MORTIMER J.

ADLER
CHARLES VAN DOREN

C SCH
NH MT
NGH THUT
Hi Nhi dch
NH XUT BN LAO NG
X HI

LI GII THIU
(cho bn ting Vit)
Ngi phng ng c cu: Th
trung hu ngc, tc l Trong sch
c ngc. Qu vy, nhng bc v
nhn hay nhng ngi thnh t nht
u ni rng mt trong nhng yu t
c vai tr quan trng trong vic pht
trin v nh hnh t duy ca h l
vic c sch. Trong thi i bng
n thng tin hin nay, khi vn ho
nghe nhn dng nh ang dn ln t
vn ho c, khi thi gian con ngi
dnh cho vic c cc loi sch cng
t hn trc v ngy cng c nhiu
c gi cm thy lng tng khng bit
la chn th no trc mt khi
lng sch, bo khng l c xut

bn hng ngy, th phng php c

sch cng tr nn cn thit.
How to read a book (c sch
nh mt ngh thut) ca hai tc gi
Mortimer J.Adler v Charles Van
Doren chnh l gii php gip bn
la chn v c sch nhanh nht, hiu
qu nht. c xut bn ln u tin
nm 1940, ngay lp tc, c sch
nh mt ngh thut tr thnh mt
trong nhng cun sch bn chy nht
v duy tr v tr trong sut hn mt
nm. Tc phm c dch ra rt
nhiu th ting nh Php, Thuy in,
c, Ty Ban Nha, Italia v by gi
l Vit Nam.
Ngi c sch thng minh l
ngi bit p dng cc phng php
v k nng c khc nhau cho cc

loi vn bn khc nhau, va thu

c thng tin nhanh va hiu thu
o cc vn c nu, trong
chng mc thi gian cho php v tu
theo mc ch ca mnh. Trn tinh
thn , c sch nh mt ngh
thut hng dn bn cc cp c
khc nhau: t phng php c s
cp, qua vic c lt c h thng v
c k lng n y nhanh tc
c. Tc phm cng gip bn thy
chnh xc u l cch c sch ch
thc, cng nhng gi tr v nhng
nim vui m n mang li. Cun sch
c tnh tng hp v bao qut cao,
nhng cng rt c th, nn c ch cho
mi c gi, bt k thi i no v
cho th loi vn bn no. V th, ngay
c khi bn l mt ngi lun bn rn

v hay gp vng mc vi vic c

sch, hy th tm li gii trong c
sch nh mt ngh thut, bit u
bn s thay i quan im ca mnh.
Decartes tng ni: c sch l
c tr chuyn vi nhng ngi
thnh t nht ca nhng th k
qua. Trong khi Vit Nam c rt t
nhng cun sch hng dn k nng,
nht l k nng c, th c sch nh
mt ngh thut chnh l mn qu
tuyt vi dnh cho nhng ngi say
m c sch v mun khm ph th
gii tri thc bao la kt ng trong
tng cun sch, vi mt phng php
c khoa hc c l cha tng c
dy bt c trng lp no ti Vit
Nam.
Xin trn trng gii thiu cng bn

c!
CNG TY SCH ALPHA

MC LC
Li ni u
Phn 1. Cc phng din c
sch
1.
c sch v ngh thut c
sch
2. Cc cp c sch
3.
Cp c u tin - c s
cp
4.
Cp c th hai - c kim
sot
5.
Cch tr thnh mt c gi yu
cu cao
Phn 2. Cp c th ba c phn tch
6. Phn loi mt cun sch
7. Chp X-quang mt cun sch

8.

Thng nht cc thut ng vi

tc gi
9. Xc nh thng ip ca tc gi
10. a ra nhng li ph bnh hp
l
11. ng hay bt ng vi tc gi
12. Nhng phng tin tr gip vic
c
Phn 3. Tip cn nhng ch
sch khc nhau
13. Cch c sch thc hnh
14. Cch c tc phm vn hc gi
tng
15. Nhng gi khi c truyn, kch
v th
16. Cch c sch lch s
17. Cch c sch khoa hc v sch
ton
18. Cch c sch trit hc

19. Cch c sch khoa hc x hi

Phn 4. Mc ch cao nht ca
vic c sch
20. Cp c th t - c ng
ch
21. c sch v s pht trin tr tu

LI NI U
How to read a book (c sch
nh mt ngh thut) c xut bn
ln u nm 1940. Cun sch nhanh
chng tr thnh mt trong nhng cun
bn chy nht v gi v tr sut
hn mt nm vi s lng pht hnh
ln. Sch c dch ra nhiu th
ting khc nhau nh Php, Thy in,
c, Ty Ban Nha v Italia. Vic ti
bn cun sch ny phc v c gi
ngy nay xut pht t nhng thay i
trong chnh ti cun sch.
Ngy nay, t l hc sinh vo i
hc ngy cng tng, phn ln dn s
u bit c, bit vit. Khng ch c
tiu thuyt, ngi ta cn c sch
khoa hc. Nhiu chuyn gia gio dc

tha nhn vic dy cch c cho tr

em theo cch hiu c bn nht ca
t c l vn rt quan trng.
Nhiu ngi ln cng cm thy hp
dn, mun tham gia vo cc kho hc
c cp tc nhm gip h hiu nhiu
hn nhng g mnh c, cng nh tng
tc c.
Tuy nhin, vn cn c nhng iu
cha thay i. Mt trong s l
mong c ca c gi mun c
c nhiu ti liu khc nhau, vi tc
khc nhau v ph hp hn. Pascal
tng ni: Khi ta c qu nhanh
hay qu chm, ta chng hiu g c.
Cun c sch nh mt ngh thut
s gip bn gii quyt vn ny
thng qua cc cp c.
Trong cun sch trc, ti khng

 cp n, hoc cp khng tho

ng nhiu ni dung nh: nhng quan
im mi v cch hc c, s phn
tch ton din v cht ch hn v
ngh thut c y phc tp, p dng
linh hot cc nguyn tc c bn trong
cc cch c khc nhau, vic pht
hin v hnh thnh nhng quy tc c
sch mi, Trong ln ti bn ny, tt
c nhng iu trn s c din gii
thu o hn.
Mt nm sau khi cun c sch
nh mt ngh thut ra i, c mt
tc phm tng t mang tn How to
read two books (Cch c hai cun
sch) cng c xut bn. ng thi,
gio s I.A.Richards vit mt lot
chuyn lun vi tiu How to read
a page (Cch c mt trang sch).

Nhng vn v vic c c nu
hai tc phm trn u c ti bn
lun su sc trong cun sch ti bn
ny, nht l vn lm cch no c
mt s sch lin quan n nhau
nm c nhng yu t b sung, hay
mu thun v cng mt ch .
Bn cnh , cun c sch nh
mt ngh thut ti bn ln ny cn
nhn mnh v ngh thut c, v
nhng quan im v nhu cu t c
cc cp cao hn trong ngh thut
c hai vn cha c ni n,
hoc ch ni s qua trong nguyn bn.
Hy so snh mc lc hai cun sch
vi nhau, bn s thy nhng im
mi, im khc bit gia chng.
Trong qu trnh cp nht, vit li,
v chnh sa cun sch ny, ti

nhn c s cng tc ca Charles

Van Doren - ng nghip ca ti ti
Vin Nghin cu Trit hc. Ti rt
bit n Van Doren v nhng ng
gp ca anh dnh cho cun sch.
Chng ti cng mun by t s bit
n su sc i vi nhng li ph
bnh c tnh xy dng, s hng dn
v gip ca Arthur L.H.Rubin ngi bn thuyt phc chng ti
a ra nhng thay i quan trng,
khin cho cun sch ny khc hn vi
nguyn bn, tr thnh mt cun sch
hay hn, hu ch hn nh chng ti
mong mun.
MORTIMERR J.ADLER

PHN 1

Cc phng din
c sch

1
c sch v
ngh thut c sch
Cun sch ny dnh cho tt c
nhng ngi say m c sch. c
bit, n dnh cho nhng ai c sch
vi mc ch chnh l m rng tm
hiu bit ca mnh.
Ngy nay, c kin cho rng vic
c sch khng cn thit nh trc.
i pht thanh v truyn hnh thay
th hu ht cc chc nng ca sch
bo. Trn thc t, truyn hnh thc
hin rt tt vai tr truyn ti thng tin
bng hnh nh, c tc ng tch cc
i vi ngi xem. i pht thanh

cng ng vai tr quan trng trong

vic cung cp thng tin khi chng ta
ang bn lm cc cng vic khc
(nh li xe), ng thi gip chng ta
tit kim c nhiu thi gian.
Nhng liu s ra i ca cc phng
tin truyn thng hin i nh trn c
gip con ngi hiu bit thm v th
gii xung quanh khng?
Phn tch k, ta s thy khn gi
xem truyn hnh, thnh gi nghe i,
v c gi ca cc loi bo ch c
cung cp mt m tng hp cc yu t
t cc d liu v con s thc, n
nhng thng tin c chn lc k
cng. Tt c nhm gip h d dng
quyt nh m khng tn nhiu cng
sc. H a vo u mnh mt chnh
kin ging nh a mt bng cassette

vo trong my cassette. Sau , h

ch nhn nt v pht li chnh kin
khi no thy thch hp. Nh vy,
h hnh ng m khng cn phi
suy ngh.

c sch tch cc
Trong phn ny, chng ti s
cp n vic pht trin k nng c
sch. Nhng nu nhng quy tc ca
vic c sch c tun th v rn
luyn, th vn c th p dng cho bt
k loi ti liu no khc nh bo, tp
ch, t ri, lun vn, hay thm ch c
nhng mc qung co.
c bt k di bt k hnh
thc no cng l mt hot ng. V
th, cho d bn c ci g, t nhiu
cng cn c tnh tch cc. Ngi ta
khng th c hon ton th ng,

ngha l c m mt khng di chuyn,

v u c th m mng. Chng ti ch
ra s tng phn gia c tch cc
v c th ng nhm hng mi
ngi ch n mt thc t l vic
c t nhiu u phi tch cc v
cng c tch cc, cng c hiu qu.
Mt c gi s c tt hn mt c
gi khc nu ngi thc hin
nhiu hot ng hn, v c gng
nhiu hn. Ngi s c tt hn
nu h i hi nhiu hn bn thn,
v ni dung h ang c.
Nhiu ngi cho rng c v nghe
hon ton b ng so vi vit v ni.
Ngi vit v ni u phi c gng,
khng t th nhiu, nhng ngi c
v nghe th chng phi lm g. Ngi
ta cng cho rng c v nghe l hot

ng thu nhn thng tin t mt ai

ang tch cc truyn gi thng tin. S
l sai lm khi coi vic tip nhn
thng tin ging nh b mt ci tt,
hoc nhn mt gia sn hay mt li
phn quyt ca to n. Ngc li,
c gi hay thnh gi ging ngi bt
bng trong mn bng chy nhiu hn.
Bt bng l mt hot ng ging
nh nm bng, hay nh bng. Ngi
nm bng hay nh bng chnh l
ngi gi thng tin theo ngha l hnh
ng ca h khin qu bng chuyn
ng. Ngi bt bng l ngi tip
nhn thng tin theo ngha l hnh
ng ca h lm qu bng dng li.
D hnh ng khc nhau nhng c
ngi nm v ngi bt u rt ch
ng. Vt th ng ch c th l qu

bng v tri b iu khin chuyn

ng v dng li. So snh vi vic
vit v c, ta s thy ni dung vit
v c cng ging nh qu bng l
th b ng chung cho c hai hot
ng bt u v kt thc mt qu
trnh no .
So snh lu hn, bn s thy ngh
thut bt bng l k nng bt c
bng nm i theo nhiu cch (nm
nhanh theo ng vng cung, nm
xoy theo ng ziczc). Ngh thut
c cng tng t - l k nng tip
nhn cc loi thng tin cng hiu qu
cng tt.
iu ng ch l thnh cng ca
ngi nm bng v bt bng tu
thuc mc phi hp gia hai bn.
Mi quan h gia ngi vit v

ngi c cng nh vy. Giao tip

gia ngi vit v ngi c ch
thnh cng khi nhng g ngi vit
mun chuyn ti c th i vo lng
c gi. Mt s ngi vit c kh
nng kim sot rt tt - h bit r
iu mnh mun vit, v chuyn ti
chng rt chnh xc. Ngc li, cng
c nhng ngi vit lung tung, khng
c s kim sot.
c mt bi vit, ngi c c
th tip nhn mt lng thng tin t
hay nhiu, ton b hay ch mt phn,
ph thuc vo mc hot ng h
b ra trong qu trnh c, v k nng
iu khin cc hot ng tr c lin
quan.
Vy c tch cc l nh th no?
Cu hi ny s c nhc n nhiu

ln trong c cun sch. n y, bn

ch cn hiu rng nu cng c mt
ti liu, ngi ny s c hiu qu
hn ngi kia nh c tch cc hn,
v thc hin cc hot ng c lin
quan ti tnh hn. Tm li, c l mt
hot ng phc tp, bao gm trong n
nhiu hot ng tch bit. Ai thc
hin nhiu hot ng hn s c tt
hn.

Mc tiu ca vic c
sch: c ly thng tin
v c hiu bit
Khi c mt cun sch, bn c th
hiu r mi iu tc gi trnh by,
hoc khng hiu g c. Nhng ngay c
khi bn hiu, ngha l bn c c
thng tin, th cng cha hn l bn

hiu bit g thm. Nu bn hiu r

rng t u n cui, tc l bn v
tc gi c cng suy ngh.
Trong trng hp bn khng hiu
r cun sch ni g, hay ch hiu
mt mc no , bn bit rng
cun sch ng nhiu hn nhng g
bn hiu, v n c th hm cha
nhiu iu lm tng s hiu bit ca
bn. Khi bn s lm g? Bn c
th mang cun sch n nh ngi
no hiu r hn bn (mt ngi tht
hoc mt cun sch khc) gii thch
nhng vng mc. Hoc bn c th
quyt nh rng hiu nh th l , v
khng cn quan tm n nhng g
vt qu tm hiu bit ca bn. C
hai cch gii quyt vn trn u
cho thy bn khng thc hin ng

yu cu cun sch a ra v vic

c.
Bn ch c th c sch theo mt
cch duy nht - t c m khng cn
s tr gip no t bn ngoi. Bng
nng lc, tr tu ca mnh, bn phi
tm cch lm sng t nhng con ch
trc mt sao cho t ch hiu t, bn
dn hiu nhiu hn. S tin b ca
bn t c qua qu trnh vn dng
tr c, o su suy ngh c gi l
c c k nng. y l cch c
nhng cun sch thch thc kh nng
hiu r vn ca bn.
Nh vy, c th tm nh ngha
c sch nh mt ngh thut l qu
trnh vn dng tr c ca con ngi
suy ngm v nhng con ch, m
khng c bt c s tr gip no t

bn ngoi. Nh , tr tu ca bn
c nng ln mt tm cao mi, t
hiu t n hiu nhiu.
R rng, y l mt kiu c sch
tch cc, trong khng ch c nhiu
hot ng, m cn c nhiu k nng
tin hnh cc hot ng cn thit khc
nhau. ng thi, cch c ny cng
cho thy c rt nhiu iu ng
c v cn phi c theo cch ny
nhng li thng b coi l kh c,
ch dnh cho nhng c gi gii.
S khc bit gia c ly thng
tin v c hiu bit cn phc tp
hn. Khi ta c bo, tp ch, hay bt
c loi ti liu no m ta hon ton
hiu ngay c bng k nng v trnh
ca mnh, th nhng iu c th
tng thm lng thng tin cho chng

ta, nhng khng th ci thin kh nng

am hiu v mc hiu ca ta trc
v sau khi c vn bng nhau. y l
c ly thng tin.
Khi mt ngi c gng c mt
th g m ban u h khng hiu
thu o, th c th chnh th s
lm tng kh nng hiu bit ca ngi
c. Nu khng c s mt cn bng
trong chuyn ti vn gia tc gi
v c gi, th con ngi khng bao
gi c th hc hi ln nhau. y, t
hc ngha l hiu bit thm, ch
khng phi nh thm nhng thng tin
d hiu ging nh cc thng tin bn
c.
Mt ngi c trnh khng gp
kh khn g trong vic thu thp nhng
thng tin mi qua qu trnh c, nu

cc d kin ging nhng g anh ta

bit. V d, mt ngi bit v am
hiu mt s d kin v lch s nc
M, theo mt lung t tng no ,
c th d dng c thu thp thm
thng tin v vn hiu cc thng tin
theo cch tng t. Nhng gi s anh
ta c mt cun sch lch s, trong
a ra mt lung t tng mi,
mang tnh khm ph hn, v anh ta
tm cch hiu bng c, tc l
c hiu bit, ch khng phi ch
ly thng tin. R rng, ngi
nng mnh ln nh chnh hot ng
ca bn thn, mc d c s gip
gin tip ca tc gi - ngi mang
n iu g dy ngi c.
Cch c hiu xy ra vi hai
iu kin. Mt l, c s chnh lch

ban u trong mc hiu. Tc gi

chc chn phi hiu nhiu hn c
gi, v sch ca h phi chuyn li
nhng hiu bit ca h c nhng c
gi khng c. Hai l, c gi phi c
kh nng vt qua s chnh lch ny
t hay nhiu. Tuy him khi c gi
hiu c hon ton nhng lun hiu
gn bng tc gi. Khi t c s cn
bng, ngha l t c s r rng
trong thng tin.
Tm li, ta ch c th hc t
nhng ngi gii hn ta. Ta phi bit
h l ai, v lm cch no hc hi
h. Nhng tt c chng ta u c th
hc cch c hiu qu hn, hiu
bit hn bng chnh n lc ca bn
thn. Nu bn hc cch c , th
vic c ly thng tin s t din ra

m khng cn bn quan tm.

Tt nhin, ngoi vic thu thp
thng tin v tng tm hiu bit, vic
c sch cn nhm mc tiu c
gii tr. Nhng trong cun sch ny,
chng ti khng qu quan tm n
vn c gii tr. y l kiu
c t i hi nht, v yu cu t n
lc nht. Hn na, hnh thc c ny
khng tun theo quy tc no. Bt k ai
bit c u c th c gii tr
nu mun.
Trn thc t, nu ngi ta c mt
cun sch tng cng hiu bit,
hay c thm thng tin, th h cng c
th c cun gii tr. Nhng
ngc li, khng phi mi cun sch
phc v vic c gii tr c th
dng c nhm tng thm hiu

bit.

c l hc: S khc
bit gia hc thng qua
ging dy v hc thng
qua khm ph
Thu thp thm thng tin chnh l
hc hi. Hiu hn nhng g trc y
bn cha hiu cng l hc hi. Nhng
c s khc bit quan trng gia hai
hnh thc hc tp ny.
c cung cp thng tin n gin
l bit mt iu g ng. c m
mang tm hiu bit l bit thm bn
cht vn : ti sao ng, ti sao sai,
nhng mi quan h ca vn vi
cc d liu khc,
Hy lin h vi kh nng nh mt
iu v kh nng phn tch iu .

Nu bn nh nhng g mt tc gi
ni, ngha l bn hc c iu g
khi c tc phm ca ngi .
Nu nhng g tc gi ni l ng,
ngha l bn hc c iu g v
th gii ny. Nhng iu bn hc
c l mt d kin v cun sch,
hay mt d kin v th gii? Nu bn
ch s dng mi tr nh, bn s khng
thu thp thm g ngoi thng tin, tc
l bn cha c khai sng. Bn ch
c khai sng khi no bn bit tc
gi c ng g, v ti sao li ni nh
vy, ch khng ch bit tc gi ni g.
Montaigne (1533-1592) - mt
trong nhng tc gi c nh hng nht
trong phong tro Phc Hng Php
tng ni S ngu dt s ng lm cn
ng kin thc. S ngu dt ca

ngi c hc i theo sau kin thc.

S ngu dt th nht l ca nhng
ngi m ch, nn khng th c
c. S ngu dt th hai l ca
nhng ngi hiu sai nhiu cun
sch. Xa nay lun c nhng ngi
bit ch nhng vn ngu dt, c rt
nhiu m chng hiu g.
trnh sai lm cho rng c
nhiu ng ngha vi c hiu qu,
chng ta phi phn bit cc cch hc.
S phn bit ny c mi lin quan
mt thit vi ton b vn c, v
mi quan h ca vic c vi gio
dc ni chung.
Trong lch s gio dc, loi ngi
thng phn bit gia vic hc c s
hng dn v hc bng s khm ph.
S hng dn din ra khi mt ngi

dy mt ngi khc thng qua li ni

hay bi vit. Tuy nhin, chng ta c
th thu thp kin thc m khng cn
phi c ngi khc dy. l hc
bng s khm ph, tc l hc thng
qua nghin cu, tm ti, phn nh.
Hc bng khm ph so vi hc c
s hng dn cng ging hc khng
c gio vin so vi hc c gio vin
ch bo. Trong c hai trng hp,
hot ng hc din ra trong bn thn
ngi hc. S l sai lm nu cho rng
hc bng khm ph l cch hc ch
ng, cn hc nh hng dn l cch
hc b ng. Khng c cch hc no
l b ng, cng nh khng c cch
c no l khng ch ng.
Trn thc t, c mt cch gi khc
i vi hc nh hng dn. l

khm ph c s tr gip. Cho d gio

vin c th gip hc sinh bng nhiu
cch, nhng chnh hc sinh l ngi
phi hc. Nu cc em hc tht s,
kin thc ca cc em s tng ln.
S khc bit gia hc c hng
dn v hc bng s khm ph chnh
l s khc bit v ti liu m ngi
hc dng. Di s hng dn ca
gio vin, ngi hc hnh ng theo
nhng g mnh c truyn t. Vic
hc c thc hin thng qua ngn t
di dng vit hay ni, v thng qua
vic c v nghe. Bn nn lu n
mi quan h mt thit gia c v
nghe. Khng nn cho rng c v
nghe u cng mt ngh thut - ngh
thut ca vic c ch dy. Khi
ngi hc bt u hc m khng c

s tr gip ca bt c ai, vic hc s

din ra t nhin, ch khng phi bng
ngn t, cu ch. Cc quy tc ca
vic hc nh vy to nn ngh thut
ca s khm ph khng c s tr
gip. C th ni khm ph khng c
tr gip l ngh thut c mt cch t
nhin v i thng. Cc khm ph
c tr gip (hng dn) l ngh thut
c v hc t ngn t.
Khi c v nghe, chng ta phi
suy ngh, cng ging nh vic phi
suy ngh trong khi nghin cu. Tt
nhin l hai cch suy ngh l khc
nhau. Nhiu ngi cho rng vic suy
ngh lin quan nhiu n hc bng
khm ph khng c s tr gip hn l
hc c hng dn. L do l v c v
nghe khng cn nhiu n lc. C l

cng ng nu ni rng khi c ly

thng tin hoc gii tr, bn s t phi
suy ngh hn so vi ngi c
khm ph mt ci g .
Suy ngh ch l mt phn ca vic
hc. Ngi ta cn phi vn dng cc
gic quan v tr tng tng quan
st, nh, v hnh dung ra nhng g
khng quan st c. Cc hot ng
ny c vai tr rt quan trng trong
qu trnh khm ph c lp. V d, thi
s phi dng tr tng tng lm
th, nhng ngi c khng cn phi
tng tng c bi th . Tm
lai, ngh thut c bao hm tt c cc
k nng ca ngh thut khm ph c
lp: s sc so trong quan st, tr nh
lun hin hu, tr tng tng phong
ph, v mt tr tu c rn luyn

phn tch v phn nh. C v khng

c gio vin.
Nghe l hc t mt ngi thy
hin hu. c l hc t mt ngi
thy vng mt. Nu bn hi mt
ngi thy c mt, thy gio s tr
li bn. Nu bn cha hiu cu tr
li, bn c th hi li m khng cn
suy ngh. Nhng nu bn hi mt
cun sch, th chnh bn phi tr li
cu hi, tc l bn phi t suy ngh
v phn tch.
Tt nhin ni nh trn khng c
ngha l nu ngi thy hin hu tr
li cu hi ca bn, th bn khng
cn g lm. iu ny ch c th
xy ra khi cu hi ch n thun hi
v d kin. Cn nu bn cn mt li
gii thch, th bn phi suy ngh

hiu c li gii thch .

Trong trng hc, hc sinh c
cc loi sch kh thng c s gip
, hng dn ca gio vin. Nhng
i vi nhng ngi khng i hc v
nhng ngi c gng c sch mt
cch t nguyn, th vic hc lu di
ch yu da vo sch v c sch m
khng c gio vin tr gip. V th,
nu bn quyt tm theo ui vic hc
tp v khm ph, bn phi bit cch
sao cho sch dy mnh tht hiu
qu. y chnh l mc tiu ch o
ca cun sch ny.

2
Cc cp c
Mc tiu m c gi tm kim khi
c sch - d l c gii tr, ly
thng tin, hay hiu r - quyt nh
cch c ca h. Hiu qu ca vic
c c xc nh thng qua s n
lc nhiu hay t, v nhng k nng
c ca c gi. Quy lut chung l
cng n lc nhiu, hiu qu cng cao.
Vic c sch, ging nh t khm
ph, chnh l hc m khng c thy
gio. Chng ta ch c th thnh cng
nu ta bit cch thc hin nh th
no.
Trong chng ny, chng ti s
cp nhng vn lin quan n cc

cp c. Trc khi bn mun c

nhng chuyn bin hiu qu trong k
nng c, bn phi hiu c s khc
nhau gia cc cp .
C bn cp c. y chng
ti dng t cp thay cho loi
v loi th khc hn nhau, trong khi
cp li c cp cao, cp
thp. Do , cc cp ca vic c
mang tnh tch lu. Cp u tin
khng b cp th hai ln t. Tng
t, cp th hai khng b cp
th ba che mt, v cp th ba th
khng b cp bn ln lt. Cp
bn cng l cp cao nht trong qu
trnh c, bao hm tt c cc cp
khc. Ni cch khc, cp ny vt
qu tm kim sot ca cc cp di.
Cp c u tin c chng

ti gi l c s cp, hay c s
ng, c c bn, c khi u. Cch
gi no cng ni ln mt iu rng
khi c gi nm vng cp ny,
tc l h t ch khng bit ch tr
thnh bit ch, t nht l giai on
u tin. Khi thnh tho cp ny,
ngi ta hc c cc iu c bn
nht trong Ngh thut c sch (The
art of reading), c o to c bn
v c, v hc c cc k nng c
u tin. Cp c ny thng
c dy cho hc sinh tiu hc.
Khi bt u hc c, ngi ta hc
cch nhn bit tng t ring r trn
trang sch. V d, cc em hc sinh
lp mt nhn thy mt tp hp cc
du hiu mu en trn nn giy trng,
cc du hiu c ngha l Con

mo ngi trn chic m. Nhng v

mi hc c nn cc em khng tht
s quan tm liu mo c ngi trn m
tht khng, hay iu ny m ch g v
mo, m v th gii xung quanh. Cc
em ch n ngn ng m tc gi
ang dng.
cp mt, cu hi t ra cho
ngi c l Cu ngha ni
g?. y c th xem l mt cu hi
phc tp v hc ba. Nhng y,
chng ti ch cp n ngha n
gin nht ca n. Trong cp c
ny, c mt s vn mt nhiu cng
sc x l. V d, khi ta mun c
mt ti liu no nhng n li c
vit bng ting nc ngoi m ta
khng tho lm. Lc ny, n lc u
tin ca chng ta l phi xc nh cc

t c dng. Ch sau khi xc nh

c tng t, chng ta mi c th tm
cch hiu chng v c gng ht
sc hiu ngha ca chng.
Thm ch, khi c cc ti liu
c vit bng ngn ng ca mnh,
nhiu c gi vn gp khng t kh
khn cp c ny. Hu ht cc
kh khn mang tnh my mc. Mt
trong s cc nguyn nhn l do cch
h c dy hc c nh th no lc
ban u gy nn. Vt qua cc tr
ngi ny, ngi ta thng c nhanh
hn. V th m phn ln cc kho dy
c nhanh tp trung vo cp ny.
Cp c th hai c chng
ti gi l c kim sot. c trng
ca cp ny l s nhn mnh c
bit n thi gian. Khi c cp d

ny, hc sinh c phn b mt

lng thi gian nht nh hon tt
mt lng bi c c giao. Ni
cch khc, mc ch ca cp ny
l c gng hiu cng nhiu trong mt
khong thi gian n nh trc thng l mt khong thi gian tng
i ngn, thm ch l qu ngn
hiu c mi th c cp trong
sch.
C mt tn gi khc cho cp
c ny l c lt qua. Nhng y
khng phi l c lt qua mt cun
sch mt cch tnh c hay ngu nhin.
c kim sot l ngh thut c lt
mt cch c h thng. Khi c cp
ny, mc ch ca bn l xem xt
b mt cun sch, v tip thu tt c
nhng g m b ni ca cun sch dy

bn.
cp ny, cu hi in hnh l
Cun sch mun ni ln iu g?
hoc Kt cu cun sch nh th
no?, hay Cun sch gm nhng
phn no?.
Khi c kim sot mt cun sch,
d thi gian cho php t n u, bn
cng phi tr li c cu hi Sch
ny thuc loi g: tiu thuyt, lch s
hay khoa hc?. iu chng ti mun
lu tm l a s mi ngi, ngay c
nhng ngi c kh tt, cng khng
nhn thc c gi tr ca vic c
kim sot. H bt u c trang u
tin, v c k cho n ht m khng
c phn mc lc. Nh vy, h va
phi tip thu kin thc b ni ca
cun sch, va phi c gng hiu

cun sch mun ni g. iu ny lm

cho vn cng kh khn hn.
Cp c th ba chng ti gi l
c phn tch. y l mt hot ng
phc tp hn, nhng cng h thng
hn hai cp trc. Tu thuc vo
mc kh ca bi c m c nhiu
hay t i hi kht khe i vi ngi
c.
c phn tch l c k lng,
c ton b hay c hiu qu. Nu
c kim sot l hnh thc c tt
nht, v hon chnh nht c th t
c trong mt thi gian cho trc,
th c phn tch l hnh thc c tt
nht v hon chnh nht c th t
c trong mt thi gian khng xc
nh.
iu chng ti mun nhn mnh

y l c phn tch lun lun tch

cc. Trong cp ny, c gi ginh
ly mt cun sch, v nghin ngm n
cho n khi n tr thnh ca ring h.
Trit gia Francis Bacon (1561-1626)
tng nhn xt rng: Mt s sch ch
dng nm. Mt s khc nut.
V rt t cun sch dng nhai v
tiu ho. c mt cun sch theo
kiu phn tch c nha l nhai v tiu
ho n.
c phn tch khng tht s cn
thit nu mc ch c ca bn ch
ly thng tin hay gii tr. c phn
tch trc tin v trn ht l c
hiu. Nu bn khng c t nht mt k
nng no ca cp c phn
tch, bn gn nh khng th da vo
s tr gip ca mt cun sch i

t ch hiu t n hiu nhiu.

Cp bn, cng l cp cao
nht ca vic c, c gi l c
ng ch . y l hnh thc c
phc tp nht v c h thng nht
trong tt c cc cp . Yu cu i
vi ngi c rt cao ngay c khi
bn thn nhng ti liu h c kh d
hiu.
Ngi ta cn gi cp ny l
c so snh. Khi c ng ch ,
c gi c nhiu sch ch khng ch
mt cun v tm mi lin quan gia
cc cun sch cng nh mi lin
quan n ch m chng cng
cp. Nhng ch so snh v ch ngha
thi l cha . c ng ch yu
cu nhiu hn th. Thng qua nhng
cun sch, c gi c ng ch

c th xy dng mt lp lun phn

tch mt ch m c th khng nm
trong bt k cun sch no h c.
V th, c ng ch khng phi l
mt ngh thut d dng, cc quy tc
ca n cng khng c nhiu ngi
bit n nhng li l hnh thc
c tch cc nht, i hi n lc cao
nht. Li ch ca hnh thc c ny
ln n mc c th b p nhng kh
khn khi hc cch thc hin n.

3
Cp c u tin

c s cp
Sut th k XIX, ti chu M,
ngi ta ch yu dng phng php
ABC dy hc c. Tr em c
dy cch nh vn tng ch ci trong
bng ch ci (phng php ny cn
c gi l c s cp) v kt hp
chng thnh m tit. Ban u l hai
ch mt, sau l ba, bn, bt k cc
m tit c ngha hay khng. Khi
mt a tr c th k tn tt c cc
cch kt hp c xc nh, coi

nh em thng thuc bng ch ci.

Sau , hnh thc dy c tng
hp ny b ch trch nng n, v
ngi ta xut hai cch thay th.
Mt l hnh thc bin th ca phng
php dy ch ci phn tch, gi l
phng php ng m. Theo , t
c nhn bit bng m ch khng
phi bng cc ch ci. Cc h thng
in phc tp v ti tnh c pht
minh nhm th hin cc m khc nhau
ca mt ch ci, c bit l cc
nguyn m.
Hai l phng php s dng th
gic tip nhn cc t trc khi ch
n tng ch ci hay tng m. Say
ny, ngi ta pht trin phng php
ny gii thiu vi hc sinh mt
cu y tng trng cho mt n

v ngh. Tip , hc sinh mi hc

cch nhn bit cc t cu thnh cu
, v cui cng l cc ch ci to
nn cc t. Trong nhng nm 1920,
1930, phng thc ny rt thng
dng. y cng l thi k c s
chuyn i t vic c to sang c
thm. Ngi ta nhn ra rng c kh
nng c to khng c ngha l c kh
nng c thm. Vic c thm nhanh
v ton din tr thnh k nng
c c bit quan tm trong nhng
nm t 1920 n 1925.
Trn thc t, cc phng php
trn c th hiu qu vi mt s hc
sinh ny, nhng khng hiu qu vi
nhng hc sinh khc. Chnh v th,
nhiu nh nghin cu cho ra i
cc cng trnh nghin cu v phng

php dy c vi nhiu cch thc

tip cn mi.

Cc giai on hc c
Cc giai on trong qu trnh hc
c c nhiu nh nghin cu
tp trung phn tch. a s kin cho
rng c t nht bn giai on trong
qu trnh hc c t khi bt u n
lc c coi l c kh nng c chn
mui. Giai on u tin gi l sn
sng c. Ngi ta ch ra rng,
kh nng ny bt u xut hin t lc
tr ra i, v thng tip din n
khi tr ln su hay by tui.
Sn sng c gm nhiu kiu
chun b hc c khc nhau. Chun b
v mt th cht tc l c thnh gic v
th gic tt. Chun b v mt tr tu
tc l lm sao tr c th tip thu,

nh nguyn mt t v nhng ch ci
to nn t . Chun b v mt ngn
ng lin quan n kh nng ni r
rng, v ni c nhiu cu theo
ng trt t. Chun b v mt c nhn
lin quan n kh nng kt hp vi
nhng tr khc, lm theo cc hng
dn
Giai on sn sng c c nh
gi qua cc bi kim tra, hoc c
gio vin - nhng ngi rt gii pht
hin ra khi no mt hc sinh sn sng
c - c on. iu quan trng cn
nh l dc tc bt t. a tr no
cha sn sng c s cm thy s hi
nu ngi ta c c dy n, v n c
th gi mi ni m nh cho n
khi i hc, thm ch n khi
trng thnh. V th, khng c g l

nghim trng khi ta hon dy c cho

tr n khi no tr tht s bc vo
giai on sn sng c. Cng khng
cn thit phi lo rng con mnh s tt
hu, hay khng theo kp bn b cng
trang la.
n giai on th hai, tr hc c
cc loi sch bo n gin. M, tr
thng bt u giai on ny bng
vic hc mt s t c tnh trc quan,
v c gng hc thnh tho khong ba,
bn trm t khi kt thc nm hc u
tin. Trong giai on hai, tr c
hc cc k nng c bn nh s dng
ng cnh, hay cc gi v ngha v
cc m u ca t. Kt thc giai on
ny, hc sinh c th t mnh c
c cc cun sch n gin.
Giai on th ba, tr tin b nhanh

chng trong vic pht trin t vng

v nng cao k nng pht hin ngha
ca nhng t mi thng qua cc gi
trong ng cnh. Trong giai on ny,
tr c nhiu mc ch hc c khc
nhau, v c nhiu ni dung khc
nhau nh khoa hc, nghin cu x
hi, ngn ng, ngh thut Tr hc
c rng vic c khng ch l iu
phi thc hin trng, m cn l
vic ngi ta c th t lm tho
mn tr t m, hay m rng tm
hiu bit.
Cui cng, giai on bn l s
trau chut v nng cao cc k nng
m tr lnh hi c trc .
Hc sinh c th bt u ng ho cc
kinh nghim c ca mnh - tc l
mang nhng khi nim ca mt ti

liu ny chuyn sang mt ti liu

khc, v so snh quan im ca cc
tc gi khc nhau v cng mt ch .
Tr cn t n giai on c chn
chn ny khi tui v thnh nin. V
tht l tng nu tr tip tc bi p
kh nng trong sut qung i cn
li.

Giai on v cp
Chng ti m t bn cp c,
v cng tm lc bn giai on
hc c trnh s cp. Vy mi
quan h gia cc giai on v cp
ny l g?
Bn giai on c tm lc
y chnh l tt c cc giai on ca
cp c u tin - c s cp, v
c th c phn chia theo chng
trnh ging dy ca trng tiu hc.

Giai on u ca c s cp - sn
sng c tng ng vi vic theo
hc cc trng d b v mu gio.
Giai on hai - nm bt t vng
tng ng vi vic theo hc lp mt,
vi kt qu l hc sinh lm ch
c cc k nng c giai on
hai, ni cch khc l kh nng c
hay bit ch lp mt. Giai on ba
- vn t vng tng ln v bit s
dng ng cnh - hu ht cc tr
thng t c vo khong cui lp
bn. Tr c th d dng c cc bin
bo trn ng, li ch thch trn cc
bc tranh, in vo cc biu mu n
gin Giai on c s cp th t
v cng l cui cng c th t c
vo cui cp tiu hc, hay trung hc
c s. i khi ngi ta gi l cp

 bit ch tm, chn, hay mi. a

tr l mt c gi trng thnh
theo ngha c th c hu ht mi th,
nhng vn cha c nhun nhuyn.
Ni n gin l tr trng
thnh c th hc trung hc ph
thng.
Tuy nhin, tr vn cha hn l mt
c gi trng thnh theo ngha
chng ti mun cp. Em nm
vng cp c u tin v ch c
th; em c th t c v sn sng hc
thm v cch c. Nhng em vn
cha bit cp c cao hn cp
c s cp.
y l mt vn rt quan trng.
Gi nh rng, cc bn c trnh
vn ho lp chn, thng tho cp
c s cp, ngha l vt qua

thnh cng bn giai on nu trn.

Suy ngm v iu ny, cc bn s
thy chng ti khng th gi nh mt
mc thp hn. Khng ai c th hc t
mt cun sch hng dn trc khi
c c n.
S khc bit gia khm ph c tr
gip v khng c tr gip th hin r
im ny. Thng thng, tr em c
th thnh thc bn cp c s cp
vi s gip ca cc gio vin.
Mc d, mi tr c kh nng khc
nhau thm ch mt s cn c gip
nhiu hn. Gio vin s tr li
cc cu hi v gip khc phc nhng
kh khn ny sinh trong sut nhng
nm thng tr hc tiu hc. Ch khi
nm vng c bn giai on c s
cp, tr mi c s chun b cho cc

giai on cao hn, bc u c mt

cch c lp v t mnh hc hi. Ch
lc , chng mi c th bt u tr
thnh mt c gi thc th.

4
Cp c th hai

c kim sot
c kim sot l cp c tht
s. Cp ny khc hn cp
trc (c s cp) v cp c sau
n (c phn tch). Nhng nh ta
lu trong Chng 2, cc cp
c mang tnh tch lu. V th, cp
c s cp c bao hm trong cp
c kim sot, cng nh cp
c kim sot c bao hm trong
c phn tch, v c phn tch li
hin hu trong c ng ch .

Thc t, iu ny c ngha l bn
khng th c cp c kim sot
nu khng c tt mc s cp.
Bn phi c kh nng c n nh
mt bi vit, ngha l khng cn dng
li tra ngha ca nhiu t, khng
gp kh khn g v ng php v c
php trong bi vit , hiu ngha ca
phn ln cc cu d khng nht thit
phi hiu trn vn nhng ngha su
sc nht.
Vy c kim sot bao gm nhng
g? Bn phi c nh th no?
C hai loi c kim sot, vn l
hai kha cnh ca cng mt k nng,
nhng nhng ngi mi bt u c
thng c khuyn nn xem chng
nh hai bc hay hai hot ng khc
nhau. c gi giu kinh nghim c

th hc cch tin hnh ng thi c

hai, y chng ta s bn v chng
nh hai thc th hon ton khc bit.

c kim sot I: c
lt c h thng hay
chun b c
Hy quay tr v tnh hung c bn
m chng ta tng cp n. Nu
c mt cun sch no , u tin
bn s lm g?
Hy gi nh hai trng hp kh
ph bin trong tnh hung ny. Th
nht, bn khng bit mnh c mun
c v c nn c theo kiu phn tch
hay khng; nhng bn ngh l nn, hay
t nht cun sch cng cha ng
nhng thng tin v quan im c gi
tr nu bn chu kh c k. Th hai -

iu ny thng xy ra trn thc t bn c rt t thi gian hiu ht tt

c nhng thng tin v quan im
c trnh by trong sch.
Khi , iu bn phi lm l c
lt qua cun sch, hay ni cch
khc l chun b c n. c lt l
bc nh u tin trong c kim
sot. Mc ch chnh l tm hiu xem
cun sch c yu cu bn phi c k
hn khng. Bn cnh , n s gip
bn bit c nhiu iu khc v
cun sch ngay c khi bn quyt nh
s khng c k hn.
c lt l tin trnh khi u
gip bn phn bit u l v v u
l nhn. C th bn s thy nhng g
thu tm c sau khi c lt l ,
v cun sch ch c ch cho bn trong

chng mc ch khng mang li

thm iu g na. Nhng nh th, t
nht bn cng bit tc gi mun ni
iu g, cun sch thuc th loi g,
v thi gian bn b ra c lt
khng phi l v ch.
Bn s khng mt qu nhiu thi
gian c c thi quen c lt.
Sau ay l mt s gi gip bn.
1.XEM TRANG U V PHN
GII THIU NU C
Hy c nhanh cc phn ny. Hy
n cc ph hay cc du hiu
v quy m, mc ch ca cun sch,
hoc quan im c bit ca tc gi
v ti c bn n. Trc khi
hon tt bc ny, bn nn nm vng
ti v c th dng li chc lt
xp cun sch vo mt ngn ph hp

trong tm tr bn nu mun. Vy ngn

no trong s nhng ngn vn c cha
cc cun khc, c th thu np n?
2. C MC LC
Mc ch l nm tng qut cu
trc ca cun sch, ging nh vic
bn xem bn ng ph trc khi
bt u mt cuc hnh trnh. C mt
iu ng ngc nhin l rt nhiu
ngi chng bao gi ng n mc lc
tr phi h phi tm mt phn no ,
trong khi tc gi phi dnh nhiu
thi gian xy dng phn ny rt
cng phu.
Trong cc tc phm m t v ngay
c trong tiu thuyt v th trc y,
ngi ta thng c nhng mc lc chi
tit vi cc chng, phn, mc, tiu
mc.. Chng hn, Milton vit

nhng phn m u kh di dng m

ng gi l Phn tranh lun cho mi
tp trong b truyn Paradise Lost
(Thin ng nh mt). Gibbon xut
bn cun Decline and Fall of the
Roman Empire (S suy tn v dit
vong ca ch La M) vi mc lc
rt chi tit trong mi chng. Nhng
phn tm tt nh th by gi khng
cn thng dng na, tr mt vi
trng hp him hoi, c th do c
gi khng cn hng th vi mc lc
nh trc y. Bn cnh , cc nh
xut bn cng nhn thy mt mc lc
t chi tit s hp dn hn mt cun
sch c tiu chng t nhiu b
him - h s mun c sch tm ra
ni dung. D th, mt bng mc lc
vn c th c gi tr, v bn nn c

k n trc khi tip tc c phn cn

li ca cun sch.
n y, bn c th quay tr li
phn mc lc ca cun sch ny nu
bn cha c n. Chng ti c
gng xy dng phn ny sao cho n
cung cp y thng tin khi qut
nht. c phn ny c th s gip bn
hiu r iu m chng ti ang c
gng lm.
3.KIM TRA BNG CH DN
NU C
Hu ht cc tc phm m t u c
phn ny. Chng ta c th nhanh
chng on nh cc ti c
cp, loi sch v cc tc gi c
tham kho. Khi bn thy cc t c
lit k c v quan trng, hy tm t
nht vi on c trch dn

(chng ti s ni k thm v cc t
quan trng trong Phn hai. y, bn
phi t mnh nh gi tm quan trng
ca chng da trn cm nhn chung
ca bn v cun sch nh bn t
c bc 1 v 2). Cc on vn
bn c c th cha im nt - im
then cht c ngha then cht hiu
cch tip cn v thi ca tc gi.
Cng nh vi phn mc lc, by
gi bn c th kim tra bng ch dn
ca cun sch ny. Bn s nhn ra
mt s t quan trng c tho
lun. Thng qua cc sch tham kho,
bn c th xc nh cc t quan trng
khc hay khng?
4. C LI GII THIU CA
NH XUT BN
Hy c nu l mt cun sch

ba cng. Mt s ngi c n tng

rng li gii thiu ch l nhng li
ph trng. Nhng s tht khng phi
lc no cng nh vy, nht l i vi
cc tc phm m t. Li gii thiu
ca nhiu cun sch do chnh tc gi
vit, v thng th h c gng tm
lc chnh xc cc chnh trong sch
ca mnh. Nhng n lc ny cn
c ghi nhn. Nu li gii thiu ch
l li khoe khoang v cun sch th
bn ch cn lic qua cng nhn thy.
Nhng trong trng hp , bn s
bit c c l cun sch chng c g
quan trng, bi ngay phn gii thiu
cng khng ni ln c iu g.
Sau khi hon tt bn bc u
ny, bn c th c thng tin v
cun sch v bit mnh c mun, c

nn c n k hn hay khng. D g
i na, ngay lc bn cng c th
b sch xung. Nu khng lm th
ngha l bn sn sng c lt qua
cun sch.
5.XEM NHNG CHNG C
V QUAN TRNG CHO LP
LUN CA CUN SCH
Vic ny xut pht t nhng hiu
bit cn chung chung v kh m h
v cun sch. Nu nhng chng
c nhng cu tm lc trong phn m
u hay kt thc nh thng thy, hy
c chng tht k.
6. C MT CCH NGU
NHIN MT HOC HAI ON,
THM CH VI TRANG LIN
TC, NHNG KHNG BAO GI
NHIU HN TH

Xem lt c cun sch theo cch

ny, lun ch tm cc du hiu lin
quan n lun im chnh, v vn
c bn ca sch. iu quan trng trn
ht l ng qun c hai hay ba trang
cui cng, hoc nhng trang cui
cng ca phn chnh trong cun sch
nu l li kt hay li bt. Him c
tc gi no cng li c s cm
d ca vic tm lc li nhng g h
cho l mi v quan trng trong tc
phm vo nhng trang ny. V chc
chn l bn khng mun b l n, d
i khi bn thn tc gi c th c
nhng nhn nh sai lm.
Vy l bn c lt qua cun
sch mt cch c h thng, theo cch
c kim sot u tin. Bn bit
c nhiu iu v cun sch sau khi

ch dnh cho n vi pht, nhiu nht

l mt ting. C th, bn bit cun
sch c nhng iu m bn mun o
su hay khng, c ng bn dnh
thm thi gian v tm tr hay khng.
Bn cng c th xp n vo danh mc
sch trong u bn mt cch chnh
xc hn sau ny c th tham kho
nu cn.
y l mt cch c ch ng.
Khng th c sch theo kiu kim
sot m khng tnh to, khng nh
thc v vn dng tt c cc kh nng.
bao nhiu ln bn ng g ng gt
trong khi ang c mt cun sch
ri khi thc dy bn nhn ra mnh
chng bit g v nhng iu c?
iu ny khng th xy ra nu bn
lm theo nhng bc m chng ti

tm lc y ngha l, nu bn c
mt h thng theo di mch chung
ca cun sch.
Gi s bn l mt thm t truy tm
manh mi ch hay chung ca mt
cun sch, bn lun tnh to nhn
bit bt c iu g lm cho ch r
rng hn. Bn s duy tr c trng
thi nu ch n nhng li
khuyn ca chng ti. Bn s ngc
nhin khi thy mnh tit kim c rt
nhiu thi gian, hi lng khi bit thm
nhiu iu, v th pho nh nhm khi
pht hin ra mi vic d dng hn
bn ngh rt nhiu.

c kim sot II: c

b mt
T b mt thng c ng

khng tt. Tuy nhin, chng ti rt

nghim tc khi s dng t ny.
Ai trong i cng tng mt ln n
lc c mt cun sch kh nhng
mong c n khai sng nhng khng
thnh. V th, nhiu ngi vi kt
lun rng c gng c mt cun sch
kh ngay t ln u tin l mt sai
lm. S tht khng phi nh vy. Ni
cho ng, l do ngi ta k
vng qu nhiu trong ln u tin c
mt cun sch kh. D cun sch
c kh n u, nu n c tip cn
ng cch th i a s c gi s
khng b tht vng.
Tip cn ng cch l nh th
no? Cu tr li nm trong mt quy
tc c quan trng v hu ch m
chng ta thng b qua. l: Ln

u tin c mt cun sch kh, hy

c ht cun sch m khng cn
dng li suy ngh nhng im bn
cha hiu ngay tc th.
Hy n iu bn hiu, v
ng dng li v nhng g bn cha
th hiu ngay. Tip tc c qua nhng
im bn cm thy kh hiu, chng
my chc bn s n nhng on d
hiu v tp trung vo nhng ch .
Tip tc nh vy cho n ht cun
sch. Nu bn mnh b vng vo
mt trong nhng chng ngi vt nh
nhng on, ghi ch, nhn nh hay
tham kho m bn khng hiu c,
bn s thua cuc. Thm ch, bn s
khng th no gii quyt c vn
nu c bm ly n. Bn s c c hi
hiu r hn khi c li ln th hai,

nhng iu ny yu cu bn phi c
ht cun sch t nht mt ln.
Nhng g bn hiu c (d ch l
mt na hoc t hn) sau khi c
ht cun sch s gip bn khi bn c
gng quay tr li c nhng on
b b qua ln u. V ngay c khi bn
khng bao gi c li ln th hai, th
vic hiu c mt na ca mt cun
sch kh cng tt hn nhiu so vi
vic chng hiu g - iu bn chc
chn gp phi nu bn dng li ngay
t ch kh u tin.
Hu ht mi ngi c dy l
phi ch n nhng iu mnh
khng hiu; phi tra t in khi gp
li nhng t l; tm trong sch tham
kho nu gp nhng nhn nh kh
hiu; tm s tr gip phn ghi ch,

gii thch ca cc hc gi hay cc

ngun h tr khc nhng nu vi
vng lm nhng iu ny th chng
ch ngn cn ch khng gip g cho
vic c ca chng ta.
V d, nim vui thch cc ca
nhiu th h hc sinh trung hc khi
c kch ca Shakespeare b tiu tan
khi h buc phi tra t in tt c cc
t vng mi, v hc ht cc ch thch
uyn thm. Kt qu l h chng bao
gi tht s c mt v kch ca
Shakespeare. c n on cui, h
qun mt on u v mt lun ci
nhn tng quan. L ra, gio vin phi
khuyn khch h c ht v kch mt
ln, v tho lun v nhng g h hiu
c sau ln c lt u tin y.
Ch khi , h mi sn sng nghin

cu v kch k hn v cn thn hn
v lc ny h hiu v kch
nghin cu su hn.
Khi c cc tc phm mang tnh
m t, gii thch, bn cng nn p
dng quy tc ny. V d, khi c mt
tc phm v kinh t, tiu biu nh
c u n The Wealth of Nations (S
thnh vng ca cc quc gia) ca
Adam Smith, nu bn c nht quyt
phi hiu tt c nhng g c c
trong mi trang ri mi c trang tip
theo, th bn s khng c lu c.
Trong khi n lc hiu tng nh, bn
s b qua cc ln c Smith
cp rt r nh cc nhn t v tin
lng, tin cho vay, li nhun, li
tc, vai tr ca th trng, nhng mt
xu ca c quyn, nhng l do cn

c s t do thng mi Bn s
thy cy m khng thy rng. Bn s
khng c hiu qu bt k cp
no.

