Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

HEROJI SAVREMENE ARHITEKTURE

Tri arhitekta Le Corbusier, Mies van der Rohe, i Frank Lloyd Wright imali su dosta ozbiljnije i ljepe
vizije budunosti. Njihovo doba je ponekad nazivano herojskim. Meutim, mogue je, da su oni bili
opsjednuti jasnom i istom vizijom Idealnog Svijeta- miran, human, i pristojan svijet, u svakom sluaju- i
slijedili su tu viziju iskreno i bez znaajnih kompromisa. Moda su ponekad bili u krivu, ali
oni su uvijek lijepo i iskreno bili u krivu. I u svom vlastitom radu, tokom godina, pregledali su
i revidirali mnoge svoje izvorne verzije, i ponudili ak i vie impresivne alternative.
Le Corbusier, Mies van der Rohe, i Frank Lloyd Wright postavili su standarde za sve nas.

Le Corbusier, Mies van der Rohe, i Frank Lloyd Wright

Da biste stvorili koherentnu civilizaciju, a to je njena svrha arhitektura mora ponovno postati snaga reda
- ne moe biti ni slobode bez reda, bez vladavine prava
Trojica pomenutih velikih arhitekata, su njeni utemeljitelji, oni su stvorili niz fizikih i moralnih
zakona za koje arhitektura ne moe priutiti da ih ignorira. ak i Wright, najslobodniji duh od tri
arhitekta, opredijeljen je uz jasan i rigidan kd arhitektonskih naela i kao najdisciplinovaniji arhitekti
renesanse.
Ako suCorbusier i Mies obezbijedili osnovne funkcionalne i strukturne okvire za sutranji grad, Wright je
predloio neto ak i vie vano: nain da se da ivot gradu. Jer iako je bio neumoljiv
neprijatelj grada kakav on jeste, vidio je jasnije nego bilo tko drugi kako arhitekturu uiniti ivom,
kako joj dati ono to se esto naziva ljudskom mjerom ".
Oba, Mies i Corbusier su monumentalisti; njihova arhitektura je mjeovita- a zato i ne? ovjeku su
oduvijek potrebne mjeovite/multifunkcionalne zgrade.
No, iako je Wright, takoer, sagradio svoj dio zgrada, on nikad ni za trenutak nije zaboravio
da arhitektura postaje iva samo kada postaje vie od dijagrama.
Velik dio radova uraenih od strane Meunarodnog Stila (International Style) imaju tendenciju da
budu dijagramski i jednolini; Wrightov rad nikada nije bio jedno od to dvoje. U Wrightovim zgradama
bilo je uvijek dovoljno detalja koji mogu zadrati panju promatraa svo vrijeme. Tu je uvijek

105

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

taj suptilan prijelaz iz vrste prostora u kojem bi se pojedinac osjeao kao kod kue, i intiman- do
dramatinih i monumentalnih.javnih prostora. to je Wright zaista dao arhitekturi je sljedee:
nain velianja pojedinca u arhitekturi za masovno drutvo. Mnoge od tih lekcija Wright je uzeo
od Japanaca;ali bez obzira gdje su nastali, Wright je bio taj koji ih je preobrazio u moderni idiom.
Dakle, disciplini funkcije i strukture, arhitektura mora dodati disciplinu individualne
slobode. To nije najjednostavnija disciplina za definirati, i ona ne moe biti
poduavana pomou formule ili jednostavnih pravila.
Ipak, to je, sasvim vjerojatno, najbitnija disciplina od ove tri, jer ako moderna arhitektura ne moe uiniti
da se individualni ovjek osjea ponosnim, to e tada biti malo vie od apstrakcije.
Sljedea faza u evoluciji moderne arhitekture ini se kao vrsta snteze svih koncepta koje su
razvili Wright, Mies, i Corbu. Njih trojica nisu ni priblino toliko udaljeni jedan od drugog kao to
se nekada inilo. Le Corbusierov koncept organske arhitekture moe biti mnogo
vie intelektualan od Wrightovog romantinog poimanja istog naziva;
ali dajui odreene kulturne i temperamentne razlike, dva ideala sada se ine izuzetno bliskim.
Mies-koji nikada nije iao jako daleko od Sullivana i ranog Wrighta vjerojatno moe nai zajedniko tlo
s Wrightom po pitanjima principa (ako ne i prakse). Tu, naravno, nikada nije bilo sukoba
izmeu Miesa i Le Corbusiera.
Ako bi trebalo da postoje bilo koji novi Michelangeli u naem vremenu, oni e morati
prihvatiti tri propozicije gore navedene:
prvo, da su temeljna naela nove arhitekture utvrena od strane velikih utemeljitelja;
drugo, da je vrijeme za individualne heroje prolost, i
tree, da junak u budunosti mora biti sam grad.
Iz ovog prihvaanja moe rasti nova generacija velikih umjetnika, koji e svi raditi u okviru univerzalno
shvaene discipline, interpretirati tu discisplinu na novi nain
nove generacije Bramantea, Michelangela i Palladiosa.
Ali ako mlai arhitekti odbijaju prihvatiti ove tri pretpostavke i insistiraju na individualnom
herojstvu u masovnom drutvu, budunost arhitekture- budunost gradova-e biti, nita do
karikature svih stvari koje su nam prenijeli pravi heroji.
Alternative su arhitektura ili Disneyland, civilizacija ili haos. "to ini nae snove, tako
smionim, ", Le Corbusier je jednom rekao," jeste to to oni mogu biti ostvareni. "

106

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

LE CORBUSIER
Charles'Edouard Janneret-Gris je roen 1887.godine u vicarskoj. Odgajan kao umjetnik, on je putovao
opseno kroz Njemaku i u istone dijelove Europe. U Parizu je studirao kod Auguste Perret-a.
Tijekom tog perioda pokaziovao je veliki interes za sintezu razliitih umjetnosti. Jeanneret-Gris usvojo
je ime Le Corbusier u ranim 1920s.

