liniju konusa ventila, slika 87 i slika 88),
A glu , A gli - povrina cilindarske glave mjerodavna za prijenos toplote sa datog ventila na vodu
u kanalu pored istog. Usvojeno je:
- za usisni ventil

A glu A seu

(321)

A gli A sei

(322)

odnosno:
- za izduvni ventil

uvv , ivv - koeficijent prelaza toplote na vodu u kanalu cilindarske glave pored usisnog-

izduvnog ventila (date veliine definisane su ranije),

d) 4 , 2 (slika 85 odnosno slika 86) toplota koja sa usisnog ventila prelazi na zrak, tj.
svjee punjenje u usinoj cijevi 4 , odnosno toplota koja sa izduvnih gasova u
datoj cijevi prelazi na izduvni ventil 2 . Sa odgovarajuih slika slijedi:
- za usisni ventil

Tuv T8
R u3

(323)

T9 Tiv
R i3

(324)

odnosno:
- za izduvni ventil

103

gdje je:
T8 , T9 - efektivna temperatura svjeeg punjenja (T8), odnosno izduvnih gasova (T9) u
pripadajuoj cijevi u toku ciklusa,
R u 3 , R i 3 - otpor razmjene toplote izmeu lene povrine usisnog-izduvnog ventila i gasa u
pripadajuoj razvodnoj cijevi. Dat je izrazom:
- za usisni ventil

R u3

u3
1

uv A uv km A zuv

(325)

R i3

i 3
1

iv A iv ri A ziv

(326)

odnosno:
- za izduvni ventil

pri emu je:

u 3 , i 3 - minimalno rastojanje, odnosno debljina usisno-izduvnog ventila od centra peurke
do lene povrine datog ventila (slika 87 i slika 88),
km , ri - efektivni koeficijent prelaza toplote sa lene povrine usisnog ventila na svjee
punjenje km , odnosno sa izduvnih gasova na datu povrinu izduvnog ventila ri ,
A zuv , A ziv - povrina lea usinog-izduvnog ventila u dodiru sa gasom u cijevi u toku ciklusa.
Kao to je ve reeno, kao mjerodavna usvaja se povrina lea zatvorenog ventila,
a u okviru ovog rada dana veliina odreena je na sljedei nain:

l5
d6

voica

l4
l3

d5

hzv

Azv

d4
d3
d2
d1

sjedite

l2
l1

Sl. 89 Odreivanje lene povrine zatvorenog ventila

Kao to je prikazano na slici 89, posmatrani dio ventila predstavljen je kao niz od 5 konusnih
diskova i traena povrina priblino, ali sa prilinom tanou, odreena po obrascu koji u
optem obliku glasi:
5

i 1

i 1

i 1

A ZV A i d SRi li

1
d i d i1 li
2

Ovim su definisani toplotni tokovi i pripadajui otpori na usisnom i izduvnom ventilu.

(327)

104

- izvoenje izraza za izraunavanje vremenski i povrinski osrednjene temperature

ventila

Sa slike 85 (usisni ventil), shodno uslovu (251), slijedi:

1 2 3 4 0

(328)

Ovdje je potrebno navesti sljedee: u datom razmatranju toplotnog bilansa ventila zanemareno
je odvoenje toplote kroz samo stablo ventila, a ono uobiajeno iznosi oko 10% od ukupne
toplote koja sa gasa u cilindru dospijeva na ventil. To je kompenzirano tako to je
pretpostavljeno da sa pomenutog izvora na ventil dospijeva 10% manje toplote nego to bi u
datim uslovima trebalo, tj. u izrazu (311) za toplotni fluks 1 dodat je korekcioni faktor
vrijednosti 0,9 pa shodno tome, uvrtavanjem odgovarajuih izraza za toplotne fluksove u
jednainu (328) dobija se:
0,9

T Tglu Tuv T8
Twkle Tuv Tuv Twgl

uv

0
R gu
R u 4 R glu R u1 R u 2
R u3

(329)

Iz gornjeg izraza, uz promjenu predznaka, slijedi:

Twgl
Tglu
T
T
1
1
1
1
Tuv 0,9
0,9 wkle

R gu R u 4 R glu R u1 R u 2 R u 3
R gu R u 4 R glu R u1 R u 2 R u 3

(330)

odakle se dobiva izraz za izraunavanje osrednjene temperature usisnog ventila:

Twgl
Tglu
Twkle
T

8
R gu R u 4 R glu R u1 R u 2 R u 3
Tvs
1
1
1
1

0,9
R gu R u 4 R glu R u1 R u 2 R u 3
0,9

(331)

Na analogan nain dolazi se i do izraza za temperaturu izduvnog ventila, tj. sa slike 86,
shodno uslovu (251), slijedi:
1 2 3 4 0

(332)

odnosno, nakon uvrtavanja odgovarajuih izraza:

0,9

T Tgli
Twkle Tiv T9 Tiv Tiv Twgl

iv
0
R gi
R i3
R i 4 R gli R i1 R i 2

(333)

Twgl
Tgli
Twkle
T

9
R gi R i 4 R gli R i1 R i 2 R i 3
Tvi
1
1
1
1

0,9
R gi R i 4 R gli R i1 R i 2 R i 3

(334)

odakle se dobija:
0,9

105

C) Raunski postupak pri rjeavanju jednaina kojima su definisane vremenski i

povrinski osrednjene temperature zidova radnog prostora motora

Jednaine kojima su definisane vremenski i povrinski osrednjene temperature zidova radnog

prostora motora su, dakle:
- klip (jednaina (285))
T
Twkoe T2 ako
T

x wkle mk
R 3ko R 2 ko
R 5 kl R mk ; x 1 R
4 kl
1
1
1
1

x

R 5 kl R mk R 4 kl R 4 kl

tr
Twkl

1
1

3ko R 2 ko

(I)

- kouljica (jednaina (287))

Twko Twkl 1 R 4 kl

1
1
R 4 kl

R
R
5
kl
mk

Twkle Tmk

R
R
kl
mk

(II)

- cilindarska glava (jednaina (310))

Twgl

T
Twkle
Tuv
Tiv

zgl
R
R u 4 R glu R i 4 R gli R gl5
g lg
1
1
1
1

R g lg R u 4 R glu R i 4 R gli R gl 5

(III)

- usisni ventil (jednaina (331))

Twgl
Tglu
Twkle
T

8
R gs R u 4 R glu R u1 R u 2 R u 3
Tvu
1
1
1
1

0,9
R gs R u 4 R glu R u1 R u 2 R u 3
0,9

(IV)

- izduvni ventil (jednaina (334))

Twgl
Tgli
Twkle
T

9
R gi R i 4 R gli R i1 R i 2 R i 3
TVI
1
1
1
1

0,9
R gi R i 4 R gli R i1 R i 2 R i 3
0,9

(V)

U datim jednainama, shodno dosada navedenom, kao nepoznate veliine ostaju termiki
otpori u kojima figuriu odgovarajui koeficijenti prelaza toplote na vodu za hlaenje, i to:
- u jednaini (I) termiki otpor R2ko definisan izrazom (271), u kojem figurie koeficijent
prelaza toplote vko na vodu u kanalu oko kouljice,
- u jednaini (III) termiki otpor R5gl definisan izrazom (304), u kojem figurie koeficijent
prelaza toplote vgl na vodu u kanalu cilindarske glave izmeu ventila,
- u jednaini (IV) termiki otpor Ru2 definisan izrazom (319), u kojem figurie koeficijent
prelaza toplote uvv na vodu u kanalu cilindarske glave sa strane usisnog ventila,

106

- u jednaini (V) termiki otpor Ri2 definisan izrazom (250), u kojem figurie koeficijent
prelaza toplote VIV na vodu u kanalu cilindarseke glave sa strane izduvnog ventila.
Dati koeficijenti prelaza toplote na vodu za hlaenje raunaju se iz poluemprijskog izraza koji
u optem obliku glasi:
V 1,1 103 e0,11pV v V q

0, 2

0 , 05
d 0e,35 a SR

W / m K

(335)

gdje je:
p V bar - pritisak rashladne vode,
vV
de

m / s - brzina strujanja vode u kanalima,

m - hidraulini prenik kanala za vodu. Data veliina odreena je pomou izraza,
de

4A
O

(336)

pri emu je:

A m 2 - povrina poprenog presjeka kanala,

a SR

m - oplakivani obim kanala,

m / s - konstanta difuzije toplote, tj. koeficijent temperaturne provodljivosti vode u

2

kanalima. Definisan je izrazom:

SR

V
V c pV

(337)

pri emu je:

V W / mK - koeficijent kondukcije vode u kanalima. Za konkretnu vrijednost t V 80C ,
slijedi V 0,669 W / mK ,
V
c pV

kg / m - gustina vode u kanalima za hlaenje. Za t

3

80C , slijedi V 972 kg / m3 ,

J / kgK - specifina toplota vode. Za datu temperaturu je

c pV 4199 J / kgK , pa slijedi

da je konkretna vrijednost datog koeficijenta:

SR

0,669
0,164 10 6 m 2 / s
972 4199

(338)

W / m - specifini toplotni fluks, odnosno gustina toplotnog fluksa na vodu u kanalima

2

za hlaenje i to:
q Vko - kanal oko kouljice,
q Vgl - kanal cilindarske glave izmeu ventila,
q Vuv - kanal cilindarske glave sa strane usisnog ventila,
q Viv - kanal cilindarske glave sa strane izduvnog ventila.

Ovdje je potrebno istai sljedee:

- gustina toplotnog fluksa q Vko , q Vgl , q Vuv i q Viv na vodu u kanalima su unaprijed nepoznate
veliine, te se postavlja problem vjerodostojnog odreivanja istih,

107

- jednaina (III), (IV) i (V), kojima su definisane osrednjene temperature Twgl, Tuv i Tiv,
meusobno su povezane u smislu da u svakoj od ovih jednaina figuriu druge dvije od
navedenih temperatura (na primjer, u jednaini (III) figuriu Tuv i Tiv, odnosno moe se
pisati da je Twgl f Tuv , Tiv i obratno).
Shodno prethodno navedenom, izrazi kojim su definisane vremenski i povrinski osrednjene
temperature zidova radnog prostora motora, tj. jednaine (IV), rjeavaju se iteracijom.
Za poetnu vrijednost gustine toplotnog fluksa na vodu u kanalima za dati postupak iteracije
usvaja se proizvoljno pretpostavljena vrijednost (data gustina je obino reda veliine
q V 105 W / m 2 ). Moe se pretpostaviti poetna vrijednost q VO 104 W / m 2 . S druge strane,
do poetnih, tj. polaznih vrijednosti temperatura pojedinih djelova prostora sagorijevanja
dolazi se na osnovu sljedeih poluempirijskih izraza:
- klip
Twklo 0,0417 T

0 ,1
k

gdje je:
Tk Tuk
p k p uk

z
n

p k 1

0,5

n 0,3 400

(339)

K - temperatura gasa, tj. svjeeg punjenja u usisnoj cijevi.

N / m - pritisak svjeeg punjenja u usisnoj cijevi.

2

/ - koeficijent zaostalih gasova,

/ - ekvivalentni odnos zraka,
o / min - posmatrani broj obrtaja motora.

- kouljica
Twkloo 0,38 Twklo 270

(340)

- cilindarska glava
Twglo 0,7 Twklo 112

(341)

- usisni ventil
Twuo Twklo 150

(342)

Twio Twklo 300

(343)

- izduvni ventil

Poznavajui, pored ostalog, pomenute poetne vrijednosti, kao i proizvoljno odabrano

dozvoljeno odstupanje (greku) u dvije uzastopne iteracije, u osnovnim crtama postupak
iteracije sastoji se u sljedeem:
- prvo se pretpostavi da je: Twkl Twklo i Twgl Twglo , odnosno: q q vo ,
Twko Twkoo Tuv Tuvo
Tiv Tivo

108

Pa se preko izraza (335) odrede poetne vrijednosti koeficijenta prelaza toplote vko , vgl ,
uvv i ivv na vodu u kanalima za hlaenje, a potom na osnovu odgovarajuih izraza i preostali
termiki otpori R 2 ko , R gl5 , R u 2 i R i 2 .

- nakon toga, iz jednaina (IV) dobivaju se nove vrijednosti temperatura Twko , Twgl , Tuv i Tiv ,
a uvrtavanjem istih u izraz koji u optem obliku glasi:
q T

(344)

i nove vrijednosti odgovarajuih gustina fluksa na vodu u datim kanalima (npr. za kouljicu:
q vkoi 1 vkoi (Twkoi1 T2 ako ) ), te se izvri uporeenje ovih novih vrijednosti temperatura i gustina
sa odgovarajuim poetnim.
- ako, u odnosu na poetne, ove vrijednosti nisu u okviru zadate tanosti (razlika vea od
dozvoljene), proraun se ponavlja, ali sada sa novodobijenim vrijednostima temperatura i
gustina toplotnog fluksa, ovaj postupak se ponavlja sve dok se vrijednosti ekvivalentnih
temperatura i gustina toplotnog fluksa u dvije uzastopne iteracije ne budu razlikovale za
manje od unaprijed zadate dozvoljene greke.
4.2.2.2

Matematski model u usisnom kolektoru motora-nuldimenzioni model (varijanta

usisnog motora)

Primjeri fizikalnih modela usisnog motora prikazan su na slici 34, slici 35 i slici 36, gdje se vide
kontrolne zapremine na modelu. Jedna od zapremina je i usisni kolektor oznaena sa indeksom
uk. Detalj kontrolne zapremine usisnog kolektora dat je na slici 42 sa oznaenim parametrima
u kontrolnoj zapremini usisnog kolektora. Ova kontrolna zapremina je nepromijenjena
(Vuk=const.) i pored strujanja zraka i eventualno povratka produkata sagorijevanja iz cilindra,
ima samo izmjenu toplote sa okolinom. Jednaine koje se koriste za proraun parametara u
usisnom kolektoru su:
- zakon o odranju mase:
dm uk dm u n cil. dm u , n

d
d n 1 d

(345)

Gdje se veliine dm u / d i dm u , n / d raunaju pomou izraza (25), (27) i (29). Ako je

promjena toka dm u / d sukladna strelicama na slici 41 i dm u , n / d ima smjer isticanja iz
usisnog kolektora, onda su predznaci u jednaini (345) tani. Ako pak doe do promjene toka
strujanja, npr. pri po< puk ili p< puk onda e se promijeniti predznak za odgovarajui lan na
desnoj strani jednaine (345).
- zakon o odranju energije
d( m uk u uk ) dm u * ncil. dm u ,n * dQ z ,uk

h uk
h un
d
d
d
n 1 d

(346)

Veliine entalpije oznaene sa (*) imaju znaenje:

- ako je puk< po onda je h *uk h o (entalpija okolnog zraka),
- ako je puk> po onda je h *uk h uk ,
- ako je puk> p onda je h*u , n h uk (entalpija u usisnom kolektoru) (faza otvorenosti ventila),

109

- ako je puk< p onda je h *u , n h (entalpija u cilindru motora) (faza otvorenosti ventila).

Prijenos toplote sa usisnog kolektora na okolinu ili obrnuto sa okoline na zrak u usisnom
kolektoru vrlo esto se zanemaruje. Za sluaj da se ovaj parametar dQ z , uk / d uzima u
obzir, on se rauna kao:
dQ z ,uk
d

kuk A uk (Tuk To )

(347)

gdje je sa kuk oznaen ukupni koeficijent prenosa toplote (prijenos sa zraka na metal,
provoenje kroz metal i zraenja). Obzirom da je ova veliina dQ z , uk / d zanemarivo mala,
o njoj se nee u nastavku nita posebno govoriti.
Trea jednaina koja se koristi za model usisnog kolektora je jednaina stanja:
p uk Vuk m uk R uk Tuk

(348)

Na osnovu jednaine (345), (346) i (348) i pomonih jednaina definisani su parametri stanja
u usisnom kolektoru: p uk , Tuk , uk , m uk . Ove veliine su posebno interesantne za proraun
stanja u cilindru motora, i u izvjesnom smislu za odreene konstruktivne zahvate na usisnom
kolektoru (eventualno smanjenje otpora poticanja).
4.2.2.3

Matematski model u izduvnom kolektoru motora-nuldimenzioni model (varijanta

usisnog motora)

Fizikalni model usisnog motora prikazan je na slici 34, slici 35 i slici 36, gdje se vide kotrolne
zapremine na modelu. Jedna od zapremina je i izduvni kolektor oznaen sa indeksom ik.
Detalj kontrolne zapremine izduvnog kolektora, sa svim neophodnim oznakama dat je na
slici 43. Ovdje je kontrolna zapremina nepromjenjiva (Vik=const.). Pored strujanja produkata
sagorijevanja, znaajnije mjesto zauzima prijenos toplote u okolinu, to e biti posebno
obraeno.
Jednaine koje se koriste za proraun parametara u izduvnom kolektoru su:
- zakon o odranju mase:
dmik n cil. dmi , n dmi


d
d
n 1 d

(349)

gdje se veliine dm i / d i dm i ,n / d raunaju pomou jednaina (25), (27) i (29). Predzanci

ispred ovih veliina u izrazu (349) su tani, ako je tok dm i / d u pravcu strelice na slici 43 a
veliina dm i ,n / d u pravcu uticanja u izduvni kolektor. Ako su tokovi obrnuti mijenjaju se i
predznaci za prethodne veliine.
- zakon o odranju energije:

dmik u ik n dmi,n

d
n 1 d
cil .

h*

dm i * dQ z ,ik
h ik
d
d

Veliine oznaene zvjezdicom (*) imaju znaenje:

- ako je p> pik onda je h * h ,
- ako je p< pik onda je h * h ik ,

(350)

110

- ako je pik> po onda je h *ik h ik ,

- ako je pik< po onda je h *ik h o .
Prenos toplote je ovdje znaajan i on se rauna po sljedeem principu. Neka je presjek
izduvnog kolektora prema slici 90.
rsi
To, po

ik =

2r

Tik, pik

Tui

ik

Tsi

Sl. 90 Presjek izduvnog kolektora

Duina izduvnog kolektora neka je oznaena sa Li. Prijenos toplote na izduvnom kolektoru se
rauna kao:
dQ zik
k Tik To k Tik Tui Tui Tsi Tsi To
d

(351)

gdje je k - sumarni koeficijent prelaza toplote [W/K].

Prijelaz toplote sa unutranje strane cijevi se vri prinudnom konvekcijom ( 1 ), slijedi
provoenje tog toplotnog fluksa kroz materijal ( 2 ), a pretpostavlja se da se sa vanjske strane
prijelaz toplote vri prirodnom konvekcijom ( 3 ), pri emu je 1 2 3 . Tri pomenuta
toplotna fluksa mogu se odrediti na sljedei naini.
Za prinudnu konvekciju vai:
1 2rik 1ik Li Tik Tui

(352)

Za provoenje toplote kroz zid okrugle cijevi vai relacija:

2

Tui Tsi
1
r
ln si
2 c
rik

(353)

i za prijelaz toplote sa vanjske povrine na okolinu pod uticajem prirodne konvekcije vai
relacija:
3 2rsp Li 2ik Tsi To

(354)

Iz (351) znai slijedi, da treba uzimati iz jednaine (352)-(354) razliku temperatura, a zatim
jednaine sabrati, to daje:

Tik To
1
1
r
1

ln si
2rik Li 1ik 2 c Li
rik 2rsp L 2ik

(355)

111

Kao to je poznato imenitelj u jednaini (355) predstavlja recipronu vrijednost (1/k)

sumarnog koeficijenta prelaza toplote.
Ovo znai da je:
k

1
r
1
1
1
ln si

2 rik L i 1ik 2 L i c
rik 2 L i rsi 2ik

(356)

Za proraun koeficijenta prelaza toplote prinudnom konvekcijom koristi se esto sljedei

poluempirijski izraz:
1ik 0,023

1 0,8 0, 4
R e pr
d ik

W
m2K

(357)

gdje je:
1 - koeficijent toplotne provodljivosti gasa u izduvnom kolektoru,
Zavisno od temperature gasa u izduvnom kolektoru ovaj koeficijent se rauna kao:
T
1 o ik
To

T
2,455 103 ik

273

0 , 82

W
mK

(358)

gdje koeficijent o odgovara referentnim uslovima po, To.

Re

w ik d ik
- Rejnoldsov broj za izduvni kolektor,

- kinematski viskozitet gasa u izduvnom kolektoru.

Dinamiki viskozitet gasa u izduvnom kolektoru odreuje se na osnovu poluempirijskog

izraza kao:
T
o

273

gdje je:

o 1,716 10 5

0 , 647

4,553 10 7 Tik0, 647

Ns
m2 ,

(359)

Ns / m 2

Sada je kinematski viskozitet:

T
o

273

0 , 647

R Tik
R
1
o
Tik1, 647
p ik
p ik 2730, 647

(360)

ili priblino za izduvne gasove vai:

1,307 109 Tik1, 647

Prandtl-ov broj se definie kao:

m2
s

(361)

112
Pr

cp

(362)

Prandtl-ov broj je dat u konanom obliku:

Pr 1,855 103 Tik0,173 c pik

(363)

gdje je: c pik - specifina toplota izduvnih gasova u izduvnom kolektoru.

Uvrtavanjem izraza (358)-(363) u izraz (357) dobiva se:
T
1
1ik 0,023
2,455 104 ik
d ik
273

0 , 82

w k d ik

9
1, 647
1,307 10 Tik

0 ,8

1,855 10

Tik0,173 c pik

0, 4

(364)

odnosno poslije sreivanja:

1ik 5,835 d ik0 , 2 Tik0 , 567 w 0k,8 c 0pik, 4

W
m2K

(365)

gdje je: dik [m], Tik [K], wik [m/s], cpik [J/kg K].
Za sivi liv c 45 W / mK (podruje temperature sivog liva oko 450C).
Za sumarni koeficijent prelaza toplote za prirodnu konvekciju i zraenje izabrana je
konstantna vrijednost 2ik , za unutranji prenik izduvnog kolektora d ik 70 100 mm

2ik 60,1 W / m 2 K

Sa ovim podacima je mogue odrediti izraz za k.

Pored pomenutog korelacionog izraza (364), odnosno (365), za definisanje koeficijenata
prelaza toplote sa gasa na zid izduvnog kolektora 1ik susreu se i drugi korelacioni izrazi .
Primjer jednog takvog izraza je dat u [30]:
d
1ik 0,0082 d ik0 , 2 1 ik
L i

0 , 66

w ik0 ,8 p ik0 ,8 Tik0 , 548

(366)

Trea jednaina koja se koristi za izduvni kolektor je jednaina stanja, oblika:

p ik Vik m ik R ik Tik

(367)

Za sluaj da se ne zanemari prenos toplote kod usinog kolektora (cijevi) na motoru, slian
postupak za odreivanje dQ zuk / d je kao i u sluaju definisanja dQ zik / d samo su veliine
1uk , c i 2 uk drugaije zbog drugog nivoa temperaturnog stanja na usisnom kolektoru u
odnosu na varijantu izduvnog kolektora.

113

4.2.3 Nuldimenzioni model nadpunjenog motora

Za nuldimenzioni model nadpunjenog motora moe posluiti fizikalni model prikazan na slici 37,
gdje je dat i meuhladnjak zraka (MH) iza kompresora, a izduvni kolektor je dat u vidju dvije
cjeline spojene na samom ulazu u turbinu (T). Ne ulazei u konstruktivne detalje motora
(oblik i dimenzije prostora u cilindru, oblik i dimenzije usisno-izduvnog kolektora), za
nadpunjeni motor vae iste matematske jednaine kao kod usisnog motora (taka 4.2.2).
Jedina razlika je u graninim vrijednostima na ulazu u usisni kolektor i na izlazu iz izduvnog
kolektora, odnosno:
- ispred usisnog kolektora umjesto parametara stanja okolnog gasa ( p u ,uk p o , Tu ,uk To )
uzimaju se parametri stanja iza kompresora ( p u ,uk p 2 , Tu ,uk T2 ),
- iza izduvnog kolektora umjesto stanja okline ( pi ,ik p o , Ti ,ik To ) uzima se stanje
ispred turbine ( pi ,ik p3 , Ti ,ik T3 ).
Kompresori i turbine (TK agregati) u principu se ne razvijaju za odreeni motor, ve se biraju
iz ve postojeih familija raznih proizvoaa. Zbog toga je, pri matemaskom modeliranju
strujnih i termikih procesa za vrijeme radnog ciklusa motora, neophodno poznavanje
protone karakteristike efektivnog stepena korisnosti kompresora i turbine, kao i stepena
mehanikih gubitaka u TK agregatu. Svi ovi podaci su rezultat eksperimentalnih istraivanja
i/ili posebnih metoda prorauna.
Realno gledajui TK agregati u sprezi sa motorom rade u nestacionarnim uslovima, koji se u
toku odvijanja radnog ciklusa stalno mjenjaju. Ovdje se prvenstveno misli na veliine p2, T2,
p3 i T3, ija promjena zavisni kako od koncepcije motora (broj cilindara i raspored paljenja,
konstruktivne izvedbe usisnog i izduvnog kolektora, itd.). Zbog ovog razloga bi bilo realnije
vriti paralelni proraun sistema jednaina koje simuliraju strujno termike procese u motoru,
sa odgovarajuim sistemom jednaina koje simuliraju strujno termike procese u TK
agregatu. Svakako ovakav pristup je kvalitetniji, ali zahtijeva daleko sloenije modele za
sinhronizovani proraun procesa u motoru i TK agregatu.
Drugi jednostavniji put je da se TK agregat posmatra kao posebna cijelina u odnosu na motor
i da se u procesu modeliranja koriste njegove stacionarne karakteristike dobivene na osnovu
eksperimenta i/ili posebnih prorauna, tzv. mape kompresora i turbine. Ovakav pristup
modeliranja TK agregata odvojeno od motora predstavalja tzv. kvazistacionarni model
karakteristika kompresora i turbine.
Iz prethodnog se moe konstatovati da se modeliranje nadpunjenih motora odvija na dva naina:
- odvojeni model motora i TK agregata (kvazistacionarni model karakteristika kompresora i
turbine),
- paralelni model motora i TK agregata (nestacionarni model karakteristika kompresora i
turbine).
Prvi model je jedostavniji, ei je u praksi i ne daje velike greke u proraunu. Drugi model je
dosta sloeniji i interesantan je posebno kod prelaznih reima. U nastavku e oba modela biti
kratko objanjena.
Prije objenjenja modela, u nastavku e biti date osnovne karakteristike kompresora, turbine i
meuhladnjaka zraka, regulatora protoka, waste gate i varijabilne geometrije trubine, koji se
nalazi u okruenju TK agregata.
Kompresor

ema kompresora (K) sa osnovnim oznakama data je na slici 91 a), a na slici 90 b) dat je h-s
diagram za promenu stanja na kompresoru od take 1 do take 2, odnosno take 2' ako je
postavljen meuhladnjak zraka iza kompresora.

114
p0, T0, R0
h
mk
p1
T1

h2

Qwk=0

2ad
K

hadc

Pe,k

2 mk
p2
T2

meuhladnjak
zraka

h1
1
s

a)

b)

Sl. 91 Parametri stanja na kompresoru sa meuhladnjakom zraka

Stanje na ulazu u usisni kolektor se moe napisati kao:

p u uk p 2

(368)

1
k mk

(369)

Tu uk T2

Snaga kompresora se rauna kao:

k h adk
Pe ,k m

gdje je promjena entalpije u adijabatskim uslovima:

h adk R 1 T1

k k 1
k k 1
k 1

(370)

k - eksponent adijabate zraka u kompresoru,

p
k 2 t - odnos totalnih pritisaka na kompresoru (stepen sabijanja u kompresoru).
p1t

Stepen korisnosti kompresora se rauna kao:

k

T2 ad T1
T2 T1

(371)

Meuhladnjak zraka

Ovdje se nee ulaziti u detalje samog meuhladnjaka. Relano za nadpunjene motore koriste se
tzv. kompaktni meuhladnjaci zraka sa minimalnim otporom (padom pritiska) i visokim
stepenom korisnosti (velikim padom temperature zraka).

115
w1

mw ,Tw1

mk
p2
T2

mk
p2
T2
w2

Tw2

Sl. 92 Parametri stanja na meuhladnjaku zraka izmeu kompresora i usisnog kolektora

Prikazani meuhladnjak je kombinacija zrak-voda. Parametri na strani vode nose u indeksu

w , Tw , Tw 2 ) kao i brzine strujanja vode w1 i w2. Parametri stanja zraka iza
oznaku w ( m
kompresora su p '2 i T2' , a iza meuhladnjaka p2 i T2 (ulaz u usisni kolektor).
- stepen korisnosti meuhladnjaka zraka odreuje se kao:

k
H f T2' , Tw1 , m

(372)

odnosno:
H

T2' T2
T2' Tw1

(373)

- Pad pritiska na hladnjaku zraka rauna se kao:

p 2 p '2

1
2k
m
2

(374)

gdje je:
koeficijent gubitka uslijed strujanja zraka u hladnjaku,
Za poznate vrijednosti H i mogue je odrediti izlazne parametre zraka iza hladnjaka zraka,
odnosno na ulazu u usisni kolektor.
ema turbine (T), sa osnovnim oznakama data je na slici 93 a), a na slici 93 b) dat je h-s
diagram procesa u turbini. Na emi turbine (slika 93 a)) uzeta je pretpostavka da nema
izmjene toplote sa okolnim ( Q wT 0 ) to predstavlja znaajnije uprotenje u odnosu na
kompresor (slika 91 a)), gdje je Q wk 0 . Na emama turbine i kompresora oznaene su i
veliine efektivne snage (Pe,T - snaga turbine i Pe,k - snaga kompresora).

116
p0, T0

QwT=0

h3

T
mT
p3
T3

st

o
=c

hadT

4 mT
p4
T4

=
p3

n
co

ns

t.

p4

Pe,T
h1
4ad

s
a)

b)

Sl. 93 Parametri stanja na turbini na izlazu izduvnog kolektora

Ulaz gasova u turbinu odgovara izlazu gasa na kraju izduvnog kolektora tako da je:
p3 piik
T3 Tiik

(375)

Snaga turbine se rauna kao:

T h adT T mT
Pe,T m

(376)

gdje je:

h adT

3 1

3
p

4
R 3 T3 1

3 1
p
3

(377)

T3 T4
T3 T4 ad

(378)

i stepena korisnosti turbine:

T

T - eksponent adijabate za izduvne gasove u turbini,

T - stepen korisnosti turbine.

Pored termodinamikih jednaina na TK agregatu i meuhladnjaku zraka u modeliranju se

esto koristi i dinamika jednaina kretanja TK agregata u svrhu definisanja brzine obrtanja
TK agregata. Tako je:
- dinamika jednaina kretanja turbokompresora:

2
d J Tk Tk
2

dt

P P
e ,T
e ,k

(379)

117

odnosno:
J Tk

dTk
M e ,T M e , k
dt

(380)

gdje je:
Me,T, Me,k - odgovarajui efektivni obrtni momenti na turbini i kompresoru
Tk = 2 nTk - ugaona brzina TK agregata
JTk - moment inercije rotirajuih masa turbokompresora
Obzirom da usisna strana, kao i izduvna strana motora, imaju razliite regulacione elemente
(regulator protoka, Waste gate, ...), potrebno je i te elemente uzeti u obzir u procesu
modeliranja. Tako se mogu prikazati i modelirati elemeti:
Regulator protoka
Fizikalni model regulatora protoka dat je na slici 94. To je u stvari jedna vrsta jednosmjernog
ventila. Strujanje se odvija iz prostora u
prostor pored klipa regulatora kroz
Ax
promjenjivi presjek (prigunicu) Ax. Brzina
n
prestrojavanja iz zapremine u zapreminu
c, Fo 2
1 d

rauna se prema izrazima (27) odnosno

p1
p2
(29), a maseni protok prema izrazu (25).
Poloaj klipa regulatora (x), odnosno
klip, (m)
x
veliine (Ax) indirektno odreuje se iz
jednaine kretanja klipa kao:
Sl. 94 Parametri stanja na turbini na izlazu
izduvnog kolektora
m x x c x

d 2
p1 p 2 ) Fo
4

(381)

gdje je:
- koeficijent trenja klipa,
c - aksijalna krutost opruge,
d - prenik klipa,
Fo - sila predsabijanja opruge,
p1, p2 - pritisci u prostoru i ,
m - masa klipa i pripadajuih pokretnih elemenata.
odakle se na osnovu dimenzija regulatora i poloaja x moe odrediti veliina Ax.
Ostale jednaine u sistemu su:
- jednaine kontinuiteta u prostoru i ,
- jednaine energije u prostoru i ako je u pitanju znaajna promjena temperature.
Waste gate (regulacioni ventil)
Koristi se za odravanje odreenog nivoa pritiska iza kompresora. Naime porast pritiska iza
kompresora (p2) preko odreenog nivoa pomjera memranu koja zaobilaznim vodom isputa dio
gasova ispred turbine (zaobilaze turbinu) ime se smanjuje rad ekspanzije na turbini, pa i pad
stepena sabijanja na kompresoru. Fizikalni model ovog ventila se moe prikazati kao na slici 95.

118
Am membrana

okolina
po, To
p2, T2

usisna grana
iza kompresora

c, Fok

klip
ventila

mv

mk, p2, T2
x
Ap
izduvni gasovi
ispred turbine
mT, p3, T3

T
p4, T4

izduvni gasovi
prema vani
(iza turbine)

Sl. 95 Fizikalni model regulacionog ventila (waste gate)

Kada razlika pritisaka p2-po preko povrine membrane (Am) savlada silu presabijanja opruge
(Fok) dolazi do pomijeranja klipa ventila i djeliminog otvaranja procjepa (Ap) kroz koji
T , nakon ega turbina daje
izlazi dio gasova u zaobilazni vod. Tako se smanjuje protok m
manji rad to utie direktno na smanjenje pritiska p2 iza kompresora. Uslov otvaranja
regulacionog ventila je:

p 2 p o A m Fok

(382)

Hod klipa regulacionog ventila se definie jednainom:

m v x v x c x A m p 2 p o ) Fok

(383)

gdje je: x - hod ventila, mv - masa ventila sa pripadajuim pokretnim djelovima,

v - koeficijent otpora trenja na ventilu, Am - povrina membrane, c - aksijalna krutost opruge
na klipu ventila.
p2, p3

Stanje gasa na procjepu Ap definie se uz

pomo jednaine (25), (27) i (29).
Sve ostale jednaine u sistemu ostaju iste.
Konani tok pritiska iza kompresora (p2) i
ispred turbine (p3), u funkciji brzinskog
reima rada motora (n) ima izgled kao na
slici 96. Sa slike 96 vidljiv je efekt tzv.
waste gate (regulacionog ventila) na tok
pritiska (p2).

p2

p3

Sl. 96 Tok pritiska iza kompresora (p2) i ispred

turbine (p3) sa pritiskom waste gate

119

Varijabilna geometrija turbine

U cilju poboljanja efikasnosti motora, kao i elastinosti brzinskih karakteristika u novije
vrijeme se masovno koristi promjenjivi protoni presjek na turbini (VG). U odnosu na
proraun klasinog TK agregata, efektivni protoni presjek (ATe) na turbini sa promjenjivim
protonim presjekom zavisi od pritiska na usisnoj strani motora (brzinski reim) i vakum
karaktera, koji preko vakum pumpe vri promjenu ATe. Kada se definie zavisnost:
A Te f (brzinskog reima)

(384)

kompletan tok prorauna ostaje isti kao i kada nema varijabilne geometrije na turbini,
odnosno kod klasinih TK agregata sa konstantnim efektivnim protonim presjekom.
U nastavku bie opisana dva prethodno pomenuta modela nadpunjenih motora i to:
- kvazistacionarni model (odvojeni model motora i TK agregata) i
- nestacionarni model (paralelni model motra i TK agregata).
4.2.3.1 Kvazistacionarni model motor - TK agregat
Kod ovog modela, odvojeno se posmatra motor i TK agregat. Jednaine koje opisuju
matematski model motora su objanjene ranije u taki 4.2.2. Osnovne jednaine modela za
cilinar motora (24) i (57), za usisni kolektor to su jednaine (345) i (346), a za izduni kolektor
to su jednaine (349) i (350) sa nizom pomonih jedanaina, koje su ranije objanjene.
Uvodei nadpunjenje na motoru, mjenjaju se granini uslovi na ulazu u usisni kolektor i na
izalu iz izduvnog kolektora. Naime na ulazu u usisni kolektor postavlja se kompresor (K), a
na izlazu iz izduvnog kolektora postavlja se turbina (T), prema slici 97. Na ovoj slici je dat i
meuhladnjak zraka (MH), kao i oznake svih veliina koje se koriste u modelu. Obzirom da
p4, T4
T K

p1, T1
mw, Tw1

izduvni kolektor

puk, Tuk, muk

pik, Tik, mik

p3, T3, mT

usisni kolektor

p2 , T2 , mk

MH

p2, T2

Sl. 97 Fizikalni model usisno izduvnog kolektora sa TK agregatom i meuhladnjakom zraka (MH)

su uvedeni novi elementi (TK agregat kao ciklina maina) izabrani odvojeno od motora,
pretpostavka je da su karakteristike TK agregata poznate. To su u prvom redu tzv. mape TK
agregata koje su kao primjeri za konkretan TK - agregat date u nastavku. Mapa kopresora
prikazana je na slici 98, mapa turbine data na slici 99, kao i protona karakteristika turbine za
razliita kuita (slika 100) i ukupni stepen koristnosti TK-agregata dat na slici 101.
Efektivni protoni presjek tubine ATe je takoer poznat. U prvom koraku prorauna sprege
motor - TK agregat uzima se pretpostavka da su veliine stanja ispred i iza TK - agregata
poznate i konstantne. To su pritisci p1 , p '2 odnosno p 2 , p 3 i p 4 , kao i temperature T1 , T2'
odnosno T2 , T3 i T4 . Okolni uslovi se takoer pretpostave da su p o , To .

