T.C.

HARRAN NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES
NAAT MHENDSL BLM

naat Mhendislii Blm rencileri in

DNAMK
DERS
NOTLARI

Hazrlayanlar :
Do. Dr. Zireddin MEMMEDOV
Yrd. Do. Dr. Mehmet GM

ANLIURFA
2004

NSZ
naat Mhendislii lisans retimi erevesinde hazrlanm bu ders notlarnda,
niversitelerin inaat mhendislii blmlerinde ilenen dinamik dersi mfredat programna
uyulmutur.
Dinamik dersi inaat rencileri iin ileri snflarda okutulan Yap Dinamii ve
Yaplarn Deprem Hesab derslerine hazrlk amac ile verilmektedir.
Ders notlarnda; her blmde, ilenmi konularn sonunda yeterli sayda karakteristik
problemlerin aklamal zm verilmitir.
Ders notlar yedi blmden olumaktadr. Bu blmlerde Bir Paracn Kinematii,
Bir Paracn Dinamii, Rijit Cismin Kinematii, telemede Rijit Cismin Dinamii,
Rijit Cismin Dzlemsel Hareketinin Dinamii konular, dier blmlerinde ise ve
Enerji, Mekanik Titreimler, Virtel ve Ktlesel Atalet Momentleri konular
verilmitir.
Ders notlarnn hazrlanmasnda, zellikle problemlerin seilmesinde eitli ders
kitaplarndan yararlanlmtr.
Elden geldiince ak bir anlatmla yazlmaya allan ders notlarnn rencilerimize
yararl olmasn diliyoruz.
Ders notlarnn bilgisayarda yazmnda, ekil iziminde ve dzenlenmesinde gsterdii
ilgi ve katklar iin blmmzn retim Grevlisi Mahir Kayaya ve Aratrma Grevlisi
Nilay Kayaya teekkrlerimizi bildiririz.
Yardmc ders kitab olarak, rencilerin yararna sunulan bu kitapta btn
gayretlerine ramen gzden kamas mmkn hatalar ve hususlarla ilgili uyar ve eletirilerde
bulunacak okuyuculara imdiden teekkrlerimizi sunarz.

NDEKLER
Sayfa
1. Rijit cisimler dinamii

Giri

1.1Rijit cisim kinematii

2. Bir paracn kinematii

2. rnekler

13

2. Problemler

20

3. Bir paracn dinamii

22

4. telemede rijit cismin dinamii

25

5. Rijit cismin dzlemsel hareketinin dinamii

26

6. Dnmede rijit cismin dinamii

28

6. rnekler

31

6. Problemler

37

7. ve enerji

38

7. rnekler

40

7. Problemler

43

8. mpuls ve momentum
8. rnekler

44
48

9. Mekanik titreimler

53

10. Serbest (lineer) titreimler

54

11. Zorlanm titreimler (snmsz)

58

11. rnekler

61

11. Problemler

64

12. Virtel i

65

13. Ktlesel atalet momentleri

68

Kaynaklar

75

1. RJT CSMLER DNAM

GR
Bildiimiz gibi rijit cisimler mekanii statik ve dinamik diye ikiye ayrlr. Statik
dengedeki, dinamik hareketteki cisimlerle urar.
Dinamik de KNEMATK ve KNETK diye ikiye ayrlr:
1. Kinematik- kuvvetlerin hareket zerindeki tesirini dnmeden, hareketin geometrisi
incelenir;
2. Kinetik- hareketi salayan kuvvet verildiinde ortaya kan hareket incelenir.
Mekaniin bu dalnda da cisimlerin tam rijit olduklar kabul ediliyor. Gerek inaat sistemleri
hibir vakit salt (mutlak) rijit deildir ve kendilerine etkiyen ykler altnda ekillerini
deitirirler. Fakat genel olarak bu ekil deitirmeler kktr ve gz nne alnan sistemin
hareket durumuna nemli bir etkide bulunmaz .
Ancak sistemin gme mukavemeti sz konusu olunca ekil deitirmeler nem
kazanr ve ekil deitiren cisimler mekaniinin bir alt dal olan mukavemette bunlar
incelenir.
1.1. Rijit Cisim Kinematii
Rijit bir cisim iindeki bir noktann yer deitirmesi, hz veya ivmesi yeryzndeki
sabit bir noktaya gre yer deitirmesi, hz veya ivmesidir. Yeryznn sabit olmad
bilinmesine ramen, birok mhendislik problemlerinde yeryzn sabit kabul etmek kafi
(yeter) derecede dorudur.
Rijit bir cisim iindeki bir noktann mutlak yer deitirmesi, hz veya ivmesi, dnyaya
nazaran hareket eden bir noktaya gre yer deitirmesi, hz veya ivmesidir. A noktasnn SA
mutlak yer deitirmesi, Ann Bye gre relatif yer deitirmesi olan SA/B ile B noktasnn SB
mutlak yer deitirmesinin vektrel toplamdr. Matematiksel olarak ifade edilirse

SA = SA / B + SB

(1.1)

olur.
A noktasnn VA mutlak hz; Ann Bye gre relatif hz olan VA/B ile B noktasnn
VB mutlak hznn vektrel toplamdr. Bu matematik olarak ifade edilirse

vA = vA/ B + vB

(1.2)

olur.

A noktasnn

aA mutlak ivmesi; A

noktasnn Bye gre relatif ivmesi olan aA/B ile

B noktasnn aB mutlak ivmesinin vektrel toplamdr.Matematiksel olarak ifade edilirse

aA = aA / B + aB

(1.3)

olur.
Rijit bir cismin basit hareket tipleri u ekilde gruplara ayrlabilir:
1) telenme: Cisim iindeki her doru paras daima balang dorultularna paralel
kalyorsa bu harekete telenme denir. telenmede cismin btn noktalarnn yer
deitirmesi, hz ve ivmesi ayn ekilde deiir.
2) Dnme: Cisim iindeki bir doru zerinde noktalar hari olmak zere dier btn
noktalar, merkezleri bir doru (dnme ekseni) zerinde olan dairesel yrngelerde
hareket ederler. Dnmede cismin btn noktalarnn dnme ekseni etrafndaki asal
yer deitirmesi hz ve ivmesi ayndr.
3) Dzlem hareket: Cismin btn noktalar sabit bir dzlemden sabit uzaklkta kalrlar.
Dzlem harekette genel olarak dnyaya gre lineer hz ve ivmesi bilinen bir B baz
noktas seilir. Rijit cismin dier bir A noktasnn mutlak hareketi yukarda listesi
verilen denklemlerle A noktasnn baz B noktasna gre relatif hareketi ile B
noktasnn mutlak hareketi birletirilerek bulunur.
A noktasnn B noktasna gre relatif hareketi bir dnmedir. Bundan dolay rijit bir
cismin herhangi bir andaki dzlem hareketi dnme ve telenme hareketlerinin
birletirilmesi olarak gz nne alnabilir. Yukarda verilen mutlak byklkler ve
relatif byklklere ait eitlikler

B
/
A

olur.

VA/B= r ;

SA/B= r ;

A
r

(1.4)

ekil 1.1

Burada BA = r; : BAnn dzlem hareketteki asal yer deitirmesi ve : BAnn asal

ivmesidir.
Ani dnme ekseni: Dzlem harekette cismin iinde veya dnda olabilen hzsz bir
eksendir. Hareket dzlemine diktir. Rijit cismin btn dier noktalar o anda dnme ekseni

etrafnda dnerler. Bu hzsz izginin konumunun genellikle srekli olarak deitiini iyice
kavramak nemlidir.
COROLS KANUNU: Bu kanun dnen bir cismin iindeki bir yrnge boyunca hareket
eden bir paraca tatbik edilir. Toplam ivme

a p = a p/y + a M + 2v p/y . y

(1.5) dir.

Burada

ap/y:

P noktasnn sabit olarak kabul edilen yrngeye gre relatif ivmesi. (yrngenin teet

ve normal bileenleri kullanlyor);

aM :

herhangi bir anda P noktas ile akan yrnge zerindeki M noktasnn ivmesi (nokta

dnen yrnge zerinde bulunduundan yrngenin dnme merkezini M noktasna birletiren

yarap vektr ve buna dik dorultuda ivmenin bileenleri kullanlr);

vp/y: P noktasnn herhangi bir anda P noktas ile akan yrnge zerindeki M noktasna
gre relatif hz.(Bu hzsadece cisim iindeki yrngede hareket eden paracn yrngesine
teet olarak izilmeli);

y : yrngenin dnme merkezine gre asal hz. Ekseriyetle bu merkez yrngenin erilik
merkezi deildir.
2vp/y.y dorultusu vP/y yi y ile ayn dorultuda bir dik a kadar dndrerek bulunan
COROLS bileenidir.
rnek 1.1: L uzunluklu bir ubuk A noktasnn hz sabit iddete ve sola ynl
olacak ekilde hareket etmektedir. Hareketi inceleyelim (ekil 1.I).
B

ubuk deyle as yapt anda w asal hz ve asal ivmesi

oluturuyor.

A noktasnn vA mutlak hz Ann Bye gre relatif hz

cinsinden ifade edilecektir:

vA = vA/B + vB

L
A

(I)
ekil 1.I

v A : vektr yatay dorultuda olup; iddeti vA ya eittir.

v B : dey dorultuda olup, iddeti bilinmiyor.

v A / B : dik dorultuda olup, iddeti bilinmiyor.

ubuk ekseni

90

vA

vB

vA/B
ekil1.Ia

Bilinmeyen iki iddettir. Tamamyla bilinen vA ile balayan bir vektr geni
izilir.vA nn bir ucundan ubua dik bir doru izerek, dier ucundan da ekil 1.2ada
gsterildii gibi kapayacak dik doru izeriz. Gsterildii gibi dey kol vB , ubua dik
kolda vA/B dir.
(aA/B)n= L.w2

Dik gende;

v A/B = v A /cos

olur

aB

90

Fakat vA/B=L.

(aA/B)t= L.

Buradan;

= v A/B /L = v A /L.cos

ekil 1.Ib

= v A /L.cos

vA/B sol yukar doru ynelmi olduundan A etrafnda saat ibreleri ynnde dnmelidir.
Bundan dolay da saat ibreleri ynndedir.
imdi asal ivmesini tayin edelim:
Bnin Aya gre teetsel bileeni L. dr. Denklem:

a A = (a A / B ) t + (a A / B ) n + a B

(II)

olur.

a A vektrnn iddeti sfra eittir (nk vA=sabit)

(a A / B ) t ubua dik dorultuda olup iddeti L. ya eittir.

7

(a A / B ) n

aB

2
ubuk boyunca olup iddeti, L. eittir.

dey dorultuda olup iddeti bilinmeyendir. Gsterilen iki bilinmeyeni bulmak iin

vektrel denklemin sa tarafndaki vektrel bykln toplamnn sfra eit olmas

gerekir. Bilinen (a A / B ) n

nin ularndan biri ubua dik, dieri dey, yani (a A / B ) n

ile

as yapan iki doru izilirse (ekil 1b) ivmenin (a A / B ) n Adan Bye yneldiine dikkat
edilmelidir.
Bu dik genden:

(a A/B ) = L. = L. 2 tan
2

= 2 tan = VA .tan / L2 .cos

bulunur.

saat ibreleri ynndedir. nk (aA/B)t teetsel bileen Ay B etrafnda saat ibreleri

ynnde hzlandrmaktadr.

2. BR PARACIIN KNEMAT
Kinematik, kuvvetlerin veya dier faktrlerin hareket zerindeki tesirini dnmeden
hareketin incelenmesidir. Burada sadece hareketin geometrisi incelenir.
Maddesel noktann hareketini inceleyelim:
2.1) Dorusal hareket: P noktasnn bir doru (burada kolaylk olsun diye seilen X ekseni)
boyunca hareketidir.
P noktasnn herhangi bir

zamanndaki konumu X ekseni zerindeki sabit O

balang noktasndan itibaren, X yer deitirmesi cinsinden ifade edilir. X yer deitirmesi
iaret kabulne gre pozitif veya negatif olabilir.
Ortalama hz :
Yer deitirmenin xden

(x + x )

e kadar deitii

ile

(t + t ) zaman

aralnda P

noktasnn vort ortalama hz (x / t ) orandr.

v ort =

Matematiksel olarak:

x
t

(2.1)

eklinde yazlr.
Ani hz :
P noktasnn t anndaki ani hz v zaman artmnn ( t ) sfra gitmesi halinde ortalama hzn
limitidir. Matematiksel olarak:

x dx
=
t dt

v= lim
t 0

(2.2)

Ortalama ivme:
Hzn v den (v + v ) ye

kadar deitii

t ile (t + t )

zaman aralnda P noktasnn

aort

ortalama ivmesi v/t orandr. Matematiksel olarak:

a ort =

v
t

(2.3)

Ani ivme:
P noktasnn

anndaki ani ivmesi

a, zaman artmnn t sfra gitmesi halinde ortalama

ivmenin limitidir.

