DLN LETM SREC ERSNDEK ROL VE LEVLER

Sleyman Kaan YALIN*

Murat ENGL

ZET
letiim, insanlarn d dnyay alglayarak i dnyalarnda anlaml iletilere
dntrdkleri ve bu anlaml iletileri de d dnyayla paylatklar dinamik bir
sretir. Bu srecin devamll ise dile dayanmaktadr. nsanlar arasndaki
bildiriimin en etkin vastas olan dil, iletiim srecini tm boyutlaryla etkilemektedir.
Bu almada da iletiimi tm boyutlaryla etkileyen dilin, iletiim sreci ierisindeki
rol ve ilevleri konu edilmektedir.
Anahtar Szckler: Dil, iletiim, sembolletirme, kavramlatrma,
anlamlandrma.

THE ROLE AND FUNCTION OF THE LANGUAGE IN THE PROCESS

OF COMMUNICATION
ABSTRACT
Communication is a dynamic process helping people to apprehend the
outer world to convert meaningful message in their inner world and to share these
meaningful messages with the outer world. Language which is the most effective
element communicating among people affects the communication process with all
its dimensions. We, here, aim the function and role of the language with in the
communication process affecting communication with all its dimensions.
Key Words: Language, communication, symbolize, concept to allization,
meaningfull.

GR
letiim, insanln balangcyla balayan ve insanlar
tarafndan gelitirilen dinamik bir sretir. nk insan, doduu
gnden itibaren evresiyle ve dier insanlarla etkileim halinde olan,
onlara iletiler gnderen veya onlardan iletiler alp bu iletileri
yorumlama ve anlamlandrma yeteneklerine sahip olan, ayrcalkl ve
sosyal bir varlktr. nsanolu, sahip olduu bu iletiim becerileri
dorultusunda yaam evrenini ve toplumsal ilikilerini belirlemekte
ve onlar canl tutmaktadr. Bu ynyle iletiim, insanolu iin d
dnyay yorumlayarak bireysel varlklarnn farkna varmalarna, bir
biyolojik varlklar yn olmaktan kurtulup belli bir kltrn ve
toplumun yesi olmalarna (sosyallemelerine) ve iinde yaam

Sleyman Kaan YALIN, Frat niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm
(Elaz), skyalcin23@hotmail.com.

Murat ENGL, Frat niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm (Elaz),
msengul2323@hotmail.com.

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

750

olduklar toplumdaki ilikilerini dzenlemelerine yardmc olan

vazgeilmesi imknsz bir yaamsal zorunluluktur.
letiim, dil bilim, budun bilim, sosyoloji, psikoloji vb. gibi
alanlarla ilgisi bulunan kompleks bir kavramdr. Schramm (1964),
iletiimin kompleks bir kavram oluunu, iletiim, hatlar kesin
olarak izilebilecek bir disiplin deildir (Akt. Gke, 2001: 2) ekliyle
belirtirken; konuyla ilgili olarak Gke (2001: 67), iletiim
kavramnn 169un zerinde tanmlama eklinin, 4560 deiik
kullanm alannn ve 15 deiik anlamnn olduunu belirtmektedir.
Kullanld alanlara gre eitli anlamlar tayan iletiim kavramnn
birok deiik tanm yaplmtr. Bu tanmlarn genel zellikleri gz
nne alndnda, iletiimin, insanlarn duygu, dnce, bilgi, yarg
vb. gibi kavramlar, belirli kodlar ve simgeler araclyla anlaml
iletilere dntrerek, aralarnda kltr birlii tad veya
tamad dier insanlarla veya evrelerle paylatklar dinamik bir
sre olduu sylenilebilir.
letiim, insanlarn kendilerini ve yaam olduklar d
dnyay anlama ve yorumlama isteklerine dayanmaktadr. yle ki,
insanolu, iletiime, kendi i dinamiinde barndrd sosyal
enerjiden dolay ihtiya duymaktadr. Bu sosyal enerji ise, insann
zoon logon ekhon yani, konuan bir varlk oluundan
kaynaklanmaktadr (Akarsu, 1998: 36). Konuma da dnmeye
baldr. nk insanolunun dnebilme yetisi, onu, amal
olarak konumaya ve ifade etmeye iter. letiim de insanlarn
duygularn, dncelerini, evrelerini anlaml bir ekilde ifade etme
zorunluluundan doar. Bylelikle, her dnce kendini ifa edecek
bir anlatm biimi bulmaya alr. Bu anlatm biimi de genellikle
szl dil araclyla yaplan ve nsanlara, dnyay anlamak, ondaki
grntleri yorumlamak iin yeni bir yol aan (Porzig, 1995: 8)
iletiim srecinin olumasna kaynaklk eder.
letiim, insanlarn d dnyay dil yoluyla (sembollerle)
yorumlamas ve anlamlandrmasdr. Zaten darya u veya bu
ekilde iaret etmeyen hibir ruhsal yaant yoktur (Porzig, 1995:
153). Bu ynyle iletiim, insanlarn ruhsal yaantlarnn anlaml
bir ekilde da vurumudur. Yani bir bakma anlam retmek ve onu
bakalaryla paylamaktr (Kl, 2002: 16). nsanolu, bu anlama,
yorumlama ve paylama iini de kavramlatrma ve sembolletirme
yeteneiyle yapmaktadr. nk insan, dnen ve konuan bir
varlk olma zellii ile sembolletirme ve bu sembolleri de anlaml dil
birlikleri halinde aktarma yeteneine sahiptir. te insanolundaki
bu sihirli yetenek, iletiimi dourmakta, ekillendirmekte ve
iletiimin salkl bir yapya kavuturulmasna olanak salamaktadr.
letiim, bu boyutuyla, insann muhakeme yetisine yani d dnyay
alglama yeteneine baldr. nsanolunun muhakeme yetenei de
dilidir. nk insanlar, kavram, simge ve sembollerle alglar ve daha

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

751

S. Kaan Yaln Murat engl

sonra da algladklar eyleri dil kurallar sayesinde anlaml iletiler

haline getirip kar tarafa aktarrlar.
Dilin anlama dayal olan bu zelliini Alman dnr
Hammann, Akl anlama srelerinin btnnden oluan bir eydir,
ama anlama dediimiz ey ise ancak dil yoluyla gerekleebilir. Dil
olmasayd akl da olmazd. nk dil akln hem organ, hem de
ltdr (Akt. Akarsu, 1998: 37) eklinde belirtmektedir. Bu
ynyle insanolunun kavramlar sembollere, sembolleri de anlaml
iletilere dntrme gc daha ok dille mmkndr. Bu da
gstermektedir ki, sosyal bir varlk olan insann zarur ihtiyac olan
iletiim olgusu, ou zaman dilin iletiim sreci ierisindeki
kullanmna bal olarak gereklemektedir.
Dil, farkl iaret sistemlerinin oluturduu sistemli bir dizge
ve insanlar arasnda anlamay salayan tabi bir vastadr. Belirli
iaret dizgelerini bnyesinde bulunduran dil olmadan iletiim de
olmaz. nk dil olmadan ne d dnya alglanp kavramlara,
simgelere ve sembollere dntrlebilir ne de bu kavram, simge ve
semboller dnce kalbna sokularak bakalarna aktarlabilir. Bu
yzden d dnyaya ait dncelerin dilsel kalplara dntrlmesi
gerekmektedir. nsanolu, iletiim sreci ierisinde, bu kalplar
daha ok sembolletirmeye dayal olan szl dille yapmakta; ancak
bunun yannda beden dili vb. gibi iaret sistemlerini de
kullanmaktadr.
nsanlar arasndaki iletiimin vastas ve ekillendiricisi olan
dil, ok farkl iaret sistemlerinden oluan bir dizgedir. Bu dizge,
iletiim srecini tm boyutlaryla etkilemekte ve ynlendirmektedir.
Buna bal olarak, dilin eksik veya yanl kullanm, iletiimi
olumsuz ynde etkileyip onun aksamasna neden olurken, onun
doru ve anlaml bir ekilde kullanm da iletiimi glendirmekte ve
onu etkin klmaktadr. Bu yzden salkl bir iletiimin
gerekletirilebilmesi, dilin doru ve etkin bir ekilde kullanm ile
doru orantldr. Yani bilinli bir iletiim, ancak ve ancak dilin
kurallarnn ve ilevlerinin zmsenmesi, bu kural ve ilevlerin de
doru ve amacna uygun bir ekilde kullanlmas ile mmkndr. Bu
ynyle, iletiimin daha salkl ve aktif bir hle getirilmesi, iletiimi
tm boyutlaryla etkileyen dil mefhumunun iletiim sreci
ierisindeki rol ve ilevlerinin iyi bir ekilde bilinmesine baldr.
Dilin iletiim sreci ierisindeki rol ve ilevlerine ilikin zellikler u
ekilde sralanabilir:
1. Bir letiim Vastas Olarak Dil
letiim, aktarmdr; yani retilen anlamlarn bakalaryla
paylamdr. Dilin bu ileti paylam srasndaki temel grevi,
iletilerin aktarlmasna yani kar tarafa ulamasna yarayan bir
ara, bir vasta olmasdr. Dil olmadan retilen iletiler kar tarafa