120
pk

4,0

1,0 10

2,0 10

3,8
95000
3,6
n*= 90000 [min-1]

3,4

Odnos totalnih pritisaka

3,2
3,0
2,8
2,6

3,0 10

80000

2,4
70000
2,2

Vh nm hk hmk

2,0

4,0 10

75

0,7

70
0,

n* = nTk

50000

1,4

To/T1t

40000
30000

1,2
1,0

k=

1,6

[dm /min]

0,

0,8

1,8

60000

Vk
0
0

0,05

0,10

0,05 0,10

0,15
0,15 0,20

0,20

0,25

0,25 0,30

0,25

0,30

0,35 0,40

0,40
0,45

0,50

0,45
0,55

0,50

To/T1t
3

m /s

m*k =mk po/p1t T1t/To

kg/s

Sl. 98 Mapa kompresora

Ovi uslovi ( p ok , Tok ) se uzimaju kao tzv. referentni uslovi (oni se najee usvajaju kao
p o 981 mbar, To 293 K ). Na osnovu pretpostavljenih veliina stanja u okolici TK - agregata
raunaju se :
- stepen kompresije u kompresoru k p 2 t / p1t odnosno p '2 t / p1t ako ima meuhladnjak
zraka, gdje se totalni pritisci definiu na osnovu statikih pritisaka p 2st , p1st , statikih
temperatura T2st , T1st kao i brzine strujanja zraka na ulazu i na izlazu u kompresor,
- stepen ekspanzije u turbini T p 3 t / p 4s , gdje se totalni pritisak p 3 t = definira na osnovu
statikog pritiska p 3st , statike temperature ispred turbine ( T3st ) i brzine gasova ispred
turbine.
Na osnovu ovih pretpostavki se interpolacijom sa slike 98 koristei poznatu vrijednost k i
*k m
k T1t / To p o / p1t . Ovdje je usvojena i
veliina Vh , n m , k , i mk definie vrijednost m
vrijednost mehanikog stepena korisnosti kompresora mk . Vrijednost stepena koristnosti k
sraunata je prema izrazu (371), a moe se odrediti i interpolacijom sa slike 98. Dobivena
*k slui za proraun m
k dm k / dt , koja
vrijednost korigovanog protoka zraka na kompresoru m
je konstantna za jedan ciklus rada motora i koja se koristi u jednaini kontinuiteta u usisnom
kolektoru (jednaina (345)).

121

Veliina dm k / dt odnosno dm k / d se stavlja u jednaini (345) kao:

dm u dm k

d
d

(385)

Protok gasova kroz turbinu dm T / d , uz pretpostavku poznatog protonog presjeka turbine

(ATe) se rauna na osnovu izraza:
1

2
T 1 2

p3
2 T p 4 T p 4 T

p3
R 3 T3 T 1 p 3

dm T
1

A Te
d
6n

(386)

gdje je: T - eksponent adijabate izduvnih gasova u turbini. Vrlo esto se pritisak p 4
poistovjeuje sa okolnim pritiskom ( p ok ), tj p 4 p ok .
Umjesto jednaine (386) za raunanje dm T / d moe se iskoristiti mapa turbine prikazane na
t T3 t / p3 t .
slici 99, kriva , odakle se na osnovu odnosa p 3t p 4st moe oitati vrijednost m
Ako se mijenja npr. kuite turbine onda se kriva sa slike 99 bira za razliita kuita prema
*T , odnosno zapreminski protok
slici 100. Sa slike 99 moe se, za poznati maseni protok m
* , proitati stepen korisnosti (ukupni stepen korisnosti turbine).
V
T
mT
uT
T
Ukoliko se eli izvriti kontrola usvojenih parametara, onda je to najbolje uraditi preko
ukupnog stepena korisnosti TK agregata koji je definisan kao u k mk T mT , koji je
prikazan na slici 101. Ova provjera slui za eventualnu korekciju ovog stepena zbog ranije
usvojene vrijednosti mehanikog stepena korisnosti kompresora ( mk ).
Veliina protoka gasova na turbini dm T / d se ubacuje u jednainu (349) kao:
dm i dm T

d
d

(387)

Ostale veliine u jednainama energije usisnog i izguvnog kolektora (jednaine (346) i 350)
se definiu na osnovu pretpostavljenih parametara stanja (p1, p2, p3, p4, T1, T2, T3 i T4). Ako je
prisutan i meuhladnjak iza kompresora (ije su karakteristike poznate), onda se parametri
stanja p2 i T2 raunaju preko p '2 i T2' , a na osnovu jednaine (372) i (373). Sa ovim
pretpostavkama ulazi se u proraun termodinamikih karakteristika motora (cilindar, usisni
kolektor, izduvni kolektor). Nakon zavretka prorauna jednog ciklusa motora ulazi se u
kontrolu parametara stanja ispred i iza turbokompresora.
Prvo se proraunava temperatura ispred turbine, na osnovu prorauna prvog ciklusa motora kao:
T3

1
m ik

Tik

dm ik
d
d

(388)

k ) i turbini ( m
T ) u toku jednog ciklusa, su
Srednje vrijednosti protoka zraka na kompesoru ( m
definisane kako je ranije objanjeno.
Uz pretpostavku da je p 4 p ok , pritisak ispred trubine (p3) se moe izraunati iz jednaine:

dm T
1
T
m
A Te
d
6n

p3
2 T p ok

R 3 T3 T 1 p 3

2
T

1
T 1 2

p
ok
p3

(389)

122
mT T3t /p3t

kg/s K
bar

pT

3,0

2
2

2,8
2,6
6
2,4

3
hT hmT
1

2,2
0,74

2,0
0,72

1,8
0,70

1,6
4

0,68

1,4
0,66

1,2
VT* = VT To/T1t

0,64

0,1
1,2

1,4

0,2
1,6

0,3
1,8

0,4
2,0

2,2

0,5
2,4

m /s
2,6 p3t/p4st

Sl. 99 Mapa turbine

7

mT T3t /p3t
kg/s K
bar

oznaka
kuita

hu

35,21
32,21

0,55

kompresor: 3760 F
3763 F
3766
3770 V
3772 V

27,21
25,21
21,21

0,50

21,23

0,45
4

3
1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 p3t/p4st

0,40
0,10 0,15

0,20 0,25

0,30 0,35

To/T1t
3

m /s

Sl. 100 Protone karakteristike turbine za

razliita kuita turbina

Sl. 101 Ukupan stepen korisnosti TK agregat za

razliite kompresore

Izraunati pritisak p3 slui za definisanje totalnog pritiska ispred turbine p3t, na osnovu ega
se definie stepena ekspanzije u turbini:
T

p3t p3t

p 4st p ok

(390)

*k , odreuje se redukovani zapreminski

Koristei redukovani maseni protok kroz kompresor m
protok:

123
* V
T /T
V
o
1

(391)

na osnovu koga se odreuje ukupan stepen korisnosti TK agregata ( u ) slika (101) i stepen
korisnosti turbine ( T ) pomnoen sa stepenom mehanikih gubitaka u turbini ( mT ) (slika 99).
Na osnovu ovih podataka moe se na osnovu jednakosti snaga turbine i kompresora (PT Pk)
odrediti stepen sabijanja u kompresoru kao:
k

T 1 k 1

1 T
T

T RT
T3 1
m

T 1 u

T

k 1

k Rk
m
T1
k 1

(392)

Na osnovu ove veliine definie se pritisak i temperatura iza kompresora (p2, T2), odnosno
( p '2 , T2' ) ako postoji meuhladnjak zraka, kao:
T2

T 1
T1 k T

T 1
Tok k T

p 2 p1 k p ok k

(393)
(394)

Pritisak ispred turbine (p3) definie se jednainom (390), preko totalnog pritiska p3t i brzine
strujanja gasova na ulazu u turbinu.
Ovdje se tekoer moe, na osnovu mape kompresora i prethodno izraunatih podataka,
interpolacijom (prema slici 98) definisati, odnosno korigovati, stepen korisnosti kompresora k .
Nakon ovog ulazi se u provjeru stabilnosti sraunatih parametara nadpunjenog motora. Da bi
proraun cilusa nadpunjenog motora bio stabilan moraju biti ispunjeni uslovi:
- za stanje u cilindru:
pk pp
pk
Tk Tp
Tk

(395)

(396)

gdje je sa indeksom k oznaen kraj ciklusa a sa indeksom p poetak ciklusa. Veliine p i

T su relativne zadovoljavajue greke odstupanja pritiska i temperature, koje se zadaju
iskustveno.
Slina situacijea je i sa parametrima oko turbine i kompresora, gdje je indeksom pr
oznaena pretpostalvjena veliina, a sa indeksom s sraunata veliina. Ovdje moraju biti
zadovoljeni uslovi:
p3s p3pr
p 3s

p3

(397)

124
p 2s p 2 pr
p 2s

p 2

T3s T3pr
T3s
T2s T2 pr
T2s

p 2' s p 2' pr

odonosno

p 2s

p 2

T3

(399)
T2' s T2' pr

T2 odonosno

(398)

T2s

T2

(400)

Ukoliko nije zadovoljen bilo koji od uslova, dat jednainama (395) (400), usvajaju se novi
podaci za ponovni proraun ciklusa motora:
- za cilindar:
pp pk

Tp Tk
-

(401)

za turbo kompresor:
p 3pr p 3s
p 2 'pr p 2 's

ili

p 2 pr p 2s

T2 'pr T2 's

ili

T2 pr T2s
T3pr T3s

(402)

Ovaj proces prorauna se ponavlja N puta dok ne budu zadovoljeni svi neophodni uslovi dati
jednainama (395)(400). Tako su u optem sluaju uslovi stabilnosti, nakon ponavljanja N
ciklusa, dati:
- stanje u cilindru:
pNk pNp
pNk
TN k TN p
TN k

(403)

(404)

- stanje na turbokompresoru za dva uzastopna ciklusa:

p3 N p3 N 1
p3 N
p 2 N p 2 N1
p2 N

p 2

p3

odnosno
T3 N T3 N1
T3 N

(405)

p 2' N p 2' N1
p 2' N
T3

p 2

(406)

(407)

125
T2' N T2' N1
T2' N

T2

odnosno

T2 N T2 N1
T2 N

T2

(408)

Ukoliko nisu zadovoljeni neki od prethodnih uslova (jednaine (403)-(408)), ciklus se

ponavlja tako to se rezultati od posljednjeg ciklusa uzimaju kao granine vrijednosti za novi
ciklus tj.:
- poetni uslovi:
p N 1, p p N , k

TN 1, p TN , k

(409)

T2, N1 T2, N ; T3, N1 T3, N

(410)

p 2 , N 1 p 2 , N ; p 3 , N 1 p 3 , N

(411)

Uobiajeno je N = 8 12 iteracija ciklusa(iskustveno).

Ovim se smatra zavren i stabilan proces prorauna (modeliranja) ciklusa nadpunjenog
motora sa najvanijim elementima Ukoliko se desi da se ne moe ostvariti stabilnost procesa
pretpostavka je da postoji neki podatak koji je usovjen nelogian i treba ga pokuati popraviti.
4.2.3.2 Nestacionarni model motor TK agregat
Za razliku od kvazistacionarnog modela gdje se odvojeno vri proraun parametara motora
sus u funkciji ugla obrtanja radilice motora () za cio ciklus, a na kraju se , na osnovu
osrednjenih parametara u usisnom i izduvnom kolektoru, raunaju parametri TK - agregata
(osrednjeni), kod nestacionarnog modela se paralelno raunaju parametri motora sus i
turbokompresora.
Jednaine, matematskog modela motora sus (nuldimenzioni model) ostaju iste kao to su
objanjene u prethodnim takama i to:
- za cilidar motora (taka 4.2.2.1) osnovne jednaine su (24) i (57) sa setom pomonih
jednaina,
- za usisni kolektor (taka 4.2.2.2) osnovne jednaine su (345) i (346) sa setom pomonih
jednaina,
- za izduvni kolektor (taka 4.2.2.3) osnovne jednaine su (349) i (350) sa setom pomonih
jednaina.
Za TK agregat koristi se sljedei matematski model:
Jednaine koje opisuju procese u kompresoru su:
- jednaina (370), ranije data, koja definie adijabatsku promjenu entropije u kompresoru,
- jednaina koja definie promjenu temperature na kompresoru:
h ad , k
T2 T1

k
To To
R o To k
k 1
-

(412)

iz mape kompresora se definie redukovana veliina protoka zraka kroz kompresor:

*k
m

k
m

T1t / To
f k , n Tk To / T1t
p1t / p o

(413)

126
-

izentropski stepen korisnosti kompresora iz mape kompresora definie se kao:

k f k , n Tk To / T1t
-

(414)

promjena protoka zraka na kompresoru:

d mk

d m h

1 p1

T1
m

k T1
p1

(415)

gdje je: m h Vh o - masa zraka u cilindru motora pri referentnim uslovima.

Efektivna snaga kompresora se rauna prema izrazu (369). Stepen mehanikih gubitaka
kompresora ( m ,k ) se moe dosta kvalitetno procjeniti, a moe se indirektno definisati zajedno
sa stepenom mehanikih gubitaka turbine ( m ,T ) sa slike 101.
Jednaine koje koje opisuju procese u turbini su:
- jednaina za adijabatsku provjeru entropije (377), data ranije,
- jednaina efektivne snage turbine (376) i
- jednaina protoka na turbini koja se moe smatrati konvergentno - divergentnom
mlaznicom je:
T A Te
m

p3
R 3 T3

(416)

gdje je: A Te A T - efektivni protoni presjek na turbini ( - koeficijenat gubitaka strujanja

na turbini).
Za podkritini odnos T T ,krit vrijednost 3 se rauna kao:

2 3 3
3
T T
3 1

3 1
3

(417)

Za nadkritini odnos T T ,krit vrijednost 3 se rauna kao:

3 1

2 3 1

3 3
3 1

(418)

gdje je takoer:
3

T ,krit

1 3 1
3

(419)

Na osnovu polja karakteristika iz mape turbine se definiu veliine:

T f T , n Tk , p3 , T3

(420)

mT f T , n Tk

(421)

Temperatura iza turbine se rauna kao:

127

T4 T3 1 T

1
1

3 1
T

(422)

dok se temperatura (T3) poistovjeuje sa temperaturom u izduvnom kolektoru ( T3 Tik ).

Za proraun broja obrtaja turbokompresorskog agregata koristi se jednaina (380), gdje se
raunaju efektivni obrtni momenti na kompresoru (Me,k) i turbini (Me,T), kao:
M e ,k

k 1

1
1
k k

k 1
mk
R 1 T1
k 1
Tk
k mk

M e, T

1
T T mT
m
Tk

3 1

3
1 3
1

3 1 T

(423)

(424)

gdje je: Tk ugaona brzina turbokompresora, a broj obrtaja turbo kompresora rauna se kao
n Tk Tk /(2).

Koristei ovakav model, vano je pomenuti da parametri na poetku ciklusa (=0) u cilindru
(p, T), parametri stanja iza kompresora (K) (p2, T2) i parametri stanja ispred turbine (p3, T3) se
u prvom koraku pretpostavljaju kao poetne vrijednosti sa indeksom p. Izraunate
vrijednosti istih parametara na kraju ciklusa (npr. =4 za etvorotaktne motore) oznaene sa
indeksomk moraju zadovoljiti sljedee uslove:
pk pp
pk
Tk Tp
Tk
p2k p2p
p2k

T2 k T2 p
T2 k
p3 k p3p
p3 k

T3 k T3 p
T3 k

(425)

(426)

p 2

(427)

T2

(428)

p3

(429)

T3

(430)

gdje su p, T, p2, T2, p3, T3 dozvoljene greke odstupanja pojedinih parametara. Ukoliko
nije zadovoljen neki od uslova (425) (430) uzimaju se nove poetne vrijednosti kao:
- za motor:

128

pp pk
Tp Tk
-

za turbo kompresor:

(431)

p 2 'p p 2 'k

odnosno

p2p p2k

T2 'p T2 'k

odnosno

T2 p T2 k
p3p p 3k
T3p T3k

(432)

i ciklus se ponavlja onoliko puta dok se ne zadovolje prethodni uslovi (425) (430). Za
ponavljanje ciklusa N puta (postupak iteracije), u optem sluaju moraju biti zadovljeni uslovi
(403) (408). Oznaka pritiska i temperature iza kompresora je p2, T2 ako se u sistemu ne
nalazi meuhladnjak zraka. Ako na motoru postoji meuhladnjak zraka, onda je stanje iza
kompresora oznaeno sa p '2 , T2' .
Poetni uslovi za N+1 ciklus uzimaju se prema izrazu (409) (411).
Kompletna pretodna analiza o modeliranju nadpunjenog motora odnosi se na sistem
nadpunjenja sa turbokompresorom, kao agregatom za nadpunjenje zraka, bez ulaenja u
dublje rasprave o konstruktivnim izvedbama sistema nadpunjenja (konstantan pritisak ispred
turbine, impulsno nadpunjenje, viestepeno nadpunjenje, razliiti elementi regulacije,
promjenjiva geometrija na turbini, itd.). Ovdje se nisu uopte razmatrali neki drugi sistemi
nadpunjenja (mehaniki sistemi punjenja sa klipnim kompresorom, vijanim kompresorom,
itd.).
4.2.4 Proraun integralnih karakteristika motora (indicirani i efektivni pokazatelji)
Na osnovu izraunatih vrijednosti:
- pritiska u cilindru (p), pritiska u usisnom kolektoru (puk) i pritiska u izduvnom kolektoru
(pik), sve u funkciji vremena (t) odnosno ugla obrtanja koljenastog vratila (),
- temperature u cilindru (T), temperature u usisnom kolektoru (Tuk) i temperature u
izduvnom kolektoru (Tik) u funkciji vremena (t) ili ugla obrtanja koljenastog vratila () i
- promjene mase u cilindru motora (m), promjene mase u usisnom kolektoru (muk) i
promjene mase u izduvnom kolektoru (mik) u funkciji vremena (t) ili ugla obrtanja radilice
motora () kao i drugih karakteristinih parametara prorauna, mogu se odrediti integralne
karakteristike (indicirane i efektivne) motora, koji se jednostavno uporeuje sa izmjerenim
efektivnim karakteristikama. Tako su najvanije karakteristike:
- indicirani rad:
Li

p dV

(433)

- indicirana snaga:
Pi

L i L i 2n
p V n

2 i h
t

(434)

2p m Vh n

(435)

- snaga mehanikih gubitaka:

Pm

129

gdje se pritisak mehanikih gubitaka rauna najee na osnovu iskustvenih

(poluempirijskih) obrazaca. U literaturi [39] i [40] se najee pojavljuju obrasci:
pm a b Cm

Pa

(436)

gdje je: a 1,05 105 ; b 0,12 105 lit. [39]

a 1,11 105 ; b 0,068 105 lit. [40]
c m m / s
p uk
p m 1,11 10 5 0,068 105 c m

5
0,91 10

(437)

gdje je: p m , p uk Pa , c m m / s.
U lit. [38] egzistira izraz:
p m 0,703 105 0,175 p max 0,14 105 c m

gdje je: p max

cm

Pa

(438)

Pa - maksimalni pritisak u cilindru,

m / s - srednja brzina klipa.

- efektivna snaga motora:

Pe Pi Pm

(439)

- mehaniki stepen iskoritenja:

Pe
Pi

(440)

Pe
2 Vh n

(441)

- srednji efektivni pritisak:

pe

- specifina potronja goriva:

ge

g
kWh

(442)

Pe
Pe

2 nM

(443)

Gh
Pe

gdje je Gh asovna potronja goriva.

- efektivni obrtni moment:
Me

130

- volumetrijski stepen punjenja u cilindar:

uvz

m u d

uvo

(444)

Vh uv

itd.
Mogu da se definiu i ostale integralne karakteristike motora po potrebi.
4.2.5 Verifikacija nuldimenzionog modela sa eksperimentima
Bez ulaenja u detaljno iznoenje podataka o motorima, u nastavku e biti pokazani primjeri
prorauna parametara motora sa nuldimenzionim modelom, za jedan usisini motor i jedan
nadpunjeni motor.
Na slici 102 i slici 103 pokazan je tok pritiska (p) i temperature (T) u cilindru motora u
funkciji ugla obrtaja koljena radilice [KV] za usisni motor pri brojevima obrtaja
n=2200 /min (slika 102), i n=1200 o/min (slika 103).
p [bar]
100 T [K]

90

2000

80

usisni motor

raunski

n=2200 o/min
puk=pk=1 bar

eksperimentalno
samo p=p(a)

Tuk=Tk=288 K
70

pik=pr=1,06 bar
1500

Tik=Tr=870 K
l=1,551
hv=0,875

60

50

1000

40
T=T(a)
30

500

20

10

0
UMT

486

SMT
586

686

p=p(a)
786

UMT
886

SMT
986

1086

1186
a [KV]

Sl. 102 Zavisnost pritiska i temperature od ugla obrtanja koljenastog vratila dobiven raunskim putem
i eksperimentalno

131
p [bar]
100 T [K]

90

usisni motor

2000

raunski

n=1200 o/min
puk=pk=1 bar

80

eksperimentalno
samo p=p(a)

Tuk=Tk=288 K
70

pik=pr=1,06 bar
1500

Tik=Tr=740 K
l=1,602
hv=0,855

60

50

1000

40
T=T(a)
30

500

20

10

0
UMT

586

486

p=p(a)

SMT
686

SMT

UMT
886

786

986

1086

1186 1206 a [KV]

Sl. 103 Zavisnost pritiska i temperature od ugla obrtanja koljenastog vratila dobiven raunskim putem
i eksperimentalno

Na slici 104 prikazani su rezultati prorauna (p, T) jednog prehranjivanog motora na reimu
n=1180 o/min sa nuldimenzionim modelom.
[bar] T [K]
140
130
nadpunjeni motor
120

n=1180 o/min
p2=1,56 bar

110

T2=358 K
p3=1,31 bar

100

T3=892 K
l=1,747
hv=0,952

90

2000

raunski
eksperimentalno
samo p=p(a)

80
70

1500

60
50 1000
40
30

T=T(a)
500

20
10

0
UMT

486

SMT
586

686

p=p(a)
786

UMT
886

SMT
986

1086

1186 a [KV]

Sl. 104 Zavisnost pritiska i temperature od ugla obrtanja koljenastog vratila dobiven raunskim putem
i eksperimentalno

132

Na slici 102, slici 103 i slici 104 upisani su podaci o stanju u usisnom kolektoru (puk, Tuk),
izduvnom kolektoru (pik, Tik) odnosno stanju iza kompresora (p2, T2) i stanju ispred turbine
(p3, T3). Pored toga napisani su i podaci za sraunate vrijednosti ekvivalentnog odnosa zraka
() i volumetrijskog stempena punjenja motora (v).
Raunske krive (pune linije) i izmjereni tok pritiska u cilindrima (crtkane linije) imaju
zadovoljavajue slaganje, pored zadovoljavajueg slaganja i integralnih (efektivnih)
pokazatelja motora. Ovo sve upuuje da je kompletan model dobro postavljen i da rjeenje
daje zadovoljavajue rezultate, ime je izvrena verifikacija raunskog programa. Sa ovako
provjerenim modelom i raunskim programom mogue je vriti analize i testrianja razliitih
parametara (konstruktivnih) na karakteristike motora.
4.2.6 Dvozonski model
Za razliku od modela sagorijevanja dQs / d , koji je ranije objanjavan neki autori daju i
drugaije pristupe modeliranju karakteristika sagorijevanja goriva, od tzv. dvozonskog
modela do sloenih tzv. 3D modela koji se predstavljaju preko mjeanja gorivo-zrak,
isparavanja, hemijskih reakcija i oslobaanja toplote. Obzirom na sloenost ovih modela, u
nastavku se daju samo osnovne naznake za dvozonski model, bez ambicija da se ulazi u neka
sloenija objanjenja.
Pretpostavke za ovaj model su:
- Kod svih procesa kod kojih ne postoji linearna zavisnost od temperature, npr. prijenos
toplote pri zraenju, razliite hemijske reakcije pri stvaranju tetnih produkata
sagorijevanja, nuldimenzionalni model ne moe dati dobre rezultate, zato to
osrednjena lokalna temperatura znatno odstupa od stvarne vrijednosti,
- Cjelokupna radna materija koja se nalazi u radnom prostoru dijeli se u dvije zone
putem beskonano tankog fronta plamena:
- zona u kojoj se nalazi radna materija koja nije sagorjela (zona 1, slika 105),
- zona u kojoj se nalaze produkti sagorijevanja (zona 2, slika 105).
- Obje zone se u svakom trenutku posmatraju kao homogene, tako da u okviru zona
nema lokalnih odstupanja temperature,
- Lokalne razlike u pritisku se ne razmatraju, tako da je pritisak u obje zone jednak,
- Za odreivanje stanja radne materije koristi se uslov hemijske ravnotee. Ona je
zavisna od temperature i uspostavlja se trenutno nakon svake promjene tempereature.
Na slici 105 dat je realni prostor sagorijevanja i fizikalni model sa dvije zone za jedan dizel
motor.

Zona 1
nesagorjela
mjeavina

dQz1

Zona 1

pdV1

gorivo
+ zrak

zona zrak

zrak

mlaz goriva
fronta plamena
Zona 2
Realni proces

sagorjela
mjeavina

produkti
sagorijevanja
(OHC)
Zona 2
OHC sistem
Zeldovich mehanizam

dQz2
pdV2

Fizikalni model

Sl. 105 Realan prostor i fizikalni model dvozonskog sagorijevanja

133

Zona 1 predstavlja zonu nesagorijele mjeavine zraka i goriva, jednostavno zona bez
sagorijevanja, definisana je parametrima p1, V1, T1 i 1.
Zona 2 predstavlja zonu mjeavine sagorjelih kompnenti i komponenti nepotpune oksidacije,
definisane parametrima p2, V2, T2 i 2. U zoni 2 javlja se sekundarna oksidacija za ije su
reakcije potrebni kinetski modeli. Termalni NOx takoer se nalazi u zoni 2, koji se moe
opisati pomou Zeldovich-ovog mehanizma.
Front plamena razdvaja dvije prethodne zone. Za njega se pretpostavlja da je vrlo tanak i da
nema mase. Primarna oksidacija nalazi se u frontu plamena unutar OHC ravnotee, tj. OHC
kompnente O*, H*, O2, H2, H2O, CO, CO2 i O*H su u hemijskoj ravnotei u frontu plamena.
Jednaine koje se koriste za proraun parametara u zonama 1 i 2 su date u nastavku.
Za zonu 1 vae jednaine:
- jednaine kontinuiteta:
dm1 dm g dm m1 dm m12

d
d
d
d

(445)

gdje je:
dm g / d - karakteristika ubrizgavanja goriva,

dm m1 / d - masa mjeavine gorivo-zrak koja se dodaje frontu plamena,

dm m12 / d - masa zraka koja prolazi kroz front plamena u zonu 2.

- jednaina energije:
dm g
du1
dm m1
dm m12 dQ z1
dV
hg
h m1
h12

p1 1
d
d
d
d
d
d

(446)

gdje je:
h g - entalpija goriva,
h m1 - entalpija mjeavine gorivo-zrak koja odlazi u front plamena,
h12 - entalpija zraka koji prolazi iz zone 1 u zonu 2 kroz front plamena.
dQ z1 / d - karakteristika prenosa toplote sa zone 1 na zidove komore izgaranja.

Za zonu 2 vae jednaine:

- jednaina kontinuiteta:
dm 2 dm m 2 dm m12

d
d
d

(447)

gdje je:
dm 2 / d - promjena mase komponenti OHC ravnotee.

- jednaine energije:
dV2
dm12 dQ z 2
dm m 2
du 2
h m2
h 12

p2
d
d
d
d
d

(448)

gdje je:
dQ z 2 / d - karakteristika prenosa toplote sa zone 2 na zidove komore za sagorijevanje.

134

Kako je front plamena zanemarivo male debljine to vai i jednaina:

dm m1 dm m 2 dm m

d
d
d

(449)

Veliine dQ z1 / d i dQ z 2 / d se mogu napisati kao:

dQ z dQ z1 dQ z 2
1

k T Tz
d
d
d
6n

(450)

gdje se koeficijent prenosa toplote ( k ) moe odrediti uz pomo nekog od poluempitijskih

izraza datih u taki 4.2.2.1 pomou jednaina (138), (140, (141), (142), (144), (145)(149),
(151) i (152).
Temperatura T u izrazu (440) predstavlja srednju vrijednost energetske temperature, koja se
moe odrediti iz jednaine:

m1 m 2 u (T) m1 u1 (T) m 2 u 2 (T)

(451)

Za obe zone vae jednaine stanja:

p1 V1 m1 R 1 T1

(452)

p 2 V2 m 2 R 2 T2

(453)

Takoer za pomenuti model vae uslovi:

V V1 V2

m m1 m 2
p p1 p 2

(454)

Na ovaj nain dat je zatvoreni sistem jednaina tzv. dvozonskog modela. Jednaine su
napisane u najoptijem obliku, bez ulaenja u detalje, kao i bez analize hemijskih relacija
procesa isparavanja i sagorijevanja mjeavine gorivao-zrak.
4.3 Kombinovani nul-dimenzioni i jednodimenzioni model termodinamikih
procesa u motoru sui

Za razliku od dosada opisanih modela, kod ovakvog pristupa se usisna i izduvna grana motora
zamjenjuju sistemom cijevi, gdje se pored vremena (t) kao nezavisno promjenjiva, odnosno
ugla obrtanja radilice (), uvodi i poduna koordinata (x) kao nezavisno promjenjiva. Primjer
jednog fizikalnog modela, za ovakav pristup modeliranju dat je na slici 39. Na slici 39 vidi se
da je usisna i izduvna grana motora zamijenjena sistemom cijevi, gdje se strujanje u cijevima
moe tretirati kao jednodimenziono. Granice ovih cijevi mogu biti: atmosfersko stanje,
kompresor i turbina, filter zraka, meuhladnjak zraka, neka zapremina, itd. Procesi koji se
modeliraju u cilindru motora ostaju nuldimenzioni i za njih vai sve isto kao to je dato u
taki 4.2.
U nastavku e se dati samo osnovni principi matematskog modela i numerikog rjeenja za
tzv. jednodimenziono teenje (jednodimenzionalni model).
Zakoni koji opisuju (definiu) procese u kontrolnim zapreminama pogodne za rjeavanje 1-D

135

modela (npr. cijevi za L >> d) su:

- zakon o odranju mase,
- zakon o odranju koliine kretanja,
- zakon o odranju energije,
- jednaina stanja.
Nepoznate veliine su:
- masa m = f (t, x),
- brzina v = f (t, x),
- temperatura T = f (t, x),
- pritisak p = f (t, x).
gdje je:
x - poduna koordinata cijevi,
U kombinaciji sa ostalim segmentima motora, mogu se odrediti sve relevantne (efektivne)
karakteristike motora, kao i kod nuldimenzionog modela samo je neto kvalitetniji proraun
parametara u usisnom i izdunom kolektoru (veliine nisu osrednjene).
ema modela npr. izduvne grane jednog jednocilindrinog motora prikazana je za
jednodimenzioni model gdje je (L >> d) dominantna duina izduvne grane motora (L) u
odnosu na prenik (d), na slici 106.
x=0

x=0

r, u, p, T

x=L

(xi, ti)

t=0
a

x
x=0

x=L

Sl. 106 ema izduvne grane jednog jednocilindrinog motora, sa neovisnim kooridnatama x, t

Rjeenje problema usisne i izduvne grane motora predstavlja strujanje stiljivog fluida.
Poznate metode koje slue za rjeavanje toka stiljivog fluida u kanalima su:
- metod punjenje - pranjenje,
- energetska metoda,
- metod karakteristika.
Jedna od najuspjenijih metoda za to je metod karakteristika gdje se hiperboline
diferencijalne jednaine prevode u obine koje se lako numeriki rjeavaju.
Osnovne hiperboline parcijalne jednaine su izvedene pomou:
- jednaine kontinuiteta,
- jedaine koliine kretanja (zakon o ouvanju koliine kretanja),
- jednaine energije.

136

U jednainama je uzet uticaj trenja i prenosa toplote na cijevi i obrnuto. Metod karakteristika
je koriten za raunanje stanja na granicama cijevi, a du cijevi je koriten metod konanih
razlika, za odreivanje stanja na pojedinim mjestima.
Na ovaj nain raunaju se (odreuju) parametri stanja u svakom mjestu, u bilo kom trenutku
vremena.
Osnovne jednaine za jednodimenzionalni model, npr. izduvne grane (slika 106), su:
- jednaina kontinuiteta napisana na osnovu jednaine (2) u formi:
u

u
x
x
t

jednaina koliine kretanja napisana na osnovu jednine (10) u formi:

u
u 1 p 2f u 3
u

0
t
x x d u

(455)

(456)

jednaina energije u formi:

2f 3
p
p
p

u 0
a 2 u ( 1) q
u
x
d
x
t

(457)

gdje je:
u - brzina toka,
p - pritisak,
a - brzina zvuka,
= 1,41 - eksponent adijabate,
q - koliina toplote koja se prenosi kroz cijev,
f - koeficijent trenja,
d - unutarnji prenik cijevi,
L - duina cijevi,
x - poduna koordinata
- gustina gasa.
4.3.1. Svoenje jednaina na normalni oblik
Rjeenje sistema jednaina (455), (456) i (457) ne moe se dobiti ni u najjednostavnijem
obliku graninih uslova. Zbog toga se pribjegava transformacijama sistema jednaina (455),
(456) i (457) kako bi se dobio sistem koji je pogodan za priblino numeriko rjeenje. Prelazi
se u noramlni oblik gornjeg sistema, trae se uvjeti pravca karakteristika i uvjeti
kompatibilnosti da bi se sistem preveo na sistem obinih diferencijalnih jednaina i one rjeile
numerikim putem.
Prevoenje na normalni oblik se obavlja na sljedei nain:
- Transfoirmacija I ima oblik:

455 a 456 a 2 457 0

(458)

137

odakle se dobiva:
p
p

2f 3
u
u

u
a2
u
u a
a u

1 q
t
x

x
d

t
x

p
2f u 3

u
a
a2
u a2
a2
0
x
d u
t
x
x

(459)

konano se dobiva transformacija I u formi:

p
p
u a
a
t
x

u
2f 3
2f u 3
u

u
a

a
0

t
x
d
d u

(460)

Transfoirmacija II ima oblik:

455 a 456 a 2 457 0

(461)

odakle se dobiva:

u
u
p
p
2f 3

u
a u
a2
u
u a
1 q
x
x
t
x
t
d
t

u
2f u 3

p
0
a2
a2 u
a
a2
x
d u
x
t
x

(462)

Konano se dobiva transpromacija II u formi:

2f 3
2f u 3
p
p
u
u

u a
0
u a
a u a 1 q
d
d u
t
x
x

(463)

Trea forma jednaine se uzima u obliku jednaine (457):

2f 3
p
p

u 0
u
a2
u
1 q
d
x
x
t
t

(464)

Uvoenjem diferencijalnog operatora:

d

c
dt t
x

(465)

jednaina (460) du linije definirane pravcem:

dx
ua
dt

(466)

postaje:
dp
du
2f 3
2f u 3

a
1 q
u a
0
dt
dt
d
d u

(467)

138

Jednaina (463) du linije definirane pravcem:

dx
ua
dt

(468)

postaje:
dp
du
2f 3
2f u 3

a
1 q
u a
0
dt
dt
d
d u

(469)

Jednaina (464) du linije definisanje pravcem:

dx
u
dt

(470)

postaje:
dp
du
2f 3
2f u 3

u a
0
a
1 q
dt
dt
d
d u

(471)

Pogodnim transformacijama jednaina (467), (469) i (471) se mogu pisati i peko pseudo Riemmanovih varijabli u gormi karakteristika na sljedei nain:
Ako se uvede:
- Bezdimenziona brzina zraka

a
a ref

(472)

- Bezdimenziona brzina

u
a ref

(473)

Pokazatelj promjene etropije (brzina zraka nakon homentropske ekspanzije do referentnog

1

p1

a
a1

pritiska A A p / p ref 2 ):
p2

AA

1
2
pref

s2

(474)

gdje je aA - parametar stanja gasa nakon

homentropske ekspanzije do referentnog
pritiska pref, kako pokazuje slika 107.

aA2
aA1

s1

aA
a ref

Sl. 107 Zavisnost brzine zvuka (a) i entropije (s)

- Bezdimenziono vrijeme

a ref t
L ref

(475)

139

- Bezdimenziona prostorna koordinata

x ref
L ref

(476)

Kako je izmeu svakog stanja i stanja sa indeksom A homentropska promjena stanja, to se za

opti sluaj moe pisati:
2

a 1
p

p ref a A

(477)

Logaritmiranjem i diferenciranjem jednaine (477) dobiva se, ako posoji promjena entropije:
dp
2 da da A

p 1 a
aA

(478)

odnosno:
1 dp da da A

2 p
a
aA

(479)

Jednaina (467) se moe transformisati na sljedei nain:

Jednaina (467) se mnoi sa

dt 1
, pa se dobiva jednaina:
a 2

12
u3
1 dp 1
2
f

1
2
f

3
dt
du

u
q
2 a
2
d
2 d u
2a

Veliina

(480)

(481)

1 dp
transformie se kao:
2 a
da da
1 dp 1
dp
1 dp
da
a

a
a A da a A
p
2 a
2
2 p
aA
aA
a

(482)

jer je:
2

a 1
p
dp
2 da da A

p ref a A
p 1 a
a A

Najzad jednaina (467) mnoenjem sa

(483)

dp 1
postaje:
a 2

3
2
da A 1
1
2f 3 1 2f u
da
du a

u
dt
q
2
a A 2a
d
2 d u

(484)

140

Jednaina (484) u bezdimenzionoj formi glasi:

2
dA A 1
1
dA
dU A

2
A A 2A

3
q
2f 3 1 2f U
3
U
L ref dZ
a
d
2 d U

ref

(485)

Lijeva strana jednaine (485) predstavlja diferencijal veliine:

A

1
U
2

(486)

tzv. pseudo - Riemanova varijabla, to omoguuje odreivanje stanja fluida i njegove brzine u
bilo kojoj taki na pravcu po kojem je definirana jednaina.
Sada se konano jednaina (467) moe pisati u obliku:
2
dA A 1
d A

A A 2A

3
q
2f 3 1 2f U

3
U
L ref dZ
a
d
2 d U

ref

(487)

Na slian nain se transformiu i jednaine (469) i (471). Tako se moe pisati sistem
jednaina konaan:
Lijeva strana transformisane jednaine (469) predstavlja diferencijal veliine:
A

1
U
2

(488)

Jednaina (469) ima konaan oblik:

2
dA A 1
d A

A A 2A

3
q
2f 3 1 2f U
3

U
L ref dZ
a
d
2 d U
ref

(489)

Na osnovu jednaina (486) i (488) moe se pisati:

A / 2 ; U / 1

(490)

odakle se jednaine pravca mogu pisati kao:

dX
1
3

dZ 2 1
2 1

(491)

3
dX
1

dZ
2 1
2 1

(492)

odnosno:

Jednaina (471) se transformie u oblik:

dA A

1 AA q
2f 3

U L ref dZ
2 3
2 A a ref
d

(493)

141

gdje je uvjet pravca:

dX
U
dZ

(494)

Sistem jednaina (487, 489, 491, 492, 493 i 494) predstavlja sistem obinih diferencijalnih
jednaina koje su rjeive numerikim putem.
Nepoznate koje se dobiju iz prethodnog sistema jednaina su: , i A A . Na osnovu njih
odreuju se parametri stanja fluida (gasa) kao:
-

a ref
2

(495)

a ref
2

(496)

A A 1

(497)

p ref

p
a2

(498)

p
R

(499)

Dobiveni rezultati su funkcija vremena (t) i poloaja (x) u cijevi:

(500)

a, u, p, , T=f (t, x)

Obzirom na kompliciranost numerikog postupka metode karakteristika ovdje se obino

koristi metod konanih razlika tipa Lax - Wendroff-a. Za ovo je potrebno sistem jednaina u
modelu prevesti u bezdimenzionu formu.
4.3.2 Svoenje jednaina modela na bezdimenzione forme
Jednaina kontinuiteta je:
u

0
t
x

(501)

uvode se oznake:

R
ref
u
a ref
X
Z
P

U
X
L ref
t
t ref
p
p ref

t a ref
L ref
ref

p
a 2ref /

(502)

142

Jednaina (501) postaje:

R R U

0
Z
X

(503)

Ukoliko je presjek cijevi (Ac) promjenjiv, onda se koristi jednaina kontinuiteta:

u
u d Ac

t
x
A c dx

(504)

odnosno u bezdimenzionoj formi jednaina (504) ima izgled:

R R U
R U d Ac

Z
X
A c dX

(505)

u u 2 p
2f u 3

0
t
x
x
d u

(506)

Jednaina koliine kretanja je:

Uvoenjem oznaka (502) dobiva se:

R U

R U2
2f U 3

R
L ref 0
x
d U

(507)

Ukoliko je provrina presjeka cijevi (Ac) promjenjiva, onda je jednaina koliine kretanja:

2f u 3
u 2 d Ac
u
u p
u

d u
A c dx
t
x x

(508)

odnosno u bezdimenzionoj formi jednaina 508 postaje:

P

R U2
2f U 3
R U
U 2 d A c

R

L ref
d U
X
Z
A c dX

(509)

Jednaina energije se ovdje koristi u formi:

u3

u2
p

p u

1 2 1
2
q

x
t

(510)

U bezdimenzionoj formi jednaina (510) postaje:

R U2
R U3 P U
P

1
2

1
2

R q L ref
Z
X
a 3ref

(511)

143

Ukoliko je povrina poprenog presjeka cijevi (Ac) promjenjiva onda je jednaina energije:
u2
p

1 u 3

1
2

p u q

t
x 2
1
Ac

u3
dA c

2 1 p u dx

(512)

Bezdimenziona forma jednaine (512) sada glasi:

R U2
R U3 P U
P

2 1
3
1
2

R q L ref 1 R U U P dA c

Z
X
1 dX
a 3ref A c 2

(513)

Sistem jednaina (503), (507) i (511) moe se napisati pomou matrica kao:

RU

X
Z
2
RU
P

2 1

R U
0

P
R U 2
R

RU 3 P U

Rq

1
2

2f U 3

L ref
d U

L ref

a 3ref

(514)

ili u optem obliku:

V G

B
Z X

(515)

gdje se veliine V, G i B odreuju iz jednaine (514).

ema po kojoj se rjeava sistem jednaina (514) metodom konanih razlika tipa Lax Wendroff-a data je na slici 108. Postupak rjeavanja je:
t(Z)

(n+1)t+Dt

(n+

Dt
1
)t+
2
2

(n)

i -1

i- 1
2

i+1
2

i +1

x(X)

Sl. 108 ema rjeavanja sistema jednaina metodom Lax - Wendroff

144

I - korak: Na osnovu poznatih veliina u takama 1, 2 i 3 u trenutku t (taka n), za narednu

polovinu koraka (t/2) odnosno trenutak t+t/2 (taka n+1/2) odreuje se stanje u takama 1'
i 2' kao:
V

1
2

1
2

n
n
Vin Vin1 1 Z n
G i G in1 1 Z Bi Bi1

2
2 X
2 X
2

(516)

II - korak: Na osnovu poznatog stanja u takama 1' i 2' odreuje se stanje u eljenoj taki 1
kao:

Vin 1 Vin

Z
X

1
n
n 12
Z
G 1 G 12
i
X
2
i 2

1
2
1
i
2
n

1
2
1
i
2
n

(517)

Ovo znai da za svaku taku u narednom trenutku vremena (t+t) treba poznavati vrijednost u
takama 1, 2 , 3, 1' i 2'. Na osnovu dobivenih vrijednosti za V mogu se odrediti
bezdimenzione veliine R, U i P, a poslije toga i veliine , u, p i a.
4.3.3 Granini uslovi na krajevima cijevi
U nastavku su dati granini uslovi na krajevima cijevi (stanje x=0 i x=L, slika 106), odnosno
usisnim ili izduvnim cijevima, potrebnim za modeliranje toka striljivog fluida.
Isticanje iz cijevi
Skica izlaza cijevi, sa svim potrebnim oznakama data je na slici 109 a), sa skicom
Riemanovih varijabli (, ) na slici 109 b) i diagramima bezdimenziona brzina zvuka (A) entropija (s) za dva sluaja pg po i pg > po (slika 109 c) i d)).
p

A
c

pg= po

A , AA

o
o

pref

U , l, b
a
c

a)

c)

s
p

pg

po
g

pref

l
a

b)

d)

Sl. 109 Skica izlaza iz cijevi sa osnovnim parametrima

Nepoznate veliine na slici 109 a) su zaokruene, treba da se odrede na osnovu graninih

uslova.
Da bi dolo do isticanja gasa iz cijevi potrebno je da pritisak u cijevi (p) bude vei od pritiska
u okolini (po), tj.:

145
p po

(518)

Ova nejednakost se moe napisati kao:

AA

AA

1 A o

AA

(519)

gdje je AA definisano jednainom (474).

