Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa,

Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

Uniwersytet dzki
DOI: http://dx.doi.org/10.12775/BPTh.2014.006

7 (2014) 1ISSN 1689-5150

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu

ospria (spria) wHistoria religiosa Teodoreta zCyru*
The diet ofSyrian monks. Acommentary on the term
ospria (spria) inthe Historia religiosa
by Theodoret, bishop ofCyrus
Sowa kluczowe: konsumpcja rolin strczkowych w staroytnoci i Bizancjum; soczewica; ciecierzyca; bb; antyczna ibizantyska gastronomia; antyczna ibizantyska
medycyna; mnisi syryjscy; Teodoret zCyru.
Keywords: legumes as food inAntiquity and Byzantium; lentils; chickpea; broad bean;
ancient and Byzantine gastronomy; ancient and Byzantine medicine; Syrian monks;
Theodoretus ofCyrus.
Streszczenie. Celem niniejszego artykuu jest wyjanienie terminu ospria (spria),
ktry pojawia si wdziele Teodoreta zCyru zatytuowanym Historia religiosa iodnosi
si do warzyw strczkowych spoywanych przez syryjskich mnichw. Sam Teodoret
wymienia jedynie trzy rodzaje rolin strczkowych jedzonych przez ascetw, tj. soczewica, ciecierzyca ibb. Wcelu poszerzenia ich listy, autorzy artykuu sigaj do informacji zawartych wgreckich traktatach medycznych powstaych wokresie od schyku
staroytnoci do koca ery wczesnobizantyskiej (napisanych przez Dioskuridesa, Galena, Orybazjusza, Aecjusza zAmidy iPawa zEginy).
Autorzy artykuu prezentuj definicje omawianego terminu sformuowane przez
staroytnych ibizantyskich lekarzy. Szeroka definicja Galena zalicza do rolin strczkowych nie tylko te znich, ktre dzi za takie uwaamy, ale rwnie niektre rodzaje
zb, np. ry, owies iproso. Takie podejcie wynika zporwnania ze sob rolin strcz* Artyku zosta napisany wzwizku zgrantem Narodowego Centrum Nauki 2011/01/

BHS3/01020. Szczegowe informacje na temat ycia, pogldw teologicznych ispucizny
literackiej biskupa Cyru zawarte s m.in. w: B. Altaner, A.Stuiber, Patrologia. ycie, pisma,
s. 454457; P.B. Clayton, The Christology of Theodoret; M. Karas, Apologetyka Teodoreta
z Cyru, s. 317335; M. Kieling, Koci jako wsplnota, s. 191206; S. Longosz, Szkoa
antiocheska, s. 10611067; I. Pasztori-Kupan, Theodoret of Cyrus, s. 380; R.M. Price,
Introduction, s. IXXXXVII; A.M. Schor, Theodorets People; Th. Urbainczyk, Theodoret
ofCyrrhus.

116

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

kowych izb iuznania tych pierwszych za roliny nienadajce si do wypieku chleba. Aecjusz zAmidy podziela t opini swojego poprzednika. Wpozostaych rdach
poddanych analizie znajdujemy wsze definicje tej grupy rolin. Artyku prezentuje
rwnie krtkie charakterystyki ywieniowe ospria stworzone przez autorw traktatw
medycznych. Autorzy artykuu, po przeanalizowaniu tekstw rdowych, uznaj, e
roliny strczkowe stanowiy wany element diety wokresie antyku iBizancjum, cho
greccy lekarze nie wystawiali im wysokiej oceny dietetycznej.
Ponadto autorzy nieco szczegowiej omawiaj trzy wymienione wyej rodzaje
rolin strczkowych, tj. soczewic, ciecierzyc ibb. Wyjaniaj rwnie powody, dla
ktrych syryjscy mnisi sigali po ten rodzaj poywienia, preferujc namaczanie ziaren
przed spoyciem zamiast ich gotowania.
Abstract. The present article discusses the term ospria (spria) employed by Theodoret ofCyrus inhis Historia religiosa while referring to pulses consumed by Syrian
monks. Thestudy isadditionally concerned with three specific leguminous plants mentioned inthe ecclesiastical authors work and usually included inpulses, namely lentils,
chickpeas and broad beans.
The authors focus their interest on the above-mentioned plants as food. In order
to elucidate the problem, they profit mainly from medical treatises (written by Dioscurides, Galen, Oribasius, Aetius ofAmida and Paul ofAegina), and on the basis they
retrieve different meanings ofthe term ospria, show values oflegumes (including the
three specified kinds ofospria) as nourishment and comment on possible ways ofpreparing them for consumption.
Accordingly, the authors of the article present definitions of the discussed term
provided by the ancient and Byzantine physicians, which either define ospria as pulses
(the majority of medical authors) or widen the meaning of the term to encompass
any crops unfit for bread baking (Galen). Subsequently, they proceed to sketch dietetic
characteristics ofleguminous plants as specified inmedical writings, concluding that
pulses, although one ofancient and Byzantine staples, were not highly valued by Greek
dietitians (and regarded as inferior to bread). Finally they discuss culinary uses oflegumes, stressing parallels to Theodorets characters everyday food.

eodoret (okoo 393 okoo 466), duchowny, teolog ipisarz chrzecijaski,

naley do grona najwybitniejszych postaci epoki, wktrej przyszo mu y.
Poczynajc od 423r., wktrym to powoano go na urzd biskupa Cyru, niewielkiego miasteczka pooonego nieopodal jego rodzinnej Antiochii, mia on
okazj dowie swojego niezwykego oddania czonkom wsplnoty chrzecijaskiej, ktrzy znaleli si pod jego duszpastersk opiek. Suy im pomoc
zarwno duchow, jak imaterialn. Rola, jak odegra wzwalczaniu heretykw oraz udzia wwczesnych sporach doktrynalnych, ktry przypaci czasowym zdjciem zurzdu iskazaniem na wygnanie, ukazuje jego zaangaowanie

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

w sprawy caego, nie tylko lokalnego Kocioa. Ponadto Teodoret okaza si

bardzo podnym pisarzem, w ktrego dorobku literackim znalazy si pisma
egzegetyczne, apologetyczne, dogmatyczno-polemiczne, historyczne, mowy
oraz listy.
Wrd prac biskupa ocharakterze historycznym, bdcych cennym rdem
do poznania wydarze, jakie rozegray si wVw., znajdujemy m.in. dzieo zatytuowane Dzieje mioci Boej (Philotheos historia), znane rwnie pod aciskim
tytuem Historia religiosa1. Teodoret zaprezentowa wnim trzydzieci ywotw
syryjskich ascetw, ktrzy powicili si deniu do osignicia witoci2. Nadrzdnym celem autora Dziejw stao si przedstawienie zmaga mnichw, ktrzy
uwaali, e na drodze ku Bogu stan im nie tylko wiat zewntrzny, ale i ich
wasna fizyczno. Postrzegajc swoje ciao jako wroga, dokadali wszelkich stara, by walczy zjego potrzebami3. Owa walka przybieraa rne formy jedn
znich byo zachowywanie wycieczajcej organizm diety, niejednokrotnie przerywanej dugimi okresami cakowitego powstrzymywania si od spoywania
pokarmw4. Cho biskup Cyru skupia si przede wszystkim na akcentowaniu
Historia religiosa, PG 82, 12831496. Polskie tumaczenie tego tekstu:
Teodoret biskup Cyru, Dzieje mioci Boej.
2
K. Augustyniak, Wstp. Historia mnichw, s. 3750. Warto tego dziea jest
tym wiksza, e stanowi ono jedyne rdo do poznania historii ycia mnichw z Syrii.
Zopracowa traktujcych omonastycyzmie syryjskim wymieni naley przede wszystkim:
P. Canivet, Le monachisme syrien; Ph. Escolan, Monachisme et eglise; A. Vbus, History
ofAsceticism. Zprac wjzyku polskim np.: H. Dybski, Monastycyzm wPalestynie, s.411
436; L. Misiarczyk, Antyczny monastycyzm syryjski, s.8396; E. Wipszycka, Wstp. Charakter iformy, s.936.
3 E. Wipszycka, Wstp. Charakter iformy, s.1819.
4 Mnisi uwaali, e poywienie powinno by skromne itanie (Theodoretus, Historia
religiosa, X, 3, PG 83, 1389), aorganizmowi naley dostarcza go tylko wiloci potrzebnej
do utrzymania si przy yciu (Theodoretus, Historia religiosa, Prologos, 5, PG 83, 1289;
I, 2, PG 83, 1293; III, 3, PG 83, 1325; V, 3, PG 83, 1353; XI, 3, PG 83, 1396), cf.: V.E. Grimm,
From Feasting to Fasting, s. 9596; E. Kislinger, Christians of the East, s. 199201. Niektrzy posilali si raz dziennie, wieczorem (Theodoretus, Historia religiosa, III, 3, PG 83,
1325; III, 12, PG 83, 1333; VIII, 3, PG 83, 1369; XVII, 6, PG 83, 1424), inni co kilka dni
(Theodoretus, Historia religiosa, IV, 5, PG 83, 1344; IX, 3, PG 83, 1380) lub raz wtygodniu
(np.Theodoretus, Historia religiosa, II, 2, PG 83, 1305; XXI, 11, PG 83, 1437; XXVI, 5, PG
83, 1468). Wskrajnych przypadkach post mg trwa nawet czterdzieci dni (Theodoretus,
Historia religiosa, XXVI, 7, PG 83, 1469; XXIX, 7, PG 83, 1492; Euzebiusz wtrakcie siedmiotygodniowego postu zjad tylko pitnacie suszonych fig, Theodoretus, Historia religiosa,
XVIII, 4, PG 83, 1428). Oroli postu we wczesnym chrzecijastwie m.in. w: R. Arbesmann,
Fasting and Prophecy, s. 171; S. Bralewski, Praktykowanie postu w wietle, s. 359378;
K.M. Dugan, Fasting for Life, s.539548; H. Musurillo, TheProblem ofAscetical, s.164;
T.M. Shaw, TheBurden ofthe Flesh. Asceza, wtym post, prowadzca do skrajnego wyczer 1 Theodoretus,

117

118

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

duchowego zwycistwa odnoszonego przez ascetw, to przy tej okazji zamieszcza

wswoim dziele wiele szczegw dotyczcych ich ycia codziennego. Dowodzi
tym samym, e rwnie literatura patrystyczna stanowi skarbnic informacji dla
historykw zainteresowanych nieco bardziej przyziemnymi sprawami ni te odnoszce si do teologii chrzecijaskiej idziejw Kocioa5.
Do owych realiw dnia powszedniego syryjskich mnichw, na ktre Historia religiosa rzuca nieco wiata, bez wtpienia zaliczy moemy wspomnian ju wczeniej diet6. Zrelacji biskupa wynika, e podstaw wyywienia ascetw stanowi chleb, artos (rtoj)7. Dodatkiem do niego, czyli opson
(yon)8, bya sl, hales (lej)9. Istotnym elementem tej diety musiay by
owoce. Teodoret wzmiankuje je, posugujc si terminem oglnym oporai
(prai)10, konkretnie natomiast wymienia suszone figi, ischades (scdej)11,
pania organizmu spotykaa si zpotpieniem ze strony Kocioa, cf. K.Ware, TheWay ofthe
Ascetics, s.812.
5
Cf. P. Allen, Homilies as aSource, s.15.
6 Cf.: M. Kokoszko, K.Gibel, Dieta mnichw syryjskich, s.145156. Cf. uwagi zawarte
wE. Kislinger, How Reliable isEarly, s.511.
7 Np. Theodoretus, Historia religiosa, II, 2, PG, 83, 1305. Unikano wyszukanych gatunkw (mnich Abrahames podawa dobry jakociowo chleb biay, artos lampros (rtoj
lamprj), tylko swoim gociom, Theodoretus, Historia religiosa, XVII, 7, PG 83, 1424);
jedzono chleb zprosa, np. Theodoretus, Historia religiosa, II, 4, PG 83, 1308. Cho najgorliwsi mnisi potrafili rezygnowa nawet zniego np.: Theodoretus, Historia religiosa, III, 21,
PG 83, 1337; XIII, 3, PG 83, 1401; XXVI, 7, PG 83, 1469. Cf.: A.Dalby, Flavours ofByzantium,
s.152, 157; N. Jasny, TheDaily Bread, s.227253; J.Koder, Stew and Salted Meat, s.6566;
M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s.483485; M. Rautman, Daily Life inthe Byzantine,
s.46; Z.Rzenicka, M. Kokoszko, Proso wgastronomii antyku, s.401419, zw. 401409;
M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.218225; K.D. White, Cereals, Bread
and Milling, s.3843.
8 Opson oznacza jakikolwiek dodatek do chleba warzywa, owoce, sodycze, ser,
miso czy ryby. Z czasem znaczenie tego sowa zostao ograniczone wycznie do ryb,
cf.: M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s.508; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna
imoralna, s.219.
9 Np.: Theodoretus, Historia religiosa, II, 2, PG 83, 1308; XI, 1, PG 83, 1393; XX, 3,
PG 83, 1429. Na temat soli: A.Dalby, Food inthe Ancient World, s.290291; M. ToussaintSamat, Historia naturalna imoralna, s.400408.
10
Theodoretus, Historia religiosa, XVII, 6, PG 83, 1424; XXX, 3, PG 83, 1493.
11 Theodoretus, Historia religiosa, II, 10, PG 83, 1313; XVIII, 1, PG 83, 1425; XVIII, 4,
PG 83, 1428. Cf.: J.P. Alcock, Food inthe Ancient World, s.4244; D.Brewer, D.B. Redford,
S.Redford, Domestic Plants and Animals, s.5152; A.Dalby, Food inthe Ancient World,
s. 143144; M. Grant, Roman Cookery, s. 9295; M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola,
s. 531532; Ph. Koukoules, Byzantinon bios, s. 104105; idem, Byzantinon trophai, s. 79;
M. Rautman, Daily Life in the Byzantine, s. 96; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