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

752

aktarlamaz ve karlkl bir etkileim sreci olan iletiim

gerekletirilemez. Bu ynyle iletilerin aktarmn salayan dil,
insanlar arasnda iletiimin gereklemesine zemin hazrlayarak,
kendi bnyesinde yaratm olduu gstergelerle, anlatma becerisini
ve ilevini gerekletirir.
nsanlarn dncelerini ortaya karan ve bu dncelerin
bakalarnca da anlalmasn salayan dzen, dilde bulunmaktadr.
Dilin bu aktarm greviyle ilgili olarak, Locke (1975) nsann,
bakalarna da yarar salayabilecek ve zevk verebilecek, ok eitli
dnceleri olsa da, bunlar grnmez ve bakalarndan sakl olarak
insann kendi iindedir ve kendiliinden ortaya kamaz.
Dncelerin iletiimi olmadan toplumun refah ve stnl
olmayacana gre insann, dncelerinin oluturduu grnmez
ideleri bakalarnca da anlalr klabilmek iin, duyulara hitap eden
baz d gstergeler bulmas gerekliydi. Bu amaca ynelik o eklemeli
seslerden (dilden) daha uygun hibir ey yoktur (Akt. Harris ve
Taylor, 2002: 99) derken, Chomsky de (2002: 90) dilin asl olarak
dnceyi ifade etmeye hizmet ettiini syleyerek dilin iletiim sreci
ierisindeki aktarma grevinin neminden bahseder.
Dilin insanlar arasnda anlama vastas olma zellii,
dncelerin salkl bir ekilde paylamn salar. yle ki, dil ve
onun kurallar olmazsa hi bir bilgi, duygu ve dnce tam olarak
anlatlamaz. Yani, dilin doas, kullanm ve anlamlandrlmas gz
nnde bulundurulmadan, bilgiler ve tutumlar hakknda ak ve
kesin konumak mmkn deildir (Akt. Harris ve Taylor, 2002: 101).
nk dnceyi varlk lemine karan dildir. Bu yzden dil,
dncenin da vurumunu salayan en nemli iletiim arac olarak
gsterilebilir.
letiim sreci, iletinin uygun bir arala bir kii veya bir
gruba gnderilmesi ilevidir. letilerin en iyi ekilde gnderilebilecei
vasta da dildir. Dil, insanlarn keiflerini, muhakemelerini ve
bilgilerini birbirine aktardklar koca bir kanaldr (Akt. Harris ve
Taylor, 2002: 102). nsanlar bu kanal (dili) bir arada bulunduklar
her
durumda
birbirlerine
dncelerini
aktarabilmek
ve
anlaabilmek iin bir sistem olarak oluturmulardr. Bilinen en eski
toplumlarda bile dilin kullanmyla bir anlamalar sistemi
kurulmutur (Akt. Kayaalp, 1998: 107108). Nitekim insandan
karncaya hemen her varln bir bildirime, haberleme dizgesi
vardr (Aksan, 2000: 42). Bu dizge de iletilerin aktarm vastas olan
dildir.
Dil, dncenin taycs olduu iin insanlarn en deerli
varldr. nk nsann dnyay alglay sebebi olan bu sembolik
ara, insanlarn bu sayede kazanm olduklar tecrbeleri
paylamalar iin bir ara olur ve bylece de insanlar arasndaki
dayanmay olanakl klan bir yetenek haline gelir (Condon, 2000:

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

753

S. Kaan Yaln Murat engl

21). Btn bu vasflar dorultusunda denilebilir ki, dil, insanlar

arasnda anlamay salayan en gl vastadr.
2. Sembolize Etme zellii le D Dnyann
Alglanmasna Yn Veren Bir Kavram Olarak Dil
Dil, insann dnyaya alan penceresidir. Btn varlklarn
insan lemindeki yansmalar ve varolular dil sayesindedir. Dil
sayesinde ierisinde yaanlan gerek dnyadaki somut ve soyut
zellikler tayan btn varlklar insanlarn kullanm alanna girer ve
bu alan, insanlara gerek dnyann yannda bir de sembolik bir
dnya sunar. Bu ynyle dil insann evreni alglad byl bir
dnyadr.
Weisgerberin (1949) dil, dnyay sze dntrme olaydr
ve insanlar bir dil ara dnyasnda yaamaktadrlar. Dilin anlatt
gerek de ancak insanlarn zihninin szgecinden gemi gerektir
(Akt. Kayaalp, 1998: 69) ifadeleri ile Hallidayin dil, ieriin ifade
edilmesini salar; kendi bilincinin i dnyas da dahil olmak zere,
konuann gerek dnyay ifade etmesine yarar (Akt. Kayaalp,
1998: 77) ifadeleri dilin bu boyutunu ok gzel bir ekilde
yanstmaktadr.
Dil, d dnyada bulunan gndergeleri (gerek varlklar)
adlandrma yoluyla varlk lemine kazandrr ve sembolletirme
yoluyla da iselletirir. Bu da varlklarn dil olmadan
varolamayacaklarn gstermektedir. Cndiolu (1997: 189) bu
durumu;
szck
olmadan
varlk
suskunlua,
sessizlie,
anlamszla gmlrd, hatta var olamazd, nk varln ifade
edemezdi. Dil kavrama, kavram da varla, varlklara uzanr;
gereklik de ite bu srecin btnlnde tezahr eder eklinde
ifade etmektedir.
Dil, varlkla onun zihnindeki karl arasnda bir kpr, bir
vastadr. te, insan, dilin bu zelliinden dolay etrafndaki
varlklarla balant kurabilir. Bu zellikleri dorultusunda, dil,
anlatm arac olmann yannda d dnyann alglanmasn da
salayan sembolik bir dizge olarak ele alnabilir. Bu konuda Uygur
(1962), dil yalnzca insan insana yaklatran, insanlar deiik
ynleriyle birbirlerine balayan bir yol deildir. Dil, insann btn
evrenle karlamasdr. Tek tek gerekler, nesneler durumlar,
olaylar, kullanlar, imknlar hep bu karlamada kendini aa
vurur. Adlandrarak evreni biimler, dzenler, dilce yeniden kurar;
evren dile getirdii klkta vardr insan iin. Bylece dil evreni insana
aar, insann evren iine sokulabilmesini gerekletirir. nsann her
kuatld eyle ba kurmas dilin baarsdr. te bu baar dilin
srf anlamadan fazla bir ey olduunu da ispatlar (Akt. Kayaalp,
1998: 113) eklinde ortaya koyduu ifade ile, dilin, insana alan
evrenin anahtar olduunu vurgular.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

