PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar

AERODNAMK KUVVETLER
Prof.Dr. Mustafa Cavcar
Anadolu niversitesi, Sivil Havaclk Yksekokulu, 26470 Eskiehir

Bir uak zerinde meydana gelen aerodinamik kuvvetlerin bilekesi ( ); uan etrafndan akan
havann hznn ( ) karesi, iinde uulan havann younluu ( ) ve uan referans yzey alan olan kanat
alan ( ) ile orantldr:
(1)

Aerodinamik kuvveti gsteren bu bantdaki younluk ve hava hznn karesini ieren

(2)

ifadesine dinamik basn ad da verilir. , boyutsuz aerodinamik kuvvet katsays olup uan hcum as
( , havann viskozitesi, havann sktrlabilirlii ve uan ekli ile ilgili etkileri de iermektedir.

ekil 1. Aerodinamik kuvvet ve bileenleri

Tama ve Srkleme Kuvvetleri

Hava iinde hareket eden uaa etkiyen bileke aerodinamik kuvvet hza bal eksen takmnda;
hava hzna paralel ve hava hzna dik iki bileene ayrlabilir (ekil 1).
Aerodinamik kuvvetin hava hzna dik bileenine tama kuvveti denir ve genellikle ngilizcedeki
lift szcnn ba harfi olan ile ifade edilir. Hava hzna paralel bileenine srkleme kuvveti denir
ve genellikle ngilizcedeki drag szcnn ba harfi olan
ile gsterilir. Buna gre, tama ve
srkleme kuvvetlerinin en genel ifadeleri:
(3)

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar

(4)

(3) ve (4) bantlarnda,

boyutsuz tama katsays;
boyutsuz srkleme katsaysdr.
,
aerodinamik kuvvet katsays nasl hcum as ( , havann viskozitesi, havann sktrlabilirlii ve uan
ekli ile ilgili etkileri ieriyorsa, tama ve srkleme katsaylar da ayn etkileri ierirler. Bu nedenle:
(5a)
(5b)

fonksiyonlar ile ifade edilirler. Buradaki

, Reynolds says olup, viskozite etkisinin gstergesidir.
Reynolds says etkileri bu ders kapsamnda yaplacak incelemelerde ihmal edilecektir. , Mach says
olup, havann sktrlabilme etkilerinin gstergesidir. Bilindii zere Mach says uu hznn, uu
ortamndaki ses hzna ( ) orandr:
(6)

Mach saysnn etkileri ise daha sonraki blmlerde incelenecektir. (5) denklemlerindeki ekil ise uan
bata kanatlar olmak zere tamamnn geometrik zelliklerinin etkilerini iermektedir.

ekil 2. Tama katsaysnn hcum as ile deiimi

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar
Hcum Asnn Etkileri
Tama katsays kanat profilinin (kanat kesit biimi) ekline bal olarak, belli bir hcum asna
kadar dorusal bir deiimle art gsterir. Daha sonra art azalr ve tutunma kayb (stall) as ( ) ad
da verilen hcum asnda bir maksimuma ular (
). Hcum as daha da arttrlrsa tama katsays
klr ve belli bir hcum asndan sonra tamamen ortadan kalkar (ekil 2). Tama katsaysnn hcum
asna bal olarak dorusal deiim gsterdii blgede:
(7)

uan arl olmak zere tama katsaysnn maksimum olduu noktadaki hz tutunma
kayb (stall) hzdr:
(8)

ekil 3. Srkleme katsaysnn hcum as ile deiimi

Srkleme katsays ise hcum asna bal olarak yaklak parabolik bir deiim gsterir (ekil 3).
Bu durumda, srkleme katsaysnn hcum asna bal deiimi iin:
(9)

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar
gibi bir yaklak ifade kullanlabilir.
, tama kuvvetinin sfr olduu haldeki srkleme katsaysn
gstermekte olup genellikle parazit srkleme katsays olarak da adlandrlr. Bu katsay ekil, srtnme
ve giriim srklemelerini iermektedir.
Srkleme Poleri
(7) ve (9) bantlarndan, hcum as elimine edildii takdirde:

ya da,
(10)

denklemi elde edilir. (10) denklemine srkleme poleri ad verilir. Hcum asnn eliminasyonu
sonucunda ortaya kan srkleme poleri erisi ekil 4.11 deki gibidir. Srkleme poleri uak performans
analizleri bakmndan ok nemlidir.

ekil 4. Srkleme poleri

(10) denklemindeki katsays, indklenmi srkleme katsaysdr ve uan kanat aklk oran,
, ile Oswald says olarak da adlandrlan kanat verim faktrne ( ) baldr.
(11)

Bilindii zere, bir kanadn aklk oran, , kanat akl ve , kanat alan olmak zere:

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar

(12)

eklinde ifade edilir (ekil 5).

ekil 5. Kanat akl ve aklk oran

deal bir kanat iin Oswald verim faktrnn deeri 1dir. Konvansiyonel uak kanatlarndaki deeri ise
0.6 ile 0.9 arasnda deimektedir. rnein, Boeing 737-400 ua iin yaklak olarak, 0,68, Learjet 60
ua iin 0,71 deerindedir1. Buradan anlalaca zere Oswald verim faktr 1 veya 1den kk bir
deerdedir.
Fines
Bir uan nemli performans ve tasarm parametrelerinden biri tama srkleme oran veya
aerodinamik verimliliktir. Bu oran fines olarak isimlendirilip E ile gsterilir:
(13)

Her uak iin bu orann bir maksimum deeri,

sfra eitlenmesiyle kolayca bulunabilir.

vardr ve

nin tama katsaysna gre trevinin

olduuna gre, tama katsaysna gre trevin alnmasyla:

Gong, C., and Chan, W. N., "Using Flight Manual Data to Derive Aero-Propulsive Models for Predicting Aircraft
Trajectories," AIAA Aircraft Technology, Integration and Operations (ATIO) Conference, Los Angeles, CA, 1-3 Oct.
2002.