daktyle, foinikes (fonikej)12 i jabka, mela (mla)13. Wan funkcje peniy rwnie warzywa, ale nie uprawne, lecz dziko rosnce14. Jeli tylko byo to
moliwe, rezygnowano zpoddawania ich obrbce termicznej15, zastpujc j
moczeniem16. Nasz autor szczdzi detali odnoszcych si do jarzyn jadanych
przez mnichw17. Dowiadujemy si jedynie, e wrd nich znajdowaa si saata, thridakine (qridaknh)18, cykoria, seris (srij)19 iseler, selinon (slinon)20.
imoralna, s.605609. Ze wzgldu na du zawarto cukru, ciasno poukadane suszone figi
mogy by przechowywane nawet przez kilka lat (cf. L. Foxhall, Fig, s.575), co mogo mie
istotne znaczenie wklimacie, wjakim yli syryjscy mnisi.
12
Theodoretus, Historia religiosa, VI, 910, PG 83, 13611364. Cf.: J.P. Alcock, Food
inthe Ancient World, s.4142; A.Dalby, Food inthe Ancient World, s.113114; Ph. Koukoules, Byzantinon bios, s.110; idem, Byzantinon trophai, s.84; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.610611. Okorzyciach, jakie mnisi mogli czerpa zpalmy
daktylowej, poza spoywaniem jej owocw w: M. Dembiska, Diet. AComparison, Byzantion 55 (1985), s.435436.
13
Theodoretus, Historia religiosa, VI, 12, PG 83, 1364. Cf.: J.P. Alcock, Food in the
Ancient World, s.39; A.Dalby, Food inthe Ancient World, s.1920; M. Kokoszko, Smaki
Konstantynopola, s.533534; Ph. Koukoules, Byzantinon bios, s.103104; idem, Byzantinon
trophai, s.7778; M. Rautman, Daily Life inthe Byzantine, s.96; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.563569; D.Zohary, M. Hopf, Domestication ofPlants, s.161
166.
14 Theodoretus, Historia religiosa, I, 2, PG 83, 1293, gdzie mowa jest o Jakubie: Za
poywienie suyo mu nie to, co si sieje isadzi znakadem pracy, lecz to, co ronie samo
z siebie. Zbiera bowiem owoce, ktre same z siebie (atofuj) rodz dzikie drzewa,
ijadalne, podobne do jarzyn zioa iz nich dostarcza ciau poywienia, tum. K.Augustyniak, s. 69. Cf. Theodoretus, Historia religiosa, X, 2, PG 83, 1389, gdzie mowa o tym, e
mnich Teodozjusz uprawia swj ogrdek.
15 Theodoretus, Historia religiosa, I, 2, PG 83, 1293; III, 21, PG 83, 1337; XVII, 6,
PG 83, 1424; XXI, 11, PG 83, 1437.
16 Np.: Theodoretus, Historia religiosa, XV, 1, PG 83, 1416; XVIII, 1, PG 83, 1425; XXX,
2, PG 83, 1493. Podobnie postpowano zmk (Theodoretus, Historia religiosa, III, 21, PG
83, 1337) ijczmieniem (Theodoretus Historia religiosa, XIII, 3, PG 83, 1401).
17 M. Kokoszko, K.Gibel, Dieta mnichw syryjskich, s.147.
18
Theodoretus, Historia religiosa, XVII, 6, PG 83, 1424; XXVI, 7, PG 83, 1469. Cf.:
J.P. Alcock, Food inthe Ancient World, s.55; A.Dalby, Food inthe Ancient World, s.195196;
J.Koder, Gemse inByzanz, s.36, 78, 95, 97; M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s.526
527; M. Kokoszko, K.Jagusiak, Warzywa wkuchni, s.4546; M. Toussaint-Samat, Historia
naturalna imoralna, s.624628.
19 Theodoretus, Historia religiosa, XVII, 6, PG 83, 1424; XXVI, 7, PG 83, 1469. Cf.:
A. Dalby, Food in the Ancient World, s. 132; J. Koder, Gemse in Byzanz, s. 82, 86, 90;
M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.628630.
20 Theodoretus, Historia religiosa, XVII, 6, PG 83, 1424. Cf.: J.P. Alcock, Food inthe Ancient World, s.50; A.C. Andrews, Celery and Parsley, s.9199; A.Dalby, Food inthe Ancient

119

120

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

ywot Juliana-Saby mwi o dzikich warzywach, autofya lachana (atofu

lcana)21, za ktre wolno nam uzna midzy innymi pdy niektrych drzew
ikrzeww, czyli blasta (blsta), oraz roliny zwane kolczastymi akantha lub
akanthode (knqa; kanqdh [fut])22.
W wypowiedzi Teodoreta odnoszcej si do pokarmu spoywanego przez
ascet Macedoniusza pojawia si termin ospria (spria), tumaczony powszechnie jako jarzyny strczkowe23. Warto tutaj przytoczy sowa duchownego: Za poywienie suy mu [tj. Macedoniuszowi] nie chleb ani jarzyny
strczkowe, lecz oczyszczony jczmie, ktry zmikcza wod24. Z relacji tej
wynika, e Macedoniusz, chcc tym bardziej zaostrzy narzucony sobie rygor
dietetyczny, ograniczy si do przyjmowania wycznie nie poddanego adnej
obrbce termicznej jczmienia. Zatem ospria, podobnie jak chleb, musiay
znajdowa si wjadospisie innych ascetw. Dowodw na to dostarcza sam
Teodoret, ktry kilkakrotnie mwi, e jedli oni soczewic, fakos (fakj)25,
wjednym przypadku natomiast wymienia ciecierzyc, erebinthos (rbinqoj)
ibb, kyamos (kamoj)26.
Co zaliczano do owych jarzyn strczkowych? Czy staroytni definiowali
ten termin tak samo jak my dzi27? Autorzy niniejszego artykuu szukaj odpowiedzi na powysze pytania. Znalezienie ich pozwoli odtworzy list warzyw
strczkowych w rozumieniu antycznym jakie mogy znale si w menu
World, s.7778; J.Koder, Gemse inByzanz, s.15, 36, 89; M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s.519520; M. Kokoszko, K.Jagusiak, Warzywa wkuchni, s.3839; E.L. Sturtevant,
History ofCelery, s.599606.
21 Theodoretus, Historia religiosa, II, 4, PG 83, 1308.
22
M. Kokoszko, K.Gibel, Dieta mnichw syryjskich, s.145156.
23 Cf. haso sprion w: AGreek-English Lexicon, s.1262; Sownik grecko-polski, s.124.
24 Theodoretus, Historia religiosa, XIII, 3, PG 83, 1401 (tum. K.Augustyniak, s.185).
25
Theodoretus, Historia religiosa, XV, 1, PG 83, 1416; XXI, 12, PG 83, 14371440;
XXIV, 5, PG 83, 14591460; cf. Theodoretus, Historia religiosa, V, 8, PG 83, 1356. Soczewic
ywia si rwnie ascetka Domnina: Theodoretus, Historia religiosa, XXX, 23, PG 83,
1493.
26 Theodoretus, Historia religiosa, XVIII, 1, PG 83, 1425. Wpolskim tumaczeniu terminy te oddano, odpowiednio, jako groch ifasola (tum. K.Augustyniak, s.214).
27 Roliny strczkowe grupa rolin polowych, do ktrej zalicza si umownie rne roliny
oduych nasionach zrodziny motylkowatych (nazywane rwnie motylkowatymi grubonasiennymi). Z podanej definicji wynika, e w ujciu rolinnym r.s. nazywa si tylko niektre
gatunki zbardzo licznej rodziny motylkowatych (definicja za: Sownik botaniczny, s.543).
Zrolin strczkowych wystpujcych wPolsce autorzy wymieniaj: groch siewny ipolny,
bobik, seradel, soczewic, wyk siewn ikosmat, soj, groszek siewny iafrykaski, fasol
ibb.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

mnichw uprawiajcych ascez w Syrii w tym momencie dziejw, o ktrym

opowiada Teodoret, a wic od pocztku IV do poowy V w.28 Realizacj zamierzonego celu umoliwi analiza treci traktatw medycznych, stanowicych
kompendium wiedzy antyku iBizancjum na temat rolin jadalnych29. Zakres
chronologiczny badanych materiaw rdowych zostanie celowo rozcignity poza epok biskupa Cyru izamknie si wokresie od IIw., czyli od czasw
Galena, wybitnego lekarza z Pergamonu30, do VII w., a wic do schyku ery
wczesnobizantyskiej. Odwoanie si do pism autorstwa wczesnych lekarzy wynika z przekonania, e pogldy dotyczce wpywu, jaki poszczeglne
produkty ywnociowe wywieray na funkcjonowanie ludzkiego organizmu,
formuowali oni, opierajc si na wasnej wiedzy na ich temat. Owe wiadomoci mogli naby przede wszystkim dziki poznaniu receptur i tajnikw
wspczesnej im gastronomii. Zatem prace Galena ijego nastpcw traktujce
oroli jedzenia wzachowaniu przez czowieka dobrego stanu zdrowia, mimo
e nakierunkowane na sformuowanie teorii medycznych, mog suy pomoc rwnie wrekonstrukcji codziennych praktyk kulinarnych31. Trwao toposw powtarzanych wtych rdach uzasadnia poszerzenie ram czasowych
naszego artykuu32.
Przykad samego Teodoreta pokazuje, e wepoce, oktrej mowa, posiadanie fachowej wiedzy zzakresu medycyny nie ograniczao si wycznie do rodowiska zawodowych lekarzy. Biskup, mogcy pochwali si bardzo dobrym

28

Wnaszym artykule skupiamy si na opracowaniu tylko tego jednego zagadnienia

zszerokiego tematu, jakim jest dieta mnichw syryjskich. Skrupulatne zbadanie iopisanie
caoci tej tematyki wymagaoby znacznie wicej miejsca. Interesujce prby zanalizowania
tego zjawiska dotycz monastycyzmu w ogle i nie bazuj na danych Teodoreta. Cf.:
A.Dalby, Flavours ofByzantium, s.9397; M. Dembiska, Diet. AComparison, s.431462;
L.A. Gregoricka, S.G. Sheridan, Ascetic or Affluent?, s.6373; M. Harlow, W.Smith, Between
Fasting and Feasting, s.758768; A.-M. Talbot, Mealtime inMonasteries, s.109125.
29 O literaturze dietetycznej staroytnoci cf. M. Kokoszko, Ryby i ich znaczenie,
s.923. Opinie staroytnych na temat zwizku midzy diet astanem zdrowia czowieka:
L. Edelstein, TheDietetics ofAntiquity, s.303316, zw. 311312; M. Kokoszko, Z.Rzenicka,
Dietetyka wDe re coquinaria, s.58; I.Mazzini, Diet and Medicine, s.141152.
30 Galen (ok. 130ok. 200/210) by jednym znajwybitniejszych lekarzy staroytnoci.
Pozostawi po sobie olbrzymi spucizn literack. Cf. m.in.: A.Bednarczyk, System filozoficzno-lekarski, s.53111; M. Grant, Introduction, w: Galen, s.16; R.J. Hankinson, Galen
ofPergamon, s.335339; M. Kokoszko, Ryby iich znaczenie, s.1213; L.T. Pearcy, Galen and
Stoic, s.259272; G. Sarton, Galen ofPergamon; L. Thorndike, Galen. TheMan, s.8393;
L.H. Toledo-Pereyra, Galens Contribution to Surgery, s.357375.
31 Cf. M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s.471472.
32 Oowych toposach m.in. A.Dalby, Flavours ofByzantium, s.127169.