Matematiksel olarak:

v
dv d 2 x
=
=
a= lim
t 0 t
dt dt 2

(2.4)

Sabit ivme a=k iin aadaki formller geerlidir:

v = v 0 + kt
v 2 = v 0 2 + 2ks
s = v 0t +

s=

1 2
kt
2

(2.5)

v + v0
.t
2

Burada v0 ilk hz; v son hz;

k sabit ivme; t zaman, s yer deitirmedir.

2.2) Basit Harmonik hareket: vmenin negatif olarak yer deitirme ile orantl olduu
dorusal bir harekettir.

a = k 2 x

(2.6)

Eitlii rnek olarak yer deitirmesi

x = bsin t

(2.7)

ile verilen titreim denklemini salar. Burada b uzunluk cinsinden genlik, rad / sn
cinsinden sabit dairesel frekans, t sn cinsinden zamandr. Bylece;

x = bsin t den
a=
2
Bundan dolay a = kx

v=

dx
= bcos t
dt

d2x
= 2 bsins = 2 x
2
dt

bulunur.

ve

(2.8)

dir.

Burada k= bir sabit, hareket basit harmonik bir harekettir.

2.3) Erisel hareket: P noktasnn erisel bir yrnge zerinde hareket etmesidir (ekil 2.1).
P noktasnn

anndaki durumu (kartezyen) dik koordinatlar x ve y veya kutupsal

koordinatlar ve cinsinden ifade edilir.

10

y
x

P
C
y
n
x
P
y
y

x
ekil 2.1

(t + t )

annda hareketli nokta koordinatlar) (x + x, y + y ) veya (, + ) olan P

noktasnda bulunur. Yer deitirme P ve P yi birletiren c kirii kadardr. Bu mesafe

noktann eri zerinde s kadar hareket etmesi ile meydana gelmitir. Kk zaman
aralklarnda s takriben c ye eittir:

s = c = x 2 + y 2

(2.9)

Vektrel olarak;

c = n + p = p. + p c

(n = p. )

(2.10)

Yer deitirmenin c kadar olduu t ve t + t zaman aralnda P noktasnn vort

ortalama hz c/ t orandr:

vort=

x 2
y
c
= (
) + ( )2 =
t
t
t

Vort=

c
n
=
+
t
t
t

( v ort ) 2x + ( v ort ) 2y

(2.11)

veya;
(2.12)

11

x
ortalama hzn x bileeninin iddeti,
t

bulunur. Burada; vort ortalama hzn iddeti, (vort)x =

(vort)y =

y
, p
ortalama hzn y bileeninin iddeti;
t
t

dorusunun asal yer

deitirmesinin deiimini gsterir.

t anndaki ani hz matematiksel olarak yazlrsa:

2

y
c
x
2
2

v = lim
= lim + lim
= vx + vy
t 0
t
t 0 t t 0 t

(2.13)

veya

v= lim

d d
c
=lim
+ lim
=
+
t
t
t
dt dt

(2.14)

elde edilir.
Burada; vx, vy ani hzn srasyla x, y bileenlerinin iddeti; p noktasnn seilen 0
kutup noktasna uzakl;

P noktasnn t

d
d
ani hzn radyal bileeni
izgisinin ani asal hz
dt
dt

anndaki ani ivmesi ortalama ivmenin t zaman artm sfra giderken

limitidir.
ay

P(x,y)

ax
x

ekil 2.2

Dik koordinatlarda (ekil 2.2):

12

dv dv
a = a2x + a2y = x + y
dt dt
Burada a

(2.15)

ani ivmenin iddetidir.

ax ve ay ani ivmenin x ve y bileeninin iddetidir.

2.4) Dairesel hareket: Erilik yarap sabit ve R olan bir eri zerindeki harekettir.
Aadaki dairesel harekete ait formller nceki genel eitliklerin zel halleridir:

ekil 2.3

v t2
2
S= r.; vt=r. ; an=
= r. = v t .
r
at= r.

(2.16)

Burada; S dairesel yrngenin yay uzunluu;

asal yer deitirme; r dairenin yarap; vt t anndaki lineer hzn teetinin

iddeti; an ivmenin O merkezine yarap dorultusunda yneltilmi normal bileeninin
iddeti

t annda r yarapnn asal hz ; t annda r yarapnn asal ivmesi.

13

2. RNEKLER:
rnek 2.1: Bir

noktas bir doru zerinde

S=4t3+2t+5

denklemine gre hareket

etmektedir: a) t=3 sn deki yer deitirme,hz ve ivmeyi;

b) t=4 sn esnasnda ortalama ivmeyi belirtiniz.

zm:

a) S=4t3+2t+5=4.33+2.3+5=119 m
v=

ds
= 12t 2 + 2 =12.32+2=110 m/sn
dt

a=

dv
=24t=24.3=72 m/sn2
dt

t=4sn

v=12t2+2=12.42+2=194 m/sn v=vt=4-vt=3=194-110=84 m/sn;

t=t2-t1=4-3=1 sn. aort=

v
= 84 :1=84 m/sn2
t

rnek 2.2: ekil 2.1 de grlen AB ubuunun en alt

A noktas saadoru sabit va=5 m/sn
lik hzla hareket etmektedir.

=600 olduu zaman B noktasnn hz nedir?

dy
dx
zm: x +y =L olduundan 2x
+ 2y
=0
dt
dt
2

vB =

x
ekil 2.II

dy
x dx
= . = cot g.( v B ) = cot g 60 0 .5 = 2,89m / sn
dt
y dt

aksi iareti B noktasnn saa doru hareket ettiini gstermektedir.

2

rnek 2.3: Bir noktann yer deitirmesinin x ve y bileenleri metre olarak x=10t +2t,

y=t3+5 ifadeleri ile verilmitir. t=3 sn de noktann yer deitirmesini, hz

ve ivmesini belirtiniz.

zm: v x =

dx
= 20t + 2 ;
dt
t=3sn.

vy =

dy
= 3t 2 ; t=3sn, x=96 m; y=32 m.
dt

vx=62 m/sn ;

vy=27 m/sn

v = v 2x + v 2y = 62 2 + 27 2 = 67,6m / sn v=67,6 m/sn.

14

ax =

dv
dv x
= 20 ; ay= y = 6t t=3sn, ax=20 m/sn2, ay=18m/sn2.
dt
dt

a = a 2x + a 2y = 20 2 + 18 2 = 26,9m / sn 2
rnek 2.4: Bir noktann hareketi aadaki denklemlerle ifade edilmitir

vx=20t+5 , vy=t2-20
Ayrca t=0 iken, x=5m ve y=-15m olduu bilinmektedir. t =2sn iin yer
deitirme, hz ve ivmeyi belirtiniz.

zm:

vx =

dx
= 20t + 5 den x= ( 20t + 5)dt = 10t 2 + 5t + C1
dt

dy
t3
2
2
vy =
= t 20 den y = (t 20)dt = 20t + C 2
dt
3

x denkleminde x=5, t=0 ise

C1=5; y denkleminde y=-15, t=0 ise

C2=-15 bulunur.
x=10t2+5t+5, y=

t3
dx 2
dy 2
20t 15 , ax= 2 = 20 ; ay= 2 = 2t
3
dt
dt

t=2sn iin x=55m ; y= 52,3m ; vx=45m/sn; vy= 16 m/sn.

v= v 2x + v 2y = 45 2 + ( 16) 2 = 47,8

m
;
sn

ax=20

a= a 2x + a 2y = 20 2 + 4 2 = 20,4

m
;
sn 2

ay=4

m
;
sn 2

m
.
sn 2

rnek 2.5: Bir maddesel nokta a = 2 v ivmesi ile dey doru boyunca hareket
etmektedir. t=2sn iken yer deitirmesi s=

64
m ve hz v=16m/sn dir. t=3sn
3

iken noktann yer deitirme, hz ve ivmesini hesaplaynz.

zm:

a=

dv
den
dt

2 v=

dv
dt

ise

2dt=

dv
v

1
2

t=2sn iin, v=16 m/sn; 2.2+C1=2.(16)1/2

4v=(2t+4)2 ise v=(t+2)2 olur. v =

buradan

2t+C1=2v1/2 (a)

C1=4 bulunur. (I) dan

ds
= (t + 2) 2 ve ds =(t+2)2dt
dt

15

ntegral alarak s =

1
64
(t + 2) 3 + C 2 bulunur. Burada t=2sn olduunda s=
olur. Onda
3
3

64 1
= ( 2 + 2) 3 + C 2 ;
3 3

C2=0.

Buna gre denklemler:

1
dv
s = (t + 2) 3 , v=(t+2)2 , a=
= 2(t + 2) dir.
3
dt
t=3sn iin

s=41,7m ; v=25m/sn ; a=10m/sn2 deerleri elde edilir.

rnek 2.6: 18 cm apnda bir disk 15 saniyede suknetten

at

niform olarak 280 devir/dak lk hza getirilmektedir.

A
o

Durgun halden 1sn sonra disk zerindeki bir noktann

an

hz ve ivmesini hesaplaynz.( ekil 2.VI)

ekil 2.VI

zm: Bu problem dnme denklemlerinin bir uygulamasn

gstermektedir.nce , hz verildikten sonraki asal ivmesini bulalm:

280 devir
rad
.2
0
0
rad
60
sn
devir
=
=
= 1,96 2
t
15sn
sn
imdi balangtan 1sn sonraki asal hz bulalm:

1 = 0 + t = 0 + 1,96

rad
rad
.1sn = 1.96
2
sn
sn

Disk zerinde bir nokta

Hz v=r. 1 = 9cm.1,96

rad
cm
= 17,64
sn
sn

Normal ivmesi a n = r .1 = 9.(1,96) = 34,56

2

cm
sn 2

16

Teetsel ivmesi at=r.=9.1,96=17,64

Toplam ivmesi

cm
sn 2

a = a t2 + a n2 = (17,64) 2 + ( 34,56) 2 = 38,76

cm
sn 2

Toplam ivme vektr ile O noktasndaki yarap arasndaki a

cos =

a n 34,56
=
= 0,8916
a 38,76

= 26 0

rnek 2.7: A otomobili kuzey batya ynelmi bir yol boyunca 36km/saat lk bir hzla
gitmektedir,B otomobili ise 126km/saat lk hzla bat ile gneyedoru 600 lik a yapan
yol boyunc hareket etmektedir. A nn B ye gre relatif hz ve dorultusunu belirtiniz
(ekil 2.VIIa).

600

VB

450
600

VA/B
VA

450

a)

VA/B

(VA/B)y

(VV/B)x

b)

c)

ekil 2.VII

zm: Hzlar balayan vektrel denklem

v A / B = v a + ( v B ) v A = v A / B + v B
Vektrlerin x ve y ye gre bileenlerini bulalm:

(vA)x=-36.cos450 = -36.0,707=-25,45 km/s

(vA)y= 36.sin450 = 36.0,707= 25,45 km/s
0

(vB)x=-126.cos60 = 126.0,5= -63 km/s

(vB)y=-126.sin600 = -126.0,866= -109,12 km/s

17

Buradan

(vA/B)x = (vA)x - (vB)x = -25,45 +63 = 37,55 km/s

(vA/B)y = (vA)y (vB)y = 25,45 + 109,12 =134,57 km/s
vA/B = ( v A / B ) 2x + ( v A / B ) 2y = ( 37,55) 2 + (134,57 ) 2 = 140 km/s
134,57
vA/B nin doru ile yapt as ise: =tan-1 37,55

=740

rnek 2.8 : 1,8m uzunluunda ve kk kesitli bir ubuk yatay bir dzlemde bir ucundan
geen dey eksen etrafnda dnmektedir. Bu ubuun hz 5 saniyede
20 devir/sn den 30 devir/sn ye ykselmektedir.
a) ubuun orta noktasnn zaman aralnn balang ve bitiminde lineer hzn
hesaplaynz.
b) vme baladktan 3 sn sonra ubuun orta noktasnn ivmesinin normal ve
teetsel bileenlerini tayin ediniz.

zm: Verilenler:

B = 20devir / sn = 40rad / sn
s = 30devir / sn = 60rad / sn
r = 1,8/2 = 0,9 m
t =5sn
a) v B = r . B =

vs = r. s =

t1=3sn

1,8
.40rad / sn = 113,04m / sn ;
2

1,8
.60 = 169,6m / sn
2

b) 5sn lik aralkta herhangi bir anda niform asal ivmesi

s B 60 40
=
= 4rad / sn 2
t
5

3 sn sonra asal hz = B + t = 40 + 4.3 = 52rad / sn

vmenin bileenleri:

a t = r = 0,9.4rad / sn 2 = 11,3m / sn 2
a n = r 2 = 0,9.52 2 = 2434m / sn 2

18

rnek 2.9: Bir P noktas dairesel bir yrnge zerinde katettii yayn uzunluu s = t +3
olacak ekilde hareket etmektedir.Dairenin yarap 12 m dir:
a) t = 2sn anndaki hzn eksenel bileenleri vx
ve vy ni belirtiniz (ekil 9.1a).
b) Noktann ivmesinin t = 2sn iin ax ve ay eksenel
bileenlerini bulunuz.