Smjer ulazne karakteristike i brzine u cijevi je istovjetan, pa je:

1
Ao
AA
A Ao

(520)

Kako je veliina A definisana kao A=a/aref, dobiva se veliina:

p
a
A A A
a ref p ref

(521)

obzirom da je p1/ .
Tok se smatra izentropskim izmeu poprenog presjeka na kraju cijevi i u grlu, a adijabatski
izmeu poprenog presjeka u grlu i okoline, jednaina energije i jednaina kotinuiteta za
presjek cijevi (c) i grla (g) mogu se pisati na sljedei nain:
- jednaina energije:
A2

1 2
1 2
U A g2
Ug
2
2

(522)

- jednaina kontinuiteta:
U g U g

(523)

gdje je - odnos porine poprenog presjeka grla cijevi i povrine poprenog presjeka cijevi.
Na osnovu jednaine (523) i jednakosti:
2

p A 1

p g A g

(524)

moe se napisati izraz:

U A

A g A g A g
Ug

(525)

146

Razlikuju se dva sluaja strujanja u grlu: podzvuno i zvuno strujanje.

Za podvuni tok, se kombinacijom jednaina (522) i (525) dobiva:

2 A
Ag
1 A g

1
1 2

4
1

Ag

(526)

a kako je strujanje izentropsko tj.:

A A A Ag

A
Ag AA o
AA
o

(527)

dobiva se na osnovu izraza:

A

1
U
2

(528)

sljedea jednakost:

1 A

A 1 U
A

A g
Ag Ag
2 Ag Ag
2

A
1
A g

4
1

1/ 2

(529)

Vrijednost A/Ag se odreuje iterativnim putem iz izraza (529). Vrijednost Reimanovih

invarijanti po izlaznoj karakteristici se dalje dobiva eksplicitno kao:

A
2
2A 2

(530)

A
A
AA o
Ag
A Ao

(531)

A Ao
A g A Ao

(532)

ili konano:
2A A

jer je pg po i Ag /AA Ao /AAo.

Za sluaj zvunog strujanja u grlu vai uslov:
Ug Ag

(533)

Iz jednaine energije (522) sada se dobiva:

A2

1 2
1 2
U A g2
Ag
2
2

(534)

147

odnosno:
U

Ag

1 2 A

1 1 A g

(535)

Takoer se iz jednaine (523) moe dobiti:

Ug 1 A

1
Ag
A g A g
Ug

(536)

Smjenom jednaine 535) u (536) dobiva se:

A

Ag

1 2 A
1 1 A g

2 1/ 2

(537)

Odakle se iterativnim putem odreuje vrijednost (A/Ag). Dalje se vrijednost Riemanove

invarijante po izlaznoj karakteristici odreuje kao:
A 1 U A 1 U

2 A g A g
2 A g
A g

(538)

Ostale veliine stanja na granici isticanja iz cijevi mogu se sada odrediti na osnovu i , kako
je ve ranije opisano.
Uticanje u cijevi
Proces uticanja gasa u cijev se smatra izentropskim sve do grla otvora (g), a nakon toga se
nastavlja adijabatskom espanzijom sve do stanja unutar cijevi. Na slici 110, data je skica
ulaznog dijela u cijev sa oznakama pojedinih veliina sa Reiman-ovim varijablama (, ) i
dva sluaja promjene A i s.
A

po
c

p
pg

A, U

pref

g
o

AA , l , b

g
c

a)

c)
A

o
g

b)

s
po
pg
p
c

pref
a

d)
s

Sl. 110 Skica ulaza u cijev sa osnovnim parametrima

148

Zaokruene veliine na slici 110 predstavljaju nepoznate veliine koje treba odrediti. Da bi se
odredila entropija u cijevi, veliine stanja i brzine gasa u cijevi potrebno je provesti
odgovarajui iterativni postupak Jednaina energije se moe pisati kao:
A o2 A g2

1 2
1 2
Ug A2
U
2
2

(539)

Ako se u jednainu (539) uvedu izrazi za brzinu (U) i brzinu zraka (A) izraenu preko
Reiman-ovih invarijanti po ulaznoj () i izlaznoj () karakteristici i rjei po , dobija se
(rjeenje slijedi iz kvadratne jednaine po ):

3
2
1 1 A 2r 2 1 2 1 / 2

1 1

(540)

Jednaina kontinuiteta je:

U g U g

(541)

Jednaina promjene koliine kretanja je:

p g p U 2 g U g2

(542)

Kako je vrijednost brzine zvuka:

A

p 1
a ref

(543)

to je:
p
A

p g g A g

(544)

Kako je promjena stanja izmeu grla i cijevi izentropska, to je:

A Ag A Ao

Ag

po A o

pg

(545)

Takoer je:
p
A A Ao

p o A o A A

-1
p pg

pg po

g
g
U
U A
p

g
pg
U A g

(546)

(547)
2

(548)

149

Uvrtavanjem izraza (545) i (548) u (546) dobiva se:

A A Ao

A A
o A

Ug A
1

Ag
U

A g 1

Ao

(549)

Dalje je:
A A o A Ao

Ao Ag AA

1 U g A

U A g

(550)

Iz jednaine (549) se dobiva:

1

A A A Ao

2
A U g A 2

Ag U Ag

(551)

Brzina zvuka poslije izentropske promjene stanja do referentnog pritiska je sada funkcija
brzine zvuka i brzine gasa u grlu (Ag, Ug). Nepoznate veliine U i A se mogu pretpostaviti.
Postupak je sljedei. Jednaina kontinuiteta, jedanina stanja i jednaina promjene koliine
kretanja se mogu kombinovati:
A g2

Ug
U

U U Ug

(552)

Daljnja zamjena u jednainu energije (539) dobiva se:

2

U A
1 Ug

g r


2 U

Ao U

1 U
1
2 A o

1 0

(553)

Ova jednaina se moe rijeiti iterativnim putem po (Ug/Ar) (kvadratna jednaina).

Za zvuni tok rjeenje je trivijalno:
Ug
Ao

Ag

1/ 2

Ao 1

(554)

odakle se moe odrediti odnos poprenog presjeka grla otvora i cijevi za koji dolazi do
krtinih uslova na grlu:
1 U 2 A 1 1/ 2
1

o
1

kr
2 A o U 2

(555)

Za kopletan proraun uticanja gasa u cijev neophodan je iterativni postupak koji se sastoji od
sljedeeg:
a) Pretpostavlja se vrijednost A *A (obino iz prethodnog koraka) i Reinemanova invarijanta
po ulaznoj karakteristici * .

150

b) Rauna se Reinemanova invarijanta po izlaznoj karakteritici (jednaina (530)), zatim se

odreuju odgovarajue vrijednosti U i A, kao:
U

(556)

c) Za podzvuan i zvuan tok odreuje se vrijednosti Ug/Ao i Ag, kao i njihove odgovarajue
vrijednosti AA. Veliine Ug/Ao se dobiva iz jednaine (553) za podzvuno strujanje, a za
zvuno iz jednaine (554). Veliina Ag se odreuje iz jednaine (552). Konano se
pokazatelj (AA) dobiva iz jednaine (551).
d) Ako je A A A *A , tada je rjeenje kompletirano.
e) Ako nije ispunjen uslov d), onda se vrijednost Reimanove invarijante po ulaznoj
karakteristici () koriguje po izrazu:

Ao
A A A*A *
A Ao

(557)

Ovaj postupak se ponavlja sve dok se ne zadovolji uslov iz take d), sa odgovarajuom
zadatom grekom postupka iteracije.
4.3.4 Spojevi razliitih cijevi
Za vei broj cijevi koje se spajaju u jednoj taki uvode se odreene pretpostavke
(pojednostavljenja). To su:
- spoj vie cijevi predstavlja se zajednikom takom,
- strujanje na spoju je homentropsko izoenergetsko (idealan gas, zanemareno trenje,
nema izmjene toplote sa okolinom).
Za ove uslove vai:
p1 p 2 p n p
1 2 n
T1 T2 Tn T
a1 a 2 a n a

(558)

Za proraun nepoznatih veliina na spoju cijevi koriste se:

- jednaina kontinuiteta:
n

u i Fi 0
i 1

(559)

gdje su Fi povrine poprenih presjeka cijevi.

- jednaina jednakosti brzina zraka:
a1 a 2 a

(560)

Ovo se najbolje vidi na primjeru 3 cijevi u ravi, kao na slici 111 gdje je Fi povrina
poprenog presjeka cijevi i.

151

Jednaina kontinuiteta za ovaj spoj glasi:

l1
b1
F1

u2

F1 u1 F2 u 2 F3 u 3 0
l2, b2, F2

u1

(561)

obzirom da je gustina ista na samoj ravi .

l3, b3, F3

Jednakost brine zraka je:

u3

a 1 a 2 a 3 =a

(562)

Sl. 111 Tri cijevi u ravi

Ako se preko Reinemanovih varijabli izraze veliine u i a tj.:

u

(563)

jednaine (561) i (562) postaju:

F1 1 1 F2 2 2 F3 3 3 0
1 1 2 2
1 1 3 3

(564)

Iz sistema jednaina (564) mogu se odrediti nepozante veliine (ovdje su to Riemanove

izlazne varijable) kao:
1
2
3

2 F1 1 F2 2 F3 3
1
F1 F2 F3

2 F1 1 F2 2 F3 3
2
F1 F2 F3

2 F1 1 F2 2 F3 3
3
F1 F2 F3

(565)

ili uopteno:
n

odakle se dobivaju veliine:

2 Fi i
i 1

Fi

(566)

152
i i
1
i i
ai
2

ui

i 1

pi i
2A A
2
i
2
i i

2
p
Ti i
R i

(567)

Primjer
U nastavku je dat primjer prorauna stanja stiljivog fluida koji struji kroz izduvnu cijev
jednog jednocilindrinog motora, prikazanog na slici 106. Uzeti su osnovni podaci za cijev:
duina L = 1 m i unutarnji prenik cijevi d=45,8 mm. Koeficijenat suenja na ulazu u cijev je
L

Av
4 , a na izlazu iz cijevi (desna strana cijevi) D 0,8.
d c2

Poznati su svi podaci za ventil:

- diagram hoda ventila hv=f(), kao i promjena povrine poprenog presjeka na ventilu
Av= f(),
- ugao otvorenosti ventila j KV

Stanje ispred ulaza u cijev (na izduvunom ventilu) dato je u vidu zavisnosti:
p p ( )

T T ( )

u intervalu otvorenosti ventila, za poznati broj obrtaja motora (brzinski reim rada) kao i za
dati reim optereenja.
Pomone jednaine, koje su koritene u konkretnom sluaju su:
- kinematski viskozitet stiljivog fluida:
1 T

0,175 10 4

273

(568)

koeficijent trenja u cijevi:

f

0 , 761

16
Re

R e 2300

za

0,07
R 0e, 214

(569)

R e 2300

za

(570)

koeficijent prenosa toplote sa gasa na cijev:

k 0,0674 p 0, 78 u

0 , 78

T 0,52 d 0, 22

W / m
2

(571)

153

gdje je: p [bar], u [m/s], T [K], [kg/m3], d [m].

Za konkretan primjer, naprijed naveden, izvren je proraun odgovarajuih parametara u
izduvnoj cijevi, koji su verifikovani sa eksperimentalnim rezultatima.
Nakon verifikacije rezultata raunskog progarama, izvreno je testtiranje uticaja duine cijevi
(L) i prenika cijevi (d) na parametre stanja u cijevi. Poetak prorauna u cijevi je bio
definisan kao trenutak poetka otvaranja izduvnog ventila. Neki od dobivenih rezultata
prikazani su kako slijedi:
- na slici 112 prikazana je promjena brzine strujanja gasa (u) u izduvnoj cijevi na tri
mjesta (x=0, x=L/2, x=L) za brzinski reim n=2200 /min, prenik izduvne cijevi
d=60 mm i duinu L=1 m. Za iste radne uslove, na slici 113, prikazana je promjena
temperature,
- Na slici 114 data je promjena brzine gasa na kraju cijevi za razliite duine cijevi
L=0,7 m, 1 m i 2 m, za brzinski reim n=2200 /min i prenik cijevi d=60 mm. Za iste
radne uslove, na slici 115, data je i promjena temperature gasa na poetku cijevi,
- Na slici 116 data je promjena brzine gasa na kraju cijevi za razliite unutarnje
prenike cijevi d=40 mm, 60 mm i 80 mm, za brzinski reim u=2200 /min i duinu
cijevi L= 1 m. Za iste radne uslove, na slici 117, data je promjena temperature gasa na
poetku cijevi.
u [m/s]
150

-1

n = 2200 /min
d = 60 mm
L=1m
x=0

100

50
a [KV]
0
200

100
u [m/s]

200

300

400

500

600

700

x = L/2
100

0
a [KV]
0

100

200

300

400

500

600

700

u [m/s]
200

x=L

100

0
a [KV]

-50
0

100

200

300

400

500

600

700

Sl. 112 Promjena brzine gasa na raznim mjestima izduvne cijevi

154
T [K]
-1

1100

n = 2200 /min
d = 60 mm
L=1m
x=0

900

700
a [KV]
0

100

200

300

400

500

600

700

T [K]
1000

x = L/2

800

600

400

a [KV]
0

100

200

300

400

500

600

700

T [K]
x=L

800

600

400

a [KV]
0

100

200

300

400

500

600

700

Sl. 113 Promjena temperature gasa na raznim mjestima izduvne cijevi

u [m/s]
n = 2200 /min
d = 60 mm
x=0

200

150

-1

L=2m
L=1m
L = 0,7 m

100

50

0
-50
a [KV]
0

100

200

300

400

500

600

700

Sl. 114 Promjena brzine gasa na kraju cijevi za razne duine L

155

T [K]
1100
n = 2200 /min
d = 60 mm
x=0

1000

-1

L=2m
L=1m
L = 0,7 m

900

800

700

600
a [KV]
0

100

200

300

400

500

600

700

Sl. 115 Promjena temerature na poetku cijevi za razne duine L

u [m/s]
200
n = 2200 /min
L=1m
x=L

150

-1

d = 80 m
d = 60 m
d = 40 m

100

50

a [KV]

-50
0

100

200

300

400

500

600

700

Sl. 116 Promjena brzine strujanja gasa na kraju cijevi za razne prenike d

156
T [K]
n = 2200 /min
L=1m
x=0

1100

1000

-1

d = 80 m
d = 60 m
d = 40 m

900

800

700

a [KV]

600
0

100

200

300

400

500

600

700

Sl. 117 Promjena temperature gasa na poetku cijevi za razne prenike d

4.4 Analiza rezonantnog punjenja motora sui

Rezonantni uslovi u usisnoj instalaciji mogu se postii izborom odgovarajuih konstruktivnih

karakteristika usisne instalacije. Obzirom na vezu veeg broja cilindara motora na jednu
usisnu granu, ciklinost rada motora, pa i ciklinost otvaranja i zatvaranja usisnih ventila,
pritisak u usisnoj instalaciji ima harmonijski karakter. Pojavom tzv. rezonantnih uslova na
nekom reimu rada motora (broju obrtaja), gdje se vlastita frekvenca usisnog sistema poklapa
sa frekvencom oscilovanja pritiska u usisnoj instalaciji dolazi do poveanja amplitude
oscilovanja pritiska. Ovaj efekt omoguava poveanje stepena punjenja motora zrakom (v)
to se odraava i na poboljanje energetskih parametara motora. Ovo se najbolje objanjava
na slici 118. Na ovoj slici date su oznake trenutka otvaranja usisnog ventila (UVO) i trenutka
UVZ

UVO

1900 o/min

puk

1700 o/min

1500 o/min
1300 o/min
1100 o/min
SMT

UMT

a [KV]

Sl. 118 Tok promjene pritiska ispred usisnog ventila za razne brojeve obrtaja motora

zatvaranja usisnog ventila (UVZ). Na reimu rada motora n=1300 o/min, dolo je do
poveanja amplitude oscilovanja pritiska u usisnom kolektoru (puk), koja je posebno izraena
upravo pred trenutkom UVZ. Ovim je znaajno povean stepen punjenja cilindra motora

157

zrakom u zoni oko 1300 o/min. To se moe predstaviti i preko dijagrama v f n

srednjeg efektivnog momenta motora M e f n na slici 119.
Me

b
a

hv

b
a

a - klasini sistem
b - rezonantni sistem
n [o/min]

Sl. 119 Brzinske karakteristike Me i v za klasini usisni sistem motora (a)

i rezonantni usisni sistem (b)

Ova slika upuuje na efekte rezonantnog punjenja motora, posebno kod novijih konstrukcija
gdje su usisne instalacije promjenjive duine. Primjeri ovakvih izvedenih konstrukcija su dati
na slikama 27 29. Efekat rezonantnog sistema je interesantniji kod turbopunjenih motora
nego kod usisnih motora, obzirom na formu karakteristike dobave zraka kod TK agregata gdje
se javlja manjak zraka na niim brojevima obrtaja, a viak na veim brojevima obrtaja
motora.
4.4.1 Teoretske osnove za rezonantne uslove
Za strujanje u cijevi (usisnom kolektoru) prikazanoj na slici 120, gdje su date osnovne
dimenzije (koordinate i veliine brzine), moe se usvojiti da je strujanje jednodimenziono
(promjena veliina u pravcu ose x). Veliine
brzine toka v i w se smatraju nepromijenjene
y
du koordinate y i z. Za analizu
jednodimenzionog strujanja koristi se
jednaina kontinuiteta i koliine kretanja u
sljedeem obliku:
v
x
u
- jednaina kontinuiteta:
w

0
t
x

(572)

- jednaina koliine kretanja:

Sl. 120 Osnovne oznake na usisnom kolektoru
u
u 1 p
u

t
x x

(573)

158

Koristei pretpostavke o adijabatskom toku, gdje je:

p const.

(574)

t p t

(575)

odakle je:

i da je brzina prostiranja zvuka (a) kroz zrak u usisnoj instalaciji:

a RT

(576)

ili
a2

(577)

jednaine (572) i (573) mogu se transformisati u oblik:

2u
2u
a2
2
t
x 2

(578)

2p
2p
a2
2
t
x 2

(579)

Ovo su linearne parcijalne diferencijalne jednaine drugog reda poznate kao hiperboline. U
literaturi se najee susreu dva tipa rjeenja jednaina (578) i (579) i to:
- d'Alembert -ovo rjeenje,
- Bernoulli-jevo rjeenje.
Za analizu oscilatornih pojava u usisnoj instalaciji prikladnije je tzv. Bernoulli-jevo rjeenje.
Ovo rjeenje se moe napisati u obliku:
x
x
im
im

u u o e imt A m e a B m e a
m

p p o a e

imt

x
x
im
im

A m e a B m e a

(580)

(581)

gdje je:
uo, po - srednja vrijednost brzine i pritiska,
- ugaona frekvenca oscilovanja,
Am, Bm - konstante koje se odreuju iz graninih uslova,
m=1, 2, 3, - red harmonika.
Uvodei skraenice za izraze:
u *m A m e

im

x
a

Bm e

im

x
a

(582)

159
p*m A m e

im

x
a

Bm e

im

x
a

(583)

Izrazi za brzinu (580) i pritisak (581) se sada mogu napisati kao:

u u o u *m ei m t

(584)

p p o a p*m ei m t

(585)

Amplitude brzine ( u *m ) i pritiska ( p*m ) su funkcije reda harmonika (m) i poloaja (x), tj.:
u *m f1 ( x , m)

(586)

p*m f 2 ( x , m)

(587)

Za sluaj oscilovanja sa osnovnom frekvencom (m=1) jednaine (582) i (583) mogu se

napisati kao:
u *m u * A e

x
a

p*m p* A e

Be

x
a

Be

x
a

(588)

x
a

(589)

Pomou ovih izraza za u * i p* , uz koritenje graninih uslova, moe se nai frekventna

jednaina za bilo koju oscilatornu konturu (prostor).
Radi jasnoe ove problematike, u nastavku e biti data rjeenja dva prosta primjera.
Primjer 1. Prosta cijev, duine L, zatvorena na jednom kraju (slika 121).
y

Sl. 121 Otvorena cijev na jednom kraju

Jednaine za oscilatorni dio brzine i pritiska su:

u* A e

x
a

p* A e

x
a

Be

Be

x
a

x
a

(590)
(591)

za x=0 vai:
u *o A B

(592)

160
p*o A B

(593)

za x=L vai:
u *L A e

L
a

p*L A e

Be

L
a

Be

L
a

(594)

L
a

(595)

Iz graninih uslova se moe napisati:

Za x=0 p*o 0 (oscilatorni pritisak oko srednje vrijednosti),
Za x=L, protok je jednak nuli Q=0 u *L 0 .
Uz ove uslove i jednaine (592), (593), (594) i (595) sada je:
AB0

AB

A B u *o

u *o
2

(596)

odnosno
u *L A e

L
a

Be

L
a

u *L u *o cos

u *o
2

L
i

i aL
e e a

L
0
a

(597)

(598)

Jednaina (598) predstavlja frekventnu jednainu oscilovanja iz koja se rauna vlastita

frekvenca oscilovanja:
L
2 z 1, z 0, 1, 2, ...
a
2

(599)

gdje je z - oblik oscilovanja.

Za sluaj proizvoljnog reda pobude (vii redovi m>1) opte rjeenje frekventne jednaine
(598) moe se napisati kao:
m

L
2 z 1
a
2

(600)

Iz jednaine (599), odnosno (600) moe se konstatovati da one imaju beskonano mnogo
rjeenja gdje se mogu izabrati frekvence

2 n m i
120

s
1

(gdje je: i - broj cilindara motora,

n - broj obrtaja motora (o/min), m - red pobude) ili duina cijevi L.

Tako se na primjer moe uzeti varijanta:
a) const. ( n const. ), bira se duina L koja e za odgovarajui oblik oscilovanja (z) i
red pobude (m) ostvariti rezonantne uslove rada sistema,
b) L const. , odreuje se n, odnosno , za koje e se za neki oblik oscilovanja (z) i red
pobude (m) odvijati rezonantno strujanje gasa u cijevi.

161

Primjer 2.

Cijev povrine poprenog presjeka F, na jednom kraju otvorena, a na drugom

prikljuena na zapreminu V (slika 122).
V

1
x

1
L

Sl. 122 Cijev na jednom kraju otvorena, a na drugom spojena sa zapreminom V

Na osnovu jendaina (597) i (598), za promjenjivi dio brzine i pritiska i graninih uslova,
dobiva se:
u* A e

x
a

p A e
*

Be

x
a

Be

x
a
i

x
a

(601)

granini uslovi su:

- za x=0:
p*o 0 A B
u *o 0 A B

AB

u *o
2

(602)

za granini uslov na kraju cijevi x=L (presjek 1-1, slika 122) koristi se pojam
impendanse (Z) koja obuhvata uslove za brzinu i pritisak, koji se linearno kombinuju.
Uopteno je impendasa:
Z R i Y

(603)

gdje je: R - aktivni otpor, Y - reaktivni otpor.

U nastavku e se objasniti pojam impendanse Z.
Pojam mehanike impendanse
Jednaina prinudnog oscilovanja mehanikog sistema moe se napisati u formi:
m x k x c x Po e i t

(604)

gdje je: Po ei t - pobudna sila.

Rjeenje jednaine (604) moe se napisati, za oscilovanje ugonom frekvencom , kao:
x

Po e i t
2 m i k c

(605)

162

Brzina prinudnog oscilovanja se rauna kao:

x

Po e i t
dx

dt k i m c
i

(606)

Ovaj izraz se moe zamjeniti sa novim izrazom, obzirom da je e i t cos t i sin t

odnosno e i t cos t i sin t :
x

c
k i m cos t i sin t

c

k2 m

Po

Uz pretpostavku da je k Z cos i m

c
2

Z k2 m
m

(607)

c
Z sin , tada se moe pisati:

m
m
arctg
k

(608)

Brzina prinudnog oscilatornog kretanja moe se sada prestaviti u formi:

x

Po
cos t cos sin t sin Po cos t
Z
Z

(609)

Amplituda prinudnog oscilovanja se moe napisati kao:

Po

Po
c

k2 m

(610)

Veliina:
c

Z k2 m

(611)

koja predstavlja sile vezane za brzinu oscilovanja, naziva se punim mehanikim otporom
sistema.
U kompleksnoj formi mehaniki otpori linearnih sistema sa jednim stepenom slobode se piu
kao:
c

Z k2 i m

(612)

i zove se MEHANIKA IMPENDASA. Sastoji se od priguenog elementa (k), inercionog

lana (m ) i oprunog lana c/

163

Na slian naini se odreuje i akustika impendansa. Primjer Helmoltz-ovog rezonatora

(slika 123) to pokazuje najjednostavnije.
Diferencijalna jednaina oscilovanja sistema
x
se moe pisati kao:
F

1 k a 2
X
X
Xp
F
2
V

(613)

gdje je X F x .

Sl. 123 Akustini sistem sa jednim stepenom

slobode

Rjeenje jednaine (613) je:

p

l a2
k

V
2
F

(614)

Akustina impedansa ili potpuni akustini otpori je:

Z

gdje je:

p
R i Y

k
- akustiki aktivni otpor,
2

l a2

- akustiki reaktivni otpor.

F
V
Z R 2 Y2

(615)

(616)

Primjer impedanse za razne granine uslove su dati u tabeli 3. Konkretan primjer odgovara
taki d), tabela 3 pa je impedansa:
a 2 F2
iV

(617)

p d F a p* F

u*
u*

(618)

Kako je impedansa po definiciji:

Z

sada se iz jednaine (617) i (618) dobiva relacija:

a 2 F 2 a p* F

iV
u*

(619)

164

Tabela 3. Mehanike impedanse elemenata cjevovoda:

Naziv elementa

ematski prikaz

a) Beskonana cijev,
presjeka F

Mehanika impedansa
ZFa

b) Cijev, zatvorena sa jedne

strane

Z i F a ctg

l
a

c) Cijev, otvorena na oba

kraja

Z i F a tg

d) Zapremina V, sa otvorom
povrine F

l
a

a 2 F2
iV

F2 d
F
d D
d
d
F 1 1,4093
D
D

e) Okrugli otvor prenika d,

na zidu koji stoji popreno
u cijevi prnika D

Z i

0,3382

f) Rezonator zapremine V,
sa otvorom u obliku cijevi
duine i prenika d

d3
d5
0
,
0679

...
3
5
D
D

a2

Z i F2
k V
F
k
l'

l '= l + l 1+ l 2

l 14d/3 l 2d/
l

8l
4
Z F 2 i l
3
ro

g) Kapilar duine l, i presjeka

F, prenika d=2ro

h) Okrugli otvor prenika d, u

beskonano tankom zidu

F2
2 F 2
i
k
2a

za d << je k d
pa je Z i

F2
d

165

Iz jednaine (619) konano se dobiva drugi granini uslov:

u* F i

V *
p
a

(620)

Koristei granini uslov x=L (presjek 1-1, slika 122) i uslov (602), dobiven za x=0, moe se
napisati:
L
i
i L

L
u1* A e a e a u *o cos
a

L
i
i L

L
p A e a e a i u *o sin
a

*
1

(621)

Koristei relacije (620) i (621) moe se napisati izraz:

i

V
L
L
*
*
i u o sin
F u o cos
a
a
a

(622)

odakle slijedi frekventna jednaina oscilovanja pritiska i brzine u sistemu prikazanom na

slici. 122, tj.:
V

aF

1
L
tg

(623)

Iz ove jednaine moe se pogodnim izborom dimenzija L, F i V (a prvenstveno L) definisati

vlastita frekvenca oscilovanja () koja odgovara frekvenci pobude oscilovanja pritiska i
brzine u sistemu i time ostvariti rezonantne uslove oscilovanja.
Na slian nain mogu se definisati i rezonantni sistemi punjenja sloenijih instalacija kao to
su kompletne uisne grane motora, bilo da se radi o usisnom ili nadpunjenom motoru. Tako
npr. za jedan estocilindrini motor sa kompresorom (K) za ubacivanje zraka moe se
prikazati usisna instalacija kao na slici 124. Druga kombinacija povezivanja cilindara

K - kompresor
zraka
K

Sl. 124 Usisna instalacija 6 cilindrinog motora sa jednim kolektorom i kompresorom zraka (K)

6 cilindrinog motora sa dva sistema kolektora i kompresorom (K) prikazana je na slici 125.
Na slian nain se mogu prikazati i modeli bilo kog sistema (usisne instalacije) za koju treba
definisati rezonantene ulsove oscilovanja pritiska i brzine zraka u usisnoj instalaciji motora
sus.

166

K - kompresor
zraka
K

Sl. 125 ema usisne instalacije 6 cilindrinog motora sa varijantom 3+3 cilindra
po jednom kolektoru i kompresorom zraka (K)

Za vei broj razliitih usisnih instalacija na motorima sus, u tabeli 4 su date izvedene
frekventne jednaine oscilovanja pritiska i brzine u sistemima. Ova tabela moe posluiti kao
osnova kod formiranja modela usisne instalacije gdje su izvedene tzv. frekventne jednaine i
neki drugi (sloeniji) modeli pomou modela datih u tabeli 4.
Tabela 4. Frekventne jednaine slobodnih oscilacija pritiska gasa u sistemima cjevovoda
razliitih izvedbi.
No.

Sh.

ema sistema

Frekventna jednaina

Lo

1.

Bo A 00

Vo
Fo
Lo

2.

3.

L1

1 D10

A 00
Bo B1

Vo
Fo

F1

Lo

L1

1
A 00 D10 B1
Bo

Vo
F1

Fo
Lg

L
L2

L1

4.

D 21 B 2 A 02 B0 B1 D 01

A 02 B 2 1
B0 D10 B1

F2

F1

Fo

Vo
Lo

L2

5.

L1

Lo

L1

6.

Vo
F1

Lo

L1
Vo

Fo

1
A 00 D10 C11
Bo

V1

Fo

7.

D 21 B2 A 02
D
01
A 02 B2 1
B0

F2

Fo

F1

Vo

L2
V1

F1

V2
F2

A C22 D 21 B1 D10
1
A 00 11
Bo
1 A11 C 22 D 21 B1

167
Lo

8.

L1
V1

Vo
Fo

F1

L1

L2

F1

F2

9.

A 00

V2

Lo

1
D10 B1 D 20 B2
Bo

Fo

Lo

L2

Fo

F2

V2

10.

L1

F1

A10 C 21D10 B0
A10 C 21D10 B0 1

1
D10 C11 D 20 C 22
Bo

V1

Lo

L2
Vo

Fo

11.

L1

V2

1
A 00 C11D10 C 22 D 20
Bo

F2

F1

Lo

V1

12.

L2

Vo
F2

L1

Fo

V1

F1

L2
L1

Lo

13.

Vo

F3

F2

V3

L4

L2

L1

14.

F1

V3

15.
F4

V1

V2
L4

L3

F3

L1
L2

V4
Lo

Koritene oznake:

F1

1
A 00 C11D10
Bo

Vo
F2

A mn

1
D 21C 22 D 31C33 A11 B1
A 00 D10
Bo
1 D 21C 22 D31C33 A11 B1

V3

F3

A 33 C 44 D 43 B3 D30
1 A 33 C 44 D 43 B3

V2

L3 F 2

V1

Vo
Fo

V4

F4

Lo

A C22 D 21 B1 D10
1
A 00 11
Bo
1 A11 C 22 D 21 B1

V2

V1

F 1 L3

Fo

1
A 00 C11D10 C 22 D 20 C33 D 30
Bo

V2

A 42 C 23D32 C34 D 42 B2 D 20
1 A 42 C 23 D32 C34 D 42 B2

Fo

L n
Vm
tg
L n
Vm
Fm
aFn
a

, Bn tg
, D mn
, C mn
V L n
aFn
a
Fn
1 m tg
aFn
a

168

Obzirom na vrlo sloene forme (posebno presjeka) pojedinih dijelova usisnih instalacija,
formiranje modela instalacije, gdje se moe da postavi matematski model, odnosno frekventna
jednaina je vrlo zahtjevan posao. Pored toga i vei broj podsistema, sa razliitim
dimenzijama, komplikuje sam izbor instalacije koja e na odreenom reimu zadovoljiti
rezonantne uslove strujanja gasa, odnosno oscilovanja pritiska i brzine. U tom kontekstu esto
se za konkretan sistem usisne instalacije, a na osnovu odgovarajue frekventne jednaine,
prave nomogrami, koji olakavaju izbor i optimiranje pojedinih dimenzija instalacije, u cilju
zadovoljenja rezonantnih uslova strujanja, ili se formiraju specifini raunski programi za
optimiranje dimenzija usisne instalacije sa stanovita postizanja rezonantnih uslova. U
nastavku se daje jedan takav primjer usisne instalacije i nain definisanja (izrade)
nomograma. Detaljnija ema ove instalacije je data na slici 126, sa svim oznakama
neophodnim za proraun.

L6, F6

14

15

L7, F7

15

L8, F8

10

V1
4

V8

V7
16

16

17

17

L9, F9

x9

L5, F5

13

14

x5

x4

L4, F4

12

V6

V5

V4
13

VI

x8

V3
12

IV

III

x7

II

x6

10

11 11

V2
5

L2, F2

L3, F3
2

x3

Vo

3
1

x2

x1

L0, F0
0

Sl. 126 Ekvivalentni sistem usisnog kolektora 6-cilindrinog motora sa kombinacijom 3+3 cilindra
po jednom kolektoru

Ekvivalentni sistem prikazan na slici 126 ima ispred presjeka 0-0 instaliran kompresor zraka i
preista zraka, koji nisu ucrtani na slici.
Izvoenje frekventne jednaine oscilovanja, uraeno je uz pomo osnovnih naela iznesenih u
ovoj taci i parametara koji su definisani u tabeli 3 i 4, ali zbog obima nee biti ovdje izloeni.
Uz pretpostavku da je sistem na slici 126 simetrian, frekventna jednaina modela sa slike 126,
moe se napisati kao:
A 00

1 D30 D43 C43 B5 B6 A31 B3 D20 D72 B7 C87 B9 A 22 B2

Bo B3 D C B B A 1
B2 D B C B A 1
72
7
87
9
22
43
43
5
6
31
B3
B2

(624)

gdje su oznake Amn; Bn; Dmn i Cmn koritene kao u tabeli 4.