Le Corbusier: crtei sa putovanja: Piazza del Campo, Siena; Katedrala u Chartres-u, Interior katedrale

U ranom periodu razvio je projekat za kuu Dom-ino, osnovni graevinski

proizvodnju sa slobodnostojeim stubovima i krutim meuspratnim ploama.

prototip za masovnu

Le Corbusier: projekat za kuu Dom-ino

1917.godine izdao je svoju prvu knjigu Vers une architecture [Prema arhitekture], na temelju njegovih
ranijih lanaka u L'Esprit Nouveau. Od 1922.godine Le Corbusier je radio sa svojim roakom Pierre
Jeanneret. Tokom tog vremena, Le Corbusier je ideja je poeo da se fiziki oblik, uglavnom manje
objekte, kue i vile. Posebno treba istai njegovo uee 1927.godine u izgradnji naselja Weissenhof
Estate u Stuttgart-u sa grupom tada najprominentnijih arhitekata Europe.
U ranim 1920-im godinama opta oskudica u stambenoj izgradnji je ponukala brojne arhitekte da se
fokusiraju na problem izgradnje kua i stambenih shema. U prvom planu njihovih dizajna bilo je
otvaranje stanova s ciljem obezbjeenja vie zraka i svjetla, te racionalizacija graavinskih metoda, ali su
takoer i drutvene potrebe bile zadovoljene uvoenjem zajednikih prostorija kao to su veeraj i krovne
bate (terase) u stambene eme.

107

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Le Corbusier: Villa Besnus, Vaucresson, Paris,1922; Ozenfant House and Studio, Vaucresson, Paris, 1922;
Villa Cook, Boulogne-sur-Seine, 1926.

Le Corbusier: Villa Stein, Garches, Paris. 1927

Le Corbusier: vila u naselju Weissenhof Estate u Stuttgart-u

108

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Le Corbusier: Villa Savoye, Poissy-sur-Seine, Francuska1928:

109

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Le Corbusier: etiri kompozicije Oeuvre complte (Kompletan rad),1929

Le Corbusier Pet taaka"(ili

elemenata), c. 1926
"Pet elemenata "novog doba
(ciklusa) u arhitekturi." Ovi
elementi se bave
su skeletni okvir, otvorenog
plan, krovna terasa, grupe
prozora, i asimetrina
kompozicija fasade. (Pariz,
Fondation Le Corbusier)

110

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Sam Le Corbusier se pozabavio pitanjem kolektivnog ivljenja u njegovim teorijama planiranja grada
predstavljenim u njegovoj knjizi La ville radieuse iz 1935.godine.

Le Corbusier: crtei iz knjige La ville radieuse, 1935

Takoer su poznati njegovi planovi za gradove u Aliru, Urugvaju i Brasilu.

Le Corbusier, Urbanistiki planovi: za Alir Obus for Algiers, Project A, 1930

Montevideo (Uruguay) I Rio de Janeiro (Brazil)

111

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

U periodu pred drugi svjetski rat uestovao je na meunarodnim konkursima u Moskvi za Palatu sovjeta
(1931) i Centrosojuz (1933).
Nakon rata 19491952 bio je angaovan u timu koji je radio na rjeenju kompleksa zgrada Ujedinjenih
nacija u New Yorku. Iako je konstrukcija UN-ovog kompleksa nastala na osnovu skice Le Corbusiera,
ostali arhitekti su uradili detaljan dizajn zgrade. Ipak je Le Corbusier, koji je oduvijek bio veliki planer i
sljedbenik avangarde, takoer je uveo javnu arenu u Evropu, sa projektima koji su posluili kao potvrda
njegovu vanost kao najznaajnijeg arhitekte 20.stoljea.
Njegova Unite d'habitation u Marseille -u izgraena izmeu 1947. i 1952.godine, je sloeno dizajnirana
kako bi zadovoljila najraznovrsnije potrebe njenih stanovnika u pojedinanim objektima. Unite je imala
jedinstvenu infrastrukturu, ukljuujui hotel, krovnu batu, bazen za malu djecu, obdanite i prodajni
centar. Niije sluajnost da arhitektura zgrade kao i stukture na njenom krovu podsjeaju na ogromni
okeanski brod, praktine estetske oblike koji su uvijek okupirali Le Corbusiera u njegovim prethodnim
radovima. Unite lii na veliki brod na kraju luke u Marseille-u, brod koji moe zadovoljiti sve potrebe
svojih stanovnika u duem periodu sa svojim prodavnicama i drutvenim sadrajima, i na takav nain
slui za primjer Le Courbusierovog vienja zajednikog ivljenja.