121

122

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

wyksztaceniem33, wykazywa du znajomo problematyki medycznej. Dowodzi tego poprzez siganie do zwizanych zni metafor, za pomoc ktrych
argumentowa kwestie teologiczne34. Wdziele Omioci Boej, chwalc syryjskich mnichw, wylicza trudy ycia, jakie obrali. Odnosi si midzy innymi do
ich diety i przy tej okazji zdradza swoj biego w temacie funkcjonowania
ukadu pokarmowego czowieka. Za Galenem powtarza, e trawione poywienie przechodzi do wtroby itam zamienia si wkrew35. Duchowny wie, e to
wanie ono, anie ogie czy odzie, zapewnia ludzkiemu ciau ciepo. Teodoret
pyta wic retorycznie, jak warto bd miay ciepo ikrew powstae worganizmach ascetw, skoro jedz oni traw (pohfagw) lub rozmikczone wwodzie
jarzyny strczkowe ospria36. Wobec powyszego, wydaje si, e ascetyczne
unikanie termicznego obrabiania ywnoci, wtym warzyw strczkowych, mogo mie zwizek zteori goszon midzy innymi przez medyka zPergamonu,
ktry uwaa, e jedzenie ulega wodku procesowi zblionemu do gotowania37. Nie chcc uatwia iprzyspiesza trawienia, lecz dc do tym wikszych
powice wimi wyznawanej wiary, mnisi sigali po surowe produkty38.
Termin ospria, ktrego analizy podjlimy si wnaszym artykule, nie by
wdietetyce wyjaniany wsposb jednoznaczny. Najszerzej definiowa go Galen. Lekarz ten powici rolinom, ktre okreli wten sposb, znaczn cz
pocztkowych partii swojego dziea zatytuowanego De alimentorum facultatibus. Co znamienne, prezentacj ich zaj si zaraz po omwieniu rolin zboowych iproduktw znich otrzymywanych. Fakt ten mona uzna za wskanik
wysokiego znaczenia ospria w diecie w momencie, gdy medyk z Pergamonu
Theodoret ofCyrus, s.4.
V. Nutton, Ancient Medicine, s.302.
35 V. Nutton, Ancient Medicine, s.233; O.Temkin, Galenism. Rise and Decline, s.154
156. Galen nie formuuje swoich pogldw na temat procesu trawienia jako spjnej teorii,
by je pozna naley przestudiowa cay korpus jego tekstw, cf.: B.J. Good, Medicine, Rationality and Experience, s.103106; M. Grant, Introduction, w: Galen, s.78; P. Prioreschi,
AHistory ofMedicine, s.420424.
36 Theodoretus, Oratio de divina et sancta charitate, 2, PG 83, 14971500.
37 Galenus, De naturalibus facultatibus, 160, 17168, 5. Galen wymiewa si tutaj
zErasistratosa, lekarza greckiego yjcego wIVIIIw. p.n.e. (cf.: P.M. Fraser, TheCareer
ofErasistratus, s.518537; J.Scarborough, Erasistratos of Ioulis, s.294296; W.D. Smith,
Erasistratuss Dietetic Medicine, s. 398409), ktry nie wierzy, e jedzenie moe zosta
ugotowane za spraw ciepa, jakie panuje wodku; Galenus, De usu partium, 275, 3281,
19. Cf. I.Mazzini, Diet and Medicine, s.143 oraz uwagi M.J. Schiefskyego (Commentary,
s.316317) dotyczce pogldw Hipokratesa na ten temat.
38 Staroytni lekarze uwaali, e gotowane jedzenie jest nie tylko atwiej trawione przez
organizm, ale izdrowsze dla czowieka, I.Mazzini, Diet and Medicine, s.145, 148149.
33 I.Pasztori-Kupan,
34

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

komponowa swj traktat, awic wdrugiej poowie IIw. n.e. Warto jarzyn
strczkowych doceniali kolejni znawcy medycyny wcaym interesujcym nas
okresie. Dowodzi tego choby ta sama kolejno cytowania wiadomoci ich
dotyczcych wpracach, ktre powstay uschyku tej ery, wVIIw. wencyklopedii medycznej znanej jako Epitome Pawa zEginy39 czy wanonimowym
traktacie De cibis40.
Galen poprzedzi szczegowe iobszerne rozwaania na temat ospria krtkim, bo zaledwie kilkuwersowym wstpem, w ktrym przedstawi definicj
tego pojcia iwymieni gwne roliny skadajce si na t grup. Wrd nich
znalazy si: bb, groch, ciecierzyca, soczewica, ubin, ry, wyka zwana orobos
(Vicia ervilia, L), groszek (lathyros Lathyrus sativus, L), ldwian (Lathyrus
ochrus, L), fasola (Vigna sinensis, L), kozieradka (Trigonella Foenum-graecum,
L), wyka zwana afake (Vicia angustifolia, L), i, jak to uj autor De alimentorum
facultatibus, temu podobne41. Grupa ta bya wic na tyle liczna, analece do
niej roliny dobrze znane ipowszechnie spoywane, e lekarz uzna za bezcelowe zamieszczanie wswojej pracy penego ich wykazu.
Dziki samemu Galenowi moemy stara si uzupeni t list. Do ospria
zatem medyk zalicza bikos, czyli wyk siewn (Vicia sativa, L), ktr wDe alimentorum facultatibus charakteryzowa wgrupie wraz zafake42. Do tej samej
klasy wchodziy nasiona wierzby Vitex agnus castus, L. Lekarz informuje, e
zjadano je po upraeniu wcelu zmniejszenia popdu pciowego. Jego zdaniem
nie daway one ciau zbyt wiele pokarmu, wysuszajc je i ochadzajc43. Podobne dziaanie miay nasiona konopi (kannabis), przygotowywane analogicznie do wierzbowych izjadane jako tragemata44. Byy one nadto ocenione jako
trudne do strawienia ize dla odka, dodatkowo miay sprzyja blom gowy
irozchwianiu rwnowagi humoralnej45. Kolejny element interesujcej nas klaFragment dotyczcy ospria znajduje si bezporednio za rozdziaem powiconym
sitode. Cf. Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 78, 1, 179, 1, 15. Szerzej oEpitome iPawle
z Eginy w: M. Kokoszko, Ryby i ich znaczenie, s. 1516; P.E. Pormann, Paulos of Aigina,
s.629.
40 Wtraktacie tym sitodes iospria tworz jedn grup podstawowych pokarmw De
cibis, II, 137. ODe cibis wA.Dalby, Flavours ofByzantium, s.48.
41 Galenus, De alimentorum facultatibus, 524, 1116.
42 Galenus, De alimentorum facultatibus, 550, 15551, 14.
43 Galenus, De alimentorum facultatibus, 550, 814.
44
Tragemata to zakski lub desery serwowane jako dodatek do wina, A.Dalby, Food
inthe Ancient World, s.330; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.250.
45 Galenus, De alimentorum facultatibus, 549, 16550, 7. Antyczna ibizantyska nauka oroli pokarmu wyciu czowieka opieraa si na tak zwanej teorii czterech humorw
(chymoi), czyli sokw organicznych, ktrymi byy: krew, , czarna iflegma. Zdrowie
39

123

124

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

sy stanowia nasiona gatunku szawii zwanego horminon (Salvia horminum,L),

ktre praono, nastpnie przerabiano na mk aleuron, at dodawano do miodu46. Wtej samej grupie znalazo si siemi lniane icho nie uzyskao ono od
Galena wysokiej oceny dietetycznej, to nie zostao te skrelone przez niego
z listy poytecznych pokarmw. Pisa on na przykad, e upraone i podane
z dodatkiem garum47 traktowane byo przez wielu jako opson. Spoywano je
take jako sui generis sodko wyrabian zmiodem (by moe wformie podobnej do antycznej madza48 czy wspczesnej sezamki). Co wicej, posypywano nim bochenki chleba49. Wtej grupie znajdujemy rwnie dobrze znany nam
mak, ktry, jak poda autor De alimentorum facultatibus, czsto uywany by do
posypywania chleba. Ozibia on idlatego, zdaniem Galena, dziaa nasennie.
By trudny do strawienia oraz niezbyt poywny, jego zalet byo jednak to, e
wstrzymywa kaszel iagodzi katar50. Do omawianej kategorii Galen zaliczy
nadto sezam i stulisz (erysimon Sisymbrium polyceriatium, L)51. Pierwszy
zosta uznany midzy innymi za tusty, powodujcy powstawanie gstych sokw, wolno przechodzcy przez organizm i zakcajcy prac przewodu pokarmowego. Galen pisa, e miesza si go zmiodem isporzdza swego rodzaju
ciasteczka zwane sesamis. Posypuje si nim te, cign autor, bochenki chleba.
czowieka miao zalee od waciwej proporcji zmieszania owych humorw oraz od zachowania ich cech charakterystycznych (tj. wilgoci, suchoci, ciepa izimna) wstanie pierwotnym. Cf.: N. Arikha, Passions and Tempers, s.347; J.Bos, TheRise and Decline, s.2950;
J.Jouanna, La thorie des quatre, s.138167; M. Kokoszko, Z.Rzenicka, Dietetyka wDe re
coquinaria, s.810.
46 Galenus, De alimentorum facultatibus, 549, 1215.
47 Garum byo sosem przyrzdzanym przez zasolenie caych ryb oraz ich wntrznoci.
Stosowano je samodzielnie lub jako przypraw do innych potraw. Popularno zyskao
ok.Vw. p.n.e. Wczasach antyku iBizancjum istniao wiele jego odmian, kilka zdawnych
przepisw dotrwao do naszych czasw, cf. m.in.: R.I. Curtis, In Defense of Garum,
s.232240; N. Desse-Berset, J.Desse, Salsamenta, garum et autres, s.7397; Ch. Grocock,
S.Grainger, Excursus on Garum and Liquamen, s.373387; M. Kokoszko, Aromaty kuchni
antyku, s.548553; idem, Sosy wkuchni greckiej, s.289298; R. Sanquer, P. Galliou, Garum,
sel el salaisons, s.199223; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.336338.
48 Madza bya gwnym i najbardziej rozpowszechnionym produktem spoywczym
uzyskiwanym zmki jczmiennej. Miaa form gstej masy, ktr mona byo przechowywa
wtakiej postaci jako zapas ywnoci, rozwadnia, by sporzdzi zniej pynn potraw, lub
piec jako paski placek. Cf. m.in.: R.D. Griffith, Maza, Barley-Cake, s.8388; M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s.478480; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna,
s.222.
49 Galenus, De alimentorum facultatibus, 549, 111.
50 Galenus, De alimentorum facultatibus, 548, 916.
51 Galenus, De alimentorum facultatibus, 547, 10548, 8.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