Vy

oP

Vx

a)

x
b)

ekil 2.IX

zm: AP mesafesi 2sn de katedilmi olsun AP = s = 23 +3 = 11m. x =12 cos ,

y =12 sin .

vx=

d
dx
= 12 sin
,
dt
dt

s t3 + 3
s = r = =
,
r
12

d
.
dt

d 1 2
= t .
dt 4

d 1 2
t =2sn iin;
= .2 = 1rad / sn;
dt 4
vx = 12(sin

vy= 12 cos

11
).1 = 9,48m / sn
12

2 3 + 3 11
=
= rad.
12
12
vy = 12(cos

11
).1 = 7,30m / sn
12

Negatif iaret hzn x bileeninin sola doru ynl olduunu gsterir.Toplam hz

v = v 2x + v 2y = ( 9,48) 2 + (7,3) 2 = 12m / sn dir.

d
v ni v = r
dt

22
formlnden de bulmak olabilir. v = 12.( ) = 12m / sn
4

19

Noktann ivmesinin t=2sn iin ax ve ay eksenel bileenlerini blalm.

d 2
d 2
a x = 12 cos ( ) 12 sin 2
dt
dt
d 2
d 2
a y = 12 sin ( ) + 12 cos 2 ,
dt
dt
t=2sn de

d
11
= 1rad / sn :
rad ve
dt
12

ax= 12. cos

11
11
.(1) 2 12. sin .1 = 16,8m / sn 2
12
12

a y = 12. sin
Toplam ivme

d 1 2
d 2 t
= t 2 =
dt 4
dt
2

11
11
.1 + 12. cos .1 = 2,19m / sn 2
12
12

a = a 2x + a 2y = 17m / sn 2 olur.

20

2. PROBLEMLER
2

Problem 2.1: A noktas bir doru zerinde S=4t +2t ifadesi ile hareket etmektedir.Yer
deitirme, hz ve ivme ifadelerinin zamana gre degiimlerini iziniz ( Yani S- t; v- t ve

a- t diyagramlarn).
Problem 2.2: Problem 1i

S=3t +2t+5 yer deitirme ifadesi ile verilen hareket iin

znz.
3

Problem 2.3: Problem 1i S=6t -2t +10 yer deitirme ifadesi ile verilen hareket iin
znz.
3

Problem 2.4: Yer deitirmesinin x ve y bileenleri metre olarak x = 5t - 2t +2 ,

y=2t2+8t

ifadeleri ile verilmi noktann t=10sn de yer deitirmesini,hz ve ivmesini

belirtiniz.

Problem 2.5: Noktann hareketi aadaki denklemlerle ifade edilmitir

vx=2t2+4 ;

vy=6t-8 . Ayrca t=0 iken, x=6m, y=-4m olduu bilinmektedir.

t=5sn iin yer deitirme, hz ve ivmeyi hesaplaynz.

Problem 2.6:

Bir noktann dorusal hareketinde ivme a=- 9,81 denklemi ile verilmitir.

Bilinmektedir ki t=0 olduu anda x yer deitirmesi 7,5m v hz 0 dr:

a) s yer deitirmenin denklemini belirtiniz;
b) t=5sn deki yer deitirme, hz ve ivmeyi;
c) t=7sn deki yer deitirme, hz ve ivmeyi;
d) Ortalama hz ve ivmeyi belirtiniz.

Problem 2.7: Dey bir doru boyunca hareket eden noktann ivmesi a=12t- 20 denklemi
ile verilmitir.t=0 annda yer deitirmesi s=- 10m ve t=5sn iken yer deitirmesi

s=+10m dir.
a) Hareketin denklemini karnz;
b) t=10sn deki yer deitirme,hz ve ivmeyi hesaplaynz.

Problem 2.8: 20 cm apndaki bir disk 10 dakikada 800 devir/dak hzdan skunete
gemektedir. Asal ivmeyi tayin ediniz.

21

Problem 2.9:

Bir disk niform olarak

saniyede skunetten

200 devir/dak

hzlandrlmaktadr. Bu hz ile iki saniye dndkten sonra sn de skunete getirilmektedir.

Disk btn zaman aral boyunca ne kadar dnme yapar?

22

3. BR PARACIIN DNAM
Bir paracn dinamiinde, hareketi salayan kuvvet verildiinde ortaya kan hareket
incelenir.
Bir cismin (paracn) dinamii problemlerinin zlmesinde hareketin NEWTON
Kanunlar kullanlabilir:

Newtonun 1.kanunu. Bir cisim skunetteki durumuna veya bir doru boyunca
niform hareketine ( sabit hz), durumunu deitirecek baz kuvvetler zorlayncaya kadar
devam eder. Baka bir deyile, bir parack ancak dengelenmemi kuvvetler tesiri altnda
ivme kazanr.

Newtonun 2. kanunu. Bir F kuvveti bir cismin zerine etki ettii zaman kuvvet
dorultusunda, kuvvetle doru ve cismin m ktlesi ile ters orantl olmak zere bir ivme
meydana getirir.
Bu kanuna gre ka = F/m veya

F= kma

(3.1)

Burada k bir orant sabitidir. k=1 olmak zere birimler uygun seilirse

F= ma

(3.2)

olur.
Newtonun 3. kanunu. Her etkiye veya kuvvete eit ve ters ynl olmak zere tepki
veya kuvvet vardr. Dier bir deyile, bir cisim ikinci bir cisim zerine bir kuvvet tesir
ettirirse, ikinci cisim de birinci cisim zerine iddeti eit ve zt ynl ayni bir kuvvet tesir
ettirir. Birimler kullanlan sisteme baldr. Mhendislik almalarnda genellikle yukardaki
formlde k deeri birim olacak ekilde deerlere uygun seilir. Buna gre esas birimler
ayrlrsa bunlar: kuvvet iin kN ve ivme iin m/s2 dir. Ktle birimi bu iki birim cinsinden
tretilir.
Yeryzne yakn mesafelerde serbeste den bir cisme kuvvet olarak yalnz kendi W
arl etki etmektedir. vmesi, g yerekimi ivmesine eittir ( kullanlan birim sisteminde g =

9,81 m/s2 dir).

kinci kanuna gre

W= kmg

veya k=1 olmak zere W=mg ;

(3.3)

m=W/g (kg/m/sn2=kg.sn2/m) dir.

(3.4)

Bir cisme herhangi bir kuvvetler sistemi etkiyorsa bu paracn herhangi bir eksen
dorultusunda ivmesini bulmak iin, sistemdeki btn kuvvetlerin o eksene gre bileenleri
toplanr ve ( kg sn2/m cinsinden) m ktlesi ile( m / sn2 cinsinden) ivmesinin arpmna
eitlenir. X dorultusunda bu eitlik

23

Fx = max
veya

ax = Fx/m

(3.5)

dir.
W arlnda bir cisim srtnmesiz yatay dzlemde ekil 1a da grld gibi durmaktadr.
Cisim yay katsays

k (kN /cm)

olan bir yaya balanmtr. Arlk denge konumundan ( denge

konumunda yayda ekme ve basn kuvveti sfrdr.)

xo

kadar ayrlsn ve sfr hzla braklsn.

Hareketi inceleyelim.
W

ekil 3.1

Cismin denge konumundan x kadarayrld zamanki serbest cisim diyagram ekil 1b- de
izilmitir.Yay x kadar uzatld zaman cisime yatay dorultuda T kuvveti etki ettirir.

durumdaki boyunun fark ile orantl kabul edilir. Bu ifade matematiksel olarak Maddenin
elastik limiti iinde yaydaki kuvvet yayn uzam boyu ve gerilme kuvveti bulunmad

T= kx

(3.6)

eklinde yazlr.
Burada T kN cinsinden yay kuvveti; k - kN /cm boyutunda bir sabit; x ise uzunluun cm
olarak deiimidir. Kuvvetlerin yatayda toplanmas ile

Fx = -T=

W
.a x
g

(3.7)

bulunur.
dikkat Sola doru olan kuvvetler ve dengenin solundaki mesafelerin negatif alndna
edilmelidir. Bu durumda x mesafesi saa dorudur. Yani ax pozitif yazlmtr. T gerilmesi
ise sola doru olup negatiftir.

d2x
T= kx ve ax= 2
dt

konursa (3.7) denklemi

24

d 2 x kg
+
.x = 0
dt 2 W

W d2x
kx=

.
g dt 2

(3.8)

olur.

Bu denklemin zm diferansiyel denklemler teorisinden sinsl ve kosinsl terimler

eklinde elde edilir. x = A sin(

kg
kg
.t ) + B cos(
.t )
W
W

(3.9)

imdi A ve B deerlerini hesaplayalm. t= 0 iken x= x0 ve buradan

x0= Asin (

kg
kg
.0) + Bcos (
.0 )
W
W

ve

B = x0

bulunur.

Ay belirtmek iin xi zamana gre tretmek lazmdr.Yani t=0 iken v=0 olmaldr.

v= dx/dt = A

kg
kg
kg
kg
.t ) ve buradan t=0
sin(
.t ) x 0
cos(
W
W
W
W

v =v0 = 0 ; A=0 bulunur. Bu problem iin hareket denklemi

x = x0 cos (

kg
.t
W

olar.

(3.10)

25

4. TELEMEDE RJT CSMN DNAM

Rijit cismin telenmesinde herhangi bir paracn ivmesi dier bir parackla ayndr.
Bir paracn aktif kuvveti , ktlesi dm ile ivmesi ann arpmna eittir. Bu kuvvet

a ivme vektr dorultusundadr

dF= dm.a
DALEMBERT ilkesine gre bir cisme tesir eden d kuvvetlerin bilekesi btn etken
kuvvetlerinin bilekesine eit olmaldr.

Fd= ma

DALEMBERT ilkesine gre teleme denklemleri yle ifade edilebilir:

Fx= (dm)ax = ax dm= m ax

Fy= (dm)ay = ay dm= may

(4.1)

M = I.
Burada Fx ,

Fy

d kuvvetlerin srasyla x ve y eksenleri zerindeki bileenlerinin

cebirsel toplam ; m cismin ktlesi; ax ,

ay

cismin ivmesinin srasyla x ve y eksenleri

zerindeki bileenleri; M d kuvvetlerin ktle merkezine gre momentlerinin cebirsel

toplam; I cismin ktle merkezine gre atalet momenti; ise cismin asal ivmesidir.

Atalet kuvveti metodu ile zm; cisme tesir eden etken kuvvetler ters dndrlp d
kuvvetler topland zaman uygulanabilir. Bu kuvvetler sistemi,alma kolayl bakmndan
o an iin dengede tutarlar. Ters dndrlm etken kuvvetler ( atalet kuvvetleri) gerekte
yoktur. Statik denge denklemleri ancak bundan sonra kullanlr.

26

5. RJT CSMN DZLEMSEL HAREKETNN DNAM

Bu genel halde hareketin denklemleri

Fx = m ax
Fy = m ay

(5.1)

olur.

M=I.
Momentlerin ktle merkezine gre alnacana dikkat etmek gerekir. Kural olarak,
baka bir noktann seilmesi halinde denklemler ok daha kark olur. Ancak O noktasnn,
ivmesi sfra eit veya ktle merkezine ynelmi bir nokta olmas halinde Mo=Io.
denkleminin korunacan belirtilmesi gereklidir.

ax ivmesi ve Fx ayn dorultuda, ay ivmesi ile Fy ayn dorultudadr. D

kuvvetlerin ktle merkezi etrafnda momenti ile ayn dorultuda ise pozitif kabul edilir.
ekil 1de grld gibi dey bir eksen zerinde eitli konumlar alabilen , yatay bir

P kuvveti etkisi altnda yatay dzlem zerinde hareket eden r yarapl

y

P
a

a
r
W
F
N
ekil 5.1

ve W arlkl homojen silindirin hareketini inceleyelim.

Serbest cisim diyagram, merkezden a yksekliinde uygulanan P kuvvetini
gstermektedir.

F sola doru etkidii zaman hareketin denklemleri

Fx = P-F = (W/g) ax

(5.2)
27

Fy = N-W = 0
M = P.a +F.r =
Hareketin saa doru olmas iin P,

ax = r.

(5.3)

1W 2
r
2 g

(5.4) dir.

Fden byk olmaldr.

deeri (5.4) denkleminde yerine konursa

P.a + F.r =

1W
r .a x
2 g

(5.5) bulunur

(5.5) denklemi (1/2) r ile blnerek

W
2Pa
+ 2F = a x
g
r

(5.6) bulunur.

(5.6) denklemi ile (5.2) nin sol taraflar eitlenirse

2Pa
+ 2F = P F
r

veya

3F = P(1

2a
)
r

(5.7)

1. a = r/2 olmas halinde F=0 olur. Yani P kuvveti yarapn yars kadar merkezin
stnde uygulanrsa srtnme kuvveti sfr olur.

2. a = r olursa 3F = -P F = -P/3 olur. Bu durumda srtnme yn deitirmi olur

ve saa doru etkiler.