Ako se jednaina (624) transformie koristei naprijed pomenute oznake i ako se napie
odvojeno lijeva strana jednaine (LS) i desna strana jednaine (DS), onda vae relacije:
LS

Vo

Fo
Lo
tg

(625)

169

K2
K1 a

L2
a tg L 2
tg

F2
F2
a
a
DS F2

K2
K1

a tg L 2 1
a tg L 2 1

F2
F2
a
a

(626)

V3

L4
tg

a F4

a 2tg L 4 V1
K1 F4

a
V3 L 4
a
a
1 a F tg a

(627)

V7

L4
tg

a F4

a 2 tg L 4 V1
K 2 F4

a
V7 L 4
a
a
1 a F tg a

(628)

gdje je:

Koristei prethodne relacije kao i relaciju za odnos / a , kao:

n
mi
n
30
0,0156

a
RT
T

(629)

gdje je: m - red pobude (uzeto je m=1),

i - broj cilindara (i=6),
= 1,41 - eksponent adijabate,
R=287 J/(kg K) - gasna konstanta,
T [K] - temperatura usisnog zraka,
n [/min] broj obrtaja motora.
Lijeva i desna strana jednaine (624) moe se izraziti kao funkcija:
LS f1 (Vo , L o ,

n
)
T

(630)

DS f 2 (L 2 , d o ,

n
)
T

(631)

Koristei prethodne postavke, za konkretan primjer motora, moe se napraviti nomogram

rjeavanja frekventne jednaine (624) prikazan na slici 127. Primjer koritenja nomograma sa
slike 127 pokazuje npr. da se za poznate vrijednosti: n, Vo; Lo; L2 moe definisati vrijednost
prenika d2. Za eljeni reim broja okretaja n (toka A, slika 127) i poznate vrijednosti Lo
(toka B), zapremine cilindra Vo (toka D) i eljene duine L2 (toka C), definie se taka E
(slika 127) odakle se oitava vrijednost preinika d2, koji obezbjeuje na datom reimu rada
(n) rezonantne uslove oscilovanja pritiska i brzine usisnog zraka.
Adekvatna procedura raunanja pojedinih veliina, u cilju dobivanja rezonantnih uslova
oscilovanja pritiska i brzine u usisnom sistemu, moe se dobiti i raunskim putem. Ovdje je dat

2,8
B

1,2

mm

mm

2,5

1,0

mm

L0=0,2 m

0,4 m

0,8 m

1,2 m

1,6 m

2,0

Sl. 127 Nomogram za rjeavanje frekventne jednaine (624)

n
T

1,4

85

1,6

80

1,8

K (kompresor)

I II III IV V VI - cilindri
V8
F9, L9
L2, d2 (rezonantna
V2
V1
cijev)
Vo (prigupna
zapremina)
Lo

2,0

75

70

d 2=30

60

40

50

12

60
2

mm

V1=V2=2 dm3
L4=...=L9=0,2 m
F4=...=F9=21,712 cm2
V3=1,844 dm3
V7=0,572 dm3

V3
F4, L4

70

konstantni
parametri

T[K] - temperatura vazduha u usisnom

kolektoru (srednja)
DS LS
Vo[dm3] - priguna zapremina
Lo[m] - duina cijevi izmeu komprsora
i prigune zapremine
L2[m] - duina rezonantne cijevi
d2[mm] - prenik rezonantne cijevi
n
T V
52
o =6
0
00
44
0
36
0
D
28
0
20
0

170

primjer prorauna uz pomo nomograma samo zbog jasnoe prikazivanja procedure

prorauna (izbora) odgovarajuih parametara usisnog kolektora.

m
m
m

m
m

0,8 m

0,6 m

0,4 m

mm
L2=0,2 m

171

II
5

MODELIRANJE PROCESA U INSTALACIJAMA ZA NAPAJANJE GORIVOM

DIZEL MOTORA
REALNA KONSTRUKTNIVNA RJEENJA SISTEMA ZA DOBAVU GORIVA

Obzirom na zahtijeve koji se postavljaju pred sistem ubrizgavanja daleko sloeniji su sistemi
za dobavu dizel goriva u odnosu na benzin i sam pristup modeliranju procesa kod sistema za
dobavu dizel goriva je daleko zahtjevniji. Zbog toga e se u nastavku tretirati samo sistemi za
dobavu dizel goriva. Radi upoznavanja sistema za dobavu goriva u nastavku se daje podjela
instalacija i specifina konstruktivna rjeenja, interesantna sa stanovita modeliranja.
5.1 Podjela instalacija za dobavu goriva
Podjelu instalacija za ubrizgavanje goriva mogue je izvriti sa razliitih aspekata (prema
vrsti pogona, prema regulaciji ubrizganih koliina goriva, prema konstruktivnim
karakteristikama, itd.). U nastavku e biti date podjele instalacija, koje su najprisutnije kod
cestovnih vozila. Prema vrsti pogona i nainu ostvarenja visokog pritiska sistemi ubrizgavanja
se dijele na:
a) Sisteme neposrednog dejstva i
b) Akumulacione sisteme.
U grupi sistema neposrednog dejstva najee se susreu sistemi sa mehanikim pogonom
pumpe za gorivo. Tu spadaju:

1 - brizga,
2 - cijev visokog pritiska,
3 - elektromagnetni ventil,
4 - klip pumpe visokog
pritiska,
5 - bregasto vratilo,
6 - mlaz goriva.

Sl. 128 Funkcionalna ema sistema pumpa-cijev-brizga sa elektronskom kontrolom i

sekcijskom pumpom visokog pritiska

1. Konvencionalni sistemi pumpa-cijevbrizga:

- sa pojedinanim sekcijama pumpe u
liniji,
- sa sekcijama u monobloku,
- sa
distribucionom
pumpom
jednoklipnom,
- sa
distribucionom
rotacionom
pumpom.
2. Konvencionalni sistem pumpa-brizga,
3. Sistemi
pumpa-cijev-brizga
sa
elektronskom kontrolom:
- linijske pumpe (sekcijske i monoblok),
- distribucione pumpe (jednoklipne i
dvoklipne-rotacione).
4. Sistem pumpa-brizga sa elektron- skom
kontrolom.

Umjesto detaljnijeg opisa naprijed pomenutih instalacija, u nastavku e se prikazati

funkcionalne eme nekih od gore pomenutih sistema, koji su opremljeni sa opremom za
elektronsku kontrolu proces ubrizgavanja.
Na slici 128 i slici 129 date su funkcionalne eme sistema za dobavu goriva tipa pumpa-cijevbrizga. Na slici 128 je prikazana jedna sekcija pumpe visokog pritiska sa cijevi visokog
pritiska i odgovarajuim brizgaem, dok je na slici 129 data jedna distribuciona rotaciona
radijalna dvoklipna pumpa visokog pritiska sa cijevima visokog pritiska i brizgaima. Ova
dva sistema su data sa elektronskom kontrolom parametara ubrizgavanja.

172
6

10

4
5

1 - brizga,
2 - cijev visokog pritiska,
3 - elektromagnetni ventil,
4 - radijalni klipovi,
5 - kuite,
6 - valji,
7 - regulacioni mehanizam
poetka potiskivanja
goriva,
8 -upravljaki prorez.
9 - prostor visokog pritiska,
10 -mlaz goriva.

Sl. 129 Funkcionalna ema sistema pumpa-cijev-brizga sa elektronskom kontrolom i radialnom

rotacionom distribucionom pumpom visokog pritiska

Funkcionalna ema sistema za dobavu goriva tipa pumpa-brizga, sa elektronskom kontrolom

parametara ubrizgavanja, sa oznaenim osnovnim komponentama, data je na slici 130.
U akumulacione sisteme spadaju:
1. Sistemi sa hidraulikim akumulatorom,
2. Sistemi sa pneumatskim akumulatorom,
3. Sistemi sa oprunim akumulatorom,
iroku primjenu kod motora sui danas je naao akumulacioni sistem sa hidraulikim
akumulatorom, pod opte prihvaenim nazivom sistem common rail.
Na slici 131 prikazana je funkcionalna ema sistema common-rail, kod koje je prisutna
elektronska kontrola na brizgau. Na emi nije istaknuta elektronska kontrola stanja u zbirnoj
cijevi (common rail-u), iako je prisutna. Ovo e kasnije biti detaljno objanjeno.

1 - brizga,
2 - kuite,
3 - elektromagnetni ventil,
4 - klip pumpe visokog
pritiska,
5 - bregasto vratilo,
6 - klackalica,
7 - mlaz goriva.

Sl. 130 Funkcionalna ema sistema pumpa-brizga

sa elektronskom kontrolom

1 - brizga,
2 - cijev visokog pritiska,
3 - elektromagnetni ventil,
4 - common rail,
5 - dobavna (visokotlana)
pumpa,
6 - mlaz goriva.

Sl. 131 Funkcionalna ema sistema common

rail

173

Pored naprijed pomenutih, postoje i razliite druge forme sistema za dobavu goriva, koji su
imali razliit uspjeh u primjeni. To su npr.:
- Konvencionalni sistemi ubrizgavanja sa elektronskom regulacijom parametara
ubrizgavanja (ugla predubrizgavanja, trajanja ubrizgavanja, itd.),
- Elektronski sistemi ubrizgavanja sa direktnom predajom energije u toku ubrizgavanja,
(UFIS, HELIOS, itd.) koji su imali mali uspjeh u primjeni zbog visokih optereenja i
visokih cijena,
- Moderni elektronski sistemi akumulatorskog tipa (SFIT, Servojet), podesni za
visokotlano ubrizgavanje, itd.
Instalacije za dobavu goriva dijele se i prema nainu regulacije ubrizganog goriva po jednom
ciklusu i cilindru. Tu spadaju:
- regulacija ubrizgane koliine goriva pomou samog sistema (prema poetku
ubrizgavanja, prema kraju ubrizgavanja, kombinacija dva prethodna sluaja i
priguenjem na usisu),
- elektronska regulacija ubrizgane koliine goriva.
Ovdje je takoer interesantna podjela brizgaa, koji se koriste u instalacijama za ubrizgavanje.
Osnovna podjela je na:
- brizgae zatvorenog tipa i
- brizgae otvorenog tipa.
Obzirom da se ovdje tretira instalacija za dobavu goriva kod dizel motora sa unutarnjim
izgaranjem, gdje se uglavnom susreu brizgai zatvorenog tipa, u nastavku e se dati i
osnovna podjela ovih brizgaa. To su:
- brizgai sa automatskim otvaranjem,
- brizgai sa prinudnim otvaranjem.
U posljednje vrijeme sve vie se forsiraju oblici elektronske kontrole otvaranja brizgaa
(prinudno otvaranje brizgaa).
U nastavku su date karakteristine eme instalacija za dobavu goriva. Na slici 132 je ema
instalacije sa linijskom pumpom.

1 - rezervoar goriva,
2 - napojna niskotlana pumpa sa
grubim preistaom goriva (2a) i
runom pumpom (2b),
3 - preista goriva (grubi i fini),
4 - pumpa visokog pritiska,
5 - brizga,
6 - cijev visokog pritiska,
7 - prelivni ventil,
8 - povratne cijevi,
9 - regulator broja obrtaja,
10 - varijator ugla predubrizgavanja.

Sl. 132 Instalacija za dobavu goriva sa linijskom pumpom (sistem pumpa-cijev-brizga)

174

Instalacija za dobavu goriva za sistem pumpa-cijev-brizga, gdje je pumpa visokog pritiska

distribuciona, sa elektronskom kontrolom, ima izgled kao na slici 133.

1 - rezervoar goriva,
2 - napojna elektrina pumpa sa
usisnom korpom (2a),
3 - preista goriva,
4 - rotaciona pumpa visokog ritiska,
5 - brizga,
6 - cijev visokog pritiska,
7 - elektronska upravljaka
jedinica,
8 - prelivni vodovi za viak goriva.

Sl. 133 Instalacija za dobavu goriva sa distribucionom rotacionom pumpom visokog pritiska (sistem
pumpa-cijev-brizga)
ema instalacije za dobavu goriva za sistem pumpa-brizga i elektronskom kontrolom, prikazana je na
slici 134.

1 - rezervoar goriva,
2 - napojna elektrina pumpa sa usisnom
korpom (2a),
3 - preista goriva,
4 - hladnjak goriva,
5 - nepovratni ventil na usisnoj strani pumpe,
6 - povratni vod za viak goriva od pumpe,
7 - pumpa za gorivo,
8 - dava temperature,
9 - cijev visokog pritiska,
10 - sistem pumpa-brizga,
11 - bregasto vratilo za pogon pumpe,
12 - elektronska upravljaka jedinica,
13 - povratni vod.

Sl. 134 Instalacija za dobavu goriva za sistem pumpa-brizga

Instalacija za dobavu goriva sa sistemom common rail ima izgled kao na slici 135.

175

1 - rezervoar goriva, 2 - napojna elektrina pumpa sa usisnom korpom (2a), 3 - preista goriva,
4 - visokotlana pumpa, 5 - cijev visokog pritiska, 6 - zbirna cijev (common rail), 7 - prelivni ventil, 8 - dava
pritiska, 9 - ograniava protoka, 10 - cijev visokog pritiska ka brizgaima,
11 - brizga, 12 - povratni
(prelivni) vodovi, 13 - elektronska upravljaka jedinica, 14 - dava broja okretaja motora, 15 - dava ugla
bregastog vratila, 16 - dava poloaja pedale gasa, 17 - dava pritisak zraka, 18 - dava temperature zraka, 19 dava temperature rashladnog sredstva.

Sl. 135 Instalacija za dobavu dizel goriva za sistem common rail

Zbog realnog uvida u kompleksnost pojedinih segmenata sistema za dobavu goriva u nastavku
se daje nekoliko karakteristinih konstrukcija pumpi visokog pritiska i brizgaa. To su:
- linijska pumpa visokog pritiska sa elektronskom kontrolom (slika 136),
- rotaciona aksijalna distribuciona pumpa visokog pritiska sa elktromehanikom
regulacijom (slika 137),
- rotaciona radijalna distribuciona pumpa sa elektonskom regulacijom (slika 138) i
detalj distribucije goriva (slika 139) za ovu pumpu,
- dva konstruktivna rjeenja sistema pumpa-brizga (slika 140) sa elektronskom kontorlom,
- pumpa visokog pritiska za sistem Common rail (slika 141),
- brizga sa solenoidnim ventilom (slika 142),
- brizga sa piezoelektrinim aktuatorom (slika 143) i
- jedan sistem pumpa brizga sa piezoelektrinim aktuatorom (slika 144).
1 - cilindar pumpe,
2 - kouljica klipa za promjenu poetka potiskivanja,
3 - regulaciona letva,
4 - klip pumpe,
5 - bregasta osovina,
6 - magnet za podeavanje poetka potiskivanja,
7 - osovina za pomjerane ahure (2),
8 - magnet za podeavanje regulacionog hoda,
9 - induktivni dava hoda regulacione letve,
10 - utinica.

Sl. 136 Djelomini presjek estocilindrine linijske pumpe visokog pritiska sa elektronskom regulacijom

176

1 - senzor hoda regulacione poluge,

2 - elektro-magnetni aktuator,
3 - magnetni ventil za gaenje,
4 - klip pumpe,
5 - elektromagnetni ventil za podeavanje
ugla predubrizgavanja,
6 - kliza za koliinsku regulaciju potisnutog
goriva,
7 - rasteretni ventil.

Sl. 137 Rotaciona aksijalna distribuciona pumpa visokog pritiska sa elektro mehanikom regulacijom
1 - upravljako-regulacioni modul motora,
2 - upravljako regulacioni modul pumpe
visokog pritiska,
3 - niskotlana (dobavna) pumpa,
4 - senzor broja obrtaja pogonskog vratila
pumpe,
5 - pumpa visokog pritiska,
6 - elektromagnetni ventil za regu- laciju
potisnute koliine goriva,
7 - varijator ugla predubrizgavanja,
8 - magnetni ventil za podeavanje ugla
predubrizgavanja na varijatoru,
9 - rasteretni ventil,
10 - brizga.

Sl. 138 Rotaciona radijalna distribuciona pumpa sa elektronskom regulacijom

1 2 3

9 12

4 5 6 7

13

2 3 4

8
8 9 10 11

a) faza punjenja

12 13 14 15 16

1 - klip,
2 - razvodnik,
3 - upravljaka ahura,
4 - igla ventila,
5 - povratni vod goriva,
6 - kuite,
7 - magnetni ventil,
8 - zapremina visokog pritiska,
9 - kanal za gorivo,
10 - membrana,
11 - nosa,
12- dovod goriva,
13 - radijalni provrt,
14 - odvodni kanal prema rasteretnom ventilu,
15 - rasteretni ventil,
16 - prikljuak za cijev visokog pritiska,

b) faza potiskivanja

Sl. 139 Detaljan prikaz distribucije goriva kod pumpe sa slike 36

177
1
2
3

17

1
2

4
16

4
6

14

15

15
7

8
9
10

9
10

11
11
12

12
13

13

b)

a)

1 - oslonac, 2 - opruga, 3 - klip, 4 - kuite-kouljica pumpe, 5 - prikljuak za upravljaku jedinicu,

6 - nadklipni prostor, 7 - prelivni otvor, 8 - usisni otvor, 9 - opruga igle brizgaa, 10 - kuite opruge,
11 - meuploa, 12 - raspriva, 13 - igla brizgaa, 14 - solenoidni ventil, 15 - igla solenoidnog ventila, 16 brijeg bregastog vratila, 17 - klackalica.

Sl. 140 Dva konstruktivna rjeenja sistema pumpa-brizga sa elektronskom regulacijom (Bosch)

1
2
3
4
5
6

- pogonska osovina,
- ekscentar brijeg,
- klip pumpe,
- kouljica pumpe,
- usisni ventil,
- elektromagnetni ventil za iskljuivanje
elementa pumpe,
7 - jednosmjerni ventil,
8 - zaptivni dio,
9 - prikljuak za visoki pritisak goriva do
zbirne zapremine,
10 - elektromagnetni ventil za regulisanje
pritiska,
11 - klip ventila,
12 - povrat goriva,
13 - dovod goriva,
14 - sigurnosni ventil sa povratom za
priguenje,
15 - kanal niskog pritiska do elementa pumpe.

Sl. 141 Pumpa visokog pritiska za sistem ubrizgavanja common rail

178
12

11

8
15
7
6

1 - igla brizgaa,
2 - tijelo brizgaa (raspriva),
3 - potiskiva (klip),
4 - opruga igle brizgaa,
5 - kontrolna komora,
6 - kugla ventila,
7 - armatura ventila (kotva),
8 - namotaji ventila,
9 - izlazna prigunica,
10 - ulazna prigunica,
11 - dovod goriva,
12 - prelivni vod goriva,
13 - zapremina oko igle brizgaa,
14 - otvori na tijelu brizgaa (mlaznice),
15 - opruga.

6
9
5
10

13
1
2
14

Sl. 142 Brizga sa solenoidnim ventilom

11

17

16
12
7
13
15

detalj A

14
8

10
6

11

12
16
7

13

15

1 - tijelo igle brizgaa,

2 - igla,
3 - opruga,
4 - prikljuak za dovod goriva,
5 - prikljuak za odvod goriva,
6 - dovodni kanal za gorivo,
7 - prigunica na dovodu,
8 - piezoelektrini aktuator,
9 - prikljuak elektrinog signala,
10 - prenosnik signala od piezo elektrinog aktuatora,
11 - armatura piezoelektrinog aktuatora,
12 - klip ventila,
13 - prigunica na povratnom vodu,
14 - odvodni kanal,
15 - meuploa,
16 - kanal za usmjeravanje goriva ispod igle brizgaa,
17 - tap preista,
18 - mlaznice.

1
18

Sl. 143 Brizga sa piezoelektrinim aktuatorom (Bosch)

179

1 - tijelo igle brizgaa,

2 - igla,
3 - opruga,
4 - prikljuak za dovod goriva,
5 - prikljuak za odvod goriva,
6 - prigunica u dovodnom kanalu,
7 - prigunica,
8 - piezoelektrini aktuator,
9 - prikljuak elektrinog signala,
10 - prenosnik za uveanje hoda,
11 - klip (razvodnik),
12 - ventil,
13 - klip pumpe,
14 - preista u dovodnom dijelu,
15 - odvodni kanal,
16 - mlaznice,
17 - opruga,
18 - opruga,
19 - nadklipni prostor,
20 - prenosnik brijega.

Sl. 144 Sistem pumpa-brizga sa piezoelektrinim aktuatorom za upravljanje procesom ubrizgavanja

6. HIDRODINAMIKI I DINAMIKI PROCESI U INSTALACIJAMA ZA DOBAVU

GORIVA
6.1 Osnovne postavke
U okviru ovog poglavlja bie razmatrani samo procesi u dijelovima instalacije koji znaajno
utiu na formiranje karakteristika ubrizgavanja goriva ( q c ) i na karakteristike rasprivanja
goriva u cilindru motora sui (domet mlaza, ugao irenja mlaza i distribucija kapljica goriva u
mlazu). Ovo znai da procesi strujanja fluida od rezervoara goriva, preko usisne korpe,
preddobavne pumpe, dobavne pumpe, seta preistaa goriva i niskotlanog kolektora pumpe
visokog pritiska, nemaju nekog znaajnog uticaja na karakteristike ubrizgavanja, pod uslovom
da je preko ovih instalacija obezbijeena dovoljna koliina goriva sa nadpritiskom koji
obezbjeuje dobavna pumpa i bez prisustva para goriva u tim dijelovima instalacija.
Dominantan uticaj na karakteristiku ubrizgavanja i rasprivanje goriva imaju: pumpa visokog
pritiska, cijevi visokog pritiska i brizga. S obzirom na prisustvo razliitih instalacija za
ubrizgavanje goriva (taka 5), a zbog optosti analize hidrodinamikih i dinamikih procesa, u
nastavku e biti analizirana najkompleksnija forma instalacije za dobavu goriva, pumpa-cijevbrizga sa mehanikim pogonom pumpe i automatskim otvaranjem brizgaa. Sve druge
instalacije za dobavu goriva imaju jednostavniju koncepciju, pa se i njihova analiza
hidrodinamikih i dinamikih karakteristika moe vrlo jednostavno dobiti na osnovu analize
karakteristika sistema pumpa-cijev-brizga.
U analizi hidrodinamikih i dinamikih procesa u sistemu pumpa-cijev-brizga, u poetku e
biti pojednostavljene konstruktivne izvedbe pojedinih podsklopova (posebno brizgaa), kako

180

bi objanjenje pojedinih fenomena bilo to prihvatljivije, a uticaj pojedinih sloenih

konstruktivnih formi na karakteristike procesa bie dat u drugom dijelu. ematski prikaz
pojednostavljenog sistema pumpe-cijev-brizga data je na slici 145, na kojoj se vidi
kompozicija klip-kouljica pumpe sa rasteretnim ventilom, koji se mogu zajedno posmatrati
kao jedna kontrolna zapremina ili odvojeno kao dvije kontrolne zapremine (crtkane linije na
slici 145). Ove dijelove vee cijev visokog pritiska sa brizgaem, gdje se brizga moe
uproteno posmatrati kao jedna kontrolna zapremina (crtkane linije), a zapremina cijevi
visokog pritiska kao zasebna cjelina. Kontrolne zapremine, oznaene na slici 145, definisane
su konstruktivnim karakteristikama elemenata sistema i karakterom kretanja klipa pumpe,
klipa rasteretnog ventila i igle brizgaa. Kretanje klipa pumpe visokog pritiska definisano je
konstruktivnim oblikom brijega bregastog vratila i izgledom veze brijeg-klip pumpe.
Koristei ove parametre definiu se kinematske veliine: put (hk), brzina (vk) i ubrzanje (ak)
klipa pumpe.

Sl. 145 ema sistema pumpa-cijev-brizga

Proizvod brzine klipa (vk) i povrine poprenog presjeka klipa (Ak) (normala na pravac
kretanja) predstavlja funkciju:
q k f ( t ) A k v k odnosno q k f1 () A k v k

(632)

koja, uz male deformacije u pumpi visokog pritiska, predstavlja karakteristiku potiskivanja

goriva na mjestu klipa pumpe. Ona predstavlja pokazatelj promjene dobave goriva u jedinici
vremena, na izlazu iz pumpe visokog pritiska, odnosno na ulazu u cijev visokog pritiska.
Kako se vidi u izrazu (632), karakteristika potiskivanja goriva po obliku, za konkretnu
pumpu, zavisi najvie od karaktera brzine kretanja klipa (vk), odnosno dijagrama hoda (hk) i
brzine obrtanja bregastog vratila pumpe. Ovo znai da se karakteristika q k moe oblikovati
izborom forme brijega bregastog vratila. Bilo bi najprihvatljivije, sa stanovita karakteristika
sistema za dobavu goriva, da karakteristika potiskivanja ( q k ) proe put od pumpe do izlaza iz
brizgaa nepromijenjena, sa minimalnim zakanjenjem, i tu postane karakteristika
ubrizgavanja ( q c ). Na ovaj nain bi se direktno, preko profila brijega bregastog vratila, mogla
formirati eljena karakteristika ubrizgavanja goriva. S obzirom na konstruktivnu formu
sistema za dobavu goriva, deformacija karakteristike potiskivanja ( q k ) je neizbjena, a
najznaajniji nivo deformacije vrijednosti q k odvija se u cijevi visokog pritiska i brizgau.
Zbog ovih injenica, posmatrajui hidrodinamike karakteristike sistema, mnogo bolji su
sistemi pumpa-brizga. Ova konstatacija odgovara za sisteme dobave goriva u kojima nema
prisustva elektronske kontrole (regulacije) pojedinih procesa. Na deformaciju karakteristike
potiskivanja utiu, u prvom redu, vei broj promjenljivih presjeka u toku procesa
ubrizgavanja, kretanje mehanikih elemenata u pojedinim kontrolnim zapreminama, teenje
fluida kroz relativno duge cijevi malog poprenog presjeka i proticanje fluida kroz vrlo
sloene i razliite forme presjeka (tap preista, sjedite igle brizgaa, itd.). Teenje fluida u

181

vrlo sloenim uslovima i u vrlo kratkom vremenskom intervalu stvara visokofrekventne

promjene pojedinih hidrodinamikih karakteristika, to esto rezultira i pojavom kavitacije,
koja ima dvostruko negativan uticaj na sistem ubrizgavanja. Kavitacija, koja se javlja na
mjestima malih protonih presjeka i u cijevima visokog pritiska (posebno na zakrivljenim
dijelovima), pored realno moguih mehanikih oteenja dijelova, daleko je opasnija zbog
stvaranja parne faze goriva (dvofazni tok), koja ima vrlo negativan uticaj na karakteristiku
ubrizgavanja (velika deformacija karakteristike ubrizgavanja, znaajno kanjenje poetka
ubrizgavanja i mnogo due trajanje ubrizgavanja goriva u odnosu na optimalno). Sve ovo
upuuje na injenicu da se sa konstruktivnim detaljiranjem pojedinih sklopova pokuava
izbjei pojava kavitacije, da se minimiziraju duine cijevi visokog pritiska, kao i da se
optimira rastereenje sistema ubrizgavanja preko rasteretnog ventila, kako bi se na svim
reimima rada sistema ubrizgavanja goriva sprijeilo nastajanje parne faze goriva.
Pored svega do sada reenog, o nastanku i karakteru hidrodinamikih i dinamikih pojava u
sistemu za ubrizgavanje goriva treba istai i sljedee injenice:
- fluid (gorivo) u sistemu ubrizgavanja posmatra se kao slabo stiljiv fluid, gdje je, prema
Hookeov-om zakonu, relativna promjena zapremine (V/V) proporcionalna promjeni
pritiska (p), odnosno:
p E

V
V

(633)

gdje veliina E predstavlja zapreminski modul elastinosti goriva u uslovima sistema

ubrizgavanja. Za sluaj kada promjena zapremine V tei nuli, moe se izraz (633)
napisati u obliku:
dp E

dV
V

odnosno E V

dp
dV

(634)

- impulsi karakteristika koji nastaju u sistemu za ubrizgavanje goriva prenose se kroz

gorivo brzinom zvuka (a), koja se definie za adijabatsko strujanje kao:
p
p

a 2

s const .

(635)

Ova pretpostavka moe se prihvatiti zbog injenice da je izmjena toplote fluida (goriva)
sa okolinom zanemarivo mala u radu sistema za dobavu goriva.
Koristei jednaine (634), (635) i jednainu za adijabatske procese:
p v p const.

(636)

brzina zvuka moe se izraunati i kao:

a

(637)

prostiranjem brzinom zvuka pojedinih poremeaja (karakteristika) u sistemu, nailazei

na promijenjene uslove toka (suenje, proirenje, zatvoren tok, ...), stvaraju se tzv.
reflektovani talasi, koji takoer znaajno utiu na promjenu nekog polaznog impulsa,
odnosno karakteristike.
Imajui u vidu sve naprijed reeno, moe se slikovito prikazati ema koja pokazuje

182

meusobnu zavisnost karakteristike potiskivanja q k (KP) sa karakteristikom ubrizgavanja q c

(KU). Ova zavisnost data je na slici 146, na kojoj se vidi ulazni impuls q k A k v k prikazan
kao karakteristika potiskivanja (KP). Signal karakteristike potiskivanja (KP) putuje preko
rasteretnog ventila, cijevi visokog pritiska i brizgaa. Prethodni elementi predstavljaju, na
odreeni nain, karakteristiku veze (KV) i karakteristiku refleksije (KR), koje utiu na
karakteristiku ubrizgavanja goriva (KU). Ovo ukazuje na injenicu da je, za pravilno
izuavanje karakteristike ubrizgavanja (KU), potrebno dobro poznavanje karakteristike veze
(KV) i karakteristike refleksije (KR), odnosno, da je neophodno poznavanje stanja fluida,
hidrodinamikih karakteristika (pritisak, brzina, temperatura) u sistemu na svakom mjestu i u
svakom trenutku vremena, kao i stanje dinamikih parametara (put, brzina, ubrzanje, sila
otpora, deformacija sjedita ...) pokretnih elemenata (klipa rasteretnog ventila i igle brizgaa).
KP - karakteristika
potiskivanja
KV - karakteristika
veze
KR - karakteristika
refleksije
KU - karakteristika
ubrizgavanja

Sl. 146 ema veze karakteristika na sistemu ubrizgavanja

U nastavku izlaganja bie data detaljna objanjenja procesa i prihvatljiv nain odreivanja
njihovih karakteristika (KV i KR), koje znaajno utiu na karakteristiku ubrizgavanja goriva.
6.2 Jednaine koje opisuju procese u sistemu za ubrizgavanje goriva
Za kvalitetnu analizu pojedinih procesa u sistemu za ubrizgavanje neophodno je poznavanje
parametara stanja fluida (goriva) u svakom trenutku vremena i na svakom mjestu sistema. To
su, u prvom redu, pritisak i brzina fluida, a poto je i realno proces praktino izentropski
(gotovo bez izmjene toplote sa okolinom), temperatura fluida je priblino konstantna u
sistemu i nee se posmatrati kao promjenljiva veliina. Pored ve pomenutih parametara
stanja fluida, potrebno je poznavanje i dinamikih parametara potrebnih dijelova u sistemu za
ubrizgavanje (klip rasteretnog ventila i igla brizgaa).
S obzirom na konstruktivnu formu pojedinih dijelova sistema za ubrizgavanje, u kojima se
nalazi gorivo, u sistemu se mogu izdvojiti odreene kompaktne zapremine (konstantne ili
promjenljive), gdje je brzina teenja fluida relativno niska i gdje je njen uticaj zanemariv sa
stanovita procjene gubitaka. U ovakvim kontrolnim zapreminama dovoljno je poznavanje
toka pritiska u funkciji vremena, koji se prostorno moe smatrati priblino konstantnim.
Pored kontrolnih zapremina, u sistemu se nalazi najvie kanala krunog poprenog presjeka, u
kojima struji gorivo. Svi kanali u sistemu ubrizgavanja, kao i cijev visokog pritiska, imaju
takav odnos prenika i duine da se teenje fluida u tim prostorima, bez velike greke, moe
smatrati kao jednodimenzionalno teenje, gdje su neovisni parametri vrijeme (t) i poduna
koordinata (z), odnosno (x1) (slika 147). Za ovakav tok potrebno je odrediti pritisak i brzinu u
svakom trenutku vremena i na svakom mjestu kanala. Promjena ovih veliina u poprenom
presjeku smatra se zanemarivom za jednodimenzionalne tokove.
Za pokretne dijelove (vrsta tijela) u sistemu ubrizgavanja (klip rasteretnog ventila i igla
brizgaa), na koje djeluju sile pritiska fluida, sile opruge i sile trenja, u svakom trenutku treba
poznavati promjenu puta, brzine i ubrzanja. Zavisnost puta i vremena pokretnih dijelova utie
na stanje u kontrolnim zapreminama sistema ubrizgavanja, a brzina, odnosno ubrzanje
pokretanih dijelova, utiu na optereenje i deformaciju sjedita pokretnih elemenata i na neke
oscilatorne fenomene, koji mogu izazvati negativne posljedice po karakteristike ubrizgavanja
goriva (npr. naknadno ubrizgavanje). Jednaine, na osnovu kojih se raunaju naprijed

183

navedene karakteristike (veliine) u sistemu ubrizgavanja goriva, za sluaj kontrolnih

zapremina i jednodimenzionalnog teenja u cijevima, su:
a) Za kontrolnu zapreminu:
- jednaina kontinuiteta (zakona o odranju mase (m)) u integralnom obliku:
dm
u m
i

m
dt v

(638)

gdje je:
u - maseni protok na ulazu u kontrolnu zapreminu,
m
i - maseni protok na izlazu iz kontrolne zapremine,
m

ili u diferencijalnom obliku:

w j

0
t
x j

(639)

Za kontrolne zapremine najee se koristi integralni oblik jednaine kontinuiteta dat

izrazom (638).
b) Za teenje u cijevima, gdje se teenje, s obzirom na dimenzije cijevi i oekivane
parametre teenja, moe smatrati jednodimenzionalnim, koriste se:
- jednaina kontinuiteta (639) i
- jednaina o odranju impulsa, odnosno koliine kretanja u diferencijalnom obliku

w i
w i
p ij
wj

gi
t
x j
x i x j

(640)

Jednaina (638) ee se koristi u formi Navier-Stokesove jednaine:

w i
p
2wi
w i
wj

gi
t
x j
x i
x 2j

(641)

gdje su:
- w j brzina toka fluida u smjeru koordinatne ose x j ;
- indeks i se odnosi na odgovarajuu jednainu u pravcu koordinatne ose x i ;
- i j - smiui napon;
- - viskozitet fluida;
- g - gravitacija (ubrzanje zemljine tee).
Parametri stanja kretanja mehanikih dijelova sistema ubrizgavanja (vrstih tijela) odreuju se
na osnovu drugog Newton-ovog zakona, koji se u optem obliku moe napisati kao:

d m v k

F
i
dt
i 1

gdje je: m - masa pokretnih dijelova;

v - brzina dijelova

(642)

184

F - sile koje djeluju na pokretne dijelove,

k - ukupan broj sila koje djeluju na pokretne dijelove.
Pored osnovnih zakonitosti, prethodno datih, za definisanje parametara stanja (karakteristine
veliine), koriste se i:
- jednaina adijabatskog procesa (636);
- odgovarajue jednaine za proraun brzine zvuka (635) i (637);
- Hooke-ov zakon za slabo stiljive fluide (633);
- Bernoulli-ev oblik jednaine energije, za nestiljiv fluid i uz zanemarenje
geopotencijalne energije:
p w2

const.
2

(643)

Ovaj oblik jednaine koristi se za proraun toka fluida na procijepima (blendama) i

kratkim otvorima, gdje se mogu koristiti prethodne pretpostavke.
Zbog specifinosti strujanja u cijevima malog prenika, koje su prisutne u instalacijama
za dobavu goriva, u nastavku e ova materija biti detaljnije objanjena.
6.3 Osnove nestacionarnog strujanja fluida u cijevima malog prenika
Kod cijevi i kanala malog prenika u odnosu na duinu (dc<<L), koji se nalaze u sistemu
ubrizgavanja, brzina strujanja fluida je velika, pa je i strujanje turbulentno. Ovdje je, ustvari,
brzina fluida po veem dijelu presjeka cijevi jednaka, izuzev velikog gradijenta brzine uz
sami zid cijevi, tako da se moe smatrati da je brzina po presjeku cijevi konstantna. Slino
ovome, moe se prihvatiti i injenica da je pritisak po presjeku cijevi konstantan. Ove
injenice upuuju da se strujanje fluida kroz
cijevi visokog pritiska moe smatrati
jednodimenzionalnim teenjem, gdje bi trebalo
definisati promjenu brzine i pritiska u cijevi
du podune ose cijevi (z), u svakom trenutku
vremena (t). Za usvojeni koordinatni sistem na
cijevi (x, y, z), odnosno (x1, x2, x3), dat na
slici 147, data je i odgovarajua brzina (w) du
Sl. 147 Dio cijevi visokog pritiska sa oznaenim ose z. Povrina poprenog presjeka cijevi je :
koordinatnim sistemom
Ac

d c2
4

(644)

Jednaine za definisanje pritiska i brzine u cijevi, du ose z, mogu se napisati, na osnovu

jednaina (639) i (641). Za uslove jednodimenzionog teenja ove jednaine imaju izgled:
w

w
0
t
z
z

w
w
p
2w
w
2 g
z
z
t
z

(645)
(646)

185

Spoljne sile ( g ) nemaju nikakvog uticaja na teenje sistema pod pritiskom, pa se mogu
izostaviti u jednaini (646). Sile trenja ( Ftr 2 w / z 2 ) esto se modeliraju kao:
Ftr C w

(647)

gdje je: C- konstanta proporcionalnosti, a w srednja brzina teenja. Ovaj pristup uzimanja u
obzir sila trenja nije dao dobre rezultate u poreenju sa eksperimentima. Najee se kod
ovakvih sluajeva zanemaruju sile trenja u rjeavanju jednaine (646), a uticaj trenja se uvodi
naknadno, preko prigunog faktora u obliku:
e kt

(648)

gdje je:
k

w
4 dc

(649)

- je koeficijent otpora trenja.