Stulisz zkolei zosta scharakteryzowany jako pokarm podobny, ale gorszy od

sezamu, niezbyt smaczny imao poywny.
Majc na wzgldzie powyszy wykaz, nie dziwi nas fakt, e Galen wczy
do grona ospria take roliny, ktre dzi zaliczamy do zb, jak owies52, proso53 oraz wymieniony ju wczeniej ry. Naley zatem wnioskowa, e termin
ospria obejmowa w De alimentorum facultatibus znacznie szersz grup ni
t, ktr wspczenie nazywamy rolinami strczkowymi. Na szczcie lekarz
poda nam kryterium, ktrym posuy si przy formuowaniu swojej definicji.
Z tekstu traktatu wynika, e byo to kryterium negatywne, medyk pisa bowiem, e ospria to te zdarw Demeter, awic zziaren, ktrych nie uywano
jako surowca do przygotowania chleba54. Nic wic dziwnego, e na licie Galena pojawio si tak wiele rolin posiadajcych tylko jedn cech wspln niezdatno do wykorzystania wprodukcji podstawowych wypiekw55.
W zrozumieniu pojcia ospria pomaga sprecyzowanie terminu poltos dane
przez wybitnego lekarza yjcego w VI w. n.e., Aecjusza z Amidy56, w dziewitej ksidze jego dziea zatytuowanego Iatricorum libri. Ot nazwa ta odnosi si wtym rdle do potrawy gotowanej zospria albo zsitode57. Zdefinicji
wynikaoby wic, e ospria s grup pokarmow odmienn od sitode, azatem
produktem spoywczym innym ni ten, ktry otrzymywano z rolin zboowych. Znarracji wynika rwnie, e obydwie te grupy pokarmw mog sta
si podstaw przygotowania podobnego dania zupy (czy te papki) zwanej
poltos. Poniewa pojcie sitode obejmuje ziarna rolin zwanych zboami, ospria
stanowi musz nasiona rolin nimi niebdcych.
Jeeli powysza interpretacja jest waciwa, mona doj do wniosku, e
definicja pojcia ospria zawarta wIatricorum libri jest wswojej istocie podobna
do tej, ktr stworzy Galen. Analogicznie do swojego poprzednika, Aecjusz
zAmidy przeciwstawi sobie ospria isitode iwskaza na rnic midzy nimi.
De simplicium medicamentorum, 855, 12.
De simplicium medicamentorum, 875, 6. Ta klasyfikacja utrwali si do tego
stopnia, i pojawi si take poza literatur medyczn, np. w: Suidae Lexicon, , , 506,
1; Suda, Lexicon, , , 507, 1.
54 Galenus, De alimentorum facultatibus, 524, 1213.
55 Wypada tutaj doda, i szereg z nich mogo by do pieczywa dodatkiem, na co
rwnie Galen zwraca uwag.
56 Aecjusz zAmidy studiowa wAleksandrii, by moe przez pewien czas praktykowa
w Egipcie. Znaczn cz swojego ycia spdzi na dworze w Konstantynopolu, prawdopodobne jest, e by osobistym lekarzem cesarzowej Teodory. Jest autorem zbioru pism
Iatricorum libri, liczcego szesnacie ksig, cf.: M. Kokoszko, Ryby i ich znaczenie, s. 9;
J.Scarborough, Atios ofAmida, s.3839.
57 Aetius Amidinus, Iatricorum libri, IX, 42, 8183.
52 Galenus,
53 Galenus,

125

126

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

Polega ona na tym, e pierwsze zwymienionych nadaj si wycznie do gotowania, podczas gdy drugie mona poddawa nie tylko obrbce cieplnej na mokro, ale rwnie, oczym powszechnie wiedziano, wypieka znich chleb, podstawowy inajbardziej prestiowy produkt spoywczy pochodzenia rolinnego.
Wielokrotnie cytowane przez medykw wypowiedzi Rufusa zEfezu, lekarza yjcego wIw. n.e.58, wktrych przywouje on termin ospria, s jednym
z dowodw na to, e pojcie to rozumiano take, a moe przede wszystkim,
wsensie zawonym. Chodzi tutaj ofragmenty jego rozwaa dotyczce uprawiania mioci (Peri afrodision). Znalazy si one midzy innymi w szstej
ksidze Collectiones medicae Orybazjusza59, wtrzeciej ksidze Iatricorum libri
Aecjusza zAmidy60 oraz wpierwszej ksidze Epitome skomponowanej przez
Pawa zEginy61. To regularne korzystanie zrzeczonych doktryn zpewnoci
wskazuje na ich popularno i, co si ztym wie, na rozprzestrzenienie ipowszechne rozumienie poj uywanych do ich sformuowania.
Wedle zgodnej wersji autorw idcych za Rufusem zEfezu, ci, ktrzy chcieli korzysta zmiostek, winni je ospria, czyli roliny, takie jak: ciecierzyca, ldwian, nasiona fasoli, groch, zielona fasolka. Te pokarmy bowiem wypeniaj
ciao czowieka powietrzem warunkujcym waciwe przygotowanie organw
pciowych idostarczaj mu odpowiedniej iloci energii do podjcia czynnoci,
do ktrych si szykuje62.
Warto zauway, e medyk zEfezu wtym popularnym tekcie konstruuje
definicj pojcia ospria nieco inaczej ni Galen iAecjusz zAmidy. Rnica polega na tym, e nie czyni tego, przeciwstawiajc ten termin innemu, ale wymieniajc gatunki rolin do niego przynalene iwyodrbniajc ich jedn, konstytutywn cech. Na stworzon przez Rufusa list trafiaj wycznie roliny, ktre
58

Rufus zEfezu to drugi, obok Galena, wielki grecki lekarz schyku staroytnoci. By
tak praktykiem, jak iteoretykiem. Spucizna literacka Rufusa znana jest dzi przede wszystkim dziki wycigom sporzdzonym przez jego nastpcw, cf. m.in.: J. Ilberg, Rufus von
Ephesos; J.Scarborough, Rufus ofEphesos, s.720721.
59 Oribasius, Collectiones medicae, VI, 38, 1, 130, 5 (ospria Oribasius, Collectiones
medicae, VI, 38, 16, 45). Orybazjusz y wIVw. n.e., by przybocznym lekarzem cesarza
Juliana Apostaty, wicej np. w: B. Baldwin, The Career of Oribasius, s. 8597; M. Grant,
Introduction, w: Oribasius, s.14; K.Jagusiak, M. Kokoszko, ycie ikariera Orybazjusza,
s.521; iidem, Pisma Orybazjusza jako rdo, s.339357; J.Scarborough, Oreibasios ofPergamon, s.595596.
60 Aetius Amidinus, Iatricorum libri, III, 8, 171 (ospria Aetius Amidinus, Iatricorum
libri, III, 8, 5758).
61 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 35, 1, 134 (ospria Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 35, 1, 1920).
62 Aetius Amidinus, Iatricorum libri, III, 8, 5758.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

wspczenie klasyfikujemy jako strczkowe. Wyrnik tej grupy, gdy oceniana

jest jako poywienie, stanowi wiatropdno.
Pewno co do tego, e waciwie zrozumielimy pojcie ospria w ujciu
Efezyjczyka, uzyskujemy, zestawiwszy jego tekst zkolejnym fragmentem Epitome, ktry, podobnie jak ten ju wzmiankowany, pochodzi zpierwszej ksigi
tego dziea. Druga definicja ospria dana przez Pawa zEginy wymienia ju jedynie roliny sensu stricto strczkowe63. Fakt ten pozwala sdzi, e zawone
rozumienie interesujcego nas terminu rozprzestrzenio si w czasach Pawa
na tyle, e wyparo zrozwaa dietetycznych zbyt szerok iprzez to nieprecyzyjn interpretacj zaproponowan przez Galena. Warto szczegowo omwi
w tekst lekarza zEgny jako ciekawy przykad pogldw dietetycznych koczcego si VI ipocztku VIIw., azatem podsumowujcych dorobek antyku
iwczesnego Bizancjum wtym wzgldzie. Ponadto, jak si okae, fragment ten
przekazuje rwnie inne, ciekawe dla nas informacje.
Na wstpie naley zaznaczy, e schemat kompozycyjny owego passusu
zEpitome odbiega od tego, ktry znamy zrozwaa Galena64, apniej znotatek Orybazjusza65. Mimo to, gdy zawzimy listy ospria zachowane wpracach
obydwu tych lekarzy do waciwych rolin strczkowych isformuowane przez
nich pojcia zestawimy ztymi, ktrych autorem jest Pawe zEginy, zauwaymy brak znaczcych zmian preferencji ywieniowych wtym zakresie wokresie
midzy II a VII w. Elementy konsekwentnej kontynuacji atwo dostrzeemy
take w szczegach doktrynalnych zaprezentowanych przez wymienionych
pisarzy medycznych.
Interpretacja tego faktu moe by rnorodna. Niewykluczone, e mamy
tutaj do czynienia z dochowaniem wiernoci ustaleniom poprzednikw ze
wzgldu na szacunek ywiony dla ich doktryn. Z drugiej strony w gr moe
wchodzi mechaniczne powtarzanie cudzych pogldw, ktre za nic ma stan
realny epoki lekarza zEginy. Prawdopodobne jest rwnie to, e cise trzyma Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 119.
Galen wDe alimentorum facultatibus znacznie rozszerza dane opracowane wdziele
De materia medica przez Dioskuridesa, lekarza yjcego w I w. n.e. (o Dioskuridesie cf.:
M. Kokoszko, Ryby iich znaczenie, s.12; J.Scarborough, Dioskourides ofAnazarbos, s.271
273). Galen zmienia te nieco kolejno, ktra uDioskuridesa przedstawia si nastpujco:
ciecierzyca (Dioscurides Pedanius, De materia medica, II, 104, 1, 12, 11), bb (Dioscurides
Pedanius, De materia medica, II, 105, 1, 13, 7), lotos (Dioscurides Pedanius, De materia
medica, II, 106, 1, 12, 10), soczewica (Dioscurides Pedanius, De materia medica, II, 107, 1,
13, 9), wyka orobos (Dioscurides Pedanius, De materia medica, II, 108, 1, 12, 12), ubin
(Dioscurides Pedanius, De materia medica, II, 109, 1, 12, 10).
65 Ten utrzymuje schemat przyjty przez Galena. Jego rozwaania s streszczeniem
ustale poprzednika cf. Oribasius, Collectiones medicae, I, 17, 1, 134, 2, 3.

63

64

127

128

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

nie si w tych rozwaaniach schematw kompozycyjnych zaproponowanych

jeszcze przez Galena ma jednak swoje odniesienie do rzeczywistoci koca VI
ipocztku VIIw. ijest tylko dokadnym jej odbiciem. Autorzy niniejszego artykuu za najblisz prawdy uznaj ostatni ztych propozycji.
Przejdmy bezporednio do tekstu Epitome. Narracja Pawa zEginy rozpoczyna si od prezentacji cech soczewicy. Zostaje ona scharakteryzowana wsposb bardzo tradycyjny. Lekarz uznaje j za poywienie ozakconej rwnowadze chymoi66, awic nalece do kategorii kakochyma iprzyczyniajce si do
powstawania czarnej ci. Fakos, nawet gotowana dwa razy, silnie oddziauje
na przewd pokarmowy67, natomiast wywar z niej (dzema), doprawiony garum ioliw, doprowadza do przeczyszczenia. By pozby si jej wiatropdnoci,
gotuje si j razem zczbrem imit polej68. Na drugim miejscu znalaz si
bb (kyamos). Pawe zEginy nazwa go lekkim, wiatropdnym ioczyszczajcym69. Kolejn pozycj, identycznie jak w rozwaaniach Galena, a wczeniej
Dioskuridesa70, dziery lotos, zwany te bobem egipskim (Nelumbium speciosum, L). Lotos jest, jak charakteryzowa go autor Epitome, bardziej wodnisty od
tego znanego Hellenom, awic te pozostawia wicej niestrawionych resztek71.
Dopiero za nim pojawia si groch ty (pissos Pisum sativum, L.), ktrego
misz uznany zostaje za raczej porowaty, ale te nie tak wiatropdny72. Ciecierzyca (erebinthos), opisywana jako kolejna, jest wiatropdna, czyszczca idoprowadza do rozpadu kamieni wprzewodzie moczowym. Nadto, przyczynia
si do produkcji nasienia isprzyja wspyciu. Praona ciecierzyca traci swoj
wiatropdno, staje si jednak trudna do wstpnego trawienia73. ubin jest
nieatwy do rozoenia wodku ido przyswojenia, jak rwnie przyczynia si
do powstawiania sokw okrelanych jako surowe (omoi)74. Kozieradka (Trigonella foenum graecum, L) zjedzona przed gwnym posikiem rozgrzewa ipowoduje przeczyszczenie75. Ldwian (ochros Lathyrus ochrus; Lathyrus sativus, L) ifasola (faselos Vignia sinesis, L) namoczone tak dugo a zakiekuj,
66

Cf. przyp. 46.