Tc c
Trong Chng 2, chng ti m
t vic c kim sot nh l ngh
thut hiu gn ht mt cun sch ch
trong mt thi gian gii hn.
chng ny, chng ti khng h mun
thay i nh ngha y. Hai bc
trong qu trnh c kim sot c
c gi tin hnh rt nhanh d cho
cun sch h ang c c kh hay di
n u i na.
Tuy nhin, nh ngha ny li lm
ny sinh cu hi Th no l c tc
? hay Mi quan h gia cc cp
c v cc kho dy c tc

nh th no?.
Chng ti ni rng, cc kho
dy c tc c bn ch mang tnh
cha chy, c ngha l chng ch yu
ch hng dn c theo cp c
s cp. Nhng cn nhiu iu cn
phi bn n.
Chng ti ng h nhn nh cho
rng a s mi ngi ng l phi
c nhanh hn tc h vn c.
Thng th c nhng th khng ng
chng ta phi mt nhiu thi gian
c. Nu chng ta khng c chng
tht nhanh th chng ta s lng ph rt
nhiu thi gian. Cng c mt thc t
l nhiu ngi c qu chm trong
khi ng l ra h nn c nhanh hn.
Ngc li, c nhng ngi c qu
nhanh m l ra h nn c chm li.

V th, mt kho dy c tc cn
dy bn c vi nhng tc khc
nhau, ch khng phi tc nhanh
hn tc hin thi ca bn. Kho
hc phi gip bn thay i tc c
tu theo vo bn cht v s phc tp
ca ti liu cn c.
Quan im ca chng ti rt n
gin. Nhiu cun sch chng ng
bn c d ch l lt qua; mt s
cun nn c nhanh; v ch c mt s
rt t ng c c tht chm c
th hiu hon ton. S ung ph nu
bn c mt cun sch tht chm khi
n ch ng bn c nhanh. Cc k
nng c tc c th gip bn gii
quyt vn ny. Nhng y mi ch
l mt vn ca vic c. Nhng
cn tr trong qu trnh hiu mt cum

sch kh khng n thun l vn

sinh l hay tm l. Chng xut hin v
c gi khng bit nn lm g khi tip
cn mt cun sch kh nhng li ng
c. H khng bit cc quy tc c
sch; khng bit cch sp xp vn tri
thc ca mnh gii quyt vn .
D cho h c nhanh n mc no,
h cng khng th tin b c nu
khng bit mnh ang tm kin iu g
v khi no th tm thy, m iu ny
li rt hay xy ra.
Ni n cc tc c, iu quan
trng khng ch ch c th c
nhanh hn m l c th c vi
nhng tc khc nhau, v bit khi
no s dng tc c no l ph
hp. c kim sot c tin hnh
nhanh khng ch v bn c nhanh

hn (d thc t l vy) m cn v bn
khng c ton b cun sch, bn
c theo kiu khc vi nhng mc
ch khc nhau trong u. c phn
tch thng chm hn nhiu so vi
c kim sot, nhng ngay c khi bn
c theo kiu phn tch, bn cng
khng nn c ton b cun sch vi
cng mt tc . Cho d c kh n
u, mi cun sch u c nhng khe
h chng ta c th v rt nn c
nhanh. Mi cun sch hay u c
nhng vn kh nn cn c tht
chm.

Dng li v tht li
T lu, chng ti bit rng cc
kho dy c tc tn dng ng
mc s tht l hu ht mi ngi ton
c thm sau ln u tin c dy

c. Khng nhng th, cc thc

phim v chuyn ng ca mt cho
thy mt ca nhng c gi tr v
cha c o to thng dng li
nm n su ln khi c mi dng.
Thm ch, mt ca cc c gi trnh
km cn thng xuyn i li
mi khi c c hai hay ba dng
c ngha l, h c li nhng g
c trc .
Nhng thi quen ny va gy lnh
ph thi gian, va lm gim tc
c. Lng ph v tr c ca con ngi
c th nm bt c mt cu, hay mt
on bng mt ci lic mt vi
iu kin l i mt cung cp cho n
lng thng tin n cn. V th, bi
hc u tin m tt c cc kho dy
c tc phi lm l chnh s dng

li v c li ca c gi. iu ny
tng i d thc hin. Khi lm
c iu ny, hc sinh c th c
nhanh vi tc ca tr c ch khng
phi chm chp nh tc ca mt.
C nhiu cng c gip mt khng
dng lu mt ch. Tuy nhin, bn
khng cn phi dng th g phc tp
m ch cn di chuyn bn tay ca
mnh cng lc cng nhanh hn trn
trang sch. Hy chm ngn ci, ngn
tr v ngn gia li vi nhau, ri
lt con tr ny trn mt dng
nhanh hn mt cht so vi tc
bnh thng ca mt. hy bt mnh
theo kp tc ca bn tay. Chng
my chc, bn c th c c cc
con ch khi bn di theo bn tay.
Tip tc luyn tp theo cch ny v

tng dn tc di chuyn bn tay.

Bn c th tng tc c ln gp
hai, ba ln trc khi bn nhn thc
c iu ny.

Hiu cng l mt vn

Bn thu c g sau khi tng ng

k tc c ca mnh? Bn c tit
kim c thi gian khng? Cn vn
hiu th sao? N cng tng ln hay
b nh hng xu trong qu trnh ny?
Kho hc c tc no cng
tuyn b c th tng kh nng hiu
ca bn cng vi vic tng tc
c. Tuyn b ny nhn chung c c
s ca n. Bn tay (hay mt cng c
no khc) c s dng lm mc
thi gian khng ch tng tc c

ca bn, m cn gip bn tp trung

hn vo trang sch. Khi bn theo di
bn tay mnh th kh m bun ng, m
mng hay u c ngh vn c. Mt
ngi c sch gii bao gi cng c
mt cch ch ng vi s tp trung
cao.
Nhng ch tp trung thi th cha
hiu cun sch. Hiu khng ch
l tr li c nhng cu hi v d
kin ca mt bi c m cn hn th
na. Trn thc t, vic ch tr li
c nhng cu hi v d kin cun
sch ch th hin kh nng c s cp
(tc l tr li cu hi Cun sch ni
v iu g?). Cc cu hi khc ng
nhng cp hiu cao hn t khi
c cp trong cc kho dy c
cp tc, v cng him khi ngi ta

hng dn cch tr li nhng cu hi

.
Nh vy vn ca c tc l
vic hiu. Hu ht cc kho hc tc
khng gii quyt c vn ny.
V vy, cun sch ny ang c gng
ci thin kh nng hiu trong qu
trnh c cho bn. Bn khng th hiu
mt cun sch nu bn khng c
theo kiu phn tch. V c phn tch
c tin hnh ch yu hiu.

Tm tt phn c kim
sot
Bn khng nn ch p dng mt tc
c duy nht m bn cho l ng.
iu quan trng l bn c kh nng
c vi nhiu tc khc nhau, v
bit khi no dng tc no l ph

hp. c nhanh ch c gi tr khi

nhng g bn phi c khng tht s
ng c. Cng thc hiu qu l: Mi
cun sch nn c c khng
chm hn mc m n ng c v
khng nhanh hn mc m n bn c
th c thng hiu v thy hi
lng. Trong bt c trng hp no,
tc c nhanh hay chm ch l mt
phn nh i vi hu ht mi ngi
khi c sch.
c lt hay c chun b lun
lun l mt tng hay, v iu ny
thng cn thit khi bn khng bit
liu cun sch mnh ang cm c
ng c khng. Bn s bit ngay sau
khi c lt qua. Thm ch, bn cng
nn c lt mt cun sch m bn
d nh c k hiu qua v hnh

thc v cu trc ca n.
Cui cng, khng nn c gng hiu
tt c cc t hay cc trang ca mt
cun sch kh ngay ln c u
tin. y l quy tc quan trng hn c
v l bn cht ca cp c kim
sot. Hy c nhanh cun sch kh
nht chun b c tt trong ln th
hai.
n y, chng ti hon thnh
phn bn lun v cp c th hai c kim sot. Chng ti s quay li
cp ny trong Chng 4 ch ra
vic c kim sot ng vai tr quan
trng nh th no trong c ng ch
- cp c th t v cng l cao
nht.
ng thi, c kim sot cng c
mt vai tr quan trng i vi cp

c th ba - c phn tch (c m
t trong Phn hai ca cun sch ny).
C hai giai on ca c kim sot l
cc bc chun b ca c gi trc
khi h c kiu phn tch. Giai on
u tin ca c kim sot - c lt
c h thng gip c gi hiu c
cu trc ca mt cun sch. Giai
on hai - c b mt cng gip
c gi khi h c giai on hai
ca cp c phn tch. c b mt
l bc u tin cn thit hiu ni
dung ca cun sch.
Trc khi tip tc gii thch kiu
c phn tch, chng ti mun cp
li bn cht ca hot ng c. c
th c tt, c gi nng ng v kh
tnh cn phi thc hin mt s hnh
ng nht nh. Nhng hnh ng

c bn trong chng di y.

5
Cch tr thnh
mt c gi yu cu
cao
Cc quy tc c ri t ru ng
mnh d thc hin hn cc quy tc
c thc trong sut qu trnh c.
i nm vi t th thoi mi, n
khng sng khin mt mi, bn
chn mt cun sch rt kh hoc rt
nhm chn - mt cun sch m bn
khng cn quan tm l c nn c hay
khng - ch my pht sau, bn s ng
ngay. Nhng chuyn gia dng sch
th gin khng cn phi i m

xung mi ng c. H ch cn mt
chic gh bnh m i trong th vin
l .
Th nhng cc quy tc tnh to
trong khi c khng n thun l lm
ngc li nhng iu trn. Ngi ta
vn c th thc trong khi ang c
trn mt chic ging hay gh m i,
v nhiu ngi vn cng mt ra c
n khuya trong nh sng l m. Ti
sao h c th tnh to n th? i
vi h, c mt s khc bit ln gia
vic c hay khng c cun sch h
ang cm.
Vic bn c c gng tm cch
gi c tnh to hay khng phn ln
ph thuc vo mc ch c sch ca
bn. Nu bn c tm li ch nh
s tin b v mt tr tu hay tinh thn,

th bn phi tnh to. iu c

ngha l c cng tch cc cng tt,
v bn phi n lc - s n lc m
bn hy vng s c n p li.
Nhng cun sch hay, d l tiu
thuyt hay khng phi tiu thuyt,
cng ng c c nh vy. Dng
mt cun sch hay m nh mt liu
thuc ng r rng l mt s lnh ph.
Ng gt hay u c vn v trong
sut thi gian bn nh dnh cho vic
c nhm m rng hiu bit, ngha l
bn lm tht bi mc ch ca
chnh mnh.
iu ng bun l mc d nhiu
ngi c th phn bit c s khc
nhau gia li ch v gii tr khi c
sch nhng vn khng th thc hin
c k hoch c ca mnh. L do

v h khng bit lm th no tp
trung u c vo nhng vic ang
lm.

Bn cht ca vic c
tch cc: Bn cu hi c
bn c gi phi hi
Trong nhng chng trc, chng
ti tho lun k vic c sch nh
th no l tch cc. Chng ti ni
c tch cc c hiu qu hn, v c
kim sot lun lun tch cc. l
mt qu trnh i hi nhiu n lc.
Nhng chng ti cha i vo trng
tm ca vn khi cha a ra mt
quy nh n gin ca vic c tch
cc. l trong khi c, bn hy
t nhng cu hi m bn thn phi
t mnh tm cch tr li.

Nhng khng phi l thch hi cu

no cng c. Ngh thut ca vic
c cc cp trn s cp th hin
qua nhng cu hi ng v c trt t.
C bn cu hi chnh bn phi hi
khi c bt c cun sch no.
1.TNG QUAN CUN SCH
NI V IU G? Bn phi c gng
tm ra ch chnh ca cun sch, v
phng php tc gi pht trin ch
ny mt cch nht qun bng vic
phn chia n thnh nhng ch ph
quan trng.
2.NHNG G C CP
CHI TIT V CP NH TH
NO? Bn phi c gng tm ra cc
chnh, nhng iu khng nh, nhng
lun c to nn thng ip c bit
ca tc gi.

3.CUN SCH C NG
KHNG, NG MT PHN HAY
TON B? Bn khng th tr li cu
hi ny nu khng tr li hai cu trn.
Bn phi bit tc gi ni g trc khi
quyt nh n ng hay khng. Tuy
nhin, ch bit suy ngh ca tc gi
thi cha . Bn cng phi t mnh
quyt nh nu bn c nghim tc v
hiu cun sch .
4. NGHA CA CUN SCH?
Bn phi hi ngha ca nhng thng
tin m cun sch mang li l g? Ti
sao tc gi cho rng cn phi bit
nhng iu ny? Bn thn bn c cn
phi bit khng? V nu cun sch
khng nhng cung cp thng tin m
cn m mang kin thc cho bn th
iu ngha l bn cn o su tm

ti hn na bng cch hi thm s c

g xy ra tip theo, tc gi cn c ng
g v xut g thm.
Bn cu hi trn l nhng nguyn
tc c bn m Phn hai cun sch ny
c bit quan tm. Bn ng bao gi
qun vic c mt cun sch cc
cp trn s cp u i hi bn
phi c gng t cu hi v tr li
chng mt cch y nht trong kh
nng ca bn. l l do ti sao
lun tn ti s khc bit gia c gi
kh tnh, c i hi cao vi c gi
khng bit i hi g. Kiu c gi
th hai khng t cu hi v khng c
cu tr li.
Bn cu hi trn tm lc
nhim v tng th m mt c gi
phi lm. C th p dng chng cho

bt k ti liu ng c no, nh mt
cun sch, mt bi bo, hay mt mu
qung co. Cp c kim sot c
khuynh hng tr li hai cu hi u
chnh xc hn hai cu hi sau. Nu
bn cha tr li hai cu hi sau, cha
c kin g v tnh ng n ca
cun sch (mt phn hay ton b) v
ngha ca n, th bn cha th hon
thnh trn vn cp c phn tch.
Cu hi cui cng ( ngha ca cun
sch l g?) l cu hi quan trng
nht trong cp c ng ch .
Tt nhin l bn phi tr li ba cu
hi u trc khi c gng tr li cu
hi cui.
S l cha nu bn ch bit ni
dung ca bn cu hi. Bn phi nh
t chng trong khi c. Thi quen

ny chnh l biu hin ca mt c

gi yu cu cao. Hn na, bn phi
bit cch tr li chnh xc. Kh nng
m bn phi rn luyn lm c
iu ny chnh l c sch nh mt
ngh thut.
Mt ngi c mt cun sch hay
m vn b ng qun cha hn l v h
khng c gng, m v h khng bit
cch c gng nh th no. Nhng
cun sch hay phi cao hn tm hiu
bit ca bn, nu khng chng s
khng mang li iu g th v i vi
bn. V chnh nhng cun sch ny s
khin bn phi suy ngh nu bn
khng c gng vn ln v t ti
ngang tm vi chng. S c gng ny
khng lm bn mt mi. Bn ch mt
mi v tht vng nu c gng ca bn

b tht bi do thiu k nng. tip

tc c tch cc, bn khng nhng
phi c ch m cn cn c k nng ngh thut gip bn nng cao tm vc
bng cch nm bt tt c nhng g m
ban u bn cm thy vt qu tm
tay.

Lm th no thc s
s hu mt cun sch?
Nu bn c thi quen t cu hi
khi ang c sch th bn l mt c
gi gii hn nhng ngi khng bit
t cu hi. Nhng nh chng ti
ni, ch t cu hi khng thi cha
. Bn phi c gng tr li nhng
cu hi . Mc d bn c th hi v
tr li trong u, nhng nu bn dng
bt v giy lm vic th s d

dng hn. Cy bt s l du hiu cho

thy s tnh to ca bn trong khi
c.
C mt cu ni c khuyn ta hy
c nhng n ng sau con ch
hiu ht nhng g sch mun ni.
Ngoi ra, chng ti cn mun thuyt
phc bn: Hy vit vn hm n.
Nu khng, bn kh c th c sch
hiu qu.
Khi mua mt cun sch, bn
thit lp quyn s hu vi n. Nhng
hnh ng mua tht s mi ch l
khc do u ca vic s hu mt
cun sch. Bn ch s hu n hon
ton khi bn bin n thnh mt phn
ca bn v bn thnh mt phn ca n
- tc l bn phi vit vo trong sch.
Ti sao vic nh du vo mt

cun sch li l iu khng th thiu

khi c sch? Th nht, n gip bn
tnh to hon ton . Th hai, nu c
tch cc, tc l bn phi suy ngh, m
suy ngh thng th hin ra bng t
ng, li ni, hay ch vit. Ngi no
ni anh ta bit mnh ngh g nhng li
khng th th hin ra thng l ngi
khng bit mnh ngh g. Th ba, vit
ra nhng phn ng ca bn gip bn
nh nhng suy ngh ca tc gi.
Hy coi vic c mt cun sch l
cuc i thoi gia bn v tc gi.
Hy cho rng tc gi hiu bit v ch
cun sch nhiu hn bn, nu
khng bn u cn mt thi gian c
sch ca ngi . Nhng hiu l
mt s vn hnh theo hai chiu: hc
vin phi t hi mnh v hi gio

vin. Thm ch, khi hiu gio vin

ni g, ngi hc phi sn sng tranh
lun vi thy. nh du vo sch l
mt cch biu hin kin tn thnh
hay phn i ca bn vi tc gi.
chnh l s trn trng ti a m bn
dnh cho tc gi.
C nhiu cch nh du vo sch
mt cch thng minh v hiu qu. Sau
y l mt s cch bn c th dng:
1.GCH DI: Gch di nhng
im chnh, nhng nhn nh quan
trng hay c sc thuyt phc.
2.VCH NHNG NG
THNG NGOI L: nhn mnh
nhng nhn nh c gch di,
hay ch r mt on qu di khng
gch di c.
3. NH DU SAO, HOA TH,

HAY BT C DU G BN L:
Hnh thc ny nn c dng cch
qung nhn mnh mi, hay mi
hai nhn nh hoc on vn quan
trng nht trong cun sch. Bn c
th gp gc nhng trang c nh du,
hay p mt mnh giy vo gia cc
trang. Nh th, bt c lc no bn
cng c th ly sch ra c v nh li
ngay nhng g c bng cch m
ra trang bn nh du.
4. NH S BN L: ch
mt lot cc m tc gi nu
trong qu trnh hnh thnh l l.
5. NH S CA NHNG
TRANG KHC BN L: ch ra
nhng ch khc trong cun sch c
nhn nh tng t, hay nhng lin
quan hoc i lp vi nhng

c nh du; tp hp cc lin
quan n nhau nhng nm ri rc
trong cun sch. Nhiu c gi dng
k hiu Cf ch s ca cc trang
khc c ngha l so snh vi hay
cp ti.
6.KHOANH TRN NHNG T
HAY CM T QUAN TRNG:
Cch ny tng t nh cch gch
di.
7.VIT BN L, U HAY
CUI TRANG: lu li cc cu
hi (v c th c cu tr li) m on
vn gi ra cho bn; tm tt mt
tranh lun phc tp thnh mt cu
n gin; ghi li mt lot nhng
chnh trong c cun sch. Nhng
trang cui c th c dng nh mt
bng ch dn nhng lun im ca

tc gi theo th t xut hin trong

sch.
i vi nhng ngi chuyn nh
du sch th nhng trang p ba u
mt cun sch thng quan trng
nht. Mt s ngi dng cc trang
ny lm nhn s hu sch trng rt
n tng. Nhng iu ch th hin
s s hu v mt ti chnh i vi
cun sch. Nhng trang ny nn c
dnh ghi li nhng suy ngh ca
bn. Sau khi c xong cun sch v
ghi li nhng ch dn ca ring bn
nhng trang cui sch, hy lt li
trang u v c tm lc cun sch
thnh mt cu trc hp nht vi mt
dn c bn v theo trt t cc phn.
Chnh bn tm lc ny l thc o
mc hiu, th hin s s hu v

mt tr tu ca bn i vi cun sch.

Ba kiu ghi ch
C ba kiu ghi ch khc nhau khi
c sch. Bn dng loi no tu
thuc vo cp m bn ang c.
Khi c theo cp kim sot, c
th bn khng c thi gian ghi ch
trong sch v c kim sot lun b
gii hn v thi gian. Tuy nhin, khi
c cp ny, bn s t nhng
cu hi quan trng v cun sch, s
tht tuyt vi nu bn ghi li nhng
cu tr li ngay khi chng va mi
xut hin trong u, mc d khng
phi lc no bn cng tm thy cu tr
li.
Nhng cu hi cn phi tr li
trong ln c kim sot gm: (1)
l loi sch g? (2) Ton b cun

sch ni v vn g? (3) Trt t cu

trc ca cun sch m qua tc gi
pht trin hoc hiu bit ca
mnh v ch chung ca cun sch
l g? Bn c th v cng nn ghi ch
nhng lin quan n cc cu tr li
cho nhng cu hi ny, nht l khi
bn bit rng phi nhiu ngy hoc
nhiu thng sau bn mi c th quay
li c cun sch cp phn tch.
Ni ph hp nht bn ghi ch l
trang mc lc hay trang tiu .
Bn nn nh, nhng ghi ch ny
ch yu cp n cu trc ch
khng phi ni dung cun sch (t
nht l cha c cc chi tit). V th,
chng ti gi vic ghi ch ny mang
tnh cu trc.
Trong qu trnh c kim sot,

c bit l vi mt cun sch di v

kh, bn c th hiu thu o kin
ca tc gi v ch m h nu ra.
Tuy nhin, t khi bn lm c iu
chn thc ca nhng nhn nh tr
phi bn c k cun sch. Sau ,
trong qu trnh c phn tch, bn cn
tr li nhng cu hi v tnh chn
thc v tm quan trng ca cun
sch. Do vy, nhng ghi ch ca bn
cp ny khng cn mang tnh
cu trc m thuc v nim. l
nim ca tc gi, v cng l ca bn,
c o su v m rng qua qu
trnh c.
C s khc bit r nt gia ghi
ch cu trc v ghi ch nim.
cp c ng ch (tc l c
nhiu cun sch c cng mt ch ),

nhng ghi ch rt c th cng l ghi

ch v nim; v nhng ghi ch trn
mt trang sch khng nhng nhc bn
v nhng trang khc trong cng cun
sch m c cc cun khc.
Tuy nhin, c mt bc cn cao
hn th, v ch c gi no tht s c
ti mi c th lm c khi anh ta
c ng ch . l ghi ch v
hnh thc tho lun - cuc tho lun
m tt c cc tc gi cng tham gia
cho d c nhiu ngi khng bit
nhau. Chng ti mun gi l nhng
ghi ch c tnh bin chng (l do s
c gii thch trong Phn 4). V
nhng ghi ch ny cp n nhiu
cun sch nn chng thng c ghi
trn nhng t giy ri. y c s
hm n v mt cu trc khi nim -

mt h thng nhng nhn nh v cu

hi v mt ch duy nht. Chng ti
s quay li loi ghi ch ny
Chng 20.

Hnh thnh thi quen

c sch
Khng c cch no hnh thnh
thi quen thao tc ngoi chnh s vn
hnh. Ni cch khc l hc bng
cch thc hnh. S khc bit trong
hnh ng ca bn trc v sau khi
hnh thnh thi quen l s khc bit
gia kh nng v s sn sng. Sau khi
luyn tp, vn cng vic nh trc
nhng bn c th lm tt hn nhiu so
vi ln u. y chnh l iu m ta
thng gi l c cng mi st c
ngy nn kim. Nhng g ban u bn

lm cn rt lng tng th sau khi

luyn tp, bn c th lm mt cch t
ng, hay lm theo bn nng nh th
bn sinh ra lm vic , t nhin
nh vic i li hay n ung. V th,
nhiu ngi cho rng thi quen l kh
nng thin bm th hai.
Tuy nhin, hnh thnh mt thi
quen khc vi vic bit nhng quy
tc ca mt mn ngh thut. Khi ni
mt ngi c k nng lm mt vic g
khng c ngha khng nh anh ta
bit cc quy tc, m n gin l anh
ta c thi quen lm vic m thi.
D nhin, bit quy tc d t d nhiu
l mt iu kin t c k nng.
Bn khng th lm theo cc quy tc
m bn khng bit. Bn cng khng
th hc c bt c mt thi quen

hay k nng no nu bn khng lm

theo cc quy tc.
Trn thc t, khng phi ai cng
hiu rng tr thnh mt ngh s,
ngi ta phi thc hin theo cc quy
tc. Khi ni v mt ho s, hay l mt
nh iu khc ti ba, nhiu ngi cho
rng ng ta chng theo quy lut no
c. ng ta lm mt vi vic rt c
o - vic trc y cha ai lm v
cng chng theo quy lut no. Nhng
h khng thy c nhng quy lut
m ho s thc hin. Nhn nhn mt
cch nghim tc, ta s thy khng c
quy lut cui cng v khng c quy
lut khng b ph v khi v mt bc
tranh, hay sng to mt tc phm iu
khc. Nhng li c nhng quy lut v
chun b giy, v pha mu v dng

mu, nn t st v hn thp. Ho s
v nh iu khc chc hn phi tun
theo cc quy lut ny, nu khng h
khng th sng tc c. D sn
phm cui cng ca ngi ngh s c
th no, d chng c v nh khng
tun theo quy lut no, th ngh s
cng phi rt kho lo lm ra sn
phm y. y chnh l ngh thut - k
nng hay k xo m chng ti ni
n.

T nhiu quy tc n
mt thi quen
c sch cng ging nh trt
tuyt. Khi gii nh mt chuyn gia th
c hai vic u rt th v, hi ho.
Khi lm nh ngi mi bt u th
rt lng tng, chm chp v d chn

nn.
Mi ngi, nht l ngi
trng thnh, thng xu h khi hc
trt tuyt. V mc d bit i t
lu, bit chn mnh u, nhng khi
i giy trt tuyt vo, h phi hc i
li t u. H b trt ng nhiu ln,
ngi dy mt cch kh nhc, giy b
lch, trng ging v cm gic mnh l
mt thng ngc
Thm ch, mt hun luyn vin
gii cng khng gip c g nhiu
cho ngi mi hc trt tuyt. Lm
sao nh mi iu m hun luyn
vin ni, v va nh va trt tuyt?
iu quan trng khi trt tuyt l bn
khng nn ngh v tng ng tc ring
l, m phi phi hp chng vi nhau,
xoay tr kho lo th mi trt c

nh nhng. Nhng lm c iu
, bn li phi hc ring r tng
ng tc ngay lc u. Ch c nh
vy, bn mi c th phi hp chng
nhun nhuyn tr thnh mt ngi
trt tuyt gii.
Vic c sch cng tng t. C
th bn c sch lu ri, v vic
phi hc li t u khin bn thy
ngi. Nhng cng ging nh vic
trt tuyt, khi c sch, bn khng
th phi hp nhiu hnh ng khc
nhau thnh mt hnh ng phc tp
nhng hi ho nu bn cha tr thnh
chuyn gia trong tng ng tc ring
l. Bn khng th rt ngn cc phn
khc nhau ca cng vic, khin chng
chng cho ln nhau v tun ra o o.
Mi ng tc u i hi bn ch

cao khi thc hin. Sau khi

luyn tp tng ng tc mt, bn c
th lm d dng tng ng tc m
khng cn tp trung nhiu, hn na
cn c th thc hin chng cng mt
lc rt thnh tho.
Ngi c kinh nghim hc mt k
nng phc tp bit rng h khng nn
lo s khi thy mt lot cc quy tc
xut hin lc h bt u hc mt iu
g . H bit h c phi hc cch
phi hp cc quy tc vi nhau thnh
tho nh th no.
Nu c nhiu quy tc ngha l thi
quen cn thnh lp cng phc tp,
ch khng nht thit phi t c
nhiu thi quen khc nhau. Cc phn
c kt hp v lng ghp vi nhau
khi trnh thc hin ln n mc

t ng ho. Khi c ngha l bn

to nn thi quen thc hin ton
b cc thao tc. Lc ny, bn c th
thc hin mt c trt tht thnh tho
m trc y bn cha tng lm
c, hay c mt cun sch m bn
tng cho l qu kh.
Hc cch c tt khng d. c,
c bit l c phn tch, khng ch
phc tp hn nhiu so vi vic trt
tuyt m c cn l mt hot ng tr
tu. Ngi mi hc trt tuyt phi
ngh n cc ng tc th cht, sau
h c th qun i, v thc hin mt
cch t ng. Ngh v thc v cc
hnh ng th cht tng i d.
Ngh n cc hnh ng tr tu kh
hn nhiu. Hu ht, chng ta khng
quen lm vic ny. Tuy nhin, iu

ny vn c th lm c, v nhng ai
lm c n s hc c cch c
tt hn.

Phn 2

Cp c th ba

c phn tch

6
Phn loi mt cun
sch
Nh ni phn u, phng
php c trnh by trong cun sch
ny c th p dng c vi mi loi
ti liu bn phi c hay mun c.
Tuy nhin, khi din gii cc quy tc
c phn tch, chng ta dng nh b
qua lu ny.
C rt nhiu kh khn m bt c
c gi no cng c th gp phi khi
c trn vn mt cun sch, c bit
l mt cun sch di v kh. c
truyn ngn thng d hn tiu thuyt,
v c mt bi bo thng d hn

c mt cun sch cng ch . V

vy, nu bn c c mt thin s
thi bng th hay mt cun tiu thuyt,
th bn hon ton c th c d dng
mt bi th tr tnh hay mt cun
truyn ngn. Tng t, nu bn c th
c mt cun sch di v lch s,
trit hc, hay mt chuyn lun v
khoa hc th vic c bo hay bn
tm tt cng lnh vc s ch l
chuyn nh.
Do , tt c nhng g chng ti
trnh by v vic c sch cng c
th p dng c vi tt c cc loi
ti liu khc. Trong nhiu trng
hp, chng ta khng th p dng
nhng quy tc ny hon ton ging
nh khi c mt cun sch, nhng
vic iu chnh chng cho ph hp

vi loi ti liu ang c khng c g

kh.

Tm quan trng ca
vic phn loi sch
Phn loi sch chnh l quy tc
u tin ca k nng c phn tch,
v c th c din t nh sau.
QUY TC 1: BN PHI BIT
CNG SM CNG TT LOI
SCH MNH ANG C L G,
TT NHT L TRC KHI BN
BT U C CUN SCH .
V d, bn phi bit mnh ang
c th loi sch c ni dung h cu
(nh tiu thuyt, s thi, th tr
tnh), hay mt tc phm c tnh
cht m t v lnh vc no . Hu
ht mi c gi u nhn bit c

mt tc phm h cu khi mi c
qua. Tuy nhin, vic ny khng phi
lc no cng d dng. Portnoys
Complaint (Li than phin ca
Portnoy) l tiu thuyt hay mt nghin
cu phn tch tm l? Naked Lunch
(Ba tra trn tri) l mt truyn h
cu hay mt ghi chp chng li vic
lm dng thuc? Gone with the Wind
(Cun theo chiu gi) l mt tc
phm lnh mn hay chnh l lch s
ca min Nam nc M trc v
trong cuc ni chin? Main Street
(Con ng chnh) v The Grapes of
Wrath (Chm nho phn n) l nhng
tc phm vn chng hay nhng
nghin cu v x hi?
D nhin, tt c nhng cun sch
u l tiu thuyt, u nm trong

danh sch nhng tc phm vn hc

bn chy nht. Nhng nhng cu hi
pha trn cng khng tha v c rt
nhiu yu t khoa hc x hi trong
cc cun tiu thuyt ng i, v
cng khng t yu t h cu trong mt
tc phm v x hi hc khin chng
ta kh c th phn bit. iu ny
cng tng t vi mt s cun sch
cha ng kin thc v vt l hay
ho hc.
Mt cun sch khoa hc c mc
ch chnh l truyn ti kin thc.
Mt cun sch ch yu ni n
kin, l thuyt, gi thuyt hay suy
on ng trong mt s trng hp
cng truyn t kin thc cho ngi
c, v th cng l mt tc phm khoa
hc. Cng ging nh tc phm vn

chng, hu ht c gi c th nhn
ra mt tc phm khoa hc ngay khi
nhn thy n. Tuy nhin, vn y
l phi phn bit c nhiu loi
sch khoa hc khc nhau. Thng tin,
kin thc m tc phm lch s v trit
hc cung cp khng ging nhau. Vn
phi gii quyt mt cun sch v
vt l khc vi vn phi gii quyt
mt cun sch v o c. Tt
nhin, hai tc gi cng s s dng cc
phng php hon ton khc nhau
gii quyt nhng vn khng ging
nhau .
Vy bn s p dng quy tc 1 th
no? u tin l kim sot cun sch.
Bn c tn sch, ph , mc lc,
xem qua li m u ca tc gi v
ph lc cui sch. Nu cun sch

qu c, bn c th c li gii thiu
ca nh xut bn. l nhng l c
ch dn m tc gi ging ln ch
cho bn thy gi s thi hng no.

Nhng iu bn c th
hc c t tn mt cun
sch
Chng ti tng hi sinh vin
ca mnh cun sch h c ni v
vn g, v yu cu h miu t mt
cch khi qut nht xem cun sch
thuc loi no. Song tr li nhng
cu hi ny khng phi l vic n
gin.
Chng ti xin nu ra mt v d v
s nhm ln khi c tn mt cun
sch. Nm 1859, Darwin xut bn
mt cun sch rt ni ting. Tn cun

sch c nhc n lin tc trong rt

nhiu cuc tho lun. nh hng ca
n c nh gi bi c nhng nh
thng thi v nhng bnh lun vin
bnh thng. Cun sch vit v thuyt
tin ha, trong tiu sch c t
species (cc loi). Vy tiu
chnh xc ca cun sch l g?
Nu bn tr li l The origin of
Species (Ngun gc cc loi) tc l
bn ng. Nhng c th bn s tr
li l The origin of the Species
(Ngun gc ca loi ngi). Chng
ti t cu hi ny vi 25 c gi,
v hn na tr li l Ngun gc ca
loi ngi. Nguyn nhn l h cha
bao gi c cun sch ny, v cho
rng cun sch phi lin quan g
n s pht trin ca loi ngi. S

tht l cun sch hu nh khng

cp n con ngi m i tng ny
c Darwin nhc ti trong cun
sch sau ca ng - cun The Descent
of Man (Ngun gc loi ngi). Cn
cun Ngun gc cc loi ni n s
sinh si, pht trin ca mun vn loi
ng thc vt trong th gii t nhin.
Chng ti nhc n sai lm ph bin
ny v rt nhiu ngi ngh h bit
tiu cun sch mc d thc t
him ngi tht s c cn thn, v
suy ngh xem tiu sch mun ni
g.
Trong v d sau y, chng ti
khng yu cu bn nh tiu sch,
m suy ngh xem tiu mun ni
g. Tc gi Gibbon vit mt cun
sch ni ting v ch La M,

mang tn The Decline and Fall of

the Roman Empire (S suy tn v
dit vong ca ch La M). Rt
nhiu ngi bit tn cun sch ny
ngay c khi h khng c sch trong
tay. Trn thc t, cm t suy tn v
dit vong tr thnh thnh ng.
Tuy nhin, khi chng ti hi 25 c
gi rng ti sao chng u tin ca
cun sch li c tn l Quy m v
lc lng qun s ca ch La M
trong thi k cai tr ca Antonines,
tt c u khng bit. H khng bit
suy lun nu cun sch c tn l S
suy tn v dit vong ca ch La
M th ni dung thng s bt u
bng thi k hong kim ca ch,
ri mi n suy tn v dit vong. V
th, h dch mt cch v thc cm t

decline and fall (suy tn v dit

vong) thnh rise and fall (pht trin
v suy tn). H bi ri v khng thy
cun sch nhc n nn Cng ho La
M - ch tn ti trc thi k tr
v ca Antonines n 150 nm. Nu
h c k tiu sch, h c th suy
on rng thi k tr v ca Antonines
l thi hong kim ca ch La M.
Ni cch khc, tiu sch c th
cung cp cho c gi nhng thng tin
cn thit v cun sch trc khi h
bt u c ni dung. Nhng a s
c gi thng khng c k tiu
sch, c nhng cun h bit hay
cha tng bit.
Mt nguyn nhn khin nhiu
ngi b qua tiu sch v li m
u l h khng nhn thc c tm

quan trng ca vic phn loi sch.

H khng tun theo quy tc u tin
ca vic c phn tch. Cc tc gi
vit sch thng c gng vit phn
m u tht n gin, d hiu, v t
tiu hoc ph sch c tnh miu
t. Hai nh vt l Einstein v Infeld
khi vit li ta cho cun The
Evolution of Physics (S pht trin
ca vt l hc) th l rng h
mong mun c gi bit vic c mt
cun sch khoa hc d ph thng th
no cng khng th ging cch c
mt cun tiu thuyt. V th, hai ng
xy dng mt mc lc y tnh
phn tch bo trc cho ngi c
phn trnh by ni dung chi tit.
Trong bt c trng hp no, nhng
tiu chng c lit k pha

trc cng c tc dng khuch i

tm quan trng ca tiu chnh.
c gi no b qua ni dung trn
s rt kh tr li cu hi Cun sch
bn c thuc loi no?. V nu
cha bao gi t hi bn thn cu hi
ny th s cn nhiu cu hi khc v
cun sch h khng th tr li c.
c tiu sch cn thn rt quan
trng, nhng cha . Mc d c
nhng tiu rt r rng nhng cng
khng th gip bn phn loi c
cun sch , tr phi bn c mt
danh mc cc loi sch trong u.
Tm li, tun th nguyn tc 1
ca vic c sch bn phi bit l
loi no.

Sch l thuyt hay sch

thc hnh
Ai cng t nhiu dng cc t
l thuyt v thc hnh, nhng
cha hn tt c u hiu ht ngha
ca chng. Vi nhng ngi c u
c thc t, t l thuyt mang tnh
ho huyn thm ch l xa vi; cn t
thc hnh c ngha l mt vic g
c thc hin v mang li li
nhun tc th.
Chng ta u bit rng hnh ng
thng minh phi bt ngun t tri thc.
Tri thc hay kin thc c th c s
dng theo nhiu cch, khng ch
ch ng thin nhin hay sng ch ra
my mc, nhng cng c hu dng,
m cn nh hng phm cch v
iu chnh hot ng ca con ngi
trong nhiu lnh vc khc nhau.

C mt s cun sch cng nh mt

s gio vin ch quan tm n nhng
kin thc m h phi truyn t,
nhng iu ny khng c ngha h
ph nhn gi tr s dng ca nhng
kin thc . Nhiu ngi li c mi
quan tm vt ra ngoi khun kh
kin thc n thun. H mun tm
hiu su hn v nhng kin thc c
th gii quyt cc vn ca cuc
sng. H va truyn kin thc, va
nhn mnh n vic p dng kin
thc vo thc t.
kin thc mang tnh thc t,
chng ta phi bit chuyn chng thnh
nguyn tc hot ng, t vic bit
l trng hp no sang vic bit
phi lm g t c mc tiu
trong trng hp . l s khc

bit gia bit ci g v bit cch

no. Sch l thuyt dy bn v bn
cht l l. Sch thc hnh dy bn
cch lm nhng iu bn mun hoc
ngh l nn lm.
Bt k cun sch hng dn no,
hoc nhng cun sch ch cho bn
bit nn lm g hoc lm nh th no
u l sch thc hnh. Sch thc hnh
bao gm nhng cun sch m t ngh
thut dnh cho ngi hc; nhng cun
s tay v bt c lnh vc no nh c
kh, y khoa, nu n; v c nhng sch
chuyn lun v kinh t, o c hay
chnh tr. Chng ti s gii thch ti
sao nhng cun sch chuyn lun v
kinh t, o c hay chnh tr (thng
c coi l nhng sch mang tnh quy
chun, quy phm) li l mt nhm rt

c bit trong danh mc sch thc

hnh.
Bt c mt cun sch o c no
cng u dy ta cch sng, ch bo ta
nhng iu nn v khng nn lm,
thng tin cho ta bit v c phn
thng v hnh pht gn vi vic
thc hin hay khng thc hin nhng
iu . V th, chng l nhng cun
sch thc hnh. Mt s nghin cu x
hi hc ch n thun m t, ch
khng nh gi hay nhn nh g v
thi , hnh vi thc t ca con ngi
th khng c coi l sch v o
c hay sch thc hnh. Chng ch l
nhng tc phm l thuyt - nhng
cng trnh khoa hc.
Ta c th l gii tng t vi mt
cun sch v kinh t hc. Bn cnh

nhng bo co, nhng con s lin

quan n ton hc v thng k - phn
nng v l thuyt hn thc hnh - th
nhng cun sch ny thng dy ta
cch t chc i sng kinh t nhiu
quy m t c nhn n tp th hay
quc gia; ch cho chng ta nn hay
khng nn lm g v thng tin v
nhng hu qu tng ng nu ta
khng lm nhng vic phi lm.
Immanuel Kant vit hai tc
phm trit hc ni ting l The
Critique of Pure Reason (Bn v suy
lun thun tu) v The Critique of
Practical Reason (Bn v suy lun
mang tnh thc hnh). Cun th nht
ni v ci g l g, v chng ta hiu
n nh th no ch khng phi lm
cch no hiu n. Cun th hai ni

v vic con ngi nn kim sot bn

thn nh th no, v iu g to nn
phm gi, c hnh ca con ngi.
Cun sch ny c bit nhn mnh
tm quan trng ca bn phn nh l
nn tng cho mi hnh ng ng n
v s nhn mnh c th khin
nhiu c gi hin i kh chu. H
cho rng, nim tin vo bn phn nh
mt quan nim o c c gi tr l
iu phi thc t. Nhng iu ny
khng lm mt i tnh thc hnh trong
cun sch ca Kant.
Ngoi nhng loi sch trn, cn
c mt loi sch thc hnh na. Mt
bi din vn, mt bi pht biu mang
tnh chnh tr, hay li ku gi hnh
ng cha ng nhng ni dung
thuyt phc bn nn lm g v nn

cm thy nh th no v mt s vic
.
Mc d cun sch thc hnh no
cng mang tnh khch l, c v nhng
nhng yu t ny khng c t
ngang hng vi yu t thc hnh. C
s khc bit r rng gia mt bi ku
gi hnh ng vi mt chuyn lun
chnh tr, gia mt t tuyn truyn v
kinh t vi mt bi phn tch nhng
vn kinh t.
i khi bn c th da vo tn
mt cun sch nhn bit r n c
thin v thc hnh hay khng. Bn c
th nhanh chng nhn ra loi sch
nu tn sch c nhng cm t nh
ngh thut hoc cch .
Hoc nu tn tc phm cp n
nhng lnh vc mang tnh thc hnh

m bn bit nh o c, chnh tr,

kinh doanh, thm ch c th l kinh t
hc, lut php hay y khoa, th bn c
th phn loi cun sch kh d
dng.
Khi miu t ngh thut c kim
sot, chng ti lu bn sau khi
c trang u v c th c phn ph
lc, bn khng nn dng li m nn
c c nhng on vn c tnh cht
tng kt hay tm tt xuyn sut cun
sch. Cc bn cng nn c c phn
m u, phn kt v nhng phn
chnh ca cun sch.
Vic ny hon ton cn thit, nht
l trong nhng trng hp bn khng
th phn loi cun sch da vo tn
sch hay nhng trang u. Khi ,
bn phi da vo cc k hiu xut

hin trong phn chnh ca cun sch.

Bn s phn loi c mt cun sch
m khng phi c qu k nu ch
n cu ch v ghi nh nhng mc
sch c bn trong u.
Trong mt cun sch thc hnh
thng xut hin nhng t nh: nn,
phi, tt, xu, mc ch, phng tin.
Cu c trng ca mt cun sch
thc hnh thng ni rng iu g
nn lm; hoc y l cch ng n
lm vic g ; hoc hng ti ci
ch no th tt hn; hay chn phng
tin no th ph hp hn. Ngc li,
mt cun sch l thuyt li lin tc
nhc n t l thay v nn hay
phi. N c gng chng minh iu
g l ng, l s tht, ch khng
phi mi vic s tt hn nu t trong

tnh hung ngc li.

Trn y, chng ti mi ch gi
mt s du hiu m bn c th s
dng khi bt u phn bit mt cun
sch. Bn cng hiu nhng du hiu
gip phn bit sch l thuyt vi sch
thc hnh bao nhiu, bn cng s
dng chng tt by nhiu.
Tuy nhin, bn cng cn hc cch
nghi ng nhng du hiu . Nh
ni trn, mc d kinh t hc thng
l vn thc tin, nhng vn c
sch kinh t hc thun tu l thuyt.
Tng t, vn v hiu bit thng
mang tnh l thuyt nhng vn c sch
dy bn ngh nh th no. Cng c
th, bn s gp mt tc gi khng hiu
g v s khc bit gia l thuyt v
thc hnh, nh nhng tiu thuyt gia

khng phn bit c u l h cu,

u l x hi hc. Hoc c th bn s
thy nhng cun sch va thuc loi
ny va thuc loi khc. D th no,
vic tm hiu cch tc gi tip cn
vn vn rt c ch i vi cc c
gi.

Cc loi sch l thuyt

Cch phn loi truyn thng i
vi sch l thuyt l chia chng thnh
cc lnh vc nh lch s, khoa hc v
trit hc. Hu nh ai cng bit s qua
v s khc bit gia cc loi sch
ny. V d, tiu sch lch s lun
c nhng nt c trng nh c t
lch s xut hin, nu khng th
nhng t cn li thng bo cho c
gi bit cun sch ny vit v chuyn
xy ra. Thm na, mt cun sch

lch s in hnh lun hnh vn theo

li k. Nh s hc thng phi vit
mt cch vn v, tc l phi tun theo
nhng nguyn tc k mt cu
chuyn hay.
Tiu mt tc phm khoa hc t
c tnh biu l nh tiu mt cun
sch s hc. T khoa hc thnh
thong cng xut hin nhng thng
th tn ca lnh vc khoa hc s c
mt trn tiu sch, v d nh tm
l hc, a cht hc hay vt l hc.
Rc ri xy ra khi bn khng phn
bit r rng gia vt l hc v tm l
hc - nhng lnh vc m cc nh khoa
hc v trit hc tranh lun rt
nhiu qua cc thi k. Thm ch rc
ri nm ngay trong nhng t nh
trit hc v khoa hc v chng

vn c s dng rt a dng.
Aristotle gi cun Physics (Vt l)
ca ng l mt chuyn lun khoa hc,
mc d theo cch dng hin nay th
cun sch mang tnh trit hc
nhiu hn. Tng t, Newton t tn
tc phm v i ca mnh l
Mathematical Principles of Natural
Philosophy (Nhng nguyn l ton
hc ca trit hc t nhin), mc d
vi chng ta cun sch l mt
trong nhng tc phm khoa hc kinh
in.
Trit hc ging khoa hc v khc
s hc ch n thin v tm kim
nhng chn l ph qut hn l m t
nhng s kin c th d qu kh
gn hay qu kh xa. Nhng nh trit
hc khng t cu hi ging ca nh

khoa hc, v h cng khng s dng

phng php tng t tr li.
Vy lm nh th no phn bit
c sch v trit hc v sch khoa
hc? Nu mt cun sch tp trung ni
v nhng iu nm ngoi phm vi
kinh nghim thng ngy, lp i lp
li ca bn, th l sch khoa hc.
Bng khng, l mt tc phm trit
hc. Cn nh rng, tiu ch phn loi
ny ch p dng vi nhng cun sch
hoc l khoa hc hoc l trit hc,
ch khng p dng vi nhng cun
sch vit v cc lnh vc khc.
S phn bit ny c v khc l.
Chng ti xin minh ho c th. Cun
Two New Sciences (Hai ngnh khoa
hc mi) ca Galileo i hi bn
phi tng tng, hoc t mnh lm

mt s th nghim vi mt phng
nghing. Cun Opticks (Quang hc)
ca Newton ni n nhng th nghim
trong phng vi hnh lng tr, gng
v nhng chm sng c kim sot
c bit. Th nghim m cc tc gi
trn ni n cha chc c h
thc hin trong phng th nghim.
Cn trong cun Ngun gc cc loi,
Darwin tng trnh li nhng iu m
ng quan st qua nhiu nm nghin
cu. l nhng iu c th hoc
c kim chng bi cc nh quan
st khc, nhng li khng th kim
chng c bng kinh nghim thng
ngy ca mt ngi bnh thng.
Ngc li, mt cun sch trit hc
khng bao gi cp n nhng thc
t hay quan st nm ngoi kinh

nghim ca mt ngi bnh thng.