Le Corbusier: Unite d'habitation u Marseille- izgled objekta i situacioni plan

370 apartmana Unite-a, koji mogu obuhvatiti od jednog do nekoliko spratova, su smjeteni povezani
jedan s drugim kroz kompleksnu mreu zemljinih planova, koji mogu biti razlikovani kroz jasno
izraene fasade. Za razliku od monotonih mrea amerikih fasada nebodera, fasada Unite-a je djelo
grafike umjetnosti. Stakleni meuprostor na fasadi ukazuje na ulicu prodavnica smjetenu unutar Unite-a
s ciljem opsluivanja njenih stanovnika. Izraajan izgled krova daje zgradi, koja stoji na betonskim
stubovima, dodatni tehnoloki izgled. Unite je takoer postavila novu crticu u njenoj upotrebi materijala.
Sirovi beton beton brut bez kojih je Le Corbusier-ova zgrada nezamisliva, popirma veu nezavisnost
kvalitete u ovoj zgradi, stojei na jednakoj osnovi sa ostalim materijalima u fasadi.

Le Corbusier: Unite d'habitation u Marseille- funkcionalna struktura objekta

112

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Le Corbusier: Unite d'habitation u Marseille

trodimenzionalni izgled, osnove spratova i presjek

Le Corbusier: Unite d'habitation u Marseille

ravni krov, fasade i detalji partera

113

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

U svim kasnijim radovima Le Corbusiera primjetno je oslobaanje od jezika Modernizma koji je do tada
smatran svjetskom normom: jo uvijek se razvijao i dao znaajan podsticaj razvoju drugih arhitekata .
Posebno je njegova upotreba beton brut-a podstaknula arhitekte kao to su Kenzo Tange i Louis I. Kahn, i
pronalazi njegovo utjelovljenje u Brutalizmu 1960-ih godina.
Ovaj razvoj Le Corbusier-ovog rada nastavio se sa crkvom Notre-Dame-du-Haut. Crkva je izgraena u
periodu od 1950. i 1955.godine, i postala jedna od najznaajnijih izgraenih crkava u 20.stoljeu. Ovdje
nije bilo prisutno nita od hladnog, istog materijalizmkleniha od staklenih pravolinijskih nebodera koje
je on gradio u isto vrijeme. Umjesto standardnih ili tipinih zgrada koje se mogu izgraditi bilo gdje na
svijetu primjenom odgovarajue tehnologije, Le Corbusier je dizajnirao u Ronchampu jedinstvenu
betonsku skulpturu, iji moni vizualni efekt teko moe biti izraen rijeima.
Debeli zidovi ustvari su dupli grubo malterisani betonski luk koji zaokruuje unutra okrenuti prostor
za razmiljanje. Masivni objeeni krov u obliku klobuka gljive, odvojen od zida tankim staklenim
umecima, je dramatino svijetao i izgleda kao da lebdi. Razliito oblikovani i obojeni prozori umetnuti
duboko u zidu naglaava uzastopne vrhunce liturgije.
Kapela za vjernike je veoma izraajna skulptura, koja je na prvi pogled izgledala kao da nema nita
zajedniko sa racionalnim blokovima stanova koje je Le Corbusier gradio u to vrijeme.
Upravo kada Unite d'habitation daje materijalni oblik racionalnom konceptu mjesta za ivljenje,
Ronchamp prevodi funkcionalne i emotivne potrebe njene religiozne svrhe. U oba sluaja zahtjev za
graevinama je u potpunosti zadovoljen.

Le Corbusier: Notre-Dame-du-Haut, Ronchamp, Vosges

(Francuska), 1950-55

114

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Osnovna crta graevine s vanjske strane je njen krov koji stri dosta preko zidova, i onda se sputa u
sredini kao rub eira. Unutranji prostor ima Ekspresionistiki duh sa pravilno postavljenim prozorima i
zaokrivljenim oblicima zida i krova. Ako dopustite sebi da reagirate na ekspresionistiki formalni jezik
Ronchamp-a, postanete otvoreni za pravce linija i direktnost svjetala, i da razgledate i razumijete ovu
arhitekturu svojim oima, onda se ak i ova postepena zebnja pretvara u sklonost ka razmiljanju na
jedinstven nain koji naglaava funkciju graevine kao sakralnog prostora.

Le Corbusier, National Museum of Western Art, Tokyo1957; Sainte Marie de La Tourette, near Lyon, France
(with Iannis Xenakis) 19571960; Heidi Weber Museum (Centre Le Corbusier), Zurich, Switzerland,1967

1961: Carpenter Center for the Visual Arts, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, United States

Le Courbisier-ove publikacije imale su izuzetan uticaj na arhitektonsko stvaralatvo u posebno u

Europi: Urbanisme (Urbanism)1925: L'Art dcoratif d'aujourd'hui (The Decorative Arts of Today La
Ville radieuse (The Radiant City) 1935: Charte d'Athnes (Athens Charter) 1942; Entretien avec les
tudiants des coles d'architecture (A Conversation with Architecture Students) 1943; Les Trios
stablishments Humains (The Three Human Establishments) 1945; Le Modulor (The Modulor) 1948;
Le Poeme de l'Angle Droit (The Poem of the Right Angle) 1953; Le Modulor 2 (The Modulor 2) 1955:
Deuxime Le Voyage d'Orient (The Voyage to the East) 1966.

115

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Le Corbusier-ov Chandigarh u Indiji

Na kraju njegove arhitektonske karijere Le Corbusier-u se pruila ansa da se usudi da realizira ideju koja
ga je zaokupljala cijeli njegov ivot: da pretvori svoj ideal novog grada u stvarnost. Od 1951. pa do
njegove smrti 1965.godine on je bio zaokupljen izgradnjom Chandigarh-a, koji je osnovan kao
administrativno sredite nove indijske drave Punjab.