Ovaj pristup je vrlo esto koriten u literaturi. Sa vremenom, odnosno oscilovanjem talasa
pritiska u cijevi, vrhovi pritiska se smanjuju zbog prisustva trenja. Uvodei ove pretpostavke,
jednaina (646) se moe pisati kao:
w
w
1 p
w

t
z
z

(650)

s obzirom da je brzina prostiranja talasa u cijevi (a) daleko vea od brzine strujanja fluida (w),
mogu se zanemariti lanovi ( w / z ) u jednaini (645) i ( w w / z ) u jednaini (650).
Sada se jednaina kontinuiteta i jednaina koliine kretanja mogu napisati kao:

0
t
z

(651)

w 1 p

0
t z

(652)

Koristei jednainu (635) i (636) jednaina (651) postaje:

w
1
1 p
1 p

2
z
t
p t
a t

(653)

Konano se jednaine (653) i (652) mogu napisati kao:

w
1 p
2
z
a t

(654)

1 p
w

t
z

(655)

186

One predstavljaju sistem parcijalnih diferencijalnih jednaina, ija rjeenja daju zavisnost
pritiska (p) i brzine (w) od podune koordinate (z) i vremena (t). Odreenim matematskim
transformacijama jednaina (654) i (655) (npr. diferenciranje prve jednaine po vremenu t, a
druge po koordinati z), dobiva se zavisnost:
2
2p
2 p
a

z 2
t 2

(656)

Na slian nain moe se iz jednaine (654) i (655) eliminisati pritisak (p), pa se dobiva druga
zavisnost:
2
2w
2 w
a

z 2
t 2

(657)

Obje zadnje jednaine su linearne-parcijalne-diferencijalne jednaine drugog reda, poznate

kao hiperboline. Njihovo rjeenje se obino trai u obliku Bernoulli-ja ili u obliku
d'Alambert-a. Bernoulli-jevo rjeenje je pogodno kod nalaenja vlastite frekvence oscilovanja
talasa pritiska u usisnoj ili izduvnoj cijevi klipnih motora sui, vlastite frekvence oscilovanja
ice, itd. Za praenje talasnog kretanja u cijevi visokog pritiska daleko je prihvatljivije za
fizikalno objanjenje rjeenje d'Alambert-a, pa e ono u nastavku biti i objanjeno, npr. na
jednaini (656). D'Alambert-ovo rjeenje jednaine (656) predstavlja se u vidu zbira dvije
nepoznate funkcije poznatih argumenata, tj.:
p p(z, t ) f1 (z at ) F1 (z at )

(658)

Argumenti Z1 z at i Z2 z at se negdje u literaturi uvode kao Z1 t z / a i

Z2 t z / a , to bi u konanici dovelo do istog rjeenja. Naime, ako se jednaina (658)
diferencira po z dva puta dobiva se:
p f1 F1
2 p 2f1 2 F1

, odnosno
,
z z z
z 2 z 2 z 2

(659)

kao i dvostruko diferenciranje po t, dobiva se:

2
2
p
F
f
2p
2 F1
2 f1
a 1 a 1 odnosno

a
a
t
t
t
t 2
t 2
t 2

(660)

Iz jednaine (659) i (660) vidi se da pretpostavljeno rjeenje (658) zadovoljava parcijalnu

diferencijalnu jednainu (656). Na isti nain moe se napisati i rjeenje za jednainu (657),
kao:
w w (z, t ) f 2 (z at ) F2 (z at )

(661)

gdje se nepoznate funkcije F1 i f1, odnosno F2 i f2 odreuju iz graninih uslova. Iz jednaina

(658) i (661) izlazi da se promjenljivi pritisak (p(z,t)) i brzina (w(z,t)) mogu, pri
jednodimenzionalnoj analizi nestacionarnog strujanja, predstaviti sumom dviju funkcija.
Argumenti ovih funkcija se odabiraju (poznati su), a funkcije se odreuju iz graninih uslova.

187

bona klipna
pumpa

Izmeu funkcija F1 i F2, kao i f1 i f2 postoji

prosta veza, koja e biti izvedena kasnije.
Meutim, potrebno je prethodno objasniti
fizikalni znaaj dobijenih rjeenja. S tim ciljem
uzima se prosti model vrlo duge cijevi
(slika 148), kroz koju protie fluid
konstantnom brzinom wo. Prenik cijevi vrlo je
mali u odnosu na duinu (teenje je
jednodimenzionalno). Pretpostavlja se da je
mogue, na jednom mjestu cijevi, bonom
klipnom pumpom izazvati naglo jedinini
poremeajni impuls. U trenutku to izazvan je
talas pritiska u obliku trougla ije se amplitude
prostiru po duini . Ako je cijev vrlo duga,
mogu se, u vremenu posmatranja, ispustiti iz
vida reflektovani talasi, tako da se granini
uslovi svode samo na poetne (zadatak
Cauchy-a):

z4
u trenutku t0
wo
A
f(z) f(z)

f(z)= 2 + 2
-z

-l

t0

+l

+z
t1

f(z+at)
2

f(z-at)
2

t2
f(z+at) f(z-at)
2
2

a
2l

t3

2l

Sl. 148 ema prostiranja talasa pritiska u

beskonano dugoj cijevi

p
0
t t 0

p t 0 f (z)

(662)

Primjena ovih uslova na funkciju (658) daje:

f1 (z) F1 (z) f ( z)

(663)

af1' (z) aF1' (z) 0

(664)

Iz druge jednaine integraljenjem slijedi:

a f1 ( z) f1 (0) a F1 (z) F1 (0) 0

(665)

f1 (z) F1 ( z)

(666)

tj.

Uvrtavanjem (666) u jednainu (663) dobija se:

f (z)
2

(667)

F1 (z at )

f (z at )
2

(668)

f1 ( z at )

f (z at )
2

(669)

f1 (z) F1 (z)
ili

188

Uvrtavanjem jednaine (668) i (669) u (658) dobiva se:

p

f ( z at ) f (z at )

2
2

(670)

Izazvani talas u posmatranom sluaju dijeli se u dva dijela, od kojih svaki putuje na svoju
stranu brzinom zvuka. Na slici 148 nacrtani su poloaji talasa za razne fiksirane trenutke
vremena. Ako se fiksira neka taka A u cijevi i posmatra kada e koji dio talasa prei preko
nje (slika 148), onda e se, u poetku, djelii tenosti koji prolaze kroz taku A kretati
konstantnom brzinom wo, jer je z4 > . Ovo stanje e biti sve do trenutka:
t4

z4
a

(671)

Upravo u tom trenutku front talasa f (z at ) / 2 dolazi do take A.

Ako bi tenost u cijevi mirovala prije impulsa, onda bi i djeli tenosti u taki A mirovao sve
do vremena datog jednainom (671). Kraj talasa prelazi preko take A u trenutku:
t5

z4
a

(672)

to znai da bi se djeli tenosti u A kretao samo u vremenskom intervalu t5-t4.

U optem sluaju, dakle, talas e djelovati na kretanje djelia fluida u vremenu:
z
z
t
a
a

(673)

z a t

(674)

Iz ove nejednakosti slijedi uslov:

Ovo znai da, ako se u ravnom koordinatnom sistemu (z, t) nacrta prava:
z a t

(675)

moe se pratiti kretanje prednjeg fronta talasa u desnu stranu, a preko prave:
z a t

(676)

kretanje zadnjeg fronta talasa u desnu stranu.

Potpuno je analogno sa kretanjem ulijevo. U tom sluaju treba nacrtati prave:

z a t za prednji front
z a t za zadnji front .

(677)

Ovakva ravan naziva se faznom ravni, a prave (675) do (677) karakteristikama fronta talasa,
to je prikazano na slici. 149.

189

Sl. 149 Fazna ravan sa karakteristikama prostiranja prednjeg i zadnjeg fronta talasa

Uslov za ovakvo posmatranje je, svakako, da u tenosti vlada neki pritisak koji je iznad
pritiska isparavanja. U protivnom dolazi do pojave epova pare i sredina u kojoj se prostiru
talasi postaje dvofazna (mijenja se bitno brzina zvuka, a isto tako prostiranje talasa nije vie
bez refleksije).
Neka se sada posmatra sluaj sa tri bone pumpe, od kojih dvije stvaraju talas nadpritiska
(A, B), a trea (C) talas podpritiska. U obzir se sada uzima i konstantni pritisak u cjevovodu
po, koji je vladao prije dejstva pumpi (slika 150). Talasi pritiska u cijevi izazvani su sa tri
pumpe istovremeno. A i B su talasi nadpritiska, a C je talas podpritiska. Forme talasa i
odgovarajue amplitude iste su po apsolutnoj vrijednosti. Rastojanje izmeu pumpi je
jednako, a sva tri talasa izazivaju se istovremeno.
Talasi pritiska nadograuju se na pritisak sredine kroz koju se prostiru. Oni nesmetano
prolaze jedan preko drugog brzinom zvuka, zadravajui svoj smjer prostiranja. Na mjestu
poklapanja dolazi do zbrajanja amplituda (vidi B2+A1 kao i C2+B1).
Ako se usvoji da se talasi pritiska, koji se prostiru suprotno brzini strujanja fluida, obiljee sa
pr (A1, B1 i C1 talasi na slici 150), a u smjeru brzine strujanja sa pv (talasi A2, B2, i C2), oito je
da se na svakom mjestu i u svakom trenutku ukupni pritisak moe definisati kao:
p po p v p r po pd

(678)

tj. kao suma statikog ( po ) i dinamikog ( pd ) pritiska, koji se, opet, sastoji iz dva suprotno
usmjerena talasa pritiska.
C

A
wo

A
po

C1

C2

B1

A1

B2

to

A2
po

C1

C2+B1

B2+A1

t1

A2
po

C1

B1

C2

A1

B2

t2
A2

po

t3

Sl. 150 ema prostiranja tri talasa pritiska u cijevi

Analogno tome i trenutna brzina moe se prikazati kao:

w wo wv wr

(679)

gdje su w v i w r brzinski talasi u smjeru proticanja i suprotno smjeru proticanja fluida, a w o

190

je poetna brzina teenja. U jednaini (658) funkcije f1 i F1 predstavljaju talase pv i pr a f2 i F2

brzinske talase w v i w r (jednaina 661). Kao to je ve ranije napomenuto, potrebno je nai
vezu izmeu talasa pritiska i brzine. S tim ciljem posmatra se jedan odsjeak cijevi, na
koji nailazi element brzinskog talasa wv
(slici. 151). Ako se pozitivni brzinski talas
a
Dw
wv, kree od presjeka 1-1 prema 2-2, doi e
1
2
do sabijanja fluida u zapremini Ac z , jer kroz
w
1-1 u intervalu t tenost utie prosjenom
z
d
brzinom wo+wv, a istie brzinom wo. Vrijeme
prolaska talasa iznosi:
v

dc p
4
2

Ac=

Dz

Sl. 151 Elementarna zapremina A c z na koju

nailazi talas wv

z
,
a

(680)

tako da e sabijena zapremina iznositi:

V A c w t

(681)

Zapremina elementa je:

V A c z

(682)

Talas se kree velikom brzinom, tako da se moe pretpostaviti adijabatska promjena stanja, za
koju vai jednaina:
V 1 p

V
p

(683)

ili, koristei jednaine (679) do (681), dobija se:

w v

a
p v
p

(684)

(gdje je za p uvrteno pv kao talas pritiska koji odgovara wv).

Iz (635) i (684) slijedi:
1
pv K pv
a

wv

(685)

gdje je:
K

1
a

Ako se preko slike 151 posmatra brzinski talas suprotan od smjera strujanja fluida (wr),
moe se na isti nain dokazati veza:
wr

1
p r K p r
a

(686)

191

jer suprotno usmjereni pozitivni brzinski talas izaziva razrjeenje u zapremini A c z .

Jednaine (685) i (686) daju prostu vezu izmeu funkcija f1 i f2, kao i funkcija F1 i F2.
Na osnovu njih moe se zakljuiti sljedee:
a) ako se smjer strujanja fluida poklapa sa smjerom prostiranja brzinskog talasa, dolazi do
porasta pritiska,
b) talasi pritiska i brzine su istog znaka ako se kreu u smjeru strujanja fluida, a suprotnog
ako se prostiru suprotno.
U prethodnim izvoenjima pominjane su fizikalne osobine goriva: gustina (), modul
elastinosti (E), brzina zvuka (a) kroz gorivo i izvedena veliina K = 1/(a ). Ove veliine su
u svakom sluaju zavisne od pritiska i temperature za konkretno gorivo. Naelan tok
promjene gustine dizel goriva, u zavisnosti od temperature i pritiska goriva, u literaturi se
susree u formi:

o 1 C1 Tg 273 C2 p C3 p Tg 273

(687)

gdje su C1, C2 i C3 - konstante koje se dobivaju eksperimentalnim putem.

Neto sloenija forma poluempirijskog izraza za brzinu zvuka u gorivu u literaturi se susree
u obliku:
a C 4 C5 Tg 273 C6 p C7 p Tg 273 C8 p 2 C9 Tg 273

(688)

gdje su: C4, C5, C6, C7, C8 i C9 - konstante koje se dobivaju na osnovu eksperimentalnih
rezultata.
Za konkretan uzorak dizel goriva, sa gustinom o 830 kg / m3 pri temperaturi Tgo=288 K i
atmosferskom pritisku, na osnovu eksperimentalnih rezultata koji su raeni za podruje
pritiska do 1000 bar i temperature goriva ( Tg ) od 273 K do +313 K, dobivene su

poluempirijske formule za gustinu goriva ( ) i brzinu zvuka kroz gorivo (a):

p, Tg 840 0,88 Tg 273 0,05 p 6,72 10 6 p 2 kg / m 3

a p, Tg 1403,8 2,24 Tg 273 0,39 p 5,45104 p Tg 273 5,11105 p2 m / s

(689)
(690)

gdje je p [bar] - pritisak goriva i Tg [K] - temperatura goriva.

Koristei eksperimentalne rezultate za upravo pomenuto podruje, prethodne korelacije su
aproksimirane za interval pritiska goriva do 2000 bar i temperature goriva do 353 K, koji
predstavlja realno mogue podruje pritiska i temperature goriva u sistemima ubrizgavanja.
Koristei izraze (689), (690), (637) i (685), nabrojane osobine goriva mogu se prikazati
dijagramski u zavisnosti od pritiska i temperature goriva. Na slici 152 data je promjena gustine
dizel goriva za interval pritiska do 2000 bar i raspon temperatura 0 353 K. Za iste raspone
temperature i pritiska dizel goriva, na slikama 153, 154 i 155 prikazane su promjene brzine
zvuka (a) modula elastinosti (E) i veliinu K = 1/(a ). Prikazani rezultati modula elastinosti E
odnose se na dizel gorivo ispitivano u instalacijama ija cijev visokog pritiska ima debljinu zida
2 mm. Sa promjenom debljine zida cijevi visokog pritiska doi e i do promjene modula
elastinosti E. Rezultati za fizikalne osobine, prikazani na slikama 152 do slike 155, mogu se
koristiti kao prosjene vrijednosti za dizel gorivo, s obzirom da je poznato da dizel gorivo, zbog

192

razliitog sastava, ima odreeni diapazon rasturanja fizikalnih osobina goriva.

950

900
875

1900
1800
1700
a,m/s2

925

,kg/m3

2000

0oC
20oC
40oC
60oC
80oC

850
825

1600
0oC
20oC
40oC
60oC
80oC

1500
1400

800

1300

775

1200

750

1100
0

400

800

1200 1600 2000

400

p,bar

Sl. 153 Zavisnost brzine zvuka (a) kroz dizel gorivo

od promjene pritiska i temperature goriva

3.6x109

2.4x10
2.0x10

11x107

10x10

80oC
60oC
40oC
20oC
0oC

9
9

0oC
20oC
40oC
60oC
80oC

1.6x10

1.2x10

0.8x109

K,m2s/kg

E,N/m2

2.8x10

1200 1600 2000

p,bar

Sl. 152 Zavisnost gustine () dizel goriva od

promjene pritiska i temperature goriva

3.2x10

800

9x107
8x107
7x107
6x107
5x107

400

800

1200 1600 2000

p,bar

Sl. 154 Zavisnost modula elastinosti (E) dizel

goriva od promjene pritiska i temperature
goriva

400

800

1200 1600 2000

p,bar

Sl. 155 Zavisnost veliine K kod dizel goriva od

promjene pritiska i temperature goriva

Radi boljeg razumijevanja promjena talasa pritiska i brzine u razliitim uslovima teenja kroz
cijev, u nastavku su dati karakteristini primjeri sa slikama i odgovarajuim objanjenjima.
Na slici 156 data je beskonano duga cijev, gdje fluid tee brzinom w sa lijeva na desno i dva
razliita talasa pritiska (pv, pr) i brzine (wv, wr), ije su irine iste.
Promjena talasa prikazana je u odreenom vremenskom intervalu t1 do t5. Brzinski talasi
oznaeni su crtkano. Na mjestu z=z1, kada se poklope maksimumi talasa, dolazi do sabiranja
pv+pr i oduzimanja wv-wr odgovarajuih talasa. Poslije mimoilaenja, talasi nastavljaju svoje
putovanje nepromijenjeni.
Posmatrajui dva krajnja sluaja, slika 157 potpuno zatvorene i slika 158 potpuno otvorene
cijevi, moe se definisati zavisnost reflektovanih talasa pritiska (pr) u funkciji dolazeih
talasa pritiska, (pv) - slika 159. Prave a i b, na slici 159 zaklapaju meusobno ugao 90.
rafirani dio ravni prvog i drugog kvadranta je samo od praktinog interesa za sve sluajeve
koji se sreu kod instalacije za ubrizgavanje.

193
z
pV

a a

pr
t1

wV

wr
t2

t3
t4
pV

pr

wr

z1

wV

t5

Igla brizgaa svojim radom mijenja protoni

presjek, a to znai i uslove refleksije. Za
vrijeme procesa ubrizgavanja stalno se
mijenja pv, a pri podizanju ili sputanju igle
brizgaa i odnos protonog presjeka brizgaa
prema protonom presjeku cijevi visokog
pritiska. Ovo znai da e u svakom trenutku
vremena, za dati talas pritiska pv, postojati
odgovarajua taka u rafiranom dijelu ravni,
slika 159, koja definie talas pritiska pr. Prava
a na slici 159 predstavlja sluaj potpuno
zatvorene cijevi pr = pv (slika 157), a prava
b predstavlja sluaj potpuno otvorene cijevi
pr = - pv (slika 158).

Sl.156 ema prostiranja pozitivnih talasa pritiska

(pv i pr) i brzine (wv i wr)
w

wV

wV

t1

pV

a
t1

pV

t2
p =pV + pr

t2

t3

pd=0

t4
a

pr
t5

Sl. 157 Sluaj potpuno zatvorene cijevi u kojoj se

kree pozitivan talas pritiska (Na kraju
cijevi vai w=wv+wr=0 tj. wv = - wr.
U trenutku t3 je p=po+pv+pr= po+2pv.
U trenutku t5 je pr =pv. Pritisak po je
zanemaren u grafikoj interpretaciji talasa)

t5

45o
45

Sl. 158 Sluaj potpuno otvorene cijevi

(Granini uslov na kraju cijevi
pd=pv+pr=0, tako da je pv=-pr;
wv=wr)

Nakon zavrenog procesa ubrizgavanja

nastaje proces smirivanja u visokotlanoj
zapremini i prije poetka sljedeeg
ubrizgavanja uvijek se moe uzeti da je
(vidi jednainu (679)) wo=0, odnosno:

pr

-pr

wr

a
pr

wr

t3
t4

pV

w wv wr
b

Sl. 159 Zavisnost amplituda reflektovanih talasa (pr)

pritiska u funkciji dolazeih talasa (pv) pritiska

(691)

Imajui u vidu sve do sada izvedene

jednaine, ovdje se na kraju daju uobiajene
forme pisanja jednaina trenutnog pritiska i
brzine, kao i veza izmeu njih:

194
p po p v p r

w wv wr

pv a w v

p r a w r

(692)

p p o a w v w r

w wv wr

p po p v pr
w

1
p v p r
a

(693)

(694)

Koristei argument funkcija Z1 t z / a i Z2 t z / a i uvodei funkcije F i f umjesto F1 i

f1 moe se napisati:
z

p p o F t
a
1
w
a

z
F t
a

t
a

z
t
a

(695)

Za presjek I-I (poetak cijevi visokog pritiska, slika 145), jednaine (695) imaju sljedeu
formu:
p I po Ft f t
wI

1
Ft f t
a

(696)

Za kraj cijevi visokog pritiska, presjek II-II (slika 145), jednaine (695) imaju oblik:
L
p II p o F t
a

1 L
w II
F t
a
a

L
t
a

t
a

(697)

Koristei izraze (696) i (697) i granine uslove na mjestima I-I i II-II (slika 145), mogu se
odrediti nepoznate funkcije F i f, a na osnovu njih moe se u svakom trenutku vremena (t) i na
svakom mjestu cijevi visokog pritiska (z) definisati pritisak i brzina, kao:
z
z
pz, t po F t f t
a a
1 z
w z, t
F t
a a

z
f t
a

(698)

195

Sve izvedene jednaine za jednodimenziono teenje u cijevima visokog pritiska izvoene su

uz pretpostavku da je zanemareno trenje. Realno, trenje je prisutno i najee se njegovo
prisustvo izraava preko prigunog faktora (jednaina (648)) i to u sljedeoj formi:
z

p z, t p o F t
a

z
k az

e f t

k az
e

1
z
w z, t
F t
a a

z
k az

e f t

k az
e

(699)

odakle se mogu izvesti jednaine za pI i wI, odnosno pII i wII.

Izvedene jednaine odnose se na teenje jednofaznih tokova. U sluaju pojave isparavanja
goriva u cijevi visokog pritiska prorauni se komplikuju zbog razliitih brzina prostiranja
talasa pritiska i brzine kroz razliite sredine i razliitih uslova refleksije na pojedinim
mjestima. O proraunu karakteristika toka u sluaju tzv. dvofaznih tokova, bie data osnovna
objanjenja u sklopu matematskog modela.

7. MODELIRANJE PROCESA U INSTALACIJAMA ZA NAPAJANJE GORIVOM

DIZEL MOTORA
7.1 Uvod

U prvom dijelu ove knjige dat je prikaz instalacija za napajanje gorivom dizel motora,
detaljno je opisan princip rada pojedinih dijelova instalacije za napajanje, kao i njihov zadatak
u ukupnom procesu ubrizgavanja. Nadalje, opisani su hidrodinamiki i dinamiki procesi u
instalaciji za napajanje, te ukazano na znaaj rasprivanja goriva kroz karakteristike i
strukturu mlaza goriva. Iz svega navedenog moe se zakljuiti da instalacija za napajanje
gorivom dizel motora treba da ispuni veoma sloene zahtjeve koji se rjeavaju u procesu
njenog projektovanja i razvoja. Za rjeavanje spomenutih sloenih zahtjeva jedan od koraka je
i modeliranje procesa u instalacijama za napajanje gorivom dizel motora.
Prvi pokuaji detaljnijeg definisanja hidrodinamikih procesa, tanije, energetskog
potencijala, odnosno pritiska goriva u unutranjosti instalacije za napajanje gorivom dizel
motora, veu se za istraivanja iz ranih 70-tih godina prolog stoljea, koja su bila bazirana
na upotrebi piezoelektrinih senzora postavljenih na karakteristinim mjestima u instalaciji za
napajanje gorivom. U okviru predmetnih istraivanja, instalacija za napajanje gorivom dizel
motora podijeljena je, u optem sluaju, u tri cjeline: pumpu visokog pritiska, cijev visokog
pritiska i brizga, to konkretno zavisi od vrste instalacije za ubrizgavanje goriva. Pored
uobiajenih mjesta za postavljanje davaa pritiska goriva u niskotlanoj magistrali, na
poetku cijevi visokog pritiska, odmah poslije rasteretnog ventila, te na kraju cijevi visokog
pritiska neposredno prije brizgaa, bili su poznati i pokuaji mjerenja pritiska u zapremini
ispod konusnog dijela na stablu igle brizgaa i na samom izlazu iz mlaznica rasprivaa. Zbog
svog oblika i dimenzija, ova posljednja dva mjesta problematina su za postavljanje senzora
za mjerenje pritiska, jer mijenjaju uslove hidrodinamikih procesa u toj zoni. Zbog toga su
ovakva mjerenja vrlo rijetka i nedovoljno pouzdana. S ciljem potpunog definisanja
hidrodinamikih procesa, pored poznavanja pritiska goriva u instalaciji za napajanje gorivom
dizel motora, potrebno je poznavati i brzinu strujanja goriva, naroito na samom izlazu iz
brizgaa, gdje se gorivo ubrizgava u radni prostor dizel motora u kome se nalazi sabijeni zrak.
Brzina teenja goriva u sistemu ubrizgavanja, posebno u zoni brizgaa, vana je ne samo radi

196

izlaznih karakteristika mlaza goriva koji ulazi u motor, nego i radi samog procesa
transformacije potencijalne energije goriva (izraene u vidu pritiska) u kinetiku energiju
goriva (izraene u vidu brzine goriva), gdje nastaju i najvei gubici u sistemu ubrizgavanja.
Imajui u vidu zahtjeve, sa stanovita hidrodinamikih i dinamikih karakteristika,
istraivanje procesa u sistemu ubrizgavanja dizel goriva danas se, najee, provodi
modeliranjem procesa i numerikim proraunom traenih veliina. U postupku modeliranja
najvanije je, s jedne strane, izabrati to realniji model, koji se moe predstaviti i rijeiti
uobiajenim numerikim metodama, te, s druge strane, uz pomo eksperimentalnih rezultata
izvriti verifikaciju modela. Izbor sloenosti modela sistema ubrizgavanja goriva, u osnovi,
zavisi od fenomena koji se izuava na sistemu, kao i mogunosti njegove verifikacije
eksperimentalnim putem.
Upravo zbog naprijed iznesenih problema, kao i realnih potreba za vrijednostima pokazatelja
strujanja goriva i kinematskih i dinamikih karakteristika pokretnih elemenata u sistemu,
veina dananjih modela za simulaciju strujanja goriva u sistemu za dobavu dizel goriva
zasniva se na kombinovanim jednodimenzionalnim i nuldimenzionalnim modelima. Prednosti
ovakvih modela, koji se mogu nai u komercijalnim programima, kao to su: AVL Hydsim,
AMESim, itd., ali i vlastitim programima pojedinih istraivaa, ogleda se u brzini rjeavanja i
zadovoljavajuoj tanosti kvalitativne analize pojedinih fenomena. Velik broj uobiajenih
inenjerskih problema, kao to su definisanje profila brijega bregastog vratila, izbor tipa i
nivoa rastereenja rasteretnog ventila, konstruktivno detaljisanje brizgaa u cilju smanjenja
gubitaka, itd., rjeavaju se uz pomo nuldimenzionalnih i jednodimenzionalnih modela, dok
se samo specifini problemi (kavitacija u zoni prelivnog otvora na pumpi visokog pritiska,
fenomeni strujanja goriva na otvoru rasprivaa, itd.) rjeavaju uz pomo trodimenzionalnih
modela. S obzirom na zastupljenost pojedinih modela, ovdje e vea panja biti posveena
kombinovanom nuldimenzionalnom i jednodimenzionalnom modeliranju procesa u sistemu
ubrizgavanja dizel goriva.
Definisanje modela pogodnog za simuliranje karakteristinih parametara sistema za
ubrizgavanje zavisi od tipa sistema za ubrizgavanje dizel goriva (sistem pumpa-brizga,
sistem pumpa-cijev-brizga, itd.) i od konstruktivnih rjeenja pojedinih sklopova. Na izbor
modela utie i vrsta istraivanja, odnosno parametri koji se istrauju, gdje se poklanja i vea
panja konkretnom dijelu. Danas se masovno koristi elektronska kontrola i upravljanje
pojedinim procesima u sistemu ubrizgavanja, tako da se pri izboru ili definisanju modela
mora voditi rauna i o tome. Ovdje je vano poznavanje zakonitosti kretanja pojedinih
regulacionih elemenata (elektromagnetni ventili, piezoelektrini aktuatori ... ), kako bi se
mogli pravilno predstaviti u modelu.
Uobiajene veliine koje se raunaju na osnovu modela sistema za ubrizgavanje dizel goriva
mogu se podijeliti u tri grupe:
- Hidrodinamike karakteristike goriva u sistemu ubrizgavanja (pritisak i brzina strujanja
goriva u funkciji vremena i mjesta u sistemu ubrizgavanja);
- Kinematske i dinamike karakteristike pokretnih dijelova unutar sistema ubrizgavanja
(put, brzina i ubrzanje rasteretnog ventila i igle brizgaa, inercione sile pokretnih
dijelova, kontaktni pritisci, itd.);
- Izlazne hidrodinamike karakteristike sistema ubrizgavanja (karakteristika ubrizgavanja,
domet mlaza, ugao irenja mlaza goriva i dimenzije kapljica u mlazu goriva).
U okviru ovog poglavlja bie govora o svim naprijed pomenutim karakteristinim veliinama,
izuzev o karakteristikama mlaza goriva. Osnove o karakteristikama mlaza dizel goriva date su
u okviru poglavlja 7. Detaljnija analiza mlaza goriva trebala bi obuhvatiti i procese
isparavanja i izgaranja goriva, to izlazi iz domena ove knjige.

197

Za koritenje nekog komercijalnog programa ili razvoj vlastitog programa, za proraun

parametara sistema za dobavu goriva, potrebno je konkretni sistem za ubrizgavanje razloiti
po pojedinim cjelinama (modulima) i pravilno ga ukomponovati u model koji e biti
prihvatljiv za realan sistem ubrizgavanja goriva. Radi toga je u procesu modeliranja vano
ispotovati sljedee korake:
a) Definisanje prihvatljivog fizikalnog modela, sa definisanjem odgovarajuih graninih
uslova, u odnosu na okruenje;
b) Definisanje matematskog modela, odnosno matematskih jednaina koje opisuju
procese u sistemu;
c) Izbor numerike metode za rjeavanje naprijed postavljenih jednaina, te izrada
odgovarajueg algoritma i raunskog programa za rjeavanje matematskog modela,
odnosno matematskih jednaina;
d) Verifikacija dobivenih rezultata eksperimentalnim putem.
U nastavku e biti objanjeni pomenuti koraci, sa veim brojem specifinosti, koje se mogu
susresti kod sistema za ubrizgavanje dizel goriva u procesu modeliranja.
7.2 Definisanje fizikalnog modela

Ve ranije je pomenuto da sloenost fizikalnog modela zavisi od konstruktivnog rjeenja sistema

za ubrizgavanje goriva, sa jedne strane i hidrodinamikih parametara u gorivu koji se ele
analizirati. Radi toga se u nastavku daju uobiajeni simboli elemenata i sklopova u
hidrodinamikim i dinamikim emama, koji su prisutni kod sistema za ubrizgavanje goriva i od
kojih e biti formirani fizikalni modeli. Na slici 160 dati su simboli zapremina i cijevi u razliitim
kombinacijama.

Sl. 160 Simboli za zapremine, cijevi i njihove kombinacije

Na slici 160 a) i b) prikazane su oznake (simboli) konstantne i promjenjive zapremine (V), a

na slici 160 c), d) i e) cijev konstantnog unutranjeg prenika (d=const.), zatim spoj dvije
cijevi razliitih prenika d1 i d2 i duina L1 i L2, te konano rava sa tri razliite cijevi
prenika d1, d2 i d3. Na slici 160 f) data je kombinacija jedne zapremine (V=const.) sa dvije
cijevi razliitih prenika. Ovdje su date samo osnovne kombinacije, a u praksi se mogu
pojaviti i druge razliite kombinacije. Na sistemu ubrizgavanja dizel goriva nalaze se razliiti
procjepi sa konstantnim i promjenjivim poprenim presjekom (tap filter, usisno-prelivni
otvori, otvor ispod sjedita igle brizgaa, itd.), koji se mogu simulirati sa prigunicama procjepima, a koje se ematski mogu prikazati kao na slici 161.

198

Sl. 161 Simboli za procjepe (prigunice) konstantnog i promjenjivog poprenog presjeka

Pumpe visokog pritiska, s obzirom na zahtjeve koji se pred njih postavljaju (visoki pritisak),
uglavnom su klipne (linijske ili rotacione). One se mogu ematski predstaviti kao na
slici 162.

Sl. 162 Simboli hidrodinamikih klipnih pumpi visokog pritiska

Razliiti ventili u sistemu ubrizgavanja ematski se mogu prikazati kao na slici 163.

Sl. 163 Simboli razliitih ventila

Na slici 163. prikazani su nepovratni (jednosmjerni) ventil, naizmjenini ventil i ventil za

ogranienje pritiska. Kod sistema za ubrizgavanje goriva, gdje su prisutni sistemi elektronske
kontrole i upravljanja, obavezno su prisutni i tzv. upravljaki ventili, a kod nekih sistema
mogu se nai i servopojaivai. ematski prikazi ovih sklopova vide se na slikama 164 i 165.
1
2

1 - klip servopojaivaa
2 - kuite
3 - nepovratni ventil

Sl. 164 Simbol hidrodinamikog upravljakog

ventila

Sl. 165 Simbol servopojaivaa

S obzirom na prisustvo rasteretnih ventila u sistemu za ubrizgavanje goriva, ematski prikaz

ovih ventila dat je na slikama 134 i 135.

199

Sl. 166 ema rasteretnog ventila sa konstantnom

rasteretnom zapreminom

Sl. 167 ema rasteretnog ventila sa konstantnim

statikim pritiskom izmeu dva ubrizgavanja

Na slikama 166 i 167 prikazana su dva osnovna tipa rasteretnih ventila. Rasteretni ventil sa
konstantnom rasteretnom zapreminom i dodatnom prigunicom, predstavlja se ematski
dogradnjom prigunice sa dva razliita protona presjeka (zavisno od smjera strujanja goriva)
na rasteretni ventil na slici 166, na mjestu A.
Od elemenata koji se kreu u sistemu ubrizgavanja goriva, a ije kretanje nije izazvano
vanjskim poremeajima, nego je posljedica strujanja goriva oko tih elemenata, karakteristini
su klip rasteretnog ventila i igla brizgaa. Dinamike eme modela klipa rasteretnog ventila i
igle brizgaa date su na slikama 168 i 169 sa oznaenim osnovnim elementima sistema.
Masa pokretnih dijelova oznaena je sa (m) i najee se rauna kao zbir masa dijelova koji se
kreu i masa dijelova koji su djelimino pokretni, tj. sa jednim krajem naslonjenim na
nepokretni oslonac (opruge). Na slikama 168 i 169 oznaeni su trenutni poloaji dijelova sa (h),
krutost opruga sa (C), koeficijent otpora kretanja (priguenja) sa (k).
S obzirom da elementi koji se kreu imaju svoja sjedita, a neki i graninike prilikom
podizanja, oznaene su i karakteristike krutosti sjedita (Csd) i koeficijent priguenja sjedita
(ksd), kao i krutosti (Csg) i koeficijenta priguenja (ksg) graninika kretanja. Veoma rijetko se u
konstrukcijama rasteretnog ventila postavljaju graninici za odizanje klipa rasteretnog ventila,
ali e se zadrati zbog optosti dinamikog modela. Ovim oznakama se svugdje dodaje indeks
v za rasteretni ventil, odnosno indeks i za iglu brizgaa.

Sl. 168 Dinamiki model klipa rasteretnog ventila

sa konstantnom rasteretnom zapreminom

Sl. 169 Dinamiki model igle brizgaa

Koristei opte hidraulike simbole-eme, kao i dinamike eme sklopova i elemenata u

sistemu ubrizgavanja goriva, moe se za svaki sistem ubrizgavanja formirati fizikalni model,
kod koga se procesi u sistemu ubrizgavanja mogu opisati matematskim jednainama.

200

Ilustracije radi, u nastavku se daju tri primjera fizikalnih modela za sistem ubrizgavanja,
odnosno njegove dijelove:
- Sistem pumpa-cijev-brizga,
- Sistem common rail i
- Brizga sa automatskim otvaranjem.
7.2.1 Fizikalni model sistema pumpa-cijev-brizga
Za sistem pumpa-cijev-brizga uzeta je linijska klipna pumpa sa usisno-prelivnim otvorima na
kouljici pumpe, sa rasteretnim ventilom sa konstantnom rasteretnom zapreminom i
brizgaem zatvorenog tipa iji zavretak raspriva-igla ima izgled kao na sl. 42. Fizikalni
model ovog sistema dat je na slici 170.
Prikazani model predstavlja jedan od najjednostavnijih upotrebljivih fizikalnih modela, na
osnovu kojeg se moe sagledati principijelno kreiranje fizikalnog modela. Osnovni parametri
fizikalnog modela oznaeni su na slici 170 i u nastavku e svaki parametar biti ukratko
objanjen.

Sl. 170 ema fizikalnog modela sistema pumpa-cijev-brizga sa sklopovima nabrojanim u

prethodnom tekstu

Hod klipa (hk) pumpe visokog pritiska definsan je profilom brijega bregastog vratila u sklopu
sa valjiem, na osnovu ega se definie brzina klipa (vk) i ubrzanje klipa (ak). Svojim
kretanjem klip sabija gorivo u zapremini (Vk) iznad klipa i zajedno sa kretanjem klipa
rasteretnog ventila (hv) definie trenutnu vrijednost zapremine (Vk). U prostor Vk gorivo
dolazi-odlazi preko usisnih i prelivnih otvora-procjepa iz usisnog, odnosno prelivnog
kolektora. Usisni i prelivni otvori su definisani efektivnim protonim presjekom (pAp), koji
je promjenjiv, gdje vrijednost (p) predstavlja koeficijent proticanja, a (Ap) geometrijski
protoni presjek. Nain odreivanja i tok veliina (pAp) predstavljaju ulazne podatke koji se

201

) veoma se
definiu eksperimentalnim putem. Proputanje goriva pored klipa (curenje) ( Q
pr
) je
rijetko uzima u procesu modeliranja, izuzev kod analiza habanja klipa. Veliina ( Q
pr

veoma mala vrijednost u odnosu na potisnutu koliinu goriva.