Zapewne chodzi o fakt spowalniania pracy przewodu pokarmowego a do
wywoania zatwardzenia iwolnego przechodzenia poywienia przez organizm.
68 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 14.
69 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 35.
70
Dioscurides Pedanius, De materia medica, II, 106, 1, 12, 10.
71 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 56.
72 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 67.
73 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 79.
74 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 910.
75 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 910.
67

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

jedzone zgarum doprowadzaj do przeczyszczenia, gdy zostan spoyte przed

innymi pokarmami, is bardziej poywne od kozieradki76. Fasola (zwana te
inaczej dolichos) jedzona wcaoci razem zjeszcze zielonymi strkami zwiera
wsobie wicej elementw nietrawionych (perittomatikoteros)77.
Podsumowujc nasze rozwaania, mona stwierdzi, e termin ospria, cho
rozszerzany przez Galena, oznacza roliny strczkowe. Traktowano je wdietetyce jako pokrewn grup wyrniajc si wsplnymi cechami, wrd ktrych dominoway: wiatropdno, zdolno do oczyszczania, przyczynianie si
do produkcji gstych sokw. Kolejno wprowadzania danych na temat ospria
w stosunku do tych, ktre dotyczyy grupy sitode, ilo miejsca powicana
strczkowym wdyskusjach dietetycznych oraz szczegowo charakterystyki,
anadto systematyczno powtarzania ustalonych doktryn wskazuj na znaczn
powszechno tego pokarmu iwart odnotowania rol wdiecie.
Przyjrzyjmy si wobec tego nieco bliej pozycji, jak roliny strczkowe zajmoway w diecie. Dla osb zamieszkujcych obszary pooone nad Morzem
rdziemnym od tysicleci byy one jej istotnym skadnikiem. Plasoway si
zapewne na drugim miejscu, zaraz za rolinami zboowymi. Znano wiele ich
gatunkw ipowszechnie je uprawiano, co sprawiao, e ceny na tak otrzymywane plony nie byy zbyt wygrowane. Ospria stanowiy zatem poywienie popularne, ale mniej cenione przez ludzi antyku ni produkty zboowe78. Powodem
zanienia wystawionej im oceny by fakt, e mka aleuron znich uzyskiwana
nie nadawaa si do produkcji chleba. Co wicej, charakterystyka dietetyczna
rolin strczkowych, na co wpewnym, niewielkim stopniu zwrcilimy uwag
powyej, wskazywaa na ich niekorzystne cechy, zwaszcza na wiatropdno,
anawet na szkodliwy wpyw na zdrowie (np. na problemy ze wzrokiem wprzypadku oparcia diety na nadmiarze soczewicy). Z drugiej strony, akcentowanie przez niemal wszystkich wymienionych wczeniej pisarzy skutkw, jakie
na zdrowie czowieka wywierao spoywanie rolin strczkowych wzbyt duej
iloci, wiadczy otym, e wiele osb do tego stopnia chciao lub musiao oprze
swj schemat wyywienia na tego rodzaju produktach, e wkocu medycyna
zacza analizowa takie postpowanie jako swoisty fenomen, przypisujc mu

Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 1214.

Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 1415.
78 A. Dalby, Food in the Ancient World, s. 194; idem, Siren Feasts, s. 39; K.B. FlintHamilton, Legumes in Ancient Greece, s. 372375; P. Garnsey, Food and Society, s. 15;
M. Kokoszko, Smaki Konstantynopola, s. 485; M. Kokoszko, . Erlich, Rola rolin
strczkowych, s.8. Cf. L. Foxhall, H.A. Forbes, Sitomereia: the Role ofGrain, s.4190.
76
77

129

130

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

negatywne konsekwencje. Niektre spord ospria, jak na przykad wyka79 czy

ubin80, uwaane byy wrcz za pokarm, do ktrego warto byo uciec si tylko
wokresach godu. Tego typu opinie nie przeszkodziy jednak wwykorzystywaniu niektrych ospria jako porcznego rda substancji czynnych terapeutycznie, awic farmaka, co dodatkowo umacniao ich pozycj wrd zasobw
ywnociowych wartych kultywacji.
Traktaty medyczne sugeruj stao wspomnianych tendencji w okresie
interesujcym autorw niniejszych rozwaa. Dla ery wczesnego Bizancjum
i czasw pniejszych potwierdzaj to take wyniki bada Phedona Koukoulesa81, Johannesa Kodera82 oraz Marcusa Louisa Rautmana83. Badacze ci
uwaaj, e analizowany pokarm by nadal poywieniem opierwszoplanowym
znaczeniu, cho cigle jednoczenie uznawanym za gorszy od rolin zboowych84. Wdalszym cigu rwnie, mimo niezbyt pozytywnej oceny dietetycznej, wykorzystywano go na tyle czsto jako surowiec kulinarny, by warto byo
powici oglnym zasadom jego gotowania cay rozdzia wtraktacie Osztuce
gospodarowania85. Fakt ten dowodzi niejako istotnoci ospria wrolnictwie igastronomi pomidzy VI a X w. Rady zamieszczone w tym dziele byy zreszt
do proste ipraktyczne, aw kwestii przyrzdzania ospria mwiy, by roliny
strczkowe gotowa zgorczyc. Jeeli dooy si jej wystarczajco duo, groch,
bb, soczewica i inne produkty tego typu rozgotuj si szybko, tworzc jednolit papk stanowic podstaw zupy, czyli najczstszej formy serwowania
wzmiankowanych specjaw86. Oczywicie gorczyca spenia tutaj nie tylko rol

P. Garnsey, Food and Society, s.3738. Owyce m.in. w: A.Dalby, Food inthe Ancient World, s.342343; K.B. Flint-Hamilton, Legumes inAncient Greece, s.378379; M.Kokoszko, . Erlich, Rola rolin strczkowych, s. 1617; D. Zohary, M. Hopf, Domestication
ofPlants, s.110114.
80 P. Garnsey, Famine and Food, s.52. Oubinie m.in. w: A.Dalby, Food inthe Ancient
World, s.201.
81 Ph. Koukoules, Byzantinon bios, s.9697; idem, Byzantinon trophai, s.7071.
82 J. Koder, Ikathemerini diatrof, s.23; idem, Stew and Salted Meat, s.5972, zw. 61,
67, 6970.
83 M.L. Rautman, Daily Life inthe Byzantine, s.252.
84 L. Garland, TheRhetoric ofGluttony and Hunger, s.48 (opinia na temat bobu).
85
Cassianus Bassus, Geoponica, II. Geoponica, notabene, wprost roj si od wzmianek
na temat uprawy ospria, a autor wymienia w swojej pracy: bb, ciecierzyc, groch zwyczajny, groszek zwyczajny, kozieradk, lucern, ubin, soczewic, wyk siewn oraz wyk
soczewicowat. Na temat tego dziea w: I.Mikoajczyk, Wstp, s.745.
86 Cassianus Bassus, Geoponica, II, 41.
79

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

substancji przyspieszajcej miknicie ospria87, ale take rodka redukujcego

ich wiatropdno. Warto wtym miejscu doda, e sugestie autora Geoponica
nie stoj wsprzecznoci, ale s uzupenieniem rozwaa dietetyczno-kulinarnych, ktre znajdujemy na stronach pism medycznych, a zatem wskazuj na
powszechno doktryn dietetycznych poza obszarem zainteresowania materia
medica. Co wicej, poniewa informacje zawarte wOsztuce gospodarowania
pochodz od Demokryta, domniemywa wypada, e ju wIIIw., gdy Demokryt dziaa, sposb ten znany by powszechnie wrd greckojzycznej ludnoci
basenu Morza rdziemnego ie cigle pamitano onim wokresie wydania
interesujcego dziea agronomicznego wXw.
Ospria, cho stanowiy podstaw przede wszystkim prostych posikw88
i uchodziy za poywienie biedniejszej czci ludnoci89, czasami staway si
skadnikami bardziej lub nawet bardzo wyszukanych da90. Co istotne, umiejtno wykorzystywania ich do przygotowywania luksusowych potraw nie
zanika wraz z kocem antyku91. Wprost przeciwnie. Athanasius Louvaris
sugeruje, e roliny strczkowe zyskiway na znaczeniu z powodu nakazw
i zakazw kocielnych, zwaszcza wprowadzania dugotrwaych postw, ktre zkolei zmuszay kucharzy do specjalnej kreatywnoci wokresach, gdy nie
wolno byo spoywa misa92. Na owe ekscesy kulinarne pozwoli sobie moga
jednak tylko elita finansowa. Dlatego, pomimo stara bizantyskich kucharzy,
dla szerokich mas spoeczestwa ospria pozostay na zawsze typowym pokarmem postnym93, anajbardziej gorliwi asceci, jak moglimy to zaobserwowa
87

Autor wskazuje, e gorczyca dziaaa wpodobny sposb te na miso. Cf. M. Kokoszko, Aromaty kuchni antyku, s.553554.
88
Wypada jednak zaznaczy, e ze rde medycznych wnosi trzeba, i zawsze istniay
te bardziej wyszukane ich wersje, jak na przykad fake doprawiana siraion, czyli zredukowanym moszczem winnym, oktrej mowa jest choby wdorobku Galena iOrybazjusza.
89 M. Corbier, TheBroad Bean and, s.132135; J.Wilkins, TheBoastful Chef, s.1316.
90 A.Dalby, Tastes ofByzantium, s.8081. Przepisy na tego typu dania podaje choby
traktat Osztuce kulinarnej, datowany na przeom IV iVw. n.e., ktrego autorstwo przypisywane jest niejakiemu Apicjuszowi Apicius, De re coquinaria, V, 3, 2. P. Garnsey (Food
and Society, s.121) zauwaa jednak, e dla osb bogatych, wprzeciwiestwie do biedoty,
wczenie rolin strczkowych do menu nie byo koniecznoci, a jedynie wyborem. Na
temat De re coquinaria cf.: S.Grainger, TheMyth ofApicius, s.7177; M. Kokoszko, Ryby
iich znaczenie, s.1920; H. Lindsay, Who Was Apicius?, s.144154; S.Wyszomirski, Wstp,
s.317.
91 A.Dalby, Flavours ofByzantium, s.80.
92 A.N.J. Louvaris, Fast and Abstinence, 196. Opinia A.N.J. Louvarisa nie jest zreszt
odosobniona ipodziela j choby A.Dalby (Flavours ofByzantium, s.80).
93 K. Parry, Vegetarianism inLate, s.184.

131

132

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

na przykadzie mnichw przedstawionych przez Teodoreta z Cyru, rezygnowali nawet z wydawaoby si koniecznych dodatkw do gotowanego bobu,
soczewicy czy grochu94. Niektrzy, zwaszcza za ci, ktrzy dysponowali tylko
bardzo ograniczonymi rodkami, waciwie nigdy nie doprawiali omawianych
pokarmw wwyszukany sposb, gdy ich ubstwo pozbawiao ich takiej moliwoci95.
Z powodu mnogoci danych na temat ospria, wdalszej czci naszego tekstu chcielibymy po krtce przedstawi jedynie trzy przykadowe roliny nalece do tej grupy. Wybralimy te spord nich, ktre pojawiy si w dziele
biskupa Cyru. Bd to zatem: soczewica, bb i ciecierzyca. Reszta materiau
daje due moliwoci badawcze ioczekuje na chtnych do jej opracowania.
Soczewica, nazywana po grecku nie tylko fakos, ale niekiedy te fake, bya
jedn z najbardziej popularnych, gdy najszerzej rozpowszechnionych rolin
strczkowych staroytnoci iokresu wczesnobizantyskiego. Na obszarach syryjskich zbierano j ju przed dwunastym tysicleciem p.n.e. Na terenach zamieszkanych przez Grekw wykorzystywana bya jako pokarm, poczynajc od
sidmego tysiclecia p.n.e.96 Zczasem, awidoczne to jest wyranie wpismach
pochodzcych ze staroytnoci, staa si dla ludzi tej epoki jednym zpodstawowych rde wglowodanw i biaka rolinnego. Jej rosncego znaczenia
dowodzi fakt, i bya ciekawym tematem dla litterati antyku97, anastpnie Bizancjum98. Za popularno tego produktu w duej mierze odpowiadaa jego
cena nie by on pokarmem drogim. Atenajos zNaukratis zachowa powiedzenie: dodawa mirry do zupy zsoczewicy99. Kosztownej mirry, czy te barA.N.J. Louvaris, Fast and Abstinence, s.192.
A.-M. Talbot, Mealtime inMonasteries, s.118.
96 Cf.: J.P. Alcock, Food inthe Ancient World, s.3637; A.Dalby, Food inthe Ancient
World, s.194; K.B. Flint-Hamilton, Legumes inAncient Greece, s.375377; L. Kaplan, Beans,
Peas and Lentils, s. 277279; M. Kokoszko, . Erlich, Rola rolin strczkowych, s. 1316;
M. Toussaint-Samat, Historia naturalna imoralna, s.42.
97 Pisze o niej m.in. Atenajos z Naukratis w swoim monumentalnym dziele
zatytuowanym Deipnosofici, powstaym w latach dwudziestych lub trzydziestych III w.
n.e. Utwr ma form dialogu traktujcego oszeroko rozumianej sztuce kulinarnej istanowi
podstawowe rdo podsumowujce wiedz antyku na temat gastronomii (cf.: K. Bartol,
J.Danielewicz, Wstp, s.764; M. Kokoszko, Ryby iich znaczenie, s.1012; J.Paulas, How to
Read Athenaeus, s.403439; J.Wilkins, Athenaeus the Navigator, s.132152) Athenaeus
Naucratita, Deipnosophistae, IV 156c160c (44, 2151, 18, Kaibel). Cf. D.Zohary, M. Hopf,
Domestication ofPlants, s.8894.
98 Cassianus Bassus, Geoponica, II, 37. Cf. Ph. Koukoules, Byzantinon bios, s.98; idem,
Byzantinon trophai, s.72.
99 Athenaeus Naucratita, Deipnosophistae, IV 160c (51, 13, Kaibel).
94
95