Le Corbusier, Chandigarh: Master plan

Indija je ustvari ve u 20.stoljeu imala znatno iskustvo u osnivanju novih gradova. Engleski arhitekta
Edwin Lutyens je dizajnirao novi glavni grad New Delhi za Indiju dok je jo bila pod vladavinom
podkralja Velike Britanije. Le Corbusier je shvatio kako da od impresivnog klasicizma Lutyen-ovih
zgrada krene prema velianstvenosti koja nije koristila klasiarski jezik oblika. On je sebi dopustio da
bude inspiriran indijskom arhitekturom i indijskim nainom ivota i da onda to iskombinira sa
specifinim formalnim rjenikom Modernizma.
Le Corbusier je izgradio Chandigarh sa Jane Drew, Maxwell Fry i sa dugogodinjim saradnikom Pierre
Jeanneret. U sreditu grada su smjeteni zgrada administracije, vrhovni sud i zgrada dravne skuptine.
On je ponovo na izraajan nain iskoristio beton, kao kod Ronchampa i dizajnirao skulpturalni oblik
krova u stilu Unite-a.
Unato kvaliteti individualnih objekata, bilo je jasno da je projekat osuen na neuspjeh. Planiran kao
simbol Nove Indije koja je ostvarila svoju nezavisnost 1947.godine, Le Corbusierov genijalni rad je bio
rad za budunost, vizija grada u kojem se koristi veliki broj automobila u svijetu gdje veina ljudi ide
pjeke, jer si ne mogu priutiti nikakvo drugo prevozno sredstvo. ak ni arhitekta Le Corbusierovog
kalibra ne bi mogao ostvariti svoju uzvienu arhitektonsku viziju u indijskoj realnosti Chandigarha.

116

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Le Corbusier, Chandigarh: Palata pravde 1953: Vladin sekretariat 1955

Le Corbusier, Chandigarh: Parlament 1955

117

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

MIES VAN DER ROHE

Ludwig Mies van der Rohe, roen u Aachenu 1886. godine, zaposlio se u studio Petera Behrensa, jednog
od vodeih neoklacisiara u svoje vrijeme, i na taj nain je doao u vezu sa ovim arhitektonskim stilom,
zapravo bio je zaduen za izvrenje Behrensovog projekta za njemaku ambasadu u St. Petersburgu
(1911-12). Kao rezultat toga, njegovi prvi lini projekti rezultirali su intenzivnoj povezanosti sa
klasinom arhitekturom 19. stoljea. Kao glavna pobuda Miesove arhitektonske inspiracije bio je rad Karl
Friedrich Schinkel-a. Schinkel je zasluan, izmeu ostalog, za proslavljeni muzej "Alte" u Berlinu, kao i
za bezbroj vila pruske kraljevske porodice u okolici kraljevske palae. Mies je preuzeo od njih njeni
osjeaj proporcija, iste forme, i bliski odnos sa okoliem, i tada je integrisao ove kvalitete u svoje prve
vile, kao to je kua (vila) "Urbig" u Postdamu (1914-17).

Mies van der Rohe: "vila Urbig" u Postdamu (1914-17)

Ali njegovi savreni projekti, ljetnikovac u gradu Concrete (1923) kao i ljetnikovac u gradu Brick (1924),
otkrili su ne samo njegovu povezanost sa svojim velikim prethodnikom Schinkelom, ve su i reflektirali u
svojim velikim planovima i diskusiju koja se u to vrijeme vodila o apstraktnoj umjetnosti Theo van
Doesburga. Miesov klasicizam je stoga prelazak iz klasinih trendova u suvremeni arhitektonski jezik, to
je kulminiralo u njegov uveni arhitektonski moto "manje je vie".
Ali, pogreno je misliti da e ovaj Miesov moto voditi u arhitektonsku pomutnju. Naprotiv, dragocjeni
materijali kao to su mramor i sjajni kvalitetni elik su uestalo bili njegovi odabrani materijali, kao npr. u
njegovom poznatom njemakom paviljonu na meunarodnoj izlobi u Barceloni 1929. godine. Otvorene
linije paviljona, sa svojim neoekivanim sueljavanjima sa npr. skulpturom od Georga Kolbea i svojim
paljivo prouenim prepoznavanjem unutranjeg prostora, otkrilo je Miesov zadivljujui osjeaj za prave
dimenzije i proporcije, i pruilo je posjetiteljima jedinstven osjeaj prostora.

Mies van der Rohe:

Nemaki paviljon na
meunarodnoj izlobi u
Barceloni 1929.godine.
Demolirano 1930,
obnovljeno 1959.godine
prema originalnim
nacrtima

Ikona moderne arhitekture

movement:
elini ramovi sa staklom i
poliranim kamenom,
slobodan plan prostora

118

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Razlika izmeu Miesove sklonosti jednostavnijim formama i preferiranja skupljih materijala npr. u
paviljonu iz Barcelone prouzrokovalo je da arhitekta Hans Poelzig uokviri svoju uvenu izreku:
"gradimo jednostavno, koliko god skupo kotalo".

Paviljon u Barceloni, skulptura Georga Kolbea, i fotelja, dizajn Mies van der Rohe

U tim godinama su se takoere pojavile kontroverze oko Roheve vile "Tugendhat", koju je sagradio u
Brunnu 1930. godine, u kojoj je prenesen princip otvorenih paviljona, kao u paviljonu iz Barcelone, u
stambene zgradu. To je dovelo do pitanja da li e ustvari biti mogue da se ivi u kui koja se tako
radikalno pretvorila iz tipinog dizajna u luksuzni privatni dom.