F = -P/3 halinde (5.4) denklemi a = r iin

P .r

P
1W 2
.r =
r .
3
2 g

veya

2
1W
P=
r .
3
2 g

(5.8)

olur. Bu ise nn pozitif

olduunu veya silindirin saa yuvarlandn gsterir. Ancak P fazla bytlrse F nin de
artaca tabiidir.
Mmkn olan maksimum srtnme deeri alr almaz silindir kayacaktr. Bu durumda yeni
bir kabul yaplmaldr. F srtnmesi imdi srtnme katsays () ile N normal kuvvetinin
arpmna eit olur. Bu durumda hareket denklemleri aadaki gibi olur:

Fx = P-N =(W/g)ax

(5.9)

Fy = N-W = 0

(5.10)

M = P a +N r =

1W 2
r .
2 g

(5.11)

Bu denklemler hem kayma (lineer ivme ax) ve hem de yuvarlanma (asal ivme ) gsterirler.

28

6. DNMEDE RJT CSMN DNAM

Bir cismin bir simetri dzlemi varsa ve cisim bu simetri dzlemime dik, sabit bir eksen
etrafnda dnyorsa, dengelenmemi kuvvet sistemi altnda bu cismin hareket denklemleri
unlardr:

Fn = m r 2
Ft = m r

F1

(6.1)

Mo = Io
F2

W
w

F4
F3

ekil 6.1

Burada (ekil 1e gre) :

Fn : d kuvvetlerin ( cismin W arl ve Fi ykleri) dnme d merkezi O ile ktle merkezi

Gyi birletiren n ekseni zerinde bileenlerinin cebirsel toplam;Ft : d kuvvetlerin O
noktasnda n eksenine dik olan t ekseni zerinde bileenlerinin cebirsel toplam;

Mo: D kuvvetlerin O noktasndan geen dnme eksenine gre momentlerinin cebirsel

toplam;

m : cismin ktlesi ( kg.sn2/m)

(m= W/g)

r : O dnme merkezinin ktle merkezi G ye uzakl (m)

Io : dnme eksenine gre cismin atalet momenti (kg.sn2.m)
: asal hz (rad/sn)
: asal ivme (rad/sn2)
Simetri ekseni etrafnda dnen bir cismin hareket denklemleri u ekli alr:

29

Fx= 0
Fy = 0

(6.2)

M = I
Burada:

Fx : d kuvvetlerin x ekseni olarak seilen herhangi bir doru zerindeki bileenlerinin

cebirsel toplam;

Fy : d kuvvetlerin y ekseni zerindeki bileenlerinin cebirsel toplam;

M : d kuvvetlerin ktle merkezi Gden geen dnme eksenine(simetri ekseni) gre
momentlerinin cebirsel toplam,

I :

cismin G ktle merkezinden geen dnme eksenine gre atalet momenti

(kg.sn2.m),

: cismin asal ivmesi (rad/sn ).

d

rnek 6.1: Alt ucundan yatay bir eksen

etrafnda mafsallam bir

W= mg

ubuk dey konumdan braklyor.

ubuun hareketini inceleyelim (ekil 6.2) : Rx

ubuun boyu l ve ktlesi m olsun.

Ry

ekil 6.2
Serbest cisim diyagram aa doru etkiyen W arln ve mesnet noktasndaki Rx ve Ry

reaksiyonlarn gstermektedir. ubuun dey eksenle as yapt kabul edilsin.

Hareket denklemleri:

Fn=m F 2
Ft=m F
Mo = Io
olmak zere ubuk, dengelenmemi bir kuvvet sistemi etkisi ile sabit eksen etrafnda
dnmektedir. Bu durumda gerekli tek denklem

M=I

dr.

30

1
d 2
2
ekil 6.2den Mo =W.d , d=L.Sin /2 olur. Io= m l ; =
olduu gz nne
3
dt 2
alnrsa;

2
1
l
2 d
mg
sin = m l
3
dt 2
2

veya

d 2 3g
=
sin
dt 2
2l

(a)

d 2 d d d d d d
3g
= ( )=
=
. =
. (a) ya gre d = sin d
2
dt
dt dt
dt d dt d
2l
integrasyon alnarak

2
3g
= cos + C1
2
2l

= 0 = 0 olur C1=

3g
integrasyon sabiti bulunur. Bylece
2l

3g
3g
2
= cos +
2
2l
2l

ve =

3g
(1 cos )
l

dir.

31

6. RNEKLER
rnek 6.1:

250 kN arlnda homojen bir kap, yatay bir ray zerinde skunette bulunan

A ve B makaralarna mesnetlenmitir. Sabit P kuvveti 50 kN dr. Kap skunetten harekete

geiyor:
A

1,2m

1,2m

VB

VA

B
P=50kN

1,2m

0,3m

1,2m

P=50kN

W=250kN

a)

b)

ax

ekil 6.I

a) 5 saniyede kapnn hz ne olur?

b) Makaralardaki reaksiyonlar ne kadardr?
(Yuvarlanma srtnmesi ihmal edilecektir).(ek.1a)
zm: Verilenler: W =250 kN, P =50 kN , t =5sn, ay=0.

ax ivmesi serbest cisim diyagramlarnda x ynndedir (ek 1b).

a)

Fx = ma x ;

Fy = ma y ;

= 50 =

M = 0 denklemleri uygulanarak yazabiliriz;

250
.a x
9,8

(6.I)

= VA + VB 250 =

250
.0
9,8

(6.II)

M = VB .1,2 VA .1,2 50.(0,3) = 0

(6.I) dan a x =

(6.III)

9,8.50
= 1,96m / sn 2 olarak elde edilir. Kapnn hz
250

ax= v0 +at = 0 + (1,96).5 = 9,8 m/sn

b) (6.II) ve (6.III) den VA + VB = 250 ;

VA =118,75 kN ;

1,2VB 1,2VA = 15

VB = 131,25 kN

elde edilir.

32

rnek 6.2: A sehpasnda sola doru 4 m/sn2Lik ivme veriliyor. B ubuu D noktasnda
mesnetlenmi olup tepesi H noktasnda,dey dzlemde skunette bulunuyor.A nn arl
200 kN, B nin arlr 50 kN dr.
a) Yatay F kuvvetini;
b) ubuun tepesindeki yatay itkiyi hesaplaynz.

10cm

D
F

3,75cm

7,5cm

3,75cm

a)

Py

P1x

Px

50kN

5cm

b)
ekil 6.II

zm: Verilenler: a = 4m/sn ; WA =200 kN ; WB = 50 kN.

Btn ekli serbest cisim kabul ederek F kuvvetini aadak gibi buluruz:

F=

( 200 + 50)kN
W
.4m / sn 2 = 102kN
.a =
2
9,8m / sn
g

ekil1b gre

P1 x =

WB
50
.4 = 20,4kN
.a =
9,8
g

buluruz.

D noktasna gre momentler toplanarak H bulunur:

20,4.

7 ,5
+ 50.5 H .7,5 = 0 H = 43,5 kN.
2

rnek 6.3: A ve B cisimlerinin her biri 100 kN gelmektedir. P kuvveti sola doru bir ivme
verirken, A nn kaymamas iin B ye kk bir para ivilenmitir.
a) A nn devrilmemesi art ile P nin deerini bulunuz;
b) Sistemin balangta saa doru 3 m/sn lik hz ile hareket ettii kabul edilirse 10 m
gittikten sonrak hz ne olur?

33

15cm

Para

P1x

25cm

25cm
15cm

100kN

.D

a)
zm:

15cm

25cm

b)

ekil 6.III

Verilenler: WA = WB =100 kN, v0 = 3 m/sn, s = 10 m .

a) A nn serbest cisim diyagramn izelim. A nn maksimum deerini bulmak iin, alt sa

keye gre momentlerin toplam yazlr:

= ma P1x =

WA
100
.a P1x =
.a ;
g
9,8

= (

100
25
15
.a). + 100. = 0
9,8
2
2

a = 5,88 m/sn2
Btn sistemin serbest cisim diyagramnda yatay kuvvetler toplanrsa

W
200
.a (I) veya P =
.5,88 = 120kN elde edilir.
g
9,8

b) nce saa doru alnan mesafeyi bulalm:

v2 = v02 +2as (II);

0 = 32 2.5,88 s s=0,765 m

10 m den geri kalan 9,235 m sola doru olacaktr. (II) ye gre

v 02 = 0 + 2. (5,88).(9,235)

v =10,42 m/sn alrz.

rnek 6.4: Arl 200 kN olup vibratr olarak kullanlan eksantrik bir silindir geometrik
merkezinden 5 cm mesafede ve (ekil 6.IV) de gsterilen konuma dik bir eksen etrafnda
dnmektedir. Asal hz 10 rad/sn ve asal ivmesi 2 rad/sn2 ise silindir zerindeki O
mesnetinin tepkisini bulunuz.

34

y
Ot
G.

ekil 6.IV

On

y1

. .o1

5cm 10cm

zm: Verilenler: W =200 kN , = 2 rad/sn2,

r =5 cm ,

= 10 rad/sn.

n ve t eksenleri (ekil 6.IV) deki gibi seilsin.

Hareket denklemlerini yazalm:

= mr 2 O n =

= mr

= Io

Io= IG + ma2 =

Ot =

200
(0,05).10 2 = 102,04 kN
9,8

200
.(0,05).2 = 2,04 kN
9,8

Mo= Io .

IG =

1
1W 2
mr 2 =
r
2
2 g

1 200
200
.
.(0,05) 2 +
.(0,05) 2 = 0,28 kN.sn 2 .m
2 9,8
9,8

Gerekli moment: Mo= Io = 0,28.2 = 0,56 kN.m M0 = 0,56 kN.m

.

rnek 6.5: 75 cm apl 300 N luk bir tekerlek yatayile 250 lik a yapan eik dzlem
zerinde kaymadan yuvarlanmaktadr. F srtnme vektle merkezinin ivmesini bulunuz.

35

250

W
250

F
N

ekil 6.V

zm: ekil 6.Vde tekerlee etkiyen kuvvetler sistemi grlmektedir.

_

M = I .
m=

W 300
=
= 30,6Nsn 2 m
g
9,8

_
0,75 2
1
1
) = 2,14N.sn 2 .m
I = mr 2 = .30,6.(
2
2
2

Hareket denklemleri:
_

Fx= m a x (I) ,

Fy =m a y

M = I (III) .

(II) ,

Buradan :
_

300.sin 25 F = 30,6 a x (I)1,

_

N 300.cos 250 = 30,6. a y = 0 (II)1, (dzleme dik dorultuda ivme mevcut deildir).
F.

0,75
= 2,14
2

(III)1.

ekilden (yuvarlanma problemi olduundan)

0,75
a x = r . =
.
2
_

(III) den
Bylece

2 _
=
.a x
0,75

F = (15,28) a x . (I) den F = (15,28 a x ) konularak ax=2,74 m/sn2 bulunur.

F =(15,28) . (2,74) = 41,68 N olur.

36

rnek 6.6: 160 kN arlnda homojen bir silindir zerinde ( ekil 6.VI) bir oyuk almtr.
Oyua yatay ynde 60 kN lk bir kuvvet etkiyor.Silindirin kaymadan yuvarlandn farz
ederek
a) Silindirin ktle merkezinin ivmesini;
b) Srtnme kuvvetini bulunuz.

r1

r2

ekil 6.VI

zm: Verilenler: W = 160 kN ; r2 = 45 cm ; r1 = 6 0 cm ;

P = 60 kN

Yuvarlanma saa doru olsun. Bu durumda (asal ivme) saat ibreleri ynnde ve ktle
_

merkezi ivmesi a saa dorudur. Hareket denklemleri;

Fx = ma

M = I

veya P F =

160 _
.a
9,8

veya F.0,6 P.0,45 =

60 F =

160 _
.a
9,8

(I)

1 160
1W 2
.(0,6) 2 .
.r1 . =
2 9, 8
2 g
_

a = r

a
olduu iin 0,6F 27 = 2,94 0,6F 27 =2,94
0,6

(I) ve (II) denklemlerinden

a = 0,61 m / sn 2

(II)

, F = 50 kN buluruz.

37

6. PROBLEMLER
Problem 6.1: ekil I de grlen sistemin arl

r1

320 kN ve jirasyon yarap 0,45 m dir.

r2

Arlklarn serbest braklmas halinde ;

a) makaralarn asal ivmesini bulunuz;

b) plerdeki gerilmeleri hesaplaynz

500kN

ekil I
1500 kN

Problem 6.2: ekil II de gsterilen homojen bir silindir kaymadan yatay bir yzey zerinde
yuvarlanmaktadr.

P1=1000kN

a) Ktle merkezinin ivmesini;

r=0,9m

b) Silindire gelen dzlem reaksiyonunu hesaplaynz.

P=1250kN

2400 kN

ekil II

Problem 6.3 : Bir bilardo topuna (ekil III), kendisi ile masa
arasnda srtnmesiz harekete balamas iin yatay
tutulan masadan ne kadar ykseklikte vurulmaldr?

x
W

ekil III

38

7. VE ENERJ

Bir paraca etkiyen bir F kuvveti onu herhangi bir yrnge boyunca hareket
ettirdii zaman aada tarif edildii gibi i yapar
s2

Wk = F tds

(7.1)

s1

s1

Ft

ds
s2

ekil 7.1
Burada S1 , S2 paracn srasyla hareketin balangcnda ve sonundaki yer deitirmesi;

Ft : F kuvvetinin ekilde gsterildii gibi teetsel bileeninin iddeti;

ds : paracn yrnge boyunca kk yer deitirmesidir.

