Maxwellove jednaine za elektromagnetno polje

U ovom poglavlju e se predoiti potpuni sistem Maxwellovih jednaina

elektromagnetnog polja u nepokretnim sredinama.
Tokom provedenog sagledavanja i analize osnovnih procesa u elektrotehnici, u
prethodnim poglavljima ove knjige, predoeni su i uoblieni, u analitike forme, rezultati
brojnih eksperimentalnih istraivanja. Kako su ti eksperimenti vreni u statikim, ili
stacionarnim uslovima, ti izrazi opisuju kvazistacionarno elektromagnetno polje, te oni ne
moraju istovremeno odgovarati u potpunosti i stanjima i pojavama, to se deavaju u brzo
promjenljivim elektromagnetnim poljima. Traei odgovor na pitanje, mogu li se
deavanja u kvazistacionarnom elektromagnetnom polju, opisati na konzistentniji nain
od postojeeg njihovog opisivanja pomou relacija:
JG G
EdS =

q ;

JG G
BdS = 0;

Gaussov zakon (teorema) o konzervaciji fluksa

JG
vektora magnetne indukcije B ,

JJG G
Hdl = i;

Ampreov zakon o cirkulacijiJJGvektora jaine

magnetnog polja H ,

JG G
Ed l = 0 ;

Zakon o konzervativnosti elektrostatskog polja,JG

opisanog vektorom jaine elektrostatskog polja E ,

G
JG JG
J = p E + Estr ;

Gaussov zakon za fluks vektora

JG jaine
elektrostatskog polja E
( Gaussov teorema za vektor jaine elektrostatskog
polja),

Lokalni oblik Ohmovog zakona,

JG
JG JG
D = 0 E + P ;

Veza izmeu karakteristinih veliina-vektora

elektrostatskog polja,

JG
JJG JJG
B = 0 H + M ;

Veza izmeu karakteristinih veliina vektora

stacionarnog magnetnog polja,

kotski fiziar i matematiar James Clark Maxwell (1831-1879), u svom rukopisu A

Dynamical Theory of the Electromagnetic Field, objavljenom 1864. godine, predoio je
tadanjoj naunoj javnosti, matematike rezultate svog produbljavanja i proirivanja
dostignua Faradaya i Amprea, u domenu fizikalnog tumaenja elektromagnetnih
efekata. Tokom razdoblja 1864-1873 Maxwell je uspio putem nekoliko epohalnih radova,
u potpunosti zaokruiti matematiko opisivanje osnovnih odnosa unutar Teorije
elektromagnetnih polja. Ona su potom integralno publikovana u djelu Traktat o

elektricitetu i magnetizmu. Znaaj ovog njegovog ostvarenja, veoma dobro ilustruje

podatak da se njegov predmetni sistem jednaina i danas tretira kao ishodite
elektrotehnikih relacija za makroskopsko razmatranje fizikih pojava.
Pobrojane Maxwellove istraivake rezultate i iz njih proistekli njegov doprinos,
u domenu elektromagnetnih talasa, eksperimentalno su potom potvrdili i njemaki fiziar
Hajnrich Hertz 1888. godine, zatim P. N. Lebedov (svjetlosni pritisak), te Nikola Tesla
(radiotehnika).
JJG
Analizirajui Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H ,
Maxwell je uoio da se unutar sume struja i ( tu sumu susreemo na desnoj strani
relacije, kojom se analitiki izraava taj zakon) moraju uraunati sve vrste struja koje
prodiru kroz povrJJGoslonjenu na konturu C, po kojoj se i rauna cirkulacija vektora jaine
magnetnog polja H . Dakle, u navedenoj sumi treba uzeti u obzir ne samo kondukcione
struje ikond, nego i konvekcione struje ikonv, kao i struje dielektrinog pomjeraja
i dp = ( d (E) / dt ) .
Uvoenjem u analizu i struja dielektrinog pomjeraja, idp, kojeJGmogu nastati samo
u uslovima kada se deavaju promjene vektora elektrinog polja E tokom vremena,
Maxwell je uspostavio vezu izmeu vremenski promjenljivog elektrinog polja i
magnetnog polja, te time dao realnu osnovu da se u budunosti ta dva polja tretiraju kao
komponente jedinstvenog elektromagnetnog procesa.
JJGNije teko primijetiti da Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog
polja H i Faradayov zakon elektromagnetne indukcije:
JJG G
dq
;
Hdl =
dt

JG G
d
;
Ed l =
dt

JJG JG
JG
povezuju est razliitih fizikalnih veliina H , E , l, t, q i ( B ), unutar kojih su i
vrijeme i duina, to je u skladu sa injenicom da se pojave od interesa izuavaju u
prostoru.
Za potpunije opisivanje elektrinih i magnetnih pojava uz ve prisutne njihove
reprezente, Maxwell je zakljuio
da je povoljno uvesti i nekeJG nove veliine, poput:
JG
vektora dielektrinog pomjeraja D, vektora magnetne indukcije B, te magnetnopobudne
sile Fmp i indukovane elektromotorne sile e. Povezanost tih novih veliina sa ranije
uvedenim veliinama je iskazana relacijama:

D=

dq
dq
dF
d
d
de
.
; Fmp = Ni = N ; H =
; B=
; e=
; E=
dS
dt
dl
dS
dt
dl

Tokom opisivanja osnovnih odnosa u elektrinom i magnetnom polju, u uslovima

prisustva zapreminske gustine elektrinih naboja i stacionarne jednosmjerne elektrine
G
struje, okarakterisane vektorom gustine te struje J u zraku, uspostavljene su i relacije:

JG G
EdS =

JG G
d (B )
Ed l =
;
dt

q ;
0

JG
JG G

d ( E)
B d l = 0 i kond + 0

dt

JG G
BdS = 0;

.
Prva jednaina u posljednjem sistemu je ustvari druga varijanta Faradayevog
zakona elektromagnetne indukcije. Tom jednainom se naglaava da pri promjeni fluksa
magnetne indukcije nastaje i elektrino polje.
Drugom jednainom tog istog sistema,
izraen je Gaussov zakon za odreivanje
JG
vektora jaine elektrostatskog polja E. Ovaj zakon je ustvari jedan vid pooptenja
Coulombovog zakona o djelovanju mehanike sile u elektrostatskom polju. Putem nje se
iskazuje
i izvorna priroda elektrinog polja, dakle injenica da vektorske linije vektora
JG
E izviru-zapoinju, u pozitivnim elektrinim nabojima, te da te iste linije zavravajuponiru u negativnim elektrinim nabojima.
Trea jednaina je Gaussov zakon, ali onaj koji govori o konzervativnosti vektora
magnetne indukcije. Tim zakonom naglaava se da su vektorske linije vektora magnetne
indukcije neprekidne linije, zatvorene same u sebe. Ovom relacijom se pokazuje i da ne
postoje magnetne mase, odnosno magnetni naboji, koje bi u magnetnom polju imale
ulogu slinu ulozi koju imaju elektrini naboji u elektrinom polju. Stoga se magnetno
polje treba tretirati kao bezizvorno vektorsko polje.
etvrta jednaina je ustvari jedna verzija Ampreovog zakona o cirkulaciji
JG
vektora magnetne indukcije B. Unutar te jednaine, posebno je naglaeno da se uzroci
uspostavljanja magnetnog polja nalaze u djelovanju kodukcionih struja ikond i djelovanju
struja dielektrinog pomjeraja idp. Ova jednaina pokazala se i kao osnova tvrdnji da se
prostiranje elektromagnetnih polja odvija konanim brzinama (ovo nije bilo poznato do
tada), to je poslije i eksperimentalno potvreno.
Analizirani sistem od etiri jednaine predstavlja ustvari i sistem Maxwellovih
jednaina u integralnom obliku. S obzirom da je integralni oblik zapisivanja ovih
jednaina, pogodan samo za proraune elektromagnetnih veliina u sistemima kod kojih
je prisutan visok nivo geometrijske simetrije, to se isti sistem jednaina esto
transformie (koristei resurse matematike discipline sa nazivom Teorija vektorskih
polja) i u ekvivalentni diferencijalni oblik.
Taj diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina posebno je pogodan za
lokalnu formu analize ponaanja pojedinih veliina (dakle, odreivanje i razmatranje
vrijednosti tih veliina unutar elementarne zapremine). Relacije koje slijede predstavljaju
upravo diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina u nepokretnim sredinama:

JG
JG

B
E =
;

JG
JJG G D

H = J +
;
t

JG
JG
B
rot E =
;
t
JG
JJG G D
rot H = J +
;
t
JG
div D = ;
0

JG
D = ;
0

JG
B = 0 .

JG
div B = 0 ;

U linearnim i izotropnim sredinama ovim jednainama mogu se pridruiti i relacije:

G
JG JG
J = p E + Estr ;

JG
JG
D = E;

JG
JJG
B = H;

JG JG G
JG JJG
koje povezuju vektore D , B i J sa vektorima jaina polja E i H .

Epohalna vrijednost navedenog Maxwellovog sistema jednaina za opisivanje

pojedinih fizikalnih veliina u elektromagnetnom polju, dodatno se uveava, ukoliko se
uoi injenica da su rezultati njegovih istraivanja, generisani ak decenijama prije
pojave Kvantne teorije i pojave Teorije relativiteta.
Ni pod kasnijim uticajem revolucionarnih promjena u shvaanju i tretiranju
fizikalnih pojava, do kojih je moralo doi zbog naunog ustoliavanja Teorije relativiteta
i Kvantne mehanike, blistavost Maxwellovih jednaina elektromagnetnog polja, nije ni
malo zasjenjena.
S obzirom da se pri rjeavanju konkretnih inenjerskih problema, predmetne
pojave po pravilu razmatraju u kontekstu usvojenog makroskopskog poimanja dogaaja,
Maxwellov sistem jednaina za opisivanje elektromagnetnog polja, u Teoriji polja je
zauzeo praktino upravo ono mjesto, kakvo imaju Kirchhoffovi zakoni u Teoriji
elektrinih krugova i mrea.

Poetkom 1900. godine Max Planck, Albert Einstein i Niels Bohr definisali su novi pristup po kojem se
atomima pripisuju kvantizirana energetska stanja, te sposobnost da emituju energiju u kvantima, kada prelaze
iz jednog stanja u drugo. Potaknuti ovakvim idejama Werner Heisenberg i Erwin Schrodinger su 1925. godine
formulisali osnovne principe Kvantne mehanike.

A. Einstein je 1905. godine, objavljujui rad sa naslovom O elektrodinamici tijela u kretanju, praktino
postavio temelje nove naune oblasti, koja je potom preimenovana u Teoriju relativnosti; u toj naunoj oblasti
egzaktno se ujedinjuju prostor i vrijeme u jedinstven entitet.