Mt trit gia s dn ngi c hng
ti kinh nghim chung, thng thng
ca h kim chng, xc thc hay
ng h nhng g ngi vit a ra. V
d cun Essay Concerning Human
Understanding (Lun bn v hiu
bit ca con ngi) ca Locke a ra
u gn lin vi kinh nghim m
ngi no cng c thng qua hot
ng ca h thn kinh. Trong khi ,
rt nhiu tc phm ca nh tm l hc
Freud l tc phm khoa hc v Freud
a ra rt nhiu quan im thng qua
vic tng thut li nhng iu ng
quan st c trong iu kin n
gin ca vn phng mt nh phn tch
tm l.
Tuy nhin trng hp ca William

James - mt nh tm l hc v i li l ngi ng gia dng. ng

tng thut li nhiu v d v nhng
th nghim c bit m ch nhng
ngi quan st cn thn v c o
to bi bn mi c th hiu c.
Nhng ng cng thng xuyn yu
cu ngi c nh gi xem nhng
iu ng ni c ng vi kinh nghim
ca bn thn h khng. Do , cun
Principles of Psychology (Nhng
nguyn tc tm l hc) ca ng va l
mt tc phm khoa hc va l mt tc
phm trit hc mc d mc tiu chnh
ca n lin quan n khoa hc.
Nu ni mt cch n gin, khoa
hc lin quan n th nghim hoc
ph thuc vo nhng nghin cu v
quan st t m. Cn trit hc n

thun l da gh suy ngm. iu ny

khng c ngha mt trit gia ch n
thun l mt nh t tng, v mt nh
khoa hc ch lm mt quan st vin.
C hai u phi quan st v suy ngh
nhng h ngh v nhng loi thng tin
khc nhau m h quan st c, a
ra nhng cch chng minh kt lun
khc nhau. Nh khoa hc s ch vo
kt qu t nhng tri nghim c bit
ca mnh, cn nh trit hc ch vo
nhng kinh nghim quen thuc vi
tt c mi ngi.

7
Chp X-quang
mt cun sch
Mi cun sch n cha mt b
khung c bao bc bi nhng tm
ba. Nhim v ca mt c gi phn
tch l phi tm ra b khung , tc l
nm bt c cu trc ca bt k
cun sch no. lm c iu
ny, bn phi c sch vi con mt
ca tia X.
Do vic phi bit cu trc ca mt
cun sch ht sc cn thit nn chng
ta c quy tc c sch th hai v th
ba. Tt nhin, vic p dng hai quy
tc s khc nhau ty loi sch bn

c. Tnh thng nht ca mt cun

tiu thuyt khc tnh thng nht ca
mt chuyn lun chnh tr. S sp xp
cc phn trong hai cun sch ny
cng khng ng nht v khng ging
nhau. Mc d vy, mi cun sch
ng c u c tnh thng nht gia
ni dung vi h thng cc phn. Cun
sch no khng m bo hai yu t
ny th ch l mt m bng bong kh
c.
C th din gii quy tc th hai v
th ba ca cp c phn tch nh
sau:
QUY TC 2: TRNH BY S
THNG NHT CA TON B
NI DUNG CUN SCH TRONG
MT CU N HOC MT
ON VN NGN.

iu ny ngha l bn phi din

t c ton b ni dung cun sch
mt cch ngn gn nht c th, nhng
khng c ngha bn phi ni cun
sch thuc loi no.
Mi cun sch l mt tc phm
ngh thut nn cng c tnh chnh th,
thng nht. Bn phi hiu r tnh
thng nht ny. Cch duy nht chng
t bn hiu l bn phi ni c v
s thng nht vi chnh mnh hoc
bt k ai ch trong mt vi t. Nu
dng qu nhiu t din t, chng
t bn cha nhn thy s thng nht
m mi ch thy v s th khc trong
cun sch.
QUY TC 3: TRNH BY
NHNG PHN CHNH CA
CUN SCH V CCH SP XP

CC PHN THEO TH T
THNG NHT THNH MT
CHNH TH
Mt cun sch hay ging nh mt
ngi nh p vi tng b phn c
sp xp ngn np. Mi b phn chnh
c tnh c lp nhng vn c mi lin
h chc nng vi nhau, gp phn to
nn gi tr chung ca ngi nh.
Nhng cun sch hay nht l
nhng cun c cu trc d hiu nht.
Mc d chng thng phc tp hn
nhng loi sch km cht lng,
nhng cu trc cng phc tp bao
nhiu th vic c cng n gin by
nhiu, v cc phn ca cun sch
c t chc tt hn v c tnh thng
nht cao hn. Tuy nhin, c tt
nhng cun sch hay, bn phi tm ra

 c th hin trong .

Ni dung v b cc
phi nu c tnh chnh
th ca mt cun sch
Sau y l mt vi v d v quy
tc th hai ca cp c phn tch
quy tc i hi bn phi nu c
s thng nht ca cun sch.
S thi Odyssey ca tc gi Homer
k v anh hng Ulysses - ngi
mt mi nm mi thot khi s vy
hm thnh Troy. Ulysses tr v
ng lc ngi v Penelope chung
thy ang b ba vy bi nhng k
n cu hn. Cu chuyn c
Homer k mt cch chau chut vi
nhng tnh tit phiu lu k th trn
t lin v trn bin, vi nhiu

chng, hi cng s phc tp trong

ct truyn. Mc d vy, cu chuyn
vn c mt s thng nht trong chui
hnh ng v tuyn t tng chnh,
gip xu chui ton b tnh tit li
vi nhau.
Aristotle ch ra tnh thng nht
ca s thi Odyssey trong mt vi cu
tm tt nh sau: Mt ngi n ng
nhiu nm lu lc tha hng, b
thn bin Poseidon ganh ght di theo
tng bc khin anh v cng chn
nn. Trong khi , qu nh, gia
nh anh cng ang trong cnh ng
khn kh khi nhng k n cu hn
v anh tm mi cch tiu ht tin ca
anh, v m mu hm hi con trai anh.
Th ri, sau bao ngy lnh nh trn
bin, anh cng tm v c qu

hng, tip tc vt qua bao th

thch nhng ngi thn yu nhn
ra anh ng thi mt mnh chng li
nhng k cu hn v anh v bo v
bn thn khi tiu dit l ngi .
Aristotle cho rng on trn y
chnh l ct li ca cu chuyn, phn
cn li ch l cc tnh tit c th.
Sau khi nm c ct truyn, qua
nm c s thng nht ca ton
b phn li k, bn c th sp xp
cc phn vo v tr ph hp. Hy
thc hnh k nng ny vi mt vi
cun tiu thuyt m bn c.
Khng phi lc no bn cng t
mnh tm ra s thng nht trong ni
dung mt cun sch. C lc bn s
cn s gip ca tc gi. Khi ,
tt c nhng g bn phi lm ch l

c tiu sch. th k XVIII, cc

tc gi c thi quen vit nhng tiu
rt trau chut, t m - nhng tiu
c th ni ht cho ngi c bit
cun sch vit g. V d nh tiu
ca tc gi ngi Anh Jeremy
Col l i e r : A Short View of the
Immorality and Profaneness of the
English Stage, together with the
Sense of Antiquity upon this
Argument (Mt ci nhn thin cn v
s i bi v trn tc ca sn khu
Anh, cng thc chng li iu ny
ca ngi xa). T tn sch trn, bn
c th on rng Collier s a ra
nhiu v d v s lm dng trng trn
cc quy tc o c trn sn khu
Anh, v ng s ng h s phn khng
ca mnh bng vic trch dn cu ch

ca cc bc tin bi (nh Platon) nhng ngi tng ln ting tranh

lun rng sn khu ch lm suy i
gii tr, hay cc v cha x thng ni
rng cc v kch l s cm d xc
tht v ti li.
i vi mt s cun sch, bn c
th bit tnh thng nht gia cc
chng mc thng qua li ni u.
Tuy nhin, khng nn da hon ton
vo phn ny v cch sp xp ni
dung cc phn ca tc gi c th i
lch hng. V th, bn lun phi nh
i tm s thng nht gia cc phn
ca cun sch cui cng vn l nhim
v ca ngi c. Bn ch c th
hon thnh nhim v bng cch
c qua mt lt t u n cui
cun sch.

Tnh thng nht trong tc phm

Ethics (o c hc) ca Aristotle
c th c trnh by nh sau:
Cun sch ny nghin cu bn
cht hnh phc ca con ngi, v
phn tch nhng hon cnh m con
ngi c th tm thy hay nh mt
hnh phc. T ch ra nhng suy
ngh, hnh ng con ngi phi thc
hin c c hnh phc, hoc
trnh s bt hnh. Cun sch ch yu
nhn mnh vic bi dng nhng
phm cht o c v tr tu cao p
cn thit cho hnh phc bn cnh vic
tha nhn nhng yu t tt p khc
nh ca ci, sc khe, bn b, x hi
cng bng.
Hay nh trong cun The Wealth of
Nations (S thnh vng ca cc

quc gia) ca Adam Smith, c gi

c tr gip ngay t u bi chnh
li gii thiu cu tc gi v b cc
ca cun sch. Tuy nhin phn ny
kh di, trong khi s thng nht v
ni dung cun sch c th tm gn
bng vi dng di y:
Cun sch ny nghin cu ngun
gc ca ci ca mt quc gia thuc
bt k nn kinh t no da trn s
phn cng lao ng; xem xt mi
quan h gia lng tr cho ngi lao
ng, li nhun quay vng vn, v
tin thu cng xng my mc nh
nhng yu t c bn quyt nh gi
ca hng ho. Cun sch cn bn n
nhng cch s dng ngun vn c ch
hn, lin h gia ngun gc v vic
s dng tin vi s tch lu cng nh

s dng ngun vn. Bng vic nghin

cu s gia tng ca ci nhiu quc
gia khc nhau, trong nhng iu kin
khc nhau, cun sch so snh
nhiu h thng kinh t chnh tr v
tranh lun v s tt p ca mu dch
t do.
Cu n Ngun gc cc loi ca
Darwin c coi nh mt v d in
hnh v tnh chnh th ca mt tc
phm l thuyt trong lnh vc khoa
hc. Ct li ca tc phm c trnh
by nh sau:
Cun sch ny ghi li s bin th
ca cc vt th sng qua nhiu th h,
v cch thc chng chuyn sang
nhng h thc vt v ng vt mi;
bn v s thun ho vt nui trong
nh cng nh nhng bin i di tc

ng ca iu kin t nhin; ch ra
cch thc u tranh sinh tn v chn
lc t nhin to nn v duy tr s
phn h ng thc vt; a ra quan
im rng cc loi khng c nh v
lun bin i trong qu trnh chuyn
tip t trng thi km r rng sang
trng thi r rng v n nh hn,
thng qua mt lot dn chng t
nhng loi ng vt tuyt chng,
t nhng so snh v phi thai hc v
gii phu hc.
C hai iu chng ti mun lu
cc bn. Th nht, bn c th da
vo gi ca tc gi tm ra b cc
cun sch. Th hai, bn hy cn
trng, ng tip nhn nhng tm tt
mu m chng ti cung cp trn y
nh nhng cng thc cui cng v

tuyt i v chnh th mt cun sch.

C nhiu cch din t tnh chnh
th, v khng c cch no l duy nht
ng. Mi cun sch l mt nt khc
bit vi tng c gi nn khng c g
ngc nhin khi mi c gi th hin
nhn nh v tnh chnh th ca sch
mt cch khc nhau. Mc d vy,
iu ny khng c ngha nhn nh th
no cng ng. V c gi d khc
nhau nhng cun sch vn l mt v
hon ton c th kim tra tnh chnh
xc, s trung thc trong nhn nh ca
bt c ai v cun sch mt cch
khch quan.

Lm ch nhiu phn
khc nhau: Ngh thut
phc tho dn mt cun

sch
Hy quay li quy tc 3 quy tc
yu cu chng ta phi trnh by c
nhng phn chnh ca cun sch theo
trnh t v mi lin h gia chng
vi nhau. Quy tc ny lin quan cht
ch n quy tc 2. Mt li gii thiu
sc tch v tnh chnh th phi ch ra
c nhng phn chnh to nn cun
sch . Bn khng th hiu ton b
cun sch nu khng bit r trnh t
cc phn.
Nu quy tc 2 hng bn ch
n tnh chnh th, th quy tc 3 li
hng bn ti tnh phc tp ca cun
sch. Bn d dng nhn ra cc phn
chnh ca mt cun sch ngay khi bn
nm c ni dung ct li. Nhng
bn thn mi phn ny cng rt phc

tp v c cu trc ni ti ring m
bn cn tm hiu. Do , quy tc 3
khng ch lin quan n vic lit k
cc phn trong sch, m cn bao hm
vic lp dn tng phn, coi l
nhng tp hp con m mi phn li
c tnh chnh th v phc tp ring.
Bn c th hnh dung v quy tc 2
v 3 nh sau:
- Theo quy tc 2, bn phi ni
rng: Ton b cun sch ni v
- Tip , p dng quy tc 3,
bn phi trnh by c: (1) Tc gi
th hin ni dung cun sch qua
my phn chnh. Trong , phn u
tin ni v, phn th hai ni v,
phn th ba ni v, (2) Phn th
nht li bao gm my ni dung nh
hn: ni dung u tin xem xt ch

X, ni dung th hai bn v vn Y,
ni dung th ba cp n Z, (3)
Trong ni dung u ca phn th
nht, tc gi nu ra my lun im.
Trong , lun im mt l A, lun
im hai l B, lun im ba l C,
v c tip tc nh vy.
Tt nhin l dn trn ch l cng
thc tham kho. Nhng vi ngi
bit cch c, h s thc hin dn
nh mt thi quen t nhin v d
dng. C th h khng cn vit hay
ni ra mi th mt cch r rng,
nhng nu c yu cu tng thut
li cu trc cun sch th c th h s
lm gn ging cng thc chng ti
nu trn.
Thm ch khi bn thun thc k
nng ny, khng phi cun sch no

bn cng c gng c. Nhng c gi

ham c c khi cng ch p dng
nhng iu tng t dn trn vi
mt vi cun sch. a s ch cn hiu
s qua cu trc ca sch. Mc
tng t trong cch p dng quy tc 3
thay i tu theo c im ca sch
cng nh mc ch c cun .
Hn ch ca cng thc trn l a
sn trt t cng nh mi quan h gia
cc phn ca cun sch. Tuy nhin,
nhng hn ch ny phn no c
gim bt nh mt vi v d v cch
p dng cng thc .
Xt v l thuyt, dn mt cun
sch c th di hn chnh cun sch
. Vo thi trung c, tng c
nhng bi ph bnh ni ting v cc
tc phm ca Aritotle di hn chnh

tc phm c bnh lun. thi hin

i, cng c nhng bi ph bnh di
tng t, v d nh nhng bi bnh
ni ting v tc phm Critique of
Pure Reason (Bn v l tr n
thun) ca Kant; hoc nh mt n bn
ch gii v mt v kch ca
Shakespeare bao gm mt khung dn
c th n tng chi tit v nhiu th
khc na, di hn v kch c chc
ln. Bn c th c cn thn nhng
bi bnh kiu ny thy quy tc ba
c thc hin nh th no.
Hin php nc M l mt ti liu
rt th v v thc t, vi h thng
c t chc rt khoa hc. Xem xt
tc phm ny, bn s thy khng kh
khn g tm ra nhng ni dung
chnh ca n. Di y l cng

gi v tc phm:
1.Li ni u - Mc ch ca Hin
php.
2.Mc 1 Ban Lp php ca
chnh ph.
3.Mc 2 Ban Hnh php ca
chnh ph.
4.Mc 3 Ban T php ca chnh
ph.
5.Mc 4 Mi quan h gia chnh
quyn cc bang v chnh quyn lin
bang.
6.Mc 5, 6, 7 Ni v vic iu
chnh Hin php, v th ca Hin
php nh mt b lut ti cao v
nhng iu khon dng ph chun
Hin php.
7.Mi sa i u tin to nn
D tho Lut v Quyn con ngi.

8.Nhng sa i cn li n ngy
nay.
y cng l nhng phn chnh
trong tc phm. By gi chng ti s
i su phn tch mt phn nh - phn
th hai ca Hin php. Phn ny cng
c chia thnh nhiu phn nh hn:
II,1. Phn 1 - thit lp quyn lp
php trong Quc hi M, vi hai c
quan l Thng ngh vin v H ngh
vin.
II,2. Phn 2 v 3 - miu t cc
thnh phn cu to nn H vin v
Thng vin, ng thi nu r phm
cht chuyn mn ca tng thnh vin
trong vin. Thm vo , lut quy
nh H vin c quyn duy nht l t
co, cn Thng vin c quyn duy
nht l kim tra nhng li t co .

II,3. Phn 4 v 5 - bu chn thnh

vin cho c hai vin ca Quc hi,
bu thnh vin ni cc,
II,4. Phn 6 - nhng c quyn v
lng ca cc thng ngh s v h
ngh s,
II,5. Phn 7 - nh ngha mi quan
h gia ban lp php v hnh php
ca chnh ph; miu t quyn ph
quyt ca tng thng.
II,6. Phn 8 - bn v quyn lc
ca Quc hi.
II,7. Phn 9 - nhng im hn ch
trong quyn lc ca Quc hi.
II,8. Phn 10 - nhng hn ch
trong quyn lc ca tng bang, v
gii hn m cc bang phi tun theo
s iu hnh ca Quc hi.
Tng t nh trn, chng ta c th

lp dn vi cc phn cn li ca
Hin php. Tt nhin, y ch l mt
trong nhiu cch bn c th thc hin.
C th bn c Hin php M
nhiu ln, nhng bn cha p dng
quy tc ny ln no th bn s thy
vic p dng n gip bn thy c
nhiu iu hn v Hin php M.
Trong nhiu trng hp, bn
khng nht thit phi bm theo cu
trc c phn chia thnh chng
mc ca cun sch. Cu trc c
th hay hn hoc t hn cng do
bn lp ra. D th no th iu quan
trng nht vn l bn t lp c
cng cho ring mnh. Tc gi lp
cng vit sch tt hn. Bn lp
cng ca chnh mnh c sch
d dng hn. Nu tc gi hon ho v

bn l c gi kiu mu th cng
ca c hai s ging nhau. Ngc li,
s c nhng chnh lch gia hai bn
cng.
Ni nh trn khng c ngha bn
nn b qua tiu chng v s phn
on ca tc gi, m hy s dng
chng nh nhng nh hng cho hot
ng ca ring bn.
Tm ra cu trc tht s ca mt
cun sch l iu rt quan trng. Nu
bn mun din t chnh xc tnh
chnh th ca mt cun sch (quy tc
2), bn phi ch r c nhng phn
lm nn tnh chnh th y (quy tc
3). C th ch cn xem qua cun sch,
bn ni ngay c tnh chnh th
ca n trong i ba dng. Nhng bn
s khng tht bit iu c chnh

xc khng. l l do ti sao quy tc

3 c bit cn thit nh l mt s b
sung cho quy tc 2.
V d: Mt a tr hai tui ni
hai cng hai bng bn. y l mt
cu ni ng, nhng chng ta c th
sai khi kt lun a tr bit nhiu v
ton hc. Trn thc t, c th a tr
khng bit cu c ngha g, do
n vn phi hc mn ton. Tng t,
bn c th ng khi on ch
chnh ca cun sch, nhng bn vn
cn tri qua bi tp ch r cch no
v ti sao bn ni c iu .
Vic yu cu bn phc tho nhng
phn chnh ca cun sch, v ch ra
chng minh chng v pht trin ch
chnh nh th no, chnh l h
tr bn ni v tnh chnh th ca cun

sch.

Mi lin h tng h
gia c v vit
Quy tc 2 v 3 nu trn khng ch
p dng ring cho vic c m cn
lin quan n vic vit v c v vit
c mi quan h tng h vi nhau,
cng nh quan h gia dy v hc.
Nu cc tc gi v gio vin khng
sp xp, hoc khng bit thng nht
v t chc nhng thng tin m h
truyn t thnh nhng phn khc
nhau, th s chng ch g khi hng
dn ngi c hay ngi nghe tm
kim tnh chnh th v khm ph cu
trc ca c cun sch.
Mc d cc quy tc trn c tnh
tng h, nhng cch tun theo chng

hon ton khc nhau. Ngi c c

gng khm ph ra b khung ca cun
sch, cn tc gi li bt u mi vic
vi b khung v c gng p da
tht ln trn che lp n. Mt tc
gi ti ba s khng che giu mt on
xng nh bng mt lp tht dy,
cng khng dng lp tht qu mng
khin b xng l ra, m s p mt
lp tht va v chc chn. Ging
nh b khung, phn tht cng l mt
b phn khng th tch ri ca cun
sch, v n cung cp thm mt gc
nhn cn thit cho c gi.
Tm li, mt bi vit phi thng
nht, r rng v mch lc. c gi
phi tm ra s thng nht , tm ra
im khc bit v trt t ca cc
phn. S r rng c th hin ngay

trong cng, v nhng phn lin

quan n nhau th i cng nhau theo
mt trt t nht nh.
Hai quy tc 2 v 3 cn c dng
phn bit sch hay v sch d.
Nu bn nm chc k nng v rt
n lc m vn khng th nm c
tnh chnh th ca cun sch, khng
th phn bit c cc phn v mi
lin h gia chng th rt c th cun
sch bn ang c l mt cun sch
ti, d n c ting tm th no. Tuy
nhin, bn khng nn nng vi kt
lun ngay v c th li l do bn ch
khng phi l cun sch.
Hai quy tc trn cng c th c
p dng c bt c phn quan
trng no hoc c c mt cun sch
m t. Nu phn bn chn c c

lp v phc tp hn so vi nhng
phn khc, th tnh chnh th v s
phc tp ca n cn phi c tch
ring d c hn. C s khc bit
ln gia loi sch cung cp kin thc
v cc tc phm thi ca, tiu thuyt.
Mt cun tiu thuyt hay th ni dung
chnh cha bn trong tt c cc phn
nn bn phi c ton b cun sch.
Nhng bn li c th nm c
chnh trong b o c hc ca
Aritotle hay cun Ngun gc cc
loi ca Darwin m ch cn c k
mt vi phn.

Pht hin vn ca
tc gi
C mt quy tc c na m chng
ti mun trnh by chng ny.

l QUY TC 4: PHT HIN RA

NHNG VN CA TC GI.
Mt tc gi thng bt u vit
sch vi mt hay mt chui cc cu
hi v cun sch s tr li nhng cu
hi .
D tc gi ni hoc khng ni cho
c gi bit cc cu hi l g v
c th h cng khng a ra cu tr
li, th c gi vn phi dng li cu
hi mt cch chnh xc nht c th.
Bn cn nu c cu hi chnh v
c cu hi ph nu cu hi chnh qu
phc tp v bao gm nhiu phn. Bn
khng nhng phi hiu tng i v
nhng cu hi lin quan m cn phi
sp xp c chng theo mt trt t
lgic. u l cu hi quan trng
nht? Cu no l th yu? Cu no

cn c tr li u tin?
Nu bn bit cc loi cu hi m
ai cng c th hi v bt c iu g
th bn s rt tinh thng khi tm vn
ca tc gi. V d cc cu hi
mang tnh l thuyt sau: Vn c
tn ti khng? N thuc loi no? Ti
sao n tn ti? N c th tn ti trong
iu kin no? N phc v mc ch
g? Hu qu do s tn ti ca n gy
ra? Nhng thuc tnh c trng ca
n l g? Mi lin h gia n v
nhng vn khc cng loi hoc
khc loi nh th no? N s din
bin ra sao? Hoc nhng cu hi
mang tnh thc hnh nh: Nn tm
kim nhng mc tiu no? La chn
phng tin no cho mt mc ch c
th? Phi lm g v theo trnh t no

 t c mc ch nht nh?
Trong iu kin hin ti, lm th no
l ng hoc tt hn nn lm g?
Trong hon cnh no th lm vic ny
tt hn lm vic kia?
Trn y l mt phn nhng cu
hi c th gip bn tm ra vn m
cun sch ang c gng gii quyt.
Tuy nhin, chng cn phi c iu
chnh khi p dng vi nhng tc phm
vn hc gi tng.

Giai on u ca qu
trnh c phn tch
Chng ti nu ra v gii thch
bn quy tc u tin ca vic c
phn tch. Chng lin quan cht ch
vi nhau v to thnh mt nhm quy
tc c cng mc ch. Cc quy tc

u cung cp cho nhng c gi p

dng chng nhng kin thc v cu
trc mt cun sch. Khi bn p dng
bn quy tc ny c bt c cun
sch no, k c nhng cun kh kh
v di, th bn hon thnh giai
on u tin ca c phn tch.
Bn khng nn hiu t giai on
theo ngha lin quan n thi gian tr
khi bn ang giai on u luyn
c phn tch. iu c ngha l
bn khng nht thit phi c ht t
u n cui cun sch mi p dng
c bn quy tc ny, ri sau li
c i c li cun sch p dng
cc quy tc khc. Mt c gi thun
thc thng hon thnh tt c cng
on ny cng mt lc. Tuy nhin,
bn phi nhn ra rng nm c cu

trc mt cun sch l mt giai on

trong quy trnh c phn tch. Ni
cch khc, vic p dng bn quy tc
ny s cung cp hu ht thng tin gip
bn tr li c cu hi u tin v
cun sch: Ton b cun sch ni v
iu g?
Chng ti xin vit li bn quy tc
u tin theo trt t, di mt tiu
ph hp, gip bn n tp thun li
hn.
Giai on u tin ca qu trnh
c phn tch,
hay nhng quy tc tm xem
cun sch ni v vn g
1.
Phn loi sch theo th loi v ch
.
2.

Din t ni dung chnh ca ton

b cun sch mt cch ngn gn
nht.
3.
Lit k nhng phn chnh theo th
t v mi quan h, lp cng
cho nhng phn ny nh bn
lp cng cho ton b tc
phm.
4.
Xc nh mt hoc nhiu vn
m tc gi ang tm cch gii
quyt.

8
Thng nht cc
thut ng
vi tc gi
Giai on u tin trong qu trnh
c phn tch c hon thnh khi
bn p dng bn quy tc nu cui
chng trc. Chuyn sang giai on
tip theo, bn cn tun theo bn quy
tc c na, nhng trc tin l phi
thng nht cc thut ng sau khi
vch r c cu trc cun sch.
Nu khng c s thng nht v thut
ng gia tc gi v c gi, s khng
c s giao lu v mt tri thc, v

thut ng l yu t c bn ca
nhng kin thc c th truyn t
c.

T hay thut ng
Mt thut ng khng phi l mt
t, t nht cng khng phi mt t n
thun khng c tnh cht g c bit.
Nu thut ng v t hon ton ging
nhau, bn ch cn tm nhng t quan
trng trong cun sch thng nht
vi cc thut ng. Nhng t thng
c tnh a ngha, nht l mt t quan
trng. Nu tc gi dng mt t theo
ngha ny m c gi li hiu n theo
ngha khc, tc l hai bn hon ton
khng c s thng nht v nim
mc d c s chuyn giao ngn t.
Khi ng ngha cha r rng coi nh
hot ng giao tip cha xy ra hoc

xy ra khng trn vn. Nu tnh trng

mp m ny c tip din, tc gi v
c gi s khng th t c s
thng nht v kin. V vy, giao
tip thnh cng, c hai bn cn phi
dng nhng t c ngha ging nhau,
tc l phi thng nht v thut ng.
Mt thut ng c th hiu l mt
t r rng v ng ngha. iu ny
cng cha hon ton xc ng v xt
mt cch cht ch th khng c t no
l hon ton r ngha. V th, chng ta
nn hiu thut ng l mt t c
dng mt cch r ngha. Trong t
in, chng ta c th tm thy v s
t khng r ngha, hay a ngha. Tuy
nhin, mt t a ngha vn c th
c s dng vi mt ngha duy nht
ti mt thi im c th. Khi tc gi

v c gi dng thi s dng mt t

vi ch mt ngha chung duy nht,
ngha l hai bn t n s thng
nht v kin.
Bn khng th tm thy cc thut
ng trong t in d cht liu to
nn thut ng c sn trong . Thut
ng ch xut hin trong qu trnh giao
tip. Chng xut hin khi ngi vit
mun trnh tnh trng mp m v
ngha, v ngi c c hiu t
theo ng ngi vit dng. ng
nht kin chnh l mc tiu m tc
gi v c gi cng n lc hng ti.
V thut ng l mt trong nhng thnh
tu hng u ca ngh thut vit v
c, nn chng ta c th coi n nh
ngh thut s dng t ng mt cch
iu luyn nhm mc ch truyn

t kin thc.
Th ca v cc tc phm h cu
khng qu ch trng s dng t ng
mt cch tng minh nh nhng tc
phm khoa hc. Hn na, mt thi
phm cng giu hm cng c coi
l tuyt tc. Trn thc t, bt c nh
th ti danh no cng thng c to
ra s mp m trong tc phm ca
mnh. y cng chnh l mt trong
nhng im khc nhau c bn gia
cc tc phm th ca v tc phm m
t.
Tip theo l quy tc 5 ca qu
trnh c phn tch: TM CC T
QUAN TRNG V QUA I
N THNG NHT THUT NG
VI TC GI.
Quy tc ny c hai phn r rng:

Th nht, tm ra cc t quan trng to

nn s khc bit; th hai, xc nh
chnh xc ngha ca cc t ny theo
dng ca tc gi.
y l quy tc u tin cn p
dng cho giai on th hai ca qu
trnh c phn tch. Quy tc ny
khng nhm mc ch tm ra cu trc
ca cun sch m hng ti vic
phn tch ni dung sch hay thng
ip m tc gi gi gm trong . N
ging cc quy tc cn li ca giai
on hai ch tt c u yu cu c
gi tin hnh hai bc: mt l x l
ngn ng n thun v hai l phn
tch cch s dng ngn ng c th
hiu c cc tng n cha trong
.
Khi sng tc cc tc phm m t,

tc gi cn vn dng ngn ng mt
cch tt nht. lm c nh th,
cch duy nht l s dng ngn ng
iu luyn ht mc c th khi truyn
t hay thu nhn kin thc.
Ngn ng khng phi l mt
phng tin truyn ti tri thc hon
ho nn i khi n cn tr hot ng
giao tip. Cc quy tc c phn tch
u hng ti vic vt qua tr ngi
ny. Chng ta lun trng i mt tc
gi c nng lc s vt qua mi ro
cn ngn ng n vi c gi,
nhng thc t khng tc gi no c
th hon ton t mnh gnh vc nhim
v ny. c gi phi san s mt na
gnh nng n vi tc gi. S
gp g v t tng thng qua phng
tin ngn ng ph thuc vo mc

sn sng hp tc ca c hai phi tc

gi v c gi. Nu hot ng dy
khng c hot ng tng h l hc
th dy chng c gi tr g. Tng
t, khng c tc gi no, d ti nng
n u, c th truyn t c
tng ca mnh nu khng c s h
tr ca c gi, tc l khng c s
gp g v tng.
Nh ni trn, mi quy tc
c phn tch u lin quan n hai
kha cnh l ng php v logic. Kha
cnh ng php l phn x l t ng,
kha cnh logic l bc xc nh
ngha hay ni mt cch chnh xc l
xc nh cc thut ng. C hai bc
u khng th thiu trong giao tip,
Nu ngn ng tch ri khi t tng
th hot ng giao tip khng th din

ra. T tng hay kin thc cng

khng th truyn t c nu thiu
phng tin ngn ng. Ng php v
logic gn kt vi ngn ng nh mi
lin h vi t duy, v gn kt vi t
duy nh mi lin h vi ngn ng.
iu ny l gii ti sao cc k nng
c v vit c hnh thnh thng
qua ng php l logic.
Mt ln na, chng ti xin nhn
mnh rng mt t c th l phng
tin gii thch nhiu thut ng, v
mt thut ng c th c din gii
bng nhiu t. V d, trong cun sch
ny, t reading (c) c s
dng vi nhiu ngha khc nhau: (1)
c gii tr, (2) c ly thng
tin, (3) c hiu bit. Nu k hiu
t c l X v ba ngha nu trn l

a, b, c, chng ta s c cc k hiu Xa,

Xb, Xc. Khng th coi chng l ba t
khc bit v c ba u c chung gc
X. Nhng chng c coi l ba thut
ng vi iu kin bn (c gi) v
chng ti (tc gi) bit r khi no th
X c dng vi mt ngha ny ch
khng phi ngha kia. Nu chng ti
vit Xa bn hiu thnh Xb chng t
chng ti v cc bn cng hiu mt t
theo cc cch khc nhau. Tnh trng
vit mt ng hiu mt no nh vy
s lm hng hoc t nht l cn tr
hot ng giao tip. Ch khi chng ta
cng nhn nhn mt t theo cng mt
cch th mi c s giao lu v t
duy. T tng ca chng ta khng th
gp nhau X m phi Xa, Xb, Xc.

Tm nhng t kho

 thng nht cc thut ng vi

tc gi, dc gi phi tm ra cc t
kho cc t quan trng trong cun
sch.
C mt iu chc chn l khng
phi t no tc gi s dng cng u
quan trng. Trong hu ht cc trng
hp, ch nhng t c s dng c
bit mi quan trng vi c tc gi v
c gi. C nhng t c tc gi
dng theo li dn gian nh trong ca
dao, tc ng nn c gi hiu chng
khng my kh khn. H quen vi
nhng n , nhng bin i sc thi
ngha ca cc t trong tng hon
cnh c th.
V d t reading (c) trong
c u n The Nature of the Physical
World (Bn cht ca th gii vt

cht) ca tc gi A.S.Eddington. ng
dng t pointer-reading ch vic
c cc con s hay k hiu trn cc
dng c khoa hc, tc l s dng t
reading theo ngha hon ton thng
dng ch khng phi theo ngha
chuyn mn. Ni cch khc, ng
da trn ngn ng i thng
truyn t tng ca mnh ti c
gi. Gi s nu ng s dng t
reading theo mt ngha khc mt
phn khc trong cun sch - chng
hn trong cm t reading nature
(bn cht ca vic c) th c gi
vn d dng nhn thy s chuyn i
sc thi ngha ca t reading.
Nu c gi no khng nhn thy s
chuyn i ny th rt kh c th giao
tip hay lm vic. Nhng vi t

cause (nguyn nhn), Eddington li

khng th s dng theo ngha d hiu
nh vy. Mc d l mt t thng
dng nhng khi bn v thuyt nhn
qu, tc gi s dng n theo ngha
rt khc bit.
a s t ng trong sch u c
cc tc gi s dng theo phong cch
hi thoi thng thng, vi nhiu tng
ngha khc nhau. Ngi c ch c
th nhn ra s chuyn i sc thi
ngha ca chng thng qua ng cnh
c th. Nm vng thc t ny c th
gip c gi pht hin nhng t quan
trng hn. Tuy nhin, cn nh rng
nhng t ging nhau ti nhng thi
im, v tr khc nhau, li c s
dng vi ngha khc nhau. Cc tc gi
ng thi s s dng phn ln

nhng t thng dng trong cuc sng

hin ti, v bn c th d dng hiu
c chng khi bn sng cng thi
vi tc gi. Nhng vi cc tc phm
c sng tc trc , bn s gp
kh khn trong vic nhn bit nhng
t ng m tc gi s dng theo ng
cch ngi ta vn dng ti thi gian
v a im sng tc. Vic mt s tc
gi ch s dng nhng t c hoc
cc ngha c khin cho vic c sch
cng gy kh khn khng km vic
dch sch.
Bn khng th xc nh c cc
t kho trong mt on nu khng
hiu ni dung ca c on. C th v
bn khng hiu cch tc gi s dng
mt s t c th nn s khng hiu
y c mt on. Hy nh du

nhng t kh hiu v thng l

nhng t c tc gi s dng mt
cch c bit. Do , c gi vn
thng cho rng nhng t quan trng
nht l nhng t lm h thy kh
hiu. Trn thc t nhng t c th
quan trng hoc c th khng i vi
chnh tc gi.
Cng c trng hp, nhng t
quan trng i vi tc gi khng gy
kh khn g cho bn v bn hon ton
hiu chng. Khi , bn t c
s thng nht v thut ng vi tc
gi. Ch khi no bn khng th hiu
c ng tc gi, bn mi cn
thc hin cc bc tip theo.

Cc t chuyn mn v
t vng c bit

 pht hin cc t quan trng,

bn cnh du hiu, da trn thc t l
c gi thy kh hiu, cn c mt s
du hiu sau y gip bn nhn din
chng.
Du hiu u tin v r rng nht
l vic tc gi nhn mnh mt cch
dt khot vo nhng t c th. Tc
gi c th dng du trch dn hoc
ch in nghing nh du cc t
gip ngi c d pht hin; hoc
hng s ch ca c gi vo t
bng cch cp cc ngha khc nhau
ca t v ch r cch dng trong
nhng tnh hung c th; hoc tc gi
c th nhn mnh bng cch nh
ngha vt c gi tn bng t .
Khng ai c th c c cc tc
phm ca Euclid nu khng hiu rng

nhng t im, ng thng,

mt phng, gc, song song v
mt s t khc l ti quan trng. y
l nhng t c dng gi tn cc
thc th hnh hc m Euclid nh
ngha. Mt s t khc cng kh quan
trng nh bng, ton th, b
phn nhng chng khng phi l tn
gi ca bt c th g c Euclid
nh ngha. Bn nhn bit c tm
quan trng ca nhng t ny v chng
xut hin trong cc tin . Euclid
gip bn thy d hiu hn bng cch
lm r nhng nh ngay t u.
Bn c th on nhng thut ng cu
thnh nn cc nh u l nhng
thut ng c bn, da vo , bn s
xc nh c cc t din gii cc
thut ng ny. Bn s khng gp kh

khn g v y u l nhng t thng

dng v Euclid cng dng chng theo
ngha thng dng.
Bn cn nh rng mi lnh vc
kin thc u c h thng t chuyn
mn ring. Ngay t u, Euclid
lm r h thng t chuyn mn m
ng s dng. Mt s tc gi khc nh
Galileo hay Newton, nhng ngi s
dng phng php hnh hc, cng tin
hnh theo cch ca Euclid. i vi
nhng cun sch vit theo cch khc
hoc thuc lnh vc khc, khi tc gi
khng t ch r cc t chuyn mn th
c gi phi t khm ph da vo
kin thc ca bn thn.
Mt c gi c kin thc v lnh
vc sinh hc hoc kinh t, khi c
cc tc phm ca Darwin hay Adam

Smith chc chn s c c s nhn

thc cc t chuyn mn tt hn cc
c gi khc. Vic p dng cc quy
tc phn tch cu trc sch cng kh
hu ch hiu cc t chuyn mn.
Nu bn bit loi sch, ni dung tng
qut v cc phn ca cun sch, vic
phn loi t chuyn mn vi t
thng s d dng hn rt nhiu. Tn
sch, tiu mi chng v li t
cng phn no gip ch cho vic phn
loi .
T nhng kin thc nn, bn c
th bit t ca ci l mt t chuyn
mn ca Adam Smith v t loi l
t chuyn mn ca Darwin. V mi t
chuyn mn li dn ti mt t khc
nn bt buc bn phi xc nh cc t
chuyn mn khc theo cng cch .

Bn s nhanh chng lit k c

nhng t quan trng m Adam Smith
s dng nh: lao ng, vn, t ai,
lng, li nhun, s thu mn, hng
ho, gi c, trao i, tin, cng nh
cc t chuyn mn m Darwin dng
nh: tnh a dng, ging loi, s chn
lc, sinh tn, thch nghi, lai, u
tranh,
i vi nhng lnh vc kin thc
c sn h thng t chuyn mn,
vic tm cc t quan trng trong mt
cun sch v ti tng i n
gin. Bn c th nhn din chng nh
s hiu bit ca bn thn v lnh vc
m cun sch cp, hoc bng cch
xc nh t chuyn mn da vo s
khc bit ca n vi cc t thng
dng khc. ng tic l trong nhiu

lnh vc h thng t chuyn mn cha

c y v r rng.
Cc nh trit hc l nhng ngi
hay s dng h thng t vng ring
bit. Tt nhin, trong cng c mt
s t tn ti rt lu trong lnh vc
trit hc. D nhng t ny khng
c tt c cc tc gi s dng vi
cng mt sc thi ngha, nhng
chng vn c coi l nhng t
chuyn mn khi cp n mt s
vn nht nh. Tuy nhin, cc nh
trit hc thng hay t ra nhng t
mi, hoc bin mt s t trong ngn
ng i thng thnh t chuyn mn.
iu ny rt d gy ra hiu lm khi
c gi cho rng y l t mnh hon
ton r ngha v coi n nh nhng t
thng dng khc trong cun sch. Tuy

nhin, hu ht cc tc gi c nng lc
u d on c iu ny v lun
a ra nhng ch r rng trc khi
chuyn mn ho mt t no .
Nh vy, chng ta c thm mt c
s na xc nh t quan trng.
l t m tc gi cun sch c s bt
ng vi cc tc gi khc v cch
dng n. Khi mt tc gi phn tch
cch nhng tc gi khc s dng mt
t no v nu ra l do ti sao
mnh li dng t ny theo cch hon
ton khc, bn c th chc chn l
mt t rt quan trng.
Bn khng nn hiu khi nim t
chuyn mn theo ngha qu hp. Mt
b phn cc t dng din t nhng
tng chnh, nhng khi nim ct
yu m tc gi mun cp n s

gp phn to nn h thng t vng

ring ca tc gi . y chnh l
nhng t hm cha cc phn tch, l
lun ca tc gi. Nu mun trnh by
tng mt cch c o, mi l,
tc gi s s dng mt s t trong h
thng ny theo cch c bit, cn
nhng t khc vn c dng theo
cch thng thng. R rng, nhng t
c dng theo cch c bit l ti
quan trng i vi tc gi. c gi
cn c bit lu n cc t ny v
c nhng t bn khng hiu r ngha.
Hu ht c gi thng khng ch
ng mc n cc t kh. H khng
th phn bit nhng t h khng hiu
mt cch y vi nhng t
hiu. Tt c cc bin php chng ti
a ra nhm gip bn xc nh nhng

t quan trng trong mt cun sch s

khng em li kt qu g, tr phi bn
n lc ghi ch v tm ra tng n
cha trong cc t .
Khng c g ng ngc nhin nu
bn c mt cun sch nhm nng
cao nhn thc m bn khng th hiu
ht cc t trong sch. Nu bn c tip
tc c, coi nhng t ny nh cc t
thng dng v hiu chng theo cch
hiu chung, bn s khng th nm
c ni dung cun sch. Khi ,
bn nn c bo hn l c sch v
cun sch khng th gip bn trau di
tri thc nu bn khng c hiu n.
a s chng ta u quen c sch
mt cch b ng. Sai lm in hnh
ca vic c b ng cng nh ca
nhng c gi d tnh l khng ch

ti t vng. iu ny dn n vic
c gi khng th t ti s thng
nht kin vi tc gi.

Xc nh ngha
Nhn din nhng t quan trng ch
l bc khi u gip bn xc nh
cc phn cn c bit lu trong vn
bn. Sau khi nh du cc t kh
hiu, bn cn phi thc hin tip
bc th hai theo quy tc 5 ca qu
trnh c phn tch.
C hai kh nng xy ra: hoc tc
gi s dng cc t ny theo mt ngha
duy nht, hoc theo hai hay nhiu
ngha khc nhau v lin tc chuyn
i sc thi ngha ca t. kh
nng th nht, mi t i din cho
mt thut ng. in hnh l cc tc
phm ca Euclid, trong mi t

quan trng ng s dng ch gii hn

vi mt ngha duy nht. kh nng
th hai, mi t c th dng din
gii nhiu thut ng.
tm hiu cc kh nng ny,
trc ht, bn cn xc nh xem t
kh hiu c mt hay nhiu ngha.
Nu c nhiu ngha, hy tm xem cc
ngha lin h vi nhau nh th
no. Sau ch n cc v tr ca
t xem n c dng vi ngha no,
v da vo ng cnh tm ra
nguyn nhn ca s chuyn i sc
thi ngha. Lm nh vy, bn c th
bm st qu trnh thay i ngha ca
t vi cng mc linh hot trong
vic s dng t ca tc gi.
Nhng bn c th thy bn khon
lm sao tm ra cc ngha m tc

gi s dng? Cu tr li l bn phi
xc nh ngha ca t bn cha hiu
da trn ngha ca tt c cc t
bn hiu xut hin trong cng
ng cnh. y l phng php hu
hiu nht d bc u c hi lng
vng, rc ri.
minh ha cho phng php
ny, chng ta hy xem xt mt nh
ngha. nh ngha c din t bng
t ng. Nu bn khng hiu bt c t
no trong nh ngha, bn s khng
th hiu c ngha ca t gi tn
vt c nh ngha. Trong hnh hc,
t im l mt t c bn. C th
bn cho rng bn nm chc ngha ca
t ny (trong hnh hc) nhng Euclid
vn mun gii thch li chc chn
rng t ch c hiu vi mt

ngha duy nht. Trc ht, ng nh

ngha vt m sau ng s s dng
t im gi tn. ng ni: Mt
im l mt vt khng c phn
chia thnh b phn.
Euclid mc nh rng bn hiu
chnh xc tt c cc t khc trong
cu. Bn cng bit rng bt c vt g
c phn chia thnh b phn u l
mt tng th phc tp. V tri vi
phc tp l n gin. n gin cng
ng ngha vi vic thiu cc b
phn. Hn na, vic s dng t l
v mt vt cho thy vt c
cp ti phi l mt thc th nht nh.
T , ta c th rt ra kt lun ngu
nhin rng nu khng c loi vt cht
no tn ti m khng c cc b phn,
th mt im, theo nh ngha ca

Euclid, khng phi l vt cht.

Minh ha trn l in hnh cho qu
trnh tip nhn ngha ca c gi.
Bn nhn thc vn da trn nhng
hiu bit sn c. Nu mi t xut hin
trong cc nh ngha u cn phi
c nh ngha th s khng c nh
ngha no c. Nu mi t trong cun
sch bn ang c u xa l i vi
bn, nh trng hp bn c mt
cun sch hon ton bng ting nc
ngoi, th bn s chng bao gi tin
b c.
Mt cun sch c th em li cho
bn nhng cch nhn nhn hoc t duy
mi m. V vy, n c th cha ng
nhng t ng khng c sn trong vn
t vng ca bn. Nu bn thn bn
khng th n lc hiu chng th

phng php c m chng ti

cp n khng th thc hin c, v
bn cng khng th chuyn t hiu t
sang hiu nhiu hn.
Nu bn tng chi tr xp hnh,
bn s thy cng xp c nhiu
mnh th cng d tm ra v tr ca cc
mnh cn li, n gin v s mnh
cn d ra ngy cng t i. Mi cun
sch lun c mt s lng ln nhng
t c xp sn vo v tr. Mi t
l mt thut ng. N c nh v
dt khot bi ngha m bn v tc
gi cng thng nht khi s dng. Cc
t cn li cng cn c t vo
ng ch. Mi t c sp xp ng
ch s gip vic iu chnh n gin
hn nhiu.
Tuy nhin, trong qu trnh sp xp

, bn khng th trnh khi mc li.

Bn tng mnh xc nh ng v
tr ca mt t v cch ghp n vo
bc tranh, nhng sau li pht hin
ra mnh nhm v phi iu chnh
li mt lot. Khi c kinh nghim
trong vic thng nht thut ng vi
tc gi, bn s c kh nng t kim
tra xem mnh c thnh cng hay
khng.
Mt tr chi xp hnh ch hp dn
khi tt c cc mnh c ghp va
vn vo bc tranh v bc tranh hin
ra mt cch hon ho. Tiu ch ny
cng ng vi mt cun sch hay
ton din (d trn thc t, khng c
cun sch no nh th). i vi
nhng cun sch hay, cc thut ng
thng c tc gi s dng iu

luyn. i vi nhng cun sch ti,

cc quy tc c sch ch gip cho
c gi thy r hn nhng yu km
trong tc phm m thi. Nu tc gi
cc cun sch ti dng li vit hm
ngn, bn s khng th hiu c
dng ca tc gi ngoi tr vic
nhn ra s din t thiu chnh xc
ca anh ta.
Nhng liu vic s dng mt t
vi nhiu ngha khc nhau c phi l
dng t mt cch mp m khng? V
cc tc gi c hay s dng nhiu
ngha khc nhau ca mt t, c bit
l cc t quan trng khng?
p n ca cu hi th nht l
Khng, cu th hai l C. Dng
t theo li hm ngn l s dng t
vi nhiu ngha khc nhau m khng

phn bit hay ch ra mi lin h gia

cc ngha . Mt tc gi vit theo
li hm ngn khng c ngha tc gi
a ra mt thut ng. Tuy nhin,
mt tc gi phn bit r rng cc
ngha khc nhau ca t m mnh s
dng th chc chn tc gi ang
a ra cc thut ng.
Bn ng qun rng mt t c th
biu th nhiu thut ng. nh r
iu ny, bn cn phn bit h thng
t vng v h thng thut ng ca tc
gi. Nu bn lp mt danh sch gm
hai ct - mt ct ghi cc t quan
trng v ct kia ghi cc ngha quan
trng ca nhng t , bn s thy
mi lin h gia t vng v thut
ng.
Mc d vy, vn cn mt s khc

mc. Th nht, mt t c nhiu ngha

khc nhau c th c s dng vi
mt ngha duy nht hoc kt hp
nhiu ngha mt lc. V d t c,
i lc chng ta dng t ny ch
vic c sch ni chung; lc khc,
chng ta dng n ch vic c ly
thng tin hn l c gii tr. V
cng c lc, chng ta dng t c
nhn mnh vic trau di tri thc
hn l thu thp thng tin n thun.
Ni cch khc, nu cc ngha c lin
quan vi nhau th ta c th dng mt
t biu t tt c, hoc biu t
mt s ngha, hay ch mt ngha duy
nht.
Vn th hai l s dng t ng
ngha. Nu ch lp i lp li mt t
s gy ra nhm chn, v vy, cc tc

gi c nng lc lun tm cch s dng

nhng t ng ngha biu th cc
t quan trng trong tc phm ca
mnh. Nu trn chng ta cp n
vn mt t c th biu th nhiu
thut ng th y li l trng hp
mt thut ng c th c biu t
bng hai hay nhiu t ng ngha.
Mt iu cn c bit lu na l
nu bn cho rng mi ln tc gi thay
i cch dng t l mt ln tc gi
chuyn sang mt thut ng mi th
bn nhm. Nhng bn cng khng
nn ngh rng khng c s thay i v
phng din t ng ngha khi thut
ng vn c gi nguyn. Hy nh
k iu ny khi bn lp bng so snh
h thng t vng v thut ng ca tc
gi. Bn s nhn thy hai mi lin h.

Mt mt, mt t c lin quan n

nhiu thut ng khc nhau. Mt khc,
mt thut ng n l c th c
biu t bng nhiu t khc nhau.
Th ba l vn s dng cm t.
Nu mt cm t c th m nhn vai
tr ch ng hoc v ng trong cu, th
n cng ging nh mt t n l. L
mt t n, n c th m ch iu g
ang c cp.
T suy ra mt thut ng c th
c din t bng mt cm t hoc
mt t. V mi mi lin h tn ti
gia t v thut ng cng tn ti gia
cm t v thut ng. Hai cm t c
th cng biu t mt ng, v mt
cm t c th ng thi biu t
nhiu thut ng, ng nh cch s
dng ca t.