754

Dil, gerek dnyay sembolletirme yetisini soyutlamayla

grevli olan szcklere borludur. nk szckler, insanoluna
soyutlanm ve szgeten geirilmi bir gerek sunar. Bu da
insanolunun nesnel gereklii sembolik bir filtreden geirerek
alglamasn salar. Porzg da (1995:155) dilin soyutlama ve
sembolletirme zelliine brnm bir yap olduunu, Her dil
ifadesi, realiteden bir paray, d dnyadan bir olguyu kastetmek
kudretine sahiptir ve bununla grevlidir. Dili dil yapan da zaten
budur ifadesiyle dile getirmektedir.
Dil iinde nasl btn ruh gerekleiyorsa, ruhun iinde de
btn dnya artrlmaktadr. Ruh dnyaya dil olarak (dil
kimliinde) egemen olmutur. Yani dil, realiteyi ruhun mal yapar ve
realiteyi gstergelere (kelimelere) dntrr. Zaten nsan bilincinin
btn yaantlarn nesnelere balama zellii, dilin en esasl
karakter zelliidir (Porzg, 1995: 121155). Dilin bu bilinci,
nesnelere balama zellii de dile sembolletirme yeteneini
kazandrmtr. Sembolletirme ise dilin derin boyutunda yer etmi
olan szcklere tekabl eder ve her zaman varlklar ve olaylar
soyutlamay ierir. nk szckler, nesnelerin, kiilerin ve
olaylarn kendileri deil, onlar temsil eden soyut sembollerdir (Akt.
Gke, 2001: 93).
Sembol balamnda kelimeler gerein kendisini deil, zihnin
szgecinden geirilmi, soyutlanm bir gerei yanstan gstergeler
halini
almlardr.
Kelimelerin
d
dnyadaki
gereklii
yanstmadn Abdulcebbar (1988), isimle msemm bir olsayd,
sizlerden biri pis bir eyin ismini sylediinde o kimsenin aznn da
pislenmesi gerekirdi ya da yakc bir eyin ismini sylediinde aznn
yanmas lazm gelirdi. Oysa durum hi de byle deildir (Akt.
Cndiolu, 1997: 180181) eklinde ifade ederken, Gazali de
konuyla ilgili olarak, eer bize ate yakcdr denirse evet deriz. Eer
ate kelimesi yakcdr denirse bu sefer hayr deriz
(Akt.
Cndiolu, 1997: 184) eklinde bir beyanda bulunur.
Gerei kendisiyle yanstmayan gstergeler (szckler)
insanlarn zihninde kavram olarak vardr ve insanlar gerei bu
sembolletirilmi kavramlar dorultusunda alglarlar. Hatta
denilebilir ki, insanlar byk lde evrelerini dillerinde varolan
semboller ve kavramlar penceresinden grr, deerlendirir ve
anlamlandrrlar (Gke, 2001: 93). Bu balamda dil, insanlarn
alglad evreni tasvir eden semboller ve kavramlar dizgesi
olmaktadr. Dili en iyi ekilde kullanan insan ise bu ynyle
nesnelerden bamsz olarak soyut kavramlar retme; yani sembol
yapma ve kullanma yeteneine sahip tek simgesel trdr. Bir baka
ifade ile insanlar sembol yapma ve kullanma yetenekleri sayesinde
soyut dnceleri, yani sosyal gerein gzlemlenemeyen boyutlarn
zihinlerinde canlandrma imknna sahiptirler (Gke, 2001: 83;

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

755

S. Kaan Yaln Murat engl

Corballis, 2003: 66). Bylece, insanlar bilinci ve bilinaltn

kelimelere gizleyerek sembolik bir evren olutururlar. Wygotski
(1977), gnein suda yansmas gibi insann bilinalt duygular
kelimelerde yansr... Anlam ykl bir kelime bilinaltnn kk bir
evrenidir (Akt. lkhan, 1998: 6) eklinde ortaya koyduu dnceye
bal olarak, insanolunun, dil yoluyla sahip olmu olduu
sembolletirme zellii sayesinde gerek dnyay iselletirerek,
yorumladn ve algladn vurgular. Zaten insanolu, nce
kavramlar iselletirir, dncede iarete dntrp, soyutlatrr.
Daha sonra da gerek dnyadan alglayp semboller dnyasna
gndermi olduu kavramlar ses yoluyla tekrar varlk lemine
karp somutlatrr. Bu safhada insan, varlklar (gndergeleri) dile
getirirken, gstergelerden yani szcklerden faydalanr.
Saussure, gstergenin kendi ierisinde iki zellik tadn ve
bunlardan olutuunu savunur. Bu zellikler, gsteren ve
gsterilendir.
Gsterge: Bir eyin kendisi olmad halde onun yerine
kullanlan herhangi bir eydir. Baka bir ifadeyle kendi dnda bir
ey gsteren her trl nesne, varlk ya da olgu: zel olarak dilsel bir
gsterenle bir gsterilenin birlemesinden doan birim dir (Akt.
Buran, 2002: 9). Gstergede gsteren, ses, kelime, iaret; gsterilen
ise anlam ya da kavramdr (Buran, 2002: 9).
Gsteren: Dil gstergesinin sese ilikin somut blmn
oluturan ses birimlerin btndr (Kran ve Kran, 2002: 57).
Gsterilen: Gstergenin zihinde uyandrd dnce ya da
kavramdr (Kran ve Kran, 2002: 57).
Bu snflamann yannda, Condillac (1974) da insann d
dnyay iselletirmesinin rn olan gstergeleri gruba
ayrmtr:
I. Raslantsal Gstergeler: Belirli koullarn fikirlerimizden
biriyle balant kurduu bir nesnedir. rnein, belli bir gl bize
antiloplar hatrlatabilir. Zira onlar orada ou kez su ierken
grmzdr.
II. Doal Gstergeler: Heyecan, korku ve sevinlerin yol at
gstergelerdir. Ardan kaynaklanan bir bar bu duruma rnek
olarak gsterilebilir.
III. Yapay Gstergeler: Fikirlerimizle yalnzca nedensiz
ilikiler tayan gstergelerdir. Belli bir nesneye yastk denmesi bu
duruma rnektir (Akt. Haris ve Taylor, 2002: 114115).
nsanlar, iletiim srasnda genellikle nedensiz olarak
oluturmu olduklar yapay gstergeleri (szckleri) kullanrlar.
3. Dncelerin Denetim
letilerin
Oluturulmasn
Salayan Bir ge Olarak Dil