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

dzo cennego olejku mirrowego, nie naleao bowiem dolewa do raczej taniej
izwykle mao wyszukanej potrawy100, jak byo poywienie, oktrym mowa.
Bb, zwany po grecku zarwno kyamos, jak ifaba101, by bardzo wanym
rdem poywienia. Dietetycy zawsze iniezmiennie uwzgldniali go wswoich
rozwaaniach na temat ospria. Zwykle na tworzonych przez nich listach rolin
strczkowych zajmowa on jedno z pierwszych miejsc, najczciej drugie po
soczewicy. Nie nalea do produktw drogich102. Najstarsze dostarczone przez
archeologi dowody uprawy tej wielce poytecznej roliny datuj si na czwarte
tysiclecie p.n.e. i pochodz z obszarw Hiszpanii, poudniowej Italii i Tesalii. Raz udomowiony, by na tyle popularnym pokarmem wantyku (a przez to
tyle razy wzmiankowanym wliteraturze tego okresu), e zasuy sobie na cay
rozdzia wDeipnosofistach Atenajosa zNaukratis103. Wtpliwe, by na faktyczne
spoycie bobu negatywnie wpyna niech Pitagorasa do tego poywienia104.
Nie moga ona bowiem by traktowana nazbyt powanie wszerokich krgach
spoecznych, skoro nie przeszkodzia nawet temu, e kyamos interesowali si
litterati epoki, jak choby wymieniony ju Atenajos. Znaczn rol bobu wdiecie doceniano take wpniejszym okresie. Jest na to wiele dowodw, oczywicie poza rdami natury medycznej. Na przykad wtraktacie Osztuce gospodarowania, wktrym to zreszt znajdujemy wzmiank na temat synnego
filozofa, uprawa kyamos zostaa omwiona ze szczegami105.
Ciecierzyca znana jest dzisiaj rwnie jako cieciorka. Zostaa ona udomowiona na terenach Bliskiego Wschodu; wPalestynie uprawiano j jeszcze
przed pocztkiem smego tysiclecia p.n.e. Na obszarze rdziemnomorskim

Byy oczywicie iwyszukane jej odmiany, cf. przyp. 89.

cibis, wpoczonej charakterystyce rolin zboowych istrczkowych, pojawia
si raz termin hyoskyamos. Potem jednak wtekcie traktatu systematycznie wystpuje forma kyamos.
102 Edictum Diocletiani de pretiis, I, 910.
103 Athenaeus Naucratita, Deipnosophistae, IX 406b408b (71, 174, 13, Kaibel). Cf.:
J.P. Alcock, Food inthe Ancient World, s.35; A.Dalby, Food inthe Ancient World, s.4950;
K.B. Flint-Hamilton, Legumes in Ancient Greece, s. 379381; L. Kaplan, Beans, Peas and
Lentils, s.279280; M. Kokoszko, . Erlich, Rola rolin strczkowych, s.1012; M. ToussaintSamat, Historia naturalna imoralna, s.4041; H.Woyke, J.Gabryl, Warzywa strczkowe,
s.197198; D.Zohary, M. Hopf, Domestication ofPlants, s.106110. Bb jako symbol cf.:
A.C. Andrews, TheBean and Indo-European, s.274292; F.J. Simoons, Plants ofLife, Plants,
s.192266.
104 Cf.: A.Dalby, Siren Feasts, s.90; R.S. Brumbaugh, J.Schwartz, Pythagoras and Beans,
s.421422; J.Scarborough, Beans, Pythagoras, Taboos, s.355358.
105 Cassianus Bassus, Geoponica, II, 35.
100

101 WDe

133

134

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

wystpowaa wstanie dzikim106. Ludzie antyku na szerok skal wykorzystywali zasoby biaka wniej zawarte. Pokarm ten, podobnie jak soczewica ibb,
by wszechobecny wuprawie ipopularnie uywany wkuchni, anadto na tyle
tani, by nie uchodzi za luksus. Wniosek o powszechnoci uycia cieciorki
sformuowa mona midzy innymi na podstawie rde medycznych, zktrych adne nie pomino jej, uznajc jednoczenie doniose znaczenie, jakie
miaa wdietetyce. Wstaroytnoci zatem pisa oniej midzy innymi Galen107.
Wzmiankowana bya nawet w literaturze piknej, choby w Deipnosofistach
Atenajosa zNaukratis108. Nic nie wskazuje na to, by istotna rola, jak ciecierzyca odgrywaa wantyku, ulega umniejszeniu wokresie pniejszym. Staoci
wysokiej oceny przyznawanej tej rolinie dowodz traktaty medyczne. Orybazjusz109, Antimus110, Pawe z Eginy111 czy autor De cibis112 wci omawiali
wartoci dietetyczne izastosowania medyczne erebinthos. Take rda niemedyczne mwi ociecierzycy wszczegach. Na przykad Osztuce gospodarowania zawiera stosunkowo dokadne informacje na temat jej uprawy113. Doda
mona, i nasiona ciecierzycy byy nie tylko poywieniem ludzi, ale te pasz
dla zwierzt114.
Analiza treci Historia religiosa Teodoreta z Cyru przeprowadzona przez
nas pod ktem zbadania diety syryjskich mnichw stanowi kolejny dowd
Cf.: J.P. Alcock, Food inthe Ancient World, s.36; A.Dalby, Food inthe Ancient World,
s.84; K.B. Flint-Hamilton, Legumes inAncient Greece, s.377378; M. Kokoszko, . Erlich,
Rola rolin strczkowych, s. 12; M. Toussaint-Samat, Historia naturalna i moralna, s. 41;
D.Zohary, M. Hopf, Domestication ofPlants, s.101106.
107 Galenus, De alimentorum facultatibus, 532, 18534, 7.
108 Athenaeus Naucratita, Deipnosophistae, II, 54e55b (44, 149, Kaibel).
109 Np. Oribasius, Collectiones medicae, I, 20, 1, 13, 4.
110 Anthimus, De observatione ciborum 66. Antimus by bizantyskim lekarzem
yjcym na przeomie V iVIw. n.e. Cytowane dzieo jego autorstwa, napisane po acinie,
powicone jest rnym rodzajom poywienia iwpywowi, jaki wywiera ono na zdrowie
czowieka. Praca ta, oprcz wartociowych rad, przekazuje rwnie wczesne przepisy kulinarne. Stanowi ona rdo do poznania nie tylko kuchni bizantyskiej, ale i diety galijskiej, autor przebywa bowiem przez pewien czas na dworze Teuderyka, krla Frankw,
cf.: M.Grant, Introduction, w: Anthimus; G.M. Messing, Remarks on Anthimus, s.150158;
J.Scarborough, Anthimus (of Constantinople?), s.9192.
111 Paulus Aegineta, Epitomae medicae, I, 79, 1, 79.
112 De cibis, II, 1416.
113 Cassianus Bassus, Geoponica, II, 36. Wzmianki ocieciorce obecne s take wksidze
sidmej (Cassianus Bassus, Geoponica, VII, 12), smej (Cassianus Bassus, Geoponica, VIII,
37) oraz siedemnastej (Cassianus Bassus, Geoponica, XVII, 3). Cf. Ph. Koukoules, Byzantinon bios, s.98; idem, Byzantinon trophai, s.72.
114 Cassianus Bassus, Geoponica, XVII, 3.
106

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

na przydatno historiografii patrystycznej jako rda do poznania ycia codziennego ludzi minionych epok. Nasz autor przekazuje nam stosunkowo duo
informacji dotyczcych nawykw ywieniowych ascetw, midzy innymi wyliczajc niektre ze spoywanych przez nich pokarmw. Dowiadujemy si, e
wskad menu mnichw wchodziy roliny strczkowe, zktrych biskup konkretnie wymienia soczewic, bb iciecierzyc.
Zasady religijne wyznawane przez ascetw zakaday rezygnacj z wszelkich luksusw, wtym tych odnoszcych si do diety, na rzecz jak najskromniejszej egzystencji. Wyrzeczenia te niejednokrotnie przybieray tak skal, e
zagraay zdrowiu czy nawet yciu witych mw. Tylko one jednak, zdaniem mnichw, mogy zbliy ich do Boga. Zatem warzywa strczkowe, bdce przedmiotem naszych bada, nie mogy uchodzi za kulinarny rarytas.
Zduym prawdopodobiestwem mona przypuszcza, e byo to poywienie
waciwe czonkom mniej zamonych warstw spoeczestwa. Jednak, wprzeciwiestwie do bohaterw dziea Teodoreta, biedota sigaa po nie zkoniecznoci, anie po to, by da dowd wytrwaoci wswoich ascetycznych zmaganiach
zpokusami wiata doczesnego. Wobec powyszego wolno nam uzna, e Historia religiosa jest ciekawym rdem historycznym nie tylko dla tych, ktrzy
zgbiaj dzieje Kocioa okresu schyku staroytnoci, ale rwnie dla wszystkich zainteresowanych dniem codziennym osb wieckich. Jest to rdo tym
cenniejsze, e historycy tamtej epoki rzadko widzieli potrzeb podzielenia si
ze swoimi czytelnikami informacjami dotyczcymi prozy ycia najuboszej
ludnoci cesarstwa.
Zestawienie pochodzcych od biskupa Cyru wiadomoci odnoszcych
si do diety syryjskich mnichw z opiniami autorw traktatw medycznych
na temat poszczeglnych produktw ywnociowych prowadzi do ciekawych
wnioskw. Przede wszystkim pozwala nam na odtworzenie listy ospria wrozumieniu antycznym itym samym daje moliwo udzielenia odpowiedzi na
pytanie, jakie warzywa, poza trzema wymienionymi wyej gatunkami, mogy
kry si pod tym oglnym terminem uytym przez Teodoreta. Posugujc si
szerok definicj sformuowan przez Galena, do rolin strczkowych oprcz
tych, ktre wspczenie za takie uwaamy (np. groch, fasola czy wyka), powinnimy wczy rwnie midzy innymi ry, owies czy proso, awic ziarna,
ktre dzi zaliczamy do zb. Lekarz zPergamonu, apniej rwnie Aecjusz
zAmidy, przeciwstawiajc sobie ospria isitode, uznawali pierwsze zwymienionych za jedzenie mniej wartociowe, bo nie nadajce si do wypieku chleba.
Czy tak sformuowana definicja terminu roliny strczkowe, opierajca si na
ich negatywnej ocenie, moga by brana pod uwag przez ascetw przy wyborze poywienia? Wydaje si, e tak. Mnisi nie musieli kierowa si jedynie
nisk cen tych rolin i faktem, e w suchej postaci byy one atwe do prze-