Mies van der Rohe: vile "Tugendhat", ponovljeni elementi enterijera iz paviljona u Barceloni

Mies je naslijedio Waltera Gropius i Hannes Meyera na elu Bauhausa koja je tada bila pod velikim
pritiskom nacionalsocijalista. Preselio je sjedite Bauhausa iz Dessaua u Berlin i pokuao ga spasiti,
uzalud. Veina drugih projekata koje je pokuao lansirati nakon 1933. godine kao arhitekta pod Treim
Reichom nisu uspjela. Godine 1938. odazvao se pozivu poznatog instituta "Armour" (kasnije IIT) i otiao
u Chicago.
Tu je, 1940. godine, stvorio nove zgrade u jednostavnim formama za tehnoloki institut u Illinoisu
(Illinois Institute of Technology IIT), ije su eline konstrukcije, suoene sa staklenim zidom, postale
model za druge arhitekte. Mies je sad podlegao elji za kojom je eznuo due vrijeme, a to je da izgradi
visoku zgradu. Iako njegove skice visoke zgrade u Friedrichstrasse u Berlinu (1921), staklenog nebodera
(1922) i visoke betonske poslovne zgrade (1923) nikada nisu napustile crtau tablu, ostvario je svoj san o
izgradnji staklenog nebodera sa Lake Shore Drive blizancima (Twin Tower 1948-51), Chicago i
legendarne zgrade Seagram u New Yorku (1954-58), to je postalo model za uspjenost nebodera slinog
dizajna.

119

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Triste je uglavnom trailo dvije osnovne varijacije: prvo, neboder u sreditu grada sa strogo
ekonominim uredskim prostorima i stvaranje identiteta tvrtke, i , drugo, prostrano sjedite tvrtke u
prirodi. Prototip ovoga drugoga je projekt Miesa van der Rohea za Illinois Institute of Technology u
Chicagu, gdje je i sam predavao, nakon ega je uslijedio usporedivi Saarinenov kompleks za Tehniki
centar General Motors-a u Warrenu, Michigan.

Mies van der Rohe: Illinois Institute of Technology (IIT)

Chicago, Illinois, 1939-46
(lijevo) Model i plan kampusa,
(desno dva gore) paviljoni
(desno, dva dole) Crown Hall, 1950-56, izgled i nacrt

120

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Iste je godine Mies van der Rohe sagradio poznate stambene zgrade no Lake Shore Driveu u Chicagu za
graevinskog mogula Herberta S. Greenwalda. Nakon sto je poeo predavati na Armour - kasnije Illinois
- Institute of Technology u Chicagu, Mies van der Rohe dobio je priliku isplanirati novi univerzitetski
kompleks izvan grada. Ideje koje je iznio u Njemakoj soda je prenio no situaciju u Americi, gdje je
postao stroi i ese koristio simetrine kompozicije nego u nekolicini kua koje je sagradio prije rata.
Budui do protupoarna pravila nisu doputala izloen konstruktivni okvir, Mies je razvio estetiku od
elika, stakla i cigle kojom je obavezno obloenoj strukturi nadoknadio umjetniki izraz. Pri tome je
osobitu panju pridavao veznim elementima i prijelazima.
Mies se potpuno posvetio dvama osnovnim oblicima. Prvi je paviljon, iji je interijer trebao biti bez
stupova i koji je u svome idealnome obliku bio plutajui volumen zraka izmeu dvije ploe - to je
usavrsio kuom Farnsworth.

Mies van der Rohe: Farnsworth House, Plano,

Illinois, 1946-50

Drugi je neboder, kojega je oblikovao kao skeletnu konstrukciju s identinim katovima iza savrenoga
proelja konstruktivnih elemenata koji artikuliraju prividno neprekinutu staklenu povrinu bez karaktera
uobiajenih ovjeenih proelja. Njegove najznaajnije graevine tek su neprimjereno opisane frazama
poput gotovo nita iii manje je vie. Ovi termini pretpostavili bi povezanost s ikaskom kolom, ije
je graevine Mies imao prilike gledati gotovo svakodnevno.
No loe zamiljeni detalji tih ranih nebodera, njihova jeftina konstrukcija s promjenjivim efektima i
neobinim usklaivanjem konstrukcije i izgleda, sukobili su se s njegovim uvjerenjima. Izglednije je do
su savrene industrijske graevine njegova suvremenika Alberta Kahna, iju je divovsku tvornicu
bombardera pretvorio u koncertnu dvoranu u kolau tankih zidnih i stropnih panela, bile tipina amerika
ishodita njegova rada. One su potvrdile Miesovo nijekanje individualnoga i umjetnikoga u arhitekturi.

121

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Njegove kue, meutim, nisu potpuno liene klasinih uzora. Ipak, dva meusobno odmaknuta tornja u
stambenim zgradama Lake Shore Drive razlikuju se od tada tipinih nebodera po svojim omjerima tlocrta
od tri naprama pet. lako ovjeeno proelje skriva konstrukciju, kao u zgradi Lever ureda Skidmore,
Owings & Merrill, ovo drugo ipak odreuje ukupni izgled Miesovih graevina. Struktura je jasno vidljiva
ve iz predvorja. Proelje zapoinje bez baze ve od prizemlja; fini I-profili u razmacima irine prozora
proteu se itavom visinom. Tek svaki etvrti od ovih ravnomjerno rasporeenih stupaca skriva iri nosivi
stub. Dva vanjska prozora svakoga polja uvijek su stoga neto ui od njihovih sredinjih susjeda. Parapeti
i poprenice ine horizontalni kontrapunkt naglaenim vertikalama.