Altna Alnarak Mantkl

ve
Anlamlandrlmasn

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

756

letiimin en nemli aamas mantkl ve anlaml iletiler

oluturabilmektir. Bu konuda kaynan zerine den en nemli
grev de budur.
Anlaml iletilerin esasn, dncelerin dil dorultusunda
denetim altna alnmas oluturmaktadr. nk dil, dnceleri
ekillendirir ve mantk erevesinde belirli bir yapya kavuturur.
nsan, kendisine verilen dnme yeteneine bal olarak,
anlaml birlikler oluturabilen tek varlktr. nsann anlaml birlikler
retebilen tek varlk oluunun sebebi ise dille dnce arasndaki
kopmaz baa dayanmaktadr. Luk, dil ve dnce arasndaki ilikiyi,
Dnceyi dile balayan iliki ak bir ilikidir. Dnce ve kelime
bir tek bedenden ibarettir, dil olmadan dnce hasl olmaz, znde
dnce yoksa dil de ortaya kmaz (Akt. Doru, 1996: 18)
ifadeleriyle belirtir.
Dille dnce arasndaki iliki, insana bilinlilii ve buna
bal olarak da anlaml iletiler yaratma yetenei kazandrr. Bu
zellik sadece insana mahsus bir zelliktir. Mller (1864) de bunu,
insanlarn (papaanlardan farkl olarak) hi nceden rastlanmam
bir evrimsel sramayla haykrlardan szcklere, iten geldii gibi
ene almaktan bilinli dile gemeyi nasl gerekletirdiklerinin bir
izah olarak yalnz homo sapiense zg muhakeme yeteneine
bavurulur (Akt. Harris ve Taylor, 2002: 159) ekliyle savunur. Bu
muhakeme yetenei, dille dncenin birbirlerini tamamlama ve
dilin dnceyi ekillendirme zelliine baldr. nk insan,
duyusal izlenimlerini, muhakeme yetisi (dil) ile sistemletirir. Doay,
duygular, dnceleri, nesnelerin zihinlerdeki kavramlarn dille
snflandrr. Bu snflama da dilin zihne (dnceye) hkmetme
gcyle olur. Yani dnceler, kavramlar dil olmakszn yaratlamaz,
ynlendirilemez ve anlaml hle getirilemezler. Buradan hareketle
insandaki dnce hareketi dil ile salam bir ekilde irtibatldr.
Daha da tesi insan, dncesinin unsurlarn dilsel kalplara
dkp,
dilsel
sembollere
evirmedike
dnme
eylemini
gerekletiremez (Doru, 1996: 15) eklinde bir sonuca ulalabilir.
Ayrca Delecronun her dnce semboliktir dolaysyla eyann
yerine geen iaretlerden oluur. Bu iaretler veya semboller dilin
kendisidir. yleyse aktr ki, insan konumad zaman
dnemeyecektir veya dncelere kelimeler giydirilmedii, plak
brakld srece bir rya gibi kalmaya devam edecek ve gkteki
bulutlarn bir grlp bir kaybolduu gibi o da aklda bir dem
grlecek bir dem kaybolacaktr (Akt. Doru, 1996: 20) ifadesi de
dncenin dilde hayat bulduunu ortaya koyar. Bu ynyle dil,
dnceleri kelimeler vastasyla somut bir gerek haline getirir ve o
olmadan dnceler snk kalr. Dil olmadan her dnce
karanlktr (Akarsu, 1998: 31). Dil, bu karanl, dnceleri
rgtleyip sistemletirerek ortadan kaldrr ve dnceye can verir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

757

S. Kaan Yaln Murat engl

Martinetin rgtlenmi bir dncenin ancak dille varolabileceini

(Akt. Aksan, 2000: 5354) vurgulamas da bu yzdendir.
Dil, insan iin bir zorunluluktur. nk dil, dnceleri,
kavramlar ve onlarn istee bal kullanmlarn insann emrine
verir. Condillac (1974), Yalnzca bkmsel ve doal gstergelere
sahip bir insann emrinde hibir ey yoktur. Ama bir insann kendi
seimi sonucunda elde ettii gstergeleri (yapay gstergeleri) fikirlerle
balantl klmay baarr baarmaz, belleinin teekkl ettiini
grrz. (...) bunun sonucunda da dncelerimizi denetlemeyi
renebiliriz (Akt. Harris ve Taylor, 2002: 111) der ve yine dil
olmadan insan
kendi
iradesiyle
gemiteki bir duyumu
anmsayamaz, iki duyumu karlatramaz, ya da zihnindeki
dncelerini ynlendiremez. nsana doutan doasnda bulunan
arzular ile eitli zihinsel yetenekler bahedilmitir; ama ancak bir
dile hakim olduu zaman arzularndan birini gerekletirmek zere
zihinsel yeteneklerini amaca ynelik bir ekilde kullanabilir. Zira dil
insana onun doasnda var olan zihinsel yeteneinin istee bal
kullanmn salar (Akt. Harris ve Taylor, 2002: 114) diyerek dilin,
anlaml iletiler oluturma safhasnda dnceyi ne ekilde
ynlendirdiini dile getirir. Hatta baz bilginler dncenin dilin esiri
olduunu sylerler. Bunlardan Whorf dilin, alglama gc zerinde
bir eit diktatorya kurduunu dnr ve bizlerin lafzn esiri
olduunu (Akt. Doru, 1996: 18) iddia ederken, Gkberk de (1997:
71)
dilin
insanlar
zerinde
onlarn
dncelerini
ve
deerlendirmelerini belirleyen bir g olduunu savunur.
Dnce kendi iinde, hibir biimin aslndan gelen bir
ekilde belirlenmi olmad girdap gibi dnen bir buluta benzer.
Dilsel yap ortaya karlmadan nce hibir fikir daha nceden
saptanmamtr ve hibir ey belirgin deildir (Akt. Harris ve Taylor,
2002: 173). Bu ynyle dil, dncenin biimlendirici organdr. Yani
dil, baka ekilde biimi olmayan dnce akmn zbilin,
eklemleme ve irdeleme aralaryla muktedir klar (Akt. Harris ve
Taylor, 2002: 144). Bu zellikleri dorultusunda dil, insana zihinsel
ilemlerini denetim altna alma yetisi kazandrr.
Dil-dnce ilikisinde iletiim asndan en nemli olgu,
dilin anlama ve anlamlandrmaya olan hizmetidir. Dilin anlama
dayal zelliini Hammann: Akl anlama srelerinin btnnden
oluan bir eydir, ama anlama dediimiz ey ise ancak dil yoluyla
gerekleebilir. Dil olmasayd akl da olmazd. nk dil akln hem
organ, hem de ltdr (Akt. Akarsu, 1998: 37) eklinde
vurgularken, Thomasius da dilsiz, szsz akl yoktur (Akt. Akarsu,
1998: 38) der. Ayrca Leibnitzin dillerin insan zihninin en iyi aynas
olduunu, kelimelerin anlamlarnn tam bir analizini, akln nasl
ilediini her eyden iyi gsterebileceini sanyorum (Akt. Kayaalp,
1998: 6) eklindeki ifadesi de dilin anlama ynelik zelliini

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

758

vurgulamaktadr.
nsan, iletiim srecinde, zihinsel ilemleri denetleme zellii
tayan dilden vazgeemez. nk zihinsel aba dilde dudaklar
arasndan dar kar; bu abann rn konumacnn kulana
geri dner. Bylece sunu znelliini yitirmeden hakiki nesnellie
dnr. Yalnzca dil bunu yapabilir ve bu dnm olmadan doru
bir ekilde dnme mmkn deildir (Akt. Harris ve Taylor, 2002:
145). Bu nedenle dncenin bir elbisesinden baka bir ey
olmayan ve onun bir vastas olan dili, ona uygun klmak gerekir
(Akt. Cndiolu, 1997: 30). yle ki, kii dncelerini dilde, dil ile,
dilin imkanyla oluturur ve yine bu dncelerini o dilde, o dil ile, o
dilin imkanlaryla bakalarna aktarr (Akt. Cndiolu, 1997: 130).
Bu da en iyi ekilde anadili ile yaplr. nk insann hayatnda ilk
olarak rendii dil, onun ana dilidir. Dilin insan iin baard veya
insann dil yardmyla baard her eyi, insan nce bu tek dilde
renmitir (Akt. Porzg, 1995: 157) ve iletiim srecindeki iletilerini
de en iyi ve anlaml bir ekilde sadece bu dil ile oluturabilir.
4. D Dnyann Ayrtrlmasna ve Birletirilmesine
Yardmc Olan Bir Kavram Olarak Dil
nsanolunun yaamn evreleyen d dnya, bir btn
halinde mevcut olan doal veya rastlantsal gstergelerle doludur.
Bireyin bu btnl ayrtrmadan yanstmas imknszdr. nk
dil, d dnyaya ait nesne, olay ve kavramlar ayrtrma ve
birletirmeyle grevlidir. te dil, bu noktada, insanlarn aresizliini
sahip olduu zellikleri dorultusunda ortadan kaldrmaktadr. Dilin
bu noktadaki en byk hizmeti, ayrtrma zelliidir. nk
insann d dnyadan ekip kard ve sembolik leme tad her
ey bu zellik dorultusunda olur. Ayrca dilin grevi sadece d
dnyadaki nesneleri ayrtrmayla yani onlar kavramlatrmayla
bitmez. Bunun yannda bu kavramlarn belli kurallar dorultusunda
birletirilip anlaml birlikler haline getirilmesi de dil sayesindedir.
Zaten iletiim iin nemli olan da d dnyann doru bir ekilde
ayrtrlp alglanmas ve alglananlarn da belli bir sistem ierisinde
anlaml iletilere dntrlmesidir. nsanlar, dnyaya ilk
geldiklerinde nesneleri ve bu nesnelerin niteliklerini hemen
alglayamazlar. Tek tecrbe ettikleri ey, sesler, renkler, tatlar,
kokular ve duyular yoluyla kendilerine ulaan dier fenomenlerin
muhteem bir karmadr. Bu yzden insanlarn tecrbelerini bir
dzene koymay, duyu ve izlenimlerini tatmin edici bir model
ierisinde gruplara ayrmay renmeleri gerekir. En uygun gruplara
ayrma ekillerinden birisi d dnyay eylere ve niteliklere
blmektir. Dnyann byle bir muameleye tabi tutulmas dilde
yansmasn bulur (Wilson, 2002: 27). Bu boyutlaryla dile yansyan
d dnya, dilin sahip olduu imknlar dorultusunda kavramlar