135

136

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

chowywania. Paradoksalnie gwna cecha charakteryzujca ospria w sposb

pejoratywny w oczach ascetw szukajcych dietetycznych wyrzecze moga
uchodzi za ich zalet. Antyczni iwczesnobizantyscy medycy, oceniajc roliny strczkowe, wyliczaj iinne tego typu ich przymioty cikostrawno,
wiatropdno, wysuszanie i ozibianie organizmu, maa warto odywcza,
niekorzystne oddziaywanie na odek. Owe negatywne skutki jedzenia jarzyn
strczkowych musiay by tym wiksze, gdy produkty te spoywano bez wczeniejszego poddania ich jakiejkolwiek obrbce termicznej. Oczywicie mnisi
mogli rezygnowa zgotowania tych warzyw, by nie traci cennego czasu, jaki
powinni powica na modlitw. Bardziej prawdopodobne wydaje si jednak,
e postpowali wten sposb po to, by uczyni swoj praktyk ascetyczn jeszcze surowsz. Powysze wnioski prowadz do pytania opodstawy, na ktrych
mogli oni wyrobi sobie zdanie na temat omawianych produktw. Czy bazowali wycznie na wasnych dowiadczeniach zych skutkach, jakie dla ich samopoczucia izdrowia miao jedzenie na przykad namoczonej wwodzie soczewicy czy te ich wiedza na temat ospria, przynajmniej wniewielkim stopniu,
pochodzia rwnie zfachowej literatury medycznej? Mona przypuszcza, e
mnisi byli zaznajomieni zopiniami lekarzy, tym bardziej e te, poczwszy od
IIw. n.e., od czasw Galena, nie ulegy istotnym zmianom. Za susznoci tej
tezy przemawia przykad samego Teodoreta. Ten byy asceta, ktry jako biskup
cigle pozostawa wstaym kontakcie zsyryjskimi mami pustyni, da wswoich pismach dowody na to, e wiedza medyczna nie bya mu obca.
Przeprowadzona wniniejszym artykule analiza materiau rdowego dowodzi, e tak odmienne gatunkowo itematycznie dziea, jakimi s Historia religiosa Teodoreta zCyru itraktaty medyczne autorstwa lekarzy yjcych uschyku staroytnoci i we wczesnym okresie istnienia Cesarstwa Bizantyskiego,
mog by ze sob zestawiane iporwnywane. Informacje wnich zawarte uzupeniaj si wzajemnie ipozwalaj na lepsze poznanie realiw epoki, ktrej dotycz, atake zrozumienie motyww dziaa wczesnych ludzi.
Bibliografia
rda
Aetius Amidinus, Iatricorum libri, w: Aetii Amideni Libri medicinales IVIII, ed. A.Olivieri, LipsiaeBerolini 19351950.
Anthimus, De observatione ciborum, w: Anthimi De observatione ciborum ad Theodoricum regem Francorum epistula, ed. E. Liechtenhan, Berolini 1963.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

Apicius, De re coquinaria, w: Apicius, ACritical Edition with an Introduction and an

English Translation of the Latin Recipe Text Apicius, Text and Commentary
Ch.Grocock, S.Grainger, Totnes 2006.
Athenaeus Naucratita, Deipnosophistae, w: Athenaei Naucratitae Dipnosophistarum libri XV, rec. G. Kaibel, vol. IIII, LipsiaeBerolini 18871890.
Cassianus Bassus, Geoponica, w: Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici de re rustica
eclogue, rec. H. Beckh, Lipsiae 1895.
De cibis, w: Physici et medici graeci minors, vol. III, ed. I.L. Ideler, Berlin 18411842.
Dioscurides Pedanius, De materia medica, w: Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. IIII, Berolini 19061914.
Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium. Edykt Dioklecjana o cenach towarw
wystawionych na sprzeda, tum., wstp, oprac. A. Braska, P. Baraski,
P. Janiszewski, Pozna 2007.
Galenus, De alimentorum facultatibus, w: Claudii Galeni Opera omnia, ed. D.C.G.
Khn, vol. VI, Lipsiae 1823.
Galenus, De naturalibus facultatibus, w: Claudii Galeni Opera omnia, ed. D.C.G. Khn,
vol. II, Lipsiae 1821.
Galenus, De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus, w: Claudii Galeni Opera omnia, ed. D.C.G. Khn, vol. XIXII, Lipsiae 18261827.
Galenus, De usu partium, w: Claudii Galeni Opera omnia, ed. D.C.G. Khn, vol. IIIIV,
Lipsiae 1822.
Oribasius, Collectiones medicae, w: Oribasii Collectionum medicarum reliquiae, ed.
I.Raeder, vol. IIV, LipsiaeBerolini 19281933.
Paulus Aegineta, Epitomae medicae, w: Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, vol. III, LipsiaeBerolini 19211924.
Suidae Lexicon, rec. A.Adler, vol. IIV, Lipsiae 19281935.
Theodoretus, Historia religiosa, w: Patrologiae cursus completus. Series graeca, ed. J.P.
Migne, 82, 12831496 (Polskie tumaczenie tego tekstu: Teodoret biskup Cyru,
Dzieje mioci Boej. Historia mnichw syryjskich, wyd. 3, przek. K.Augustyniak, wstp E. Wipszycka, K.Augustyniak, Krakw 2011).
Theodoretus, Oratio de divina et sancta charitate, w: Patrologiae cursus completus. Series
graeca, ed. J.P. Migne, 83, 14971544.
Opracowania
A Greek-English Lexicon. Ninth Edition with aRevised Supplement, comp. H.G. Liddell,
R. Scott, Oxford 1996.
Alcock J.P., Food inthe Ancient World, WestportLondon 2006.
Allen P., Homilies as a Source for Social History, w: Studia Patristica, vol. XXIV, Papers Presented to the Eleventh International Conference on Patristic Studies Held
inOxford 1991. Historica, Theologica et Philosophica, Gnostica, ed. E.A. Livingstone, Leuven 1993, s.15.

137

138

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

Altaner B., Stuiber A., Patrologia. ycie, pisma inauka Ojcw Kocioa, prze. P. Pachciarek, Warszawa 1990.
Andrews A.C., Celery and Parsley as Foods inthe GrecoRoman Period, Classical Philology 44, 2 (1949), s.9199.
Andrews A.C., TheBean and IndoEuropean Totemism, American Anthropologist 51,
2 (1949), s.274292.
Arbesmann R., Fasting and Prophecy in Pagan and Christian Antiquity, Traditio 7
(19491951), s.171.
Arikha N., Passions and Tempers. AHistory ofthe Humours, New York 2007.
Augustyniak K., Wstp. Historia mnichw syryjskich, w: Teodoret biskup Cyru, Dzieje
mioci Boej. Historia mnichw syryjskich, tum. K.Augustyniak, wstp E. Wipszycka, K.Augustyniak, Krakw 2011, s.3750.
Baldwin B., TheCareer ofOribasius, Acta Classica 18 (1975), s.8597.
Bartol K., Danielewicz J., Wstp, w: Atenajos, Uczta mdrcw, wyd. 2, prze., wstp ikoment. K.Bartol, J.Danielewicz, Pozna 2012, s.764.
Bednarczyk A., System filozoficznolekarski Galena (130200). Pojcie ciepa przyrodzonego ipneumy yciowej, Analecta. Studia iMateriay zDziejw Nauki 2,
1 (1993), s.53111.
Bos J., The Rise and Decline of Character. Humoral Psychology in Ancient and Early
Modern Medical Theory, History ofthe Human Sciences 22, 3 (2009), s.2950.
Bralewski S., Praktykowanie postu wwietle historiografii kocielnej Vwieku, Vox Patrum 33, t.59 (2013), s.359378.
Brewer D., Redford D.B., Redford S., Domestic Plants and Animals. TheEgyptians Origins, Warminster 1995.
Brumbaugh R.S., Schwartz J., Pythagoras and Beans. AMedical Explanation, The Classical World 73, 7 (1980), s.421422.
Canivet P., Le monachisme syrien selon Theodoret de Cyr, Paris 1977.
Clayton P.B., The Christology of Theodoret of Cyrus. Antiochene Christology from the
Council ofEphesus (431) to the Council ofChalcedon (451), Oxford 2007.
Corbier M., The Broad Bean and the Moray. Social Hierarchies and Food in Rome,
w: Food. A Culinary History from Antiquity to the Present, ed. J.L. Flandrin,
M. Montanari, Eng. ed. A.Sonnenfeld, New YorkChichester 1999, s.128140.
Curtis R.I., In Defense ofGarum, The Classical Journal 78, 3 (1983), s.232240.
Dalby A., Flavours ofByzantium, Totnes, 2003.
Dalby A., Food inthe Ancient World from Ato Z, LondonNew York 2003.
Dalby A., Siren Feasts. AHistory ofFood and Gastronomy inGreece, London 1996.
Dalby A., Tastes ofByzantium. TheCuisine ofaLegendary Empire, London 2010.
Dembiska M., Diet. AComparison ofFood Consumption Between Some Eastern and
Western Monasteries in the 4th12th Centuries, Byzantion 55 (1985), s. 431
462.
Desse-Berset N., Desse J., Salsamenta, garum et autres prparations de poissons.
Ce quen disent les os, Mlanges de lEcole franaise de Rome. Antiquit 112,
1 (2000), s.7397.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

Dugan K.M., Fasting for Life. ThePlace ofFasting inthe Christian Tradition, Journal
ofthe American Academy ofReligion 63, 3 (1995), s.539548.
Dybski H., Monastycyzm w Palestynie i Syrii w wietle rde patrystycznych IV
iVwieku, Vox Patrum 22, t.4243 (2002), s.411436.
Edelstein L., The Dietetics of Antiquity, w: idem, Ancient Medicine. Selected Papers
ofLudwig Edelstein, ed. O.Temkin, C.L. Temkin, transl. C.L. Temkin, Baltimore
1967, s.303316.
Escolan Ph., Monachisme et eglise. Le monachisme syrien du IVe au VIIe siecle. Un
ministere charismatique, Paris 1999.
Flint-Hamilton K.B., Legumes inAncient Greece and Rome: Food, Medicine, or Poison?,
Hesperia 68, 3 (1999), s.371385.
Foxhall L., Fig, w: TheOxford Classical Dictionary, ed. S.Hornblower, A.Spawforth,
E. Eidinow, Oxford 2012, s.575.
Foxhall L., Forbes H.A., Sitomereia: the Role ofGrain as Staple Food inClassical Antiquity, Chiron 12 (1982), s.4190.
Fraser P.M., The Career of Erasistratus of Ceos, Istituto Lombardo. Rendiconti 103
(1969), s.518537.
Garland L., The Rhetoric of Gluttony and Hunger in Twelfthcentury Byzantium, w:
Feast, Fast or Famine. Food and Drink inByzantium, ed. W.Mayer, S.Trzcionka,
Brisbane 2005, s.4356.
Garnsey P., Famine and Food Supply inthe GraecoRoman World. Responses to Risk and
Crisis, Cambridge 1989.
Garnsey P., Food and Society inClassical Antiquity, Cambridge 1999.
Good B.J., Medicine, Rationality and Experience. An Anthropological Perspective, Cambridge 1994.
Grainger S., TheMyth ofApicius, Gastronomica. TheJournal ofFood and Culture 7, 2
(2007), s.7177.
Grant M., Introduction, w: Anthimus, On the Observance of Foods. De observatione
ciborum, ed., transl. M. Grant, TotnesBlackawton 2007.
Grant M., Introduction, w: Galen, On Food and Diet, transl. M. Grant, London 2000,
s.113.
Grant M., Introduction, w: Oribasius, Dieting for an Emperor, Atranslation ofBooks 1
and 4 ofOribasius Medical compilations with an Introduction and Commentary, ed. M. Grant, Leiden 1997, s.122.
Grant M., Roman Cookery. Ancient Recipes for Modern Kitchens, London 2002.
Gregoricka L.A., Sheridan S.G., Ascetic or Affluent? Byzantine Diet at the Monastic
Community ofSt. Stephens, Jerusalem from Stable Carbon and Nitrogen Isotopes,
Journal ofAnthropological Archaeology 32, 1 (2013), s.6373.
Griffith R.D., Maza, BarleyCake, Glotta 83 (2007), s.8388.
Grimm V.E., From Feasting to Fasting. TheEvolution ofaSin. Attitudes to Food inLate
Antiquity, London 1996.
Grocock Ch., Grainger S., Excursus on Garum and Liquamen, w: Apicius, ACritical
Edition with an Introduction and an English Translation of the Latin Recipe
Text Apicius, text and comm. Ch. Grocock, S.Grainger, Totnes 2006, s.373387.

139

140

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

Hankinson R.J., Galen ofPergamon, w: TheEncyclopedia ofAncient Natural Scientists.

TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie, Milton
ParkNew York 2008, s.335339.
Harlow M., Smith W., Between Fasting and Feasting. TheLiterary and Archaeobotanical
Evidence for Monastic Diet inLate Antique Egypt, Antiquity 75 (2001), s.758
768.
Ilberg J., Rufus von Ephesos. Ein griechischer Arzt intrajanischer Zeit, Leipzig 1930.
Jagusiak K., Kokoszko M., Pisma Orybazjusza jako rdo informacji opoywieniu ludzi
wpnym Cesarstwie Rzymskim, Vox Patrum 33, t.59 (2013), s.339357.
Jagusiak K., Kokoszko M., ycie i kariera Orybazjusza w wietle relacji rdowych,
Przegld Nauk Historycznych 10, 1 (2011), s.521.
Jasny N., TheDaily Bread ofthe Ancient Greeks and Romans, Osiris 9 (1950), s.227
253.
Jouanna J., La thorie des quatre humeurs et des quatre tempraments dans la tradition
latine (Vindicien, PseudoSoranos) et une source grecque retrouve, Revue des
tudes Grecques 118, 1 (2005), s.138167
Kaplan L., Beans, Peas, and Lentils, w: TheCambridge World History ofFood, vol. I, ed.
K.F. Kiple, K.C. Ornelas, CambridgeNew York 2000, s.271281.
Karas M., Apologetyka Teodoreta zCyru wobec filozofii Platona, Vox Patrum 21, t.40
41, (2001), s.317335.
Kieling M., Koci jako wsplnota mioci wwietle Komentarza do 1 Listu w. Pawa do
Koryntian Teodoreta zCyru, Kaliskie Studia Teologiczne 5 (2006), s.191206.
Kislinger E., Christians ofthe East. Rules and Realities ofthe Byzantine Diet, w: Food.
ACulinary History from Antiquity to the Present, ed. J.L. Flandrin, M. Montanari, Eng. ed. A.Sonnenfeld, New YorkChichester 1999, s.194206.
Kislinger E., How Reliable isEarly Byzantine Hagiography as an Indicator ofDiet?, Diptycha 4 (1986/1987), s.511.
Koder J., Ikathemerini diatrof sto Byzantio me basi tis piges, w: Byzantinon diatrof kai
mageireiai. Praktika imeridas Peri tis diatrofs sto Byzantio. Food and Cooking
inByzantium. Proceedings ofthe Symposium On Food inByzantium. Thessaloniki Museum ofByzantine Culture 4 November 2001, ed. D.PapanikolaBakritzi,
Athens 2005.
Koder J., Gemse inByzanz. Die Versorgung Konstantinopels mit Frischgemse im Lichte
der Geoponika, Wien 1993.
Koder J., Stew and Salted Meat Opulent Normality inthe Diet ofEvery Day?, w: Eat,
Drink, and Be Merry (Luke 12:19). Food and Wine inByzantium. Papers ofthe
37th Annual Spring Symposium of Byzantine Studies, in Honour of Professor
A.A.M. Bryer, ed. L. Brubaker, K.Linardou, Aldershot 2007, s.5972.
Kokoszko M., Aromaty kuchni antyku oraz wczesnego Bizancjum w teorii medycznej
ipraktyce kulinarnej, Przegld Historyczny 102, 4 (2011), s.535565.
Kokoszko M., Ryby i ich znaczenie w yciu codziennym ludzi pnego antyku i wczesnego Bizancjum (IIIVIIw.), d 2005.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, w: Konstantynopol nowy Rzym. Miasto iludzie

wokresie wczesnobizantyskim, red. M.J. Leszka, T.Woliska, Warszawa 2011,
s.471575.
Kokoszko M., Sosy w kuchni greckiej. Garum (groj) i pochodne, Vox Patrum 26,
t.4849 (2006), s.289298.
Kokoszko M., Erlich ., Rola rolin strczkowych (ospria) wdiecie pnego antyku iwczesnego Bizancjum (IVVIIw.) na podstawie wybranych rde, Zeszyty Wiejskie
17 (2012), s.818.
Kokoszko M., Gibel K., Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu autofya lachana (atofu lcana) w Historia religiosa Teodoreta z Cyru, w: Omnia tempus
habent. Miscellanea theologica Vincentio Myszor quadragesimum annum laboris
scientifici celebranti ab amicis, sodalibus discipulisque oblata, red. A. Reginek,
G. Strzelczyk, A.do, Katowice 2009, s.145156.
Kokoszko M., Jagusiak K., Warzywa wkuchni idietetyce pnego antyku oraz wczesnego Bizancjum (IVVII w.). Perspektywa konstantynopolitaska, Piotrkowskie
Zeszyty Historyczne 12 (2011), s.3452.
Kokoszko M., Rzenicka Z., Dietetyka w De re coquinaria, Przegld Nauk Historycznych 10, 2 (2011), s.525.
Koukoules Ph., Byzantinon bios kai politismos, vol. V, Hai trophai kai ta pota, Athnes
1952.
Koukoules Ph., Byzantinon trophai kai pota, Epeteris tes Hetaireias Byzantinon
Spoudon 17 (1941), s.3112.
Lindsay H., Who Was Apicius?, Symbolae Osloenses. Norwegian Journal ofGreek and
Latin Studies 72, 1 (1997), s.144154.
Longosz S., Szkoa antiocheska, w: Literatura Grecji staroytnej, t.II, Proza historyczna, krasomwstwo, filozofia inauka, literatura chrzecijaska, red. H. Podbielski,
Lublin 2005, s.10611067.
Louvaris A.N.J., Fast and Abstinence inByzantium, w: Feast, Fast or Famine. Food and
Drink inByzantium, ed. W.Mayer, S.Trzcionka, Brisbane 2005, s.189198.
Mazzini I., Diet and Medicine inthe Ancient World, w: Food. ACulinary History from
Antiquity to the Present, ed. J.L. Flandrin, M. Montanari, Eng. ed. A.Sonnenfeld, New YorkChichester 1999, s.141152.
Messing G.M., Remarks on Anthimus De observatione ciborum, Classical Philology 37,
2 (1942), s.150158.
Mikoajczyk I., Wstp, w: Kassianus Bassus, Geoponika. Bizantyska encyklopedia rolnicza, prze., wstp, koment. I.Mikoajczyk, Toru 2012, s.745.
Misiarczyk L., Antyczny monastycyzm syryjski, Studia Pockie 40 (2012), s.8396.
Musurillo H., TheProblem ofAscetical Fasting inthe Greek Patristic Writers, Traditio 12
(1956), s.164.
Nutton V., Ancient Medicine, New YorkLondon 2004.
Parry K., Vegetarianism inLate Antiquity and Byzantium. TheTransmission ofaRegimen, w: Feast, Fast or Famine. Food and Drink in Byzantium, ed. W. Mayer,
S.Trzcionka, Brisbane 2005, s.171187.
Pasztori-Kupan I., Theodoret ofCyrus, LondonNew York, 2006.

141

142

Maciej Kokoszko, Jolanta Dybaa, Krzysztof Jagusiak, Zofia Rzenicka

Paulas J., How to Read Athenaeus Deipnosophists, The American Journal ofPhilology
133, 3 (2012), s.403439.
Pearcy L.T., Galen and Stoic Rhetoric, Greek, Roman and Byzantine Studies 24, 3 (1983),
s.259272.
Pormann P.E., Paulos of Aigina, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists.
TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie, Milton
ParkNew York 2008, s.629.
Price R.M., Introduction, w: Theodoret of Cyrrhus, A History of the Monks of Syria,
transl., introd., notes R.M. Price, Kalamazoo 1985, s.IXXXXVII.
Prioreschi P., AHistory ofMedicine, vol. III, Roman Medicine, Omaha 2001.
Rautman M., Daily Life inthe Byzantine Empire, WestportOxford 2006.
Rzenicka Z., Kokoszko M., Proso wgastronomii antyku iwczesnego Bizancjum, Vox
Patrum 33, t.59 (2013), s.401419.
Sanquer R., Galliou Patrick, Garum, sel el salaisons en Armorique galloromaine, Gallia
30, 1 (1972), s.199223.
Sarton G., Galen ofPergamon, Lawrence 1954
Scarborough J., Atios of Amida, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists.
TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie, Milton
ParkNew York 2008, s.3839.
Scarborough J., Anthimus (of Constantinople?), w: TheEncyclopedia ofAncient Natural
Scientists. TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie, Milton ParkNew York 2008, s.9192.
Scarborough J., Beans, Pythagoras, Taboos, and Ancient Dietetics, The Classical World
75, 6 (1982), s.355358.
Scarborough J., Dioskourides ofAnazarbos, w: TheEncyclopedia ofAncient Natural Scientists. TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie,
Milton ParkNew York 2008, s.271273.
Scarborough J., Erasistratos ofIoulis on Keos, w: TheEncyclopedia ofAncient Natural
Scientists. TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie, Milton ParkNew York 2008, s.294296.
Scarborough J., Oreibasios ofPergamon, w: TheEncyclopedia ofAncient Natural Scientists. TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie,
Milton ParkNew York 2008, s.595596.
Scarborough J., Rufus of Ephesos, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists.
TheGreek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser, G.L. IrbyMassie, Milton
ParkNew York 2008, s.720721.
Schiefsky M.J., Commentary, w: Hippocrates, On Ancient Medicine, transl., introd.,
comm. M.J. Schiefsky, LeidenBoston 2005.
Schor A.M., Theodorets People. Social Networks and Religious Conflict inLate Roman
Syria, BerkeleyLondon 2011.
Shaw T.M., TheBurden ofthe Flesh. Fasting and Sexuality inEarly Christianity, Minneapolis 1998.
Simoons F.J., Plants ofLife, Plants ofDeath, MadisonLondon 1998.
Sownik botaniczny, red. A.Szweykowska, J.Szweykowski, Warszawa 1993.

Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu ospria (spria) wHistoria religiosa...

Sownik grecko-polski, t.I, , t.II, , opr. O.Jurewicz, Warszawa 20002001.

Smith W.D., Erasistratuss Dietetic Medicine, Bulletin of the History of Medicine 56,
3 (1982), s.398409.
Sturtevant E.L., History ofCelery, The American Naturalist 20, 7 (1886), s.599606.
Talbot A.-M., Mealtime inMonasteries. TheCulture ofthe Byzantine Refectory, w: Eat,
Drink, and Be Merry (Luke 12:19). Food and Wine inByzantium. Papers ofthe
37th Annual Spring Symposium of Byzantine Studies, in Honour of Professor
A.A.M. Bryer, ed. L. Brubaker, K.Linardou, Aldershot 2007, s.109125.
Temkin O., Galenism. Rise and Decline ofaMedical Philosophy, IthacaLondon 1973.
Thorndike L., Galen. The Man and His Times, The Scientific Monthly 14, 1 (1922),
s.8393.
Toledo-Pereyra L.H., Galens Contribution to Surgery, Journal ofthe History ofMedicine and Allied Sciences 28, 4 (1973), s.357375.
Toussaint-Samat M., Historia naturalna i moralna jedzenia, prze. A.B. Matusiak,
M. Ochab, Warszawa 2008.
Urbainczyk Th., Theodoret ofCyrrhus. TheBishop and the Holy Man, Ann Arbor 2002.
Vbus A., History of Asceticism in the Syrian Orient. A Contribution to the History
ofCulture inthe Near East, vol. IIIII, Early Monasticism inMesopotamia and
Syria, Louvain 19601988.
Ware K., TheWay ofthe Ascetics. Negative or Affirmative?, w: Asceticism, ed. V.L. Wimbush, R. Valantasis, New YorkOxford 1995, s.315.
White K.D., Cereals, Bread and Milling in the Roman World, w: Food in Antiquity,
ed. J.Wilkins, D.Harvey, M. Dobson, Exeter 1995, s.3843.
Wilkins J., Athenaeus the Navigator, The Journal ofHellenic Studies 128 (2008), s.132
152.
Wilkins J., TheBoastful Chef. TheDiscourse ofFood inAncient Greek Comedy, Oxford
2000.
Wipszycka E., Wstp. Charakter i formy ascetyzmu syryjskiego, w: Teodoret biskup
Cyru, Dzieje mioci Boej. Historia mnichw syryjskich, tum. K.Augustyniak,
wstp E. Wipszycka, K.Augustyniak, Krakw 2011, s.936.
Woyke H., Gabryl J., Warzywa strczkowe, Warszawa 1982.
Wyszomirski S., Wstp, w: Apicjusz, O sztuce kulinarnej. Ksig dziesi, przek.
I.Mikoajczyk, S.Wyszomirski, Toru 2012, s.317.
Zohary D., Hopf M., Domestication ofPlants inthe Old Worlds. TheOrigin and Spread
ofCultivated Plants inWest Asia, Europe and the Nile Valley, Oxford 1993.

143