Mies van der Rohe: 860-880 Lake Shore Drive

( stambene kule) Chicago, Illinois, 1948-51

Neboderi Lake Shore Drive, sa svojim inteligentnim konstruktivnim rjeenjem, bili su jeftiniji za sagraditi
od usporedivih projekata. Kada je jednom podignut elicni kostur, prefabricirani dijelovi proelja - svaki
dva kata visoki i jedno polje rastera iroki - podignuti su dizalicama no svoja mjesta i tamo zavareni.
Aluminijske prozore su zatim postavili iznutra. Miesova elja do okomite I-profile postave istim
redoslijedom kojim su napustili eljezaru, ne bi li izbjegao j najmanju pogreku u mjerenju, dokazuje
njegov perfekcionizam i logiku njegova projekta.

122

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

to se inilo umjereno ekonominim u Chicagu, postalo je u uredskom tornju za Distiller Corporation

Seagrams Limited u New Yorku luksuzno i skupo remek-djelo. Ker samoga predsjednika tvrtke
zaustavila je postojee projekte za novu zgradu i, nakon savjetovanja s Philipom Johnsonom, tadanjim
direktorom odjela za arhitekturu u Muzeju suvremene umjetnosti, istaknula ime Miesa van der Rohea.
Zgrada Seagram bila je znaajno drugaija od bilo kojega ranijega nebodera u New Yorku jer se
odmaknula od ulice - Park Avenue, stvorivi otvoreni urbani prostor ispred sebe. Ovaj se trg inio
nesigurnim i nezatienim, a zapravo je sluio samo kao uvod u visoko stakleno proelje so strogo osnim
ulazom. Za razliku od Chicaga, konstruktivni dijelovi nisu bili postavljeni na, ve u staklenu opnu te su
bili naglaeni spojevima.

Mies van der Rohe ( sa Philip Johnson-om),

Seagram Building, New York City, 1954-58

Nisu bili niti serijski proizvedeni, ve posebno izraeni u bronci. Mies je tako mogao preinaiti njihove
profile. Pojaao je vidljivi, tanki rub I-profila koko bi im dao vie optike teine i meusobno pribliio
vertikolne nosace. Prozori uredskih etaa proteu se bez poprenih prekida od poda do stropa. Proelje
tako poprima odlunu vertikalnost i daje poznatom tipu potpuno drukijia izgled.
Ovakov tip graevina dolje se rozvijao sljedeih godina, posebice u arhitektonskim uredimo C. F.
Murphyja i Skidmore, Owings & Merrill. Staklene kutije- savrene i ekonomine - okorakterizirale su

123

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

obrise modernih gradovaa irom svijeta. Serijska je proizvodnja, meutim, dovela do gubitka ne samo
izvornosti, ve i ljubavi prema detalju koja je Miesu bila toliko vana i bez koje su standardi arhitekture
monje je vie zaista propali do gotovo niega.
Meutim, Miesova klasina elegantna arhitektura, u kojoj sada potpuno dominiraju elik i staklo, kasno
se vratila kui u Njemaku. Njegova Neue Nationalgalerie u Berlin Kulturforumu, koju je oformio u
kasnijim godinama, stvorila je racionalistiki pol nasuprot ekspresionistikoj arhitekturi Hansa
Schaorouna susjedne zgrade Filharmonije.

Mies van der Rohe: Neue Nationalgalerie u Berlinu, 1969.

pravilni strukturni raster, slobodni plan enterijera, prostor u kontinuitetu

Mies van der Rohe: Neue Nationalgalerie u Berlinu, 1969. (lijevo) i kompleks filharmonije (Schaoroun)

Sukob oblika dvije zgrade, u traginom finalu do puta generacija arhitekata- od evropske avant-garde iji
je uticaj razvuen od pada historizma do do kraja 1960-ih. Zgrada berlinskog muzeja je sastavljena od dva
dijela: jednog koji lii na hram sa potpuno glatkom fasadom i velikim visokim prizemljem, u kojima su
djela klasinih modernista izloena. U svojoj manipulaciji zadataka zgrade hram i muzej Mies se
zadnji put prikazuje kao veliki klasiar i sljedbenik Schinkela. To je bilo poslije svega u njegovom Altes
Museumu (smjetenog nedaleko od Neue Nationgalerie) sa svojim prednjim dijeom sa jonskim
stubovima, gdje su dvije namjene uspjeno kombinovane po prvi put.