Aadaki gibi zel durumlar ola bilir:

1) iddeti ve dorultusu sabit bir kuvvetin bir doru boyunca yer deitirmesi halinde
Wk= F.s

(7.2)

Burada Wk : yaplan i , F : sabit kuvvet , s : hareket esnasnda doru boyunca toplam yer
deitirmedir.

2) iddeti sabit fakat bir doru ile sabit a yapan,kuvvetin yer deitirmesi halinde
Wk = Fs cos

(7.3)

Burada : kuvvetin tesir izgisi ile yer deitirme arasndaki adr.

3) Kuvvetler bir kuvvet ifti ise (dnme meydana gelir )

2

Wk = M d

(7.4)

39

Burada M : kuvvet ifti; d : asal yer deitirme difereansiyeli; 1

ve 2 -ilk ve son

asal yer deitirmelerdir (rad).

Kuvvet hareket dorultusunda etkiyorsa i pozitif, aksi ynde ise negatiftir.

, birimi (kN.m ) gibi olan skaler byklktr.

G yaplan iin deiimidir .Gcn birimi saniyede ( kN.m ) gibidir.
Verim, zamann baz

periyotlar iin alnan iin verilen ie blmdr. Ayn

zamanda verim alnan gcn verilen gce blm gibi de ifade edilebilir. israf edildii
iin alnan i verilen iten daha kktr (ekseriyetle srtnme kuvvetlerini yenmek iin).

V hzyla hareket eden ve ktlesi m olan bir paracn kinetik enerjisi

1
2

Tk = mv

(7.5)

eittir. Burada m : cismin ktlesi; v : cismin hzdr.

Bir parack zerine etkiyen btn kuvvetlerin yapt i, paracn kinetik
enerjisindeki deiime eittir:

Wk= T2 T1 =

1
1
1
2
2
2
mv 2 - mv 1 = m( v 2 v 2 1 )
2
2
2

(7.6)

Burada Wk : yaplan i; m : paracn ktlesi; v1 , v2 : srasyla ilk ve son hz;

T1 , T2 : srasyla ilk ve son enerjidir. Birimi iin birimiyle ayndr.

telenmede rijit cismin kinetik enerjisi (5) forml ile hesaplanr.
Dnmede ise
Tk =

1
I 0 2
2

(7.7)
2

. Burada I0 : dnme eksenine gre cismin atalet momentidir ( kg.sn .m ) ;

: asal hz (rad/sn).
Dzlem harekette rijit cismin kinetik enerjisi:
Tk =
ve enerji prensibine

1
1
mv 2 + I 0 2
2
2

(7.8)

gre rijit cisim zerine yerdeitirme sresince etkiyen d

kuvvetler tarafndan yaplan i, ayn yerdeitirme esnasnda cismin kinetik enerjisindeki

deiime eittir.

40

7. RNEKLER
rnek 7.1:

Balangta serbest uzunluu 20 cm olan bir yay, basn altnda net 5 cm

ksalarak
15 cm oluyor. Yay 7,5 cm daha (toplam 12,5 cm) ksaltarak 7,5 cm uzunluuna
getirmek iin yaplan ilave ii hesaplaynz (Yay katsays k =4 N/cm
kabul edilecektir.Yani, Ft=4 s).

zm: Tarif gereince ( (7.1) forml) yay 5 cm den 12,5 cm-e kadar ksaltmak iin
gereken i:
s2

12 , 5

s1

Wk = Ft ds =

1
4sds = 4. s 2
2

12,5

= 262,5 (N.cm).
5

aadak gibi de bulunabilir:

Wk =

12 , 5

4sds 4sds = 312,5 50 = 262,5 (N.cm).

0

rnek 7.2: W arlnda ve L uzunluunda ince bir ubuk, bir ucundan yatay dzleme bir
pimle balanmtr (ekil 7.II). Balangta dey konumda olan ubuun dmede
asal hzn bulunuz.

L
L/2

ekil 7.II

zm: yapan tek kuvvet

yaplan i

1
dey mesafe kadar den W arldr. Bu zaman
2

WL
dir. Kinetik enerji:
2

41

T1=0 den T2 =

1
1 1 W
I 0 . = ( . L2 ). 2 kadar deimitir.Bu durumda
2
2 3 g

Wk= T2 T1 veya

WL 1 W 2 2
3g
L =
=
bulunur.
2
6 g
L

rnek 7.3: Arl 40 kN olan 1,8 m uzunluunda ince bir ubuun, bir ucundan geen
dey bir eksene gre hz 10 devirde 20 devir/dak dan 50 devir/dak ya kyor.
Bunu yapmak iin gerekli sabit M momentini bulunuz.

zm: Verilir: W = 40 kN; 1 = 20devir / dak =

2 = 50devir / dak =

rad
20 devir
= 2,09rad / sn
.2
sn
60 sn

50
.2 = 5,23rad / sn
60

= 10devir = 10devir .2

rad
= 62,8rad
devir

L=18m

Bir ucundan geen eksene gre ubuun ktlesel atalet momenti

1
I 0 = mL2 dir.
3

m=

W
g

1 40
.(1,8) 2 = 4,2 kN sn2 m
I0 = .
3 9,8
Yaplan i dnen cismin kinetik enerjisindeki deiime eittir:

1
2

Wk=M = I 0 ( 2 1 ) M .6,28 =
2

1
.4,2.(5,23 2 2,09 2 )
2

M = 0,77 kN.m bulunur.

rnek 4:

10 m/sn lik bir ilk hzla yuvarlanan bir kre

30 lik bir eik dzlem zerinde harekete

balyor (ekil 7.IV). Kre dzlem zerinde
nereye kadar yuvarlanacaktr?

x
300

ekil 7.IV

zm:

lk kinetik enerji T1 , yolun sonunda

T2=0 olur. yapan tek bileen W

arlnn dzlem zerindeki (negatif)

42

bileenidir. Yaplan i: Wk = ( W sin 30 ).x =

0

1
W.x dir.
2

1
1
T1 = mv 12 + I12 ve v1 =1.r olduundan
2
2

lk kinetik enerji:

1
1
W
7 W 2
7
T1 = mv 12 + mv 12 = mv 12 =
.10 2 T1=5,78W
v 1 = 0,7.
2
5
9,8
10 g
10
Yaplan i kinetik enerjideki deiime eittir:

Wk = T2 T1 veya

1
.W .x = 0 5,78 W
2

x = 11,6 m.

rnek 7.5: ekil 1 de A blou 500 kN, B blou 640 kN dr. Tamburun atalet momenti
I =17 kN.sn2.m dir. A cismi 1,8 m/sn lik hza erimeden nce ne kadar yol alr?

r1

r2
o

B
ekil 7.V

zm:

Verilir: WA = 500 kN , WB = 640 kN,

r1 = 0,3cm , r2 = 0,9 m,
vA = 1,8 m/sn, I =17 kn.sn2.m
____________________________
.

sA =?
Yaplan i Wk = 500.sA 640.sB dir. Sistemin geometrisinden

sB = 1/3 sA dr veya vB = 1/3 vA

1
3

Wk = 500 sA 640. s A = 286,7s A

(I)

43

Sistemin ilk kinetik enerjisi T1 = 0 . Son kinetik enerji

T2 =

1
1
1
m A v 2A + I 2 + m B v B2 dir.
2
2
2

1
vA = 1,8 m/sn, vB = v A = 0,6m / sn o halde
3

v A 1,8
=
= 2rad / sn dir. Buradan
r2 0,9

1 500
1
1 600
T2 = .
.(1,8) 2 + .17.2 2 + .
.( 0,6) 2 = 125
2 9,8
2
2 9,8
(1) ve (2) den 286,7 sA = 125 sA = 0,44 m

(II)

bulunur.

7. PROBLEMLER
Problem 7.1: Arl 200 N olan bir yapma uydu, dnya yznden 2500 km ykseklikte
dairesel bir yrnge zerinde dnmektedir. Bu ykseklikte yer ekim ivmesi
5,1m/sn2 dir. Yrnge hz 24000 km/s olduuna gre uydunun kinetik enerjisi
ne olur?

Problem 7.2: Arl 400 kN olan bir demiryolu arabas, yzde 2 eiminde bir rampada
aa doru 150 m yuvarlandktan sonra, bunu izleyen yine yzde 2 eimli
ikinci bir rampada yukar doru 100 m karak duruyor. Arabann ortalama
yuvarlanma direncini hesaplaynz.

Problem 7.3: Bir ip 300 kN gelen kat, homojen bir silindir etrafnda sarlmtr (ekil I).
Skunetten itibaren 1,8 m dtnde G merkezinin hzn bulunuz ( r= 0,45 m).

o.

W
ekil I

44

8. MPULS VE MOMENTUM
F kuvvetinin t1 ve t2 zaman arasndaki lineer impulsu F ile dt arpmnn t1 ile t2
arasndaki integrali olarak tarif edilir. Matematiksel olarak
t2

I mp = F.dt

(8.1)

t1

dir.
Burada F, tnin fonksiyonudur.

F kuvveti, ( t2 t1 ) zaman aralnda sabit ise

I mp = F.(t 2 t 1 )

(8.2)

olur.

mpuls, vektr (kuvvet) ve skaler (zaman) arpm ile belirlendii iin bir vektrdr.
O halde eksenler boyunca bileenlerine ayrlabilir. Birimi N.sn dir.
Bir paracn herhangi bir andaki lineer momentumu, ktlesi ile, o andaki hznn
arpmna eittir.

M om = m.V

(8.3)

Lineer momentum bir vektr (hz) ve bir skaler (ktle) ile belirlendii iin bir vektrdr. O
halde eksenler boyunca bileenlerine ayrlabilir. Birimi N.sn dir..

Paracklar grubunun lineer momentumu, toplam ktlenin ktle merkezine topland

kabul edilerek hesaplanan lineer momentumuna eittir :

om

= (m + m + ....... + m ).v
1
2
n

(8.4)

Burada Mom grubun lineer momentumu ; m1, m2 .....mn her bir paracn
ktlesi(N.sn2/m) cinsinden; v

ktle merkezinin lineer hz (m/sn) cinsinden.

Lineer impuls ve momentum prensibine gre herhangi bir zaman aralnda bir
parack grubuna etkiyen lineer impulslarn verilen bir dorultu zerindeki bileenlerinin
cebirsel toplam, parack grubunun lineer momentumunun ayn dorultudaki
bileenlerinin deiimine eittir. Matematik olarak x dorultusu iin bu aadaki ekilde
ifade edilir.

(I

mp

) x = (M om ) x

(8.a)

45

Bir F kuvvetinin O noktasndan geen bir eksen etrafnda asal impulsu, kuvvetin Mo
momenti ile dt arpmnn zaman limitleri t1 ve t2 arasnda alnan integrali ile belirtilir.
Bu matematiksel olarak ifade edilirse
t2

( A .I mp ) 0 = M o .dt dir.

(8.b)

t1

F kuvveti zaman aral (t2-t1) esnasnda sabit kalrsa asal impuls

( A .I mp ) 0 = M o .( t 2 t 1 )

(8.c)

Asal mpuls bir vektr (kuvvetin momenti) ve bir skalerin (zaman) arpm ile
belirlendii iin bir vektrdr. Birimi kuvvet, mesafe ve zaman arpm ile belirtilir

(N.m.sn).
Bir parack grubunun asal momentumu grup iindeki her paracn asal
momentumunun toplamna eittir :

( A .M om ) 0 = m 1 .v 1 x r1 + m 2 v 2 x r2 + ...... + m n v n x rn

(8.5)

Burada O herhangi bir eksen zerindeki nokta; ( A .M om ) 0 - parack grubunun O noktas

etrafndaki asal momentumu ; m1, m2,..mn her bir paracn ktlesi ; v1,v2,..vn her
bir paracn hz ; r1, r2,.rn: v1, v2,.....vn hz vektrlerinin srasyla O noktasndan dik
uzakldr.
Asal mpuls ve asal momentum prensibine gre bir parack gurubuna herhangi bir zaman
aral esnasnda tesir eden d kuvvetlerin O noktasndan geen bir eksen etrafnda asal
impulslarnn cebirsel toplam, parack gurubunun ayn eksen etrafndaki asal
momentumunun deiimine ( ayn zaman aralnda) eittir.
Bu matematiksel olarak aadaki ekilde ifade edilir;

(A

.I mp ) 0 = ( A .M om ) o

(8.6)

u prensibe gre, cismin telenmesinde daha nce geen eitlikler u hali alr :

(I

mp

) x = (M om ) x = m.( v x v x )
2

(I mp ) y = (M om ) y = m.( v y v y )
2

Burada

(I

mp

)x ,

(I

mp

(8.7)

) y d kuvvetlerin srasyla x, y dorultusundaki lineer

impulslar, (N.sn) cinsinden;

46

v x ; v y cismin x ve y dorultusundaki son hzlar (m/sn);

2

v x ; v y cismin x ve y dorultusundaki ilk hzlar .