Gorivo iz nadklipnog prostora (Vk) prolazi pored klipa ventila u komoru rasteretnog ventila
zapremine (Vkl). Ovaj prolaz je definisan karakteristikom efektivnog protonog presjeka
(vAv) i prikazan je u vidu procjepa promjenjivog presjeka na slici 170. Odreuje se na
osnovu konstruktivnih veliina rasteretnog ventila i koeficijenta proticanja (v) koji se
odreuje eksperimentalno. Zapremina (Vkl) je definisana konstrukcijom kuita i poloajem
klipa rasteretnog ventila (hv). Masa pokretnih dijelova jednaka je masi klipa rasteretnog
ventila (mv), uveana za mase opruge rasteretnog ventila. Opruga rasteretnog ventila ima
krutost (Cv) i silu predsabijanja opruge (Fvo) - montana sila u opruzi. U dinamikom modelu
rasteretnog ventila definisane su i krutosti sjedita ventila (Csdv) i graninika (Csgv), ako
postoji, kao i odgovarajui koeficijenti otpora kretanja klipa rasteretnog ventila kroz gorivo
(kv), zatim kroz sjedite (ksdv) i na kraju kroz graninik (ksgv). Kretanjem goriva iz
nadklipnog prostora (Vk) i kretanjem klipa rasteretnog ventila (hv) u zapremini (Vkl) stvara se
pritisak u gorivu, to omoguava njegovo kretanje kroz cijev visokog pritiska duine (L) i
unutranjeg prenika (dc) Duini cijevi, u ovakvom modelu, pripojena je i duina kanala u
brizgau, sve do zapremine Vb. Gorivo iz cijevi visokog pritiska ulazi u brizga u zapreminu
(Vb). Igla brizgaa u poetku ima hod hi=0. Zapremina goriva u brizgau (Vb) omeena je
tijelom rasprivaa i iglom brizgaa, a na izlazu iz brizgaa granica su otvori na rasprivau,
iji je efektivni protoni presjek (bAb). U vremenu dok je brizga zatvoren, mjesto zatvaranja
rasprivaa oznaeno je sa ds (slika 170, detalj D). Ovaj prenik sjedanja igle (ds) ima vanu
ulogu u definisanju pritiska otvaranja brizgaa. Proputanje goriva pored igle brizgaa ( Q pb )
postoji, ali se u procesu modeliranja najee zanemaruje. Porastom pritiska (pb) u zapremini
(Vb) u jednom trenutku e biti nadvladana sila predsabijanja opruge (Fio) i igla e se poeti
kretati. Procjep promjenjivog efektivnog protonog presjeka (bAb) e proputati gorivo u
vidu mlaza/mlazeva u radni prostor motora - komoru za izgaranje.
Kinematske i dinamike karakteristike igle brizgaa zavise od:
- Mase pokretnih elemenata koja se sastoji, na primjer za brizga, od mase igle (mi) + mase
prenosnog elementa (3) + mase opruge (8),
- Krutosti opruge igle brizgaa (Ci), krutosti sjedita igle (Csdi) i krutosti graninika
kretanja igle (Csgi), kao i sile predsabijanja opruge igle brizgaa (Fio) i
- Koeficijenta otpora kretanja igle brizgaa (ki), koeficijenta otpora prodiranja igle u
sjedite (ksdi) i koeficijenta otpora prodiranja igle u graninik (ksgi).
Fizikalni model sistema ubrizgavanja, prikazan na slici 170 moe se opisati kroz cjeline:
- Karakteristine zapremine Vk, Vkl i Vb sa definsanim graninim uslovima, gdje se proces
u ovim zapreminama moe opisati jednainama kontinuiteta (zakon o odranju mase) tzv. nuldimenzionalni model.
- Cijevi visokog pritiska, u kojoj se strujanje moe analizirati preko tzv.
jednodimenzionalnog modela, gdje se koriste jednaina kontinuiteta i jednaina
koliine kretanja
Prepoznatljiva dva pokretna elementa (klip rasteretnog ventila i igla brizgaa), gdje se za
definisanje kinematskih parametara ovih elemenata (h, v i a), a po potrebi i dinamikih
parametara, koristi drugi Newton-ov zakon.
Fizikalni model sistema pumpa-brizga, za prethodni sluaj sistema ubrizgavanja, razlikovao
bi se samo po tome to bi umjesto cijevi visokog pritiska (L, dc) bio postavljen procjep sa
konstantnim protonim presjekom. Ovakav cio model, ne ulazei u neke detalje osim
brizgaa, bi bio nuldimenzionalni model.
Na istom principu mogu se formirati fizikalni modeli bilo kog sistema ubrizgavanja, bez
razlike na nivo sloenosti.

202

7.2.2 Fizikalni model sistema common rail

Za primjer formiranja fizikalnog modela sistema common rail uzeta je pumpa visokog pritiska
sa tri klipa i brizgai sa solenoidnim ventilom. Fizikalni model je uraen za sistem common
rail, koji se primjenjuje na etverocilindrinom dizel motoru. U modelu je izostavljena
niskotlana pumpa i dio razvoenja goriva prema pumpi visokog pritiska. Modelirani su
najvaniji elementi pumpe visokog pritiska sa tri kipa, sistem cijevi, zbirne zapremine
akumulatorskog tipa common rail, te brizgai sa solenoidnim ventilima. Izgled fizikalnog
modela ovog sistema prikazan je na slici 171.

Sl. 171 ema fizikalnog modela sistema common rail za jedan etverocilindrini dizel motor

Na slici je pumpa visokog pritiska modelirana sa tri jednoklipne pumpe, gdje je hod klipova
pumpi (hk1, hk2 i hk3) isti, samo fazno pomjeren i definisan je profilom ekscentar brijega.
Zapremine Vk1, Vk2 i Vk3 formirane su kuitem pumpe, poloajem klipova sa granicom na
nepovratnim (jednosmjernim) ventilima. Gorivo iz niskotlane magistrale dolazi preko
jednosmjernih ventila NV1, NV2 i NV3, slika 171, u sinhronizovanim vremenskim razmacima
prema kretanju klipova. Gorivo se preko jednosmjernih ventila PV1, PV2 i PV3 i sistema cijevi
potiskuje u zbirnu komoru (common rail) zapremine (V). Zbirna komora moe biti
modelirana kao zapremina (V) u sluaju sferine izvedbe common rail, odnosno kao cijev
poznate duine (L) i unutranjeg prenika (d), zavisno od konstruktivne forme zbirne
zapremine (common rail). Na zbirnoj komori nalazi se prelivni ventil (RP) sa regulatorom
pritiska (prigunica), koji se otvara samo u sluaju prekoraenja odreenog pritiska u zbirnoj
komori. Na zbirnu komoru, preko sistema cijevi visokog pritiska, postavljeni su brizgai sa

203

elektromagnetnim ventilima (EV), koji reguliu proces otvaranja i zatvaranja brizgaa.

Fizikalni model brizgaa na slici 171 je vrlo slian modelu brizgaa prikazanom na slici 170.
Na ovom brizgau nalaze se dvije prigunice, P1 i P2, koje uestvuju u strujanju goriva s
ciljem otvaranja i zatvaranja igle brizgaa. Kod modela prikazanog na slici 171 mogu se
prepoznati odgovarajue zapremine Vk1, Vk2, Vk3, V i Vb i sistem cijevi koje spajaju odreene
zapremine i za njih vae iste jednaine kao i u modelu sa slike 170. Od pokretnih elemenata
karakteristina je igla brizgaa, gdje se masa pokretnih dijelova rauna kao zbir mase igle
(mi), + masa potiskivaa, + mase opruge igle brizgaa.
Jednosmjerni ventili (NV1) i (PV1) (koji pripadaju jednom klipu pumpe) imaju kugle koje se
kreu pod dejstvom pritiska goriva, oslobaajui otvor za protok goriva. S obzirom da
kretanje kugli u jednosmjernim ventilima nije znaajno za sam proces ubrizgavanja, dovoljno
je imati definisan pritisak otvaranja ovih ventila. Protoni presjek se definie na osnovu
geometrijskog presjeka koji oslobaa kugla i koeficijenta proticanja. Sve druge napomene za
fizikalni model dat na slici 170, vae i za ovaj model.
Prikazani modeli na prethodnim slikama svakako u sebi sadre odreeni nivo
pojednostavljenja. Zavisno od parametara koji se ele analizirati, koriste se i razliiti nivoi
sloenosti fizikalnih modela. Tako, na primjer, ako se eli provesti detaljnija analiza
parametara strujanja goriva u brizgau, fizikalni model brizgaa prikazan na slici 170 bi bio
lo model. Zbog toga se u nastavku dalje i jedan sloeniji fizikalni model brizgaa.
7.2.3 Sloeniji fizikalni model brizgaa sa automatskim otvaranjem
Kao primjer brizgaa sa automatskim otvaranjem uzet je brizga. U sklopu brizgaa nalazi se
i tap preista, koji slui kao posljednje mjesto gdje se mogu zadrati odreene neistoe iz
goriva. Fizikalni model ovog brizgaa dat je na slici 172, a sastoji se od: ulaznog dijela cijevi
visokog pritiska (L1, d1), zapremine (V1) ispred tap preistaa, prigunice (P1) konstantnog
presjeka, koja simulira tap preista, zapremine (V2) iza tap preistaa, cijevi u nosau
brizgaa (L2, d2), zapremine (V3) u gornjem dijelu rasprivaa (pozicija (5), slika 3.65), cijevi
u tijelu brizgaa (L3, d3) koji vodi gorivo do zapremine (V4) ispod konusa stabla igle
brizgaa, cijevi (L4, d4) koja zamjenjuje hidrauliki procjep, gdje struji gorivo oko igle
brizgaa prema zapremini V5, zapremine (V5) ispod vrha igle brizgaa, prigunice (P2) koja
predstavlja najmanji geometrijski protoni presjek na sjeditu igle brizgaa i izlaznu cijev mlaznicu (L5, d5), koja predstavlja otvore za izlaz goriva iz zapremine (V5) u radni prostor
dizel motora.
Za razliku od prethodnih modela, gdje je primjetna karakteristika efektivnog protonog presjeka
(bAb) koja predstavlja umnoak koeficijenta gubitaka u brizgau (b) i minimalnog
geometrijskog protonog presjeka (Ab) za cio brizga, u ovom modelu takva veliina ne
postoji. Naime, gubici u ovom modelu razloeni su na lokalne i linijske gubitke, prema mjestu
nastanka i geometrijskim veliinama unutranjosti brizgaa. Jedino je promjenjiv dio
geometrijskog protonog presjeka ispod sjedita igle brizgaa, koji je simuliran prigunicom
(P2) promjenjive poprene povrine (Ab).
Dinamiki model igle brizgaa sa pokretnim elementima slian je kao i kod dva prethodna
modela. Tako se masa pokretnih dijelova brizgaa rauna kao zbir masa igle (mi) + masa
prenosnog elementa + mase opruge brizgaa. Prikazane zapremine V4 i V5 promjenjive su
zbog kretanja igle brizgaa, a ostale zapremine su konstantne. Sve interesantne napomene za
ovaj model vae kao i kod prethodna dva modela. Razlika izmeu fizikalnog modela brizgaa
na slikama 169 i 171, u odnosu na model brizgaa na slici 172 je u tome to se kod modela na
slici 172 mogu analizirati promjene brzine kretanja goriva du brizgaa, promjena pritiska du
brizgaa i, na kraju, moe se pratiti transformacija potencijalne energije u kinetiku energiju
goriva, kao i promjena gubitaka energije du brizgaa. Ovaj fenomen je svakako jedan od vrlo
vanih parametara za izlazne karakteristike procesa ubrizgavanja (mlaz goriva).

204

Na osnovu prethodna tri primjera fizikalnih

modela razliitih sistema ubrizgavanja goriva, ili
njihovih podsistema, jasno se vidi nain
formiranja fizikalnih modela od elemenata
(cijevi, zapremine, prigunice, itd.) prikladnih za
matematsko
opisivanje
dinamikih
i
hidrodinamikih procesa. Nivo sloenosti
fizikalnog modela zavisi od sloenosti
konstrukcije sistema ubrizgavanja, sa jedne
strane, te vrste parametara koji se trebaju
analizirati, sa druge strane.
U primjerima fizikalnih modela sistema
ubrizgavanja nije se ulazilo u analize razliitih
konstruktivnih detalja (karakter promjene otvora
na prigunim elementima, oblik pojedinih kanala
za gorivo, itd.), o emu treba voditi rauna pri
izradi konkretnih modela za poznati sistem
ubrizgavanja. Niz konstruktivnih detalja,
interesantnih
za
modeliranje
sistema
ubrizgavanja, dat je u poglavlju 5. ove knjige,
to ne znai da se ne mogu pojaviti i neki novi
detalji koji do sada nisu pominjani.
Sl. 172 ema sloenijeg fizikalnog modela
brizgaa

7.3 Definisanje matematskog modela

Za prethodno definisane fizikalne modele sistema ubrizgavanja goriva, gdje su prisutni:

- hidrodinamiki procesi strujanja goriva i
- dinamiki procesi kretanja pokretnih elemenata,
potrebno je izvriti matematsko opisivanje procesa, na osnovu poznatih optih zakonitosti iz
mehanike fluida i mehanike vrstog tijela. Najee jednaine koje se koriste za opisivanje
procesa su:
- za kontrolne zapremine jednaina kontinuiteta u integralnom obliku (jednaina 638). Na
osnovu ove jednaine rauna se pritisak u kontrolnoj zapremini u funkciji vremena
(nuldimenzionalni model);
- za cijevi koristi se jednaina kontinuiteta u diferencijalnom obliku (jednaina 639) i
jednaina o odranju koliine kretanja, takoer u diferencijalnom obliku (641). Na
osnovu ove dvije jednaine rauna se brzina i pritisak u funkciji vremena i podune
koordinate du cijevi (jednodimenzionalni model),
- za pokretne elemente u sistemu ubrizgavanja koristi se drugi Newton-ov zakon (jednaina
642), odakle se odreuju kinematski parametri (put, brzina i ubrzanje pokretnih
elemenata), dinamiki parametri (inercione sile, kontaktni pritisci prilikom udara ...).
Pored osnovnih jednaina u matematskom modelu, kao pomone jednaine koriste se:
- jednaina adijabatskog procesa (procesi u sistemu ubrizgavanja najee se usvajaju bez
izmjene toplote sa okolinom, to u proraunu ne pravi velike greke, uz pretpostavku da
se temperatura goriva u sistemu usvaja na osnovu iskustvenih podataka);
- jednaina za proraun brzine zvuka;
- Hook-ov zakon za slabo stiljive fluide,

205

- Bernoulli-jev oblik jednaine energije.

Zbog oblika kanala, odnosno cijevi kroz koje struji gorivo, ovdje je primijenjeno tzv.
jednodimenzionalno teenje. U poglavlju 6.3 dato je detaljno objanjenje
jednodimenzionalnog teenja kroz cijevi, gdje se koriste jednaine kontinuiteta (639) i
jednaina koliine kretanja u formi Navier-Stoks-ovih jednaina (641). Odgovarajuom
kombinacijom ovih jednaina dobiva se sistem jednaina:
2
2p
2 p
a

t 2
z 2
2
2w
2 w
a

t 2
z 2

(700)

(701)

koje predstavljaju sistem linearnih parcijalnih diferencijalnih jednaina drugog reda, poznat
kao hiperboline jednaine. U procesu modeliranja ove jednaine se rjeavaju u formi
d'Alembert-ovog rjeenja, koje pretpostavljaju da se nepoznate veliine pritiska (p) i brzine
(w) u cijevi mogu pretpostaviti kao zbir dvije nepoznate funkcije poznatih argumenata u
obliku jednaine (658) i (661).
Drugi pristup rjeavanju parametara teenja goriva kroz cijevi je primjena metode
karakteristika za rjeavanje parcijalnih diferencijalnih jednaina, koje predstavljaju jednainu
kontinuiteta i jednainu koliine kretanja. Na osnovu jednaina kontinuiteta i koliine kretanja
(645) i (646) ove jednaine se, odreenim transformacijama, prevode u oblik:
- jednaina kontinuiteta:
p
w
a 2
0
t
z

(702)

jednaina koliine kretanja:

w 1 p w w

0
t z
2d

(703)

gdje je d unutranji prenik cijevi kroz koju struji gorivo, a koeficijent linijskih gubitaka u
cijevi. Navedene jednaine mogu se kombinovati pomou nepoznatog multiplikatora kao:
w w
p 1 p w w

0 .

a 2

2d

t z t z

(704)

Prvi lan izraza (704) predstavlja totalni diferencijal dp/dt ako je:
dz
1

dt

(705)

S druge strane, drugi lan izraza (704) predstavlja totalni diferencijal dw/dt, ako je:

dz
a 2 .
dt

(706)

206

Izrazi (705) i (706) su zadovoljeni ako je:

a 2

1
a

dz
a
dt

(707)

U tom sluaju izraz (704) moe se pisati kao:

dw 1 dp w w

=0
+
2d
dt dt

(708)

Za ispunjen uslov dz/dt=a jednaine (708) predstavljaju obine diferencijalne jednaine, koje
se za poznate poetne uslove u trenutku t, u dvije susjedne take A(zA) i B(zB) mogu rijeiti za
trenutak t+t. Na ovaj nain dobivaju se rjeenja za pritisak p=p(z,t) i brzinu w=w(z,t) goriva
u cijevi. Detaljnije objanjenje postupka rjeavanja jednaine (708) bie dato u okviru take
7.4 Izbor numerikih metoda.
7.3.1 Matematski model sistema ubrizgavanja goriva
Koristei naprijed iznesene matematske izraze (taka 7.3), koji opisuju procese u sistemu
ubrizgavanja, saznanja i izraze date u poglavlju 6 ove knjige, u nastavku e biti napisan
kompletan matematski model za jedan konkretan sistem ubrizgavanja. U tu svrhu izabran je
sistem ubrizgavanja iji je fizikalni model dat na slici 170, koji je dosta jednostavan i podesan
za objanjavanje. U matematskom modelu e biti zanemarena proputanja goriva na klipu
) i brizgau ( Q
). Jednaine koje opisuju procese u sistemu su:
pumpe ( Q
pr
pb
a) Jednaina kontinuiteta za nadklipni prostor (zapremina Vk):
Vk dp k
dh
2
d 2 dh v
2
A k k 1 p A p
pk pn v
2 v A v
p k p kl .
E dt
dt

4 dt

(709)

Ova jednaina se moe napisati u obliku:

dp k E d 2k dh k
2
d 2v dh v

A
p

p
p
k
n
1
dt
Vk 4 dt

4 dt

2
p k p kl ,
2 v A v

(710)

gdje su:
- 1 stepenasta funkcija koja ima vrijednost 1=1 za pk>pn, odnosno vrijednost 1=-1 za
pkpn;
- 2 stepenasta funkcija koja ima vrijednost 2=1 za pk>pkl, odnosno vrijednost 2=-1
za pkpkl;
- pn pritisak u niskotlanom kolektoru (usisni i prelivni dio), koji se kod veine modela
uzima kao konstantna veliina. Njegova vrijednost uzima se ista kao i pritisak napojne
niskotlane pumpe; samo u specifinim situacijama pritisak pn u prelivnom dijelu uzima
se kao promjenjiv, a na osnovu iskustvenih rezultata snimanja pritiska u niskotlanom
kolektoru;

207

- hk trenutna vrijednost hoda klipa pumpe, kao i njegova brzina dhk/dt, definie se na
osnovu profila brijega bregastog vratila pumpe visokog pritiska i sklopa valjia i
podizaa klipa;
- pAp efektivni protoni presjek usisno-prelivnih otvora,
- vAv efektivni protoni presjek procjepa ispod sjedita klipa rasteretnog ventila,
- Vk zapremina koja se definie na osnovu konstrukcije pumpe, trenutnog poloaja klipa
pumpe hk, prenika klipa pumpe dk i trenutnog poloaja klipa rasteretnog ventila hv;
- dk, dv prenik klipa pumpe i prenik klipa rasteretnog ventila su konstruktivne
karakteristike sistema.

b) Jednaina kontinuiteta za prostor u kuitu rasteretnog ventila (Vkl):

Vkl dp kl
2
d 2 dh v d c2
p k p kl v
wI
2 v A v

E dt
4 dt
4

(711)

Jednaina (711) moe se napisati u obliku:

dp kl
E
2
d 2 dh v d c2

p k p kl v
wI ,
2 v A v

dt
Vkl
4 dt
4

(712)

gdje su:
- Vkl zapremina u kuitu rasteretnog ventila;
- dc unutranji prenik cijevi visokog pritiska;
- wI brzina goriva na poetku cijevi visokog pritiska (presjek I-I, slika 170).
c)

Jednaina kretanja klipa rasteretnog ventila:

m RV

d 2v
dh v
d 2h v
p k p kl FRV .

C
h
=
+
k
RV
RV
v
4
dt
dt 2

(713)

Jednaina (712) moe se napisati u obliku dvije jednaine, kao:

1 d 2v
dv v
p k p kl FRV k RV v v CRV h v
=

dt
m RV 4

(714)

dh v
= vv ,
dt

(715)

gdje su:
- mRV = mv+kxmov masa pokretnih dijelova rasteretnog ventila, pri emu je kx=1/2
najee (rjee 5/12 ili 1/3) (iskustveni koeficijenat kx);
- mv masa klipa rasteretnog ventila;
- mov masa opruge rasteretnog ventila;
- za hv<0 koeficijenti priguenja, sila predsabijanja opruge i krutosti su: kRV=ksdv;
FRV=Fvo; CRV=Csdv ;
- za 0 hv hv,max koeficijenti priguenja, sila predsabijanja opruge i krutosti su: kRV=kv;
FRV=Fvo; CRV=Cv ;
- za hv > hv,max koeficijenti priguenja, sila predsabijanja opruge i krutosti su: kRV=ksgv;
FRV=Fvo+(hv-hv,max)Csgv; CRV=Cv ;

208

Hod klipa rasteretnog ventila (hv) najee u praksi nema gornji graninik (sjedite), ali je u
ovim jednainama dat zbog optosti postavljenih jednaina. Koeficijenti otpora kretanja
priguenja (kRV) definisani su na osnovu prethodnih uslova i za kretanje kroz odreeni medij
uzimaju se konstantnim, kao i odgovarajue krutosti (CRV): opruge (Cv), sjedita i graninika
(Csdv i Csgv), tako da se jednaina (713), odnosno jednaine (714) i (715) tretiraju kao linearne
nehomogene obine diferencijalne jednaine drugog, odnosno prvog reda. Sila predsabijanja
opruge rasteretnog ventila (Fvo) definira pritisak otvaranja rasteretnog ventila, tj.
p vo

Fvo
d 2v
4

(716)

d) Jednaine strujanja goriva kroz cijev visokog pritiska (L, dc slika 170) mogu koristiti
dva pristupa modeliranju:
d1) Za sluaaj d'Alembert-ovog rjeenja koritene su jednaine (658) i (661) sa optim
rjeenjima za pritisak p(z,t) i brzinu w(z,t) na bilo kom mjestu (z) i bilo kom trenutku
vremena (t) u formi:
z k z
z k z
p ( z , t ) p o F( t ) e a f ( t ) e a
a
a

(717)

i
w ( z, t )

z k az
z k az
1

)e ,
)
e
f
(
t
F
(
t

a
a
a

(718)

gdje se nepoznate funkcije F i f raunaju na osnovu graninih uslova na mjestu I-I i II-II,
slika 170. Pritisak po je statiki pritisak izmeu dva ubrizgavanja u visokotlanom prostoru i
predstavlja poetni uslov, dok je poetna vrijednost brzine wo=0. U navedena rjeenja
uraunati su i otpori teenja u cijevima preko koeficijenta k (jednaina 717). Interpretacija
numerikih metoda za rjeenje jednaina (717) i (718) bie objanjena u taki 7.4 ovog
poglavlja.
d2) U sluaju rjeavanja jednaina (708) metodom karakteristika, nepoznate veliine pritisak
p(z,t) i brzina w(z,t) se odreuju uz pomo poetnih i graninih uslova za cijev, to e
detaljno biti objanjeno u taki 7.4 ovog poglavlja.
e) Jednaina kontinuiteta za prostor Vb (slika 170) oko igle brizgaa:
Vb dp b d c2
d 2 dh i
2

w II 1
3 b A b
p b pc .
E dt
4
4 dt

(719)

Ova jednaina moe se napisati u obliku:

dp b
E d c2
d12 dh i
2
w
p b pc

3 b A b

II
dt
Vb 4
4 dt

(720)

gdje su:
- 3 stepenasta funkcija koja ima vrijednost 3=1 za pb>pc, odnosno vrijednost
3=-1 za pbpc;

209

- pc pritisak u cilindru motora u toku procesa ubrizgavanja goriva, koji se najee

uzima kao konstantna vrijednost, jer je daleko manji od pritiska pb; u izuzetnim
sluajevima moe se pritisak u cilindru motora (pc) uzeti kao promjenjiv u toku
ubrizgavanja, a na osnovu iskustvenih podataka o toku pritiska u cilindru motora;
- Vb zapremina u brizgau (zona oko gornjeg konusa na igli brizgaa);
- wII brzina goriva na kraju cijevi visokog pritiska (presjek II-II, slika 170);
- d1 prenik stabla igle brizgaa;
- bAb efektivni protone presjek brizgaa.

f)

Jednaina kretanja igle brizgaa:

mib

d s2 ,
dh i
d 2h i
2
2

p II Fib
C
h
=
d
d
p
+
k
ib
ib
i
1
s
b
4
dt
4
dt 2

(721)

koja se moe napisati u obliku sljedee dvije jednaine:

dv i
1
=
dt
m ib

2
2
d1 ds2 pb d s p,II Fib
4
4

(722)

i
dh i
= vi
dt

(723)

gdje su:
- mib = mi+mp+1/2mob masa pokretnih dijelova sa iglom brizgaa;
- mi masa igle brizgaa;
- mp masa elemenata koji se nalaze u kontaktu sa iglom brizgaa (dra opruge,
podiza, itd.);
- mob masa opruge igle brizgaa;
- za hi<0 koeficijenti priguenja, sila predsabijanja opruge i krutosti su: kib=ksdi; Fib=Fio;
Cib=Csdi ;
- za 0 hi hi,max koeficijenti priguenja, sila predsabijanja opruge i krutosti su: kib=ki;
Fib=Fio; Cib=Ci ;
- za hi > hi,max koeficijenti priguenja, sila predsabijanja opruge i krutosti su: kib=ksgi;
Fib=Fio+(hi-hi,max)Csgi; Cib=Csgi ;
Veliine koeficijenata otpora kretanja igle kroz gorivo (ki), zatim prodiranje kroz sjedite
(ksdi) i, konano, kroz gornji graninik (ksgi) uzimaju se konstantnim, a na osnovu iskustvenih
podataka iz literature. Krutosti (Cib) se takoe uzimaju konstantnim, kako za oprugu (Ci), tako
i za donje i gornje sjedite igle (Csdi) i (Csgi). Na osnovu ovih pretpostavki jednaina (721),
odnosno sistem jednaina (722) i (723) predstavljaju linearne nehomogene obine
diferencijalne jednaine drugog, odnosno prvog reda.
Sila predsabijanja opruge igle brizgaa (Fio) definie se na osnovu pritiska otvaranja brizgaa
(pob) priblino prema sljedeem izrazu:
Fio p ob d12 d s2

.
4

(724)

210

g) Veliina pritiska ispod igle brizgaa ( p'II ) moe se, pomou jednaine kontinuiteta,
odrediti na osnovu izraza:
p

,
II

bA b
p p p

A 2B b c c

(725)

gdje je: (A)B efektivni protoni presjek na otvorima mlaznicama rasprivaa (detalj D,
slika 170).
U modelu se obino raunaju i izlazni parametri iz brizgaa i to:
h) Karakteristika ubrizgavanja
q c b A b

i)

2
pb pc

(726)

Ukupno ubrizgana koliina goriva po jednom ciklusu i cilindru:

t2

q c q cdt ,

(727)

t1

gdje je: t1 vrijeme poetka otvaranja brizgaa (podizanje igle), a t2 vrijeme trenutka
zatvaranja brizgaa (sputanje igle).
Naprijed opisani matematski model sistema ubrizgavanja goriva, iji fizikalni model je
usvojen kao na slici 170, sastoji se od deset jednaina i to: (710), (712), (713), (717), (718),
(720), (721), (725), (726) i (727), u kome se nalaze linearne diferencijalne jednaine prvog i
drugog reda i obine jednaine. Nekada se linearne jednaine drugog reda, tj. jednaina (713)
i jednaina (715) prevode u linearne diferencijalne jednaine prvog reda i to: jednaine (714) i
(715), odnosno (723) i (724) radi numerike metode. Tada matematski model ima dvanaest
jednaina koje opisuju procese u sistemu za ubrizgavanje goriva. Nepoznate veliine, koje je
potrebno raunati u sistemu ubrizgavanja, na osnovu modela su:
- pk pritisak u nadklipnom prostoru;
- pkl=pI pritisak u kuitu rasteretnog ventila, koji se moe izjednaiti sa pritiskom pI na
poetku cijevi visokog pritiska (mjesto I-I, slika 170);
- hv hod klipa rasteretnog ventila;
- vv brzina klipa rasteretnog ventila;
- p(z,t) i w(z,t) raspored pritiska i brzine strujanja goriva u cijevi visokog pritiska,
odnosno funkcije F(t-z/a) i f(t+z/a);
- pb=pII pritisak u zapremini oko igle brizgaa, koji se uzima jednakim pritisku na kraju
cijevi visokog pritiska (mjesto II-II, slika 170);
- p'II pritisak ispod vrha igle brizgaa;
- hi hod igle brizgaa;
- vi brzina igle brizgaa;
- q c karakteristika ubrizgavanja;
- qc ciklusna dobava goriva;
- po statiki pritisak u visokotlanom dijelu sistema izmeu dva ubrizgavanja;
Broj nepoznatih veliina je trinaest, a matematski model se sastoji od dvanaest jednaina.
Problem je u proraunu statikog pritiska (po) izmeu dva ubrizgavanja, koji se moe raunati
samo nakon zavretka prorauna kompletnog procesa ubrizgavanja. Da bi sistem jednaina

211

bio potpuno zatvoren, odnosno rjeiv, u poetku se mora pretpostaviti vrijednost pritiska (po)
kao poznata veliina. Nakon zavretka jednog ciklusa ubrizgavanja, poslije zatvaranja
brizgaa i potpunog sjedanja klipa rasteretnog ventila, u visokotlanoj zapremini
(Vs=Vkl+Vc+Vb) zadrava se odreeni pritisak po1, koji predstavlja osrednjeni pritisak nakon
smirivanja oscilacija pritiska u visokotlanoj zapremini. Ako je zadovoljen uslov:
po po1 ,

(728)

gdje je greka koja se zadaje (veliina bira se sukladno eljenom nivou tanosti
rezultata), proraun karakteristika sistema za ubrizgavanje smatra se zadovoljavajuim. Ako
uslov (728) nije ispunjen, definie se nova poetna vrijednost statikog pritiska po=po1 i
kompletan proraun se ponavlja sve dok se ne zadovolji uslov (728) iterativni postupak. Na
kraju procesa ubrizgavanja, u sistemu ubrizgavanja moe se pojaviti sluaj da je izraunati
pritisak po1 manji od pritiska isparavanja goriva (za dizel gorivo pritisak isparavanja iznosi
pis=0,375 bar pri radnoj temperaturi goriva) i uglavnom ova veliina poprima matematski
negativan predznak. To je znak da je u sistemu ubrizgavanja dolo do isparavanja goriva
uslijed djelovanja rasteretnog hoda klipa rasteretnog ventila (hRv). Zapremina isparenog
goriva za sluaj p 01 p is , odnosno zapremina tzv. parnih epova goriva Vp, moe se
izraunati kao:
Vp

Vs
pis po1 .
E

(729)

Pojavom parnih epova u tenoj fazi goriva tok postaje dvofazni, uz napomenu da je vrlo
teko locirati mjesto pojave parnih epova. Ovakva situacija znatno uslonjava matematsko
modeliranje sistema ubrizgavanja.
Za inenjersku praksu koriste se pojednostavljene metode modeliranja sistema ubrizgavanja
goriva sa dvofaznim tokom, iji rezultati integralnih parametara (ciklusna dobava, trajanje
ubrizgavanja, maksimalni pritisci, itd.) daju zadovoljavajue slaganje sa stvarnim izmjerenim
veliinama u sistemu, dok promjena nekih parametara sistema, u toku procesa ubrizgavanja,
ima izvjesno znaajnije odstupanje u odnosu na stvarne vrijednosti. Pojednostavljene metode
koje se najee koriste u procesu modeliranja dvofaznih tokova su:
- metoda proporcionalne raspodjele parnih epova goriva po visokotlanoj zapremini,
- metoda tzv. ekvivalentnog fluida.
Ove metode e biti prezentirane u kratkim crtama u nastavku.
A. Metoda proporcionalne raspodjele parnih epova
Zapremina parnih epova (Vp), izraunata po izrazu (729), rasporeuje se proporcionalno po
svim dijelovima visokotlane zapremine na sljedei nain:
- zapremina parnih epova u kuitu rasteretnog ventila
Vp ,kl

Vkl
Vp
Vs

(730)

- zapremina parnih epova u cijevi visokog pritiska

Vp,c

d c2 L
Vp
4Vs

(731)

212

zapremina parnih epova u brizgau

Vp,b

Vb
Vp .
Vs

(732)

Parni epovi goriva u cijevi visokog pritiska (Vp,c) rasporeuju se prema modelu na
slici 173.

Sl. 173 Model parnih epova goriva u cijevi visokog pritiska

Prema slici 173, zapremina parnih epova u cijevi visokog pritiska (Vp,c) je pravilno
rasporeena na m parnih epova du cijevi (obino m>10), ije su dimenzije:
- duina jednog parnog epa:
l p

4Vp,c

(733)

md c2

- rastojanje izmeu parnih epova l1 (slika 173) rauna se prema izrazu:

l1

L
lp
m

(734)

Za ovako definiran model sa parnim epovima u sistemu ubrizgavanja, jednaine

matematskog modela, date u ovoj taki, koriguju se na sljedei nain. Jednaina (712) se
mijenja sa jednainama:
dp kl
0 , p kl pis
dt

(735)

u podruju gdje vai uslov:

Vkl* Vp,kl

(736)

a vrijednost zapremine ( Vkl* ) rauna se na osnovu jednaine:

dVkl*
2
d 2 dh v
v A v p k pis v
dt
4 dt

(737)

U trenutku kad vie ne vai uslov (736), odnosno kad je Vkl* Vp, kl , ponovo se koristi
jednaina (712) umjesto jednaine (737).
Kod strujanja goriva u cijevi visokog pritiska, bilo da se radi o d'Alembert-ovom rjeenju
(jednaine 718 i 719) ili metodi karakteristika, takoer treba voditi rauna da je brzina
prostiranja talasa kroz parni ep (ap) daleko manja od prostiranja talasa kroz dizel gorivo (a),

213

tj. da vrijedi:
a p a ,

(738)

kao i o realnoj brzini putovanja prednjeg fronta goriva koji ograniava parni ep (kraj duine
l1 na slici 173) do njegove popune gorivom. Ovaj proces vai dok se svi parni epovi goriva u
cijevi ne popune tenom fazom goriva. Nakon zavretka ovog dijela procesa, nastavljaju se
koristiti metode prorauna opisane za jednofazne tokove.
Nadalje, za prostor brizgaa jednaina (720) mijenja se sa jednainama:
dp b
0 , p b pis
dt

(739)

u podruju gdje vai uslov:

Vb* Vp,b

(740)

a vrijednost zapremine ( Vb* ) rauna se na osnovu jednaine:

dVb* d c2

w II .
dt
4

(741)

Ova zamjena vai dok je ispunjen uslov (740). Kad se uspostavi uslov Vb* Vp , b , ponovo se
koristi jednaina (720) umjesto jednaine (741).
Nakon popunjavanja svih zapremina parnih epova sa gorivom, proces prorauna
parametara sistema ubrizgavanja nastavlja se pomou jednaina (709) do (728), prethodno
opisanih.
a) Metoda ekvivalentnog fluida
Ova metoda predstavlja pokuaj da se, umjesto mjeavine goriva i para goriva, ije su
fizikalne osobine poznate:
- za gorivo: gustina (), modul elastinosti (E) i brzina zvuka kroz gorivo (a),
- za pare goriva: gustina (p), modul elastinosti (Ep) i brzina zvuka kroz pare
goriva (ap),
uvede ekvivalentni fluid, ije su fizikalne osobine: gustina (e), modul elastinosti (Ee) i
brzina zvuka (ae). Modul elastinosti ekvivalentnog fluida (Ee) dobiva se na osnovu jednakosti
proizvoda stiljivosti ekvivalentnog fluida (1/Ee) i visokotlane zapremine (Vs) i zbira
proizvoda stiljivosti para goriva (1/Ep) i zapremine para goriva (Vp), plus proizvod
stiljivosti goriva (1/E) i zapremine goriva (Vs -Vp), kao:
Ee

E
E E p Vp
1
E p Vs

(742)

Gustina ekvivalentnog fluida odreuje se na osnovu jednakosti mase ekvivalentnog

fluida (eVs) i zbira mase goriva ((Vs - Vp)) i mase parnih epova (pVp), dok se brzina
zvuka kroz ekvivalentni fluid (ae) rauna na osnovu jednaine (637).

214

Ovaj pristup sa ekvivalentnim fluidom bio bi primijenjen za dijelove sistema ubrizgavanja:

- zapreminu kuita rasteretnog ventila (Vkl),
- cijev visokog pritiska i
- zapreminu brizgaa (Vb).
Prema iskustvenim podacima autor ove knjige, rezultati modela sa ekvivalentnim fluidom
nisu zadovoljavajui za praktinu upotrebu (veliko neslaganje sa eksperimentalnim
rezultatima), pa se zbog toga nee detaljnije objanjavati ovaj model.
7.4 Izbor numerikih metoda

Na osnovu matematskog modela prikazanog u prethodnoj taki (taka 7.3), jasno su definsani
svi hidrodinamiki procesi u instalaciji za napajanje gorivom, koji su zasnovani na opisivanju
strujanja goriva u cijevima i zapreminama. Pokazano je da se, u sluaju definisanja
hidrodinamikih procesa u zapreminama, uobiajeno koristi tzv. nuldimenzionalni model,
gdje se na osnovu jednaina kontinuiteta za pojedinanu zapreminu moe odrediti pritisak u
svakoj zapremini. Za konkretan primjer fizikalnog modela, opisanog u taki 7.3.1 nalaze se tri
zapremine, za koje su napisane jednaine kontinuiteta (710), (712) i (720). Ove jednaine su
oblika y'=f(x,y), koje se numeriki mogu rijeiti, koristei neku od poznatih numerikih
metoda.
Takoer, u okviru matematskog modeliranja kinematskih i dinamikih karakteristika (put,
brzina, ubrzanje, itd.) pokretnih dijelova u sistemu za dobavu goriva, koriten je drugi
Newton-ov zakon. Primjenom ovog zakona na pokretne dijelove u sistemu ubrizgavanja, za
konkretan sluaj (taka 7.3.1) to je klip rasteretnog ventila i igla brizgaa, dobivene su
jednaine (713) i (721), koje su u obliku y''=f (x,y,y'). Jednostavnim smjenama za prethodne
dvije jednaine dobivaju se etiri jednaine tipa y'=f(x,y). To su, u konkretnom sluaju,
jednaine (714), (715), (722) i (723), koje se numeriki jednostavno rjeavaju, istim
metodama kao i jednaine kontinuiteta (710), (712) i (720).
Zajedno sa razvojem raunarske tehnike, pojavio se vei broj numerikih metoda za
rjeavanje obinih diferencijalnih jednaina prvog reda oblika y'=f(x,y). Najpoznatije su
svakako: Taylor-ova metoda, metode Runge-Kutta razliitih redova, Adams-ove metode,
Prediktor-korektor metode, Newton-Raphson metoda, itd. Pri izboru numerike metode za
rjeavanje obinih linearnih nehomogenih diferencijalnih jednaina prvog reda, vrlo vano
je voditi rauna o samom karakteru hidraulikih i dinamikih veliina u sistemu. Sve ove
veliine kod sistema za ubrizgavanje goriva su izrazito dinamine i sa velikom frekvencom
promjene, posebno u sluaju pojave dvofaznih tokova. Iz ovih razloga, najee se
preporuuje za diferencijalne jednaine tipa y'=f(x,y) numeriki metod Runge-Kutta 4. reda s
promjenjivim korakom. Ova metoda je opisana u veem broju udbenika koji se bave
numerikom, pa ak i veem broju modernih programskih jezika, gdje je metod Runge-Kutta
4. reda s promjenjivim korakom dat u vidu gotovog potprograma (rutine). Izbor ove metode je
podesan ako se strujanje u cijevima visokog pritiska rjeava preko jednodimenzionalnog
modela sa d'Alembert-ovim rjeenjem, gdje se promjenjivi vremenski korak (t) moe
podesiti i kod d'Alembert-ovog rjeenja pritiska i brzine na poetku i kraju cijevi. Situacija je
drukija ako se, umjesto d'Alembert-ovog rjeenja, koristi metoda karakteristika za rjeavanje
hidrodinamikih procesa u cijevima. Ovdje se za rjeavanje diferencijalnih jednaina tipa
y'=f(x,y) koriste numerike metode sa konstantnim vremenskim korakom. U nastavku e ove
dvije metode biti detaljno objanjene, sa svim specifinostima koje se mogu pojaviti.
Koritenjem tzv. jednodimenzionalnih uslova strujanja fluida u cijevima u sistemu
ubrizgavanja, koji su dosta prihvatljivi zbog odnosa duine (L) i prenika cijevi (dc),
jednaina kontinuiteta (jednaina (645)) i jednaina koliine kretanja (jednaina (646))
rjeavaju se na dva naina:

215

- d'Alembert-ovo rjeenje koje je detaljno objanjeno u taki 7.3 ove knjige i

- metoda karakteristika, ije su osnove date u taki 7.3, a detaljno rjeenje sa specifinim
sluajevima bie dato u taki 7.4.2 ove knjige.