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

759

S. Kaan Yaln Murat engl

dnyasna dntrlr. Bu dntrme de dilin zmleme zellii

ile meydana gelir.
Dil, bir yandan d dnyadan ayrtrarak elde edilen
kavramlar saklayan bir mekanizma, bir yandan da bu kavramlar
anlaml bir ekilde birletiren ve aktaran bir vasta olduu iin, dil
olmadan zihin, tek tek duyusal girdileri elle tutulabilir kavramlar
hline getirilemez. Karmak yaantlar da anlalabilir paracklar
halinde zmlenemez (Haris ve Taylor, 2002: 145).
Dil bu ayrtrmalar ve birletirmeleri yaparak, iletiimde
bulunan kiilerin iletilerini doru ve mantksal bir dnme
ekseninde meydana getirmelerine yardmc olur. Humboldtun (1836)
doru bir ekilde dnme, zmlemede ayrtrma ile
birletirmeyi ierir; buna karlk daha ilkel, ekilsiz, zihinsel
etkinlik, dil olmadan ou kez iz brakmadan geip gider. Bylece
dilin yararll, zellikle onun ses-biimi, insann ekilsiz olan
zihinsel etkinliini ayrtrp birletirerek gerek dnceyi
oluturmasna olanak tanyan bir mekanizma oluudur (Akt. Harris
ve Taylor, 2002: 145) eklinde ortaya koyduu fikirler, dilin, doru
dnmenin organizatr olduunu destekleyici mahiyettedir.
nsanda,
duyusal
izlenimlerin
oluumunun
alglara
dnmesine yol gsteren ve bunu yneten, alglar da genel
kabullere dntren bir muhakeme yetisi bulunduu iin insan salt
doal haykrlar ve doal gstergeleri yapay gstergelere (kelimelere)
dntrebilme zelliine sahiptir. Bu da dilin dnceyi ayrtrc
ve birletirici zelliine dayanmaktadr.
Condillac (1974), doal dil (yani fizyolojik olarak belirlenmi
el kol hareketleri ve heyecan barlarnn dili) dnceyi birleen
paralarna ayrtrmaz. Daha ok bir btn olarak iletir. Bu yzden
kii yapay gstergelerle anlatlan bir dnceyi ayrtrarak
anlamlandrabilir. nk yapay gstergeler istee bal yaratldklar
iin, insana onlarn anlamlandrdklar zihinsel ieriin istee bal
denetimini de verir (Akt. Haris ve Taylor, 2002: 115) biiminde
ortaya koyduu ifadelerle, ayrtrmann mantkl yapay gstergeler
(kelimeler) oluturmak iin gerekli olan bir zellik olduunu belirtir.
nsan, iletiim sreci ierisinde, iletileri olutururken ya da
mevcut olanlar anlamlandrmaya alrken onlar ayrtrr. Onun
ayrtrd her para, szdiziminde cmlenin bir parasn oluturur.
Bu paralar art arda getirebilmek iin dncelerin zmlenmesi
ve bu zmleme yaplrken de dilin kurallarna uyulmas
gerekmektedir. Porzgin (1995: 9) de ifade ettii gibi, mantkl
dn ancak ve ancak dilin kalplar ierisinde gerekleir.
5. Kendini Oluturan Bileenler Sayesinde letiime Yn
Veren Bir Unsur Olarak Dil
letiimin salkl ve anlaml bir hale gelmesi, dilin

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

760

kurallarnn tam ve bir btnlk iinde iliyor olmasna baldr.

Kiiler, oluturmu olduklar yapay gstergeleri anlaml iletiler haline
getirirken dilin fonolojik, morfolojik ve sentaks zelliklerinden
faydalanmak zorundadrlar. Yani iletiim srecindeki kiilerin
dncenin bir elbisesinden baka bir ey olmayan ve onun bir
vastas olan dili ona uydurmalar gerekmektedir (Akt. Cndiolu,
1997: 30;).
Dil, kurallarn kendi ierisinde sistemli olarak barndran
geler btnlnden olutuu iin iletiim kurmak isteyen
insanlarn onun bu sistemine ayak uydurmalar gerekmektedir. Yani
btn akla gelebileceklerin iinden dilin amalaryla en ok rten
bir biim ortaya karmalar gerekmektedir. Bu yzden, bireylerin
iletiimi birbirinden kopuk tmcelerle deil, tersine birbiriyle
balak ve badak tmcelerle saladklar, bir baka deyile,
bireylerin, dili belli bir balam iinde kullandklar grlr (Kl,
2002: 15).
Dil ve onun kurallar olmadan hibir bilgi, duygu ve
dncenin tam ve anlaml olarak anlatlamaz. Saussuree gre,
anlam, ilikili olduu yapdan bamsz olarak var olamaz (Akt.
Kl, 2002: 25). Bu nedenle dilin fonetik, morfolojik, sz varl ve
sentaks zellikleri ierisinde yer alan yaplandrc niteliklerine
uyulmak zorundadr. Bu yaplandrc nitelikler u ekilde
sralanabilir:
1. Sesle lgili (Fonetik) zellikler: Fonetik, iletileri anlam
ynnden etkileyen vurgu, ton, tn, renk vs. gibi sesin kullanm
zelliklerini kapsamaktadr.
letilere yklenen anlam sadece szcklere gre belirlenmez.
Bunun dnda dilin btnl ierisinde yer alan biimsel, sz
dizimsel ve fonetik zellikler de iletilerin anlamlarn belirlemede
etkili olur. letinin ritm ve melodi zellikleri yani vurgusu, tonu, tn,
rengi vs. bazen iletinin ieriinden daha belirgin ve etkili olabilir.
nk Ritm ve melodi, dil ifadesinin blmlenmesinde ve
biimlendirilmesinde nemli aralardr (Akt. Porzg, 1995: 138).
Bir ifadenin tonu, ou kez ieriinden ok daha nemli ve
etki bakmndan daha arlkl olabilir. Pekl, tamamen sizin
istediiniz gibi olsun cmlesini insan yle bir tonla syleyebilir ki,
ifade bir sava iln etkisine sahip olabilir (Porzg, 1995: 138).
Bundan da anlalmaktadr ki, ayn ifadelere farkl anlamlar
ykleyen veya yklenen anlamlarn anlalmasn salayan ey, sese
ait zelliklerdir. Yani ses de sras geldiinde isel dil duygusunun
grnn ve ilem yntemini deitirebilir (Haris ve Taylor, 2002:
139).
2. Yapsal (Morfolojik) zellikler: Morfoloji, szcklerin

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

761

S. Kaan Yaln Murat engl

yaplarn yani kk, ek vs. gibi zelliklerini inceleyen alandr.