1

Gsterilen prensibe gre, bir cismin dnmesinde daha nce geen eitlikler u hali alr :

(A
Burada

.I mp ) 0 = .( A .M om ) o = I o .( 2 1 )

(8.8)

( A .I mp ) 0 - d kuvvetlerin O noktasndan geen dnme eksenine gre asal

impulsu (N.sn.m); Io cismin dnme ekseni etrafndaki atalet momenti (N.m.sn2); 2 ve

1- srasyla cismin son ve ilk asal hz (rad/sn).

Bir cismin dzlemsel hareketinde daha nce geen eitlikler u hali alrlar :

(I
(I

) = .(M om ) x = m .( Vx 2 Vx1 )

mp x

) = .(M om ) y = m .( Vy 2 Vy1 )

mp y

(A

(8.9)

.I mp ) c = .( A .M om ) c = I c .( 2 1 )

burada I c ktle merkezinden geen eksene gre atalet momenti.

ki cinsin arpmasnn btn hallerinde ktleler ok kk zaman aralnda tesir eder
ve genellikle belirsizdir; impuls ve momentum denklemlerinde zaman ihmal edilir.
ki cisim arasnda direkt merkezsel arpma iin arpma katsays, ayrlma relatif
hznn, iki cismin yaklama relatif hzna orandr :

e=

v 2 v1
u1 u 2

(8.10)

burada e arpma katsays, u1, u2 arpmadan nce srasyla 1 ve 2 cisimlerinin

hzlar (m/sn). ki cisimde ayn dorultuda hareket ediyorsa arpma meydana gelmesi iin

u1 > u2 olmaldr. v1 , v2 cisimlerin srasyla arpmadan sonraki hzlar (m/sn).

arpma esnasnda cisme ayn kuvvet (eit ve zt reaksiyon) tesir ettii iin,
arpmadan nceki momentumun toplam, arpmadan sonraki momentumun toplamna eit
olmaldr. Bunun matematiksel ifadesi aadaki gibidir :

m 1 .u 1 + m 2 .u 2 = m 1 .v 1 + m 2 . v 2

(8.11)

burada m1, m2 srasyla 1 ve 2 cisimlerinin ktlesidir.

47

u1, u2 srasyla 1 ve 2 cisimlerinin arpmadan nceki hzlar

v1, v2 srasyla 1 ve 2 cisimlerinin arpmadan sonraki hzlar.
v1 ve v2 bilinmeyenlerine gre (8.10) ve (8.11) denklemleri zlrse

v1 =

m 2 .u 2 .(1 + e) + u 1 .(m 1 e.m 2 )

m1 + m 2
(8.12)

v2 =

m 1 .u 1 .(1 + e) + u 2 .(m 2 e.m 1 )

m1 + m 2

alrz.
a ) Tam elastik cisimler iin, yani e = 1 iin

v1 =

2.m 2 .u 2 + u 1 .(m 1 m 2 )
m1 + m 2
(8.13)

v2 =

2.m 1 .u 1 + u 2 .(m 2 m 1 )
m1 + m 2

olur.

m = m1 = m2

hali iin

v 1 = u2 ; v 2 = u1

olur.

(8.14)

b ) Elastik olmayan arpmada (e = 0)

v1 = v 2 =

m 1 .u 1 + m 2 .u 2
m1 + m 2

(8.15)

olarak bulunur.

48

8. RNEKLER
rnek 8.1: 30 kN arlnda bir blok, yatayla 300 lik eimli bir dzlem zerinde, durgun
halden balayarak, aaya kayyor. Blok ile darasnda kinetik srtnme katsays

= 1/4 olduuna gre 3 sn sonunda bloun hzn bulunuz.

y
x
300

ekil 8.I

zm:

Verilenler: W = 30 kN, = 30 , = 1/4 , t = 3sn ,vx1 =0 .

Vx2=?

(I

) x = (M om ) x veya ( Fx ).t = m.( v x 2 v x1 )

mp

t = 3sn ; vx1= 0 ; vx2 3sn sonundaki hz.

W 30
kNsn 2
=
= 3,06
m=
g 9,8
m

= 0 (nki y ynnde hareket yoktur)

N W.cos 300 = 0 N = 30.0,866 kN

= 0 W.sin 300 - .N =0 , N = 25,98 kN.

(8.1) den:

( W.sin 300 -.N).t = ( vx1 vx2).m

1
(30.0,5 - .25,98).3 = 3,06. v x 2 ) v x 2 = 8,34m / sn
4
rnek 8.2: 25 kN lk bir blok yatay dzlem zerinde skunetten F = 3t -5t2 ye gre deien
F yatay kuvveti etkisi ile harekete geer. Maksimum hz bulunuz.
zm:

Verilenler: v1 = o , W = 25 kN , v2 = v.

V2 = ?; vmax= ?

(I

mp

) x = (M om ) x veya

Fdt = m( v

v1 )

49

W
t2
t 3 25
0 ( 3t 5t )dt = g ( v 0) 3 2 5. 3 = 9,8 v
t

v = 0,588t 0,653t + C1. vmax iin dv/dt =0 olmaldr.

dv
= 1,176t 1,959t 2 = 0 t = o,6sn.
dt
vmax= 0,588.(0,6)2 0,653.(0,6)3= 0,07
vmax= 0,07 m/sn .
rnek 8.3 : ekil 1 de gsterilen ve yarap 0,6 m olan bir makara asl olarak 5 kN ve 7,5
kN
luk iki arlk tamaktadr. Arlklarn hzn 3m/sn den 6m/sn ye ykseltmek
iin gerekli zaman bulunuz .

r
G

W1

T1

T2

W2

ekil 8.III

zm:

Verilenler: W1=5 kN, W2=7,5 kN, r=0,6 m, v1=3 m/sn, v2=6 m/sn .
Bir serbest cisim diyaram izilir. 5 kN ve 7,5 kN luk arl tayan iplerdeki
gerilme kuvvetleri T1 ve T2 olsun. (8.9) denklemlerine gre yazabiliriz:

(T1 5).t =

5
(6 3),
9,8

(7,5 T2 ).t =

7,5
(6 3),
9,8

(I)

(II)

((T2 T1 ).0,6).t = I( 2 1 )

(III)

50

(III) denkleminde T2.0,6 ve T1.0,6 gerilme kuvvetlerinin makara merkezine

gre

(I G + I G ) = I G I G = mr 2

momentleridir.

2 =

v2
6
=
= 10rad / sn ;
r 0,6

1 =

v1
3
=
= 5rad / sn
r 0,6

Konularak (III) denklemi

(T2 T1 ).0,6t =

0,5
(10 5)
9,8

(III)1

olur

(I) ve (II) nin toplanmas ile

(T1 T2 ).t + 2,5t =

(III)1 den

(T1 T2 ).t =

12,5
.3
9,8

bulunur

(IV)

25,5
bu deer (4) de yerine konularak
58,8

t=1,7sn bulunur.
1

rnek 8.4: Arl 485 kN ve ap 20 cm olan homojen

silindir ani olarak yatay bir dzleme
drldnde yatay geometrik ekseni etrafnda

saat ibreleri ynnde 36 rad/sn hzla dnmektedir.

Srtnme katsaysn 0,15 kabul ederek:
a) Srf yuvarlanma balandnda G ktle

G.

merkezinin hzn ;

ekil 8.IV

b) Bu balamadan nce ktle merkezinin ald yolu bulunuz ( ekil 8.IV).

zm :

Verilir : W = 485 kN, r = 10 cm , 1 =36 rad/sn , = 0,15 . F = N.

v=?; s=?
Serbest cisim diyagramn izerek (ekil 8.IV )

N = W =485 kN ; F = 0,15N = 0,15.485 = 72,75 kN ;

m=

W 485
=
= 49,5kN.sn 2 / m ;
g
9,8

51

1
1
I = mr 2 = .49,5.(0,1) 2 0,25kN.sn 2 .m
2
2

buluruz.

mpuls momentum denklemlerini yazalm:

(I

mp

) n = (M om ) n veya F .t = m( v 2 v 1 ); v1= 0, v2 = v. (I)

( AI

mp

) G = ( AI mp ) G veya

F .r .t = I( 2 1 )

(II)

(II) de saat ibreleri yn pozitif kabul edilmitir.

72,75.0,1, t = 0,25( 36) (II)1

(I) ve (II) den 72,75t = 39,5 (1)1

v v
=
= 10 v dir.
r 0,1

72,75t = 49,5 v
72,75t = 2,5 v 9 bu denklemlerden v = 1,2m / sn; t = 0,8sn;
s=

v+0
.t = 0,48m.
2

rnek 8.5: Eit iki bilardo topunun arpmadan nceki hzlar srasyla u1 =6 m/sn ve

u2 =- 8 m/sn dir. arpma katsays e = 0.8 olduuna gre arpmadan

sonraki hzlar bulunuz.

zm :

Aadaki temel temel denklemler uygulanarak :

e=

v 2 v1
ve m 1u 1 + m 2 u 2 = m 1 v 1 + m 2 v 2 ; (u1 + u2 = v1 + v2).
u1 u 2

0,8 =

v 2 v1
veya
6 ( 8 )

v 2 v 1 = 11,2

m 1 = m 2 = m 6m 8m = mv 1 + mv 2 v 1 + v 2 = 2
(I) ve (II) den v 1 = 66m / sn ,

(I)
(II)

v 2 = 4,6m / sn

rnek 8.6 : Bir top dey olarak zeminden 19,2 m sryor. Bir sonraki sramada 13,8 m
ykseklie ulayor. Top ile zemin arasndaki srama katsays nedir ?

zm : Verilenler: h1 =19,2 m , h2 =13,8 m .

e=?

52

Skunette olduu iin u2 = v2 = 0 olur.

u 1 = 2gh 1 = 2.9,8.19,2 = 19,4m / sn.

v 1 = 2gh 2 = 2.9,8.13,8 = 16,4m / sn.

Aa doru hareket hz pozitif kabul ediliyor

e=

v 2 v 1 0 ( 16,4)
=
= 0,84.
u1 u 2
19,4 0

(e =

h2
13,8
=
= 0,84 gibi de bulunabilir).
h1
19,2

53

9. MEKANK TTREMLER
Ktlesi ve elastiklii bulunan bir cismin belirli zaman aralnda tekrarlanan
hareketine mekanik titreim denir.
Hareketin kendisini tekrarlamas iin geen zamana periyot denir.
Birim zamandaki salnm saysna frekans denir.
Sistemin iindeki kuvvetlerin tesiriyle sistemde serbest titreimler meydana gelir.
Sistemin serbest titreimindeki frekansna tabii frekans denir.
Sisteme periyodu bozucu d kuvvetler tesir ettii zaman zorlanm titreimler
meydana gelir.
Sistemin tabii frekans ile zorlanm titreimlerin frekans st ste der veya bu
frekansla tabii frekans arasndaki fark ok kk olacak ekilde yaklarsa rezonans olur.
Zamanla yok olan titreimlere kaybolucu titreimler denir. Serbest titreimler
kaybolucu karakterdedirler.
Zamanla kendini tekrarlamaya devam eden titreimlere kalc titreimler denir.
Zorlanm titreimler kalc titreimlere rnektir.

Sistemin serbestlik derecesi hareketin belirtilmesi iin lzumlu deiken (koordinat)

saysna baldr. rnek olarak ekil 1deki yaya balanan ktlenin yalnz dey dorultuda
dnlen hareketi bir koordinatla belirtilebilir. Dolaysyla sistem tek serbest derecelidir

(x; ns = 1).

x
x

ekil 9.2

ekil 9.1

54

ekil 9.2de grlen iki yaya bal ubuun hareketini tarif etmek iin iki deikene ihtiya
vardr ve bundan dolay sistemin serbestlik derecesi ikidir (x ve ; ns = 2).

Basit Harmonik Hareket : Basit Harmonik Hareket zamann sins ve cosins

fonksiyonlar ile gsterilir. Bundan dolay x = . sin t (1) basit harmonik hareketin bir
denklemidir. Bu hareket X cm uzunluunda bir vektrn, dairesel yrnge zerinde sabit
rad/sn asal hz ile dnerken ap zerinde vektrn izdm ile temsil edilebilir. Bu tip
harekette :

Tp =
f=

ap zerinde (cm cinsinden) izdm uzunluu;

dnen vektrn (cm cinsinden) boyu;

(rad/sn cinsinden) dairesel frekans;

2
: sn cinsinden periyot ;

:
2

frekans, salnm/sn veya sn

-1

cinsinden .

10. SERBEST (LNEER) TTREMLER

W arl yay katsays veya modl k (kN/cm) olan dey bir yaya aslmtr.
Arlk denge konumundan x0 kadar aada ve v0 ilk hz ile harekete balatlyor
(ekil 10.1).

x
x0

ekil 10.1
55

ekil 10.1 de W arlnn eitli konumlar gsterilmitir. X deerine hareketin genlii

denir. Arln denge konumundan X kadar yukar kabilecei tabiidir.
Yaydaki gerilme kuvveti yayn uzam veya ksalm konumu ile ilk konumu (W
arl olmadan) arasndaki uzakln yay katsays ile arpmna eittir.
T = .k

(10.1)

Arln denge konumunda ve denge konumundan X kadar aadaki konumunda

serbest cisim diyagramn izelim (ekil 10.2 a, b).
T=k

T=k(x+)

a
W

W
a) Denge Konumu

b) Dengenin altndaki
konum

ekil 10.2

Cismin herhangi bir andaki x konumunun denge konumundan itibaren lldne dikkat
edelim.
ekil 10.2.a da grld gibi ivme yoktur, dolaysyla sistem dengededir.
Burada

T = k . = W

yazlabilir.