7.4.1 d'Alembert-ov pristup rjeavanju hidrodinamikih karakteristike u cijevima

Pritisak (p) i brzina (w) strujanja fluida u cijevima visokog pritiska odreuju se pomou
jednaina (698) u svakom trenutku vremena (t) i na svakom mjestu (z), pod uslovom da je
zanemareno trenje u cijevima visokog pritiska. Za sluaj da se uzima trenje u cijevima
visokog pritiska, koriste se jednaine (699) za odreivanje pritiska (p) i brzine (w) u svakom
trenutku (t) i na svakom mjestu (z) cijevi. Za praktinu upotrebu preporuuje se jednaina
(699), gdje je uzeto u obzir trenje, ali e se detaljnija objanjenja pojedinih specifinosti dati
preko jednaina (698) zbog kratkoe pisanja izraza.
Najprihvatljivije objanjenje d'Alembert-ovog principa daje se kroz primjer proste cijevi
visokog pritiska, ograniene sa jedne strane zapreminom kuita rasteretnog ventila (Vkl), a sa
druge strane zapreminom komore u brizgau (Vb). Ovaj sluaj se vidi na fizikalnom modelu
prikazanom na slici 170, a izvueni detalj je prikazan na slici 174. Na osnovu slike 174 moe
se objasniti odreivanje nepoznatih funkcija F i f iz jednaina (698).

Sl. 174 Tok prostiranja talasa pritiska F i f u cijevi visokog pritiska a) sa graninim zapreminama b)

Za mjesto na ulazu u cijev (poloaj I-I, slika 142 b)) moe se napisati izraz za pritisak, iz
graninog uslova:
p I p kl .

(743)

Na osnovu izraza (698), za poetak cijevi vai izraz:

p I p o F( t ) f ( t ) ,

(744)

odakle je nepoznata funkcija F na mjestu I-I (z=0):

F( t ) p I p o f ( t ) ,

(745)

216

Odnosno, brzina strujanja goriva na mjestu I-I je:

wI

p I p o 2f ( t ) .
a

(746)

U poetku procesa ubrizgavanja je funkcija reflektovanog talasa f(t)=0, dok se ne pojavi

reflektovani talas na mjestu I-I, proizveden graninim uslovom II-II (slika 174.a)) ili nekim
ranijim poremeajem u cijevi (pojava parnog epa, promjene dimenzije unutarnjeg prenika u
cijevi, itd.). Za model na slici 174, gdje nema nikakvih poremeaja du cijevi, reflektovani
talas f(t)0 e se pojaviti na mjestu I-I za vrijeme t2La.
Na osnovu graninih uslova na mjestu II-II (z=L) (slika 174.b)), gdje vai jednakost:
p II p b

(747)

moe se na mjestu II-II napisati sljedea jednakost:

p II p o F( t

L
L
) f (t ) .
a
a

(748)

Na osnovu jednaine (748) moe se definisati tzv. reflektovani talas pritiska f na mjestu II-II
kao:
f (t

L
L
) p o p II F( t )
a
a

(749)

i brzina strujanja fluida ( w II ) na mjestu II-II kao:

w II

1
L
p o p II 2F( t ) .
a
a

(750)

Veza izmeu potisnutih i reflektovanih talasa pritiska na mjestima I-I i II-II, na osnovu
dosadanjih objanjenja, i uz pretpostavku da je zanemareno trenje u cijevima, moe se pisati
u funkciji ugla obrtanja bregastog vratila () kao:
F( t

L
) F( t )
L
6n p
a
a

f (t) f (t

(751)

L
)
L .
a 6n p a

(752)

Putovanje talasa F i f je slikovito dato na slici 174 a). Na osnovu slike 174 a) moe se
definisati veza izmeu talasa F i f na bilo kom mjestu cijevi (z) kao:
z
F ( t ) F( t )
z
6n p
a
a

z
f ( t ) f ( t )
z
a 6 n p a

(753)
,

(754)

217

tako da se moe definisati pritisak u cijevi p(z,t) i brzina strujanja goriva u cijevi w(z,t) kao:
z
z
p(z, t ) p 0 F( t ) f ( t )
a
a

(755)

i
w ( z, t )

1
z
z
F( t ) f ( t ) .

a
a
a

(756)

Za konkretan primjer sistema ubrizgavanja matematski model dat u taki 6.3.1 treba dopuniti
sa jednainama (744), (746), (747), (748), (749), (750), (751), (752), (753), (754), (755) i
(756), ime je matematski model u potpunosti definisan za uslov koritenja d'Alembert-ovog
pristupa rjeavanja strujanja goriva u cijevima visokog pritiska. Na isti nain mogu se
iskoristiti i jednaine (699) za proraun hidrodinamikih parametara u cijevi visokog pritiska,
u sluaju uzimanja u obzir trenja u cijevi.
Prethodni primjer odnosio se na cijevi konstantnog unutarnjeg prenika (dc=const.). U praksi
se esto susreu razliite kombinacije cijevi (razliite dimenzije), grananje cijevi, itd., to
treba imati u vidu pri modeliranju procesa u ovakvim cijevima, koristei pritom d'Alembertov princip rjeavanja jednaina strujanja u cijevima. To su, prije svega, promjena prenika
cijevi, zbog suenja ili proirenja cijevi, te rava koja se najee primjenjuje kod modeliranja
sistema common rail, to se najbolje vidi na slici 175.

a) suenje cijevi

b) ravanje cijevi

Sl. 175 eme razliitih spojeva cijevi

Za iznalaenje rjeenja u svrhu definisanja graninih uslova na mjestu promjene uslova toka
za karakteristine primjere prikazane na slici 175 potrebno je u svakom trenutku zadovoljiti
jednainu kontinuiteta na mjestu naglog suenja (proirenja), odnosno na ravi.
Za sluaj suenja (proirenja) cijevi (slika 175 a)), gdje se spajaju dvije cijevi razliitih
unutarnjih prenika (dc1, dc2), odnosno razliitih odgovarajuih povrina poprenih presjeka
A1 i A2, treba biti zadovoljena jednaina kontinuiteta, odnosno:
A1 w 1 A 2 w 2

(757)

te jednakost pritisaka na mjestu spajanja cijevi razliitih dimenzija. Na osnovu ovih jednakosti
odreuje se potisni talas pritiska na poetku cijevi unutarnjeg prenika dc2 kao:
F2 ( t )

2 A1
L
A A2
F1 ( t 1 ) f 2 ( t ) 1
A1 A 2
a
A1 A 2

i reflektovani talas pritiska na kraju cijevi unutarnjeg prenika dc1:

(758)

218
f1 ( t

L1
2A 2
l A A2
)
f 2 ( t ) F1 ( t 1 ) 1
.
a
A1 A 2
a A1 A 2

(759)

Na potpuno analogan nain, zadovoljavajui jednainu kontinuiteta za ravu prikazanu na

slici 175.b):
A1w 1 A 2 w 2 A 3 w 3

(760)

i jednakost pritisaka u ravi za sve tri cijevi unutarnjih prenika dc1, dc2 i dc3, odnosno
odgovarajuih povrina poprenih presjeka A1, A2 i A3, mogu se definisati sljedee
zakonitosti:
F2 ( t )

2A 3
A A 2 A3
L
2 A1
f3 (t)
f 2 (t)
F1 ( t 1 ) 1
A1 A 2 A 3
A1 A 2 A 3
a
A1 A 2 A 3

(761)

F3 ( t )

2 A1
L
2A 2
A A 2 A3
F1 ( t 1 )
f 2 (t) 1
f3 (t)
A1 A 2 A 3
a
A1 A 2 A 3
A1 A 2 A 3

(762)

l
A A 3 A1
L
2A 2
2A 3
f1 ( t 1 ) 2
F1 ( t 1 )
f2 (t)
f3 (t) .
a
A1 A 2 A 3
a
A1 A 2 A 3
A1 A 2 A 3

(763)

Na isti nain mogu se definisati dopunske jednaine za bilo koji spoj cijevi i ravi.
Poznavajui prethodne jednaine (758) i (759), odnosno (761), (762) i (763), kao i granine
uslove na drugim krajevima cijevi, moe se izvriti proraun hidrodinamikih karakteristika
strujanja goriva u cijevima u svakom sistemu cijevi, odnosno njihovih veza, koristei
d'Alembert-ovo rjeenje za jednodimenzionalne tokove fluida.
7.4.2 Metod karakteristika
Kao to je ve reeno u taki 7.3, jednaina (708) ima rjeenje ukoliko je zadovoljen sljedei
uslov:
dz
a
dt

(764)

pa se grafika interpretacija rjeavanja jednaine (708) moe prikazati na slici 176.

Sl. 176 Grafika interpretacija rjeavanja jednaine

(708) metodom karakteristika

a w P w A p P p A

Ukoliko su poznati poetni uslovi (pritisak pA

i brzina wA) u taki A (zA) i trenutku (tA), te
na osnovu uslova (764), moe se definisati
karakteristika C+, koja vai za pravac AP, to
nakon integracije jednaine (708) daje:

zw A w A
0 .
2d c

(765)

219

Na potpuno analogan nain, poznavajui poetne uslove (pritisak pB i brzina wB) u taki B
(zB) i trenutku (tB), te na osnovu uslova (708), moe se definisati karakteristika C-, koja vai
za pravac BP, to nakon integracije jednaine (708) daje:
a w P w B p P p B

zw B w B
0 .
2d c

(766)

Kao to je to prikazano na slici 176, metodom karakteristika dobivene su dvije prave linije,
tzv. "karakteristike" C+ i C- , iji su nagibi a, pri emu je a brzina zvuka kroz gorivo.
U izrazima (765) i (766) susreu se parametri pritisak goriva (p) i brzina strujanja goriva
(w), koji se esto zamjenjuju veliinama kao to su hidraulika linija pritiska (H) i protok (Q).
U tom sluaju jednaine (765) i (766) dobivaju sljedei oblik:
C :

H P H A B(QP QA ) RQA QA

(767)

C :

H P H B B(QP QB ) RQB QB ,

(768)

pri emu se zavisnosti hidraulike linije pritiska (H) i protoka (Q) u funkciji od pritiska i
brzine strujanja definiu na sljedei nain:
H

p
i
g

Q Aw ,

(769)

dok su konstante B i R definisane sljedeim izrazima:

B

a
gA

z
2gd c A 2

(770)

gdje je A - povrina poprenog presjeka cijevi ( A d c2 / 4 ).

Imajui u vidu proceduru modeliranja konstruktivnih veliina instalacije za napajanje
gorivom i modeliranja strujanja goriva u unutranjosti sistema, moe se uoiti da primjena
metode karakteristika u raunarskom programu treba da bude zasnovana na rjeavanju
pojedinanih sluajeva i to:
a) strujanje goriva kroz cijevi;
b) strujanje goriva kroz prigunice na cijevima;
c) strujanje goriva u spojevima cijev-zapreminama-cijev i
d) strujanje goriva u ravama.
Proraun strujanja goriva za prethodno nabrojane specifine sluajeve, bie objanjeni u
nastavku.
7.4.2.1 Strujanje goriva kroz cijev
Za rjeavanje jednaina (767) i (768) koritenjem raunara potrebno je duinu svake
pojedinane cijevi duine L podijeliti na N jednakih dijelova, tako da je:
z

L
N

z
a

(771)

Slika 177 pokazuje da su karakteristike C+ i C- linije koje predstavljaju dijagonale

pravougaone mree, pri emu je uvijek zadovoljena slijedea zakonitost:

220
C :

z
a
t

(772)

Notacija prikazana na slici 177 pogodna je kod koritenja raunarskih programa za definisanje
trenutnih vrijednosti pritiska du segmenata pojedinih karakteristinih cijevi u unutranjosti
instalacije za napajanje gorivom.

Sl. 177 Pravougaona mrea metode karakteristika

Radi lakeg pisanja, zgodno je uvesti konstante:

CP Hi1 Qi1 (BP R Qi1 )

(773)

CM Hi 1 Qi 1 (BP R Qi 1 ) .

(774)

Uvrtavanjem ovih konstanti u izraze (541) i (542), dobiva se:

C :

HiP CP BQiP

(775)

C :

HiP CM BQiP .

(776)

Poznavajui konstante CP i CM , moe se nai konano rjeenje za pritisak i protok (brzinu)

goriva u svakoj taki du cijevi u unutranjosti instalacije za napajanje gorivom u obliku:
1
C H iP
H iP (C P C M ) i QiP P
2
B

(777)

7.4.2.2 Strujanje goriva kroz prigunicu (procjep) na cijevima

Prilikom rjeavanja strujanja goriva kroz prigunicu koja razdvaja dvije cijevi istih ili
razliitih prenika (slika 178), rjeenje problema se mora nai istovremeno, imajui u vidu da
metod karakteristika uzima u obzir informacije iz prethodnog vremenskog trenutka. U
svakom trenutku vremena, prilikom proticanja goriva kroz prigunicu prenika dB (slika 178),
mora biti zadovoljena jednaina kontinuiteta, tj.:
QPN Q1P .

(778)

ematski prikaz metode karakteristika za rjeavanje strujanja kroz blendu koja razdvaja dvije
cijevi razliitih prenika dat je na slici 178.

221

Sl. 178 Metod karakteristika pri rjeavanju strujanja goriva kroz prigunicu na spoju cijevi razliitih prenika

Ako se prethodno definisane konstante (775) i (776) prilagode ematskom prikazu rjeavanja
metode karakteristika prikazanom na slici 178, dobiva se:
C :

HPN CP1 B1QPN

(779)

C :

H1P CM 2 BQ1P .

(780)

Na osnovu jednaine kontinuiteta, definisane izrazom (778), i injenice da protok zavisi od

razlike pritisaka prije i poslije blende i efektivnog protonog presjeka otvora blende, dobiva
se:
Q PN Q1P B A B 2g H PN H 1P ,

(781)

gdje je B koeficijent proticanja kroz blendu i AB povrina poprenog presjeka otvora blende.
Uvrtavanjem izraza (776) i (777) u izraz (778), te nakon sreivanja, dobiva se kvadratna
jednaina kojom se omoguava odreivanje protoka kroz blendu u obliku:

P 2
N

2g BA B B1 B2 Q PN 2g B A B CP1 CM 2 0 .
2

(782)

Poznato je da se pri rjeavanju kvadratne jednaine javljaju dva korijena, koja u ovom sluaju
zavise od toka goriva. U sluaju pozitivnog toka, kada gorivo struji iz cijevi 1 kroz blendu u
cijev 2, tj. kad je CP1 CM2, protok goriva se odreuje iz izraza:
Q PN Q1P g B A B B1 B2
2

g A
B

2 B1 B2

2g B A B CP1 CM 2 ,
2

(783)

dok u sluaju negativnog toka, kada gorivo struji iz cijevi 2 kroz blendu u cijev 1, tj. kad je
CP1 < CM2, protok goriva se odreuje iz izraza:
Q PN Q1P g B A B B1 B2
2

g A
B

2 B1 B2

2g B A B CM 2 CP1 .
2

(784)

Na osnovu izraunatog protoka kroz blendu moe se pristupiti odreivanju pritiska na kraju
cijevi 1 i poetku cijevi 2 koritenjem izraza (779) i (780).
Ukoliko se radi o spoju dvije cijevi razliitih prenika bez blende, to je karakteristino za
primjere naglog suenja ili proirenja cijevi, rjeenje se moe nai na potpuno analogan nain,
samo to se umjesto povrine poprenog presjeka blende uzima povrina poprenog presjeka
manje cijevi.

222

7.4.2.3 Strujanje goriva u sklopu cijev-zapremina-cijev

Procesi prilikom strujanja goriva kroz zapreminu, na spoju sa dvije cijevi, mogu se opisati
jednainom kontinuiteta, pri emu je potrebno uzeti u obzir i stiljivost goriva. U optem
sluaju, strujanje kroz zapreminu V, koja spaja generalno dvije cijevi istih ili razliitih
prenika, moe se predstaviti fizikalnim modelom prikazanim na slici 179.

Sl. 179 Zapremina sa dvije cijevi

Uzimajui u obzir i stiljivost goriva, jednaina kontinuiteta u zapremini V ima sljedei oblik:
V dp Z
=Q1 Q 2
E dt

(785)

gdje je pZ pritisak u zapremini V, E modul elastinosti goriva, te protoci goriva na ulazu u

zapreminu Q1 i izlazu iz zapremine Q2.
Za razliku od strujanja kroz procjep, odnosno blendu, strujanje goriva u zapremini V
predstavlja sloeniji sluaj, s obzirom da se izmeu dvije cijevi istih ili razliitih prenika
nalazi zapremina za koju je potrebno dodatno rijeiti jednainu kontinuiteta. Analogno
prethodnom sluaju, karakteristike C + i C - mogu se definisati na isti nain, koritenjem
izraza:
C : HPN CP1 B1QPN

(786)

C : H1P CM 2 BQ1P .

(787)

ematski prikaz za rjeavanje strujanja kroz zapreminu prikazan je na slici 180.

Sl. 180 Metod karakteristika pri rjeavanju strujanja goriva u zapremini sa dvije cijevi

Za razliku od prethodnog sluaja, gdje je od presudnog znaaja za definisanje protoka kroz

blendu bila povrina poprenog presjeka blende, u ovom sluaju uticanje i isticanje iz

223

zapremine V odvija se kroz dva karakteristina poprena presjeka cijevi broj 1 i cijevi
broj 2, pa su pripadajui protoci:

Q PN 1A1 2g H PN H PZ

(788)

Q1P 2 A 2 2g H PZ H 1P ,

(789)

gdje su 1 i 2 koeficijenti proticanja na mjestima spoja cijevi 1 i 2 sa zapreminom V, a A1 i

A2 unutarnje povrine poprenih presjeka cijevi 1 i 2, respektivno. Za razliku od prethodnog
sluaja, vano je uoiti da u izrazima za protok figurie i nepoznati pritisak u zapremini V.
Prilagoavajui jednainu kontinuiteta (785) u oblik pogodan za metod karakteristika, dobiva
se sljedei izraz za odreivanje pritiska u zapremini V:
H PZ H Z

Et
Q PN Q1P ,
g V

(790)

gdje je: HZ - pritisak goriva u zapremini V u prethodnom vremenskom trenutku,

- gustina goriva u zapremini i E - modul elastinosti goriva u zapremini V.
Na ovaj nain, pet nepoznatih veliina i to: pritisak na kraju cijevi 1 HPN , pritisak u zapremini
H PZ , pritisak na poetku cijevi 2 H1P , protok iz cijevi 1 u zapreminu QPN , protok iz zapremine
u cijev 2 Q1P , definisano je sistemom od pet jednaina i to: (786), (787), (788), (789) i (790).
Uvrtavanjem jednaine (786) u jednainu (788), procedura odreivanja protoka pri uticanju
goriva iz cijevi 1 u zapreminu V moe se poistovjetiti s procedurom opisanom u dijelu koji se
odnosi na strujanje goriva kroz procjep, pa se konano dobivaju sljedei izrazi:
- u sluaju pozitivnog toka, tj. ako je C P1 HPZ
QPN gB1 1A1
2

gB A 2g A C
2 2

P1

H PZ ;

(791)

CP1 .

(792)

- u sluaju negativnog toka, tj. ako je: C P1 < HPZ

QPN gB1 1A1
2

gB A 2g A H
2 2

P
Z

Na analogan nain, uvrtavanjem jednaine (787) u jednainu (789), procedura odreivanja

protoka pri isticanju goriva iz zapremine V u cijev 2 moe se poistovjetiti s procedurom
opisanom u dijelu koji se odnosi na strujanje goriva kroz procjep, pa su konani izrazi dati u
obliku:
- u sluaju pozitivnog toka, tj. ako je: HPZ CM 2
Q1P gB2 2 A 2
2

gB A 2g A H
2 2

P
Z

CM 2 ;

(793)

H PZ .

(794)

- u sluaju negativnog toka, tj. ako je: HPZ CM 2

Q1P gB2 2 A 2
2

gB A 2g A C
2 2

M2

224

Analizirajui (791), (792), (793) i (794) moe se uoiti da se za rjeavanje strujanja goriva u
zapremini V mogu javiti 4 sluaja koja se odnose na uticanje i isticanje iz zapremine V.
Imajui u vidu prirodu strujanja goriva kroz instalaciju za napajanje gorivom, ovdje e se
razmotriti pozitivan tok strujanja, tj. Cp1 HPZ i HPZ CM 2 . Uvrtavanjem izraza (791) i (793) u
izraz za odreivanje pritiska u zapremini V, opisan jednainom (790), dobiva se sljedea
zavisnost:
HPZ HZ

Et
2
2 2
2
P
gB1 1A1 gB1 1A1 2g1A1 CP1 HZ
g V

Et
2
2 2
2

gB2 2 A2 gB2 2A2 2g2A2 H Z CM 2 ,

g V

(795)

2
2
odnosno, nakon uvoenja smjena: T1 gB1 1A1 i T2 gB2 2 A 2

H PZ H Z

Et
T1
T2 P
2
P
2
T1 T1 2 CP1 H Z T2 T2 2 H Z CM 2 .
g V
B1
B2

(796)

Imajui u vidu sloenost izraza (796), koji predstavlja obinu algebarsku jednainu za koju ne
postoji analitiko rjeenje, rjeenje se trai numerikim putem, koristei neku od numerikih
metoda. S obzirom da je poznato rjeenje iz prethodnog vremenskog trenutka, preporuuje se
koritenje Newton-Raphson-ove metode.
7.4.2.4 Strujanje goriva u ravi
S obzirom da se kod sistema za ubrizgavanje goriva sa common rail jedna cijev koristi kao
akumulator goriva, na koju se povezuje onoliko cijevi koliko ima brizgaa, odnosno cilindara,
potrebno je pri modeliranju ovakvih komplikovanih sistema pokuati napraviti to vie
jednostavnijih kombinacija prostih oblika strujanja goriva u cijevima. Jedan od takvih
primjera je rjeavanje spoja vie cijevi, popularno nazvana rava, to je prikazano na slici 181.
Osnovno naelo koje je prisutno pri rjeavanju
t
ovakvih problema je zadovoljavanje jednaine
P1
P2
QN
Q1
P
P
kontinuiteta tokom cijelog procesa analiziranja,
H1
HN
kao i pretpostavka da je hidraulika linija
C+
Ct
t
Q2
QN-1
pritiska ista za sve cijevi na mjestu spoja
HN-1
H2
z1
z2
(rave). Imajui u vidu sliku 181, kao i
N-1
N1
2
izraze (777) mogu se napisati sljedee
Q
zavisnosti:
2

1
1
3

H1P Q1P3

Q PN1

C P1 H PN1
B1

Q1P 2

C M 2 H PN1
B2

Q1P 3

C M 3 H PN1
B3

C
d3 2
H2 Q2

Sl. 181 Metod karakteristika pri rjeavanju

strujanja na spoju vie cijevi (rava)

(797)
.

225

Zadovoljenjem jednaine kontinuiteta u obliku:

QP 0

(798)

dobiva se:
C P1 C M 2 C M 3

B1
B2
B3
P1
HN
1
1
1

B1 B2 B3

(799)

Definisanjem zajednike hidraulike linije pritiska za vornu taku sve tri cijevi,
izraz (799) i koritenjem izraza (797) mogu se odrediti protoci kroz sve cijevi na mjestu
rave.
7.5 Definisanje linijskih i lokalnih gubitaka

Pri rjeavanju jednaine kontinuiteta i jednaine koliine kretanja kroz prethodna poglavlja u
svrhu definisanja strujnih procesa, koriteni su koeficijent trenja () i koeficijent
proticanja (). Vano je napomenuti da od vrijednosti koeficijenta trenja () zavise linijski
gubici (otpori) du cijevi (kanala), dok vrijednosti koeficijenta proticanja () odreuju gubitke
pri proticanju na karakteristinim mjestima (blenda, suenje ...), gdje su uzeti u obzir i
koeficijenti lokalnih gubitaka i suenje toka goriva na datom mjestu, koji zavise od promjene
konstruktivnih veliina i uslova strujanja goriva.
Koeficijent proticanja () koji se odnosi na karakteristina mjesta, razlikuje se od koeficijenta
proticanja kroz brizga (b) i koeficijenta proticanja pored klipa rasteretnog ventila (v), koji
su ranije pominjani kod objanjavanja sistema brizgaa i rasteretnog ventila. Naime, ovi
koeficijenti (b i v) obuhvatili su linijske i lokalne gubitke u cijelom sistemu i suenje mlaza
na kritinom protonom presjeku. Pri definisanju koeficijenta trenja () uvijek, a esto i pri
definsanju koeficijenta proticanja (), neophodno je uzeti u obzir i uslove strujanja goriva,
koji se uobiajeno definiu preko Reynolds-ovog broja. Ukoliko se radi o krunom
poprenom presjeku cijevi kroz koju struji gorivo, tada se Reynolds-ov broj odreuje na
osnovu izraza:
Re

wd

(800)

S obzirom da se kod instalacija za napajanje gorivom dizel motora kroz matematske modele
susreu i drugi oblici, popreni presjeci cijevi, na primjer, prstenasti presjek kod strujanja oko
igle brizgaa ili veoma sloeni presjek kod tap filtera, tada se koristi tzv. hidrauliki prenik
cijevi, koji se odreuje iz izraza:
dH

4A EKV
O OP

(801)

gdje su AEKV ekvivalenta povrina poprenog presjeka, a OOP obim okvaene povrine, tj. svih
povrina koje gorivo prilikom strujanja dodiruje. U ovakvim sluajevima Reynolds-ov broj
odreuje se koritenjem izraza:
Re

wdH

(802)

226

U zavisnosti od Reynolds-ovog broja definie se vrsta strujanja (laminarno ili turbulentno), za

koje se u literaturi mogu nai poluempirijski izrazi za odreivanje koeficijenta trenja ().
Za sluaj vrijednosti Re 2300 govori se o laminarnom strujanju, dok pri veim
vrijednostima Re 2300 dolazi do postepenog razvoja turbulencije, koje je okarakterisano
kroz prelaznu zonu do potpune turbulencije. U laminarnom strujanju, tj. za Re 2300,
koeficijent trenja zavisi od oblika poprenog presjeka cijevi i Reynolds-ovog broja, a
konkretne vrijednosti su date u tabeli 5.
Tabela 5. Koeficijent trenja () pri laminarnom strujanju
Oblik poprenog presjeka
cijevi

Reynolds-ov broj Re

Koeficijent trenja

vd
2300

vd H
2300

64
Re
96
Re

Cilindrini
Prstenasti

Na osnovu eksperimentalnih ispitivanja koja je izvrio Colebrook i White, u optem sluaju

koeficijent trenja () zavisi od Reynolds-ovog broja i relativne hrapavosti (e/d), pri emu je ta
zavisnost opisana sljedeom implicitnom jednainom:
d

Re,
e

e
2,51
1
2 log
d ,
Re 3,7

(803)

gdje je e hrapavost povrine cijevi kuda struji gorivo. Zbog malih vrijednosti Reynoldsovog broja u laminarnom toku i prelaznom toku iz laminarnog u turbulentni, postaje
dominantan prvi lan formule (803), jer prevladava viskoznost. Sa daljim poveanjem
Reynolds-ovog broja do izraaja dolazi drugi lan formule (803), zbog prisustva hrapavosti.
Blasius je pokazao da se u sluaju hidrauliki glatkih cijevi, pri strujanjima u podruju
Reynolds-ovih brojeva 3000 Re 105, koeficijent trenja moe odrediti koritenjem
sljedeeg korelacionog izraza:

0,316
Re 0 , 25

(804)

Meutim, Blasius-ov korelacioni izraz (804) najee se koristi za prelazno podruje, koje se
definie u podruju Reynolds-ovog broja 2000 Re 5000.
8

Za sluaj turbulentnog teenja, odreenog vrijednostima 5000 Re 10 i vrijednostima

-6
-2
relativnih hrapavosti 10 e/d 10 , koeficijent trenja () odreuje se iz Haaland-ovog
korelacionog izraza, pogodnog za koritenje u raunarskim programima u obliku:
d

Re,
e

1,325
e

d 5,74

log

0,9
3,7 Re

(805)

227

U literaturi se esto koristi i drugi oblik Haaland-ovog izraza:

d

Re,
e

e 1,11

6,9

d
1,8 log

3,7
Re

(806)

Od posebnog znaaja je definisanje lokalnih gubitaka na mjestu usisno-prelivnih kanala (p) na

niskotlanoj magistrali pumpe visokog pritiska, zatim na mjestu sjedita klipa rasteretnog
ventila (v) i, posebno, na mjestu sjedita igle brizgaa (b).
7.6 Primjer modeliranja strujnih procesa

U okviru ove take bie pokazan primjer prorauna karakteristika u sistemu ubrizgavanja na
osnovu prethodno izloenih modela (fizikalnog, matematskog i numerikog), a dobiveni
rezultati e biti poreeni sa eksperimentalnim. Primjer je uraen za konvencionalni sistem
ubrizgavanja pumpa-cijev-brizga, pri emu je koritena kombinacija fizikalnih modela
prikazanih na slikama 170 i 172. Kombinacija je izvrena na taj nain to je model pumpe
i cijevi visokog pritiska uzet kao u sluaju fizikalnog modela prikazanog na slici 170, dok je
model brizgaa zasnovan na fizikalnom modelu brizgaa prikazanom na slici 172. Za potrebe
modeliranja instalacije za napajanje gorivom, zasnovanom na prezentiranim fizikalnim i
matematskim modelima, izabrana je linijska estocilindrina pumpa visokog pritiska
proizvoaa BOSCH, tip PES 6A 95D 410 LS 2542, sa regulatorom broja obrtaja BOSCH,
tip RQ 250/1100 AB 1137-7, cijevi visokog pritiska unutranjeg prenika 1,8 mm ukupne
duine 1024,5 mm, nosaem brizgaa tip KDAL 80S20/129 i brizgaem tipa
DLL 25S834. Raspriva brizgaa ima samo jedan otvor prenika db=0,68 mm i duine
otvora lb= 2 mm (koriten kod motora sui sa M-postupkom).
Prije rjeavanja uspostavljenog fizikalnog i matematskog modela numerikim metodama,
potrebno je definisati odgovarajue poetne i granine uslove. Sigurno je da jedan od prvih
graninih uslova za opisani model sistema predstavlja hod klipa pumpe, koji je odreen
geometrijom brijega. U konkretnom sluaju pumpe visokog pritiska radi se o tangencijalnom
brijegu, ije su osnove dimenzije prikazane na slici 182. Na osnovu prikazanog oblika i
geometrije profila brijega i prenosne veze preko valjia sa klipom, moe se definisati hod
klipa (hk) i relativna brzina klipa (h'k), ije su vrijednosti prikazane na slici 183 u zavisnosti od
ugla obrtanja bregastog vratila ().
U sklopu odgovarajueg modela neophodno je i poznavanje koeficijenta proticanja na
karakteristinim mjestima i to: usisno-prelivnim otvorima (p) i rasteretnom ventilu (v).

28

10
0

h k [m m ]

20

y[m m]

hk

hk

-20

1,2
0,8
0,4

-20 -10

10 20
x[m m]

30

Sl. 182 Profil brijega bregastog vratila pumpe

visokog pritiska

1,6

4
2

-10

hk [mm ]

30

0
50 60 70 80 90 100
j [BV]

Sl. 183 Hod i relativna brzina klipa pumpe

visokog pritiska

228

Na osnovu izlaganja izloenih u ranijim poglavljima ove knjige, te eksperimentalnih

istraivanja, dobivene su sljedee zavisnosti koeficijenata proticanja na mjestu usisnoprelivnih otvora (p), (slika 184) i koeficijenta proticanja na mjestu rasteretnog ventila (v),
(slika 185) za konkretan sistem ubrizgavanja.
mv

mp
0,8

0,8

0,7

0,7

0,6

0,6

0,5

0,5

0,4

j [BV]

0,4

hv [mm]

0,3
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5

Sl. 184 Koeficijent proticanja na mjestu usisno-prelivnih otvora na kouljici pumpe

visokog pritiska

Sl. 185 Koeficijent proticanja na mjestu sjedita

rasteretnog ventila

S obzirom da je model brizgaa zasnovan na fizikalnom modelu brizgaa prikazanom na

slici 172, potrebno je definisati koeficijente proticanja na svim karakteristinim mjestima, kao
to su spojevi zapremina (V1, V2, V3, V4 i V5) sa cijevima razliitog prenika. Imajui u vidu
preporuke iz literature, koeficijenti proticanja na izlazu iz cijevi u zapreminu V imaju
vrijednost 1 = 0,975, dok koeficijenti proticanja na izlazu iz zapremine V u cijev imaju
vrijednost 2 = 0,82. Koeficijent linijskih gubitaka () uzet je po preporukama datim u okviru
take 7.5, a u zavisnosti od brzine strujanja (Reynolds-ovog broja) i konstruktivnih
karakteristika cijevi kuda struji gorivo.
Pored poznavanja pritiska u usisno-prelivnim kanalima pumpe visokog pritiska, za
provoenje postupka numerikog rjeavanja hidrodinamikih procesa u sistemu za napajanje
motora dizel gorivom metodom karakteristika, potrebno je jo definisati poetne uslove za
pritisak i brzinu u visokotlanom dijelu sistema (Vs) (od zapremine rasteretnog ventila, preko
cijevi visokog pritiska, unutranjosti brizgaa do samog sjedita igle brizgaa). Na poetku
prorauna najee se pretpostavlja vrijednost statikog (zaostalog) pritiska po=1 bar kao
poetni pritisak, dok je brzina strujanja goriva jednaka nuli. Iterativnim postupkom
ponavljanja prorauna parametara u sistemu ubrizgavanja, uz zadovoljavanje uslova (728) (sa
tanou =2,5 bar), nakon 4-5 iteracija dobivene su konane vrijednosti statikog pritiska po
izmeu dva ubrizgavanja. Rezultati prorauna
p [bar]
pritiska po i odgovarajui eksperimentalni
25
rezultati prikazani su na slici 186 u zavisnosti
eksperiment
20
od broja obrtaja bregastog vratila pumpe
raun
visokog pritiska (np). Zadovoljavajui traenu
15
tanost tokom iterativnog postupka i
10
provoenjem numerikog prorauna, konano
se mogu dobiti osnovne karakteristike
5
instalacije za napajanje gorivom kod dizel
n [min ]
motora, kao to su: pritisci na poetku i kraju
0
400 500 600 700 800 900 1000 1100
cijevi, hod igle brizgaa, koliina ubrizganog
Sl. 186 Zavisnost statikog (zaostalog) pritiska
goriva, karakteristika ubrizgavanja, itd.
izmeu dva ubrizgavanja i broja obrtaja
Koristei vlastito razvijeni raunarski
pumpe visokog pritiska
program za proraun hidrodinamikih i
dinamikih karakteristika u instalaciji za
napajanje gorivom, ije je rjeenje zasnovano na primjeni metode karakteristika, dobivene su
vrijednosti pritisaka na poetku (pI) i kraju cijevi (pII) visokog pritiska za razliite brojeve
o

-1

229

obrtaja pumpe (np=500, 700, 900 i 1100 min-1), koje su prikazane na slici 187. Pored
raunskih vrijednosti pritiska (deblje linije), na svim dijagramima su prikazane i odgovarajue
eksperimentalne vrijednosti (tanke linije), koje su posluile za verifikaciju fizikalnog i
matematskog modela, te numerike metode. Prikazani rezultati pritiska na karakteristinim
mjestima sistema ubrizgavanja na slici 187 pokazuju zadovoljavajue slaganje raunskih i
eksperimentalnih veliina. Posmatranjem rezultata na razliitim brzinskim reimima rada,
moe se konstatovati da su odstupanja neto vea na niskim brojevima obrtaja pumpe visokog
pritiska. Analizirajui veliine pritiska pI i pII odvojeno, takoer se moe konstatovati neto
vee odstupanje izmeu raunskih i eksperimentalnih vrijednosti za pritisak pII. Razlog za ovo
je brizga, koji ima vrlo komplikovanu konstrukciju i teko ga je realno modelirati. Model
brizgaa koji je koriten u ovom primjeru (slika 170) mogao bi se kritiki analizirati, gdje bi

70

80
j [BV]

400
300
200
100
0
60

70

a) np=500 min-1

500
400
300
200
100
0

b) np=700 min-1
raun
eksperiment
pI [bar]

500
400
300
200
100
0

pII [bar]

pII [bar]

raun
eksperiment

60

70

80
j [BV]

c) np=900 min-1

80
j [BV]

500
400
300
200
100
0
60

70

500
400
300
200
100
0

pI [bar]

60

400
300
200
100
0

pI [bar]

400
300
200
100
0

raun
eksperiment
pI [bar]

400
300
200
100
0

pII [bar]

pII [bar]

raun
eksperiment

80
j [BV]

d) np=1100 min-1

Sl. 187 Pritisak na poetku (pI) i kraju (pII) cijevi visokog pritiska u funkciji ugla obrtanja bregastog
vratila pumpe () za razliite brzinske reime (np)

se vidjelo da se elementi tap preistaa i vrha igle sa sjeditem mogu realnije modelirati.
Ovim bi se smanjile razlike raunskih i eksperimentalnih vrijednosti pritiska (pII). Za
inenjersku praksu dobiveni rezultati su zadovoljavajui, ako se posmatraju osnovne
karakteristike sistema ubrizgavanja.
Svaka detaljnija analiza konstruktivnih parametara u samom brizgau zahtijevala bi i
razvijanje detaljnijeg fizikalnog modela brizgaa. Pored pritisaka na karakteristinim mjestima
u sistemu ubrizgavanja, sa stanovita izlaznih karakteristika sistema, najinteresantniji su hod
igle brizgaa (hi) i karakteristike ubrizgavanja ( q c ). Ovi rezultati su prikazani na slici 188, za
iste brzinske reime, za koje su prikazani i rezultati pritiska na slici 187.