Morfoloji, iletilerin bir mantk erevesinde olumas iin gstergenin
izgisellik zelliine dayal olarak birletirilmesine ve eklemlenmesine
hizmet eder. Bu alanda akla gelen ilk zellik dilin ift eklemlilik
zelliidir ki, dil bu zellii sayesinde hem saysz ileti retir hem de
iletileri mantksal dorultular ekseninde birbirine balar.
Martinet (1970) eklemlemeyi ikiye ayrr:
1. Anlam Birim: Bu ksmda szcklerin ve
birletirilmesi esastr. Bu ksm kendi ierisinde ikiye ayrlr:

eklerin

a) Szlk Birim: Anlaml szckleri esas alr. rnek: Ali,

okul, gel.
b) Biim Birim: Eklerin birleimini esas alr. /+di/-e/-ecek
eklerinin birleimlerinin alnmas
2. Ses Birim: Anlam birim zellii tayan unsurlarn
blmlenmesini veya birletirilmesini esas alr. Yani sesleri
birletirir. /o/c/u/k rneinde olduu gibi.
Eklemleme yle bir ekil ile gsterilebilir:

ekil 1: Dilin ift Eklemlilii (Kran ve Kran, 2002: 72den

deitirilerek alnmtr).
3. Sz Varl le lgili zellikler: letilerin anlaml bir
ekilde oluturulmasnda dikkat edilecek bir baka husus da ifadeye
uygun gstergelerin (kelimelerin ve kelime trlerinin) belirlenmesidir.
Bir ifade birok gstergenin bir araya gelmesi ile oluturulup
aktarlabilir; ancak nemli olan ifadeye en uygun dil birimlerinin
seilmesidir. Bu noktada da hem kelimelerin ifadeye yakmasna,
ifadede ahenk uyandrmasna dikkat edilmeli hem de anlatma yn
verecek olan kelime trlerinin yerinde ve ilevine uygun olarak
kullanlmasna dikkat edilmelidir. rnein, kara tren yerine siyah

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

762

tren denmesi kalp haline gelmi bir ifade tarznn deitirilmesi

sonucunu dourur. Bu da ifadenin ahengini bozar.
Kaliteli iletiim, nesnelerin, olgularn ve kavramlarn
niteliklerini anlaml bir ekilde belirterek yaplan iletiimdir. Bu da
ancak dilin, sz varl ierisinde yer alan szck trlerinin doru
kullanmyla olur. Kaynak, bu trlerden herhangi birini kullanma
ihtiyac hissettii halde kullanmazsa iletisi eksik kalr. rnein, iki
ayr kalemden birine iaret etmek isteyen kaynak, sadece kalem
derse bu ileti eksik kalr; ancak dilin imknlar dorultusunda
oluturulmu olan sfatlardan yararlanp krmz kalem, ksa kalem
demesi iletiyi anlaml ve tam hle getirir. Bu da, iletilerin anlaml ve
tam hale getirilmesinde uygun gstergelerin ve uygun szck
trlerinin
doru
bir
ekilde
seimine
ihtiya
olduunu
gstermektedir. Kran ve Krann da (2002: 121122) belirttii gibi,
bir anlam retmek iin kaynak, iki seim yapmak zorundadr.
Bunlardan ilki, en uygun gstergeleri semek; ikincisi ise seilen
gstergeleri uygun bir dizgeyle sralamaktr.
4. Sz Dizim le lgili (Sentaks) zellikler: Sz dizimi,
szcklerin cmle ierisindeki kurall sralandr. Bu sralan
dilden dile deimektedir. Ancak bu sralana, ileti gndermek
isteyen her kaynak uymak zorundadr. nk uygun gstergelerin
belirlenmesinden sonra onlarn sistemli bir dizgeyle ve anlaml
birlikler halinde aktarlmas gerekmektedir. Bu da aktarlacak olan
dilin sz dizim srasdr. Trkemizde bu sralama zne + Tmle +
Yklem eklindedir. Bunun dndaki her sralama iletiyi bozacaktr.
Kurt kuzuyu yedi ------Doru
Kuzu kurdu yedi -------Yanl (Kran ve Kran, 2002: 67).
Bu sralama bozulursa mantk sras da bozulur ve iletiler anlamsz
hale gelirler. Sz dizimi baz dillerde hemen her eydir. Perrot (1998:
48) bunu, ince de szck srasnn nemi ok byktr; nk bu
dilde balant belirten szck ya da biimbirimler olmad iin,
balantlar ancak szck sralanyla belirlenir eklinde dile
getirmektedir.
Bir dil gstergesinin deeri dizge ierisindeki konumuyla
anlalr. Dil, bir bakma, deiik gstergelerin konumlarn
birbirlerine gre belirledikleri bir dizgedir (Kran ve Kran, 2002:
125) ve gndericinin muhakkak iletilerini bu dizgenin sralamasna
uygun olarak aktarmas gerekmektedir ki, iletiler iletiim sreci
ierisindeki anlamlarn kazanabilsinler.
Dil kurallarnn yerinde ve doru olarak kullanm iletilerin
nk,
kark
cmleler,
iyi
anlamlln
salayacaktr.
kullanlmam kelimeler, dncelerin ak bir biimde yansmasn
engeller (Akt. Kayaalp, 1998: 94). Bu yzden kurallara tam olarak
riayet etmek gerekmektedir; ancak, dil kurallarna ayr ayr uygunluk

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

763

S. Kaan Yaln Murat engl

gstermek bir ey ifade etmez. nk dilsel yap bir araya toplama

deildir, para para ina edilmez; ancak bir btn olarak var olur
(Akt. Harris ve Taylor, 2002: 176). Bu ynyle, iletiler oluturulurken
btn dil kurallarna birlikte uyulmaldr. Bu konuyla ilgili olarak
Saussurenin (1916), satran kendi iinde bir btnle sahip bir
oyundur ve tek tek talara ayr ama birbirine baml rolleri veren
ite bu btnlktr. Piyon, fil ya da oyunu oluturan dier unsurlar
olmasayd satran baka bir oyun olurdu. Ama daha da nemlisi,
oyun olmadan bir piyon ya da bir fil, yalnzca belli bir biime sahip
yontulmu bir ss eyas olurdu, bir satran ta deileklindeki
ifadesi, bir btnn paralar halinde alglanmasndaki yanll
arpc bir ekilde anlatmaktadr (Akt. Harris ve Taylor, 2002:176).
Bu ifadeden de anlald zere, bir btnlk arz eden durumlarda
tek tek alnan zellikler bir ey ifade etmez. Dilde de bu byledir.
Kurallar bir btnlk arz ederek uygulanmad taktirde, iletiler
eksik kalr ve iletiim aksar.
letiim srecindeki iletilerin dilsel yaplarla tam olarak
anlaml hale getirilebilir denmesi bir eksikliktir. nk dilsel
kurallarn yannda bir de gndericinin niyetinin tespiti nemlidir.
Konuyla ilgili olarak Kl (2002: 13), iletiim kavram iin iki trl
yorumlamadan sz edilebilir: Birincisi dil dizgesinin yorumlanmas,
ikincisi ise gndericinin niyetidir eklinde ortaya koyduu grle,
iletilerin
anlam
kazanmasnn
veya
anlaml
bir
ekilde
yorumlanmasnn,
dilsel
kurallarla,
gndericinin
niyetinin
birletirilmesine bal olduunu savunur. yle ki, dilin genel bilgisi
ile szn sahibinin murad arasndaki ilikinin snrlar bilindii
takdirde ancak doru anlam kendisini ifa eder; zira bu snr doru
izilmediinde ya da szn sahibinin kurduu yap ve btnlk,
muhatap tarafndan aslna uygun bir biimde in edilmek yerine
tahrip edildiinde, kimsenin kukusu olmasn ki, anlam buharlap
yok olur (Cndiolu, 1997: 82) ifadelerinden de anlald zere,
anlam sadece dilin genel bilgisi iinde deil, konuan kiinin
muradnda da sakldr. Bu yzden anlam, sadece szn kendisinde
deil, ayn zamanda szden kastedilende yani szn sahibinin
muradnda da aranmaldr. Szden murad edilen doru olarak
anlalmad takdirde, sz de doru olarak anlalmam saylr
(Cndiolu, 1997: 87).
Bu konuyla ilgili olarak u rnek dikkat ekicidir: Eer
anlamlandrma iin dilsel bilgiler yetseydi, btn Araplar, Kuran-
Kerimi eksiksiz olarak yorumlayabilirlerdi. Ancak durum byle
deildir. nk Kurann dilsel geleri zlm olsa da onun
gndericisi olan Allahu Telann murad tam olarak zlmemitir
ve bilinmemektedir. Bu ynyle de iletiim srecinde dili ve onun
kurallarn bilmenin yannda, iletilerin gndericisinin muradnda gizli
olan unsurlar da bilinmelidir ki, iletiim salkl olsun. Netice itibar