124

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

FRANK LLOYD WRIGHT

Da bude najvei arhitekta Amerike - to je bila elja majke Franka Lloyda Wrighta, kada se rodio 1869.
kada je umro, 90 godina poslije, uistinu je dao pravac arhitekturi svoje zemlje. Wright je ostavio iza sebe
preko 400 zgrada i projekata, koji bi se teko mogli svrstati u bilo koju akademsku kategoriju, obzirom da
toliko stilova i stilskih varijanti izraeno. On je bio predvodnik, uesnik, savremenik i izvrilac najveeg
razvoja Moderne u 20. stoljeu. Na prvi pogled se ini sa samo Wrightova volja dizajnira sve ono to
objedinjuje njegov rad. Temelji za perfekcionizmom tjerali su ga, to je rezultiralo da sam radi kroz svaku
fazu projekta, od detalja do detalja pokustva, da ostavi svoj vlastiti peat i na projektima kao to su
vodenice Romea i Julije (1896), napravljeni su kada je radio u studiju Louisa Sullivana, 1887-93. dok su
svi crtali svoje zgrade sa istorijskim dekoracijama, prije nego to su modernisti napravili svoj kriterij da
forma prati funkciju, Sullivan sam je to koristio u praksi, razvijajui dizajn zgrade da bude u skladu sa
konstrukcijom, i konstrukcija u skladu sa materijalom. Wright nije uivao u koristi toga to je bio
specijalista, to mu je dalo teorijsku pozadinu u arhitekturi. Zbog nedostatka novca, mogao je zavriti
samo nacrtni kurs na treerazrednom dravnom koledu u Wisconsinu, to je propustio da bi radio za
Sullivana. 1894. osnovao je svoj studio u Chicagu. Otputovao je u Japan 1906. gdje veliki utisak na njega
ostavila tamonja umjetnost. U evropi koju je posjetio 1910.godine, izlagao je u Berlinu, opis njegovog
rada, koji je objavio izdava Walsmuth, osigurao mu je vanost u Evropi kao stimulator inovacija.
Ali on se lino nije mnogo angaovao na konceptima svojih kolega racionalista, Le Corbusiera, Gropiusa
i Miesa van der Roha. Iako je zabiljeio svaku temu modernizma, to nije bilo na apstraktan, teoretski
nain, ve u svojim dizajnima. Jedan primjer za to je maina. Dok su njegove kolege prevodile njegov
nain rada kao u pravljenje zgrada, za Wrighta je to bio instrument za stvaranje umjetnosti. Tako je
napravio kuu Charlesa Ennisa iz fabriki preraenih betonskih blokova, 1924, potpuno u duhu
modernizma. Ali Wright je koristio tehniku u stilu Umjetnosti i zanata, i dekorisao fasade u majanskom
stilu, dok je modernizam odbacivao takve stvari. U stilu Adolfa Loosa ornament je kriminal.

Frank Lloyd Wright: Mrs. Thomas Gale House, Oak Park, Illinois, 1909 (projektovano 1904)

Njegov prvi korak u ovom pravcu bila je prerijska kua, izgleda koji je bio revolucionaran za ta
vremena, gdje itav stambeni ansanbl bio oko srca. Ispod iroko projektovanih krovova, postavljenih na
masivnu bazu, kua se otvarala za krajolik kroz masivne prozore, koji su bile sa svih strana. Sa svojim
dominantnim horizontalama inilo se vjerodostojnim kao to je rekao Vincent Scully, da Amerikanci
ive na svom kontinentu oduvijek, od 1910.godine na tuce ovakvih zgrada je bilo napravljeno. Kasnije
su zgrade postale vie individualne, prilagoavajui se zahtjevima projekta i terena. Kaulman kua iz
1936. je jednostavno nazvana Padajua voda u ast njene simbolike sa vodopadom, nad kojim je
napravljena. Ostale zgrade, kao to je Martin County Civic Centre, iz 1957. ustoliena je kao fantastina
utvrda na brijegu. Ali bazni motivi koji su osmiljeni u prerijskoj kui ostali su jednaki.

125

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Wright je preuzeo svoju vlastitu poziciju u drutvu. Roen u malom gradu u Wisconsinu, kao sin
propovjednika, proveo je cijeli ivot daleko od centara civilizacije. Ponovo se seli 1911. u Spring Green u
Wisconsinu. U dolini svojih predaka gradi Taliesin (prvo sagraenu 1914, ponovo obnovljena nakon
poara 1925.) U Taliesinu arhitektura je postala model ivota. Zemljite je bilo nastamba, studio i farma,
sve u jednom. 1938. Taliesin West je bio sagraen u Scottvillu u Arizoni.

Frank Lloyd Wright: Imperial Hotel, Tokyo, Japan, 1912-23

U dubinama prerije, ispod umovitog okvira stambene zgrade, studenti Talliesen koleda i njihova
egozentrina oinska figura postali su zajedno skoro duhovna zajednica. Ko god je ivio takvim nainom
ivota morao je imati domainski stav prema gradu. Wright je napisao o Chicagu: bio je tako hladan, tako
taman i tako vlaan. Grozna plavkasto-bijela svjetlost lampi dominirala je svime od ega sam drhtao.
Wright je sve gradio na otvorenom prostoru. Par njegovih konstrukcija u gradskom kontekstu okrenula se
od grada i stvorila svoje bogate unutranje svjetove. Larkin zgrada u Buffalu, New York (1905), je utvrda
od cigli s izvana, ali velika unutranjost, je komercijalni dizajn sa trgovaka sjedita. Isti efekat je
postignut za fabrike zgrade Johnson Wax Company, u Racinu, Wisconsin, 1969-39.Unutranja cesta je
smjestila ulaz izvan kompleksa. Ispod ume stubova nalik na gljive, je jedna od najimpresivnijih
pojedinanih soba koja se mogla vidjeti u Guggenheim Museum u New Yorku, lift vodi posjetitelja sa
Pete Avenije gore u visine. Rampa ga vodi na dole u unutranji prostor koji toliko oduzima dah, da
zaboravi i arhitekturu i umjetnost.
Wright je napravio jedan anti-urbani model usmjeren protiv metropola kao to je npr. New York. U
Usoniji svi bi ivjeli kao u Tallesinu. Za razliku od evropskig gradova - vrtova, Tallesin ne zapoinje
kao zajednica, ve slobodom pojedinaca, na emu se i temelji ameriko drutvo. Wright je traio za svaku
porodicu bar hektar zemlje i zalagao se da svaka porodica ima svoj automobil. Konano 1935. razvio je
plan da pomiri pojedince jedni s drugima i sa okolinom. Broadacre City.