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar
ifadesinden
(14)

bulunur. Bu deerlerin (13) denkleminde yerine konmasyla, maksimum fines

(15)

Maksimum fines ekil 4de verilen poler erisine balang noktasndan izilen teetle de
bulunabilir. Teetin poler erisini kestii nokta, maksimum finesi veren tama ve srkleme katsaylarna
karlk gelmektedir (ekil 6).

ekil 6. Maksimum finesi veren nokta

Srkleme
Srkleme kuvvetini tanmlayan (4) ve srkleme polerini ifade eden (10) denklemlerinden bir
uan srklemesini aadaki gibi yazmak mmkndr:
(16)

Uan yatay uu yapt farz edildii takdirde

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar

(17)

olacandan
(18)

bulunur. Tama katsaysnn bu hali (16) denklemine ithal edilirse srkleme aadaki gibi olur:
(19)

Denklemin birinci terimi parazit srklemedir:

(20)

ekil 7. Parazit srklemenin hava hz ve irtifaa bal deiimi

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar
Grld gibi parazit srkleme uu hznn karesi ile doru orantl olarak artar ve irtifa arttka
younluk azalacandan, uu irtifa ile doru orantl olarak azalr. Ayrca, parazit srklemenin uan
arlndan bamsz olduu da grlmektedir. Parazit srklemenin hz ve irtifaa bal deiimi ekil
7de gsterilmektedir.
(19) denkleminin ikinci terimi ise indklenmi srklemedir.
(21)

ndklenmi srkleme uu hznn karesi ile ters orantldr, dolaysyla uu hz arttka karesi ile
orantl olarak klmektedir. Bunun yannda, indklenmi srklemenin younlukla da ters orantl
olduu, dolaysyla irtifa arttka byyecei grlmektedir. Dier taraftan, uak arlnn karesi ile
doru orantl olduu, dolaysyla arlk arttka da byyecei grlmektedir. ndklenmi srklemenin
hava hz, arlk ve uu irtifa ile deiimi ekil 8de gsterilmektedir.

ekil 8. ndklenmi srklemenin hava hz, arlk ve uu irtifa ile deiimi

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar

ekil 9. Srkleme ve bileenlerinin hava hz ile deiimleri.

(19) denklemi ile verilen srklemenin hava hzna bal deiimi, parazit srkleme ve
indklenmi srkleme ile birlikte ekil 9da gsterilmektedir. ekildeki
uan tutunma kayb hz
(stall speed) olup, uak bu hzn altndaki hzlarda uamaz. Grld gibi srkleme, belli bir hava
hznda minimum deere inmektedir. Bu hza minimum srkleme hz denir ve
ile belirtilir.
Minimum srkleme hznda parazit srkleme ve indklenmi srklemenin byklkleri birbirine
eittir. O halde:

ifadesinden, minimum srkleme hz aadaki gibi bulunur:

(22)

Minimum srkleme hz uak arl veya uu irtifa arttka byr. Uak bu hzda utuundaki, tama
katsays (17) ve (22) denklemleri kullanlarak

Mustafa Cavcar, 2011

PLT 233 Uu Performans - HTK 224 Uu Mekanii ve Uak Performans Ders Notlar

(23)

olarak bulunur. Bu ise maksimum finesi veren tama katsaysdr. O halde, uak minimum srkleme
hznda uurulduunda, maksimum finesi salayan artlarda, dolaysyla aerodinamik verimin en byk
olduu noktada uurulmu olur. Minimum srkleme ise (19) denkleminde
hzlar kullanlarak
aadaki gibi bulunur.
(24)

Grld gibi uan minimum srklemesi sadece arlnn ve maksimum finesinin bir fonksiyonu
olup uu irtifandan bamszdr. Minimum srkleme hznn ve minimum srklemenin uak arlna
ve irtifaa bal deiimleri, ekil 10daki srkleme hava hz grafiinde gsterilmektedir. Grafikten de
grld gibi uak ar iken minimum srklemesi ve minimum srkleme hz daha byktr. Uak
yksek irtifalarda uarken minimum srklemesi deimemekte, ancak minimum srkleme hzlar
bymektedir. Ayn grafikte arln ve irtifan srkleme zerindeki etkileri de grlmektedir. Uak ar
iken ayn hzdaki srklemesi hafif uaa nazaran daha byktr. Uak yksek irtifada iken ayn hzdaki
srklemesi alak irtifadakine nazaran daha kktr.

ekil 10. Minimum srkleme hznn ve minimum srklemenin uak arlna ve irtifaa bal deiimleri

Mustafa Cavcar, 2011

10