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

764

ile dil, ancak ve ancak kullancs ile ilikili olarak grlp

deerlendirilmelidir. nk dil, grld gibi basit bir adlandrma,
nesneleri ve eylemleri temsil eden iaretleri ve eylemleri yan yana
dizmeden oluan bir ilem deildir (Akt. Gke, 2001: 102).
Dil kendi bnyesinde tad zelliklerin dnda sosyokltrel, psikolojik vs. zellikler de tayan byl bir dzendir.
Anlam da ancak bu byl dzenin btn unsurlar bir araya
gelince ortaya kmakta ve canlanmaktadr.
6. Oluturduu letiim Ortam Sayesinde nsanlar
Sosyalletirerek Onlar Toplumlara Dntren Bir Unsur
Olarak Dil
Dil, insanlarn hem dnyaya hem de kendi i benliklerine
alan pencereleridir. nsanlar, bu pencereden dnyann varlnn
farkna vardklar gibi kendi varlklarnn farkna da varmaktadrlar.
Dil, insann dnyay alglay mekanizmasdr. nk insan
d dnyay dil yoluyla sembolletirerek alglar. Weisgerberin de
(1949) dil dnyay sze dntrme olaydr (Kayaalp, 1998: 69)
eklinde ortaya koyduu dncenin temelinde de bu yatmaktadr.
Bu ynyle dil, varlklarla insan zihnindeki kavramlar arasnda bir
kpr vazifesi grerek varlklarn alglanmasna ve adlandrlmasna
yardmc olur. Konuyla ilgili olarak, Uygur (1962), dil insann btn
evrenle karlamasdr (Akt. Kayaalp, 1998: 113) eklinde bir ifade
ortaya koyarak, insann iinde yaad lemi ve dolaysyla da bu
lemde bir varlk olan kendini, ancak dil yoluyla alglayabileceini
vurgular.
nsann d dnyay alglay sebebi onun muhakeme
yeteneine dayanmaktadr. Bu da ancak dncelere hkmeden dille
olmaktadr. nk dil olmadan insann etrafnda sadece doal veya
rastlantsal gstergeler sz konusu olabilir ve insan, ancak dil
yoluyla bu doal ve rastlantsal gstergeleri yapay gstergelere
dntrerek sembolletirir ve d dnyay iselletirir. Bylelikle
yaad lemi sembolik bir leme, yani kavramlara ve dncelere
dntrr. Buradan hareketle insandaki dnme hareketi dil ile
salam bir ekilde irtibatldr. Daha da tesi insan, dncesinin
unsurlarn dilsel kalplara dkp dilsel sembollere evirmedike
dnme eylemini gerekletiremez (Doru, 1996: 15) eklindeki
gr ile desteklemek mmkndr.
Dnme eylemini gerekletiremeyen insan, kendi varlnn
farkna varamayan insandr. Dnme insana dil yoluyla
kazandrlan bir eylem olduu iin, dil, insan nazarnda bir ayrcalk
belgesi (Aksan, 1994: 35) niteliine brnr ve bir ayrcalk belgesi
nitelii tayan dil, ayn zamanda insann varolu biiminin de bir
ifadesi olur.
nsan, dier varlklardan, dnebildii ve dnd eyleri

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

765

S. Kaan Yaln Murat engl

aktarabildii (konuabildii) iin farkldr. Ona bu farkll yani

insan olma kimliini kazandran da dildir. Bu ynyle insan
dnebildii ve dndklerini de aktarabildii lde insandr.
nsanolu bu zelliini dilin varlna borludur. nk bir insan
dncelerini dilde, dil ile, dilin imknyla oluturur ve yine bu
dncelerini o dilde, o dil ile, o dilin imknlaryla bakalarna
aktarr (Akt. Cndiolu, 1997: 130). Bunu yapamayan,
dnemeyen veya dndn aktaramayan insan bir hitir.
Onun bu dnyada sadece beden bir varl vardr. nk o,
ayrcalk belgesi olan dil yetisinden yoksundur. Ancak dil yoluyla
dnyay alglayabilen ve kiisel benliinin farkna varabilen insanlar,
anlaml iletiler oluturarak sosyalleebilir ve aralarnda bir anlama
sistemi kurarak iletiim salayabilirler. nk onlar dille dnce
arasndaki ilikiyi bilinli bir ekilde kurabilen ve muhakeme
yeteneine sahip olan insanlardr. Bu insanlar arasnda kurulan
dayanma,
iletiimin
temelini
ve
srekliliini
oluturur.
Dayanmaya bal olarak ortaya kan iletiim de insanlar bir yn
olmaktan kurtararak bir topluma dntrr. Bu ynyle dil
insanlarn dnyay alglamalarn, varlklarnn farkna varmalarn
ve kazanm olduklar deneyimleri bakalaryla paylamalarn
salayan bir nitelik tar. nk dil, insanlarn, kendileri dndaki
insanlarn davranlarn etkilemelerine olanak salar, onlar yle ok
etkiler ki, bylece de insanlar arasndaki dayanmay olanakl klar
(Kl, 2002: IX).
nsanlar aras dayanmay salayan dil, kendi kurallar
etrafnda birleen bir dil topluluu da kurar. Dnyada ne kadar dil
varsa o kadar topluluk vardr. nk dil, kiilere kimliklerini
kazandrmann yannda bir de onlar sosyalletirip onlardan kendi
kurallar dairesinde teekkl eden bir topluluk yaratr. Yani iletiim
kurabilecek insanlar belirler. letiim anlaml iletiler oluturup
onlar bakalaryla paylama esasna dayal bir etkinlik olduu iin;
ancak referan birliine sahip kiiler tarafndan gerekletirilebilir.
Anlaml iletiler de zaten ortak bir dil etrafnda toplanm olan
kiilerce oluturulabilir.
letiimin temeli iletiim kuracak insanlarn varlna dayanr.
Gnderici
ve
alc
olmazsa
iletiler
oluturulamaz
ve
anlamlandrlamaz. Bu nedenle dilin iletiim kuracak insanlar
belirlemesi ve onlar bir arada tutmas hem iletiimi dourur hem de
ona bir sreklilik kazandrr. Bundan dolaydr ki, dil, milleti millet
yapan unsurlarn banda gelir. Humboltdt (1908), ulusun dili
ruhudur, ruhu da dilidir (Akt. Akarsu, 1998: 52) eklinde ortaya
koyduu ifadeyle toplumla dilin btnln vurgular. letiim
ancak aralarnda referan birlii olan insanlarca oluturulabilir. yle
ki, toplum, bireylerin geliigzel, tesadf bir oluumu deildir.
Tam aksine toplum, sosyal gereksinimleri karlamak iin etkileen