Nhn chung, mt cm t c mc
a ngha thp hn mt t. V cm
t l mt tp hp t, trong mi t
li to nn ng cnh cho cc t khc
nn cc t n l c xu hng b gii
hn v ngha. iu ny gii thch ti
sao cc tc gi thng thay th mt t
n l bng mt cm t kh chi tit
khi mun din t d hiu.
V d: m bo thng nht vi
bn thut ng v vic c, chng ti
thay th t c bng cm t c
m mang tr tu. Thm ch,
gip bn hiu su sc hn, chng ti
thay th bng cm t chi tit hn l
qu trnh nng cao hiu bit thng
qua c sch. y ch c mt
thut ng duy nht ch cch c m
chng ti cp n, nhng n c

din t theo nhiu cch: bng mt t

n l, mt cm t ngn v mt cm
t di.
Trong chng ny, chng ti ch
cp n nhng im thit yu nht
vi hy vng gip c gi hiu v p
dng c quy tc 5 khi c sch.
Cng thc hnh quy tc ny nhiu bn
cng thc c tnh phc tp ca
vn . Bn s mun tm hiu thm v
cch dng t theo ngha en hay li
n d; v s khc bit gia t tru
tng v t c th, gia tn chung v
tn ring; quan tm n s khc nhau
gia nh ngha t v nh ngha vt,
v rt nhiu im khc na
Khi bn hng th vi phng
php c phn tch, bn c th c
sch v nhiu ch c bit tho

mn s t m ca bn thn v thu
c nhiu iu b ch. Ngay c khi
bn khng cn hng th vi vic c
na, bn vn s nhn thy hiu bit
ca mnh v sch v c tng ln
ng k, ch cn bn xc nh c
nhng t quan trng, tm ra s bin
i sc thi ngha v hiu c
dng ca tc gi. Mt s thay i
nh trong thi quen c th em li
hiu qu to ln l nh th.

9
Xc nh thng ip
ca tc gi
Trong mt cun sch, mi nhn
nh l mt li tuyn b, biu th
kin ca tc gi v mt vn nht
nh. Tc gi khng nh iu mnh
cho l ng hoc ph nhn iu m
mnh cho l sai. Tc gi cng c th
cho c gi bit nh ca mnh ngay
t li gii thiu. Khi c sch, c
gi phi thng nht thut ng vi tc
gi th mi nm bt c kin, nhn
nh ca ngi vit. iu ny gii
thch ti sao quy tc 5 ca phng
php c phn tch lin quan n t

vng v thut ng, trong khi quy tc 6

m chng ti sp cp li lin quan
n cu v mnh .
C mi quan h cht ch vi quy
tc 6 l quy tc 7. Theo , tc gi c
th nu ra nhng nhn nh ca bn
thn trung thc v mt vn thc t
hay trong lnh vc kin thc no .
Nhng nhng nhn nh s ch l
kin c nhn v hon ton v ngha
nu tc gi khng a ra dn chng
c th. Khi tht s quan tm n cun
sch v ti c tho lun, chng
ta khng ch mun bit nhn nh ca
tc gi m mun tm hiu xem tc gi
thuyt phc chng ta chp nhn nhng
nhn nh nh th no.
Theo , quy tc 7 bn v cc loi
lun c. C nhiu cch lp lun

chng minh mt vn . Nhng d l

cch no, mi lp lun u bao gm
mt s mnh lin quan n nhau,
theo dng iu ny xy ra v iu
kia. Cc mnh trong lp lun
thng c lin kt vi nhau bng
cc t nh: nu (ci g xy ra), th
(kt qu s); hoc v (iu ny), nn
(c iu kia); hoc, t suy ra,
chng ta c th thy
Lp lun l mt chui cc mnh
to nn tng c s cho mt kt lun.
V th, cn c mt on vn, hay t
nht mt tp hp cu din gii mt
lp lun. Khng phi bao gi gi
thuyt hay cc quy tc lp lun cng
c nu ra ngay t u, nhng
chng chnh l ngun gc ca kt
lun. Nu lp lun ng n th kt

lun s dc suy ra t gi thuyt.

iu ny khng c ngha l kt lun
rt ra lc no cng ng v c th c
mt hoc tt c cc gi thuyt sai.
Mi cun sch khng nhng bao
gm nhiu t m cn c nhiu cm t,
nhm cu gi vai tr n v. Mt c
gi tch cc s khng ch ch n t
m cn ch n cu v on vn, v
l cch duy nht c th xc
nh cc thut ng cng nh nhn
nh v lp lun m tc gi s dng.

Cu v nhn nh
Cng nh quy tc v t v thut
ng, y, chng ta s xem xt mi
quan h gia ngn ng v t duy. Cu
v on vn l cc n v ng php,
ng thi l n v ngn ng. Nhn
nh v lp lun l nhng n v

logic, hay n v t duy v tri thc.

V ngn ng khng phi l phng
tin hon ho biu t t duy. Hn
na, mt t c th c nhiu ngha v
hai hay nhiu t c th ng ngha
nn mi quan h gia h thng t
vng v thut ng m cc tc gi s
dng rt phc tp. Mt t c th
c biu th bng mt vi thut ng
v mt thut ng c th c din t
thng qua mt s t.
Cc nh ton hc miu t mi
lin h gia nhng chic cc v
khuyt trn mt ci o l s tng
ng 1-1. Mi ci cc c mt khuyt
v mi khuyt ng vi mt ci cc.
iu chng ti mun nhn mnh l
mi quan h gia t v thut ng
khng phi l s tng ng 1-1. Sai

lm ln nht bn c th mc phi khi

p dng cc quy tc ny l cng nhn
s tn ti ca mi lin h 1-1 gia
cc yu t ngn ng v cc yu t t
duy hoc kin thc.
Bn khng nn vi vng a ra gi
nh, ngay c v mi lin h gia cc
o v khuyt o. Ta c th thy c
nhng tay o c vi chic cc trang
tr m khng c ci khuyt no tng
ng. Ngc li, c nhng khuyt o
khng h c cc ci. Thc t ny
c th p dng vo trng hp ca
cu v nhn nh. Khng phi tt c
cc cu trong sch u n cha mt
nhn nh v c nhng cu nu ln s
nghi vn. Cc cu ny ch yu nu
vn ch khng a ra cu tr li.
Nhn nh chnh l cu tr li cho

nhng cu hi. Chng l tuyn ngn

nu ln tri thc hoc kin. iu ny
l gii ti sao chng ta gi nhng cu
n cha nhn nh l cu tng thut
v nhng cu nu cu hi l cu nghi
vn. Cng c loi cu biu th mong
mun hay d nh, gip c gi hiu
phn no mc ch ca tc gi nhng
chng khng cp g n nhng
kin thc m tc gi s trnh by.
Hn na, khng phi c tng ng
vi mt cu trn thut l mt nhn
nh c nu ra. C t nht hai l do
sau: Th nht, t thng a ngha v
c th c dng trong nhiu cu
khc nhau. Do , mt cu c th n
cha nhiu nhn nh khc nhau nu
c s thay i v t biu t thut
ng. V d: c sch chnh l hc

l mt cu n gin, nhng nu lc
ny ta hiu hc l thu nhn thng
tin, lc khc li hiu hc l nng
cao hiu bit th r rng nhn nh
thay i theo s thay i ca thut
ng trong khi cu khng c g thay
i.
L do th hai, khng phi cu no
cng n gin nh cu c sch
chnh l hc. Khi cc t trong cu
c s dng mt cch tng minh
th mt cu n gin thng din t
mt nhn nh ring, nhng mt cu
ghp th vn nu ln hai hay nhiu
nhn nh. Cu ghp l mt tp hp
cu ni vi nhau bi nhng t nh
v, nu th, khng nhng
m cn. Ranh gii gia mt cu
ghp di v mt on vn ngn v

cng mong manh. Mt cu ghp c

th nu ln mt s nhn nh lin kt
vi nhau di dng mt lp lun.
Nhng cu nh vy rt kh phn
tch. V d cu trch t tc phm The
Prince
(Qun
vng)
ca
Machiavelli sau y:
Mt ng hong lun lm ngi
khc khip s, nu khng c mi
ngi yu mn, ng ta s c trnh b
th ght; v ng ta c th chu ng
rt gii vic ngi khc khp s m
khng cm ght mnh iu lun xy
ra tr phi ng ta khng ly ca ci
ca thn dn v chim ot v ca
h.
Mc d cu trn c v rt phc
tp nhng v mt ng php, y l
mt cu n. Du chm phy (;) v t

v bo nhiu s ngt . Nhn nh

u tin c a ra l mt ng
hong lun khin ngi khc khip
s.
V th hai bt u bng t v v
tch ra thnh mt cu khc. C th
din t y cu ny nh sau: L
do l v ng ta c th chu ng.
V th hai a ra t nht hai nhn
nh: (1) L do khin mt ng hong
lun lm ngi khc khip s l v
ng ta c th chu ng c vic
mi ngi khip s mnh min l h
khng cm ght ng ta; (2) ng ta ch
c th trnh vic b cm ght bng
cch khng chim ot ca ci v v
ca cc thn dn.
Vic phn bit cc nhn nh n
cha trong mt cu di v phc tp

rt quan trng. Mun tn thnh hay

phn i kin ca Machiavelli,
trc ht bn phi hiu ng y ang
ni g. R rng ch trong mt cu,
Machiavelli cp ti ba nhn
nh. Bn c th phn i mt trong
cc nhn nh v tn thnh nhng
nhn nh cn li. C th bn cho
rng Machiavelli sai lm khi
khuyn mt ng hong s dng chnh
sch khng b bng bt k gi no.
Tuy nhin, bn vn thy c s sc
so ca tc gi khi khng nh rng
mt ng hong khng nn khi dy
cng lc c s cm ght v khip s,
v bn cng c th ng tnh vi ng
rng trnh xa ca ci v n b chnh
l iu kin bt buc khi b cm
ght. Nu bn khng nhn ra nhng

nhn nh khc nhau trong mt cu

phc tp, bn khng th nh gi
ng nhng g m tc gi ang trnh
by.
Cc lut s nm rt chc vn
ny. H phi kim tra cu ch rt cn
thn bit r nguyn n a ra
chmg c g, hoc b co ph nhn
iu g. Mt cu n nh John Doe
k hp ng ngy 24 thng 3
trng c v n gin nhng n ni ln
nhiu iu c ng v sai. C th
John Doe k hp ng nhng
khng phi vo ngy 24 thng 3 v
y l mt thng tin quan trng. Tm
li, ngay c mt cu c cu trc ng
php n gin cng c th nu ln hai
hay nhiu nhn nh.
Chng ti nu y cc du

hiu phn bit cu v nhn nh.

Gia chng khng c s tng ng 11. Khng nhng mt cu n c th
din t mt vi nhn nh nh tnh a
ngha hay tnh phc tp, m cng mt
nhn nh cn c th c din t
thng qua hai hay nhiu cu khc
nhau. Mt c gi t nhiu phi c
kin thc ng php. Bn khng th
xem xt cc thut ng, nhn nh v
lp lun nu khng thu sut v mt
ngn ng. Nu cc t, cu v on
vn khng r rng, khng c phn
tch, chng s tr thnh ro cn ch
khng phi l phng tin giao tip.
Lc , bn s ch c cc t ch
khng tip nhn c tri thc.
Sau y l cc quy tc 6 v 7. Quy
tc 6: NH DU NHNG CU

QUAN TRNG NHT TRONG

MT CUN SCH V TM RA
CC NHN NH N CHA
TRONG . Quy tc 7: TM RA
CC LP LUN C BN TRONG
MT CUN SCH DA TRN
MI LIN H GIA CC CU.

Tm ra cc cu then
cht
Lm cch no xc nh v tr
ca nhng cu quan trng nht v
phn tch chng tm ra mt hay
nhiu nhn nh n cha trong mt
cun sch?
Mi cun sch ch c mt vi cu
then cht, nhng khng phi v c cu
then cht m bn coi nh cc cu
khc. Tri li, bn cn phi hiu ht

mi cu. Tuy nhin, ging nh cc t,

hu ht cc cu u kh d hiu nn
bn c th c tng i nhanh. c
gi thng cho rng nhng cu quan
trng l nhng cu i hi phi n
lc mi phn tch c v nhn qua
chng c v khng d hiu. V th
bn phi c cc cu chm hn
hn v cn thn so vi cc cu cn
li. i vi tc gi, cha chc l
nhng cu tht s quan trng nht
nhng kh nng hon ton c th
xy ra, v nhng quan trng nht m
tc gi mun by t chc hn s l
nhng phn m bn thy kh hiu
nht.
Nhng cu quan trng vi tc gi
l nhng cu din t nhng nh gi
ng vai tr c s cho ton b lp

lun ca ng ta. Mt cun sch khng

ch n gin nu ln mt hay mt
chui lp lun. C th tc gi s gii
thch ngun gc quan im ca mnh,
bn lun v nhng t mnh dng, nhn
xt v tc phm ca cc tc gi khc,
hoc tranh lun nhiu vn khc
Nhng trng tm m tc gi mun
cp n nm trong nhng khng
nh v ph nh ln, cng nh cc
l do tc gi nu ln gii thch
cho nhng nhn nh . V vy,
nm c chnh, bn phi xem xt
cc cu quan trng nht nh th chng
c p ni trn trang sch.
Mt s tc gi thng gip c
gi nhn bit nhng cu quan trng
bng cch gch chn cc cu , hoc
ni r cho c gi bit y l mt

quan trng, hay s dng du hiu trn

bn in khin cho nhng cu hng
dn ni bt hn ln. Tuy nhin, cch
ny s khng hiu qu nu bn khng
tnh to khi c sch. Chng ti
tng gp nhiu c gi v hc vin
hon ton khng ch n nhng du
hiu hin nhin . H thch c tip
hn l dng li cn thn xem xt
nhng cu quan trng.
Trong mt s cun sch, nhng
nhn nh ch o c trnh by
thnh cu c v tr c bit v kiu
ch ni bt. Tiu biu l cch th
hin ca nh ton hc Euclid. ng
khng ch nu nhng nhn nh chnh
l nh ngha, nh v tin ca
mnh ngay t u, m cn k hiu mi
nhn nh c chng minh. C th

bn khng hiu ht nhng pht biu,

khng bm st mi lp lun ca ng.
Nhng bn khng th b qua nhng
cu quan trng, hoc tp hp cc cu
li nu dn chng. Tuy nhin, nu
bn coi mi th mnh c quan trng
nh nhau, v c tt c vi cng mt
tc th khng c s trnh by no
l c ngha c bit. iu ny cng
c ngha l mi th u c tm quan
trng nh nhau.
Bn c th tm thy mt du hiu
khc nhn bit nhng cu quan
trng trong cc t cu thnh nn cu.
Cc t quan trng c bn nh du
s dn bn n nhng cu cn c
lu . C th bn ch nh du nhng
t c th sau khi gp kh khn trong
vic tm hiu ngha mt cu. Vic

chng ti trnh by cc quy tc c

theo mt th t c nh khng c
ngha l bn bt buc phi lm theo
th t . Thut ng to nn nhn
nh. Nhn nh li cha ng thut
ng. Nu bn bit thut ng c t
biu t, bn thy r nhn nh
trong cu. Nu bn hiu nhn nh n
cha trong cu, tc l bn hon
ton hiu c cc thut ng.
iu ny cho chng ta mt gi
na l nhng nhn nh ch cht phi
nm trong cc lp lun chnh ca
cun sch. Chng phi l gi thuyt
hoc kt lun. Do , nu bn pht
hin ra nhng chui cu c im bt
u v im kt thc, c th bn
chm n nhng cu quan trng.
Trong cc lp lun, bao gi cng

c nhng qung dng. Bn phi ni

ln lt tng vn mt. Mi lp
lun bt u bng mt no v
tip tc c din gii dn qua cc
khc. N chnh l s vn ng t duy.
N c th bt u t kt lun ri nu
cc l l chng minh kt lun .
Hoc n bt u bng cc dn chng
v l l t suy ra kt lun. Tt
nhin nu bn khng bit s dng
ng cch th cc manh mi thu c
cng tr nn v ch. Bn phi nhn ra
mt lp lun ngay khi thy n.
Nhiu ngi tin rng mnh bit
cch c v h c vi cc tc
khc nhau. Nhng h li tm ngng
v c k nhng cu khng quan
trng. H dng nhng cu h thy
thch hn l nhng cu thy kh hiu.

y chnh l tr ngi ln nht khi c

nhng cun sch c, v chng thng
cha nhiu chi tit khc vi nhng
iu c gi ng i bit. Nhng
nu bn c sch nhm nng cao hiu
bit, c th bn s khng ch n
nhng chi tit . Nim say m ca
bn vi tc gi v ngn t m tc gi
s dng hoc th gii c ti hin
trong cun sch hon ton khc vi
vic bn mun hiu r tng ca
tc gi. Cc quy tc m chng ti
ang tho lun chnh l gip bn
tho mn s ham hiu bit .

Tm ra cc nhn nh
Gi s bn xc nh c v tr
ca cc cu ch cht trong mt cun
sch. Theo quy tc 6, bn vn phi
thc hin mt bc na. l tm ra

mt hoc nhiu nhn nh n cha

trong mi cu ch cht bng cch
phn tch tt c cc t cu thnh nn
cu, c bit l nhng t kha.
Bn khng th thc hin tt bc
ny nu khng bit g v ng php.
Bn phi bit vai tr ca tnh t v
ph t, chc nng ca ng t trong
mi quan h vi danh t, kh nng
hn ch hay tng cng sc thi
ngha ca nhng t v mnh b
ngha i vi cc t c b ngha
Tt nht bn nn bit phn tch cu
mt cch t m theo cc quy tc c
php (tt nhin khng cn tin hnh
y cc bc theo quy nh).
C hai im khc nhau gia vic
tm ra cc thut ng n trong t v
cc nhn nh n trong cu. Th nht,

trong qu trnh tm nhn nh, bn

thng da vo mt ng cnh rng
hn so vi qu trnh tm thut ng.
Bn quy tt c cc cu xung quanh
vo cu c phn tch, cng ging
nh khi bn da vo nhng t xung
quanh phn tch mt t c bit.
Trong c hai trng hp, bn u i
t nhng g mnh hiu lm sng
t nhng im kh hiu.
im khc bit th hai bt ngun
t thc t l nhng cu phc tp
thng biu t nhiu hn mt nhn
nh. Ch khi bn phn tch c tt
c cc nhn nh khc nhau th bn
mi hon thnh vic phn tch mt
cu quan trng. Hy chn mt s cu
phc tp trong cun sch ny v c
din t nhng iu tc gi khng

nh trong tng cu bng ngn t ca

chnh bn. nh s nhng cu bn t
din t v tm mi lin h gia
chng.
Hy ni theo cch ca bn!.
l cch tt nht kim tra xem bn
hiu v mt hay nhiu nhn nh
trong cu cha. Nu bn c yu
cu gii thch ca tc gi ch vi
mt cu, bn li dng ngay cu ca
tc gi v ch thay i th t t i
cht, iu ngha l bn vn cha
hiu ng dng ca tc gi. Cch
tt nht l bn dng nhng t khc
hn nhng vn din t ng ngi
vit. Tt nhin, bn din t c th
khng ging chnh xc ca tc gi,
nhng nu bn c s dng nguyn t
ng ca tc gi th gia hai bn mi

ch c s trao i v t ng ch cha
c s trao i v t tng hay tri
thc.
Qu trnh dch mt cun sch ting
nc ngoi sang ting Vit tng ng
vi cch kim tra trn. Nu bn
khng dng ting Vit din t mt
cu ting Anh chng t bn khng
hiu ngha ca cu ting Anh .
Hoc thm ch ngay c khi bn din
t c th li dch c th mi
dng li mc thay ch, v mc
d bn dch rt st vi cu gc
nhng bn vn khng hiu ht dng
m tc gi ngi Anh mun by t.
Nu bn ni mnh hiu tc gi,
nhng khng c cch no chng
minh ngoi vic lp li tng cu mt,
bn s khng th nhn ra nhn nh

m tc gi mun nu n c din
t theo cch khc.
Trong qu trnh sng tc, tc gi
c th din t mt nhn nh theo
nhiu cch khc nhau. c gi no
khng tm ra nhn nh n di lp
v ca t ng c th s coi nhng cu
tng ng nhau l nhng nhn nh
khc nhau. Trng hp ny cng
ging nh mt ngi khng bit 2 +
2 = 4 v 4 2 = 2 l nhng cch
trnh by khc nhau ca cng mt mi
quan h s hc gia 4 v 2: 4 gp hai
ln 2, hay 2 bng mt na ca 4.
Nu khng th nhn ra nhng cch
din t khc nhau ca cng mt nhn
nh, hoc khng th a ra mt cch
din t tng ng chng minh l
mnh hiu nhn nh , tc l bn

khng hiu ngha ca cu.

iu ny lin quan ti vic c
ng ti. Cc tc gi khc nhau
thng s dng nhng t ng khc
nhau khi ni v cng mt vn ,
hoc nhng t ng ging nhau khi
cp n nhng vn khc nhau. Mt
c gi khng th phn tch ngn t
hiu nhng thut ng v nhn nh
n trong th cng khng th i
chiu cc tc phm lin quan n
nhau. Do s khc nhau v ngn t,
ngi c c th nhm tng cc tc
gi bt ng quan im, hoc b qua
cc kin khc nhau ch v h din
t ging nhau v ngn t.
C mt cch khc kim tra xem
bn c hiu nhn nh n trong cu
bn c hay khng. Bn c th k li

kinh nghim no ca bn thn m

nhn nh miu t, hoc ch ra
mc ph hp gia nhn nh ca
tc gi vi thc t tri nghim ca
bn khng? Bn c th minh ho cho
chn l c pht biu bng
nhng v d c th hay khng? Tng
tng ra mt trng hp kh thi cng
hiu qu khng km vic nu ra mt
tnh hung tht. Nu bn khng th
minh ho hay m t nhn nh, d
bng tng tng hay nu kinh
nghim, ngha l bn khng bit g v
vn ang c bn lun.
Khng phi mi nhn nh u c
th kim tra c theo cch ny. Vi
nhng nhn nh khoa hc, cn phi
lm cc th nghim khng nh
hoc chng minh tnh thc t ca n.

Nu bn khng th chng minh mnh

bit nhng thc t m nhn nh
cp ti th bn mi ang chi ch,
ch khng phi ang suy xt cc
tng v tri thc.
V d, c mt nhn nh c bn
trong siu hnh hc c pht biu
nh sau: Khng c g vn ng tr
nhng vt ang tn ti. Nhiu ngi
c th ni li chnh xc cu ny.
Nhng khi c yu cu trnh by li
nhn nh theo hiu ca h th h
thng khng th din gii c
(ngay c cch hiu n gin nht l
nu mt vt khng tn ti th n khng
th hot ng c).
Chi ch n gin ch l chi vi
t ng, v l li hay mc phi ca
nhng c gi khng chu c phn

tch. H khng bao gi hiu ni

nhng n su xa di lp v t
ng. H lu gi nhng g mnh c
bng cch hc thuc ming v ni li
mt cch v ngha.

Tm ra cc lp lun
Chng ta s tho lun v quy tc 7
ca vic c phn tch quy tc yu
cu c gi tm ra cc lp lun c
bn da trn mi quan h ca cu.
n v logic m quy tc 7 hng ti
l lp lun - mt chui nhng nhn
nh, ci n b tr cho ci kia. Mt
lp lun c th c din t bng
mt cu phc, hoc bng mt s cu
trong mt on vn, hoc trng vi
mt on. Nhng thng mt lp lun
chim mt vi on vn hoc nhiu
hn th.

Bn cnh , hu nh cun sch

no cng c rt nhiu on khng
trnh by ton b hay mt phn ca
lp lun. Chng c th ch l tp hp
nhng cu nu chi tit dn chng
hoc thut li cch thc thu thp dn
chng. V th, chng ti xin a ra
mt cch pht biu khc ca quy tc 7
nh sau: NU C TH HY TM
TRONG SCH CC ON TRNH
BY NHNG LP LUN QUAN
TRNG; CN TRONG TRNG
HP LP LUN KHNG C
DIN T C TH, BN HY
THIT LP LI BNG CCH
TCH MT CU T ON NY
V MT CU T ON KIA
CHO TI KHI THU THP
CHUI CU NU LN NHNG

NHN NH CU THNH LP
LUN.
Khi tm ra nhng cu ch cht,
vic xy dng on vn s d dng
hn. Bn c th vit ra giy nhng
nhn nh cu thnh lp lun. Nhng
tt hn l hy nh s bn l cng
cc du hiu khc biu th v tr
ca cc cu c th tp hp thnh
chui.
Mi tc gi c cch trnh by lp
lun ring. n c nh Euclid,
Galileo, Newton - nhng tc gi vit
theo phong cch ton hc hoc s hc
c xu hng bin mi on vn
thnh mt n v lp lun. Trong khi
, phong cch vit trong hu ht cc
lnh vc phi ton hc li thng trnh
by hai hay nhiu lp lun trong mt

on, hoc s dng vi on trnh

by mt lp lun.
Thng thng mt cun sch c
cu trc cng lng lo bao nhiu th
cc on vn cng rm r by
nhiu. Bn phi tm trong tt c cc
on ca mt chng mi thy c
nhng cu cn thit pht biu
thnh mt lp lun. i vi mt s
cun sch, c th bn s khng tm
thy g. Thm ch mt s cun cn
khng khuyn khch bn tm kim.
Mt cun sch hay thng t tm
tt mi khi lp lun c m rng.
Nu tc gi tm tt cc lp lun
cui chng hoc cui mt phn no
, bn c th xem li cc trang
trc tm nhng chi tit c tc
gi tng hp trong tm tt. Trong

cun Ngun gc cc loi, Darwin

tm tt ton b lp lun ca ng
chng cui vi tiu Tm tt v
kt lun. Phn ny rt cn thit i
vi nhng c gi c ht c cun
sch. Cn nhng ngi cha tng c
qua th khng th s dng n.
Nu bn xem k c cun sch
trc khi c phn tch, bn s bit
c trang tm tt hay khng v nu c
th trang nm u. Sau , bn
c th da vo nhng trang ny
phn tch cun sch.
Mt du hiu khc v mt cun
sch c cu trc lng lo hoc ti t
l vic thiu cc bc ca mt lp
lun. i lc cc bc ny c th
c b qua m khng gy ra iu g
bt tin v t kin thc chung ca bn

thn c gi vn khi phc c

nhng nhn nh khng c nhc
ti. Nhng i khi, vic thiu cc
bc ny li gy ra nhm ln hoc
thm ch b hiu nhm. V th, bn
nn lu c cn thn hn nhm lm
sng t tng bc lp lun.
D c loi sch g th c gi
vn phi tun theo mt s quy nh
chung. Nu trong sch c lp lun,
bn phi bit lp lun nm u v
c th tm gn chng li. Khi phn
tch t m mt cun sch, c th lm
sng t mt vn chng minh
mt vn khc, v vn ny cng
c th c s dng suy ra mt
khc. Cc l l c th l nhng lp
lun n l m nu bn tm thy, bn
s kh b qua nhng chui cu di

hn.
Bn khng nht thit phi hiu v
lp lun nh mt nh logic hc. a
s cc sch v truyn t tri thc v
hng dn chng ta u c cha lp
lun. Chng c vit cho c gi
ni chung ch khng phi cho cc
chuyn gia v logic nn khng i hi
c gi phi c nng lc logic c
bit. Hy tr c ca bn hot ng
trong qu trnh c sch. Nu n
thng nht c thut ng vi tc gi
v nm bt c nhng nhn nh tc
gi trnh by, th n cng s nhn ra
cc lp lun ca tc gi.
C mt s im bn c cn lu
p dng quy tc ny d dng hn.
Ttrc ht, hy nh rng mi lp lun
u bao gm mt s pht biu. Trong

, c nhng pht biu nu nhng l

l khin bn nn chp nhn mt kt
lun no m tc gi nu ra. Nu
bn tm ra kt lun trc th hy tip
tc tm l l. Nu bn nhn ra l l
trc hy tm hiu xem chng s suy
ra iu g.
Th hai, hy phn bit kiu lp
lun nu ra mt hay nhiu dn chng
c th lm nn tng cho vic khi
qut ho v kiu lp lun nu ln mt
chui nhng pht biu chung chung
nhm chng minh thm mt s iu
khi qut. Loi u tin thng c
gi l quy np l loi th hai l din
dch.
Trong lnh vc khoa hc, c th
phn bit r iu ny qua s khc
nhau gia nhng chng c nu ln

bng phng php lp lun v nhng

chng c c to ra qua th nghim.
Tc gi Galileo trong tc phm Two
New Sciences (Hai ngnh khoa hc
mi) ni v vic minh ho bng
cc kt lun th nghim rt ra t
phng php chng minh kiu ton
hc. Cn trong chng kt ca cun
sch On the Motion of the Heart
(Vn ng ca tri tim), nh sinh l
hc William Harvey vit: T l
lun v thc nghim, c th rt ra kt
lun tm tht co bp y mu qua
phi v tim ri truyn i khp c
th. i lc c th chng minh mt
nhn nh bng c hai cch: nu l l
trn c s nhng chn l khc v a
ra cc bng chng thc nghim.
Nhng i khi ch c mt phng

php lp lun c hiu qu.

Th ba, hy quan st nhng iu
tc gi buc phi tha nhn, nhng
iu tc gi c th chng minh hoc
a ra bng chng c th v nhng
iu tc gi cho rng khng cn
chng minh v chng qu hin
nhin. C th tc gi ang c din
gii cho bn thy nhng gi nh ca
mnh, hoc hng bn t tm kim
nhng gi nh . R rng khng
phi vn g cng chng minh hay
nh ngha c. Nu mi nhn nh
u phi chng minh th s khng c
dn chng khng nh mt vn
no na. Chn l, gi nh, hay cc
nguyn l c bn u cn lm
chng c chng minh nhng nhn
nh khc. Nu nhng nhn nh khc

ny c chng minh, chng li c

th c dng lm gi thit chng
minh nhiu vn khc.
Ni cch khc, mi lp lun u
phi c mt xut pht im. C bn
c hai cch a ra lp lun: bng cc
gi nh m c tc gi v c gi u
chp nhn, hoc bng nhng nhn
nh hin nhin m c tc gi v c
gi u khng th ph nhn. Trong
trng hp th nht, gi nh c th
l bt c iu g min l tn ti lp
lun. i vi trng hp th hai,
nhng nhn nh hin nhin ng l
nhng nhn nh bao gm nhng chn
l khng th chng minh cng khng
th ph nhn. Chng ch da trn kinh
nghim chung v l mt phn ca h
thng kin thc. V vy Euclid gi

chng l khi nim chung.

Tm ra cc gii php
Ba quy tc c phn tch v thut
ng, nhn nh v lp lun nu trn
u nhm phc v cho quy tc 8 bc cui cng trong qu trnh lm
sng t ni dung mt cun sch. Hn
th, n gn kt giai on u ca qu
trnh c phn tch (vch ra cu trc
sch) v giai on th hai (lm sng
t ni dung).
Bc cui cng trong n lc khm
ph ni dung sch l tm ra nhng vn
ln m tc gi c gng gii quyt.
Sau khi thng nht c thut ng
vi tc gi v nm vng nhng nhn
nh, lp lun m tc gi trnh by,
bn nn kim tra nhng g mnh tm
thy bng cch t t cho mnh mt

s cu hi. Tc gi gii quyt

thnh cng vn no? Trong qu
trnh gii quyt nhng vn , tc
gi c nu ln vn mi no khng?
Tc gi c nhn thc c nhng vn
m mnh khng th gii quyt
khng? Mt tc gi c nng lc, cng
nh mt c gi bit cch c sch,
cn phi bit mt vn c
gii quyt hay cha.
Quy tc 8 c pht biu nh sau:
TM RA HNG GII QUYT
CA TC GI. Khi bn p dng quy
tc ny v ba quy tc trc , chc
chn bn s hiu c ni dung cun
sch. Nu bn chn c mt cun
sch trn tm hiu bit ca mnh mt cun sch c th dy bn nhiu
iu th bn tin c mt bc

di. V by gi bn c th hon thnh

vic c phn tch cun sch. Bc
th ba v cng l bc cui cng
tng i d dng. Bn tp trung
mt c v hot ng tr c mt
cch tch cc v khng h ni g. T
gi tr i, bn s c c hi tranh lun
vi tc gi v bc l kin c nhn.

Giai on th hai ca
qu trnh c phn tch
Chng ti m t giai on hai
ca qu trnh c phn tch. n y,
bn c th tr li c cu hi c
bn th hai l iu g ang c
cp chi tit v bng cch no thng
qua vic p dng cc quy tc t 5 n
8. Khi bn thng nht c thut ng
vi tc gi, tm ra nhng nhn nh v

lp lun ch cht, xc nh c cch

gii quyt vn ca tc gi, bn s
bit tc gi vit v iu g.
Giai on hai ca qu trnh c
phn tch,
hay cc quy tc gip tm ra ni
dung mt cun sch
1.
Thng nht thut ng vi tc gi
bng cch phn tch cc t kho.
2.
Nm bt nhng nhn nh ch cht
ca tc gi trn c s xem xt
nhng cu hi quan trng.
3.
Xc nh lp lun ca tc gi bng
cch tm ra chng hoc xy dng
lp lun t cc chui cu.
4.

Xc nh cc vn tc gi
gii quyt, cc vn cha c
gii quyt. i vi nhng vn
cha c gii quyt, tm hiu
xem tc gi c nhn thc c tht
bi ca mnh hay khng.

10
a ra nhng li
ph bnh hp l
c sch cng l mt kiu hi
thoi. Nu bn ngh ch c tc gi ni
cn bn th hon ton im lng, tc l
bn khng nhn thc ng nhim
v ca mt c gi v khng nm bt
c hi cho chnh mnh.
Li ch ca mt cuc hi thoi
thnh cng l bn hc hi c iu
g. i vi nhng cun sch hay, c
th mc nhin tha nhn tc gi
thc hin tt vai tr ca mnh trong
cuc hi thoi. c gi c nhim v
v cng chnh l c hi p tr li tc

gi bng cch nu nhn xt ca bn

thn.
Nu sch thuc loi truyn t
kin thc th mc ch ca tc gi l
hng dn, thuyt phc c gi tin
vo iu g . Nhng c gng ca
tc gi ch c coi l thnh cng
nu cui cng c gi tht ln: Ti
hc c nhiu iu. Anh
thuyt phc c ti rng nhng iu
ny l ng v nhng iu kia l c
th. Nhng ngay c khi c gi
khng b thuyt phc th nh v n
lc ca tc gi cng cn c trn
trng. Khi c gi n tc gi mt
li nh gi. Nu c gi khng th
ni Ti tn thnh th t nht cng
nn ni r ti sao mnh li phn i,
hay gii thch ti sao mnh khng th

ngay lp tc a ra nhn xt c th.

Tm li, vic c sch khng
dng li sau khi c gi hiu ni
dung mt cun sch. N cn phi
c hon thnh bng vic ph bnh,
nh gi sch. Nhng c gi d tnh
thng khng p ng c yu cu
ny, cng nh khng th phn tch v
rt ra iu g t cun sch.
Vic c gi a ra kin phi
hi sau khi c sch l mt phn
khng tch ri ca hot ng c
sch. y l giai on th ba trong
qu trnh c phn tch, v cng c
nhng quy tc tng t hai giai on
trc.
Nhiu ngi cho rng, mt cun
sch hay phi vt qu kh nng ph
bnh ca nhng c gi bnh thng.

c gi v tc gi khng ngang hng

vi nhau. Theo quan im ny, tc
gi ch chu s phn xt ca nhng
ngi cng a v. c gi cng
ging nh nhng a tr ch cc
tc gi ln c th ng vai tr ngi
thy i vi h, nhng iu khng
c ngha l h khng cn c lng
nghe. Cervantes c th ng khi
ni: Chng c cun sch no chn
n ni khng th tm ra mt chi tit
hay trong . Ngc li, khng c
cun sch no hay n mc khng th
tm ra mt li sai.
Mt cun sch c th khai sng t
duy cho c gi. V vy, c gi
khng nn ph bnh sch cho ti khi
h hiu ng v n. Khi nm vng
ni dung cun sch, c gi a

mnh ln ngang tm vi tc gi. v

th ny, h c th s dng nhng
quyn hn v c li ca mnh
a ra nhng li ph bnh, nhn xt
v cun sch. cng l iu cng
bng vi tc gi khi c tr chuyn
vi c gi, c nghe h nhn xt
v tc phm ca mnh.

Vai tr ca bin php

tu t
Cc quy tc m chng ta bn lun
t u ti gi lin quan n vic tc
gi vit th no cho d hiu v c
gi c th no l hiu qu. Nhm
quy tc cui khng ch dng li vn
nhn thc m chm ti vn
nh gi, ph bnh. y chnh l lc
cn ch ti bin php tu t.

Xt mt cch chung nht, tu t

c s dng trong mi tnh hung
giao tip gia ngi vi ngi.
Ngi ni thng khng ch mun
c lng nghe m cn mun c
tn thng phn no. Khi ni chuyn
nghim tc, chng ta mun c th
thyt phc ngi khc hoc to cho
h nim tin vo nhng vn mnh
ni.
Ngi nghe nghim tc l ngi
nhit tnh v c trch nhim theo st
nhng g c ni ti v ghi ch
nhng khi nim lm c s. ng
thi, ngi nghe cn c trch nhim
rt ra mt quan im n tr thnh
quan im ca bn thn ch khng
cn l ca tc gi na.
Ngi ni hoc ngi vit c k

nng tu t tc l bit cch thuyt phc

hoc to dng nim tin ni ngi
nghe hoc ngi c. V y l gii
hn cui cng c th thy c nn
tt c cc phng din giao tip khc
u phi phc v mc ch ny. K
nng ng php v logic gip vic vit
c r rng v d hiu cng ng
thi l phng tin t mc ch
trn. Tng quan v pha c gi v
ngi nghe, k nng tu t chnh l
bit cch p li ngi c thuyt
phc hoc lm cho chng ta tin vo
iu g . Lc ny, k nng ng
php v logic cng ng vai tr gip
chng ta hiu r nhng g ang c
trnh by, v chun b a ra li
ph bnh, nhn xt.

Tm quan trng ca

vic tr hon nhn xt

Vy l bn bit ng php, logic
v tu t kt hp vi nhau nh th no
trong vic iu chnh qu trnh c
v vit t m. K nng trong hai giai
on u ca qu trnh c phn tch
bt ngun t s thnh tho ng php
v logic. K nng trong giai on th
ba (giai on cui) ph thuc vo
php tu t. Cc quy tc giai on
ny da trn nhng nguyn l tu t
c hiu theo ngha rng nht.
Chng ta s coi chng nh mt tp
hp quy c nhm m bo c gi
tch cc p li kin ca tc gi
mt cch lch s.
Hai giai on u c s thm nhp
vo nhau cn giai on ba lun theo
st hai giai on u. Nhng ngi

mi c sch n mt mc no
cng c th kt hp cc giai on vi
nhau. Nu l chuyn gia th c th kt
hp hon ton. Mt chuyn gia c th
pht hin ra ni dung sch thng qua
vic chia nh sch thnh nhiu phn,
ng thi kin to li tng th cun
sch t nhng thnh t t duy v tri
thc, cc thut ng, nhn nh v lp
lun ca n. Cn nhng ngi mi
c sch c th hon thnh mt phn
vic hai giai on u ngay t qu
trnh c kim sot c hiu qu.
Nhng ngay c chuyn gia cng phi
i ti khi hiu r vn mi ln
ting ph bnh.
Chng ti xin nu quy tc 9 nh
sau: BN CN NI CHC CHN
RNG TI HIU TRC KHI

NI TI TN THNH HOC
TI PHN I HAY TI TM
THI CHA A RA NHN
XT. Nhiu ngi nh ng ph
bnh vi phn i. y l mt quan
nim hon ton sai lm. Khi nh gi
ph bnh, bn cn nu ra c kin tn
thnh v kin phn i. D tn
thnh hay phn i, bn u c kh
nng mc sai st. Tn thnh m khng
hiu g l v ngha, cn phn i m
thiu hiu bit l tr tro. Tr hon
a ra nhn xt cng l mt hnh
ng ph bnh. N chng t bn
khng thy thuyt phc hay tin tng.
Lin quan n quy tc ny, c mt
s im na cn lu . Khi c mt
cun sch hay, bn nn cn nhc
trc khi ni Ti hiu. Ni rng

Ti khng hiu cng l mt cch

a ra nhn xt. Nhng nhn xt ny
s l s phn nh v cun sch ch
khng phi v chnh bn, ch khi bn
c gng ht sc m vn khng hiu
cun sch ni g. Tuy nhin, khi c
nhng cun sch hay m c gi
khng hiu c th l li ca h.
V vy, c gi cn tun theo cc quy
tc hai giai on u ca qu trnh
c phn tch trc khi chuyn sang
giai on th ba.
C hai yu t khc nh hng n
quy tc trn. Nu bn ch c mt
phn cun sch, kh c th chc chn
rng bn hiu ni dung sch. Do ,
bn cng phi suy xt cn thn hn
trc khi a ra nh gi ca bn
thn. i khi, mt cun sch lin

quan v b ph thuc v mt ngha

vo nhiu cun sch khc v chng
cng chung tc gi. Trong trng hp
ny, bn cng phi thn trng hn khi
ni Ti hiu v hy bnh tnh khi
a ra li ph bnh ca mnh.
C th k n trng hp cc bi
ph bnh i vi cun Poetics (Th
ca) ca Aristotle nh mt v d tiu
biu. Cc nh ph bnh vn hc
tn thnh hay phn i cun sch ny
m khng h nhn ra rng nhng
nguyn tc chnh c Aristotle p
dng khi phn tch th ph thuc mt
phn vo nhng iu nu trong
mt s tc phm khc, trong cc lun
thuyt v tm l, logic v siu hnh
hc ca ng. H tn thnh, phn
i m khng hiu cun sch ni v

ci g.

Tm quan trng ca
vic trnh sinh s
Tip theo, chng ta cng xem xt
quy tc 10: KHI BN PHN I,
HY PHN I MT CCH HP
L, TRNH U KHU HOC
CI V. Nu bn bit hoc nghi
ng mnh sai th d c ginh phn
thng trong cuc tranh lun cng
chng ngha g. Nhng ngi coi
hi thoi l mt cuc chin u ch
c th ginh phn thng bng cch
ng vai k phn i - phn i n
cng bt k ng sai. c gi c
sch theo tinh thn ny ch c ct
tm ra nhng im mnh khng tn
thnh.

Khi c mt cun sch, dng

nh khng g c th ngn cn c gi
ginh phn thng. Ngi c c th
lm ch tnh hnh v tc gi khng c
mt t bo v mnh. c gi
kiu ny thm ch khng c qua cun
sch hiu chnh m vn d dng
t c s tho mn cho ring mnh
m ch cn lt qua vi trang u ca
cun sch.
Ni nh vy khng c ngha l
c gi khng nn a ra kin phn
i v c ch ra ch sai ca tc gi.
Chng ti ch mun nhn mnh rng
c gi nn sn sng tn thnh
cng nh phn i. V d lm g th
u cn ch n s tht.

Gii quyt nhng bt

ng
Trc khi nh gi ph bnh, bn
nn coi nhng bt ng nh nhng
vn c th gii quyt c v
ng phn i mt cch v vng. Bt
ng ch l s chng i v ngha tr
phi ngi ta xem xt n vi hy vng
tm ra gii php cho mt vn c
th.
Mt ngi c th va phn i
va ng v vn no . iu
ny xut pht t bn cht phc tp
ca con ngi. Con ngi l nhng
ng vt c l tr. L tr l ngun gc
sc mnh gip con ngi a ra
kin tn thnh. Trong khi th tnh v
s hon chnh v mt l lun m n
ko theo trong mi ngi li l
nguyn nhn ca hu ht cc bt ng.

Khi gi c l tr, con ngi c th

vt qua nhng tr ngi, v dn xp
c nhng bt ng do hiu lm.
Tuy nhin, cn c mt loi bt
ng khc do chnh lch v kin
thc. Nhng k thiu hiu bit thng
hay phn i mt cch v l nhng
ngi c hc thc v nhng vn
vt qu tm hiu bit ca h. Nhng
nhng ngi uyn bc li c quyn
ph phn nhng li sai m nhng
ngi thiu hiu bit mc phi. Bt
ng loi ny cng c th gii quyt
c bng cch hng dn thu hp
khong cch chnh lch v kin thc.
Ngoi ra, c nhng bt ng c cn
nguyn su xa hn, tn ti trong chnh
h thng l l. Nhng bt ng ny
rt kh nhn bit v gn nh khng

th m t chng bng l l.
Cc bt ng kin c th c
gii quyt bng cch xo b hiu
nhm hoc s thiu hiu bit. Hai
cch gii quyt ny mc d khng
n gin nhng u kh thi. Do ,
nu bn mun phn i, d giai
on no ca cuc m lun, t nht
bn cng nn hng ti vic thng
nht kin. Hy ci m v sn sng
thay i kin ch ng ch chm
chm bt ngi khc thay i kin
theo mnh. Nn ngh rng c lc bn
cng hiu nhm hoc hi chm hiu.
Khng nn coi s bt ng kin l
mt dp dy d ngi khc, m
hy coi cng l dp hc hi
thm nhiu iu.
Vn l c nhiu ngi cho rng

s bt ng kin khng lin quan g

n vic hc hi hay dy d. Theo
h, tt c ch l vn quan im.
Mi ngi c quan im ring v
l quyn bt kh xm phm, ging
nh quyn s hu ti sn ring. Theo
cch hiu , hot ng giao tip
chng em li li ch g cho vic
nng cao kin thc. Khi , vic m
lun cng ging nh mt trn bng
bn ca nhng ch th - trong
khng ai thng mi cng chng ai thua
sut, v mi ngi u hi lng v h
khng thua. H kt thc trn u m
vn gi nguyn quan im ban u.
Chng ti khng th vit cun sch
ny nu chng ti theo quan im
trn. Tri li, chng ti tin rng kin
thc c th c truyn t v tho

lun th s c s tip thu kin thc.

Nu kin thc tht s, khng phi
kin c nhn, b e do, th thng
xy ra hai trng hp sau: hoc bt
ng c th d dng xo b thng qua
s thng nht v cch dng t v gp
g v t tng; hoc bt ng tht s
nghim trng v vn ch c gii
quyt da trn thc tin v l l. Tm
li, bt ng l nhng vn c th
tranh lun c. V cc lp lun s
hon ton v ngha nu mi ngi
khng chp nhn gi thit rng vn
c bn s c gii quyt da trn l
l c th v nhng dn chng ph
hp.
Trong vic c sch, khi c gi
bt ng quan im vi mt vn
c trnh by trong sch, c gi

cn phi m bo rng s bt ng
kin ny khng xut pht t hiu lm.
ng thi c gi phi phn bit
c kin thc thun tu v quan
im c nhn, v xem xt nhng vn
lin quan n kin thc theo
hng c th gii quyt c. Nu
c gi tip tc theo ui vn , c
th tc gi s cung cp thm nhng
thng tin khin anh ta thay i quan
im. Nu khng c thng tin thm,
c gi c th a ra nhng li ph
bnh hp l v hy vng rng nu tc
gi bit c nhng ph bnh , ng
s thay i quan im.
Trong chng trc, chng ti ni
rng nu tc gi khng gii thch
c nhn nh ca mnh, chng ch
l kin ca c nhn tc gi. Cn nu

c gi khng phn bit c kin

thc tht s v quan im c nhn th
c gi khng c mc ch c sch
hc hi. c gi ch quan tm
n nhn cch ca tc gi v s dng
cun sch nh mt th s yu l lch
nn anh ta khng tn thnh cng chng
phn i. Anh ta khng nh gi cun
sch m nh gi con ngi.
Trong trng hp c gi thy
hng th vi cun sch, ch khng
phi tc gi, th anh ta nn xem xt
vic nh gi ph bnh mt cch
nghim tc. Anh ta cn ch n s
khc bit gia kin thc thc t v
quan im c nhn cng nh ch
n tc gi. Do , c gi khng ch
nu kin phn i hoc tn thnh
m cn phi bo v kin ca mnh

bng nhng l do ph hp. Nu

khng th bo v kin ca mnh th
r rng c gi ang bin kin thc
thc t thnh quan im c nhn.
V vy, quy tc 11 c th pht biu
nh sau: TN TRNG S KHC
NHAU GIA KIN THC V
QUAN IM C NHN BNG
CCH A RA NHNG L DO
GII THCH CHO NH GI PH
BNH CA BN.
Tm li, c ba im chung trong
chng ny m c gi cn nh. Th
nht, c gi phi hiu cn k v tc
phm trc khi a ra nh gi ph
bnh. Th hai, c gi khng nn u
khu hay gy s. Th ba, c gi nn
coi s bt ng quan im v nhng
vn lin quan n kin thc l c

th gii quyt c, ng thi nu l

l gii thch ti sao mnh phn i
vn nhm tm ra gii php.

11
ng hay bt
ng vi tc gi
iu u tin m mt c gi c
th biu t l liu mnh c hiu tc
phm hay khng. Trn thc t, anh ta
cn phi th hin l mnh hiu c
th tip tc din t kin. Nu anh
ta khng hiu th cn phi gi im lng
v c li tc phm.
c gi c th s b ch trch nu
ni mnh khng hiu. Nhng bn thn
cm t Ti khng hiu cng c th
coi l mt li nh gi ph bnh. Nu
nguyn nhn ca s khng hiu ny
xut pht t cun sch ch khng

phi t c gi, anh ta cn phi xc

nh c nguyn nhn . C th l
do cu trc sch ln xn, cc phn
trong sch khng c lin kt vi
nhau, mt s phn khng hp l, hoc
tc gi phng i qu nhiu khi s
dng nhng t ng thm xng, gy ra
hng lot tnh tit kh hiu. Ch cn
a ra c nhng bng chng chng
minh rng quyn sch qu kh hiu,
c gi s khng nht thit phi th
hin l mnh hiu cun sch na.
Song, gi s bn ang c mt
quyn sch hay, tc l mt quyn
sch c th hiu c, bn khng ch
hiu ni dung ca n m cn ng
hon ton vi kin ca tc gi th
cng vic coi nh hon thnh. Qu
trnh c phn tch xong v bn

hiu, b thuyt phc. Ch khi no

bn khng ng tnh hoc khng th
a ngay ra li nh gi ph bnh,
chng ta mi cn trin khai mt s
bc tip theo.
Trong trng hp tc gi a ra
mt lp lun vi mong mun c gi
lp lun tr li, th mt c gi c
nng lc cn phi bit cc quy tc lp
lun. c gi cn tham gia tranh lun
mt cch lch thip v thng minh.
c gi khng ch n gin i theo
lp lun ca tc gi m phi i din
vi chng i n s ng hay
bt ng vi tc gi.
Mt c gi thng nht thut ng
vi tc gi, nm bt c nhng nhn
nh cng nh lp lun ca tc gi l
ngi chia s quan im vi tc gi.