230
raun
eksperiment

0,5

hi [mm]

0,4

0,3
0,2

0,3
0,2

0,1

0,1

0
20

0
15

qC [ o BV ]

10

mm 3

mm 3

qC [cikl.cil.]

hi [mm]

0,4

raun
eksperiment

0,5

65

70

75

80

85

10
5
0

90

65

70

75

j [BV]

a) np=500 min-1

hi [mm]

0,4

0,3
0,2

0,3
0,2

0,1

0,1

0
15

0
15

10

10

mm 3

5
0

65

70

75

90

80 85
j [BV]

raun
eksperiment

0,5

qC [cikl.cil.]

mm 3

qC [cikl.cil.]

hi [mm]

0,4

85

b) np=700 min-1

raun
eksperiment

0,5

80

j [BV]

90

5
0
65

70

75

80

85

90

j [BV]

c) np=900 min-1

d) np=1100 min-1

Sl. 188 Hod igle brizgaa (hi) i karakteristika ubrizgavanja ( q c ) u zavisnosti od ugla obrtanja
bregastog vratila () za razliite brzinske reime (np)

Na slici 188. dati su uporedo raunski i eksperimentalni rezultati, gdje se vidi njihovo dobro
slaganje, izuzev na broju obrtaja pumpe visokog pritiska np=500 min-1. Razlozi za ovo
neslaganje su isti kao i kod pritisaka na slici 187, uz napomenu da intenzivnije oscilatorne
promjene pritiska izazivaju kod dinamikog modela igle brizgaa i mogue vea odstupanja
raunskih i eksperimentalnih rezultata. Ova odstupanja se direktno prenose i na karakteristike
ubrizgavanja goriva ( q c ).
Svi do sada prikazani rezultati odnose se na
q [mm /cikl.cil.]
tzv. vanjsku brzinsku karakteristiku dobave
goriva, sa konstantnim geometrijskim hodom
potiskivanja goriva (hkg=const.)
150
3

100
eksperiment
50

raun
-1

np [min ]
0
400 500 600 700 800 900 1000 1100

Sl. 189 Brzinska karakteristika ciklusne dobave

goriva

Interesantno je pogledati i integralnu brzinsku

karakteristiku ciklusne dobave goriva,
dobivenu eksperimentalno i raunskim putem
(slika 189). Slijedom prethodnih komentara, i
ovdje je vidljivo najvee odstupanje
raunskih i eksperimentalnih rezultata na
manjim brojevima obrtaja pumpe visokog
pritiska.

231

Kako je rjeenje za simulaciju strujanja u instalaciji za napajanje gorivom dizel motora u

konkretnom primjeru bazirano na metodu karakteristika za strujanje kroz cijevi, raunate su
veliine pritiska i brzine goriva u svim takama du cijevi. Na taj nain je omogueno i
definisanje energetskog potencijala goriva, tj. vrijednosti potencijalne i kinetike energije
goriva, ali i vrijednosti gubitaka pri transformaciji energije goriva du brizgaa. Ilustracije radi,
desno od brizgaa na slici 190 prikazane su vrijednosti pritisaka goriva du brizgaa i to: na
ulazu u brizga, u zapremini oko igle brizgaa na mjestu ispod konusne povrine igle brizgaa,
na mjestu sjedita igle brizgaa, te na izlazu iz mlaznice brizgaa, u funkciji ugla obrtanja
brijega vratila pumpe visokog pritiska (). Lijevo od brizgaa (slika 190) prikazan je tok brzine
goriva du brizgaa za jedan vremenski trenutak (u konkretnom sluaju za to je uzet ugao
bregastog vratila pumpe visokog pritiska =78 BV). Sa dijagrama brzine jasno se vidi da se
najvea transformacija energije iz potencijalne u kinetiku, tj. porast brzine strujanja, ostvaruje
u zavrnom dijelu brizgaa, pa je stoga posebno naglaena ova zona. Analizirajui rezultate
prorauna za pritisak i brzinu goriva du brizgaa, date na slici 190, moe se uoiti da se
najvea transformacija energije goriva, a ujedno i najvei gubici, javljaju u zavrnom dijelu
brizgaa, tj. dijelu kojeg ine zapremina ispod igle brizgaa i mlaznica. S obzirom da je upravo
zavrni dio brizgaa od posebnog znaaja za odvijanje kvalitetnog procesa ubrizgavanja i
rasprivanja goriva u radni prostor dizel motora, njemu se mora posvetiti posebna panja.
Vano je napomenuti da jednodimenzionalni modeli, zbog nemogunosti analize sloene
trodimenzionalne geometrije, ne mogu dati najbolju sliku o hidrodinamikim procesima u ovom
dijelu brizgaa. Zbog toga se u novije vrijeme aktivno radi na rjeenju osnovnih jednaina
mehanike fluida, tzv. CFD (Computational Fluid Dynamics) u vrlo sloenim geometrijskim
formama. Danas postoji veliki broj komercijalnih raunarskih programa za trodimenzionalno
rjeavanje strujanja goriva u zavrnom dijelu brizgaa. Za konkretan primjer sistema
ubrizgavanja, dat u poetku ove take, uraen je proraun strujanja goriva u zavrnom dijelu
brizgaa sa modelom 3D, koristei raunski program FIRE (AVL, Graz).

Sl. 190 Pritisak i brzina goriva du brizgaa pri broju obrtaja pumpe visokog pritiska np=1100 min-1

232

Na slici 191 prikazane su vrijednosti pritiska i brzine goriva u zavrnom dijelu brizgaa pri
maksimalnom pritisku goriva pri np=700 o/min, dok su iste karakteristike u sluaju
np=500 o/min prikazane na slici 192. Najvei problem kod koritenja programa ovog tipa je
pravilno definisanje graninih uslova. Ovdje su granini uslovi na poetku domena definisani
na osnovu vrijednosti pritiska goriva izraunatog na osnovu jednodimenzionalnog modela, a
prema rezultatima prikazanim na slikama 187.a)-b).

Sl. 191 Pritisak i brzina goriva u zavrnom dijelu brizgaa pri maksimalnom pritisku na broju obrtaja
pumpe visokog pritiska od np=700 o/min

Sl. 192 Pritisak i brzina goriva u zavrnom dijelu brizgaa pri maksimalnom pritisku na broju obrtaja
pumpe visokog pritiska od np=500 o/min

8. RASPRIVANJE GORIVA
8.1 Osnovne postavke

Formiranje radne mjeavine gorivo-zrak svakako je jedan od najvanijih procesa u motoru, u

smislu definisanja energetskih i ekolokih karakteristika motora sui. Proces ubrizgavanja
goriva ima dominantnu ulogu u formiranju mjeavine gorivo-zrak, u odnosu na proces
dovoenja zraka, posebno kod motora veih hodnih zapremina.
Imajui u vidu uslove u kojima se odvija proces dovoenja i mijeanja goriva i zraka u
motoru, u prvom redu:
- mali i promjenljiv prostor za izgaranje (komora u klipu plus dio zapremine koju
oslobaa i zauzima klip svojim kretanjem);

233

- velika brzina mlaza goriva, promjenljivog intenziteta od poetka do kraja

prostiranja;
- razliiti reimi rada motora (razliite koliine goriva i brzine okretanja motora sui),
- promjenljive brzine kretanja zraka zbog kretanja klipa i eventualno prisustvo zranog
vrtloga,
moe se zakljuiti da je vrlo teko obezbijediti optimalan proces mijeanja zraka i goriva na
svim reimima. Ako se ovome dodaju i procesi isparavanja goriva, predplamene reakcije i
poetak izgaranja, prethodni proces postaje jo sloeniji. U tako sloenim uslovima formiranja
mjeavine goriva i zraka, potrebno je poznavati, optimirati i kontrolisati svaki od pojedinanih
procesa, kako bi karakteristike motora bile zadovoljavajue sa stanovita ekonominosti i
emisije zagaujuih materija u izduvnim gasovima. Radi toga e u nastavku biti detaljnije
govora o karakteristikama mlaza goriva koji se ubrizgava u motor.
8.2 Struktura mlaza goriva

Tipina struktura mlaza ubrizganog dizel goriva u slobodan, miran prostor ima izgled kao na
slici 193. Na slici 193 prikazan je oblik mlaza, njegova struktura i osnovne karakteristine
d
veliine mlaza ubrizganog goriva u slobodnu i
brizga
mirnu sredinu sa parametrima pritiska (pc) i
y
temperature
(Tc ) sredine u koju se vri
B
zona nedezintegrisanog B
ubrizgavanje.
S
obzirom na injenicu da se radi o
mlaza
ubrizgavanju dizel goriva, koje predstavlja skup
periferna atomizacija
goriva
irokog spektra ugljovodoninih goriva, sa
ligamenti goriva
razliitim fizikalnim i hemijskim osobinama,
profil brzina po
struktura mlaza goriva je vrlo sloena, kako du
presjeku mlaza
ose x, tako i po presjecima. Ova sloenost po
kontura mlaza
formi - obliku (fizikalna struktura) vidi se na
goriva
slici 193. Struktura mlaza je, takoer, i po
potpuna
hemijskom sastavu vrlo heterogena. Laki
A
A
atomizacija
goriva
ugljovodonici imaju manje brzine i idu ka
periferiji mlaza, dok tei ugljovodonici imaju
vee prodore po osi x. Kontura mlaza goriva,
g
oznaena tankom linijom na slici 193, esto se
p,T
x
teko moe precizno i definisati. Posebno tu
d
treba imati u vidu procese atomizacije goriva i
d
njegovog
isparavanja.
Pored
istaknute
d
kompleksnosti strukture mlaza dizel goriva, za
d
definisanje mlaza koriste se karakteristike:
d
- domet mlaza goriva Xm;
presjek A-A
- duina zone neprekinutog mlaza goriva XB;
- ugao irenja mlaza goriva m i
Sl. 193 ematski prikaz strukture mlaza
dizel goriva u slobodnu i mirnu
- dimenzije kapljica goriva izraene preko
sredinu
srednjih prenika kapljica dpq, a najee
srednjeg Sauter-ovog prenika kapljica (d32).
xm

xB

lb

Sve ove navedene karakteristike mlaza goriva definiu najvanije parametre, na osnovu kojih
se moe ocjenjivati kvalitet rasprivanja goriva, interferencija susjednih mlazeva goriva i
mogui uticaji okruenja. U realnim uslovima rijetko gdje se susree mirna i slobodna
sredina. Pored stanja sredine (pc, Tc) u cilindru motora, gotovo uvijek je prisutno kretanje
(strujanje) gasa u toj sredini promjenljivog intenziteta i pravca kretanja. Pored strujanja gasa

234

sredine u kojoj se vri ubrizgavanje, prostor za ubrizgavanje nije slobodan, nego je ogranien
razliitim formama granica (zidova) koje se u procesu ubrizgavanja kreu (klip u cilindru).
Imajui i ovo u vidu, karakter mlaza postaje jo sloeniji, kako po obliku, tako i po strukturi,
u odnosu na mlaz goriva dat na slici 193. Za ilustraciju, u nastavku je dato nekoliko
karakteristinih uslova sredine u koju se ubrizgava gorivo i karakteristine forme mlaza
goriva. Na slici 194 data su tri primjera mlaza u sluaju udara o ravan zid, gdje je ugao nagiba
ose otvora na brizgau i ravnog zida oznaen sa z. Na ovoj slici oznaeno je odstojanje
brizgaa (xz) od ravne povrine u koju udara mlaz. Na slici su date i karakteristine veliine
irenja mlaza (Ym) i debljine mlaza (hm) na samom zidu.
y

brizga

brizga

bz

zid

bz

bz

hm

xz

brizga

Ym

zid

a)

b)

c)

zid

Sl. 194 Razliiti oblici mlaza goriva pri udaru o ravnu povrinu pod razliitim uglovima

Na slici 195 pokazan je oblik mlaza goriva koji udara u zakrivljeni zid (najei oblik komora izgaranja) i to za sluaj ubrizgavanja u mirnu sredinu a) i ubrizgavanja u sredinu sa
strujanjem okolnog gasa b). Primjeri dati na prethodne dvije slike predstavljaju samo
konkretne primjere forme mlaza goriva u definisanim uslovima sredine u koju se vri
ubrizgavanje. Ovdje se nee ulaziti u detaljnije analize moguih i realnih uslova sredine u
koju se vri ubrizgavanje. Osnovne karakteristike koje su oznaene na slikama 193, 194 i 195
daju dovoljno osnova za analize i drugih specifinih uslova i njihovog uticaja na
karakteristike mlaza goriva.
y

brizga

brizga

x
a)

b)

Sl. 195 Karakteristini oblici mlaza goriva koji udara u zakrivljenu povrinu, za sluaj ubrizgavanja u
mirnu sredinu a) i ubrizgavanja goriva u sredinu sa nastrujavanjem gasa brzinom w b)

Odreivanje karakteristinih veliina mlaza goriva mogue je:

- eksperimentalnim metodama,
- modeliranjem i proraunom koritenjem neke od numerikih metoda i

235

kombinacijom prethodna dva metoda, iz koje proizilaze poluempirijske relacije za

karakteristike mlaza goriva, koje se u praksi najee i koriste.

U nastavku e biti kratko objanjene prethodno spomenute metode odreivanja karakteristika

mlaza goriva.
8.2.1 Eksperimentalne metode za definisanje karakteristika mlaza
Za definisanje dometa mlaza goriva (Xm), irenje mlaza po zidu (Ym) i debljine mlaza (hm)
koriste se:
- mjerenje vremena prolaska fronta mlaza na odgovarajuoj poziciji pomou laserskih
zraka,
- snimanje mlaza goriva ultrabrzom kamerom, sa tano definisanim intervalom snimanja i
prethodno definisanom pozicijom kamere u odnosu na osu brizga i mlaza.
Primjer snimljenog mlaza dizel goriva ultrabrzom kamerom, prikazanog za sedam vremenskih
trenutaka u toku ubrizgavanja, dat je na slici 196, za uslove ciklusne dobave 136 mm3/cikl. cil.,
broj obrtaja pumpe visokog pritiska 1100 min-1, prenik otvora na brizgau db=0,68 mm i
duina mlaznice lb= 2 mm. Na osnovu snimke na slici 196 moe se odrediti domet mlaza (Xm)
u funkciji vremena (t), kao vrlo vane karakteristike mlaza goriva. Koristei isti metod
snimanja mlaza goriva pri udaru o zid, mogu se definisati (izmjeriti) vrijednosti Ym i hm u
funkciji vremena.

Sl. 196 Razvoj mlaza goriva pri ubrizgavanju u mirnu sredinu

Odreivanje ugla irenja mlaza goriva m mogue je definisati eksperimentalno, takoer samo
pomou ultrabrze kamere, na osnovu snimaka mlaza, kako se vidi i na slici 196. Dimenzije
kapljica goriva i preraun u formu, npr. srednjeg Sauter-ovog prenika, mogue je dobiti:
- snimanjem kamerom u jednom uzanom segmentu i selekcijom pomou laserske
svjetlosti; primjer je dat na slici 197 snimljenog segmenta, gdje se kapljice broje i
mjere im se prenici,
- snimanje pomou Laser Dopler Anemometra (LDA) po sektorima mlaza.
S obzirom na vrlo kratko trajanje ubrizgavanja, velike brzine u toku ubrizgavanja, raznoliku
fizikalnu strukturu i veliku koncentraciju kapljica, mjerenje dimenzija kapljica je vrlo
kompleksan proces i ne u potpunosti pouzdan u svim zonama mlaza.
Odreivanje dometa (XB) zone neprekinutog mlaza, zbog sloene strukture mlaza, praktino
je nemogue definisati eksperimentalnim putem. Za procjenu i definisanje veliine XB koriste
se kombinovane raunsko-eksperimentalne metode.

236

Sl. 197 Snimak kapljica goriva u uzanom sektoru mlaza goriva

8.2.2 Modeliranje i proraun karakteristika mlaza

Za proraun karakteristika mlaza goriva numerikim putem koriste se razni modeli sa
odgovarajuim numerikim kodovima, koji se mogu nai na tritu pod razliitim
komercijalnim nazivima (AVL-Fire, Fluent, STAR-CD, KIVA, itd.). Primjena ovih modela,
pored jasno definisanih fizikalnih osobina goriva i sredine u koju se vri ubrizgavanje, mora
imati definisan poetni i granini uslov na kraju otvora brizgaa. Granini uslov se izraava u
vidu brzine ili pritiska na kraju otvora mlaznice u toku procesa ubrizgavanja, koji se vrlo
teko moe precizno odrediti eksperimentalno. Za granine uslove najee se koriste
raunske metode odreivanja parametara na izlazu iz brizgaa, uz koritenje iskustvenih
podataka za koeficijente gubitaka isticanja goriva iz brizgaa. S obzirom na formu brizgaa i
sloenost prostora kuda gorivo prolazi kroz brizga (slika 198), definisanje graninog stanja
za mlaz goriva je dosta osjetljiva stvar.

Sl. 198 Izgled brizgaa i pozicija graninog poloaja prema ulazu

S obzirom da se najee pritisak goriva u brizgau mjeri na ulazu u brizga (presjek II-II,
slika 198), definisanje graninog uslova za mlaz (presjek B-B) je mogue realno raunskim
putem. 3D modeli za sada su jo uvijek nedovoljno uspjeni za proraun realnih karakteristika
du cijelog brizgaa. Zbog toga se kod prorauna karakteristika mlaza najee koristi pritisak
ispred brizgaa (pII), sa uticajem gubitaka u vidu zbirnog koeficijenta gubitaka (b) ili se
koriste uproteni 1D modeli za ove proraune, sa uzimanjem linijskih i lokalnih koeficijenata
gubitaka u brizgau. U dijelu II Modeliranje procesa u instalacijama za napajanje gorivom
dizel motora (take 7.3 i 7.4) dat je i jedan model tipa 1D, koji moe posluiti za definisanje
graninih uslova na izlazu iz brizgaa (mjesto B-B, slika 193, slika 198). Danas se za
koritenje sloenijih modela za proraun karakteristike mlaza goriva koristi odreeni broj
iskustvenih podataka (konstanti) primjerenih dizel gorivu, koji su podeeni tako da daju dobra
slaganja sa eksperimentalnim rezultatima za domet mlaza. Primjena goriva, kao to je npr.
biodizel, repiino ulje, itd., pokazuje da pobrojani modeli daju dosta loe raunske rezultate,
to trai definisanje novih konstanti. Ovo ukazuje na problem definisanja realnog graninog
stanja na mjestu B-B (slika 193 i slika 198), kao i odreenih koeficijenata u korelacionim
izrazima, koji se koriste u modelima.

237

8.2.3 Poluempirijski izrazi za definisanje karakteristika mlaza goriva

a) Domet mlaza
Za uspostavu razliitih poluempirijskih izraza (korelacija) za karakteristine dimenzije mlaza
goriva, gotovo svi istraivai u svom polazitu prihvataju jedan vrlo jednostavni
jednodimenzioni model. Za model se uzima oblik mlaza kao na slici 199. Brzina goriva na
izlazu iz brizgaa oznaena sa vb usvojena je konstantnom po presjeku otvora mlaznice (db),
zbog turbulentnog teenja u toj zoni. Model je iskljuio popreno strujanje sredine u kojoj se
odvija ubrizgavanje. Usvojen je raspored brzina u mlazu u svim presjecima van potencijalnog
jezgra, u formi koju koristi veina istraivaa:
2

y
y 2

v m x , y v m max 1 v m max f
b
b

(807)

Iz mehanike fluida je poznato da na kraim duinama koliina kretanja slobodnog mlaza se

moe smatrati nepromjenjivom, tako da se za presjek B-B i presjek C-C (slika 199) moe
napisati jednakost:
K B B K CC

(808)

odakle se moe definisati domet mlaza Xm.

db

vb
y

pc , Tc

xm

vm max

b
vm

C
gm

Sl. 199 Fizikalni model mlaza goriva

Koliina kretanja u presjeku B-B je:

d 2b 2
vb
4

(809)

2
p II pc b 2 p

(810)

K B B

gdje se brzina vb rauna kao:

vb b

238

pa je moment koliine kretanja:

K BB 2b d 2b

p
2

(811)

Definisanje brzine na izlazu iz brizgaa, odnosno brzine ubrizgavanja, dato jednainom (810),
u sebi sadri koeficijent gubitaka proticanja (b) za cio brizga, to znaajno uprotava raun,
jer se i ovaj koeficijent (b) mijenja ne samo sa promjenom reima rada sistema za
ubrizgavanje, nego i u toku jednog ciklusa ubrizgavanja.
Koliina kretanja za presjek C-C (slika 199) se moe pisati kao:
b

K CC s 2 u 2 y dy
0

(812)

Gustina smjese ( s ) u mlazu izraava se preko gustine goriva ( ) i gustine sredine ( c ) u

koju se vri ubrizgavanje, na sljedei nain:
1
t

y y 1 t
2
q c dt c 2 b v m max f d q c dt
0
0
0 b b

s
1
y
y

2 b 2 v m max f d
0 b b

(813)

Pojednostavljeno se moe usvojiti da je:

b C1 x

(814)

Za vea odstojanja x moe se priblino uzeti da je:

s c

pc
R Tc

(815)

Koristei ove pretpostavke (jednaine (807) i (813)), zatim vezu izmeu maksimalne brzine,
koja predstavlja brzinu fronta mlaza (presjek C-C, slika 199) i dometa mlaza (Xm) kao:
v m max

dX m
dt

(816)

i koristei jednaine (807) do (813), iz jednakosti (808) moe se dokazati da je:

p
X m C 2 d
c
0,5
b

0 , 25

t 0,5

(817)

gdje je C2 konstanta koja uzima u obzir niz pomenutih uticaja i uprotenja. Ona se realno moe
odrediti samo eksperimentalnim putem, na osnovu mjerenja dometa mlaza u funkciji vremena
(t) i na osnovu jednaine (817) vri se izraunavanje konstante C2. Naravno, u zoni mlaza, gdje
je gorivo neprekinuto (zona potencijalnog jezgra), jednaina (817) se ne moe koristiti u toj
formi. Za ovu zonu vae drugi uslovi, pa i pored toga veina autora koji su se bavili problemima
mlaza koriste za cio domet mlaza izraze tipa (817) sa razliitim konstantama C2. Tako se

239

konstanta C2 kree u rasponu od 3,01 u izrazu Dent-a:

p
X m 3,01d
c

0 , 25

t 0, 5

(818)

t 0,5

(819)

0, 5
b

pa do 3,9 u izrazu Pishinger-a:

p

X m 3,9 d 0b, 5

0 , 25

Pored ovako uprotenih izraza u literaturi se susreu i izrazi (Arai i ost.) tipa:
0,5

2 p
t
X m 0,39

(820)

za Xm < XB, gdje je XB domet zone neprekinutog mlaza, a

p

X m 2,95 d 0b, 5
c

0 , 25

t 0,5

(821)

za domet mlaza X m X B . Zona neprekinutog mlaza rauna se pomou izraza za vrijeme zone
neprekinutog mlaza:
t B 28,65 d b / p c

0,5

(822)

Analizirajui izraze (820) i (821) vidi se otar prelaz (prelom) krive dometa mlaza u trenutku
tB, to se ne moe fizikalno objasniti. U novije vrijeme javljaju se i neke prihvatljivije
korelacije, koje uzimaju u obzir i zonu neprekinutog mlaza (Yule i ost.), u formi:
p

X m 3,8
c

0 , 25

0,5
b

0,5

t 0, 6
tanh
t B

(823)

gdje je vrijeme dometa neprekinutog mlaza:

t B 3,75105 d b0, 28 c

0 , 05

p 1,37

(824)

na osnovu ega se moe odrediti domet neprekinutog mlaza (XB) pomou dvije posljednje
jednaine. Primjer uporednih rezultata dometa mlaza prema izrazima (818), (819), (820),
(821) i (823), zajedno sa eksperimentalnim rezultatima, najbolje se vidi na slici 200.

240
eksperiment
jednaina (818)
jednaina (820),(821)
jednaina (819)
jednaina (823)

domet mlaza X m (mm)

70
60
50
40

pc = 22,2 bar
Tc = 290 K
rc = 26,7 k g / m 3
w = 0,0 m/s
db = 0, 26 5 mm

30
20
10
0
0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

vrijeme od poetka ubrizgavanja t (ms)

Sl. 200 Poreenje dometa mlaza za razliite korelacione izraze sa eksperimentalnim rezultatima

Uticaj temperature sredine (Tc) u koju se vri ubrizgavanje goriva na domet mlaza uglavnom se
0 , 25
uzima u obzir preko odnosa 294 / Tc , prema Dent-u. Tako se sada izraz (818), koji uzima
promjenljive uslove sredine (pc, Tc) u koju se ubrizgava gorivo, moe napisati kao:
X m 3,01 d

0,5
b

p

c

0 , 25

0,5

294

Tc

0 , 25

(825)

Dimenzije koje se uvrtavaju u korelacionim izrazima za domet mlaza su: Xm, XB, db [m], p
(N/m2), , c (kg/m3), t (s).
Pored dometa mlaza, u literaturi se susreu i poluempirijski izrazi za dimenzije mlaza koji
udara u zid (slika 194). Tako, npr., korelacioni izrazi za Ym i hm (prema slici 194 a)), pri udaru
mlaza u zid pod uglom z=90 mogu se napisati kao:

Ym 3,87 p0 ,89 C0 , 24 t t z

0 , 48

(826)

h m 1,23 p0, 52 0C, 048 t t z

0 , 35

(827)

gdje je tz - vrijeme prvog kontakta mlaza goriva sa zidom. Dimenzije u korelacionim izrazima
(826) i (827) su: Ym, hm [mm], p [MPa], c [kg/m3], t, tz [ms].
Uticaj brzine nastrujavanja okolnog zraka, odnosno vrtlog okolnog zraka, na domet mlaza
(Xmv) takoer se esto definie korelacijama. Primjer takve jedne korelacije je:
1

X mv

Nv n Xm
X m 1 c X m
X m 1

30 v b
vb

(828)

gdje je: Xmv, Xm [m]-domet mlaza, n [min-1]- broj obrtaja motora, Nv - vrtloni broj,
c [s-1]-ugaona brzina vrtloga zraka, vb [m/s] - brzina goriva na izlazu iz brizgaa.
b) Ugao irenja mlaza
Predstavlja takoer vanu karakteristiku mlaza goriva. Na osnovu ovog podatka moe se
procijeniti meusobni uticaj susjednih mlazeva, kao i prostor na kome se odvija proces

241

mijeanja zrak - gorivo. Ova veliina najee se daje u vidu poluempirijskih izraza, kao na
primjer:

1
tg m
4
2 Cm
c

0,5

3
6

(829)

gdje konstanta Cm zavisi od geometrijskih veliina otvora na brizgau (prenika (db) i

odgovarajue duine ( lb ). Tako je, npr., za lb / d b 4 konstanta Cm=4,9.
c) Dimenzije rasprenih kapljica goriva
Ve na poetku ovog poglavlja naglaena je vanost fizikalne i hemijske strukture mlaza
goriva, kako po presjecima, tako i po duini. Hemijsku strukturu je praktino nemogue
definisati u samom mlazu goriva, ali se moe logino zakljuiti da tei ugljovodonici goriva,
formirani kao kapljice, imaju vee dimenzije i vei prodor zbog svoje teine i povrinskog
napona. Ovo navodi na jednostavan zakljuak da su tei ugljovodonici, sa neto veim
dimenzijama, koncentrisani blie sredinjoj osi mlaza, a laki ugljovodonici se nalaze u
perifernim zonama mlaza. Njihovo isparavanje je na niim temperaturama, tako da se u
spoljnoj zoni mlaza nalazi mjeavina kapljica goriva i njihovih para, sa relativno malim
dimenzijama kapljica.
Ono to se moe realno vrednovati, a na osnovu naprijed pomenutih metoda, je fizikalna
struktura mlaza goriva. Osnovni parametar za kontrolu fizikalne strukture mlaza goriva je tzv.
srednji prenik kapljica goriva, koji se definie kao:

d pq

N i d ip

i
q
Nidi
i

pq

(830)

gdje su p i q indeksi koji odreuju definiciju prenika, a Ni broj kapljica prenika di. Najee
se u literaturi susree tzv. srednji Sauter-ov prenik, gdje je p=3 i q=2, koji se definie kao:
N i d 3i

d 32 i
2
N
d
i i
i

(831)

S obzirom na uticaj parametara na srednji prenik kapljica, koje se uopteno mogu iskazati kao:

v
d pq d b f R e , We, c , c , c , K1 ,
vb

(832)

gdje su: Re - Reynolds-ov broj, We - Weber-ov broj, indeks c je za sredinu u koju se vri
ubrizgavanje - dinamiki viskozitet, K1, ... konstante koje zavise od odnosa
dimenzija mlaznice, ... u literaturi se susree i veliki broj poluempirijskih izraza za
srednje prenike, a najee za srednji Sauter-ov prenik, kao to je:
d 32 Cd p

0 ,135

0C,121 q c

0 ,131

(833)

242

gdje je: Cd 22,4 25,1 - konstanta koja zavisi od vrste brizgaa, p MPa - pad pritiska

brizga-okruenje, C kg / m3 - gustina okolne sredine, q c mm3 / cikl.cil. - ciklusna

dobava goriva,
ili, na primjer, izraz:
d
d 32 124,77 b
v b C

0 , 25

1 3,31

db

(834)

gdje je: d b m , v b m / s , povrinski napon goriva N / m , dinamiki viskozitet goriva

N s / m 2 , gustina goriva kg / m3 .

Pored srednjeg Sauter-ovog prenika, kao mjere krupnoe kapljica goriva, za ocjenu kvaliteta
rasprenosti goriva esto se koriste i statistiki obraeni podaci o raspodjeli kapljica, kao to
su:
- srednja brojana kriva raspodjele prenika kapljica i
- sumarna brojana kriva raspodjele prenika kapljica goriva.
Izgled ovih raspodjela dat je na slici 201 i slici 202. Na osnovu njega dobiva se slikovit uvid u
strukturu i raspodjelu veliina kapljica u mlazu goriva.
Ni
N3

N2

N1
d1

Sl. 201

d2

d3 = dN

D di

Srednja brojana kriva raspodjele

prenika kapljica

di

Sl. 202 Sumarna brojana kriva raspodjele

prenika kapljica

Kompletna problematika u vezi sa rasprivanjem goriva u procesu ubrizgavanja, prezentirana

u ovom poglavlju, imala je za cilj da se ukae na najvanije elemente koji karakteriu mlaz
goriva. Dati su samo neki primjeri poluempirijskih (korelacionih) izraza za proraun
karakteristika mlaza, koji se esto koriste u literaturi, koji mogu posluiti za grubu procjenu
karakteristinih veliina i za uporedne analize.

243

9. Literatura

1. Zaharias F, Mollier, I-S Diagramrne fur Verbrennungs gase in der Datenverarbeitung,

MTZ Nr. 7 (1970).
2. Pucher
H.,
Vergleich
der
programierten
Ladungswechselrechnung
fur
Viertaktdieselmotoren nach der Charakteristikentheorie und Fiill and Entleermethode, Dis
Universitat Carolo -Wiljeminazu Brauschweig, 1975 (Rezime: MTZ 38/1977/7/8, str. 333335).
3. Merker P.G., Schwarz C, Stiesch G., Otto F.: Simulating Combuston, Spring-Verlag
Berlin Heidelberg, 2006.
4. Pischinger R, Klel M., Sams T: Termodynamik der Verbrennungskraftmaschine,
3 Auflage, Springer Wien New York 1989, 2002, 2009.
5. Woschni G.: Beitrag zum Problem das Warmeubergangs im Verbrennungsmotor, MTZ
26/1965/4, 128-133.
6. Woschni G.: Elektronische Berechnung von Verbrennungsmotor-Kreisprozessen, KTZ
26/1965/11, str. 4-39-4-4-6.
7. Ivoschni G.: Die Berechnung der Wandverluste und der therm-ischen Belastung der
Bauteile von Dieselmotoren, KTZ 31 /l 970/12, str. 4-91-4-99.
8. Woschni G., Anisitis F.: Eine Kethode zur Vorausberechnung der Anderung des
Brennverlaufs
mittelschnell-laufender
Dieselmotoren
bei
geaanderten
Betriebsbedingungen, MTZ 34/1973/, str. 106-115.
9. Woschni G., Beinecke E., Flanker H.; Calculation of the Perfornance of One- and Two
Stage Turbocharged Medium Speed Diesel-Engines, Mech.E.Conf. Publications, 1978,
Paper C53/78.
10. Vibe J. J.:Novoje o raboem cikluse dvigateljej, Magiz., Moskva 1962.
11. Watson N.: Combustion and Gas Properties, Symp. The Turbo-Charging the Internal
Combustion Engine, Paper El7, Septemper 1979.
12. Watson N., Marzouk M.: A Non-linear Digital Simulation of Turbo-charged Diesel
Engine Under Transient Conditions, Sae 7710123, 1977.
13. Mari S.: Fizika, IP Svjetlost, Sarajevo 2001.
14. Doboviek ., ernej A.: Procesi sagorijevanja, Mainski fakultet Sarajevo, 1978.
15. Borman I. G.: Osnovi sagorijevanja u motorima sa unutranjim sagorijevanjem (skripta),
Mainski fakultet Sarajevo, 1971.
16. Shipinski J., Uyehara O. A., Myers P. S.: Experimental Correlation Betvveen Rate-of
Injeclion and Rate of-Heat Release in a diesel Engine, ASMF. pubication 68-DGT-l 1.
17. Sitkei G.: Uber den dieselmotorischen Zundverzug, MTZ 24/1963/, Nr. 6, str. 190.
18. Tsao K. C., Myaers P. S., Uyehara O. A.: Gas temperatures during compression in
motored and fired diesel-engines, SAE Transcriptions Reprint 1962.
19. Toslov A. J.: K teoriji raboevo procesa bistrohodnovo dvigatelja s vosplamenenjem od
satija, TRUDI NILD, Magiz 1955.
20. Bibi D.: Karakteristike sagorijevanja biodizela i njegovih mjeavina sa fosilnim
gorivima u dizel motorima, doktorska disertacija, Mainski fakultet Sarajevo.
21. Anisitis F.: Experimentelle Bestimmung und analitische Fassung der Brennverlaufe fur
Verbrennungs-Dieselmotoren als Randbedingung fur die Prozessrechnung, Dissertation,
Technische Universitat Braunschvveig, 1973.
22. Pflaum W., Mollenhauer K.: Warmeubergang in der Verbrennungskraftmaschine,
Springer-Verlag Wien, New York, 1977.
23. Marzouk M. VVatson N.-: Some Problems in Diesel Engine Research with Special
Reference to Computer Control and Data Asquisition, Proc. I. Mech. E., Vol. 190, No.
23/76,1976.
24. Annand W.J.D.: Heat Transfer from Flames in Internal Combustion Engines, Heat
Transfer from Flame Lectures, Trogir, 1973.
25. Jankov R.: Energie-und Stromunsverhaltnisse in Verbrennungsraumen von

244

Dieselmotoren, Diss. Th Graz l969.

26. Jankov R: Motori sa unutranjim sagorijevanjem, Termodinamika i gasodinamika motora,
Mainski fakultet u Kragujevcu, 1972.
27. Annand W. J. D.: Heat Transfer in the Cylindres of Reciprocating Internal Combustion
Engines., Proc. Inst. Mach. Engrs. 177, 1963, p. 973-990.
28. Flynn P., Mizusawa M., Uyehara O. A., Myers P. S.: An Experimental Determination of the
Instantaneous Potential Radiant Heat Transfer Within an Operating Diesel Engine, SAE
720022, p. 95-126.
29. TACOM, Tech. Report 11398, The Univ. Of Wisconsin, Dept. Of Mech. Eng., Madison,
Wisconsi, 1972.
30. Jankov R.: Matematiko modeliranje strujno-termodinamikih procesa i pogonskih
karakteritika dizel motora, kvazistacionarni modeli, I dio, Nauna knjiga, Beograd, 1984.
31. Jankov R.: Matematiko modeliranje strujno-termodinamikih procesa i pogonskih
karakteritika dizel motora, kvazistacionarni modeli, II dio, Nauna knjiga, Beograd, 1984.
32. Lange K.: Berechnung der Wrmefreistzung im Verbrennungsmotor, KFT, 1974, p. 12-15.
33. Gregori T.: Prenos toplote, Maisnki fakultet Sarajevo, Sarajevo, 1973.
34. Doboviek . ernej A.: Oprema motora sus, II dio, Mainski fakultet Sarajevo,
Sarajevo, 1979.
35. Filipovi I., Stojii T.: Zbirka rjeenih zadataka iz motora sa unutranjim sagorijevanjem, II
dio, Mainski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 1982.
36. AVL BOOST, Version 2011, theory, AVL List GmbH, Graz, 2011.
37. Doboviek ., ernej A.: Idealni i stvarni ciklusi motora sus, Mainski fakultet Sarajevo,
1976.
38. TACOM, Tech. Report 11398, The Univ. Of Wisconsin, Dept. Of Mech. Eng., Madison,
Wisconsi, 1972.
39. Hovah M. S. i dr.: Avtomobilnie dvigatelji, Mainostroenije, 1967.
40. Djaenko N. H. i dr.: Teorija dvigateljej vnutrennego sgorenija, Mainostoenije 1965, 1974.
41. Vidjakin F. P., Kondrateva T. F., Petrova F. P., Platonov A. G. L.: Kolebanija i vibracii v
pornevih kompressorah, Mainostroenie, 1972.
42. Filipovi I.: Nadpunjenje klipnih motora sui (skripta), Mainski fakultet Sarajevo, 1998.
43. Filipovi I., Bibi D., Pikula B.: Sistemi za dobavu goriva kod dizel motora, iniv. Knjiga,
Mainski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2010.
44. Filipovi I.: Cestovna vozila. Univer. Knjiga, Mainski fakultet Univerziteta U Sarajevu,
2011.
45. Doboviek ., ernej A., Mirkovi M., Filipovi I.: Simuliranje procesa klipnih motora sus,
Maisnki fakultet Sarajevo, 1980.