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

766

ve ortak bir kltr (referan birliini) paylaan gruplarn

oluturduu bir btndr (Gke, 2001: 75) ve bu btnlk ve
birliktelik de ancak dilin birletirici ve sosyalletirici gcyle
mmkn olmaktadr. nk dil, Sapirin (1961) de ifade ettii gibi,
toplumsal geree ulatran bir rehberdir (Akt. Gke, 2001: 96).
7. Tabu Olan Kelimelere rtl Bir ekilde fade Etme
mkn Kazandrarak letiime Kolaylk Salayan Bir
Unsur Olarak Dil
Hemen her devirde kelimelerin by, olumsuzluk, kt
anlamlar vb. gibi zellikler tad dnld iin bu zellikteki
kelimeler ifade edilmekten kanlmtr. Bunlarn yerine rtmece
teknii kullanlarak farkl ifade tarzlar gelitirilmitir.
rtmece, tabu olarak toplumda yerlemi olan belli eylerin
anlatmn stlenmitir. Dil, bu zellii sayesinde ite sakl olan
dnceleri ortaya kararak, insanlar ileti dnyasna tar ve
onlara anlatm kolayl kazandrr.
Ate Oyarklgil (1996: 16), Tabu ve rtmeceyi Tabu,
toplumun belli tipteki davran biimlerini toplum yeleri zerinde
zararl olaca ya da trel unsurlar bozaca nedeniyle
kabullenemedii bir yol ya da doa st glerden kanmak
amacyla toplumun snd bir deerdir rtmece ise, aslnda kimi
varlklardan, nesnelerden sz edildiinde doacak korku, rkme,
irenme, nefret, rperme gibi duygulanmlarn nlenmesi amacn
gden ve dnyann btn dillerinde grlen bir deime olaydr
eklinde tanmlamaktadr.
nsanlarn ifade etmekten kandklar ya da yzeysel yollarla
ifade etmeye altklar tabu zellii tayan ve kltrden kltre
deien birok kullanm vardr. rnein, Birok yerli kabilenin
inannda bir dmann isminizi bilmesinin ona sizi ldrme gc
vereceine inanlmas, Tanrnn adnn bo yere aza alnmamas
(Wilson, 2002: 40), cin kelimesinin olduu gibi telaffuz edildiinde
gerekten cinlerin geleceine inanlmas, mstehcen kelimelerin ve
organ adlarnn sylenmemesi gibi...
Hemen her alanla ilgili olan bu tabularn olumlu ynde ifade
edilme grevi de rtmece denilen dil tekniine dayanmaktadr. Bu da,
yine yasak kelimelerin yerine konulacak baka bir ifade tarznn
gelitirilmesiyle mmkndr. Bu anlamda bir tabu olarak grlen
cin kelimesinin yerine harfliler ya da iyi saatlerde olsunlar gibi
ifade tarzlarnn kullanlmas dilin rtmece tekniine bir rnek olarak
gsterilebilir.
Dilin insanlarn hizmetine sunduu zelliklerden biri olan
rtmece, insanlarn zihinlerinde var olan ancak dile dklmesi bazen
imknszlaan ifadeleri, deime yoluyla anlatma ve dile getirme
olana kazandrr. Bu durum da insanlara rahat bir anlatm ve

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

767

S. Kaan Yaln Murat engl

anlamlandrma
yardmc olur.

imkn

salayarak

iletiimin

etkin

klnmasna

Sonu olarak dilin iletiim sreci ierisindeki rol ve ilevleri

zerine
sylenenler
zetlenecek
olursa,
u
karmlarda
bulunulabilir:
Dil, retilen iletilerin kar tarafa aktarlmasn salayarak
karlkl
bir
etkileim
sreci
olan
iletiimin
gerekletirilmesinde bir vasta olur.
Dil, sembolize etme zellii ile insanlara d dnyay
sembolletirme ve sembollerden de iletiler oluturma yetenei
kazandrr. Bu ynyle dil, varlklarla onlarn zihinlerdeki
karl arasnda bir kpr kurarak onlarn varlk lemine,
iletiler dnyasna kn salar. Yani gerek dnyann
gstergelere dntrlmesine vesile olur.
Dil, dncelerin oluumunu ve denetimini, kurallar
dorultusunda salayarak mantkl iletilerin oluturulmasna
yardmc olur. Bu da iletiime bilinli bir yol izerek
dncelerin en iyi ekilde aktarmn salar.
Dil, ayrtrma zellii dorultusunda d dnyadaki
rastlantsal ve doal gstergeleri zmleyerek sembolik bir
leme tar ve bu yolla da onlar yapay gstergelere
(szcklere) dntrr. Yani btncl dnyann paralara
ayrlarak amaca uygun iletilere dntrlmesini salar.
Ayrca dil, ayrtrc zelliinin yannda birletirici
(eklemleme) zellie de sahiptir. Dil, bu hususiyeti ile de
ayrtrm olduu gstergeleri birletirir. Daha sonra da
onlar dizgisellik zellii sayesinde sralar ve anlaml iletilere
dntrerek aktarma hazr hle getirir.
Dil, kendisini oluturan (fonetik, morfolojik, sentaks, sz
varl vb. gibi) bileenler sayesinde iletilerin doru bir ekilde
oluturulmasn ve aktarlmasn salar. rnein alacan
olsun
ifadesinin
anlamnn
sadece
onun
tonuyla
belirlenmesi, dilin bileenlerinden biri olan ses zelliklerinin
yani fonetik zelliklerin (ses tonu, tn, rengi, ahengi, ritmi
vs.) iletilerin blmlenmesinde ve biimlendirilmesinde byk
rol oynadnn ve ifadelere anlam veya anlamlar
kazandrdnn bir ispatdr.
Dil, insanlara varlklarn hatrlatr, onlar sosyalletirir ve
onlara ortak yaam alanlar sunarak iletiimi etkin klacak

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

Dilin letiim Sreci erisindeki Rol Ve levleri

768

topluluklar oluturur. Bu da iletiimi oluturacak ve

gelitirecek insan kitlelerinin oluumuna ve dolaysyla da
iletiimin srekliliine olanak salar.
Dil, yasak ifadeleri (tabular), rtmece yntemi ile yeniden
ifade etme imkn salayarak iletiime kolay bir anlatm ve
anlamlandrma boyutu kazandrr.

KAYNAKLAR
Akarsu, Bedia. (1998). Dil-Kltr Balants. stanbul: nklp
Yaynlar.
Aksan, Doan. (1994). Bugnk Dnyada Dilbilimi ve Bize Den
Grevler. Dil Dergisi. (Doan Aksan zel Says). (16): 3537.
Aksan, Doan. (2000). Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dil Bilim.
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Aksan, Doan. (2003). Dil, u Byl Dzen. Ankara: Bilgi
Yaynevi.
Ate Oyarklgil, Arzu. (1996). Dilde Tabu ve rtmecenin Yeri
zerine. Dil Dergisi. (49): 1618.
Buran, Ahmet. (2002). Dil ve Edebiyat. Bizim Klliye Dergisi. (12):
810.
Chomsky, Noam. (2002). Dil ve Sorumluluk. ( ev: Hsn zasya).
stanbul: Ekin Yaynlar.
Condon, John C. (2000). Kelimelerin Byl Dnyas-Anlambilim
ve letiim. ( ev: Murat iftkaya). stanbul: nsan Yaynlar.
Corballis, Michael C. (2003). aretten Konumaya-Dilin Kkeni ve
Geliimi. (ev: Aybek Grey). stanbul: Kitap Yaynlar.
Cndiolu, Dcane. (1997). Anlamn Buharlamas ve Kuran.
stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Doru, Erdin. (1996). Dil, Dnce ve Kltr Arasndaki liki. Dil
Dergisi. (45): 1525.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007

769

S. Kaan Yaln Murat engl

Gkberk, Macit. (1997). Deien Dnya Deien Dil. stanbul: Yap

Kredi Yaynlar.
Gke, Orhan. (2001). letiim Bilimine Giri. Ankara: Turhan
Kitabevi.
Harris, Roy. ve Taylor, Tablot. J. (2002). Dil Bilimi Dnnde
Dnm Noktalar I. (ev: Eser E. Taylan ve Cem Taylan).
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
lkhan, brahim. (1998). Dil - Kltr ve Felsefe Boyutu zerine. Dil
Dergisi. (63): 58.
Kayaalp, sa. (1998). letiim ve Dil. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar.
Kl, Veysel. (2002). Dilin levleri ve letiim. stanbul: Papatya
Yaynclk.
Kran, Zeynel ve Kran, Aye (Eziler). (2002). Dilbilime Giri. Ankara:
Sekin Yaynclk.
Perrot, Jean. (1998). Dilbilim. stanbul: letiim Yaynclk.
Porzg, Walter. (1995). Dil Denen Mucize. (ev. Vural lk). Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Wilson, John. (2002). Dil, Anlam ve Doruluk. (ev. brahim
Emirolu ve Abdullatif Tzer). Ankara: Ankara Okulu
Yaynlar.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007