Trong thc t, ton b qu trnh cm

th ny c ch dn vi s gp g
v t tng thng qua phng tin
ngn ng. Ta c th m t vic hiu
mt cun sch l s ng tnh gia
ngi vit v ngi c v cch s
dng ngn ng din t kin.
Nh s ng tnh , ngi c c
th nhn thu c ngn ng ngi
vit s dng th hin tng.
Vn l nu mt c gi hiu
ni dung mt cun sch, anh ta c th
bt ng vi n na khng? Vic c
tch cc yu cu ngi c phi a
ra quyt nh ca chnh mnh. Nhng
v hiu (tc l t tng ca ngi
c v ngi vit ho quyn thnh
mt) th cn phn t tng no a
ngi c n nhng quyt nh c

lp?
Sai lm ca mt s ngi l khng
phn bit c hai ngha ca t
ng . H lm tng rng nu
hiu nhau th khng th c s bt
ng kin. H cho rng tt c cc
bt ng u xut pht t hiu lm.
V d, nu bn ni mi ngi u
bnh ng, chng ti c th ngh l
bn cho rng khi sinh ra, ai cng
c to ho ban cho tr thng minh,
sc kho v nhng kh nng khc
hon ton nh nhau. Chng ti khng
ng vi bn v cho rng bn
sai v thc t khng phi vy. Tuy
nhin, cng c th chng ti hiu
sai bn. Gi s ca bn khi ni
cu trn l tt c mi ngi cn
c hng quyn chnh tr bnh

ng. Nh vy, v khng hiu ng

bn, s bt ng ca chng ti l
khng hp l. Nhng ngay c khi
chng ti hiu ng bn th vn
cn hai s la chn: chng ti c th
ng hoc khng ng . Nu
chng ti khng ng , gia chng ta
pht sinh mt vn tht s. l
chng ti hiu c quan im chnh
tr ca bn, nhng chng ti theo mt
lp trng khc.
Nhng vn v thc t hay quan
im, nhng nhn nh v cch tn ti
ca cc s vt hay cch m chng nn
tn ti ch tr thnh iu ng bn ci
khi chng c da trn s ng hiu
bit gia cc bn. S thng nht trong
cch s dng t ng l iu kin
khng th thiu c th ng hay

khng ng vi nhng vn c
cp n. y chnh l s gp g
v mt t tng gia bn v tc gi
dn n vic bn ng hay khng
vi quan im ca tc gi.

nh kin v nh gi
Khi c s bt ng vi tc gi,
bn cn c ba iu kin di y
lp lun cho s bt ng ca mnh.
Th nht, bn cn phi tha nhn
nhng cm xc mnh a vo qu
trnh lp lun, hoc pht sinh trong
qu trnh . Trnh trng hp bn
ngh rng mnh a ra cc lp lun,
nhng thc t l bn b chi phi bi
cc xc cm mnh m.
Th hai, bn phi din t r rng
cc nhn nh ca mnh. Bn phi
hiu r nhng nh kin ca mnh.

Nu khng, c th bn s khng tha

nhn rng i phng cng c quyn
a ra nhng nhn nh khc. Mt
cuc tranh lun c ngha khng nn
l mt cuc ci v v cc nhn nh.
Gi s, nu mt tc gi yu cu bn
coi mt iu g l hin nhin, bn
nn trn trng ngh ca ng ta ngay
c khi bit trong thc t, mt quan
im i lp vi iu cng c th
coi l iu hin nhin. Nu bn c
nhng nh kin i lp vi quan
im ny v bn khng tha nhn
chng l nh kin, bn s khng th
nghe tc gi trnh by quan im mt
cch cng minh.
Th ba, bn cn trnh thin v n
mc m qung. Hy n lc t ti s
cng bng. Tt nhin l khng th c

tranh lun nu khng c s thin v.

Song, m bo tranh lun cng
bng hn, t gay gt hn, mi c nhn
cn t mnh vo a v ca i
phng. Nu bn khng bit cch
thng cm khi c mt quyn sch, s
bt ng ca bn c th mang tnh
cht tranh ci ch khng t nh hay
lch s.
V mt l tng, ba iu kin ny
l iu kin thit yu c mt cuc
m lun thng minh v hu ch.
Chng c th c p dng trong qu
trnh c chng no cn c mt qu
trnh i thoi gia ngi c v
ngi vit. Mi iu kin l mt li
khuyn hu ch gip c gi bit trn
trng php lch s trong tranh lun.
Tuy nhin, s l tng y cng

ch l tng i. V vy, chng ti s

thay th ba iu kin l tng trn
bng mt h thng quy tc d thc
hin hn bao gm bn cch ph bnh
mt cun sch. Hy vng c gi no
qun trit nhng quan im ny, anh
ta s khng b cm xc hay nh kin
chi phi.
Bn lun im ny c th c
tm tt nh sau: Khi ngi c ni
Ti hiu nhng ti khng ng ,
anh ta c th trnh by vi tc gi
nhng kin ph bnh sau y: (1)
Ngi khng c thng tin; (2)
Ngi a ra thng tin khng chnh
xc; (3) Ngi trnh by khng
logic, lp lun ca ngi khng thuyt
phc; (4) Qu trnh phn tch ca
ngi cha hon chnh.

Bn nh gi ph bnh trn c th
cha hon chnh, nhng y l nhng
im ch yu m mt c gi khng
ng tnh c th a ra. Nhng im
ny kh c lp vi nhau. Bn c th
a ra mt hoc hai, ba hay c bn
lun im v cc lun im khng
loi tr nhau.
Chng ti cng lu rng, mt
c gi khng th a ra bt c li
bnh no trong s nu trn nu khng
chc chn hoc khng xc nh c
chnh xc nhng kha cnh m tc gi
khng c thng tin, cung cp thng
tin sai hay lp lun thiu logic. Bn
cnh , khi a ra bt c nhn xt
no, c gi phi c nhng lp lun
chng minh cho quan im ca mnh.

nh gi tnh hp l

ca tc gi
Chng ta hy cng xem xt c th
ba cch nh gi ph bnh u tin
trong bn cch trn.
1.
Khi ni mt tc gi khng
c thng tin, ngha l chng ta
cho rng tc gi thiu mt lng kin
thc lin quan mt thit ti vn m
anh ta ang c gng gii quyt. Nhn
xt ny ch c gi tr trong trng
hp lng kin thc l thch ng
nu tc gi s hu c n.
chng minh iu ny, bn cn ch ra
c kin thc m tc gi cn thiu
v phi chng minh c v sao n
thch ng, cng nh n s dn n
nhng thay i nh th no trong cc
kt lun ca tc gi.
V d, Darwin khng c nhng

hiu bit v di truyn hc nn ng

b qua b my di truyn trong cun
Ngun gc cc loi. y chnh l
mt trong nhng khim khuyt ln
nht ca cun sch. Sau ny, Mendel
v cc nh thc nghim cng ng
cung cp lng kin thc trong
cc tc phm ca h. Gibbon cng
khng c nhng thng tin thc t nht
nh v nh hng ca s sp
thnh Rome. Nhng thng tin ny
c cung cp bi cc nghin cu
sau . Thng thng, trong lnh vc
khoa hc v lch s, cc thng tin b
thiu s c cc nh nghin cu i
sau khm ph. Nhng trong trit hc,
iu ny c th khc. Chng hn,
ngi c i phn bit r rng,
nhng g con ngi c th cm nhn

bng gic quan, nhng g l tng

tng vi nhng g h c th hiu.
Nhng n th k 18, nh trit hc
ngi Scotland David Hume hon
ton b qua s khc bit gia hnh
nh v tng d n c khng
nh trong cc tc phm ca nhng
trit gia trc .
2.
Khi ni tc gi cung cp
thng tin sai ngha l tc gi
khng nh mt iu khng ng l c
tht. Sai lm ny d xut pht t
nguyn nhn g cng cho thy tc gi
ng nhn mnh c kin thc trong
khi tht s anh ta khng h c. Nhng
khuyt im nh vy cn c ch ra,
ng nhin ch khi chng lin quan
mt thit ti cc kt lun ca tc gi.
chng minh nhn xt ny, bn phi

lp lun mt s tht hoc mt kh

nng ln hn i lp vi s tht ca
tc gi.
V d, trong mt hip c chnh
tr, nh trit hc ngi H Lan
Spinoza gn nh cho rng ch dn
ch l mt hnh thc chnh ph
nguyn thu hn ch qun ch.
iu ny tri ngc vi s tht
c chng minh trong lch s chnh
tr. Sai lm ca Spinoza kha cnh
ny xut pht t lp lun ca ng ta.
Aristotle cng a ra nhng thng
tin sai lch v vai tr ca ging ci
trong qu trnh sinh sn ng vt.
T , ng a ra nhng kt lun v
cn c v cc qu trnh sinh sn
Hai im ph phn u tin ny c
lin quan n nhau. Vic thiu thng

tin c th l nguyn nhn dn ti cc

kt lun sai lm. Ngc li, khi mt
ngi nhn nh sai v mt vn c
ngha l anh ta khng c thng tin
v n. Khi thiu nhng kin thc cn
thit, chng ta khng th gii quyt
c nhng vn nht nh, hoc
khng th chng minh cho cc kt
lun nht nh. V nhng nhn nh
sai lm s dn ti cc kt lun khng
chnh xc. Tm li, hai nhn xt u
ch ra khuyt im ca tc gi trong
c s lp lun. Tc gi cn phi c
kin thc y hn, a ra nhng
bng chng v lp lun thuyt phc
hn.
3.
Khi ni mt tc gi trnh
by khng logic tc l tc gi
ngy bin trong qu trnh suy lun.

 c th l li lp lun khng thng

nht (kt lun rt ra khng ph hp
vi cc l l trnh by). Khi a
ra s nhn xt ny, c gi cn phi
xc nh chnh xc kha cnh m lp
lun ca tc gi khng thuyt phc.
Chng ta ch nn ph bnh khuyt
im ny nu n lm nh hng ti
kt lun chnh v mt cun sch c
th thiu thuyt phc nhng im
khng quan trng.
Rt t cun sch hay b mc li v
lp lun. Nu c th chng thng
c che giu bng nhng miu t
di dng v ch ngi no c t m
mi c th pht hin ra. Tuy nhin,
chng ti c th nu mt v d v s
sai lm hin nhin trong tc phm
Qun vng ca Machiavelli di

y. Tc gi vit:
Nn tng ch yu ca mi quc
gia hin i cng nh c i l mt
nn php lut tt. S khng th c mt
nn php lut tt nu t nc khng
c trang b v trang y . Do ,
quc gia no c trang b y v
trang, quc gia c nn php lut
tt.
Chng ta c th thy y l mt
nhn nh khng xut pht t thc t.
Lut pht tt khng ph thuc vo lc
lng v trang tt. V th, khng phi
c ni no c lc lng v trang tt
cng c lut php tt.
Nhn xt th ba cng lin quan ti
hai nhn xt u. Mt tc gi c th
khng rt ra c kt lun tim n
trong cc bng chng hay nguyn l

ca mnh, lm cho qu trnh suy lun

ca anh ta cha hon thnh. Nhng
y, chng ta ch quan tm n
trng hp mt ngi c c s lp
lun tt nhng li rt ra kt lun
khng thuyt phc. Xt theo mt ngha
no , ngi ny cung cp thng
tin sai.

nh gi s hon chnh
ca tc gi
Ba li nhn xt ph bnh u tin
lin quan n chnh xc trong cc
kin v suy lun ca tc gi. Cn
li nhn xt ph bnh th t lin quan
ti vic tc gi hon thnh qu
trnh thc hin k hoch ca mnh hay
cha. N c a ra trn c s cu
trc ca sch.

4. Khi ni rng qu trnh phn

tch ca tc gi cha hon chnh
ngha l chng ta cho rng tc gi
cha gii quyt c tt c cc vn
t ra trc ; cha tn dng
c cc ti liu ca mnh mt cch
tt nht; hoc khng nhn ra cc
tim n cng nh nhng nhnh khc
nhau ca vn t ra; hoc khng
lm ni bt c nt khc bit v c
o lin quan ti vn c nu.
Vic a ra nhn xt ny s l v
ngha tr phi ngi c xc nh
c chnh xc mc cha hon
chnh ca tc gi bng s n lc ca
bn thn c gi hoc t nhng thng
tin ca cc cun sch khc.
V d, s phn tch v loi hnh
chnh quyn trong tc phm Politics

(Chnh tr) ca Aristotle l khng

hon chnh. Do nhng gii hn ca
yu t thi i v s tha nhn sai
lm ca ng v ch n l,
Aristotle khng xem xt, thm ch
khng h c tng v nn hin php
dn ch tht s c xy dng trn
ch b phiu ph thng. ng cng
khng th tng tng c l c
mt chnh quyn i din cho nhn
dn hoc mt hnh thc chnh quyn
mi no khc ca cc nc lin bang.
Cc phn tch ca ng cn phi c
m rng cho ph hp vi thc t ca
nn chnh tr.
Tc phm Elements of Geometry
(Cc nguyn t hnh hc) ca Euclid
cng l mt tc phm cha hon
chnh. ng khng xt n cc tin

 khc v mi lin h gia cc

ng thng song song. Nhng gi
thuyt khc trong cc tc phm hnh
hc hin i lp y s thiu ht
ny. Tng t, tc phm How We
Think (Chng ta ngh nh th no)
ca Dewey cng khng phi l mt
s phn tch hon chnh v qu trnh
suy ngh ca con ngi. Ngoi vic
cp n qu trnh suy ngh xut
hin trong iu tra v khm ph, tc
phm khng xt ti s suy ngh xut
hin trong qu trnh c hay hc theo
hng dn.
Mt c gi nu ch ng vi
mt phn ca cun sch c th do d
khi phi nhn xt v tnh hon chnh
ca tc phm. S chn ch ca c
gi l phn ng i vi s tht bi

ca tc gi trong vic gii quyt hon

chnh vn .
Ngi ta c th xem xt nhng
cun sch khc nhau v cng mt lnh
vc so snh v a ra nhn xt th
t. Mt cun sch s tt hn nhng
cun sch khc nu n phn nh nhiu
thc t hn v mc t li hn. Nu
chng ta c thu nhn kin thc,
hin nhin cun sch hay nht s l
cun cp ti nhiu kha cnh nht
ca vn ta quan tm. Mt tc gi
c th thiu nhng thng tin m tc
gi khc c; mc li trong gi thuyt
m cc tc gi khc khng phm phi;
c cng mt c s l l nhng li lp
lun thiu thuyt phc hn cc tc gi
khc. Nhng im c so snh
nhiu nht l tnh hon chnh trong s

phn tch m mi tc gi th hin.

Phng tin o tnh hon chnh
nm s lng cc im khc bit
c o c gi tr hm cha trong
vn c so snh. Gi th bn c
th thy vic hiu c thut ng ca
tc gi c hiu qu nh th no. S
lng cc thut ng tinh t tng
quan vi ni tri ca tc phm.
Bn cng c th thy nhn xt th
t kt ni ba giai on trong qu trnh
c phn tch bt k cun sch no.
N lin quan ti cu trc ca tc
phm bi n xt ti vic tc gi nu
cc vn hon chnh hay khng c
lin quan ti mc lm sng t vn
bi n xc nh c mc tho
ng m tc gi gii quyt nhng vn
.

Giai on th ba ca
qu trnh c phn tch
Chng ti hon thnh qu trnh
lit k v lun bn v cc quy tc
chung ca vic c phn tch. Trong
, cc quy tc ca giai on th ba
c lit k theo trt t di y:
Giai on th ba ca qu trnh c
phn tch hay cc quy tc
ph bnh mt cun sch theo kha
cnh truyn t kin thc
I.
Nhng quy c chung v cc
quy tc x giao
1. Ch bt u ph bnh khi bn
hon thnh qu trnh lp dn v
hiu c ni dung ca cun sch.
(ng bao gi ni ng , khng
ng hay tr hon nh gi ca

2.
3.

II.
1.
2.
3.
4.

mnh cho ti khi bn c th ni

Ti hiu).
Khng nn th hin s bt ng
theo kiu l s hoc c kha.
Hy th hin rng bn nhn thc
c s khc nhau gia kin thc
tht s v kin c nhn bng
cch a ra nhng lp lun tt cho
mi nh gi ph bnh ca bn.
Cc tiu ch c bit v cc
im ph phn
Chng minh kha cnh tc gi
khng cung cp thng tin.
Chng minh kha cnh tc gi
cung cp thng tin sai.
Chng minh kha cnh tc gi
thiu logic.
Ch ra kha cnh phn tch v
gii thch cha hon chnh ca tc

gi.
Nhng quy c v cc quy tc x
giao v cc tiu ch ph phn trn s
gip bn tr li cu hi c bn th ba
l: Cun sch c ng khng? ng
ch no?
Cu hi Cun sch c ng
khng? c th c t ra mi tc
phm thuc bt c th loi sch no
m bn c nh ton hc, khoa hc,
trit hc, s hc, th vn. Khi nhng
g bn c phn nh c s tht
mt phng din no , bn khng
cn phi tm n nhng vn
khc. Lc , bn phi tr li c
cu hi ng ch no?.
Trc khi tip tc cc phn tip
theo, chng ti mun nhn mnh rng
nhng quy tc trong qu trnh c

phn tch khng miu t mt quy trnh

hon ho. Tuy nhin, nu bn c th
p dng hu ht cc quy tc ny, bn
s tr thnh mt c gi tt.

12
Nhng phng tin
tr gip
vic c
Bt c phng tin tr gip no
khng nm trong cun sch bn ang
c u c coi l thnh t bn
ngoi. Vi khi nim c bn
trong, chng ti mun ni ti qu
trnh c mt cun sch bng cch s
dng thng tin trong chnh cun sch
, trong s c lp tng i vi
nhng cun sch khc. Vi khi nim
c bn ngoi, chng ti cp ti
qu trnh c sch trong mi lin h

vi nhng tc phm khc. T u

cun sch ny, chng ti c
khng k ti cc phng tin h tr
bn ngoi i vi qu trnh c. Do
, cc quy tc c m chng ti
a ra l cc quy tc ca qu trnh
c bn trong. Mc d vy, cc
phng tin tr gip bn ngoi cng
rt c ch, v i khi rt cn thit
ngi c hon ton hiu c cun
sch.
Trn thc t, qu trnh c trong
v c ngoi c xu hng kt ni vi
nhau trong qu trnh hiu v ph bnh
mt cun sch. R rng l ai cng
phi s dng n cc kinh nghim ca
bn thn cm th, ph bnh, hay
lp cng cho mt cun sch. Tt
nhin, khng ai c th p dng cch

c phn tch ngay t khi bt u c

cun sch u tin trong i. Cch
c ny ch c thc hin sau khi ta
c nhiu cun khc. C th,
chng ta khng a ra c mt cch
h thng nhng kin thc thu nhn
c t cc cun sch khc v t
cuc sng nhng chng ta li so snh
cc nhn nh v kt lun ca mt tc
gi vi nhng g ta bit t nhiu
ngun khc nhau. V th, c th khng
nh rng chng ta khng nn v
khng th c mt cun sch no mt
cch c lp hon ton.
Song, nguyn nhn chnh khin
chng ti khng cp ti cc
phng tin h tr bn ngoi cho ti
thi im ny v c rt nhiu c gi
ph thuc vo chng mt cch m

qung, khng cn thit. c mt cun

sch m lun c mt cun t in bn
cnh khng phi l iu tt, d iu
ny khng c ngha l bn ng bao
gi tra ngha ca mt t l. Nu ai
khuyn bn nn tm ngha ca mt
cun sch m bn khng hiu bng
cch c trc cc li bnh th l
mt li khuyn ti. Tt nht l hy n
lc ht mnh trc khi tm kim s
tr gip t bn ngoi. Nu bn thc
hin nht qun nguyn l ny, bn s
thy mnh ngy cng cn t s tr
gip hn.
Phng tin h tr qu trnh c
gm c bn loi: cc kinh nghim
lin quan, cc cun sch khc, cc
li bnh v tm tt, sch tham kho.
Chng ti khng th xc nh cch

thc v thi im s dng mi loi

phng tin h tr ny trong tng
trng hp c th. Nhng chng ti
c th a ra gi chung. l, bn
ch nn tm kim s tr gip bn
ngoi sau khi c ht sc c mt
cun sch theo cc quy tc c bn
trong m vn kh hiu i vi bn,
trong tng phn hoc ton b.

Vai tr ca cc kinh
nghim lin quan
C hai loi kinh nghim lin quan
bn c th dng tr gip khi c
nhng cun sch kh l kinh nghim
chung v kinh nghim c bit. Kinh
nghim chung l loi c tt c mi
ngi. Kinh nghim c bit ch c
nhng ngi chp nhn kh khn

khm ph ra n. V d, kinh nghim

c bit c t vic tin hnh th
nghim trong phng th nghim; hoc
mt nh nhn loi hc i tm hiu
nhng c dn bn a ti mt vng
lnh th cha c khai ph v
thu c nhng kinh nghim m bnh
thng ngi khc khng th c hoc
rt t ngi c c; hoc kinh
nghim ca mt phi hnh gia trn mt
trng, trn Sao Mc
Cn lu l kinh nghim chung
khng nht thit phi c tt c mi
ngi bit. Chung khng c ngha l
ph qut. V d, khng phi ai cng
c tri qua kinh nghim l mt
ngi con c cha m, v mt s
ngi l tr m ci ngay t khi c
sinh ra. Tuy nhin, cuc sng gia nh

l mt kinh nghim chung, bi hu ht

mi ngi cng chia s iu ny.
Tnh yu, tnh dc cng khng phi l
mt kinh nghim ph qut v mt s
ngi cha bao gi nm tri n,
nhng n c i a s nhn loi
tri qua nn khng th coi l kinh
nghim c bit. Kinh nghim c
dy hc cng khng phi l ph qut
v c nhng ngi cha bao gi i
hc. Song, n cng l ci chung.
Kinh nghim chung c s dng
nhiu nht khi c cc tc phm h
cu, tip n l cc tc phm trit
hc. Nhng nh gi v tnh chn
thc ca mt tiu thuyt hu nh da
hon ton vo kinh nghim chung
kinh nghim sng ca rt nhiu ngi.
Mt trit gia hay mt nh th cn to

ra s hp dn bng cch s dng

nhng kinh nghim chung ca nhn
loi, ch khng phi to ra tc phm
t phng th nghim hay t cc nghin
cu ring bit v mt lnh vc. Do
, hiu v kim tra c nhng
nguyn l ch o ca mt trit gia,
bn khng cn phi c kinh nghim
c bit h tr m bng chnh kh
nng suy ngh v nhng quan st
thng nht ca bn v th gii bn
ang sng.
Kinh nghim c bit ch yu lin
quan ti cc tc phm khoa hc.
c th hiu v nh gi nhng suy
lun quy np trong mt cun sch
khoa hc, bn phi c kh nng hiu
c nhng bng chng m nh khoa
hc a ra lm c s. Nu nh khoa

hc miu t mt th nghim sng ng

v r rng th bn s khng gp kh
khn g. i khi, cc minh ha v
biu cng gip bn hiu c
nhng hin tng ang c miu t.
C kinh nghim chung v kinh
nghim c bit u lin quan ti qu
trnh c sch lch s. l v lch
s bao gm c s h cu v tnh khoa
hc. Mc khc, sch lch s tng
thut li mt cu chuyn, c ct
truyn v nhn vt, c chng, c
hi, c s kt hp phc tp ca hnh
ng, cao tro v kt thc. Lc ny,
kinh nghim chung lin quan ti c
tiu thuyt v kch l rt cn thit.
Song, lch s cng nh khoa hc, nht
thit mt phn no trong nhng
kinh nghim m nh s hc tri qua

phi mang nt c bit. ng ta c th

c qua mt hoc rt nhiu ti liu
m chc chn nhng c gi bnh
thng gp rt nhiu kh khn khi
tip cn. Cng c th ng ta tin
hnh mt nghin cu phm vi rng
v nhng g cn li ca cc nn vn
minh c xa, hoc nghin cu di
hnh thc i thoi vi nhng ngi
ang sng ti cc khu vc xa xi.
Mun bit chng ta c s dng
ng kinh nghim ca mnh hiu
mt cun sch khng, cch hiu qu
nht l hy hi chnh mnh xem liu
bn c th a ra mt v d c th
cho mt lun im m bn cho rng
mnh hiu hay khng. V d, chng
ta hy xem xt lun bn ca Aristotle
v c hnh trong cun o c hc.

Tc gi lp i lp li rng c hnh
l im trung gian gia hai i cc
s thiu ht v s v . ng a
ra nhng v d minh ho c th. Liu
bn c a ra thm c nhng v d
khc khng? Nu c, bn hiu
c quan im ch o ca tc gi.
Nu khng, bn cn c li nhng
lun bn ca tc gi.

Nhng cun sch khc

y, chng ti cha bn lun v
c ng ch - c nhiu cun
sch v cng mt ch - m chng
ti mun cp ti s cn thit phi
c thm cc cun sch khc nh
nhng phng tin h tr bn ngoi
trong qu trnh c mt tc phm c
th.
Loi phng tin h tr c ngoi

ny c bit cn khi c cc tc
phm ln. S hng hi m c gi c
khi bt u c cc tc phm ln
thng nhanh chng nhng ch cho
s thiu ht v vng. Mt trong
nhng nguyn nhn l do nhiu ngi
khng bit cch c mt cun sch
ring l. Mt nguyn nhn khc l h
khng c nhng cun sch khc
c lin quan cht ch ti cun sch
trc khi bt u c n.
Nhiu tc phm ln khng ch c
ni dung lin quan vi nhau m cn
c vit theo mt trnh t nht nh
m ngi c khng th b qua. Tc
gi sau s chu nh hng ca tc gi
trc . Nu bn c tc phm ca
tc gi trc, c th bn s hiu c
tc phm vit sau. Do , quy tc

chung i vi c ngoi l c nhiu

cun sch lin quan ti nhau v c
theo trnh t.
Tc dng ca qu trnh c ngoi
ny n gin l s m rng gi tr
ca ng cnh so vi vic c ring l
mt cun sch. S dng ng cnh l
iu rt cn thit hiu c ngn
t v cu nhm tm ra cc thut ng
v nhn nh. Nu ton b mt cun
sch l ng cnh cho tng phn ca
n, th nhng cun sch lin quan s
mang n mt ng cnh ln hn gip
bn cm th c cun sch bn ang
c.
Nu quan st bn s nhn thy
nhng tc phm ln thng gy ra rt
nhiu tranh ci. Nhng tc gi ln
ng thi cng l nhng c gi ln,

v mun hiu c h th hy c
nhng cun sch h c. Vi t
cch l c gi, h i thoi vi
nhng tc gi khc cng nh cch m
mi ngi chng ta i thoi vi tc
phm chng ta ang c, mc d, c
th chng ta khng vit nn nhng tc
phm khc.
tham gia vo qu trnh i
thoi ny, chng ta cn c mt tc
phm ln trong mi lin h vi nhng
tc phm khc v theo trnh t thi
gian t hin ti tr v qu kh hoc
t qu kh ti hin ti. Trnh t t
qu kh ti hin ti c nhiu li ch
v n tun theo quy lut t nhin,
nhng bn cng c th i theo trnh t
ngc li tu vo cc s kin thc t
theo thi gian.

Chng ti cng xin lu rng, nhu

cu c sch trong mi lin h qua
li c p dng vo c sch lch
s v trit hc nhiu hn l c sch
khoa hc v vin tng. N quan
trng trong c sch trit v bn thn
mi trit gia l mt c gi ln ca
nhng trit gia khc. N t quan trng
hn khi c tiu thuyt hay c kch
v ngi ta c th c ring l mt
tiu thuyt hay mt kch bn tht s
hay.

Cch s dng li bnh

v tm tt
Loi phng tin h tr th ba ca
qu trnh c bao gm cc li bnh
v cc bi tm tt. im cn nhn
mnh y l hai phng tin ny

cn c s dng mt cch thng

minh v mc va phi v hai l
do.
Th nht, khng phi bao gi cc
nh bnh lun cng a ra nhng nhn
xt ng v mt cun sch. Th hai,
nu li bnh lun a ra l ng th
cng cha chc thu o (tc l
bn c th pht hin ra nhng ngha
quan trng trong mt cun sch m
mt bnh lun gia cha pht hin
thy). Do vy, c mt tc phm bnh
lun, c bit l mt li bnh c v
chc nh inh ng ct s hn ch
bn o su suy ngh thm v gii
hn hiu bit ca bn v mt cun
sch.
T hai nguyn nhn trn, chng ti
mun khuyn bn khng nn c li

bnh ca mt tc gi khc v tc
phm chng no bn cha c xong
tc phm . Bn thn cc nh ph
bnh cng phi c tc phm nhiu
ln v c cch hiu ca ring h
trc khi a ra nhn xt, nh gi.
V th, bn cng nn c xong tc
phm v hiu n ri mi c n li
bnh. Nu bn c li bnh ngay t
u, chng c th s lm lch lc qu
trnh c ca bn. Bn s ch thy
nhng im nh ph bnh a ra
m khng thy nhng im quan trng
khc. ng ph mc suy ngh ca bn
cho nh bnh lun bng cch c nhn
xt ca h trc khi c cun sch.
Li khuyn trn ca chng ti c
th coi nh mt quy tc ca vic c
ngoi. Quy tc ny c p dng cho

c loi sch hng dn. Nu bn

c sch gc, bn s bit cun sch
hng dn mc nhng sai st g (nu
c). Ngc li, nu bn ph thuc
hon ton vo sch hng dn m
khng bao gi c sch gc, c th
bn s gp rc ri.
Ngoi ra, c mt im quan trng
khc bn cn nh. Nu bn nhim
phi thi quen phc thuc vo li
bnh v sch hng dn, bn s hon
ton mt phng hng khi khng c
chng. Cc li bnh c th gip bn
hiu c mt cun sch c th
nhng nh vy cng c ngha bn
tr thnh mt c gi ti hn.
Quy tc trn cng c p dng
vi cc bi tm tt v trnh by ct
truyn. Chng hu ch v th nht,

chng c th nhc bn nh li ni
dung mt cun sch m bn c.
Tt nht l bn t vit c mt bn
tm tt trong qu trnh c phn tch.
Tuy nhin, nu cha lm c nh
vy th mt bn tm tt hoc mt dn
s l cng c tr gip bn c lc.
Th hai, cc bi tm tt rt hu ch
khi bn c nhng cun sch cng
ch hoc khi bn mun bit liu
mt tc phm no c ph hp vi
cng trnh nghin cu ca mnh
khng. Mt bi tm tt khng bao gi
thay th c qu trnh c, nhng n
c th gip bn xc nh xem mnh c
mun, hay cn phi c mt cun
sch hay khng.

Cch s dng sch

tham kho
C rt nhiu loi sch tham kho.
Trong , hai loi c s dng
nhiu nht l t in v bch khoa
ton th (s c trnh by c th
trong phn tip theo).
C mt thc t m khng phi ai
cng nhn thy l bn cn phi c mt
lng kin thc kh ln nu mun s
dng tt sch tham kho. Do , sch
tham kho ch c th coi l cu cnh
cho s thiu hiu bit ca bn mt
cch rt hn ch. N khng th cha
c hon ton s thiu hiu bit ca
bn, cng nh khng th suy ngh h
bn.
s dng tt mt cun sch tham
kho, trc ht bn cn phi c mt
s tng, cho d m h, v nhng

g bn mun bit. Bn s khng th

kha lp c s thiu hiu bit ca
mnh tr phi bn c th t ra mt
cu hi thng minh cho cun sch
tham kho bn ang s dng. Sch
tham kho s khng c tc dng nu
bn ang i lang thang v nh trong
mn sng ca s ngu dt.
Th hai, bn phi xc nh c
c th tm nhng iu mnh mun bit
u. Bn phi bit cu hi mnh t
ra thuc loi no v loi sch tham
kho no c th tr li cu hi dng
. Khng loi sch tham kho no
c th tr li tt c cc cu hi.
Chng u l sch chuyn . iu
ny c ngha l bn cn c kin thc
tng i ton din v mt loi sch
tham kho c bn trc khi s dng

hu hiu mt loi no .
Th ba, trc khi tham kho mt
cun sch, bn phi bit r cun sch
c kt cu nh th no, t
bit cch s dng n. Sch tham kho
cng phi c s dng mt cch
ngh thut. Hn na, c mt mi lin
h ngh thut tng quan trong vic
vit sch tham kho. Tc gi hoc
ngi bin son cn phi bit c gi
s tm kim loi thng tin g v trnh
by cun sch sao cho ph hp vi
nhu cu ca h. Nhng khng phi
lc no tc gi cng d on ng
iu ny. V th, bn cn p dng quy
tc c li m u v li gii thiu
ca mt cun sch trc khi c ni
dung. Khng nn s dng mt cun
sch tham kho trc khi bit tc gi

khuyn bn nn s dng n nh th
no.
Tt nhin, khng phi bt c cu
hi no cng c tr li trong cc
cun sch tham kho. V d, bn s
khng th tm thy trong bt c sch
tham kho no cu tr li cho ba cu
hi m Cha hi thin thn trong
cu chuyn What Men Live By (Con
ngi sng bng g) ca Tolstoy.
l : iu g tim n trong con
ngi? iu g khng c ban
tng cho con ngi? v Con ngi
sng bng g? Sch tham kho ch
hu ch khi bn bit c loi cu
hi no m chng c th tr li v
loi no chng khng th. iu
ng ngha vi vic bn phi bit
mi vn m nhn loi ni chung

ng tnh. Bn ch c th tm thy
trong sch tham kho nhng iu ni
chung c mi ngi ng .
Nhng kin khng c ng h
khng c ch ng y, d thc t
i khi chng cng n mnh trong .
V d, bn khng th tm thy nhng
cu hi v o c hoc v tng lai
trong sch tham kho.
Tm li, bn phi nm vng kin
thc trc khi s dng sch tham
kho. Nu khng, chng s khng c
gi tr.

Cch s dng t in
T in l mt loi sch tham
kho nn cch s dng n cng b chi
phi bi nhng yu cu trn. im
khc ch t in thng khin
ngi c c cm gic va c va

chi. N thng cha ng nhiu

iu b n v nhiu th tng nh vt
vnh nhng rt th v. c th s
dng ti a chc nng ca t in,
ngi c cn phi nm c
phng php tra cu n.
T in trc ht l mt cng c
gio dc. V th, bn c th s dng
n nh mt cng c tr gip vic
c. Nu bn ch gi t in kim
tra chnh t hoc hc cch pht m
tc l bn cha bit cch s dng t
in mt cch hiu qu. Nu bn hiu
rng mi cun t in l mt kho tng
kin thc lch s c kt tinh trong
qu trnh pht trin ca ngn ng, bn
s khng ch ch ti rt nhiu ngha
c lit k cho mi t m cn ch
n th t v mi lin h gia chng.

Quan trng hn c, nu bn tht s

mun mnh hc tp tin b, bn s
bit s dng t in theo ng nh
ban u ca ngi bin son. l
tr gip ngi s dng khi h gp
phi nhng cun sch qu kh v c
nhiu thut ng, t c, n d, hon d
hoc gp cc t quen thuc nhng li
c s dng vi ngha c.
Tt nhin, c tt mt cun
sch, bn khng ch phi tm hiu cc
vn lin quan n vn t m tc
gi s dng, m cn phi gii quyt
nhiu vn khc. Chng ti cng
khuyn co c gi khng nn mt tay
cm sch mt tay gi t in, c
bit l khi ln u c mt cun sch
kh. Bn s khng theo c tnh lin
mch v trnh t ni dung cun sch

nu ngay t u phi tra qu nhiu

t. Ch nn dng t in khi bn gp
phi thut ng hoc cc t hon ton
mi. Ngay c lc , chng ti cng
khng khuyn khch bn s dng t
in nu l ln u bn c mt
cun sch hay tr phi cc t c
vai tr quan trng nhm hiu ca
ngi vit.
Bn cnh , bn cng khng nn
bng mi gi trch dn nguyn mt
nh ngha trong t in l lun v
vn no . Cc nh bin son t
in c th c mi ngi knh
trng v h l chuyn gia v cch s
dng t, nhng h khng phi l
ngi to ra nn tng ca s hiu
bit. Ngoi ra, bn cng ng c nhi
nht, hc thuc c mt cun t in.

Bn khng nn lm phong ph thm

vn t vng ca mnh mt cch nhanh
chng bng cch ghi nh hng lot t
m ngha ca chng khng gn vi
bt k tnh hung thc t no. Tm
li, hy nh rng t in ch l mt
cun sch tra t ch khng phi
cun sch ni v cc s vt.
T nhng lp lun trn, chng ta
c th rt ra cc quy tc s dng
t in mt cch thng minh. C bn
cch xem xt t nh sau:
1.
T L VT CHT - t
c vit v c m thanh c th ni
c. Do , phi c nhng cch
nh vn v pht m ng nht, mc
d i khi s ng nht c th b ph
v bi cc bin th.
2.
T L THNH PHN

CU TO NN CU - mi mt t
n gi mt vai tr ng php nht
nh trong mt cm t hoc cu. Cng
mt t nhng c th c nhng cch s
dng khc nhau, chuyn t phn ny
sang phn khc, c bit l trong mt
ngn ng khng c nhiu bin t nh
ting Anh.
3.
T L CC DU HIU t phi c ngha, khng ch mt m
nhiu ngha. Cc ngha c mi lin h
nht nh vi nhau. Nh c ngha m
ngi ta tm ra c mi lin h gia
cc t khc nhau. V d, cc t ng
ngha tuy c cng mt ngha nhng li
khc nhau v mt ch; cc t tri
ngha th lin h vi nhau thng qua
s i lp v tng phn v ngha.
Cng v mi t l mt du hiu nn

chng ta c th phn bit c danh

t ring, danh t chung, t c th, t
tru tng
4.
T MANG TNH THNG
L - t l cc k hiu do con ngi
t ra. V vy, mi t u c ngun
gc lch s, c vai tr vn ho trong
sut qu trnh bin i v pht trin.
C th tm ra lch s ca mi t thng
qua cc tin t, hu t hoc cc t
gc ban u cu to nn n. Lch s
ca mt t c cha cc thng tin v
qu trnh bin i vt cht, cch vit
v cch pht m; nu ln cc ngha
chuyn; phn bit ngha c; t hoc
khng s dng na vi ngha hin
i, thng dng; phn bit thnh ng,
t thng tc hoc ting lng.
Mt cun t in tt s tr li

c c bn cu hi khc nhau v t.
Ngh thut s dng t in quan trng
ch bn bit nn t cu hi no v
t v lm cch no tm ra cu tr
li. Chng ti gi sn nhng cu
hi cho bn, cn chnh cun t
in s mch cho bn cch tm ra cu
tr li.
R rng, t in l mt cm nang
hon ho v n ch cho bn ci g
ng ch v cch gii m cc k
hiu vit tt dng din t bn loi
thng tin v t. Ai khng th s dng
hiu qu cc ch thch v cc t vit
tt u mi cun t in th l
li ca chnh bn thn ngi y.

Cch s dng bch

khoa ton th

Bn c th p dng nhiu cch s

dng t in hiu qu ni trn
i vi bch khoa ton th. Ging
nh t in, bch khoa ton th khin
cho ngi c c cm gic va hc
va chi v n gip con ngi th
gin v bt cng thng. Nhng cng
s l v ch nu c c hay hc thuc
cho k ht mt cun bch khoa ton
th. Ngi nh th chng khc no
nh thng thi dm.
C rt nhiu ngi coi t in nh
mt cng c kim tra chnh t v hc
pht m t. Tng t nh vy, nhiu
ngi dng bch khoa ton th tra
cu ngy thng, a im v cc s
kin n gin khc. y l nhng
cch s dng khng ng, khng trit
. Cng nh t in, tt c cc cun

bch khoa ton th u l cng c

gio dc v hm cha thng tin. iu
ny c kim chng qua lch s
pht trin ca chnh n.
Mc d t bch khoa ton th l
mt t gc Hy Lp, nhng ngi Hy
Lp li khng c mt cun bch khoa
ton th no v cng c th do cng
mt l do, h cng khng c ly mt
cun t in. i vi h, bch khoa
ton th n gin ch l tt c nhng
tri thc m mt ngi c hc nn
bit. Chnh ngi La M mi l
nhng ngi u tin thy c s
cn thit phi c bch khoa ton th.
Cun bch khoa ton th ca Pliny l
cun c nht cn tn ti n ngy nay.
Tht th v khi bit mi ti nm
1700, cun bch khoa ton th u

tin c cch sp xp theo th t bng

ch ci mi ra i. K t , hu ht
cc cun bch khoa ton th ln u
c bin son theo trnh t bng
ch ci. cng l cch sp xp d
nht v nh n m cng vic bin
son bch khoa ton th t c
rt nhiu bc tin ln.
Sp xp theo bng ch ci vn d
ph hp vi ni dung mt cun t
in. Vi bch khoa ton th - vn c
ni dung chnh cp n nhiu vn
ca nhn loi th sp xp theo
trt t khng n gin v th gii
khng tun theo trt t bng ch ci.
sp xp trt t ca bch khoa ton
th, trc tin ngi ta xem tri thc
nhn loi c sp xp ra sao.
Qua nhiu th k, cch sp xp tri

thc nhn loi c nhiu thay i.

Trong cc cun bch khoa ton th
thi trung c, tt c tri thc c sp
xp trong mi lin h vi by mn
hc c dy trng trung c l
ng php, tu t, logic hc, s hc,
hnh hc, thin vn hc v m nhc.
V cc trng i hc cng sp xp
ni dung dy ging h thng trn v
hc vin da vo d hc nn cch
sp xp ny tr nn hu dng trong
ngnh gio dc.
Trong i hc thi hin i tt
nhin khc xa trng i hc thi
trung c. S khc bit hay s thay i
ny c phn nh r trong cc cun
bch khoa ton th hin i. Tri thc
trong bch khoa ton th hin i
c chia thnh cc lnh vc hoc

chuyn phn no tng ng vi

cc khoa trng i hc. Nhng
cch sp xp ny, mc d to nn cu
trc xng sng ca mt cun bch
khoa ton th, li n sau hnh thc
sp xp cc d liu theo trt t bng
ch ci.
Bch khoa ton th c cha cc
thng tin xc thc m nhng c gi
gii mun phm kh ngay t khi bt
u tra cu, nhng ngi c cng
khng nn tho mn khi mi tm c
nhng d kin ri rc. Hy nh l
bch khoa ton th cung cp cho ta
rt nhiu d liu c sp xp lin
quan n nhau. Qu trnh c hiu
ph thuc vo vic bn c nhn ra
c nhng mi lin h hay
khng.

Trong mt cun bch khoa ton

th c sp xp theo th t bng
ch ci, nhng mi lin h thng
khng r rng. Cn trong mt cun
bch khoa ton th sp xp theo ch
, chng thng c nh du r
rng, nhng im bt li l trong s
nhng d kin s c nhng th m
ngi c khng quen dng. Mt
cun bch khoa ton th c coi l
l tng khi n c sp xp theo
ch va theo trt t bng ch ci.
ng thi n phi c thm phn dn
chnh l mc lc.
Bt k cun bch khoa ton th tt
no cng c phn hng dn gip
ngi c s dng sch hiu qu.
c gi nn xem v lm theo phn
hng dn ny. Thng thng, phn

hng dn yu cu ngi c phi i

ln lt t u cho n ph lc.
y, ph lc ng mt phn vai tr
ca tho lun ca c cun bch khoa.
Cc phn nh c th trang ny
hoc trang kia, nhng nhn chung u
v cng mt ch . iu ny cho
thy mc d mt ph lc r rng
c sp xp theo bng ch ci,
nhng cc phn tch ca n li c
xp theo ch .
Bn cng cn lu mt s vn
khi s dng bch khoa ton th.
Tng t t in, bch khoa ton th
l mt cng c b tr c gi tr khi ta
c mt cun sch hay (sch d
thng khng cn n bch khoa ton
th). Nhng khng v th m c gi
qu l thuc vo n, cng khng nn

dng n dn xp cc cuc tranh

lun do bt ng kin gy ra. Ta ch
nn s dng xo b nhng mu
thun v nhng iu l s tht hin
nhin. Mt im cn nh na l
nhng cun bch khoa ton th khc
nhau cha ng cc d kin khc
nhau. V vy, nu bn mun da vo
bch khoa ton th trin khai mt
ti no th khng nn b hp
trong mt cun. Hy c nhiu hn
mt v tt hn hy c cc cun
c vit vo cc thi im khc
nhau nu c th.
Mc d t in l sch v t, cn
bch khoa ton th l sch v cc d
kin, nhng khi tra cu n cng c
mt s im lu tng t nh tra
cu t in.

1.
D KIN L NHN
NH. Ngi ta dng t in din
t cc d kin. V d: Tng thng
Abraham Lincoln sinh ngy 12 thng
2 nm 1809 hoc s nguyn t ca
vng l 79. D kin khng phi l
vt cht ging nh t, nhng d kin
cn phi c gii thch. hiu cn
k, bn phi nm c tm quan
trng ca mt d kin v bit c
tm nh hng ca n ln s tht m
bn ang kim tm. Bn s khng th
bit c nhiu nu tt c nhng g
bn bit ch l cc d kin.
2.
D KIN L NHNG
NHN NH NG. D kin khng
phi l nhng quan im c nhn. Khi
mt ngi ni s tht l th ngi
hm l mi ngi nhn chung

nht tr l s tht, ch khng phi

ch ring anh ta hay mt s ngi
khc nht tr nh vy. Chnh c tnh
ny ca d kin mang li ting ni
v phong cch cho bch khoa ton
th. Mt cun bch khoa ton th s
khng trung thc nu c kin ring
ca cc bin tp vin m khng c
s ng hng ng. Tt nhin mt
cun bch khoa ton th vn c
php ghi li kin cc nhn (v d,
trong mt cm t nh mt s ngi
cho rng, s khc li thy)
nhng cn phi ni r rng. Yu cu
ch c nu d kin, khng nu
kin (tr trng hp nh v d trn)
cng hn ch tnh bao qut ca cc
cun bch khoa ton th. N khng
th gii quyt thu o nhng vn

cn gy tranh ci, m ch c th ghi

li chnh xc nhng bt ng ca con
ngi v cc vn m thi.
3.
D KIN PHN NH
HIN THC. D kin c th l cc
thng tin n l hoc l nhng kin
thc tng qut tng i hin nhin
(v d: Ngy sinh ca Lincoln l
mt thng tin n l, nhng s
nguyn t ca vng li l kin thc
tng qut tng i hin nhin).
Nhng d trng hp no, n cng
c dng din t s tn ti ca
s vt. Do d kin khng phi l
kin hay quan nim, cng khng phi
l nhng d on v hin thc. Ni
cch khc, li gii thch mt hin
thc hay mt phn ca n, khng phi
l d kin tr phi phn ng nht tr

iu l ng.
4.
D KIN, V MT KHA
CNH NO , MANG TNH
THNG L. C nhng nhn nh
c coi l s tht giai on ny,
nhng n giai on khc chng
khng cn l s tht na. Cn d kin
th khng thay i v n phn nh hin
thc v lun ng.
D kin, v mt kha cnh no ,
b quy nh bi cc yu t vn ho.
V d, trong suy ngh ca mt nh
nghin cu nguyn t thng tn ti
mt cu trc phc tp mang tnh gi
thuyt v hin thc, khin ng ta nhn
nhn mt s d kin theo hng khc
vi mt ngi nguyn thu. iu ny
khng c ngha l nh khoa hc v
ngi nguyn thu kia khng th

thng nht vi nhau v bt k d kin

no, m c hai phi ng rng mt
chnh th vt cht bao gi cng ln
hn bt k b phn no trong n.
Nhng ngi nguyn thu c th
khng nht tr vi nh khoa hc v
cc d kin phn t ht nhn, cng
nh nh khoa hc khng tin vo cc
d kin v php thut mang tnh nghi
thc ca ngi nguyn thu. Do b
yu t vn ho chi phi nn chng ta
c xu hng ng h nh khoa hc hn
l ng h ngi nguyn thu.
Mt cun bch khoa ton th hay
s tr li c tt c cc cu hi ca
bn v cc d kin nu bn nh c
nhng c im ca d kin phc
lc trn. Ngh thut s dng bch
khoa ton th tr gip cho vic

c chnh l ngh thut a ra cc

cu hi ph hp v cc d kin.
Bn cng cn nh rng, bch khoa
ton th khng phi l th tt nht
gip bn hiu c s vic. N c
th gip bn hiu su hn v th t
v cch sp xp cc n v kin thc
nhng vn c gii hn ca n. C rt
nhiu vn cn phi hiu m bn
khng th tm thy trong mt cun
bch khoa ton th. c bit, c hai
th m mt cun bch khoa ton th
khng ni n. l n khng cha
ng cc l lun (tr phi l nhng
l lun ngy nay c mi ngi cho
l ng hoc t nht l c gi tr lch
s) v khng c th ph hay cc tc
phm vn hc vin tng mc d n
c th cha cc d kin v th ph

v cc thi s. V th, mt cun bch

khoa ton th khng th p ng hon
ton nhu cu tm hiu s vt ca con
ngi.

PHN 3

Tip cn nhng
ch
sch khc nhau

13
Cch c sch thc
hnh
Trong bt k mn ngh thut hay
lnh vc thc hnh no, cc quy tc
thng qu chung chung nn ngi
hc kh p dng chng. Tuy nhin,
cng chung chung, cng t c ng, li
cng thun li cho vic hc cc quy
tc thc hnh. Hn na, cng chung
chung li cng d hiu - t thn cc
quy tc rt d hiu. Nhng cng
ng khi khng nh rng quy tc
cng chung chung th chng cng khc
xa vi nhng tnh hung phc tp ca

thc t, trong khi bn vn phi tun

theo cc quy tc .
y, chng ti a ra cc
quy tc c, phn tch mt cch chung
chung nn chng c th p dng cho
bt k cun sch miu t, gii thch
no. Nhng bn khng th c sch
mt cch chung chung, khng c th.
Bn c th c nhiu th loi sch
khc nhau nn bn phi tht linh hot
v c nhng thay i ph hp khi p
dng cc quy tc .
iu quan trng cn lu l 15
quy tc c hiu c nu trong phn
cui ca Chng 11 khng th p
dng cho vic c cc tc phm gi
tng v th ca. Vic phc tho cu
trc mt tc phm gi tng hon
ton khc vic phc tho dn mt

cun sch miu t gii thch. Tiu

thuyt, kch, th khng theo trnh t
cc thut ng, nhn nh v l lun.
Tuy nhin, s l sai lm nu cho rng
khng c qua tc no c th p dng
khi c cc tc phm vn hc gi
tng. Chng k tip vit v cc
quy tc tng ng khi c nhng
cun sch thuc th loi ny.
Bn khng cn lo phi hc c 15
hay nhiu hn th cc quy tc mi v
c sch vn hc gi tng v th ca,
v gia hai loi quy tc ny c mi
lin h rt d nhn ra. iu ct li l
bn phi a ra c bn cu hi c
th v bt c th g d l gi tng
hay th ca, lch s, khoa hc hay trit
hc. Cc quy tc c sch vn hc
gi tng cng xut pht t bn cu

hi ny, mc d s khc nhau v bn

cht ca cc ti liu c s dn ti
mt vi im khng tng ng trong
qu trnh pht trin.
Trong phn ny, chng ti s ni
k v nhng cu hi ny hn l v
cc quy tc c; cp n quy tc
mi, n li hoc sa i quy tc c.
Nhng phn ln thi gian chng ti
dnh nhn mnh vo cc cu hi
cn phi t ra trc tin v cu tr
li tng ng c th c trong qu
trnh a ra cc gi v cc cch
tip cn khc nhau khi c cc loi
sch v cc ti liu khc nhau.
i vi sch miu t, chng ti c
ni rng loi sch ny thng c
chia thnh hai loi: l thuyt (chuyn
v nhng g bit) v thc hnh

(chuyn v cc vn hnh ng).