126

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Vizija je dola u ivot jednostavno kao bezizraajno predgrae. Arhitekt nije postao, kao to je sanjao da
hoe, spasilac moderne amerike kulture. U svom Testamentu Wright priznaje sa svojom ostavkom
Sjedinjene Drave su jedina civilizacija koja ide od barbarizma do degeneracije bez imalo kulture
izmeu.

Frank Lloyd Wright: Taliesin, Spring

Green, Wisconsin, 1914, 1925

127

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Frank Lloyd Wright: Falling water, Bear

Run, Pennsylvania, 1934-37
Arhitekt ovdje projecira slobodno plutajue
platforme pretenciozno
preko malog
vodopada i sidri ih u prirodnoj stjeni. Neto od
prerijske kue je ovdje jo uvijek, a takoer
moemo
otkriti
krto
priznanje
internacionalnog
stila
u
sigurnosnim
geometrijeu planovima osnova, i povrina bez
teksture glavnih polica. Ali, kua je temeljito
uvezana sa lokacijom, a unutra, grubi kameni
zidovi i podovi zadravaju prirodnu grubost.

128

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Frank Lloyd Wright: Johnson Wax Administration Center, Racine, Wisconsin, 1936-39

Frank Lloyd Wright: Taliesin West,

Scottsdale, Arizona, 1938

129

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Frank Lloyd Wright: Temple Beth Shalom

Elkins Park, Pennsylvania, 1954

Frank Lloyd Wright: Marin County drutveni centar i sud , San Raphael, California,
1957, i (desno) Opera House projekt za Bagdad, Irak, 1957 (nerealizovno)

Frank Lloyd Wright obiljeio je ameriku i evropsku arhitekturu, te vri uticaj na brojne mlae arhitekte
due od pola vijeka zavravanjem njegovog najznaajnijeg kasnijeg rada, Muzej Solomona R.
Guggenheim-a (prva skica 1943.godine), s namjerom da ponudi javni pristup njegovoj privatnoj kolekciji
modernog slikarstva.
U ranom 19.stoljeu muzej je postao jedan od najznaajnijih graditeljskih zadataka. Vladari i
aristokracija su od srednjeg vijeka pa kroz 18.stoljee izgradili privatne umjetnike kolekcije za svoju
linu zabavu i prosvjeivanje, zatim je oko 1800.godine srednja klasa otkrila interesovanje za umjetnost.
Pretvaranje Louvre-a u Parizu u muzej, i izgradnja Starog Muzeja (Alte Museum) Karla Friedricha
Schinkela u Berlinu je postavilo model moderne muzejske kulture, koji su uskoro slijedile i mnoge druge
graevine.
Ovo je tada bila osnova za instrukcije koje je Solomon Guggenheim dao 70-godinjem Frank Lloyd
Wright-u kada mu je dao zadatak da izgradi njegov muzej u metropoli umjetnosti koja se brzo razvijala New Yorku, instrukcije koje su bile toliko saete koliko su bile i teke za slijediti: novi muzej se mora
razlokovati od svh drugih. injenica je da je rjeenje koje je naao Wright bilo ekstremno neuobiajeno i
u potpunosti jedinstveno.
Kao izvrnuta kupola sa iljkom zarivenim u zemlju, glavno tijelo graevine se uzdie, prava skulptura. Da
bi doli do slika posjetitelji moraju ii liftom na vrh; put zatim paljivo vodi posjetitelja silazno irokim
spiralama koje se mogu naslutiti s vanjske strane kupole bez prozora. Strma ravan kojom posjetitelj dalje
ide zaokruuje svijetlu, unutranju dvoranu koja se prostire kroz sredinji dio zgrade, okrunjen plitkom
staklenom kupolom.

130

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Arhitekt sa modelom, i
originalni crtei muzeja

Frank Lloyd Wright, Solomon Guggenheim Muzej, New York, dizajn 1946, izgradnja 1956-59.
U njujorkom pravougaonom svijetu kupola u boji slonovae sa vrhom u zemlji je strano tijelo. Lift vodi posjtitelje sa ulice na
vrh unutranje dvorane pokrovljene staklom, odakle se posjetitelji sputaju prema dole otvorenom spiralnom rampom (ije je
prisustvo evidentno i sa vanjske strane zgrade bez prozora), prolaze kraj slika iz kolekcije koje su izloene sa unutranje strane
vanjskog zida. Ovaj muzej koji blijedo podsjea na kino, nema vie nita zajedniko sa tradicionalnim hramom umjetnosti, gdje
je cilj razmiljanje sa distance. Umjesto toga, Wright se korist rampma i spiralama amerikih viespratnih parkiralita i
benzinskih stanica simbolima mobilnosti i die ih do statusa umjetnikog djela, dizajnirajui muzej izgraen za potroako
drutvo i pretvarajui samu zgradu u najvaniji eksponat.

Dosta se polemisalo o tome da li je Wrightov muzej, njegov zavretak i otvaranje koje nije doivio,
odgovarajua muzejska postavka za slike Guggenheim-ove kolekcije. Ali jedno je sigurno, a to je da je
Wright kreirao jedinstven objekat koji podsjea, sa svojim utopijskim formalnim jezikom, na rane
arhitektonske vizije 20.stoljea, i kao takav u potpunosti korespondira sa apstraktnim slikama smjetenim
unutra.

131

Amir Pai: Historija arhitekture

Arhitektura poslije 1850.godine (7)

Frank Lloyd Wright: Kua Gale u Oak Parku, Illinois, 1909.Perspektivni prikaz

132