=W k

(10.2)

ekil 10.2.bde denge konumundan aa doru yer deitirmeleri pozitif kabul

edelim. vmenin yn bilinmemektedir, o da pozitif kabul edilirse negatif iaret yukar doru
olduunu gsterecek serbest cisim diyagramna Newton kanunu tatbik edilirse

= m.a

veya W T =

W
.a
g

elde edilir.

T = k .( x + ) ve W = k .

yerlerine konursa

56

 k .x =

W
.a
g

bulunur.

a=

d2x
d 2 x kg
den
hareket
denklemi
+
.x = 0
dt 2
dt 2 W

(10.3) ekline gelir.

x pozitif olduu zaman (denge konumunun altnda) ivmenin yukar doru olduu
grlmektedir. Buna, arlk aaya en alt konumuna doru hareket ederken ivmenin
yukarya veya hznn azalaca eklinde mana verilebilir.
(10.3) diferansiyel denklemin zmn

x = A. sin t + B. cos t

(10.4)

eklinde kabul edebiliriz. Burada dairesel frekans ve rad/sn dir.

Bunun zm olup olmadn anlamak iin zamana gre ikinci trev alnrsa :

x=

dx
= ( A . cos t B. sin t )
dt

(10.5)

dx
= A . 2 . sin t B. 2 . cos t = 2 ( A. sin t + B. cos t ) = 2 .x
2
dt
elde edilir.

d2x
= 2 .x
2
dt

(10.5)

(10.5) deeri (10.3) hareket denkleminde yerine konursa

2 .x +

kg
.x = 0
W

bulunur.

X zm kabul edildii iin deeri

=

kg
W

(10.6)

olur.
Bundan dolay zm aadaki ekilde elde edilir :

X = A. sin ( kg / ) t + B. cos ( kg / ) t

(10.7)

Hareketin, devrinin 2 radyan aralnda tamamlanacana dikkat edelim.

Yani

kg / .T = 2

T = 2. / kg

(10.8)

Burada T periyot veya bir devrin tamamlanmas iin geen zaman.

57

Frekans periyodun tersi veya

f=

1
1 kg
=
T 2 W

Daha nce izah edildii gibi =

dir.

W
;
k

(10.9)

W= k . dir. Bu deeri kullanarak (10.8) ve (10.9)

formlleri aadaki gibi yazlabilir :

T = 2

f=

ve

1 g
2

(10.10)

A ve B sabitleri problemin verilen snr artlarndan tayin edilecektir.Burada

t = 0 da x = x0 , v = v0 kabul edilip x in ve v nin bu deerleri t= 0 ile birlikte (10.4)

ve (10.5) denklemlerinde yerine konursa

B=x0 ,

A=

v0

alrz.

Dolaysyla zm

x=

v0
sin t + x 0 cos t

dir.

(10.11)

zm baka bir forml eklinde de yazlabilir:

x= Xcos(t )

(10.12)

Burada X genlik , faz asdr.

v0 2
) + x 02

v0
-1
=tan x
0

X= (

(10.13)

(10.14)

Bylece, genellikle harekette bulunan bir arln teorik olarak sonsuza kadar devam eden
serbest titreimi inceleniyor.

58

11. ZORLANMI TTREMLER (SNMSZ)

W arl yaya sabiti k (N/cm) olan bir yaya aslmtr. Arln zerine periyodu
bozucu F . cos .t kuvveti tesir etmektedir. Hareketi inceleyelim (ekil 1).

T=k(x+)

F cost

ekil 11.1

F cost
Hareketin diferansiyel denkleminde serbest titreimin denklemine nazaran imdi ilave bir
terim olacaktr, yani

W d2x
.
+ k .x = F. cos .t
g dt 2
veya

d 2 x k .g
F.g
+
.x =
. cos .t
2
dt
W
W

(11.1)

Diferansiyel denklemler teorisine gre bu denklemin zm iki parann toplamndan

ibarettir :
1) Yukarda belirtildii gibi sa taraf sfr olan (kaybolucu ksm) denklemin zm
2) (11.1) denkleminin herhangi bir zel zm.
Kalc ksm olarak isimlendirilen ikinci zm

x = X. cos .t

(11.2)

eklinde kabul edelim.

Buradan

dx
= X.. sin .t
dt

ve

d2x
= X. 2 . cos .t
2
dt

(11.3)

elde edilir.
(11.2) ve (11.3) denklemleri (11.1)de yerlerine konursa;
59

 X. 2 . cos .t +

k .g
F.g
.X. cos .t =
. cos .t
W
W

Dolaysyla

X=

F.g
k .g 2 .W

veya X =

Fk
W
1 .
g .k

(11.4)

oluyor.
F kuvvetinin yay zerine statik olarak tesir ettii zaman ona verdii kmeyi F ile
gsterelim, yani

F
k

(11.5)

k .g
W

(11.6)

F =

n2 =

Ayn zamanda

olduuna dikkat edelim. Burada n bozucu kuvvet olmad zamanki tabii frekanstr.
Dolaysyla

X=

F
1 ( n ) 2

(11.7)

eklinde yazlabilir.
ncelemeyi kolaylatrmak iin

= r tanm yaplrsa kalc ksmn zm

n

X=

F
. cos .t
1 r2

(11.8)

olur.
Frekansn, bozucu kuvvet frekans ile ayn olduuna dikkat edelim.
Genel zm ise

x = A. sin(

k .g
k .g
1
.t ) + B. cos(
.t ) +
. F . cos .t
W
W
1 r2

(11.9)

olur.
(11.9) da ilk iki terim serbest titreimi temsil eder. Titreimi kademeli olarak, yok edecek
ekilde snmler mevcut olduundan bunlar kaybolucu karakterdedirler. Dolaysyla yalnz

60

x = F .

1
. cos .t
1 r2

(11.10)

zm ile alr.
Bu zmn maksimum deeri cos .t = 1 olduu zaman meydana gelir, yani
X maks =

F
1 r2

(11.11)

Bu deer genlik olarak isimlendirilir.

Kalc ksm genliinin F kuvvetinin sebep olduu F statik kme oranna bytme faktr
denir :

bf =

r=

(11.12)

f
=
n f n

bf =
eklinde yazlabilir.

1
1 r2

olduundan bytme faktr

1
1 (f f n ) 2

(11.13)

r ye frekanslar oran denir.

(11.13) deeri f in fn den kk olup olmamasna bal olarak pozitif ve negatif

olabilir.

f = f n olduu zaman rezonans meydana gelir ve teorik olarak genlik (Xmaks) sonsuz oluyor.
Bytme faktrnn, frekanslar oran r ye bal olarak diyagram aada izilmitir
(ekil 11.2).
bf = 1/(1-r2)
r
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
2,0
3,0
4,0

bf =
2
1/(1-r )

1
1,042
1,190
1,563
2,778

-2,273
-1,042
-0,641
-0,333
-0,125
-0,067

6
5
4
3
2
1
0
1
-2
-3

r
2

bf =-1

-4
-5

ekil 11.2
61

r > 1 olduu
zamanki negatif deer F kuvvetinin x yer deitirmesinin ters ynnde
-6
olduunu gsterir.

r = 2 olduu zaman b f = 1 dir. Bunun manas: r oran

2 den byk olduu zaman

bytme faktr 1 den kk olacaktr. Bu artlar altnda tatbik edilen bozucu kuvvet, statik
olarak tatbik edildii zaman yaptraca hareketten daha kk hareket yaptracaktr.

11. RNEKLER
rnek 11.1: Arl 250 kN olan bir motor her birinin sabiti k = 20 kN /cm olan drt yay
zerine oturtulmutur. Motor titreirken frekansn ve peryodunu bulunuz.

zm : Her yay W =
Frekans

f=

250
= 62,5kN arlk tayor.
4

1
k .g
1
20.981
.
=
.
= 2,82salal / sn = 2,82 1 / sn
2.3,14
62,5
2 . W

Peryot : T =

1
= 0,355sn bulunur.
f

rnek 11.2:10 cm apnda ve 2,5 cm kalnlnda elik bir disk 1/6 cm apnda ve 60 cm
uzunluunda bir elik tele rijit olarak balanmtr. Sistemin tabii frekansn bulunuz?

zm : Cisimlerin mukavemeti teorisine gre telin dnme as =

M b .L
dir.
G .I O

Burada Mb - burulma momenti (N.cm); G kayma modl, elik iin G =8.103 kN/cm2;

I0 diskin atalet momenti,

.d 4
Io =
32

Dolaysyla burulma yay katsays

1
3,14.( ) 4 .8.10 3
M
.d .G
6
k= b =
=
= 0,0101kN.cm / rad
32.L
32.60

Silindirin ktlesel atalet momenti

62

.d 2
1
W
1 .d 2 .h.
2
I o = .m.r ; m =
; W=
.h. I o = .
2
g
4
2
4.g

1 3,14.10 2 .2,5.78.10 6 2
= 78.10 6 kN / cm 3 ; g = 981cm / sn 2 I o = .(
).5 = 0,000195kN.sncm
2
4.981
Frekans f =

1
k
1
0,0101
.
=
= 1,14 salal / sn
2. I 0 2.3,14 0,000195

f=1.14 sn-1.

rnek 11.3: Bir maddesel nokta basit bir harmonik hareket yapmaktadr. Maksimum ivme 16
m/sn2 ve maksimum hz 2 m/sn dir. Hareketin genliini ve frekansn belirtiniz.

zm : Verilenler: amak=16 m/sn2 ;

Vmak=X.

(I) ;

Vmak= 2 m/sn
amak=X.2

(II)

(II) nolu ifadeyi (I) e blersek:

X=

(I) den

16
= 8 rad / sn alrz.
2

v mak 2

8
= = 0,25 m ; frekans f =
= ;

8
2 2

f=1,27 sn-1.

rnek 11.4: Maddesel bir nokta genlii 10 cm ve periyodu 0,75 sn olan basit bir harmonik
hareket yapyor. Maksimum hiz ve maksimum ivmeyi hesablaynz.

zm : Verilenler: X=10 cm =0,1m ;

T= 0,75 sn .

T=

2
2

; Vmak=X. ; amak=X.2 ; =

2.( 3,14)
= 8,38 rad / sn . Vmak=0,1. 8,38 = 0,84 m/sn ;
0,75

amak=(0,1).(8,38)2=7,02 m/sn .
rnek 11.5: Arl 50 N olan bir blok, ekilde grlen bir yay dzlemi ile

k1

aslmtr. Blok dey olarak aa doru ekildikten sonra serbest

braklyor. a) Meydana gelen hareketin periyot ve frekansn,
b) hareketin genlii 7,5 cm ise blokun maksimum hz ve ivmesini

k2

hesaplaynz.

zm : Verilenler: W = 50 N ; k1= 5 N/cm ; k2 = 6 N/cm .

50 N
63

a) Yaylar seri bal olduu iin

= 1 + 2 =

k=

+
k1 k 2

1
1
30

=
=
=
=
= 2,727 N / cm
1
1
1 1 11

+
+
+
k1 k 2 k1 k 2 5 6

k=2,727 N/cm = 272,7 N/m .

2 =

k 272,7 ( 272,7 ).(9,81)

=
=
= 53,5 = 7,32 rad / sn.
50
m
50
g

T=

2 2.( 3,14)
=
= 0,858 ,

7,32

f=

7,32
=
= 1,165 evirim / sn veya
2 2.( 3,14)

T= 0,858 sn.
f = 1,165 sn 1 .

b) X=7,5 cm = 0,075 m ; Vmak=X. = (0,075).(7,32) =0,55 ; Vmak= 0,55 m/sn .

amak= X.2 = (0,075).(7,32)2 = 4,01 ; amak= 4,01 m/sn2 .

64

11. PROBLEMLER
Problem 11.1: Arl 40 N olan bir A bilezii, katsays k = 4 n/cm olan bir yay zerinde
ekil 1 de grld gibi hareketsiz durmaktadr. Yay 5 cm sktrldktan sonra serbest
braklrsa meydana gelen hareketin periyodunu,maksimum hzn ve maksimum ivmesini
hesaplaynz.

k
ekil I

Problem 11.2 : Arl 40 N olan A bilezii bir yayn zerinde ekil 1 de grld gibi
hareketsiz durmaktadr.Bilezik yaya balanmtr ve genlii 5 cm iddetinde basit bir
harmonik hareket yapmaktadr.
a) k yay katsaysnn mmkn olan en byk deerini ,
b) hareketin buna kar gelen frekansn hesaplaynz.

Problem 3: Arl 500 N olan bir

k1=5N/cm

blok, ekil II de grlen bir yay dzlemi ile

aslmtr.Blok dey olarak aa doru
ekildikten sonra serbest braklyor.