Sch l thuyt li c th chia nh
thnh sch lch s, khoa hc (v ton
hc) v trit hc. Vic phn loi sch
thc hnh thng khng c gii hn
r rng nn chng ti mun tm hiu
k hn bn cht ca loi sch ny,
ng thi a ra nhng gi v ch
cho bn khi c chng.

Hai loi sch thc hnh

iu quan trng nht cn phi ghi
nh v bt k cun sch thc hnh
no l cun sch khng th gii
quyt nhng vn thc tin m n
ni n. Mt cun sch l thuyt c
th lm c vic trong khi mt
vn thc tin phi c gii quyt
bng chnh hnh ng. Khi vn
thc tin ca bn l lm th no

kim sng, th cun cm nang kt bn

hay sch dy cch dng ngi
khng th gip g cho bn mc d
trong c nhng gi v cch tin
hnh mt vic nh th no. Nu
khng bt tay vo hnh ng th s
khng bao gi gii quyt c vn
. Vn nu trn ch c th c
gii quyt khi bn ra ngoi lm vic
kim sng.
Cun sch ny l mt v d. l
mt cun thc hnh. Nu s hng th
ca bn i vi cun sch mang tnh
thc t, bn s mun gii quyt vn
v phng php hc c. Bn
khng th coi l gii quyt vn
hay vt qua kh khn cho ti khi
bn tht s bt tay vo c n. T
quyn sch ny khng th gii quyt

vn cho bn. N ch l cng c tr

gip. Bn phi thc hnh c, khng
ch c cun sch ny m cn phi
c nhiu cun khc. Chnh v vy,
ngi ta thng ni khng g ngoi
hot ng thc tin c th gii quyt
vn thc tin v hnh ng ch c
trong i sng, khng phi trong sch
v.
Mi hnh ng u xy ra trong
mt trng hp c th. Bn khng th
hnh ng mt cch chung chung. Li
nh gi thc tin ngay trc hnh
ng phi tht c th. N c th c
din t bng t nhng iu l rt
him. nh gi gn nh khng bao
gi thy c trong sch v chnh tc
gi ca cun sch thc hnh cng
khng th lng trc c cc tnh

hung thc tin c th m trong

ngi c phi hnh ng. D c
gng tr gip ngi c, tc gi vn
khng th a ra nhng li khuyn
thc t c th. Ch c ngi tng tri
qua tnh hung nh vy mi c th
lm c.
Tuy nhin, trong sch thc hnh
li c cc quy tc chung c th p
dng trong nhiu trng hp c th
cng loi. Ai s dng sch thc hnh
cng phi p dng nhng quy tc
cho cc trng hp c th, do
phi tp a ra nhng nh gi v
nhng g lm. Ni cch khc,
chnh ngi c phi b sung cho
cun sch c th p dng n vo
thc tin bng cch a ra nhng
hiu bit ca mnh v mt tnh hung

c th, bn cnh nhng nh gi v

cch p dng cc quy tc vo tng
trng hp.
Ngi c thng cho rng, bt
c cun sch no c cha quy tc
cng l sch thc hnh. Nhng mt
cun sch thc hnh c th c nhiu
th khc ngoi cc quy tc. N c th
a ra cc nguyn tc hay yu t c
trng lm nn tng cho cc quy tc,
khin chng d hiu. V d, trong
cun sch thc hnh v c ny,
chng ti c gng gii thch cho
c gi hiu cc quy tc thng qua
nhng l lun ngn gn v cc nguyn
tc ng php, tu t v logic. Nhng
yu t trn chnh l mt l thuyt ca
vn .
Sch thc hnh c th chia lm hai

loi chnh. Mt loi v c bn trnh

by cc quy tc (v d nh cun sch
ny hoc sch dy nu n, sch hng
dn li xe). D trong sch c th c
thm nhng phn tho lun nhng tt
c u phc v cc quy tc. C rt t
cun sch ln thuc loi ny. Loi
th hai ch yu ni v cc nguyn tc
hay cc yu t c trng to ra cc
quy tc. Hu ht cc cun sch ln v
kinh t hc, chnh tr, o c u
thuc loi ny.
S phn loi nh trn khng r
rng v trit . Trong cng mt cun
sch c th thy c nguyn tc v quy
tc. Vn l ci no c nhn
mnh hn. Ngi c s nhanh chng
xp nhng cun sch c cc quy tc
v bt k lnh vc no vo loi sch

thc hnh. Cn khi mi xem qua cun

no c cc nguyn tc thc hnh c
th b cho l sch l thuyt.
Khi c mt cun sch thin v
cc quy tc th nhng nhn nh ch
yu cn tm phi l cc quy tc. Mt
quy tc thng c th hin bng
cu mnh lnh hn l cu k. V d:
Hy tit kim bng cch c nhng
chn chnh kp thi. Quy tc ny
cng c th din t bng cu k nh
sau: Chn chnh kp thi s tit kim
c rt nhiu. C hai hnh thc
din t trn u khuyn ta lm ci g
cng phi ng lc, kp thi, mc d
cu mnh lnh nghe c v nhn mnh
hn nhng cha chc d nh hn.
D din xui hay din bng cu mnh
lnh, bn vn c th nhn ra l

mt quy tc v n khuyn bn cn
phi lm iu nn lm. Tc gi sch
thc hnh c th vin n nhiu yu
t thuyt phc ngi c rng cc
quy tc nu trong sch l hp l hoc
minh ha s hp l bng cch cho
ngi c thy c cch thc hot
ng ca chng trong trng hp c
th. Vic vin n cc yu t c
trng thng km thuyt phc hn,
nhng li c th gii thch cc quy tc
cn k hn so vi vic ly v d v
vic s dng cc quy tc.
i vi loi sch thc hnh ni v
cc nguyn tc to nn quy tc, nhng
nhn nh v l lun chnh ca n
thng ging sch l thuyt n
thun. Cc nhn nh a ra tnh
hung v l lun s chng minh tnh

hung . Tuy nhin, c mt s khc

bit quan trng gia c cun sch
loi ny vi c mt cun sch thun
l thuyt. V vn cn phi gii
quyt mang tnh thc tin nn mt c
gi thng minh phi tm ra c n
ca tc gi khi c cc cun sch v
nguyn tc thc hnh. Ngi ny s
c gng tm ra nhng quy tc khng
c th hin trc tip, nhng c th
rt ra t cc nguyn tc v ch ra cc
quy tc nn c p dng nh th no
trong thc tin. Nu khng c theo
cch , mt cun sch thc hnh s
khng c coi l sch thc hnh.
Khi bn khng th c mt cun
sch thc hnh theo ng ngha thc
hnh c ngha l cch c ca bn
khng ng. Bn s khng th hiu

c mt cch tht s v cng khng

th ph bnh mt cch xc ng.
Khi nh gi mt cun sch thc
hnh, mi th u hng ti kt qu
t c. Nu bn khng chia s
nim am m v s cng bng kinh t
vi Karl Mark, th hc thuyt kinh t
ca ng v vic ci cch kinh t m
hc thuyt ra i vi bn l
khng ph hp hoc thm ch sai v
mt thc tin. Nhng nh gi ca
bn s hng ti kt qu hay sn
phm t c ch khng phi
phng tin tin hnh.

Vai tr ca thuyt phc

Phn tho lun ny gi cho bn
v hai cu hi ln m bn phi t hi
bn thn khi c bt k loi sch thc
hnh no. l: Mc tiu ca tc gi

khi vit sch l g? Tc gi gi

s dng phng tin no t c
nhng mc tiu ? Tr li c hai
cu hi ny bn mi hiu v ph bnh
c mt cun sch thc hnh.
Mi cun sch thc hnh u c
s pha trn gia hng bin v tuyn
truyn. Chng ti cha bao gi c
mt cun sch v trit l chnh tr m
khng c thuyt phc ngi c tin
vo mt hnh thc chnh ph tt nht,
d n nghe c v l thuyt hay tru
tng n u. Cng nh vy, cc
tiu chun o c thuyt phc ngi
c tin vo s tn ti ca mt cuc
sng tt p v a ra cc cch c
c cuc sng . Cn y, chng
ti c thuyt phc c gi nn c
sch theo mt cch nht nh, tt c

nhm gip bn c th hiu c ni

dung cun sch.
By gi, bn s hiu v sao tc gi
mt cun sch thc hnh lun phi
sm vai ca mt nh din thuyt hay
tuyn truyn vin. Kt qu tc gi a
ra c chinh phc bn hay khng ph
thuc hon ton vo anh ta. Tc gi
phi l lun lm sao c th tc
ng n c con tim v khi c ca
ngi c. Anh ta phi bit cch va
tc ng n cm xc va iu khin
c l tr ca c gi.
Lm nh vy khng c g l sai
hay xu xa. Bn cht ca cc vn
lin quan n thc hnh l phi thuyt
phc con ngi t duy v lm theo
mt hng nht nh. C suy ngh v
hnh ng thc tin u khng phi l

vic ca tr c m cn c s tham gia

ca cm xc. Khng ai a ra nhng
nh gi thc tin nghim tc hay bt
tay lm mt vic g m khng c cht
cm xc no. Khi vit sch thc
hnh, tc gi no khng nhn ra iu
ny th ni dung sch s khng hiu
qu. Cn c gi no khng nhn ra
iu c th ch mang v nh mt
ho n mua hng m khng bit n
l ci g.
Cch bo v bn thn tt nht khi
nhng cm d ca mi li tuyn
truyn l nhn din chng c s
dng nhm mc ch g. Ch nhng
din thuyt n hoc khng th pht
hin mi tht s nguy him. Nhng g
i thng ti con tim m khng qua
khi c s khin con ngi mt i l

tr. Tuyn truyn ging nh mt liu

thuc bn ang nut dn m khng
bit v hu qu l rt kh lng.
Nhng c gi bit cch c sch
thc hnh mt cch thng minh, nm
c cc thut ng, nhn nh v l
lun c bn lun c cch pht hin ra
cc li din thuyt n trong sch.
Ngi c th ch ra phn no ca
cun sch s dng cc t tc ng
n cm xc. thc c rng mnh
s b thuyt phc, anh ta s lm g
ngn chn s cm d, v d nh
kim ch mua sm. y l mt bin
php tt v n gip bn khng mua
hng vi vng, thiu suy ngh. Nhng
iu ny khng phi lc no cng
ng hon ton. Mt c gi kin
quyt lm ng trc mi cm d th

c l khng nn c sch thc hnh.

S ng i hi
nhng yu t no trong
sch thc hnh?
Trong phn ny, chng ti phn
tch nhng thay i i vi bn cu
hi cn phi t ra khi c bt c
cun sch thc hnh no.
Cu hi th nht (Cun sch vit
v ci g?) khng thay i nhiu lm.
Khi tr li cu hi ny, bn vn phi
ch ra cu trc ca cun sch. Yu
cu c vai tr quan trng hn c l
phi tm ra vn tc gi nu ra l
g. Nhim v ca bn l phi tm ra
mc tiu ca tc gi, tc l bn phi
bit tc gi ang gii quyt vn g,
ng ta mun lm g. Bit c nh

ca tc gi cng c ngha l bit ng

ta mun bn lm g.
Cu hi th hai (Nhng g c
cp chi tit trong sch?) cng
khng thay i nhiu. tr li cu
hi ny, bn vn phi tm hiu thut
ng, nhn nh v l lun m tc gi
s dng. Hy nh li quy tc 8 yu
cu bn phi bit vn g tc gi
gii quyt v vn g cha c
gii quyt. Khi p dng vi sch thc
hnh, bn phi khm ph ra v hiu
c cc phng tin m tc gi gi
nn dng t c mc ch ca
ng ta.
Cu hi th ba (Cun sch c
ng khng?) thay i nhiu hn hai
cu trn mt cht. i vi sch l
thuyt, bn c th tr li cu hi ny

bng cch i chiu, so snh nhng g

tc gi miu t v gii thch v s
vt, hin tng vi kin thc ca
ring mnh. Nu ni dung cun sch
nhn chung ph hp vi nhng g bn
tri nghim v s vt, hin tng th
bn phi tha nhn tnh chn thc ca
n, t nht l mt phn ni dung sch.
i vi sch thc hnh, mc d c
s so snh gia sch v v thc t,
nhng mi quan tm chnh vn l liu
mc tiu ca tc gi tc kt qu m
ng ta tm kim cng cc phng tin
ng ta a ra t c nhng mc
tiu c ph hp vi quan nim ca
bn khng.
Cu hi th t ( ngha ca cun
sch l g?) c nhiu thay i nht.
Nu c xong mt cun sch l

thuyt, quan im ca bn v vn
vit trong sch c thay i t nhiu th
bn buc phi c nhng iu chnh
nht nh v cch nhn nhn s vic
ca mnh, nhng khng nht thit phi
hnh ng theo s iu chnh . i
vi sch thc hnh, nu bn nht tr
vi ni dung ca n th bn phi hnh
ng. Khi tc gi thuyt phc c
bn rng kt qu ng ta a ra l
ng coi trng, v bn tin nhng
phng tin tc gi xut c th
dng t c kt qu th bn
s kh t chi hnh ng theo cch
tc gi mong mun. V d, sau khi
c ht Phn 2 cun sch ny, nu
bn nht tr rng rt ng b sc ra
c phn tch v chp nhn coi
cc quy tc c nh mt cng c tr

gip mc ch th bn phi bt u
c theo cch m chng ti miu t.
Ngc li, bn s khng hnh ng
theo hng dn ca chng ti nu bn
khng tht s nht tr v chp nhn
cc iu trn.
Cng c trng hp ngoi l. V
d, bn c mt bi bo dy cch
lm bnh scla. Bn thch n scla
v ng vi tc gi bi bo rng
sn phm bnh lm ra l ngon. Bn
cng chp nhn cng thc lm mn
bnh ny nhng v l nam gii v
khng bao gi vo bp nn bn quyt
nh khng thc hnh lm mn bnh
. V d ny ch ra s khc bit
quan trng gia cc loi sch thc
hnh. C nhng sn phm do tc gi
a ra mang tnh chung chung, ph

bin nn c th p dng cho tt c

mi ngi. Nhng cng c sn phm
mang tnh la chn ch c th p dng
cho mt nhm ngi nht nh v c
gi phi t quyt nh mnh c thuc
nhm hay khng. Nu c, c gi
s t nhiu hnh ng theo cch m
sch nu. R rng y l vn
v tm l v n c tc ng n hiu
qu ca vic c mt cun sch thc
hnh.

14
Cch c tc phm
vn hc gi tng
Mt s ngi cho rng mnh bit
cch c tiu thuyt mt cch thng
minh. Nhng kinh nghim cho chng
ti thy rt nhiu ngi lng tng,
khng bit ni g khi c hi h
thch iu g cun tiu thuyt m h
c. C th h thch tht nhng h
khng th ni cho ngi khc h thch
nh th no hoc iu g ca cun
sch lm h thch. Ni cch khc,
mt ngi c th c tt nhng cha
chc ph bnh tt. C c hiu v
a ra li ph bnh c hay khng

ph thuc vo vic ngi c c lnh

hi y thng tin khng. Nhng
ngi khng th din t c h thch
iu g cun tiu thuyt c l
khng c k tc phm .
Chng ti c th cho bn vi li
khuyn v phng php c tc phm
vn hc gi tng. Trc tin, chng
ti nu ra nhng iu khng nn lm
thay cho cc quy tc c tnh xy
dng. Tip n, chng ti dng php
loi suy chuyn cc quy tc c
sch khoa hc thnh cc quy tc c
sch gi tng. Cui cng, trong
chng tip theo, chng ti s kim
tra li cc vn lin quan n c
cc th loi vn hc gi tng c th
(bao gm tiu thuyt, kch v th tr
tnh).

Nhng iu khng nn
khi c tc phm gi
tng
Chng ta khng th c mt cun
tiu thuyt nh c mt tc phm l
lun trit hc; khng th c mt bi
th tr tnh nh th l mt cng
thc ton hc v gia vn hc gi
tng v tc phm m t c nhng
im khc nhau.
S khc bit r nht c lin quan
n mc ch sng tc ca hai th
loi sch ny l tc phm m t
thng chuyn ti kin thc m c
gi c th c hoc cha c. Cn
tc phm gi tng thng chia s
nhng tri nghim - nhng iu m
ngi c ch c th c bng cch

c tc phm. Hai th loi ny u

cn ti c l tr v c tng tng,
nhng khc nhau v cch thc.
Chng ta nhn bit s vt qua cc
gic quan v tr tng tng. bit
bt c iu g, chng ta phi vn
dng kh nng nh gi v l lun.
iu ny khng c ngha l chng ta
c th suy ngh m khng dng tr
tng tng. Vn l yu t no
c nhn mnh hn. Cc tc phm
vn hc gi tng ch yu da vo tr
tng tng, i lp vi khoa hc v
trit hc hai mn thin v tr tu.
T thc t ny, chng ti mun bn
nh iu quan trng nht l ng c
chng li nhng g m mt tc phm
gi tng tc ng ln bn.
Chng ta tho lun kh k v

tm quan trng ca vic c ch

ng. c ch ng ng vi tt c
cc loi sch nhng gia tc phm
m t vi tc phm th ca, c ch
ng li ng theo kiu khc nhau.
c gi ca cc tc phm m t
ging nh mt con chim bt mi, lun
tnh to v sn sng lt li vn .
Cn c gi cc tc phm th ca hay
gi tng khng hnh ng nh vy,
m tu theo tc phm tc ng n
c gi nh th no th c gi hnh
ng nh th. Hy cu chuyn lay
chuyn, tc ng ln chng ta mt
cch t nhin v bng cch no
lm cho bn thn mnh m lng n
nhn tc phm.
Trit hc, khoa hc, ton hc l
cc mn hnh thnh nn th gii thc

m chng ta ang sng. Nhng chng

ta khng sng trong th gii ny nu
khng th thot khi n vo mt lc
no . Chng ti khng c ni
rng vn hc gi tng lun lun
hoc nht thit phi siu thot. Nu ta
phi thot ra khi hin thc, th
chnh l hin thc ca i sng ni
tm, ca tm nhn duy nht v th gii
xung quanh. Vic khm ph hin thc
s mang li hnh phc v tho mn
mt phn no trong con ngi
chng ta m bnh thng ta khng th
c c. Bt c lc no, cc quy tc
p dng cho vic c mt tc phm
vn hc ln nn li tc ng hoc
hiu qu no ngi c nh mt
tri nghim su sc. Chng phi xo
b c mi ro cn ngn chng ta

cm nhn mt cch su sc theo ng

kh nng ca mnh.
Gia tc phm m t v tc phm
gi tng cn c s khc bit v
ngn ng. Cc tc gi vn hc gi
tng thng c gng s dng ti a
tnh mp m, khng r ngha ca t
ng gi c tt c s phong ph
v hiu lc vn c trong cc ngha
khc nhau ca t. H c th dng
php n d nh l mt cht liu sng
tc. Bn c th p dng nhng g tc
gi Dante ni v tc phm The
Divine Comedy (Hi kch ca thnh
thn) - rng tc phm ny cn phi
c vi nhiu tng ngha, tuy lin
quan ti nhau nhng li khc nhau
khi c th ca v vn hc gi tng.
ngha ca tc phm gi tng ph

thuc vo c nhng g ni ra v
nhng g hm n trong . Vic lng
ghp cc n d thng lm cho ni
dung tc phm c thm nhiu lp
ngha ch khng ch nm trong cc t
ng vit nn tc phm. C khi ton b
tc phm ni v mt vn hon ton
khc m khng t ng no trong
din t ht. Trong khi , mt tc
phm m t thng hng ti s
minh bch, r rng. Mi iu lin
quan n ch v c th ni c
u cn phi ni cng r cng tt.
T lun im trn, chng ti mun
bn ghi nh mt iu quan trng na
l ng tm kim cc thut ng,
nhn nh hay l lun trong cc tc
phm vn hc gi tng. ch l
nhng cng c logic, khng phi cng

c th ca. Nh th Mark Van Doren

tng ni: Trong th ca v kch, mi
cu ch l mt phng tin truyn t
ti ngha hn. V d, bn khng th
tm thy ni dung bao qut ca mt
bi th tr tnh trong bt k cu th
n l no. Ton b bi th ni ln
mt iu m khng bao gi c th
gii hn trong khun kh cc nhn
nh.
Tt nhin, cc tc phm vn hc
gi tng, t th ca n truyn v c
bit l kch cng c nhiu iu
c gi hc hi nhng khng ging
vi cch m chng ta hc t sch
khoa hc v trit hc. Chng ta hc
nhng kinh nghim c kt trong cuc
sng hng ngy, kinh nghim sn c
hoc kinh nghim m cc tc phm

gi tng to ra trong tr tng

tng ca chng ta. Theo ngha ny,
th ca v truyn c chc nng va
gii tr va rn dy. Trong khi ,
cc tc phm m t khng cung cp
cho ta kinh nghim mi, m ch nhn
xt kinh nghim m ta c hoc c
th c. V th c th ni rng sch m
t dy chng ta mt cch c bn, cn
sch gi tng dy nhng th pht
sinh bng cch to ra nhng kinh
nghim m ta c th hc hi c.
Mun hc t sch gi tng, chng ta
phi t suy ngh v nhng bi hc ;
cn hc c t nh khoa hc v
trit gia, trc ht bn phi hiu
nhng g h ngh.
iu quan trng cui cng bn cn
nh l ng ly cc tiu chun v tnh

chn thc v s ng nht p dng

khi trao i kin thc ph phn
cc tc phm gi tng. Tnh chn
thc ca mt cu chuyn hay chnh l
kh nng thc cht v tnh kh thi ca
n. phi l mt cu chuyn t
thc, nhng khng tht thit phi miu
t hin thc cuc sng, x hi theo
phng php th nghim hay nghin
cu. Aristotle nhn nh rng tiu
chun ca tnh chn thc trong th ca
khng ging nh trong chnh tr hay
trong vt l, tm l hc. Ngi ta c
th ph phn nhng thng tin thiu
chnh xc v k thut gii phu hc
hoc thng tin sai v a l, lch s
trong nhng cun sch chuyn ngnh.
Nhng khi k mt cu chuyn, ngi
k c th k sai s vic m vn khng

lm hng v cu chuyn nu bit bc

lt thnh cng bng nhng chi tit
hp l khc. Khi c mt cun sch
lch s, ta mun bit tnh chn tht v
mt ni dung no v c quyn
phn nn nu khng c tha mn
c mun trn. Vi mt cun tiu
thuyt, ta ch c th bit cu chuyn
l c tht trong th gii ca cc
nhn vt v s kin m ngi vit
to ra v ti to li trong mi chng
ta.
Sau khi c xong v hiu c ni
dung ca mt cun sch trit hc, ta
c th kim tra tnh chn thc ca n
da trn kinh nghim thng thng.
Nhng i vi th ca th khng nh
vy. V d, ta khng th kim tra tnh
chn thc ca tc phm Othello da

trn kinh nghim ca bn thn, tr khi

chng ta thuc dng h Moors v kt
hn vi mt qu c ngi Venetian.

Quy tc chung c sch

vn hc gi tng
ba iu quan trng bn cn nh
phn trn hu dng hn, cn c cc
gi mang tnh xy dng b tr cho
chng. Nhng gi ny c th rt ra
t cc quy tc c sch m t.
Cc quy tc chia lm ba nhm:
Nhm th nht l cc quy tc cu
trc, gm cc quy tc khm ph ra
tnh thng nht v cu trc ton th b phn; Nhm th hai l cc quy tc
gii ngha, gm cc quy tc v xc
nh v gii ngha ca cc thut ng,
nhn nh, l lun c trong sch;

Nhm th ba l cc quy tc ph phn

gm cc quy tc v ph bnh hc
thuyt ca tc gi. Bng php tng
ng, ta c th tm ra tp hp cc quy
tc ging nhau hng dn vic c
th, tiu thuyt v kch.
Trc tin, ta c th chuyn cc
quy tc cu trc thnh cc ng dng
h cu nh sau:
(1) Bn phi phn loi mt tc
phm vn hc gi tng theo th loi.
Ni dung (hay ct truyn) ca th tr
tnh thng l nhng tri nghim cha
ng nhiu cm xc, trong khi ct
truyn ca tiu thuyt v kch thng
phc tp hn vi nhiu nhn vt,
nhiu hnh ng v cc mi lin h
chng cho gia cc nhn vt cng
nhng cm xc khc nhau ca tng

ngi. Bn cnh , mt v kch cn

khc mt cun tiu thuyt ch v
kch c th hin ton b bng hnh
ng v li thoi (tr mt s ngoi l
s c ni n phn sau). Nh
son kch khng th t ni ra li
thoi ging nh cc tiu thuyt gia
vn thng lm. Nhng khc bit
trong phong cch sng tc s lm cho
s tip nhn ca c gi khng ging
nhau. Do , bn cn phi nhanh
chng nhn ra tc phm mnh ang
c thuc loi sch gi tng no.
(2)
Bn phi nm c tnh
thng nht ca ton b tc phm bng
cch miu t tnh thng nht trong
mt hoc hai cu ngn gn. Tnh
thng nht ca mt tc phm m t
ch yu nm vn chnh m n

gii quyt. Tnh thng nht ca mt

tc phm gi tng cng c lin
kt vi vn m tc gi phi i
mt, nhng vn thng l s c
gng chuyn ti nhng kinh nghim c
th nn tnh thng nht ca mt cu
chuyn lun nm trong chnh ct
truyn. Bn khng th hiu ht ton
b cu chuyn cho n khi c th tm
tt ct truyn mt cch ngn gn, ch
khng phi nu ra mt nhn nh hay
l lun. Trong bn tm tt c tnh
thng nht ca tc phm.
(3) Bn cnh vic ti gin ho s
thng nht, bn cn phi tm ra
phng thc to nn chnh th thng
nht t tt c cc thnh phn n
l. Cc phn ca mt tc phm gi
tng chnh l cc bc nh tc gi

dng pht trin ct truyn. Trong

khoa hc v trit hc, cc phn c
sp xp theo trt t logic cn trong
mt cu chuyn, chng c sp xp
theo trnh t pht trin (c phn m
u, phn gia v kt thc). nm
c cu trc mt cu chuyn, bn
phi bit cu chuyn bt u t u,
iu g xy ra sau v kt thc
u. Bn cng phi nm c cc bi
kch dn ti cao tro, cao tro xy
ra u v nh th no, kt qu ra
sao.
Cc phn trong tc phm m t
thng d c hn cc phn ca mt
cun sch gi tng. V d, cun
Elements (Cc yu t) ca Euclid
c chia thnh mi ba phn hay
mi ba quyn v bn c th tch

ring cun th nht ra c m vn c

th hiu c. y l mt cun sch
m t c b cc r rng, cc phn
hoc cc chng trong d b tch
ra hoc chia thnh nhng phn nh
nhng vn c ngha. Trong khi cc
chng ca mt cun tiu thuyt, cc
hi ca mt v kch hoc cc kh th
thng s tr nn v ngha khi b tch
khi mt tc phm nguyn vn.
Th hai, u l cc quy tc gii
ngha khi c tc phm vn hc gi
tng?
(1) Cc yu t ca mt tc phm
gi tng bao gm cc phn v tnh
tit, cc nhn vt, suy ngh, li thoi,
cm xc v hnh ng ca nhn vt.
Tc gi s dng cc yu t ny
hnh thnh nn th gii trong tc

phm. Bn phi quen thuc tng chi

tit ca cc tnh tit v nhn vt. Bn
khng th nm r c ni dung cu
chuyn nu cha quen ht cc nhn
vt v cha c ht cc tnh tit trong
truyn.
(2) Cc thut ng c kt ni
vi nhau trong cc nhn nh. Cc
yu t ca mt tc phm gi tng
gn kt vi nhau trong tng bi cnh.
Cc tc gi ca mt tc phm gi
tng lun to ra mt th gii gi
tng ni cc nhn vt sng,
chuyn ng v th hin bn thn h.
Bn hy coi th gii gi tng l
nh mnh, hiu n nh th bn c mt
ti mi phn cnh, hy l mt thnh
vin trong th gii gi tng, sn
sng lm bn vi cc nhn vt v c

th t mnh vo cc tnh tit vi

nim cm thng su sc v hnh
ng, chia s nh mt ngi bn tht
s. Nh vy, cc yu t gi tng s
khng cn l nhng qun tt di
chuyn my mc trn bn c.
(3) Nu c bt c s vn ng
no trong mt cun sch m t th
l s vn ng ca l lun, t cc
lun chng, l l n kt lun. Khi
c nhng cun sch ny, ngi c
cn phi theo st l lun ca tc gi.
Sau khi tm ra cc thut ng v nhn
nh, c gi phi phn tch cc l l
i cng. gii ngha mt tc phm
gi tng, c gi cng phi thc
hin bc cui cng tng t nh
vy. Khi quen vi cc nhn vt
trong truyn, bn c th tm ra mi

lin h gia h trong th gii tng

tng m h ang sng, chp nhn
cc quy nh x hi ca h, ht th
bu khng kh, thng thc n ca
th gii v theo hc ti cng qua
cc cuc phiu lu. Aristotle ni
ct truyn l linh hn ca truyn.
c tt mt cu chuyn, bn phi bt
mch cu chuyn, nhy cm vi tng
nhp p ca n.
Th ba, cc quy tc ph phn khi
c tc phm gi tng l g? l
ng ph bnh mt tc phm gi
tng cho ti khi bn hon ton coi
trng c gng ca tc gi trong vic
gip bn tri nghim iu g .
Mt ngi c truyn gii s
khng thc mc v th gii do tc gi
to ra. Chng ta c th dng hoc

khng ng , thch hoc khng thch

tc phm vn hc gi tng. Khi a
ra li ph bnh sch m t, ta nhm
vo tnh chn thc ca cun sch.
Vi tc phm vn chng, s ph
bnh li ch yu tp trung n v p
ca tc phm. V p ca bt k tc
phm vn hc no cng lin quan n
mc hi lng ca ngi c khi
hiu r tc phm .
Trc khi ni ra iu bn thch v
khng thch, bn phi chc chn l
mnh n lc tm hiu v nh gi
cao tc phm. nh gi cao y c
ngha l bn tri qua nhng g m
tc gi tc ng ln cm xc v tr
tng tng ca bn. Cch c th
ng khng th gip bn nh gi cao
mt cun tiu thuyt hay hiu c

mt cun sch trit hc. Ngc li,

bn phi c ch ng, tc l phi
thc hin tt c cc bc c phn
tch m chng ti nu.
Thng thng, nh gi u tin
ca bn l th hiu. Bn s ch ra
c iu bn thch hoc khng thch
trong cun sch v l do ca n. Ban
u, nhng l do thng mang du
n (u tin v nh kin) ca bn thn
bn hn l ca cun sch. Do ,
ph bnh chnh xc, bn phi ch r
iu g trong cun sch khin bn
phn ng nh vy. Sau khi ni ra
im mnh thch hoc khng thch
cng cc l do, bn cn ch ra im
tt, im khng tt ca cun sch v
ti sao.
Bn cng th hin mnh c kh

nng ch ra nguyn nhn v sao bn

thch c sch gi tng hoc th ca,
th bn cng hiu r v gi tr ngh
thut ca cc tc phm vn hc. Dn
dn, bn s hnh thnh c tiu
chun ph bnh v c th tm ra nhng
bn c c cng s thch cng
nhau chia s kin v cng ph bnh.

15
Nhng gi khi
c truyn, kch v
th
Trong chng trc, chng ti
trnh by nhng quy tc c sch vn
hc gi tng. l nhng quy tc
chung, c th p dng cho tt c cc
th loi vn hc gi tng d th
vn xui hay th (bao gm c s thi),
di hay ngn, d hay kh.
Tuy nhin, nhng quy tc chung
ny phi c iu chnh t nhiu khi
p dng i vi tng th loi vn hc
gi tng khc nhau. Trong chng

ny, chng ti xin gi cho bn

nhng iu chnh cn phi c; trnh
by mt s im c th v c truyn,
kch v th tr tnh; ng thi a
mt s lu v nhng vn c
bit khi c cc thin s thi v nhng
v b kch ni ting ca Hy Lp.
Nhng trc khi i vo vn ,
chng ti mun cng bn xem li cu
hi c bn th t cn phi t ra khi
c bt k cun sch no. l
ngha ca cun sch l g?
Vi sch khoa hc, cu tr li cho
cu hi ny ngm yu cu ngi c
thc hin mt s hnh ng. Hnh
ng y khng hn mang ngha i
u hoc lm g. Chng ti ch ra
rng nu ngi c ng tnh vi mt
tc phm, ngha l ng vi cch

kt thc ca tc phm v chp nhn

cch thc tc gi a ra t c
kt qu , h s buc phi hnh
ng. Nhng nu tc phm nng v
l thuyt th ngi c ch thc hin
hnh ng v mt tinh thn.
Vi cc tc phm vn hc h cu,
cu hi th t ny phi c hiu
theo cch khc. Xt trn kha cnh
no , bn khng cn t ra cu hi
ny khi c tiu thuyt, truyn, kch
hoc th, tc l bn khng phi thc
hin thm bt c hnh ng no. Khi
p dng cc quy tc c phn tch
vo cc tc phm trn v tm ra
cu tr li cho ba cu hi c bn u
tin, bn hon thnh xong trch
nhim ca mt c gi.
Tuy vy, trn thc t, cc tc

phm h cu thng dn ngi c

ti nhng hnh ng khc nhau. i
khi dng mt cu chuyn chuyn
ti mt thng ip li hiu qu hn
dng mt cun sch thun tu trnh
by v cc vn . Hai cun sch
ca George Orwell, Animal Farm
(Tri nui sc vt) v 1984, u l
nhng cuc tn cng mnh m vo
ch c ti. Cun Brave New
World (Th gii mi can m) ca
Aldous Huxley li l mt tc phm
y tnh hng bin khi ch trch nhng
mt tri ca cc tin b k thut.
Cun The First Circle (Vng trn
u tin) ca Alexander Solzhenitsyn
lt t s c c v tnh v nhn
o ca b my quan liu X Vit r
nt hn hng trm bn bo co v

nghin cu thc t. Nhng tc phm

nh vy b cm lu hnh v b
kim duyt nhiu ln trong lch s
nhn loi vi l do rt r rng nh
E.B. White tng ni: Mt tn bo
cha s khng s nhng nh vn c
ti hng bin ging gii v t do, m
s mt nh th say ru c th by ra
nhng tr a lm l chn tng ca
s vic.
Tuy nhin, nhng h qu thc t
ca vic c th v truyn khng
phi l vn ct li. Cc tc phm
vn hc gi tng c th dn n
hnh ng, nhng khng phi l
mc ch sng tc ra chng. Chng
thuc lnh vc m thut.
Mt tc phm m thut c coi
l p khng phi v n c tinh

lc hay hon thnh, m v t thn

n l mt kt thc. N khng
hng ti kt qu no khc ngoi n.
Nh Emerson ni v ci p rng n
l l do tn ti ca chnh n.
V th, bn nn thn trng khi p
dng cu hi ngha ca cun sch
l g vo cc tc phm vn hc h
cu. Nu sau khi c xong mt cun
sch, bn cm thy c mt s thi
thc phi i ra ngoi v lm mt vic
g , hy t hi liu cun sch
cha ng thng ip g khin bn c
nhng cm xc nh vy. Mc d
nhiu truyn v th t nhiu cha
ng su trong n nhng tuyn ngn
nhng th ca vn khng thuc phm
tr tuyn ngn hay mang tnh thng
ip. Bn c th lu v hng ng

theo nhng tuyn ngn nhng bn

nn nh rng, bn ang lu v
hng ng mt iu g ch khng
phi bn thn cu chuyn hay bi th.
c hiu qu, tt c nhng g bn
phi lm l tri nghim tc phm.

Cch c truyn
Li khuyn u tin v cch c
truyn m chng ti mun dnh cho
bn l hy c tht nhanh vi s ch
tm cao . L tng nht l c mt
mch khng ngh, mc d iu ny l
kh kh khn vi nhng ngi bn
rn m phi c mt cun tiu thuyt
di. Nu khng c nh vy, bn
nn c gng rt ngn thi gian c
cng nhanh cng tt. Nu c ngt
ngng, bn s qun mt tnh tit ca
cu chuyn v mch vn b t on,

bn s khng nm bt c n na.
Mt s c gi thch c theo kiu
nhm nhp khi h tht s thch mt
cun tiu thuyt no . H c tng
cht mt, ko di thi gian c cng
lu cng tt. Nhng cch c ny c
th khng lm tho mn mong mun
ca h v s kin v nhn vt. Mong
mun y nhiu khi nm trong tim
thc m h khng nhn bit c.
Theo chng ti, bn nn c nhanh
v tht tp trung sao cho tm tr hon
ton m chm vo tc phm, ngha l
tc phm h cu tho sc tc ng
ln bn. Hy m tri tim v tm hn
n nhn cc nhn vt, tm hon
mi s nghi ng (nu c) v cc tnh
tit ca tc phm. ng vi phn i
hnh ng ca nhn vt trc khi bn

tht s hiu ti sao h lm nh vy.

C gng ht mc c th sng trong
th gii ca nhn vt ch khng
phi th gii ca bn. , nhng g
nhn vt lm s tr nn d hiu hn
vi bn. V cng ng xt on tng
th th gii tr phi bn chc chn
mnh sng trong th gii y vi
tt c con ngi bn.
Tun theo quy tc ny, bn s tr
li c cu hi c bn th nht:
Cun sch vit v iu g?. Nu
khng c tht nhanh, bn s khng
hiu c tnh thng nht ca truyn.
V nu khng c k, bn s khng
thy c chi tit.
Chng ti nhn thy rng, cc thut
ng trong truyn u l tn cc nhn
vt v s kin. Bn phi tht quen v

bit cch phn bit chng. Nhng bn

cng cn lu im ny khi c
nhng tc phm s. V d, rt
nhiu c gi khi mi c tiu thuyt
War and Peace (Chin tranh v ho
bnh) ca Tolstoy b chong ngp
bi s lng ln nhn vt, t bit
tn cc nhn vt li rt kh c. H
nhanh chng t b c tc phm v
ngh rng mnh khng th nh c
cc mi quan h phc tp v cng
khng th phn bit ai vi ai. y l
s tht thng gp khi c nhng
cun tiu thuyt ln.
Nhng chng ti th t tnh
hung cc c gi c cun tiu
thuyt trn chuyn n mt ni mi,
ni cng tc mi hoc tham d mt
ba tic ng ngi. Khi , ngi

ta t khi b cuc nhanh nh vy. H

bit rng ch sau mt thi gian ngn,
h s bit danh tnh tng ngi.
Chng ta c th khng nh tn ca tt
c mi ngi trong ba tic, nhng
chng ta s nh tn ca ngi n
ng ni chuyn vi mnh trong
sut mt ting ng h, hoc nh
c c gi m mnh hn h, hoc
nh c b m m con b l bn
hc ca ta. Khi c tiu thuyt, iu
tng t cng din ra. Bn khng cn
phi nh ton b tn cc nhn vt, rt
nhiu trong s ch n thun lm
nn cho cc nhn vt chnh. Tuy
nhin, khi c xong Chin tranh v
ho bnh hay bt c cun tiu thuyt
ln no, chng ta s bit v khng
bao gi qun ai l nhn vt quan

trng. Pierre, Andrew, Natasha, cng

cha Mary, Nicholas l nhng ci tn
m ta s nh ra ngay d c tc
phm t rt lu ri.
Chng ta cng s nhanh chng
nhn ra iu g l quan trng trong
mt lot cc s kin. Thng cc tc
gi s gip ta nhn bit iu ny. H
khng h mun c gi ca mnh b
l bt c chi tit quan trng no trong
ton b din bin cu chuyn, nn h
ngm gi cho ngi c bng nhiu
cch. Song iu chng ti mun ni
l bn khng nn lo lng nu lc u
mi th c v ri rm. Mt cu
chuyn cng ging nh cuc i.
Trong cuc sng, khng phi lc no
ta cng hiu r mi chuyn ngay khi
n va xy ra, m phi i sau ny

nhn li ta mi hiu c. c gi
cng vy, khi c xong tc phm,
h s hiu c mi quan h gia
cc s kin v trnh t hnh ng ca
nhn vt.
Tt c nhng iu trnh by trn
u dn n mt im l bn ch c
th ni mnh c tc phm mt
cch hiu qu khi bn hon thnh
c n. Tuy nhin, truyn li khc
vi cuc i ng trang cui ca
n. Cuc sng lun tip din, cn
truyn th khng. Cc nhn vt ra khi
phm vi cun sch th khng tn ti
na v mi tng tng ca bn v
iu g xy n vi cc nhn vt
trc m u v sau kt thc ca cu
chuyn ch l v ngha. V d, ngi
ta vit Tin Hamlet nhng tht l nc

ci. chng ta cng khng nn hi

iu g xy ra cho Pierre v Natasha
sau khi Chin tranh v ho bnh kt
thc. Chng ta tho mn vi tc phm
ca Shakespeare v Tolstoy mt phn
v chng c gii hn v thi gian.
Mt trong nhng l do khin
truyn h cu dng nh tr thnh
mt phn tt yu ca i sng con
ngi l v n tho mn nhiu nhu
cu, k c nhu cu nhn thc c
cng nh khng nhn thc c ca
con ngi. Sch khoa hc quan trng
v chng chm n phn l tr, nhn
thc ca con ngi. Sch h cu
quan trng khng km v chng chm
n nhu cu v thc ca mi chng
ta.
Nhiu khi, chng ta thch hay

khng thch mt tup ngi ny hn

tup ngi khc m khng bit ti
sao. c mt cun tiu thuyt, ta cng
c s yu ght vi tng nhn vt. V
vic h gp may mn hay bt hnh s
to cho ta nhng cm xc (c th l
ng tnh hoc phn i) mnh m
hn c cc gi tr ngh thut m tc
phm mang li. V d, chng ta
thng rt vui khi mt nhn vt c
tha k nhiu tin hoc gp vn may.
Nhng iu ny ch ng nu chng
ta c s ng cm vi nhn vt .
Hoc gi s, khi bn khng c t
do yu trong i thc, bn s c cm
gic hi lng khi c sng vi nhn
vt ang yu t do trong tc phm v
thch lun tc phm. Hoc khi ai
mang trong mnh tnh tn bo v thc,

anh ta s thy tho mn khi c cun

tiu thuyt no anh ta nh c ho
thn vo k thng tr trong . Vi
mi trng hp, ta thng ni n
gin l mnh thch loi sch m
khng ni r hoc khng bit ti sao
thch.
Mt im na l cuc sng thc
c nhiu iu bt cng, nhng trong
tc phm h cu, s tht c
bin bo, t v khc i ngi c
cm thy d chu hn. Trong truyn,
cng l thng hin hu rt r. Tc
gi, nh l Cha tri, thng hoc
pht cc nhn vt ca mnh tu theo
gi tr tht ca con ngi h. Mt cu
chuyn hay, lm cho ngi c tho
mn thng c s cng bng . Cn
cu chuyn d, mt trong nhng

iu gy kh chu nht cho c gi l

cc nhn vt trong dng nh
c thng hay pht khng theo quy
lut no, khng c l do no. Mt tc
gi c ti s khng gy ra li nh th.
Tc gi y c th thuyt phc chng
ta rng cng l (trong th vn)
c thc hin.
iu ny ng ngay c vi mt
i b kch. , nhng iu khng
khip xy ra vi ngi tt. Nhng
c gi thy rng ngi anh hng, d
khng ng phi chu s phn khc
nghit nh miu t, t nht cng hiu
c ti sao mnh li phi chu nh
vy. V c gi thng mong mun
c chia s suy ngh vi ngi anh
hng .
V vy, khi ph bnh mt tc phm

h cu, bn phi rt thn trng

phn bit c sch no tho mn
nhu cu v thc ca bn thn - cun
sch khin bn ni Ti thch cun
sch ny mc d khng bit ti sao vi cun sch tho mn nhu cu v
thc ca hu ht mi ngi. Loi th
hai r rng l nhng tc phm v i,
c sc sng mnh m qua nhiu th
h. Chng mang li cho ta nhng iu
ta cn: mt nim tin vo cng l, s
cm thng v xoa du s lo lng. Th
gii trong cc tc phm v i xt v
mt no l tt p nn chng ta
mun c sng trong cng lu,
cng thng xuyn cng tt.

Lu khi c s thi
S thi c l l nhng tc phm
c tn vinh nht nhng li t c

c nht trong kho tng vn hc

truyn thng phng Ty. l cc
bn trng ca ni ting nh Iliad v
Odyssey ca Homer, Aeneid ca
Virgil, Divine Comedy (V hi kch
thn thnh) ca Dante v Paradise
Lost (Thin ng nh mt) ca
Milton. Chng ti s gii thch nghch
l ny.
Qua mt s tc phm s thi ra i
trong khong thi gian 2.500 nm tr
li y, ta c th thy trng ca l
dng tc phm kh nht m con ngi
c th sng to ra. ng thi chng
cng khng h d c cht no. L do
khng ch bi v chng c vit
theo th th (tr Thin ng nh
mt, cc tc phm cn li u c
din xui cho d c) m iu kh

khn nm tnh nhn vn ca tc

phm, cch tip cn vn . Tc
phm no trong lot trng ca k trn
cng i hi ngi c rt nhiu
i hi h phi ch tm, phi ho
mnh vi nhn vt, phi tng tng.
Khi khng c nhng c gng ny, hu
ht c gi s khng thc c
mnh b l nhng g trong tc
phm. Nhng li ch t c khi
c cc tc phm s thi theo li tch
cc, hay c c phn tch khng km
g li ch t c khi c cc cun
sch h cu khc.
Chng ti hy vng bn s th c
nm bn trng ca v i ni trn v
bn s hiu c ton b ni dung n
cha trong d. Chc chn bn s
khng tht vng v c th tm c

nhiu iu th v hn na. Homer,

Virgil, Dante, Milton l nhng tc gi
m ngay c nhng nh th xut sc
nht cng phi tm c tc phm ca
h. Cng vi Kinh Thnh, nm tc
phm ny tr thnh xng sng cho
bt c chng trnh c nghim tc
no.

Cch c cc v kch
Mt v kch l mt tc phm h
cu v bn nn c n nh c mt
cu chuyn. Kch khng m t nhiu
nh tiu thuyt, nhng nhng vn
cn ni ti khi c kch th cng
tng t nh khi c tiu thuyt.
Tuy nhin, c mt im khc bit
quan trng. Khi bn c mt v kch,
tc l bn ang c mt tc phm
khng hon chnh. Mt v kch ch

hon chnh, ch tht s c hiu khi

n c trnh din trn sn khu.
Cng nh m nhc cn phi c
lng nghe, mt v kch nu ch nm
trn giy s thiu yu t hot ng th
cht v ngi c s phi b p s
thiu ht ny bng cch duy nht l
tng tng mnh ang xem v kch
din trc mt.
V th, khi bn khm ph ra v
kch ni v iu g v tr li c
cc cu thng hi khi c sch, bn
hy c gng o din v kch.
Tng tng rng, c mt s din
vin ti nng ang ch bn ch o.
Hy ch cho h cch ni cu ny th
no, din cnh kia ra sao, gii thch
tm quan trng ca nhng t ng ny
v ti sao hnh ng kia li l cao

tro ca v kch. Bn s thy rt th

v v hc c rt nhiu iu v v
kch.
V d, trong v Hamlet, hi II,
cnh ii, Polonius thng bo cho c
vua v hong hu rng hong t
Hamlet ho in v yu Ophelia
c gi t chi nhng li t tnh
ca chng. c vua v hong hu rt
nghi ng nn Polonius ngh vua
v anh ta ng sau bc thm nghe
cuc ni chuyn gia Hamlet v
Ophelia. Ngay sau , Hamlet bc
vo v ni vi Polonius nhng iu
rt kh hiu. Polonius ni: D y
l s in di, nhng khng phi l
khng c trong . n u hi
III, Hamlet vo v ni mt on c
thoi ni ting, bt u bng Tn ti

hay khng tn ti. on c thoi b

ct ngang khi chng trng thy
Ophelia. Sau mt lc ni vi nng
nhng iu kh hp tnh hp l, t
nhin chng ku ln: Em c thnh
thc khng?. Cu hi t ra lc ny
l liu Hamlet c tnh c nghe c
vic cha chng v Polonius d nh
nghe trm chng hay khng? V chng
c nghe thy Polonius ni rng ng ta
s to iu kin con gi ng ta kt
thn vi chng khng? Nu c th
cuc i thoi ca Hamlet vi
Polonius v Ophelia c mi;
nu khng, th cuc i thoi li
mang ngha khc. Shakespeare khng
li bt c ch dn no v din xut
m ngi c (hoc o din) phi
t quyt nh. Quyt nh ca ring

bn s cho thy cch bn hiu v v

kch.
Nhiu v kch ca Shakespeare
i hi ngi c phi c s suy
on nh trn. iu chng ti mun
ni l d cc tc gi th hin rt r
mong mun ca h l ngi c hiu
thu c ngha ca v kch th h
vn mun chng ta hiu hn th na.
Nu bn khng t v kch ln sn
khu, c th bn khng tht s c
n theo cch thu o nht, m ch
c c mt phn ca n thi.
Thng trong cc kch, tc gi
khng th ni trc tip vi c gi
suy ngh ca mnh nh cc tiu thuyt
gia thng lm. Nhng c nhng
ngoi l rt th v nh trng hp
ca Aristophnes nh hi kch ln

ca Hy Lp c i, tc gi nhng v
hi kch c cn tn ti n tn by
gi. i khi trong kch ca
Aristophanes, c t nht mt ln nam
din vin chnh bc ra khi khung
nhn vt, tin n khn gi v din
thuyt mt bi v chnh tr chng lin
quan g n ni dung v kch. C th
coi iu ny l cch tc gi bc bch
nhng suy ngh ca bn thn. Thnh
thong, trong cc v kch ngy nay, ta
cng bt gp iu tng t, nhng c
l n khng cn hiu qu nh
Aristophanes lm c.
Mt v d khc l Shaw, ngi
khng nhng mun kch ca mnh
c dng trn sn khu m cn
mong mi ngi c chng. ng
cho xut bn tt c nhng v kch ca

mnh, trong c t nht mt v l

Heartbreak House (Ngi nh c tri
tim tan v) c xut bn trc
c khi c din. Cun sch c
xut bn km theo phn ph lc di
ni Shaw gii thch ngha v kch
v gip c gi tm ra cch hiu
ng. Trong ph lc ny, c rt nhiu
hng dn c th ca tc gi v cch
dng kch trn sn khu. c kch
ca Shaw m khng c phn ta tc
l bn quay lng li vi phao cu
tr gip bn hiu ni dung tc phm.
Nhiu tc gia hin i hc tp
cch ny ca Shaw nhng cng khng
th snh c vi ng v hiu qu
mang li.
Chng ti khuyn bn mt iu
nh na v n c bit c ch khi bn

c cc v kch ca Shakespeare.
Vic c lin mch mt v kch gip
ta hiu ton cc tc phm. Nhng v
hu ht kch c vit theo th th,
m th vn t nhiu khng r rng lm
v mt th t sp xp, nn bn
thng phi c to tng on ln.
Hy c chm ri v din cm nh
th ang c mt thnh gi nghe bn v
hy c gng hiu r tng t ng bn
ang c. Cch n gin ny s gip
loi b nhng kh khn gp phi khi
c tc phm. Ch khi p dng cch
ny m bn vn khng hiu c th
mi phi nh n ch thch hoc ghi
ch km theo.