500N

a) Meydana gelen hareketin periyot ve frekansn,

b) hareketin genlii 7,5 cm ise blokun
maksimum hz ve ivmesini hesaplaynz.

k2

k2=3 N/cm
ekil II

65

12. VRTEL
Virtel Yer deitirme ve Virtel : Bir paracn virtel yer deitirmesi, paracn
konumunun balar ile uyuan herhangi sonsuz kk deiimidir.
Virtel i, parack zerine tesir eden btn kuvvetlerin virtel yer deitirme
esnasnda yaptklar itir.

Denge : Bir paracn dengesi iin gerek ve yeter art, paracn herhangi bir virtel yer
deitirmesinde paraca tesir eden btn kuvvetler tarafndan yaplan virtel i sfr
olmaldr.
Bir rijit cismin dengesi iin gerek ve yeter art, rijit cismin balar ile uyuan herhangi bir
virtel yer deitirmesinde cisme tesir eden btn d kuvvetler tarafndan yaplan virtel i
sfr olmaldr.
Bal rijit cisim sistemlerinin dengesi yukarda rijit cisimler iin verilen tarifin ayndr.
Balarla uyuan bir virtel yer deitirmede i kuvvetlerin srtnmesine mafsallardaki ba
kuvvetlerinin (hareketin dorultusuna dik kuvvetlerin) i yapmad kabul ediliyor. yapan
d kuvvetler aktif veya uygulanan kuvvet olarak isimlendirilirler.
Bir sistemin potansiyel enerjisinin (V) stasyoner deeri varsa dengesi vardr.
Dolaysyla V, x gibi bir bamsz deikenin fonksiyonu ise, dV ds = 0 denge iin xin
deerini verecektir.

Kararl Denge :Kararl denge potansiyel enerjinin minimum olduu zaman meydana gelir.
Aada ekil 1deki daire eklinde bklm srtnmesiz telin en alt noktasna bir halka
yerletirilmesi halkann potansiyel enerjisinin minimum olmas ile bu denge konumunun
kararl olacan gsterir. nk herhangi bir bozucu tesirden sonra halka en alt konumuna
dnecektir. x ekseni bir karlatrma ekseni olarak kullanlrsa x ekseni altndaki herhangi bir
noktada halkann potansiyel enerjisi V

V = W .y = W . a 2 x 2

(12.1)

dir.

66

ekil 12.1: kararl

denge

ekil 12.1:
kararsz denge

Denge konumunu bulmak iin dV dx sfra eit yazlr :

dV
W .x
=+
=0
dx
a2 x2

(12.2)

Dolaysyla burada zm iin x = 0 olmaldr (halka en alt noktada). Dengenin tipini

belirtmek iin denge konumunda d 2 V dx 2 yi incelemek gereklidir. Bylece

d2V
W
W .x 2
=+ 2
+ 2
2 3/ 2
dx 2
a x 2 (a x )

(12.3)

(12.3) den x = 0 da d V dx = + W a (pozitif) elde edilir. Bu dengenin karal olduunu

2

gsterir.

Kararsz Denge : Karasz denge potansiyel enerji V maksimum olduu zaman

meydana gelir. ekil 2de halka telin en st noktasna konursa, halkann potansiyel enerjisinin
maksimum olmas ile bu denge konumunun kararsz olaca seziliyor.

x ekseni zerindeki herhangi bir noktada halkann potansiyel enerjisi

V = + W .y = + W . a 2 x 2

(12.4)

dir.
Denge konumunu bulmak iin dV dx sfra eit yazlrsa

dV
W .x
= 2
=0
dx
a x2

(12.5)

67

alrz.
Dolaysyla burada zm iin x = 0 olmaldr (halka en st noktada). Ayn zamanda

d2V
W
W.x 2
=

2
2 3/ 2
dx 2
a 2 x 2 (a x )
ve buradan x = 0da d 2 V dx 2 =

(12.6)

W
(negatif) bulunur. Bu dengenin karasz olduunu
a

gsterir.
Farksz Denge : Farksz denge sistem brakld konumda kald zaman vardr.

rnein, kre yatay bir dzlem zerine konabilir ve orada kalr (ekil 3).

ekil 12.3

ZET :

Sistemi denge haline getiren deikenin deerini belirtmek iin sistemin potansiyel
enerjisi V deiken cinsinden ifade edilir. Yukardaki aklamalarda x deiken idi. Denge
hali iin dV/dx=0

xin deerini belirtir.

d2V
Dengenin tipini renmek iin
dx 2

incelenir :

d2V
1)
> 0 ise denge kararldr ;
dx 2
d2V
2)
<0
dx 2
3)

ise denge kararszdr ;

d2V
= 0 ise denge farkszdr.
dx 2

68

13. KTLESEL ATALET MOMENTLER

z
dm

Eksenel atalet momentleri ( ekil 13.1 ):

Ix = ( y 2 + z 2 )dm
Iy =
Iz =

(x
(x

+ z 2 )dm

+ y 2 )dm

( 13.1 )

x
y

ekil 13.1
Dzlemsel atalet momentleri ( ekil 13.1 ):
dm

Ixy= z 2 dm

Iyz= x dm
2

Izx =

(13.2)

dm

y
x

ekil 13.2

xy dzlemindeki ince plaklar iin ( ekil 2 ) aadaki bantlar vardr:

Ix = y 2 dm ,
Iy = x 2 dm ,

(13. 3)

Io = 2 dm = ( x 2 + y 2 )dm = I x+Iy
Io polar atalet momentidir.
ok kullanlan bazi cisimlerin ktlesel atalet momentlerini bulalm:
13.1. Boyu L , Ktlesi m Olan Kk Kesitli ubuk ( ekil 13.3) :
Y ve YG eksenlerine gre ktlesel atalet momentinin ifadesini karalm.
y
yG

dm
x
x

dx
L/2

ekil 13.3

L/2
69

Uzunluu dx olan ubuk parasnn ktlesi dm olsun dm toplam m ktlesinin

( dx/L ).m kadardr. Yani dm =(dx/L).m;
O halde
L
2

IyG=

L
2

L
2

m 2
1
1
x dx = mL2 ; IyG =
mL2
12
12
L L

x 2 dm =
2

Iy =

x dm = L .x dx = 3 mL
2

1
; Iy = mL2
3

Paralel eksen teoremi kullanarak da Iy bulabiliriz:

Iy = IyG + m (

1
1
L 2 1
mL2 + mL2 = mL2
) =
12
4
3
2

Atalet (Jirasyon) yarap ise

k=

I yG
m

L
12

olur.

13.2. Dikdrtgen Prizma (blok) (ekil 13.4a):

Diskin bir yzne dik (y ekseni ) eksene gre ktlesel atalet momentini bulalm
ekilden de grldy gibi y eksenine gre blokun ktlesel atalet momenti dy kalnlkl

a x c kesitli ve dm ktleli dilimlerin atalet momentleri toplamna eittir. nce a x c kesitli

dy kalnlkl ve dm ktleli bir ince plan Iy sini tayin edelim (ekil 13.4b ).

dy
c

ekil 13.4a

70

dy
x

c
dx

a
ekil 13.4b.

I py = I x + I z
1

I px =
1

Benzer dnce ile

1 2
1
1
.c .dm 1 = .c 2 dm 1 = .c 2 dm
12
12
12

1 2
a .dm olur.
12
dm ktleli ince plak iin
I py = I px + I pz
Iz =
1

I py =
Tm blok iin dm =

gz nne alnrsa

1
dm(a 2 + c 2 ) bulunur.
12

dy
.m olduundan
b

b
1
1
dy
dm .(c 2 + a 2 ) = .(a 2 + c 2 ). .m
b
0 12
0 12

Iy =
Iy =

1
m(a 2 + c 2 ) bulunur.
12

13.3. Ktlesi m ve Kalnl t Olan Homojen Kalnlkl Dairesel Disk ( ekil 135 ):

.Diskin ap boyunca seilen x eksenine gre atalet momentini bulalm. Diskin,

kalnl t , genilii dx ve deien ykseklii y olan kk paralardan meydana gelmi
olarak dnelim
.
71

Byle bir eridin ktlesi eklin geometrisinden

I x =

eridin ktlesel atalet momenti

2ydx
dm dir. x eksenine gre bu
r 2

1 2ydx .m
.
( 2y ) 2 dir
2
12 r
y

r
2y

dx
ekil 13.5
Toplam

I x btn bu ekildeki eritlerin atalet momentleri toplamdr. ntegrasyon aada

gsterilmitir.Yalnz y yerine y =
edildiine dikkat edilmelidir.

r 2 x2

nin konmasnn daire denkleminden elde

r
r
1 2ydx .m .( 2y ) 2 = 2m y 3 dx = 2m ( r 2 x 2 ) 3 dx =

r 2
3r 2 r
3r 2 r
r 12
mr 2
3r 4
3r 2 x 2
2m x
2
2 3
2
1 x r
=

+
=
)
sin
r
x
(
r
x
)
(
r
4
r
8
8
3r 2 4
2
mr
Ix =
4

Ix =

Diskin polar ktlesel atalet momentini bulalm

Atalet (jirasyon) yarap

1
I y = I x = mr 2
4
mr 2
Io = Ix + Iy =
2

k=

Io
=
m

mr 2
2 = r dir.
m
2

72

13.4. Yarap r ve Ktlesi m Olan Dik Dairesel Silindir ( ekil 13.6):

a) Silindirin geometrik eksenine gre ktle atalet momentini bulalm.

h
G

dz
z

ekil 13.6

Silindir, ykseklii dz olan ince disklerden meydana gelmi dnlrse, bu ince disk iin

Toplam silindir iin

1 dz
I z = ( m )r 2 olur.
2 h
1
1 dz
I z = ( m )r 2 = mr 2 dir.
2
o 2 h
h

1
Iz= mr 2
2
b) Silindirin arlk merkezinden geen x eksenine gre ktlesel atalet momentini
1

bulalm.Bu ince diskin x eksenine paralel x eksenine gre ktle atalet momenti

1 dz
I x = ( m )r 2 dir.
4 h
1

Paralel eksen teoremine gre:

I x = I x + (
'

dz .m 2
1 dz
dz
z bulunur.
mr 2 +
m )z 2 =
h
4 h
h
73

Silindirin Ix i btn disklerin I x lerin toplam ile bulunur:

h
2

1 dz
mz 2 dz mr 2 2
m2 2
2
Ix = (
mr +
)=
dz + h hz dz =
h
4h h
h 4 h
2

1
1
m
= mr 2 + mh 2 = ( 3r 2 + h 2 )
4
12
12
m
I x = ( 3r 2 + h 2 )
12

13.5. i Bo Homojen Dik Dairesel Silindir ( ekil 13.7) :

Silindirin geometrik eksenine gre ktle

rd

ri

atalet momentini bulalm.

D silindir iin

silindir iin

1
1
I dz = m d rd2 = ( rd2 h )rd2
2
2

1
I iz = m i ri2 = ( ri2 h )ri2
2

ekil 13.7

i bo silindir iin

1
1
1
I z = I dz I iz = hrd4 hri4 = h(rd4 ri4 )
2
2
2
1
1
I z = h(rd4 ri4 ) = h(rd2 ri2 ).(rd2 + ri2 )
2
2

Parantezler alrsa

1
1
1
1
I z = ( hrd2 hri2 )(rd2 + ri2 ) = (m d m i )(rd2 + ri2 ) = m(rd2 + ri2 )
2
2
2
2
1
I z = m(rd2 + ri2 ) elde edilir.
2
Burada m ii bo silindirin ktlesine karlk gelmektedir.
13.6. Ktlesi m ve Yarap r Olan Kre (ekil 13.8):

Krenin apna gre ktle atalet momentini

bulalm. xoy dzleminde paralel bir ince disk

x
z

seelim.Younluk kabul
ekil 13.8

74

ediliyor.Yarap x olan ince diskin z eksenine gre ktlesel atalet momenti

1
m x2
2

dir.Btn krenin Iz sini bulmak iin her bir atalet momenti toplanr.
Burada dm = dv = ( x dz )
2

Iz =

1
1 r 4
2
2
(

x
dz
).
x
=
x dz

2 r
r 2
r

Krenin xz dzleminde bir kesiti (bir daire)

x2+z2=r2 olduundan
8
1 r 2
I z = (r z 2 )dz = r 5 bulunur.
15
2 r
Iz =

8
r 5
15

4 3
2
r dr. O halde I z = mr 2 bulunur.
3
5
I
2
k= z =
.r
dir.
Atalet yarap
m
5

burada m =

75

KAYNAKLAR
1. W. G. Mchelan , E. W. Nelson Statik ve Dinamik; evirenler M. Bakiolu,

M. Atlan; alayan Basmevi , st. 1973.

2. Z . Celep , N . Kumbasar Yap Dinamii ve Deprem Mh. Giri, st. 1996.
3. Z . Celep , N . Kumbasar rneklerle Yap Dinamii ve Deprem Mh. Giri,st.1992.
4. A.A. Kasumov Yap Dinamii,Stabilitesi, Plastik Analizi ,Beta st.1997.
5. F. P. Beer , E. R. Johnston Mhendisler in Dinamik; evirenler S. S. Tamerol,

T. zbek ; stanbul 1995.

76