Lu khi c bi kch
Theo chng ti, hu ht cc v
kch u khng nht thit phi c v

chng c vit ra l din trn

sn khu. C rt nhiu tc phm khoa
hc, nhiu tiu thuyt, truyn, th v
i, nhng c rt t v kch v i.
Tiu biu ch c th k n cc v bi
kch ca Aeschylus, Sophocles v
Euripedes, cc v kch ca
Shakespeare, cc v hi kch ca
Moliere v mt vi tc phm ca s
t nh vn hin i. Nhng tc phm
ny tht s v i v chng cha ng
nhng suy ngh su sc v phong ph
nht c con ngi th hin bng
ngn t.
Trong s , bi kch Hy Lp c l
l th loi kh c nht i vi
nhng ngi bt u c v kch.
Chng ta gn nh khng th tng
tng c cc v kch c din

nh th no v chng ta hu nh
khng bit cc nh o din Hy Lp
ch o ra sao trn sn khu. Hn
na, cc v kch thng c dng
da trn cc cu chuyn ph bin i
vi mi ngi thi by gi, trong khi
ta ch bit n chng n thun l
mt v kch m thi.
Tuy vy, nhng v kch li c sc
mnh chin thng mi tr ngi k trn
cng nh nhng tr ngi khc. c
kch cho hiu qu l iu v cng
quan trng, v n cho ta bit nhiu
iu v cuc sng ca thi i mnh,
to thnh mt loi khun mu vn hc
cho nhng tc phm vit sau ny, nh
kch ca Racine v ONeil chng
hn. Bi vy, khi c kch bn cn:
Th nht, bn nn nh ct li vn

 ca mt v bi kch l thiu thi

gian. Khng c vn no trong cc
v kch Hy Lp l khng th gii
quyt nu nh c thi gian, nhng
thi gian li chng bao gi . Quyt
nh hay la chn u phi c a
ra ngay, khng c thi gian cho nhn
vt suy ngh, cn nhc hu qu. Ngay
c anh hng cng c th sai lm nn
cc quyt nh a ra ng nhin s
khng ng n. Chng ta c th d
dng nhn ra iu g ng ra nn lm,
nhng khi khng c thi gian liu ta
c th sng sut nh vy khng?
l cu hi bn nn t ra thng
xuyn khi c cc bi kch Hy Lp.
Th hai, trong sn khu Hy Lp,
cc nhn vt nam bi kch thng i
mt loi ng khin h cao thm vi

xentimet, nhng nhng din vin tham

gia nhm Chorus (nhng ngi ht v
ma din gii cc s vic ca v
kch) th khng i loi ng ny. Nu
so snh, bn s thy cc nhn vt
chnh cao ln hn so vi nhng
ngi trong nhm Chorus. V th, bn
nn lun lun tng tng rng, khi
bn c li thoi ca nhm Chorus
th l li ni ca nhng ngi c
sc vc nh bn. Cn li thoi ca
nhn vt chnh li nh pht ra t
ming ca nhng ngi khng l.

Cch c th tr tnh
Th c nh ngha mt cch
n gin l nhng g thi s vit ra.
Nhng c nhng ngi khng ng
tnh vi nh ngha ny. H ngh, th
ca l mt s tun chy t nhin ca

nhn cch con ngi. N c th c

din t bng li hoc c th hin
bng nhng hnh ng c th, t nhiu
c m iu hay cm xc. Tt nhin,
th lun c vi tnh cht nh vy v
cc nh th u nhn ra iu .
Theo cch hiu c, th c sng tc
t ni su thm tm hn nh th; khi
ngun ca nhng vn th l mt ni
b n trong th gii sng to ca l tr
hoc tm hn. Theo ngha ny, ai
cng c th sng tc th trong mt
tm trng nhy cm, c n mi
thi im. D xut pht t cm hng
no, vi chng ta, th bao gi cng l
nhng t ng c sp xp theo mt
trnh t nht nh.
Mt s nh ngha khc cho rng
th s khng tht s l th tr khi

chng ca ngi hoc lm cho ngi ta

phi hnh ng (thng l hnh ng
mang tnh cch mng) hay khi chng
c vit theo vn iu hoc s dng
mt loi ngn ng c bit gi l
ngn ng th ca. Tt c nhng nh
ngha trn, c ci ngha qu hp, c
ci li qu rng.
Nhiu ngi tin rng, h khng th
c c th tr tnh, c bit l th
hin i. H ngh rng th loi ny
thng rt kh, ti ngha, phc tp,
i hi qu nhiu s ch tm v n
lc t ngi c. Theo h, iu ny
l khng cn thit. y, c hai iu
cn lu : Th nht, th tr tnh,
thm ch l th hin i, thng
khng yu cu gh gm nh bn ngh,
nu bn bit c ng cch; Th hai,

d bn b ra cng sc th no th kt
qu thu c cng xng ng.
Khi bn tm hiu mt bi th hay,
c i c li, trn tr suy ngh v n
trong sut cuc i, bn s lun tm
thy c nhng iu mi m,
nhng nim vui hnh phc v c
nhng tng mi v bn thn bn
cng nh th gii. Ni cch khc, bn
s thy tm hiu mt bi th khng h
kh nh bn tng.
Quy tc u tin khi c th tr
tnh l c lin mt mch d bn c
hiu hay khng. Quy tc ny ng vi
mi loi sch. Vi th, n cng quan
trng, quan trng hn vic p dng
quy tc y vi mt tc phm khoa
hc, trit hc hay thm ch l mt
cun tiu thuyt hoc kch.

Vn m nhiu ngi gp phi

khi c th, nht l cc bi th hin
i kh c, xut pht t vic khng
nhn thc c quy tc u tin ny.
Khi gp cc bi th ca T.S.Eliot
Dylan Thomas hay mt s bi th
hin i, h ho hng c ngay nhng
lp tc nn ch khi c xong dng
hoc kh th u tin. H khng th
hiu ni cu hay on th ni g
ngay c khi t n trong tng th bi
th. H c gng tm hiu ngha ngn
t, c g m bng bong ca cu c
ri nhanh chng t b vic c v
kt lun rng th hin i qu kh
c, nh h lng trc.
Khng ch nh th hin i mi
kh c. a phn cc bi th hay u
rt phc tp v bao hm trong n c

ngha v mt ngn ng v t duy. Bn

cnh , c nhng bi th thot trng
rt n gin nhng tht ra li n cha
trong n hm rng ln, phc tp.
Nhng bt c bi th tr tnh no
cng u c tnh thng nht. Nu
khng c lin mch bi th, chng ta
s khng th nhn ra s thng nht .
Tr phi l ngu nhin, cn li chng
ta s khng th khm ph ra cm xc
c bn v ngha tim tng trong bi
th. C th, ci tinh tu ca mt bi
th hu nh khng nm dng u
tin, thm ch trong c kh th u.
Bn s ch cm nhn c n khi c
c bi th ch khng ring phn no.
Quy tc th hai l c li bi th
nhng khng c thm m c to ln.
c to tng t s buc bn hiu cn

k hn ngha ca chng. Khi c to,

bn khng th d dng lt qua mt
cm t hay mt dng th b hiu sai.
Khc vi mt, tai bn s khng chp
nhn mt ch no b nhn sai. V nu
bi th c nhp iu, c to s gip
bn bit ch no cn nhn, ch no
cn lt, t hiu bi th hn. Cui
cng, bn c th m ca tri tim
n nhn bi th, n thm su vo
tm hn bn.
Chng ti ngh rng khi tun theo
hai quy tc ny, c gi no cho rng
mnh khng th c c th s thy
mi chuyn d dng hn. Khi bn
hiu bi th trong tnh thng nht ca
n, d s hiu ny cha r rng, bn
vn c th t ra nhng cu hi v
bi th .

Vi sch m t, bn thng t
cu hi v ng php v logic. Cn
vi tc phm tr tnh, thng l cu
hi v tu t, i khi cng mang tnh
c php. Khi c th, bn khng cn
n thut ng nhng phi ch
tm ra nhng t kho bng cch nhn
thc r yu t tu t ch khng phi
bng s phn tch ng php. Ti sao
li ni c nhng t ng nh tch hn
ra khi on th v hin r rng
trc mt bn? C phi nhp iu
lm chng ni bt khng? Hay l do
vn? Hay do t c lp i lp
li? Mt s on th dng nh cng
ni v mt vn , vy nhng tng
cha ng trong c to thnh mt
chui no khng? Tr li c nhng
cu hi ny, bn s hiu thm v bi

th.
Hu ht cc bi th hay u c
mu thun. Nhng mu thun thng
ch c m ch ch khng c ni
thng ra. V d , rt nhiu bi th hay
ni v mu thun gia tnh yu v
thi gian, gia cuc sng v ci cht,
gia v p nht thi v s chin
thng ca ci vnh cu. Nhng nhng
t ng y rt him khi c ni n
trong bi th.
Ngi ta thng ni rng hu ht
cc bi th tr tnh ngn ca
Shakespeare u vit v s tn ph
ca ci m ng gi l thi gian hu
dit. ng l c mt s bi nh vy.
Trong bi th ngn th 64, ng
nhc i nhc li rt nhiu ln:
Khi cnh tay tn c ca thi

gian bt c ti
Ti giu c v kiu hnh
tr nn tn t.
ng cn k ra hng lot chin
thng ca thi gian m con ngi
lun mong c sc chng tr.
Ri ng ni:
S li tn dy ti ngm li
Rng thi gian s n v cp
mt tnh yu ca ti.
Khng ai t cu hi Bi th
vit v iu g?. Tng t nh vy,
bi th th 116 ni ting cng c
nhng dng sau:
Chng phi thi gian m
chnh l tnh yu ngc nghch
Du m v mi c p nh
hoa hng
Trong vng quay chic lim

cong la bn
Tnh yu bin i khng ch
vi ngy v tun nhanh chng
Nhng n t khng nh mnh
d n b vc ca s dit vong.
Bi th th 138, cng rt ni
ting, bt u bng nhng dng:
Khi tnh yu ca ti th tht
vi ti rng
Nng ch ni nhng iu chn
tht
Ti thc d tin nng, d
vn bit nng ang ni di.
Bi th cng vit v mi xung t
gia tnh yu v thi gian, mc d t
thi gian khng h xut hin trong
bi.
Mt v d khc l bi th tr tnh
To his coy mistress (Gi ti ngi

yu bn ln ca anh y) ca Marvell
cng c ni dung tng t. Tc gi
ni r rng ngay t u:
Chng ta khng c thi
gian trn th gii ny
C gi bn ln ny khng l
ti phm.
() Ti lun nghe thy sau
lng
C xe c cnh ca thi gian
hi h n rt gn
ng xa kia trc mt chng
ta
Sa mc vnh cu tri di tt
tp.
V th, nh th khn ni ngi
yu:
Hy chng ta cun trn sc
lc

V tt c nhng iu ngt
ngo ta c
Thnh qu bng trn
V x toc nim vui bng
nhng cuc ci v
Cnh cng st ca cuc i
V th, nu chng th khin
mt tri ng yn
Th ta s lm n chy.
Cui cng, khi c th tr tnh,
bn khng nht thit phi bit nhiu
v tc gi v hon cnh sng tc bi
th. Mc d bt c iu g bn bit
thm v tc gi v thi i ngi
sng u hu ch, nhng kin thc
uyn bc v hon cnh ra i ca mt
bi th khng m bo chc chn
vic bn hiu ng bi th . Mun
hiu c, bn phi c i c li

nhiu ln. c mt bi th l cng

vic ko di c cuc i nhng
khng c ngha l bn phi c n
sut cuc i m n mang y l
mt bi th hay, xng ng c c
nhiu ln. qung ngh gia mi ln
c, chng ta c th hc c nhiu
iu t bi th hn l ta nhn ra.

16
Cch c sch lch
s
Lch s l mt t a ngha cng
ging nh thi ca. chng ny c
ch vi bn, chng ti s gii thch
ngha ca thut ng ny theo cch m
chng ti s dng.
Trc ht, c s khc bit gia
lch s vi t cch l s vic tht
xy ra v lch s trn danh ngha l
nhng ti liu ghi chp li nhng s
vic . C rt nhiu loi ti liu lin
quan n lch s nh: mt tp hp
giy t lin quan n mt s vic hay
mt thi k no , mt bn chp li

cuc phng vn ca ai hay tp hp

nhng bn sao kiu nh vy. Mt tc
phm nh nht k cc nhn vt hoc
mt tp th tay cng c th c hiu
l mt ghi chp v lch s ca mt
thi k.
Ngha ca thut ng lch s m
chng ti dng di y va hp li
va rng hn bt c ngha no trn.
N hp hn v chng ti ch cp
n nhng ghi chp s dng vn
phong trang trng m t li mt thi
k, mt hay mt chui nhng s kin
trong qu kh. N rng hn v chng
ti ngh rng ct li ca lch s l s
thut li hay k mt cu chuyn no
. Mt tp hp ti liu cng c th
cha trong n mt cu chuyn. Cu
chuyn c th khng r rng v nh

s hc c khng sp xp ti liu
theo mt trt t c ngha no.
Nhng d thng tin c c sp xp
li hay khng th bn thn bn trong
ti liu phi ngm cha mt cu
chuyn. Nu khng, theo chng ti,
khng th gi tp hp ny l lch s
ca thi k c ni n.

Tnh kh nm bt ca
s kin lch s
C th bn tng l thnh vin ca
mt bi thm on no d v nghe li
khai v mt s vic rt n gin nh
mt v tai nn xe hi. Hoc c th,
bn cng tng ngi trn gh thm
phn v phi quyt nh c phi
ngi ny git ngi kia hay khng.
Nu bn tng lm mt trong hai

vic trn, bn s hiu vic ti hin li

qu kh t tr nh ca nhng ngi
chng kin s vic xy ra kh
khn n mc no, d ch l mt
s kin n l trong qu kh.
Mt phin ta thng quan tm
n nhng s kin xy ra gn vi
hin ti v thng c s hin din
ca nhn chng sng. Hn th, cc
bng chng a ra cng phi tun
theo nhng quy nh ht sc cht ch.
Mt nhn chng khng th gi s bt
c iu g, cng khng th on, a
ra gi thuyt hay c chng (tr trong
nhng iu kin c gim st rt
cn thn). V tt nhin mi ngi u
hy vng nhn chng ni tht.
Vi nhng quy nh nghim ngt
v bng chng, cng thm s cht

vn, l mt thnh vin ban hi thm,

bao gi bn khng nh mnh tht
s hiu chuyn g xy ra?
Gi s, bn khng hon ton chc
chn, ngha l trong ban hi thm vn
cn c nghi ng. Theo quy nh,
v n c tin hnh phn x th
nhng nghi ng phi c l hay
phi khuy ng lng tm
bn.
Mt s gia lun quan tm n
nhng s kin xy ra, hu ht l
xy ra rt lu ri. Nhn chng ca
cc s kin thng khng cn na.
Nhng bng chng s gia a ra
khng phi nu trc ta tc l
chng khng chu s gim st ca
nhng quy nh nghim ngt v cn
thn. Nhng bng chng thng l

phng on, gi thuyt, c chng

hay quy kt v khng th i cht
c.
Xc nh chuyn g c tht s
xy ra trong lch s hay khng l vic
rt kh. Mt s tht lch s, d
chng ta c tin tng v chc chn
vo t ny n u, th cng ch l
mt trong nhng iu m h, kh nm
bt nht th gii.
Tt nhin, chng ta c th kh
chc chn vi mt vi loi thng tin
lch s. Nc M bt u cuc ni
chin bng hnh ng n sng vo
pho i Sumter vo ngy 12 thng 4
nm 1861 v kt thc bng vic
tng Lee, tng Grant ln lt u
hng to n Appomattox vo ngy 9
thng 4 nm 1865. Tt c mi ngi

u ng vi nhng ngy thng trn

v c l cc cun lch ca M khng
b sai vo thi im ny.
Trn thc t, nhng ngy thng
nm ny c tranh ci rt nhiu,
khng phi trn phng din s kin
m trn phng din thi gian. Nhiu
ngi cho rng cuc chin tht s bt
u vo ma thu nm 1860 khi
Lincoln trng c v kt thc bng
vic ng ny b m st nm ngy sau
khi Lee u hng. Nhng ngi khc
cho rng cuc chin bt u sm hn
th, thm ch l t nm, mi, hay hai
mi nm trc nm 1861. Chng ta
cng bit rng c lc s vic ny
gy ra tranh ci c bn ngoi nc
M v thng tin v chin thng ca
min Bc khng n c vi h cho

n tn cui thng nm, su hay by

nm 1865. Cng cn nhng ngi
cm thy rng cuc ni chin tht ra
cha chm dt v n s khng ngng
cho n khi ngi M da en c
hon ton t do, bnh ng hoc cho
n khi min Nam c th ly khai ra
khi lin minh, hoc cho n khi
quyn qun l tt c cc bang ca
chnh ph lin bang c thit lp v
c nhn dn M tt c mi ni
chp nhn.
Ai c th ni rng d pht sng
vo pho i Sumter c bt u cuc
ni chin hay khng th t nht chng
ta cng bit s kin ny xy ra vo
ngy 12 thng 4 nm 1861. iu ny
ng trong khun kh nhng gii hn
v kh nng m chng ti cp

trc . Nhng nhng cu hi tip

theo c t ra s l: Ti sao
Sumter b bn? Liu c th trnh
c cuc chin sau v tn cng
khng? Nu trnh c chin tranh
th chng ta cn quan tm n cuc
tn cng xy ra vo mt ngy ma
xun t hn mt th k trc na
khng? Nu chng ta khng quan tm,
khng ch n nhiu cuc tn cng
vo pho i khc, m li ch n
nhng iu m chng ta khng bit g
v n c, th liu cuc n sng vo
Sumter c cn l mt s kin lch s
quan trng na khng?

Cc thuyt v lch s
Nu sch lch s c nhp vi
mt trong hai mc sch h cu v
sch khoa hc th chng ta thng

phn loi n vo mc sch h cu

nhiu hn l khoa hc. Nu lch s
c t u gia hai nhnh phn
loi chnh kia th mi ngi thng
nhn xt rng lch s gn vi tc
phm h cu hn l khoa hc.
iu ny khng c ngha l s gia
ba ra nhng thng tin lch s
ging nh thi s hay ngi k chuyn.
Bn ng khng khng cho rng tc
gi mt tc phm h cu lun ba ra
nhng thng tin trong tc phm ca
h. ng l anh ta to ra mt th gii
mi, nhng th gii khng nht
thit phi hon ton khc bit vi th
gii chng ta ang sng. V mt thi s
vn l mt ngi bnh thng, vn
hc tp v cm nhn cuc sng bng
nhng gic quan nh mi ngi. Anh

ta khng th thy nhng th m chng

ta khng th, m ch c th nhn r
hn hay nhn theo cch hi khc so
vi chng ta. Nhng nhn vt ca anh
ta s dng t ng m chng ta vn
thng dng, nu khng th ta s
khng tin h. Ch trong m, con
ngi mi to ra nhng th gii tht
s xa l. Nhng thm ch trong c
nhng gic m tuyt vi nht th
nhng s kin v sinh vt ca tr
tng tng vn c to nn t
nhng yu t ca i sng thng
ngy. Chng ch n thun c sp
t vi nhau theo cch mi l hn
thi.
Mt s gia ti ba tt nhin khng
ba ra qu kh. Bn thn s gia chu
rng buc bi mt quan nim hay tiu

chun no v tnh chnh xc cng

nh s tn ti ca nhng s kin. Tuy
nhin, chng ta cng cn nh rng s
gia phi lun dng nn mt ci g .
Anh ta, hoc l phi tm ra mt khun
mu chung trong hng lot s kin
hoc l p t mt khun mu vo
nhng s kin ; hoc anh ta phi
coi nh th mnh bit l do ti sao
nhng ngi trong cu chuyn ca
mnh lm nhng vic nh vy. C
th, anh ta c mt thuyt hay mt trit
l chung no , ging nh Thng
iu khin mi chuyn ca con
ngi v lm cho cu chuyn lch s
ca anh ta khp vi l thuyt ;
hoc anh ta c th b bt c khun
mu no trn, thay vo tuyn b
rng anh ta n thun tng thut li

nhng s kin tht s xy ra.

Trong trng hp , anh ta buc
phi sp t nguyn nhn ca cc s
kin cng nh ng c ca nhng
hnh ng . Do , bn cn bit s
gia ca tc phm bn ang c tin
hnh cng vic theo cch no.
Tolstoy tng c mt thuyt v lch
s. ng cho rng nguyn nhn ca
mi hnh vi ca con ngi rt a
dng, phc tp v c ct giu trong
nhng ng c v thc su n ni
chng ta khng th hiu c. Mc
d Tolstoy khng phi l nh s hc
m l mt tiu thuyt gia, nhng nhiu
nh s hc cng c chung quan im
ny vi ng, c bit l trong x hi
hin i.
V mi thuyt ca lch s mi khc

v v thuyt ca mt s gia s nh
hng vic ghi chp cc s kin ca
anh ta nn chng ta phi c nhiu
hn mt ghi chp v lch s ca mt
s kin hay mt thi k no nu
mun hiu c n. y l quy tc
u tin ca vic c lch s. iu
ny cng quan trng hn nu s kin
chng ta mun tm hiu mang mt
ngha thc t no i vi chng ta.
V d nh vi nhn dn M, c l
cuc ni chin M c ngha thc t
vi tt c mi ngi nn ai cng bit
i iu v lch s ca n. Nhiu
ngi M ngy nay vn phi sng
trong nhng h qu khng tt p t
cuc xung t v i v ng tic ,
h sng trong th gii c to ra
mt phn v s kin . Nhng ngi

ta khng th hiu n nu ch nhn n

qua con mt ca mt ngi hay mt
pha hoc mt nhm s gia l thuyt
ng i. C ln chng ti xem mt
cun sch s ni v cuc ni chin
v thy tc gi m t cun sch l t
liu lch s cng bng v khch quan
v cuc ni chin t quan im ca
mt ngi min Nam. Tc gi ca
cun sch c v rt nghim tc khi
ni vy. iu l c th. D sao
chng ta cng phi tha nhn rng bt
c chuyn k lch s no cng phi
c vit t mt gc nhn nht nh.
Nhng bit c s tht, chng ta
li phi xem xt cu chuyn t
nhiu gc nhn khc nhau.

Tnh ph bin trong

lch s
Khng phi lc no chng ta cng
c th c nhiu cu chuyn lch s
khc nhau vit v cng mt s kin.
Tc l, chng ta khng c nhiu c
hi bit c s tht ca vn ,
bit chuyn g tht s xy ra. C
th ni rng ch c cc s gia chuyn
nghip mi phi kim chng li
ngun gc dn chng ca h bng
cch nhc cng i chiu ci ny vi
ci kia. Anh ta khng c php
st bt c chng c no nu mun
bit ht nhng g anh ta phi bit v
ch .
V d nh trng hp ca s gia
Thucydides. C th bn bit ng ta l
ngi vit cun sch lch s duy nht
v cuc chin Peloponnesian xy ra

vo cui th k V trc Cng nguyn.

Nh vy, khng c tc phm no khc
vit v ti ny chng ta c th
i chng vi tc phm ca
Thucydides. Vy, chng ta s hc
c g t cun sch ny? Hy Lp
hin ti l mt quc gia nh, cuc
chin tranh xy ra cch y 25
th k c th khng cn cht nh
hng no n cuc sng hin ti.
Nhng ngi tham gia cuc chin
qua i t lu v nhng th c th m
h chin u ginh git cng khng
cn na. Chin thng by gi
khng cn ngha g v nhng tht
bi cng khng cn gy au n.
Nhng thnh ph ginh c hay b
mt i u thnh tro bi. Nu
ngng li suy ngh v cuc chin,

ta s thy c l hu nh tt c nhng
g cn st li ca cuc chin
Peloponnesian ch l m t ca
Thucydides v n.
Tuy nhin, nhng m t vn
quan trng v cu chuyn ca
Thucydides c nh hng ti phn
lch s tip theo ca nhn loi.
Nhng nh cm quyn cc thi i
sau ny khi c tc phm ca
Thucydides thy mnh trong tnh
hung gn ging tnh hung b chia
ct y bi kch ca cc thnh ph t
tr Hy Lp. Lc , h so snh v th
ca bn thn vi v th ca Athens
hay Sparta. H coi nhng g
Thucydides m t nh mt kiu x
th. Kt qu l lch s th gii b thay
i (d nh nhng vn c th nhn ra

c) bi quan im ca mt b
phn nhn vt trong tc phm ca
Thucydides. Do , chng ta c tc
phm ca Thucydides khng phi v
ng ta miu t kh hon ho nhng g
xy ra, m v mt mc nht
nh, ng ta quyt nh lch s xy
ra sau ny.
Aristotle vit: Thi ca trit hc
nhiu hn so vi lch s. cu ny,
Aristotle mun ni l th khi qut
hn v c tnh ph qut hn lch s.
Mt bi th hay khng ch ng trong
thi i v khng gian ca n, m
trong mi thi i v mi ni. N
c ngha v sc mnh i vi tt c
mi ngi. Lch s khng ph qut
c nh vy. Lch s gn cht vi
s kin theo cch khc vi th.

Nhng bt c cu chuyn lch s c

gi tr no cng mang tnh ph qut.
Thucydides ni rng ng ta vit
cu chuyn lch s con ngi
tng lai khng mc li li lm m
con ngi thi ng mc phi, cng
nh nhn loi khng phi gnh
chu nhng hu qu m c nhn ng
phi chu ng cng s au n
ca t nc qu hng ng. ng
miu t nhng loi sai lm m c th
c ngha vi mi ngi ni chung
hn l vi bn thn ng ta hay vi
nhng ngi dn Hy Lp. Tuy nhin,
con ngi ngy nay ang mc phi
mt vi sai lm tng t, hay t nht
l rt ging vi nhng sai lm m
ngi Athens v Sparta tri qua
2.500 nm trc, v sai lm ny b

lp i lp li k t thi Thucydides.
Nu bn n vi lch s ch
khm ph nhng g tht s xy ra,
bn s khng hc c iu ct li
m Thucydides hay bt c s gia
chn chnh no mun ch bo cho
bn. Lch s l cu chuyn ca nhng
g dn dt ti hin ti. M hin ti v
tng lai mi l iu chng ta quan
tm. Mt phn tng lai s do hin
ti quyt nh. Do , bn c th bit
c i iu v tng lai t s gia,
d ngi c th ging nh
Thucydides sng cch y 2.500 nm
v trc.
Chng ti xin tm tt li hai gi
v cch c sch lch s nh sau.
Th nht, nu c th hy c nhiu
hn mt cun sch s ni v cng

mt s kin hay thi k m bn quan

tm. Th hai, hy c s khng ch
bit chuyn g xy ra vo mt
thi im c th, mt ni nht nh
trong qu kh, m cn bit cch
con ngi hnh x trong mi thi i
v mi ni, c bit l hin ti.

Nhng cu hi t ra
cho sch lch s
Mc d hu ht cc chuyn k lch
s u gn vi tc phm h cu hn
l tc phm khoa hc th bn vn nn
c chng nh nhng tc phm m t.
V th, chng ta phi t ra cho sch
lch s nhng cu hi tng t nhng
cu hi m chng ta hi bt c cun
sch m t no. Tuy nhin, do tnh
cht c bit ca lch s nn nhng

cu hi s hi khc v cu tr li
cng c th khng hon ton ging
vi sch m t.
V cu hi th nht (Cun sch
vit v ci g?), mi cun sch lch
s u ch ni n mt ch c th
v gii hn trong khi c gi thng
khng b cng tm xem ch l
g. Khng phi lc no c gi cng
ghi ch cn thn nhng hn ch m
tc gi t t ra cho bn thn anh
ta. V d, cun sch lch s v cuc
ni chin M khng phi l sch
lch s th gii th k XIX. N c
l cng khng phi l lch s ca
min Ty nc M nhng nm 1860.
N c th b qua thng tin v tnh
trng ca nn gio dc M trong thp
k , b qua thng tin v s dch

chuyn bin gii nc M hay nhng

tin b ca nn t do M. V th,
mun c tt sch s, chng ta cn
bit chnh xc n ni v ci g v
khng ni v ci g. Nu nh cng
kch cun sch th bn cng phi bit
nhng g cun sch khng cp.
i vi cu hi th hai (Nhng g
c cp trong tc phm lch
s?), s gia k mt cu chuyn xy ra
vo mt thi im nht nh. Nhng
c nhiu cch k khc nhau nn chng
ta phi bit s gia chn cch no
k cu chuyn ca ng y. ng ta
c th chia tc phm ca mnh thnh
nhiu chng tng ng vi cc nm,
cc thp k hay th h khng? Hay
ng ta chia cun sch theo mc do
ng ta t chn? Trong mt chng c

th, ng ta c bn n tnh hnh kinh

t ca thi k khng? C nhc n
cc cuc chin tranh, cc hot ng
tn gio khng? Vi ng y, iu
g trong s quan trng hn c?
Nu chng ta c th ni phn no ca
cu chuyn m tc gi k c v nh
chnh yu nht i vi ng ta th
chng ta s hiu tc gi hn. C th
bn khng ng vi quan im ca
tc gi v vic vn no l c bn
nhng d sao bn vn hc c t
ng iu g .
C hai kiu ph bnh tc phm lch
s. Th nht l ch khi hiu nhng
g ang c ni n, chng ta mi
c th nh gi mt tc phm lch s
no c v khng tht. Chng ta c
th cm thy l mi ngi thng

khng x tr theo cch tc phm nu.

Thm ch nu tc gi chng minh cho
lp lun ca mnh bng vic ch cho
chng ta cch tip cn ngun thng tin
cho nhng lp lun v nhng
ngun ti liu hon ton ph hp,
chng ta vn cm thy tc gi hiu
nhm chng v nh gi sai v chng
(c th do tc gi thiu hiu bit v
bn cht con ngi hay nhng vn
ca con ngi).
Th hai l khi c i cht hiu
bit c bit v ch ca tc phm,
ta c th ngh s gia s dng nhm
ngun ti liu ca ng ta hoc c th
b thng tin nhm v nhng s kin
lin quan n ch . Trong trng
hp ny, ng ta khng th vit mt
cu chuyn lch s hay v ch .

Chng ta hy vng s gia phi am hiu

nhng g ng ta vit.
Mt nh s gia gii phi kt hp
c ti nng ca mt ngi k
chuyn v mt nh khoa hc. ng ta
phi bit chuyn g c v ng l
xy ra v bit nhng chuyn tht
s din ra theo li mt vi nhn
chng hay tc gi khc.
V cu hi cui cng ( ngha ca
tc phm lch s l g?) c th ni
khng tc phm vn chng no c
nh hng ln n hot ng ca con
ngi bng lch s. Chng ta mun
th gii tt p hn, nhng him khi
hng th vi nhng li kin ngh
thng l cay nghit khi m t v s
khc bit gia hin thc v nhng
iu l tng ca cc tc gi. Lch s

ni v hnh ng ca con ngi trong

qu kh. N thng a chng ta n
nhng hot ng lm thay i thc
ti, lm cho cuc sng ca chng ta
tt p hn. Ni chung, nhng nhn
nh lin quan n lch s thng
c bit n nhiu hn nhng nhn
nh thuc cc ngnh hc khc. Lch
s m t s vt, s vic tn ti.
V nu nhng iu xy ra th
chng cng c th c lp li hoc
b n trnh. Do , ngha ca tc
phm lch s nm nh hng cho
hnh ng chnh tr v thc t. V th
cn phi c ng lch s.

Cch c tiu s v t
truyn
Tiu s l cu chuyn vit v mt

ngi c tht. t nht n l mt bn

ghi chp k li cuc i, lch s ca
mt ngi hay mt nhm ngi. Do
, mt cun sch v tiu s cng c
rt nhiu vn ging cun sch lch
s. c gi phi hi cng mt loi
cu hi: Mc ch ca tc gi l g?
Nhng tiu chun nh gi s tht ca
tc gi l g? V tt nhin, chng ta
cng phi hi c nhng cu m chng
ta vn t ra vi bt c cun sch
no.
C nhiu loi tiu s. Loi th
nht l tiu s cui cng, c coi
nh ln nghin cu cui cng, thu
o v khoa hc v cuc i mt ai
quan trng xng ng c
mt cun tiu s v ton b cuc i
h. Loi tiu s ny khng vit v

nhng ngi ang sng. Chng ch

c vit khi trc c nhiu
bn tiu s cha hon chnh v cng
con ngi . vit c cun tiu
s cui cng, tc gi phi c tt c
cc ngun tin, ti liu v kim tra rt
nhiu thng tin lch s ng i. V
kh nng thu thp d liu v nng lc
sp xp chng to thnh mt cun
sch hay l hai vn khc nhau nn
tiu s cui cng khng phi lc no
cng d c. Mt trong nhng cun
tiu s cui cng v i nht, n by
gi vn hp dn c gi l cun Life
of Johnson (Cuc i Johnson) ca
Boswell. Mi cun tiu s cui cng
l mt lt ct ca lch s mt con
ngi v thi i ngi sng qua
con mt ca chnh ng ta. Bn nn

c n nh c lch s.
Loi th hai l tiu s c u
quyn vit. Khng nh tiu s cui
cng, tiu s c u quyn vit
thng c ngi tha k hay bn
b ca mt ngi ni ting no t
vit rt cn thn, sao cho nhng sai
lm m nhn vt ca cun tiu s
lm hay nhng thnh cng m anh ta
t c u c nhn theo chiu
hng tt p nht c th. Nhng
cun dng ny i lc cng rt hay,
v tc gi ca n c thun li m cc
tc gi khc khng c c l c
php tip cn vi mi ti liu thch
hp. Tt nhin, mt cun tiu s
c u quyn khng c tin tng
nh tiu s cui cng. Thay v c n
nh c mt cun lch s, ngi c

phi hiu l c th n b lm thin

lch i cht theo cch m bn b v
ngi quen ca nhn vt mun anh ta
c ngi khc bit n. V th,
chng ta khng nn trng ch s bit
i t ca ngi tht s nh th
no.
Mt cun tiu s c u quyn
vit thng ni nhiu vi chng ta v
giai on lch s m n ra i, v
thi quen v cuc sng, v nhng
hnh ng v thi c x hi
chp nhn v ngm m ch vi mt
cht suy din v nhng vn khng
c x hi ng tnh. Chng ta
khng nn hy vng hiu c s tht
ca mt cuc chin nu ch c thng
co ca mt bn tham chin. bit
s tht, ta phi c tt c cc thng

co, hi nhng ngi tng v c

gng nhn thc c vn mt cch
sng sut t m thng tin ln xn .
Tiu s cui cng lm c vic
ny, cn tiu s c u quyn vit
(hu ht tiu s ca nhng ngi
ang sng u thuc loi ny) th vn
cn nhiu iu phi lm.
Ngoi ra, cn c nhng cun tiu
s khng thuc hai loi trn. Chng
ti gi chng l tiu s bnh thng.
c th loi ny, chng ta mong
mun tc gi vit chnh xc v hiu
nhng s tht m anh ta a ra; mun
c cm gic ang xem li cuc i
mt con ngi tht trong mt khong
thi gian v khng gian khc. Nhng
cun sch nh vy thng kh hay
mc d khng c tin cy cao nh

tiu s cui cng.

Mt s cun tiu s mang tnh cht
gio hun, c vit ra vi mc ch
ging dy o c. Kiu tiu s ny
ngy nay t c vit nhng chng
tng rt ph bin mt thi. Tiu biu
nh
cun Lives of the Noble
Grecians and Romans (Cuc i ca
nhng ngi Hy Lp v La M ng
knh) ca Plutarch. Tc gi k chuyn
v nhng ngi n ng Hy Lp v
La M v i ngy xa nhm gip
nhng ngi cng thi vi ng cng
tr nn v i nh h, v gip h
trnh c nhng sai lm m ngi
v i thng mc phi. Chng ta c
tc phm khng phi kim nhng
thng tin v tiu s m tm trong
quan im sng ni chung. Plutarch

ni mc ch ban u ca ng khi vit

sch l hng dn ngi khc,
nhng trong qu trnh vit ng mi
nhn ra rng chnh ng mi l ngi
hng li v nhn c s ng vin
t vic cho ht ngi ny n ngi
kia n thu nh mnh.
Tip theo, chng ta s bn v sch
t truyn sch vit v nhng cuc
i cha hon chnh. Cu hi chng
ti t ra u tin l c ai tng
vit t truyn mt cch chn thc
cha?
Chng ta rt kh chng li sc
cm d ca vic k t hn hay nhiu
hn s tht vn c, nht l khi khng
c ai mu thun vi mnh. Ai cng c
vi b mt khng th tit l v c mt
cht o tng vo bn thn. Tuy

nhin, d khng th vit mt cun t

truyn hon ton ng s tht, chng
ta cng khng th vit mt cun t
truyn m khng c thng tin no l
s tht c. Mi cun t truyn u
cho chng ta bit i iu v tc gi
ca n, trong c c nhng iu m
h mun giu.
Nhiu kin cho rng cun
Confessions (Xng ti) ca
Rousseau vit vo khong gia th k
XVIII l tc phm t truyn tht s
u tin. Cng c kin cho rng
phi l tc phm Confessions ca
Augustine v Essays (Nhng bi
lun) ca Montaigne. Trn thc t, tt
c mi iu m mt ngi vit v
mt ch no u l t thut.
Chng ta thy rt nhiu phn Plato th

hin trong tc phm Republic (Cng

ho), cng nh nhiu nt ca Milton
trong Thin ng nh mt, ca
Goethe trong tc phm Faust l t
thut.
Nn nh rng bn thn t ng
khng t vit nn chnh n. Mt s
iu Plato v Aristotle ni tng t
nhau, mt s li khc nhau, nhng d
h c nht tr hon ton vi nhau th
h cng khng th vit hai cun sch
ging ht nhau v h l nhng con
ngi khc bit.
Khng ai c th tch hon ton
bn thn ra khi tc phm ca chnh
mnh. Montaign tng ni: Ti khng
sng to ra cun sch ca mnh nhiu
hn n sng to ra ti. Mt cun
sch lun c cng phm cht vi tc

gi ca n. N lin quan n bn ng
ca ti, l mt phn khng th thiu
ca cuc i ti. ng cn ni thm:
Mi ngi u c th nhn ra ti khi
c sch ca ti v c th hiu c
sch ca ti khi nhn vo bn thn
ti.
Mc d tiu s v c bit l t
truyn thng tit l rt nhiu thng
tin v tc gi, nhng chng ta khng
nn dnh qu nhiu thi gian tm hiu
nhng b mt ca tc gi n mc
khng th tm ra nhng iu h din
t ht sc mc mc trong tc phm.
Bn cnh , mc d nhng cun
sch ny thng mang tnh th ca hn
l tho lun hay trit l, nhng chng
chnh l loi sch lch s c bit.
Bi vy, bn ng thm tht g vo.

Tt nhin, nu bn mun bit s tht

v cuc i mt ngi, bn nn c
cng nhiu sch tiu s vit v ngi
cng tt, k c t truyn nu c.
Hy c tiu s nh c sch lch s,
hy xem nhng cun t truyn mt
cch nh v ng qun l khng
c tranh lun v cun sch cho ti
khi hiu cn k ni dung sch.

Cch c nhng vn
thi s
Chng ti ni r rng c phn
tch l phng php bn c th p
dng vi bt c th g bn c, khng
nht thit phi l sch v. Nhng
khng phi lc no cng cn c
phn tch. C nhiu th ta c khng
i hi nhng n lc v k nng cn

thit ca c phn tch. Tuy nhin,

mc d bn khng nht thit phi p
dng cc quy tc c cho mi tnh
hung, bn vn cn t ra bn cu hi
c bn khi c bt c th g, trong
c cc vn thi s.
Khi c cc s kin thi s,
chng ta cng gp phi mt vn
ging nh khi c v lch s. l ta
khng th bit chc v nhng iu
ang din ra cng nh ta hon ton
m m v nhng iu xy ra trong
qu kh. D vy, ta vn phi c tm
hiu.
Nu cng mt lc ta c mt mi
ni, nhn v nghe c mi cuc ni
chuyn trn tri t ny, chng ta c
th tm ra s tht ca mi s kin
ang din ra. Nhng khng ai lm

c iu c, chng ta phi nh
s gip ca cc phng vin. H
c th bit r chuyn g ang din ra
mt khu vc c th v thut li cc
s kin trn bo, tp ch hoc vit
thnh sch. Nhng iu chng ta bit
u ph thuc vo h.
Tht l tng khi c nhng phng
vin, d hot ng trong lnh vc
no, cng l tm gng trong phn
chiu s tht hoc thng qua h m
s tht to sng. Nhng tri c con
ngi khng phi l mt tm gng
trong, khng phi l mt vt phn
chiu hay mt b lc tt khi thc t
soi ri qua . N lc b nhng g n
cho l khng thc t, khng tht.
l iu hp l. Nhng mt phng
vin d khng thut li nhng iu

anh ta cho l gi di vn c th c
nhm ln.
Do , iu quan trng nht cn
t bit ch khi c bt c bn
tng thun s kin thi s no l:
Ai vit bn tng thut ? hiu
c tm tr phng vin thuc loi b
lc no, chng ta phi t ra mt lot
cu hi nh sau:
1.
Tc gi mun chng
minh iu g?
2.
Tc gi mun thuyt
phc ai?
3.
Tc gi tha nhn nhng
kin thc c bit no?
4.
Tc gi s dng ngn
ng g?
5.
Tc gi c hiu r mnh
ang ni v vn g hay khng?

Hu ht cc cun sch vit v cc

s kin thi s u nhm mc ch
chng minh. Ngi c c th d
dng tm ra mc ch l g. Ngay
phn qung co v nhng cun sch
nu ra lun im chnh ca
sch. Nu khng th c th tc gi
nu ra trong phn gii thiu u sch.
Sau khi t cu hi cun sch
chng minh iu g, bn nn hi tip
xem tc gi ang c thuyt phc ai.
Liu cun sch c hng ti nhng
i tng m mi ngi u bit v
bn c nm trong nhm i tng
khng? Liu nhm ngi c th
nhanh chng gii quyt tnh hung m
tc gi t ra khng? Hay mi ngi
u c th gii quyt vn ? Nu
bn khng nm trong nhm i tng

m cun sch hng ti, c th bn

s khng mun c n na.
Tip theo, bn phi tm hiu v
lng kin thc c bit m tc gi
mc nh l bn c bit. T kin
thc y c phm vi ngha rt
rng, bn c th thay th n bng
quan im hay nh kin s tt
hn. Nhiu tc gi ch vit cho nhng
c gi tn thnh vi kin ca h.
Nu bn bt ng su sc vi nhng
gi nh ca cc phng vin, hn bn
s ni cu khi c sch ca h.
Bc tip theo, bn phi hi xem
liu tc gi c s dng ngn ng no
c bit khng. iu ny rt quan
trng khi c tp ch v bo, nhng
n cng c th p dng cho cc cun
sch v lch s ng i. Mt s t

c th gi ln nhng phn ng c
bit t chng ta m thng khng th
c c cc c gi sng cch y
mt th k, v d nh t Ch ngha
Cng sn hay ngi cng sn.
Chng ta nn c kim ch nhng phn
ng ny hoc t nht nn bit khi no
chng din ra.
Cui cng l cu kh tr li nht:
Liu ngi phng vin vit bi m
bn ang c c bit r thc t hay
khng? Anh ta c c chia s nhng
suy ngh v quyt nh b mt ca
nhng ngi m anh ta ang ni n
hay khng? Anh ta c bit tt c
nhng iu cn bit gii thch mt
cch hp l v c cn nhc v tnh
hung nu ra hay khng?
Bn s nhn thy rng nm cu hi

ny ch l nhng cch bin i khc

nhau ca nhng cu hi m chng ti
khuyn bn nn t ra khi c bt c
cun sch m t no. Nhng v cc
cun sch ng thi v cc ti liu
v th gii ng i lun t ra
nhng vn c bit cho bn c
nn chng ta cn din t cu hi
theo cch khc.

Lu v cc tp san
i khi chng ta phi c, ly
thng tin hiu, xem ngi khc
phn tch thc t nh th no. Chng
ta thng c bo, tp ch v c
nhng mu qung co v chng cung
cp thng tin. Lng ti liu dng
nh vy nhiu ti mc khng ai c
thi gian c ht mt phn nhng ti
liu . Trong s ny, cc tp ch tin

tc gip c gi chn ra nhng yu t

quan trng nht. Nhng ngi vit
cc tp ch ny trc ht phi l c
gi. H pht trin ngh thut c,
ly thng tin vt qu kh nng ca
nhng c gi trung bnh.
iu ny cng ng vi cun
Readers Digest (Tp san bn c) cun tp san chuyn tm lc nhng
g ni bt trong cc tp ch thng
dng hin thi v c c chng li
thnh tng tp nh gn. Tt nhin,
nhng bi vit hay nht cng nh
nhng cun sch tt nht khng th c
c li m khng st . Nhng bi
vit tm trung, khi c ng li thng
l vn , thm ch cn hay hn bn
gc v nhng bi vit tm trung ch
yu l thng tin. K nng cn thit

u tin vit cun Tp san bn

dc v rt nhiu tp ch xut bn nh
k tng t l k nng c. Ch sau
khi c, bn mi c th vit nhng
bi vit n gin, r rng, chn lc
c nhng thng tin chnh t cc
trang bo v loi b nhng phn
khng quan trng.
Chng ta c cc tp ch xut bn
nh k thu tm c cc tin tc
v s kin ang din ra. Nhng mun
c y thng tin, ta bt buc phi
c bi vit c th d cc tp san c
hay n u. V d ta c th tit kim
thi gian, cng sc vi nhng thng
tin c ng c cc bin tp vin
tm tt trn tp san th ta cng khng
th b qua hon ton vic c.
R rng, mun c mt tp san

cng c ng, ngi ta cng phi

chn lc nhiu. Chng ta c th khng
thy lo nu 1.000 trang b ct xung
cn 900 trang. Nhng nu 1.000 trang
b ct ch cn mi hay thm ch l
mt trang th nhng g b ct i s tr
nn quan trng. V th, thng tin cng
c ng chng ta cng cn phi bit
i cht v phng thc chn lc.
Cui cng, bn cn c nhng hm
khi n c c ng thnh thc.
Bn khng th c bn gc tm
xem nhng g c ct bt m phi
t mnh suy din t bn rt gn. Do
, vic c cc tp san thi s i
khi l vic c yu cu cao nht v
kh nht m bn c th lm.

17
Cch c sch khoa
hc
v sch ton
Trong chng ny, chng ti
khng t vn cho cc bn phng
php c tt c cc loi sch khoa
hc v sch ton m ch tho lun v
hai loi sch: sch khoa hc v ton
c; sch khoa hc hin i.
Chng ta thng ni ti phng
php c cc loi sch kh hiu v
gii hn mt s ch no ,
nhng y, chng ti khng cp
phng php ny v hai l do. Th

nht, chng ta khng trnh

c cc loi sch kh hiu ni trn.
Th hai, cho n cui th k XIX,
nhng cun sch khoa hc ln u
ch dnh cho nhng c gi khng
chuyn. Cc tc gi nh Galileo,
Newton v Darwin u mong mun
cc nh chuyn mn trong cng lnh
vc c cc tc phm ca mnh.
Nhng thi gian li cha c cc
c quan chuyn ngnh. Ngy nay,
khng c s phn bit gia c gi
chuyn ngnh v c gi ni chung
khi c cc cun sch khoa hc
ng i. a s cc nh khoa hc
hin i khng quan tm cc c gi
khng chuyn ngh g nn h khng c
gng thu ht cc c gi ny.
Xu hng khoa hc hin nay l

cc ch khoa hc c vit bi
cc chuyn gia v dnh cho cc
chuyn gia. Ni dung ca n thng
tp trung vo nhiu kin thc chuyn
ngnh m ch mt s c gi hc v
lnh vc mi c th hiu c.
u im ca xu hng ny l n gip
khoa hc pht trin mnh hn; cc
chuyn gia tho lun vi nhau v lnh
vc ca h cng bit v c th hiu
s vic nhanh chng, nhn ra cc vn
v tm cch gii quyt n. Nhng
nhc im ca xu hng trn l n
b qun nhng c gi thng minh.
Trn thc t, nhng xu hng
tng t cng ang din ra trong cc
lnh vc khc: cc nh trit hc
thng vit cho cc nh trit hc, cc
nh kinh t vit phc v cc nh kinh

t Ngay c cc s gia cng thy

rng cc nh khoa hc vit phc
v cc chuyn gia trong lnh vc khoa
hc t kt qu cao hn l vit
cho tt c cc i tng.
Vy c gi bnh thng s x l
th no trong cc tnh hung ny?
Mi ngi khng th tr thnh chuyn
gia trong mi lnh vc. V th, c
gi phi c ph cp kin thc khoa
hc. Nhng iu quan trng l c
gi khng nhng cn hiu c s
khc bit ny m cn cn c kh nng
c hiu nhng ci hay.

Hiu bit v cng trnh

khoa hc
Mt trong nhng ngnh hc thut
pht trin nhanh nht l lch s khoa

hc. Trong nhng nm qua, con ngi

chng kin nhiu thay i ln
trong lnh vc ny. C thi k, cc
nh nghin cu khoa hc tht s coi
nh vai tr ca cc nh nghin cu
lch s khoa hc, h ch l nhng
ngi nghin cu lch s mt ch
no v khng c kh nng m rng
ra cc ch khc.
Ngy nay, ngi ta rt coi trng
cc khoa dy lch s khoa hc, cc
nh khoa hc gii nghin cu v vit
v lch s. V d, hin nay ti nhiu
nc trn th gii, ngi ta tin hnh
nhng nghin cu chuyn su v s
nghip v tnh cch l thng ca
Isaac Newton v gi l ngnh
Newton. Mt na s sch nghin
cu v Newton c xut bn

hoc cng b. Nguyn nhn ca hin

tng ny l v cc nh khoa hc hin
nay quan tm n bn cht s nghip
khoa hc hn cc nh khoa hc trc
y.
V vy, chng ti khuyn cc bn
nn c t nht l mt vi cun sch
khoa hc c. Khng c cun no kh
n ni bn khng th c c, nu
bn tht s mun. Khi c mt cun
sch, bn cn nu ra cng r cng tt
cc vn m tc gi ang tm cch
gii quyt. Quy tc c phn tch ny
ph hp vi tt c cc loi sch m
t v c bit ph hp vi cc loi
sch khoa hc v sch ton hc.
L mt c gi khng chuyn, bn
khng cn c sch khoa hc tr
thnh uyn bc trong lnh vc m

ch cn c hiu lch s v bn
cht khoa hc. Tc l, bn cn nhn
thc c cc vn m cc nh
khoa hc ln ang c gng gii quyt
cng nh ngun gc pht sinh ra
chng.

Nhng gi khi c
sch khoa hc c
c mt cun sch khoa hc,
chng ta thng ch ti nhng pht
hin nh kt lun thuc mt s lnh
vc c nghin cu th nghim
trong phng th nghim hoc nh cch
quan st bn cht hin tng. Khoa
hc lun hng ti m t cc hin
tng cng chnh xc cng tt v tm
ra mi lin quan gia cc hin tng
khc nhau.

Cc thut ng quan trng trong

mt cun sch khoa hc thng c
din t bng cc t ng khng ph
thng hoc mang tnh k thut. iu
ny rt d nhn ra. Qua , bn c th
nm c nhng nhn nh chnh.
Khoa hc khng ch cp ti mt
ch . Khng ging mt nh lch s,
lun vt qua ranh gii thi gian v
a im, nh khoa hc thng
cp ti vn chung v cch x l
chung.
c gi thng gp phi hai kh
khn chnh khi c sch khoa hc:
Th nht l cc lun c. Khoa hc
thng c vit theo phng php
quy np, tc l cc lun c hnh thnh
nn cc mnh thng qua cc dn
chng thc t. Ngoi ra, cn c cc

lun c khc c gi l din dch mnh ny c chng minh bng

mnh kia. Nhng lun c quy np
vn c coi l c trng cho khoa
hc.
hiu c nhng lun c quy
np trong sch khoa hc, bn cn
phi tm hiu cc dn chng c bn
m nh khoa hc a ra. Nu c gi
khng hiu cun sch , h ch c
mt cch duy nht l da vo cc
kinh nghim c bit ca bn thn.
c gi c th phi chng kin cc
th nghim minh ho trong phng th
nghim; xem xt v nm bt cc tnh
hung tng t trong sch; n bo
tng quan st cc mu hoc cc m
hnh
Bt k ai mun hiu c lch s

ca khoa hc, h khng nhng phi

c m cn phi lm quen vi cc
vn bn c. Trn thc t, c c cc
th nghim c in v cc loi sch
c in. Nhng ngi c kinh
nghim thc t v thc hnh s thy
d dng hn khi c cc loi sch
khoa hc c.
Kh khn th hai khi c sch
khoa hc l cc php tnh. y cng
chnh l vn ca mn ton hc.

Nhng vn thng
gp trong ton hc
Nhiu ngi rt s mn ton v
ngh rng mnh khng c c cc
sch v ton hc. Mt phn l chng
ta khng c dy hoc khng c
dy sm bit rng ton hc l mt

ngn ng v chng ta c th hc n
cng nh hc cc mn khc.
Chng ta phi hc ngn ng hai
ln. Th nht l khi chng ta hc cch
ni, th hai l khi ta hc cch c.
Nhng chng ta ch cn hc ton mt
ln v ton hc c coi l ngn ng
vit.
Chng ta bit rng hc mt ngn
ng mi thng lin quan n cp
c s cp. Khi thc hnh cc bi
c u tin, chng ta phi hc cch
nhn bit cc k hiu nht nh v ghi
nh mi quan h nht nh gia cc
k t. Ngay c nhng c gi gii
nht vn tip tc luyn c cp
s cp khi c c hi. V d, khi bn
gp mt t khng bit, bn phi tra t
in. Nu bn cn bi ri v ng

php ca mt cu, bn vn cha vt

qua c cp c s cp. Ch khi
no gii quyt c cc vn ny,
bn mi c th c sch trnh
cao hn.
V ton hc l mt ngn ng nn
n c vn t ring, ng php ring.
c gi trnh s cp cn hc v
cc vn , phi hiu c mt s
k hiu v mi quan h gia c k
hiu. Ngn ng th hin cc thut
ng, nh l v phng trnh ton hc
thng khng hm cha ngha v
cm xc.
Khng bao gi l qu mun
gii quyt cc vn v ton hc.
Bn c th bt u tip xc vi ton
hc qua tc phm ni ting Elements
of Geometry (Cc yu t hnh hc)

ca Euclid.
Trong nm nh l u trong tp I
cun sch trn, ba nh l u l cc
vn v dng hnh hnh hc. Dng
hnh rt cn thit cho vic chng
minh cc nh l. Bn c th thy
iu ny trong nh l 5: Trong mt
tam gic cn, cc gc y bng
nhau - nh l ny lin quan n
nh l 3: ng thng ngn hn b
ct ra t mt ng thng di hn.
Cn nh l 3 ph thuc vo vic s
dng kt cu dng hnh ca nh l 2,
trong khi nh l 2 li lin quan n
nh l 1. Nh vy, ta c th thy cc
nh l ny u cn thit b tr
cho nh l 5.
nh l 5 l kiu nh l chng
minh mi quan h nu th. Nu c

mt chi tit ng v cc yu t khc

c gi tr (tc l gi thit), chng ta
s chng minh c iu g l
ng, gi l kt lun. Nu gi thit
khng ng th kt lun khng th
ng. nh l 5 ch chng minh mi
quan h gia gi thit v kt lun
ng.
Tuy nhin, mt gi thit ph bin,
thm ch l mt gi thit mang tnh
trit hc cng cn nhiu hn ch. C
th ni, logic trit hc c p dng
mt cch trit trong ton hc.
Hy xem xt s khc bit gia cc
yu t trong nh l 5 v tam on
lun n gin nht di y:
Tt c cc ng vt u
phi cht
Con ngi l ng vt

Con ngi phi cht

y, chng ta ang gi thit v
nhng vn c tht, tc l ng vt
v con ngi l c tht. V th, cch
chng ta kim tra gi thit ny khng
ging nh kim tra gi thit trong
ton hc. nh l ca Euclid khng
chu nh hng ca vn ny. ng
khng cn bit liu c nhng ci
tng t nh tam gic cn hay khng.
ng ni nu l tam gic cn th
ng nhin, cc gc y bng nhau.
y l iu lun ng!

Nghin cu ton trong

sch khoa hc
Chng ta bit rng, s xut hin
ca ton hc trong sch khoa hc l
mt kh khn i vi ngi c. Sau

y l mt s iu bn cn lu :
Trc tin, bn c th c cc
chng trnh ton s cp tt hn bn
ngh. Hy bt u vi Euclid v tin
rng nu bn dnh mt vi bui ti
c cun Cc yu t hnh hc, bn
c th vt qua nhng kh khn khi
c sch khoa hc. Nu bn c
mt s sch ca Euclid, hy c tc
phm ca cc nh ton hc c Hy Lp
khc nh Archimedes, Apollonius,
Nicomachus.
Th hai, nu bn nh c mt
cun sch ton hc hiu n, bn
phi c t u n cui; cn mt
chic bt vit ra nhng iu cn ghi
nh - mt cng vic cn thit vi
sch ton hc hn bt c loi sch
no khc. Nhng nu bn ch c mt

cun sch khoa hc c cc vn

ton hc, bn nn b qua thao tc
ny.
Cun Principia (Nhng nguyn l
c bn) ca Newton l mt v d tiu
biu. Cun sch ny bao gm rt
nhiu nh l, phn dng hnh v cc
nh . Nhng chng ta khng cn
c chi tit c cun, nht l ln c
u tin. Bn hy c phn nh l v
xem qua phn chng minh nm
chnh. Sau , c phn b v h
lun, c phn ch gii nu ln mi
quan h gia cc nh v mi quan
h ca ton b cun sch. Lm nh
vy, bn s thy c tng th v tm
ra phng php trnh by ca
Newton: u tin l g, tip theo l
g, cc phn lin kt vi nhau th no.

Tip tc c theo cch ny cho n

ht cun sch v trnh cc s m
bn thy rc ri. i vi cc vn
khng quan trng, bn ch cn lic
qua nhng phi m bo tm v c
cc on Newton nu ln quan im
chnh ca ng.
Sch ton hc thng i hi s
chnh xc, r rng. Thng thng, bn
c th hiu c mt s vn m
khng cn tm hiu su v ton hc
nh trng hp c sch ca
Newton. Tuy nhin, iu l l ton
hc khin nhiu ngi thy s v
khng thch nhng bn s gp nhiu
rc ri nu thiu n. in hnh l tc
phm Two New Sciences (Hai ngnh
khoa hc mi) ca Galileo chuyn
lun ni ting v sc mnh ca vt

cht v v s chuyn ng. Tc phm

ny v cng kh i vi c gi thi
nay v c bn n khng theo kiu ton
hc khi trnh by di dng i thoi.
Mc d, n ph hp vi sn khu v
hu ch trong trit hc nhng hnh
thc i thoi nh vy khng ph hp
trong khoa hc. V th, rt kh bit
c Galileo mun ni g, mc d
khi tm ra c, bn s thy ng ang
cp n nhng vn mang tnh
cch mng.
D nhin, khng phi tt c cc tc
phm khoa hc kinh in u s dng
hay cn phi s dng ton hc. Cc
tc phm ca Hyppocrates ng t
ngnh y hc Hy Lp khng phi l
tc phm ton hc. Bn c th c
cc tc phm ny thy c quan

im y hc phng bnh hn cha

bnh ca Hyppocrates. Bi lun ca
William Harvey v s tun hon mu
hay sch ca William Gilbert v nam
chm cng khng phi l tc phm
ton hc. c nhng cun sch ny
s khng qu kh khn nu bn lun
tm nim rng mc ch ch yu
khng phi tr thnh chuyn gia
m ch l hiu vn .

Lu v khoa hc
thng thc
Trn phng din no , khng
c nhiu iu ni v cc tc phm
khoa hc thng thc. Theo nh
ngha, l nhng tc phm c
vit cho s ng c gi, khng phi
cho cc nh chuyn mn. V th, nu

bn c gng c cc tc phm
khoa hc kinh in, bn s khng gp
nhiu kh khn khi c cc tc phm
ny. D l tc phm khoa hc nhng
sch khoa hc thng thc trnh ni
n hai vn chnh. l t m t
v cc th nghim (thng ch nu
kt qu ca cc th nghim) v t cc
vn ton hc (tr phi l nhng
cun sch ton ph thng).
Hu ht cc bi bo v khoa hc
thng d c hn cc cun sch
khoa hc thng dng. Thm ch c
nhng bi bo rt hay, c bin tp
cng phu, c trch nhim nhng
chng vn mang li vn m chng
ti bn cui chng trc.
l khi c, chng ta ph mc s chn
lc thng tin cho phng vin. Nu h

l nhng phng vin gii th chng ta

l ngi may mn.
c mt tc phm khoa hc khng
d nh c mt cu chuyn. V d,
mt bi bo ch di ba trang v DNA
nhng khng c bt c bo co th
nghim hay s , cng thc ton hc
no th c gi vn phi n lc ht
mnh. Bn khng th c hiu m u
c khng tnh to. V th, yu cu c
tch cc cng quan trng hn so vi
bt k lc no: xc nh ch , tm
ra mi quan h gia tng th v b
phn; phn tch cc thut ng v tm
ra cc lun v l l; c gng trc
khi bt u ph bnh hay nh gi tm
quan trng. Nhng quy tc ny rt
quen thuc v phi c p dng
cht ch hn y.

Cc bi bo ngn ch yu thng
cung cp thng tin nn bn khng cn
phi suy ngh nhiu. Bn ch cn c
gng hiu v theo di cu chuyn ca
tc gi. Nhng khi c cc tc phm
xut chng nh Introduction to
Mathematics (Dn lun ton hc)
ca Whitehead, The Universe and
Dr. Einstein (V tr v Tin s
Einstein) ca Lincoln Barnett v The
Closing Circle (Vng trn khp kn)
ca Barry Commoner. Tc phm bn
v mt ch quan trng m tt c
chng ta ngy nay c bit quan tm khng hong mi trng. Vn vit
cht ch v sc tch yu cu chng ta
phi lun ch . Ton b tc phm c
nhng n m c gi phi thn
trng khng c b qua. Mc d

khng phi l mt tc phm mang tnh

thc tin nhng nhng kt lun l
thuyt ca n c nhng nh hng
quan trng. Ch ring ch ca cun
sch l khng hong mi trng cng
ni ln iu ny. Nu mi trng
chng ta ang sng ri vo trng thi
khng hong th tt yu chng ta cng
b lin quan. Khi gp khng hong,
chng ta thng hnh ng hay khng
hnh ng theo mt kiu no na.
V th, tc phm ca Commoner d
ch yu l l thuyt nhng li c tm
quan trng vt ln trn l thuyt v
i vo thc t.
Ni nh trn khng c ngha rng
sch ca Commoner quan trng, cn
sch ca Whitehead v Barnett th
khng. Khi cun V tr v Tin s

Einstein c vit ra mang tnh l

thuyt (cho c gi i chng) v lch
s nghin cu nguyn t, mi ngi
bit nhiu v nhng him ha gn
lin vi vt l nguyn t xut pht t
vic khm ph bom nguyn t. Nh
vy, cun sch l thuyt cng c
nhng kt lun thc tin. Nhng ngay
c khi con ngi ngy nay khng cn
lo lng v nguy c mt cun chin
tranh nguyn t hay ht nhn sp xy
ra, th vn c nhu cu c cun sch
l thuyt ny hay mt cun khc
tng t. L do l v vt l nguyn t
hay ht nhn l mt trong nhng thnh
tu ln nht ca thi i chng ta. N
ha hn nhng iu to ln cho con
ngi, nhng cng c nhng e da
khn lng. Mt c gi quan tm

n ch ny v mun nm bt
thng tin cn bit mi kha cnh ca
n.
Tc phm Dn lun ton hc ca
Whitehead li mang tnh cp thit hi
khc. Ton hc c l l iu b n
nht, c ch ng trong x hi ngy
nay ging nh nhng b n v tn
gio mt thi lm ma lm gi.
Nu mun bit bn cht thi i ca
mnh l g, chng ta phi hiu t nhiu
v ton hc, hiu cc nh ton hc
lm vic v suy ngh nh th no.
Sch ca Whitehead d khng i su
vo nhng phn nh kh hiu ca ch
nhng li ni rt hng hn v cc
nguyn tc suy lun ton hc. t nht,
n cng ni cho c gi bit rng nh
ton hc ch l mt ngi bnh

thng ch khng phi l mt nh o

thut. Pht hin ny cng rt quan
trng vi nhng c gi lun khao
kht m rng tm hiu bit xa hn
nhng suy ngh v kinh nghim thin
cn.

18
Cch c sch trit
hc
Tr em lun t nhng cu hi k
diu nh: Ti sao l con ngi? Ci
g lm cho con mo chy c? Tn
ban u ca th gii l g? Thng
c l do to ra tri t khng?
l cch th hin s tm kim tri
thc ca tr em. Theo Aristotle, trit
hc bt ngun t s thc mc v bt
u t thi th u, mc d i vi a
s chng ta trit hc cng cht dt
t thi th u.
Bn tnh ca tr em l thch t
cu hi. Khng phi s lng cu hi

m chnh bn cht ca cu hi khin

tr em khc ngi ln. Ngi ln
khng nh mt s t m vn l mt
c tnh ca con ngi, nhng s t
m ca ngi ln thoi ho dn v s
lng. H mun bit liu mt iu g
c ng l nh vy khng, ch
khng n l do ti sao. Nhng
cc cu hi ca tr em th khng hn
ch nhng iu m mt cun bch
khoa ton th c th tr li.
Mt tr c khng c kch thch
bng nhng cu hi hay tn ti nhng
chng ta phi nhn theo cch nhn ca
tr em, thc mc nh cch tr em
thng lm v hi nh chng hi. S
phc tp ca cuc sng ngi ln
cn tr s tht. Cc trit gia v i
lun thnh cng trong vic gt phng

i nhng iu phc tp v nhn nhn

nhng iu n gin. Nu chng ta
noi gng h, chng ta cng phi n
gin nh con tr khi t cu hi v
thng thi, gi dn khi tr li.

Cu hi ca cc trit
gia
Nhng cu hi n gin kiu tr
con m cc trit gia hi l g? Khi
vit ra, dng nh chng chng n
gin t no bi v tr li chng khng
d. Tuy nhin, s n gin ca n
nm ch n mang tnh c bn, nn
tng.
V d, ta c th t nhng cu hi
v s tn ti nh: s khc bit gia
tn ti v khng tn ti l g? iu g
chung cho tt c nhng g tn ti v

mi th tn ti c nhng c tnh
no? C nhng cch tn ti khc nhau
khng? C iu g ch tn ti trong tr
c hay phc v tr c khng v chng
ta c bit chng hay khm ph chng
khng? Mi th tn ti c tn ti hu
hnh khng hay c nhng th tn ti
khng ph thuc vo vt cht? C
phi tt c mi th u thay i
khng hay c vt no khng bao
gi thay i? C ci g tn ti v cn
thit khng? C phi phm vi ca
nhng th c th tn ti ln hn phm
vi ca nhng th tht s tn ti
khng?
y chnh l nhng cu m mt
trit gia hi khi mun khm ph bn
cht ca s vt v phm vi ca s tn
ti. Khng kh nu ln hay hiu

nhng cu hi ny, nhng tr li

chng th rt kh. Kh n mc c
nhng trit gia, nht l nhng ngi
thuc cc th h gn y cho rng
khng ai c th tr li chng mt
cch tho ng c.
Ngoi nhng cu hi v s tn ti,
cn c hng lot cu hi trit hc
khc lin quan n s thay i hay
bin chuyn. Nhng iu m bng
kinh nghim ca mnh, chng ta ni
rng chng tn ti nhng chng cng
c th thay i Chng ra i v mt
i, di chuyn t ni ny n ni khc
trong qu trnh tn ti v nhiu th
thay i c v s lng v cht lng
tr nn to hn hay nh hn, nng
hn hay nh hn hoc thay i mu
sc

iu g lin quan n s thay i?

Trong qu trnh bin i, c iu g
khng thay i cng nh c kha cnh
no ca vt khng thay i chu s
thay i khng? Khi bn hc c
mt iu m trc y bn cha bit,
chc chn bn s thay i mt cht
no v kin thc nhng bn vn
ch l bn nh trc y. Tt nhin l
c nhng thay i tuyt i nh s ra
i v cht i ng thi cng c
nhng thay i tng i nh chuyn
ng ti ch, s ln ln hay s thay
i v cht lng. C bao nhiu loi
thay i? C phi cc yu t hay iu
kin c bn u c mt trong mi qu
trnh bin i v trong mi trng
hp cc nguyn nhn u ging nhau
khng? Chng ta ng g khi ni

nguyn nhn thay i? C cc loi

nguyn nhn khc nhau gy thay i?
Cc nguyn nhn gy thay i c
ging cc nguyn nhn tn ti khng?
Nhng cu hi kiu ny c cc
trit gia nu ln, hng s ch t
s tn ti n s thay i v c gng
lin h s thay i vi s tn ti.
Ging cc cu hi v s tn ti,
chng l nhng cu hi khng kh t
ra v khng kh hiu nhng tr li
chng r rng v hon ho th v
cng kh.
Bn cnh hai loi cu hi trn, c
nhng cu hi v s cn thit v tnh
ngu nhin; v vt cht v phi vt
cht; vt l v phi vt l, t do v
khng xc nh; v nng lc ca tr
tu con ngi; bn cht v mc

kin thc ca nhn loi; v s t do

ca ch. Tt c u mang tnh suy
lun hay l thuyt. Nhng trit hc
khng hn ch nhng cu hi l
thuyt.
Ly v d v ci tt v ci xu.
Tr em rt quan tm n s khc nhau
gia ci xu v ci tt v nu chng
phm sai lm th rt d b pht.
Nhng khi ln, chng ta vn thc
mc v s khc nhau . C s phn
bit r rng, rng khp gia ci tt v
ci xu khng? C iu no lun lun
tt v iu lun lun xu trong mi
trng hp khng? Hay Hamlet
ng khi nhc li li Montaigne rng:
Chng c g tt hay xu, ch c s
suy ngh lm cho n tr nn tt hay
xu m thi?

Tt nhin, tt v xu khng th
ging nh ng v sai. Hai cp t
ny dng nh cp n hai loi s
vt khc nhau. C th, cho d chng
ta cm thy nhng g ng l tt, cha
chc ta cho rng nhng g sai l
xu. Nhng lm cch no phn
bit chnh xc gia hai iu ny?
Tt l mt thut ng trit hc
quan trng v cng l mt t quan
trng trong ngn ng hng ngy ca
chng ta. C gng nh ngha t ny
l mt vn gy nhc u v bn
phi tm hiu su v trit hc hiu
c vn . C th sp xp trt t
ca nhng ci tt khng khi m c
nhiu ci cng tt? C ci tt no
quan trng hn ci no khng? C ci
no ph thuc ci no khng? C

trng hp no nhng ci tt xung

t vi nhau khin bn phi la chn
ci ny v gt b ci kia khng?
Trn thc t, c nhng cu khng
ch hi v ci tt v ci xu, ci
ng, ci sai v trt t ca nhng ci
tt m cn v ngha v v rng buc;
c hnh v ti li, hnh phc, mc
tiu ca cuc sng; cng bng v
quyn li trong cc mi quan h ca
con ngi v tng tc x hi; nh
nc v mi quan h ca n vi cc
c nhn, v mt x hi tt, mt chnh
th cng bng v mt nn kinh t cng
bng, v chin tranh v ho bnh.
Nhng cu hi lin quan n s
tn ti v thay i (gii quyt nhng
c i tn ti hay xy ra trong cuc
sng) thuc v phn nhnh trit hc

l thuyt hay suy lun. Cc cu hi

lin quan n ci tt v ci xu, hay
ci ng v ci sai (gii quyt nhng
g n n lm v nn tm kim) thuc
phn nhnh trit hc thc tin hay quy
phm. Nhng sch ch dn cho bn
cch lm g , v d nh sch dy
nu n hay sch hng dn li xe,
khng tranh lun rng bn phi tr
thnh mt u bp hay ti x gii,
chng ch by cho bn cch thnh
cng. Ngc li, sch trit hc quy
phm quan tm ch yu n cc mc
tiu m mi ngi nn tm kim nh
sng tt hay xy dng mt x hi tt.
Khng ging sch hng dn, sch
trit hc quy phm dng cc t ph
bin m t phng thc nn s dng
t cc mc tiu ny.

Mt tc phm trit hc suy lun

hay l thuyt s mang tnh siu hnh
nu n ch yu bn n cc cu hi
v s tn ti. N s l mt tc phm
trit hc v bn cht nu n lin quan
n s thay i, bn cht v loi thay
i, cc iu kin v nguyn nhn ca
chng. Nu mi quan tm chnh ca
cun sch l kin thc th l mt
tc phm v nhn thc lun cch
gi khc ca l thuyt v kin thc.

Trit hc hin i v
truyn thng ho hng
Chng ti gi nhng cu hi v s
tn ti v nhng iu xy ra trn th
gii hay v nhng iu m con ngi
nn lm hay nn tm kim l cc cu
hi hng nht. C cu hi hng

nht th s c cc cu hi hng
hai. l cc cu hi v kin thc
hng nht ca chng ta, v suy ngh
ca chng ta khi c gng tr li cc
cu hi hng nht, v cch thc chng
ta din t nhng suy ngh trong
ngn ng.
S phn bit gia cu hi hng
nht v hng hai gip chng ta gii
thch nhng g xy ra vi trit hc
trong nhng nm qua. a s cc trit
gia chuyn nghip ngy nay khng
cn tin rng h c th tr li cc cu
hi hng nht. a s h ch chuyn
tm vo cc cu hi hng hai v
thng l nhng cu lin quan n
ngn ng din t suy ngh.
Vn nm chnh vic gt b
hon ton cc cu hi trit hc hng

nht vn rt c c gi bnh
thng quan tm. Trn thc t, ngy
nay trit hc cng nh khoa hc v
ton hc khng c vit dnh cho
c gi bnh thng. Ngi ta cho
rng cc cu hi hng nht l nhng
cu hi t ngi quan tm. V cc
trit gia chuyn nghip nh cc nh
khoa hc th khng quan tm n quan
im ca ai khc ngoi quan im
ca cc chuyn gia.
iu ny khin cho trit hc hin
i rt kh c i vi cc c gi
khng chuyn. Vic c sch khoa
hc i vi nhng ngi khng lm
khoa hc cng din ra tng t nh
vy. Trong cun sch ny, chng ti
khng khuyn cc bn cc c trit
hc hin i v n ch lin quan n

cc cu hi hng hai. Tuy nhin, cng

c nhng sch trit hc m bn c th
v nn c. Chng hi cc cu hi
hng nht v c vit ch yu dnh
cho cc c gi bnh thng ch
khng phi ch ring cho cc trit gia.
Cho n nm 1930 v vi nm sau
, sch trit hc vn c vit cho
c gi bnh thng. Cc trit gia
va mun cc ng nghip c sch
ca mnh, va mun cc c gi
thng minh khc cng c chng. V
nhng cu hi v tr li l mi quan
tm ca mi ngi nn h ngh mi
ngi cn bit suy ngh ca h.
Tt c cc tc phm trit hc kinh
in t Plato tr i u c vit
trn quan im ny. c gi bnh
thng trong c bn c th tip

cn cc tc phm . Mi iu chng
ti ni trong chng ny u nhm
gip bn lm vic .

V phng php trit

hc
Gi s bn l mt trit gia ang
bn khon vi mt trong nhng cu
hi n gin ca con tr nh ni
trn, bn s tr li th no?
Nu cu hi mang tnh khoa hc,
bn bit rng tr li n bn phi
tin hnh mt nghin cu hay mt th
nghim hoc quan st mt lot hin
tng. Nu cu hi mang tnh lch s,
bn bit bn cng phi tin hnh
nghin cu d theo mt cch khc.
Nhng khng c th nghim no cho
bn bit nhng im chung ca tt c

cc s vt ang tn ti. Khng c

hin tng c bit no m bn c
th quan st, khng c ti liu no m
bn c th tm c tm ra s thay
i l g v ti sao s vt li thay
i. Tt c nhng g bn c th lm l
suy ngh v cu hi.
Khi mang tnh tch cc, trit hc
khng n thun l suy lun, tc l
suy ngh m khng c kinh nghim.
Bn khng th tu tin sp xp
tng. C nhng bi kim tra cht
ch v gi tr cc cu tr li ca cc
cu hi trit hc, nhng chng ch
da trn kinh nghim ca mt ngi
bnh thng ch khng phi ca mt
trit gia. Thng qua kinh nghim
thng ngy, bn cng quen vi cc
hin tng thay i nh bao ngi

khc. Mi th xung quanh bn u c

th thay i. Ch khi nhng kinh
nghim v s thay i mt i. Lc
bn mi suy ngh v bn cht v
nguyn nhn ca s thay i nh cch
cc trit gia v i vn lm. iu
phn bit gia chng ta vi cc trit
gia l cc trit gia thng suy ngh
mt cch mch lac, h t nhng cu
hi c tnh tm ti v suy ngh k v
cc kinh nghim tm ra cu tr li.
Nhng khng phi tt c cc cu
hi do trit gia hi v tr li u tht
s mang tnh trit hc. Bn thn trit
gia khng phi lc no cng nhn
thc c iu ny. N khin nhng
c gi khng chuyn cm thy rt
kh khn. V th, bn cn phi phn
bit cc cu hi tht s mang tnh

trit hc v cc cu hi khc m mt
trit gia c th bn n.
Mt v d minh chng cho iu
ny l cu hi ca cc trit gia c i
v s khc nhau gia vt th trn mt
t v vt th trn bu tri. Theo
quan st ca h (khng dng knh
vin vng), dng nh cc thin th
ch thay i v tr, chng dng nh
khng sinh ra v cng khng mt i
nh cy c hay mung th, chng
cng khng thay i v kch thc v
cht lng trong khi tt c cc vt th
trn tri t u thay i v nhiu
kha cnh ch khng phi ch v v
tr. V th, h kt lun rng cc vt
th trn tri c cu to t mt loi
vt cht khc. H khng gi nh
rng nu quan st bng knh vin

vng, h s thy s bin i ca cc

thin th vt ra ngoi nhng g
chng ta bit bng kinh nghim bnh
thng. Do h t nhng cu
hi m ng l nn li cho cc
nghin cu khoa hc sau ny. Nhng
nghin cu nh th bt u vi vic
Galileo s dng knh vin vng v
ng pht hin ra nhng mt trng
ca Sao Mc. S kin ny dn n
vic Kepler a ra mt nhn nh
mang tnh cch mng rng vt cht
cc thin th hon ton ging vt cht
ca cc vt th trn tri t.
Khi c mt tc phm trit hc,
nhng g chng ta quan tm chnh l
cc cu hi trit hc ch khng phi
cu hi khoa hc hay lch s. Mt ln
na, chng ti nhn mnh rng tr

li cc cu hi ngoi suy ngh ra

th khng c cch no khc.
Khng phi ch c cc trit gia
mi phm nhng sai lm nh trn.
Gi s mt nh khoa hc cng bn
khon vi cu hi v kiu sng ca
con ngi. y l cu hi mang tnh
trnh trit hc quy phm v cch duy
nht tr li l phi suy ngh.
Nhng nh khoa hc c th khng
nhn thc c iu nn ng gi
nh rng mt loi th nghim hay
nghin cu no s cho ng cu tr
li. ng quyt nh hi 1.000 ngi
v kiu sng m h mun ri da trn
cu tr li a ra cu tr l
mnh. Cu tr li ca ng do cng
khng ph hp ging nh trng hp
suy on ca Aristotle v vt cht

ca cc thin th.

Cc phong cch trit

hc
C t nht nm cch trnh by
phng php trit hc c cc nh
trit hc v i ca phng Ty s
dng. Sinh vin hay c gi c trit
hc c nn phn bit nhng u im
v nhc im ca tng loi.
1.
Hi thoi trit hc: y l
phng thc trnh by trit hc u
tin tnh theo thi gian (khng phi
theo tnh hiu qu) v c Plato
dng trong tc phm Dialogues
(Nhng cuc hi thoi). Vn phong
c dng y l i thoi, tho
lun mt ti gia mt s ngi vi
Socrates (sau l vi mt din gi

 Athen). Sau mt hi thm d,

Socrates a ra mt lot cu hi v
nhn xt lm sng t vn . Di
bn tay bc thy ca Plato, vn phong
ny gip pht trin s tm ti, gip
ngi c t mnh khm ph. Khi
c h tr bi tnh cao tro, kch
tnh trong cu chuyn ca Socrates,
vn phong ny cng tr nn hiu qu.
Khng ai c th lm nh Platon.
Cc nh trit hc khc nh Cicero v
Berkeley cng c gng dng i
thoi nhng khng my thnh cng.
Nhng on i thoi ca h c u
u, bun t v hu nh khng th
c c. S v i ca Plato chnh
l ch ng vit c nhng mu
i thoi mang tnh trit hc m vn
c s hi hc, hp dn v chiu su

c th snh ngang vi bt k cun

sch no v bt c ti no ca bt
c ai.
2.
Chuyn lun mang tnh
trit hc: Aristotle l hc tr gii
nht ca Plato. ng hc thy mnh
trong sut 20 nm. Ngi ta cho rng
ng cng vit nhng mu i thoi
nhng khng c ci no tn ti c
lu. Nhng g trng tn li l nhng
chuyn lun rt kh v mt s ch
khc nhau. Aristotle l ngi lun
suy ngh rch ri, nhng mc kh
trong cc tc phm cn tn ti ca
ng khin cc hc gi cho rng chng
chnh l nhng ghi ch cho cc bi
din thuyt, sch, hoc l nhng ghi
ch ca chnh Aristotle hay ca mt
sinh vin no ghi li nhng li

dy ca thy mnh. C th chng ta

khng bao gi bit c s tht,
nhng d sao nhng chuyn lun ca
Aristotle vn l mt kiu vn phong
mi trong trit hc.
Nhng vn Aristotle bn n
trong cc chuyn lun v nhng cch
hnh vn khc nhau m ng dng
trnh by nhng pht hin ca mnh
gip to nn mt s chuyn ngnh v
cch tip cn mn trit hc nhng
th k tip theo. Trong cc chuyn
lun , c nhng tc phm c cho
l thng dng v a s chng l cc
on i thoi. Sau l cc b su
tp t liu vi tc phm chnh m
chng ta bit l b su tp 158 hin
php ca cc bang thuc Hy Lp c.
Cui cng l nhng bi lun chnh,

hon ton mang tnh trit hc l

thuyt hay quy phm v vt l, siu
vt l, o c, chnh tr v thi ca.
Mt s tc phm khc nh cun On
the Soul (Ni v linh hn) l s pha
trn gia l thuyt trit hc v khm
ph khoa hc u tin. Ngoi ra cn
mt s bi lun v sinh hc, ch yu
l cc tc phm khoa hc v lch s
t nhin.
Immanuel Kant, i theo phng
thc ca Aristotle mc d v phng
din trit hc ng chu nh hng ca
Plato nhiu hn. Nhng bi lun ca
ng l nhng tc phm ngh thut
hon chnh, khng ging nh
Aristotle. Cc tc phm ca ng
trc tin nu ln vn chnh, i
su vo vn mt cch k lng v

nghim tc, sau mi bn n cc

vn c bit. C th ni, s r
rng ca Kant v Aistotle nm trt
t b cc m h a vo mt ti
bao gm phn m u, thn bi v kt
lun. V phng din no , vn
phong ca bi lun cng ging vn
phong ca on hi thoi. Nhng yu
t kch b mt i trong nhng bi lun
ca Kant hay Aristotle. H trnh by
thng thn v cc quan im trit hc
ch khng a ra cc mu thun v
kin hay gi thuyt nh ca Platon.
3.
Tr li nhng phn i :
Vn phong mang tnh trit hc pht
trin vo thi Trung c v c th
hin r trong tc phm Summa
Theologica (Thn hc Summa) ca
Thnh Thomas Aquinas. Vn phong

ca Aquinas cng c nhng im

tng ng vi hai kiu trn. Nh
ni, Plato nu ln nhng vn trit
hc trng tn; Socrates thng qua
cc mu i thoi nu ln nhng
cu hi tuy n gin nhng su sc
nh tr em thng hi; Aristotle th
nhn nhn nhng phn i ca cc nh
trit hc khc v tr li h.
Vn phong ca Aquinas l s kt
hp gia vic t cu hi v tr li
nhng phn i. Tc phm Thn hc
Summa c chia lm nhiu phn,
nhiu bi lun, cc cu hi v cc bi
vit. Hnh thc cc bi vit u ging
nhau: nu ln cc cu hi, a ra cc
cu tr li sai; vin dn nhng l l
ng h cu tr li sai; sau c
mt bi vit ng tin cy phn li

nhng l l (thng l mt bi t
Kinh Thnh). Cui cng, Aquinas
a ra cu tr li hay gii php ca
ring ng. Sau khi nu ra quan im
ca mnh v vn , ng tr li
p li mi l l sai ca cu tr li
sai.
S khc trit v trt t ca vn
phong ny c nhng ngi c t
duy r rng a thch, nhng khng
phi l nt quan trng nht trong cch
tranh lun ca Thomas Aquinas.
Chnh s nhn nhn cng khai nhng
mu thun, vic ghi li nhng quan
im khc nhau v n lc a ra
nhng gii php cho mi vn c
th xy ra mi l nt ni bt ca
Aquinas. Vic cho rng s tht s m
ra qua nhng chng i v xung t

l mt cch ngh kh thng dng thi

Trung c. Cc nh trit hc thi
Aquinas chp nhn nh l ng
nhin rng h cn sn sng bo v
chnh kin ca mnh trong nhng cuc
tranh lun cng khai khi c rt nhiu
sinh vin v nhng ngi quan tm
tham d. Nn vn minh Trung c ch
yu da trn vn ni v sch thi
rt him v kh tm. Mt gi thuyt
khng th c xem l ng nu n
khng chu c th thch ca cc
cuc tranh lun cng khai. Nh
Sorattes ni: Nh trit hc khng
suy ngh n c m phi i din
vi cc i th trn mt th trng tr
tu. V th, tc phm Thn hc
Summa thm m tinh thn tranh lun
v bn bc.

4.
H thng ho trit hc:
Vo th k XVII, mt kiu trnh by
khc ca trit hc ra i nh cng
ca hai nh trit hc ni ting l
Descartes v Spinoza. H c gng
t chc trit hc ging nh cch h
lm vi ton hc.
Descartes l mt nh ton hc v
i v cng l mt nh trit hc ng
knh. Nhng g ng gng sc c
bn l khoc ln trit hc b o
qun ca ton hc, em li cho n
s chc chn v cu trc chnh thng
nh Euclid lm vi hnh hc trc
2.000 nm. Descartes khng hon
ton tht bi. Xt v mt s phng
din, yu cu ca ng v s r rng
v phn bit rch ri trong suy ngh
l chnh ng trong bu khng kh hn

lon ca cc tng thi by gi.

ng cng vit nhng bi lun v trit
hc mang hi hng truyn thng
gm mt lot cu tr li cho nhng l
l phn i quan im ca ng.
Spinoza a khi nim ny i xa
thm mt bc na. Tc phm Ethics
(o c) ca ng c vit theo
kiu hon ton ton hc vi nhng
nh , chng minh, h qu, b ,
ch gii Tuy nhin, phong cch ny
khng th gii quyt n tho ch
v siu vt l v o c. N c th
ph hp vi cc ch hnh hc v
ton hc nhng li khng ph hp vi
cc ch v trit hc. Du hiu ca
phong cch ny l khi bn c cc tc
phm ca Spinoza, bn c th b qua
rt nhiu ging nh cch bn c tc

phm ca Newton. Bn khng th

nhy cc khi c cc tc phm ca
Kant v Aristotle v t duy ni tip
lin tc. Bn cng khng th nhy cc
khi c tc phm ca Plato ging nh
c mt v kch hay mt bi th.
C l khng c quy tc tu t tuyt
i no. Tuy nhin, cu hi t ra vn
l liu c th vit mt tc phm trit
hc hay theo kiu ton hc nh
Spinoza tng lm hay vit mt cng
trnh khoa hc theo kiu i thoi nh
Galileo c th khng? S tht cho
thy, v phng din no , c hai
ngi u tht bi trong vic
truyn t nhng g h mun truyn
t v dng nh chnh hnh thc h
chn l nguyn nhn ch yu dn n
tht bi.

5.
Vn phong cch ngn: Vn
phong cch ngn cng l mt kiu
trnh by trit hc ng ch , mc d
n khng quan trng nh nhng hnh
thc kia. N c Nietzsche v mt
s nh trit hc ngi Php hin i
khc dng trong cc tc phm nh
Thus
Spake
Zarathustran
(Zarathustra ni th). Nguyn nhn
lm cho vn phong ny tr nn ph
bin trong th k qua c l do cc
c gi phng Ty t ra c bit
thch th cc tc phm ni v s
thng thi ca phng ng c
vit theo kiu cch ngn. Cng c th,
vn phong ny c a thch nh tc
phm Pensees ca Pascal (tt nhin,
Pascal khng h c nh tc
phm ca mnh tr thnh nhng cu

ni ngn v b him. ng qua i

trc khi hon thnh cun sch theo
kiu vit lun).
u im ln ca hnh thc cch
ngn trong trit hc l n khin ngi
c phi suy ngh. Ngi c c cm
gic tc gi mun ni nhiu hn
nhng g c vit ra v h phi suy
ngh rt nhiu v lin kt cc cu,
dng nn nhng l l a ra l
lun ca ring mnh. Tuy nhin, y
ng thi cng l im bt li ca
vn phong ny v n khng h mang
tnh trnh by. Tc gi cp n mt
ti ri chuyn ngay sang mt ti
khc m khng bin h cho nhng g
mnh ni. V th, cho d vn
phong cch ngn c nhng ngi
yu thch thi ca ngng m nhng li

lm bc mnh nhng nh trit hc

nghim tc vn mun theo di v ph
bnh dng suy tng ca tc gi.
Trong nm hnh thc trn, c l
ph bin nht t trc n nay l
kiu vit theo kiu chuyn lun hay
bi lun. Cc tc phm vit theo kiu
ny c th l cc cng trnh c tnh
trang trng v kh c nh cc tc
phm ca Kant hay cc bi lun trit
hc thng thng. Vn phong hi
thoi rt kh vit, cn vn phong hnh
hc th va kh vit li va kh c.
Theo quan im trit hc, vn phong
cch ngn hon ton khng ph hp.
Cn vn phong theo kiu ca Thomas
khng c s dng nhiu trong thi
gian gn y.

Nhng gi khi c

sch trit hc
n y, chng ta thy r rng
iu quan trng nht khi c bt c
tc phm trit hc no l pht hin
vn m tc phm ang c gng
tr li. Vn c th c nu ln
mt cch r rng hay th hin ngm.
Trong trng hp no, bn cng phi
tm c cc vn .
Cch tc gi tr li nhng vn
ny ph thuc rt nhiu vo cc
nguyn tc ch o ca h. Nhng
nguyn tc ny c th c nu ln,
nhng khng phi mi ni mi lc.
Bn cnh nhng l l, chng ti
trch dn li ca Basil Willey v s
kh khn v tm quan trng ca vic
tm ra nhng gi thuyt ngm ca mt
tc gi. iu ny ng vi bt k

cun sch no, c bit l vi cc tc

phm trit hc.
Chng ta khng th ln n cc trit
gia v i v h tm cch giu kn
cc gi thuyt ca mnh hay a ra
nhng nh ngha v nhn nh mp
m. im d nhn thy ca mt trit
gia ti nng l h c th lm ni bt
nhng iu ny hn cc nh vn. Tuy
nhin, cc trit gia v i u c
nhng nguyn tc ch o lm nn
tng cho nhng tc phm ca mnh.
Nhng nguyn tc ny rt d thy nu
h nu ln trong cun sch bn ang
c. Nhng c th h khng lm vy
m li a chng sang mt tc phm
khc. Hoc h khng bao gi trnh
by cc nguyn tc mt cch r
rng m c chng lan to trong

cc tc phm ca mnh.
Kh c th a ra cc v d v
nhng nguyn tc ch o . Tuy
vy, chng ti c th nhc n nguyn
tc ch o ca Plato l hi thoi v
cc ch trit hc c l l hot
ng quan trng nht trong cc hot
ng ca loi ngi. kin ny him
khi c nu r trong cc cuc hi
thoi, cho d Socrates cp n
n trong tc phm Apology (Li t
ti) khi ng khng nh rng cuc
sng khng c kim sot th khng
ng sng. Plato cng nhc n iu
ny trong tc phm Seventh Letter
(Bc th th by). iu ng ni l
Plato th hin quan im ny nhiu
ni, v d nh trong on khn gi
khng ng tnh vi vic Protagoras

khng mun tip tc ni chuyn vi

Socrates trong tc phm Protagoras
hoc khi nhn vt Cephalus c vic
t xut v phi i ngay tp I cun
Republic (Nn cng ho). Mc d
khng ni thng ra nhng Plato dng
nh mun ni rng vic t chi khng
tham gia hnh trnh tm kim s tht
v bt c l do no cng chnh l s
phn bi bn cht su xa nht ca con
ngi. Tuy nhin nh chng ti
lu , y khng phi l chnh kin
ca Plato v n him khi c nu
ln r rng trong cc tc phm ca
ng.
Mt v d khc l v Aristotle.
iu quan trng u tin cn bit khi
c sch ca Aristotle l ta phi nhn
thc rng nhng iu cp n

trong cc tc phm khc u lin

quan n cuc tho lun ny. V th,
cc nguyn tc ch o v logic c
din gii trong tp sch Organon
(Cng c) cng c cp trong
cun Physics (Vt l). iu th hai,
mt phn do cc chuyn lun khng
phi l cc tc phm ngh thut trn
vn nn cc nguyn tc ch o ca
chng khng phi lc no cng c
gii thch r rng. Tc phm o c
bn v nhiu vn : hnh phc, thi
quen, c hnh, nim vui, Nhng
ch c nhng c gi rt ch tm mi
c th tm ra tng ch o. l:
Hnh phc l bao hm ca nhng g
tt p nht ch khng phi l iu
quan trng nht trong nhng iu tt
p. Nhn nhn iu ny, chng ta

thy rng hnh phc khng phi ct

s t hon thin, mc d y chnh l
iu quan trng nht trong nhng iu
tt p. Nh Aristotle ni hnh
phc l cht lng ca ton b cuc
i. Khi nim ton b ca ng
khng ch l thi gian m cn v cc
kha cnh khc ca cuc sng. Ngy
nay, chng ta thng ni ngi hnh
phc l ngi hng trn vn cuc
sng v sut c cuc i. tng
ny mang tnh ch o bi n nh
hng n hu ht cc tng khc
trong cun o c nhng n khng
c nu r n mc cn thit.
Trn y l tt c nhng g chng
ti c th ni v quan im ch o
trong mt cun sch trit hc. Chng
ti khng chc rng mnh c th ch

cho cc bn cch tm ra cc nguyn

tc . i khi phi mt hng nm
vi nhiu ln c i c li mi tm
thy. Tuy nhin, y chnh l mc tiu
l tng ca vic c hiu qu v
c k. Bn nn tm nim rng y l
iu m bn phi lm cho k c
nu mun hiu tc gi. D vic tm
nguyn tc ch o c kh th no,
chng ti cng khng khuyn bn i
tt bng cch c cc tc phm vit
v cc trit gia, cuc i v quan
im ca h. Nhng khm ph do bn
thn bn tm ra s c gi tr gp nhiu
ln kin ca ngi khc.
Khi tm ra nguyn tc ch o
ca mt tc gi, bn s mun bit h
c trung thnh vi nguyn tc
trong tt c cc tc phm ca mnh

khng. Thc t nhng trit gia gii

nht cng khng lm c iu ny.
Emerson ni rng s nht qun l
con qu ca nhng u c hp hi.
l mt nhn nh rt v t, nhng
bn cn nh n. R rng s thiu nht
qun ca mt trit gia l mt iu
nghim trng. Nu mt trit gia thiu
nht qun, bn phi quyt nh chui
nhn nh no l iu m h ng :
hoc l nhng nguyn tc ban u h
nu hay l nhng kt lun khng tun
theo cc nguyn tc nu ban u
hoc bn c th quyt nh rng
khng c ci no c gi tr c.
Vic c cc tc phm trit hc c
nhng kha cnh c bit, lin quan
n s khc nhau gia trit hc v
khoa hc. y, chng ti ch cp

n cc tc phm l thuyt trong trit

hc nh cc chuyn lun hay tc
phm siu hnh v trit l ca t
nhin.
Trit hc phi gii thch bn cht
ca s vic ch khng phi m t nh
khoa hc. Trit hc khng ch quan
tm n mi quan h ca cc hin
tng m cn phi hiu thu nhng
nguyn nhn su xa v iu kin dn
n cc hin tng . Ch c th
khm ph y cc vn ny khi
cc cu tr li c lm sng t bng
cc l l v phn tch r rng.
V th, n lc ch yu ca c gi
l phi tm hiu cc t ng, a ra
nhn nh ban u. Mc d cc trit
gia cng nh cc nh khoa hc c mt
kho thut ng chuyn mn, nhng cc

t ng th hin tng ca h thng

c ly t nhng cu ni thng
ngy nhng c dng theo ngha c
bit. iu ny i hi c gi phi
rt ch . Nu h khng th khc
phc khuynh hng dng nhng t
ng quen thuc theo cch thng
thng, h c th lm cho cun sch
tr thnh v ngha v vng v.
Cng nh trong khoa hc, cc
thut ng c bn trong trit hc rt
tru tng. Cch duy nht din t
cc kin thc tng qut l dng nhng
t ng tru tng. T tru tng
c chng ta s dng trong mi
cuc i thoi ca cuc sng hng
ngy. Tuy nhin, c t tru tng v
t c th cng c lc khin nhiu
ngi lng tng.

Bt c khi no bn ni v iu g
mt cch chung chung tc l bn
ang dng nhng t ng tru tng.
Nhng nhng g bn tip nhn thng
qua cc gic quan li lun lun c th
v c bit, cn nhng g bn dng tr
c suy ngh lun lun tru tng v
chung chung. hiu mt t tru
tng, bn phi bit n din t iu
g. Khi bn ni bit mt iu g
tc l bn hiu mt kha cnh chung
chung no ca nhng s vic m
bn tri nghim. Bn khng th
nhn thy, chm vo hay tng tng
ra kha cnh chung chung . Nu lm
c iu ny th khng cn g khc
bit gia cc gic quan v tr c.
Nhng ai c tng tng xem cc
tng ni n iu g ch lm cho

mnh m m i v cui cng, ch cm

thy v vng v cc t ng tru
tng.
i vi sch trit hc, bn cng
nn quan tm c bit n cc nguyn
tc ca cc trit gia. c th l
nhng iu m trit gia mun bn
cng t gi thuyt ging h, hoc l
nhng vn m h cho l hin
nhin. t gi thuyt khng phi l
vic kh. Bn c t gi thuyt v
sau xem iu g xy ra. Gi v tin
iu m bn tht s khng tin l mt
bi tp tr c ng lm. Bn cng t
tng v nhng lun im ca mnh
th bn cng t nh gi sai quan im
ca ngi khc.
Phn ln sch trit hc u nu
ln mt s gi thuyt m cc tc gi

cho l hin nhin. Nhng gi thuyt

nh th c rt ra trc tip t kinh
nghim ch khng phi c chng
minh t nhng gi thuyt khc. Bn
nn nh nhng kinh nghim rt ra
cc gi thuyt khng ging nhng
kinh nghim c bit ca cc nh
khoa hc m l kinh nghim chung
ca mi ngi. Cc trit gia khng
lm vic trong phng th nghim,
cng khng nghin cu thc a. V
vy, hiu v kim nghim cc
nguyn tc ch o ca cc trit gia,
bn khng cn s tr gip ca cc
kinh nghim c bit c c t vic
nghin cu k lng m ch cn bn
dng chnh l thng v nhng quan
st hng ngy v th gii m bn ang
sng.

Ni cch khc, phng php c

sch trit hc cng ging phng
php vit sch trit hc. Khi i mt
vi mt vn , mt trit gia ch c
cch duy nht l suy ngh v vn
. Khi i din vi mt cun sch
trit hc, c gi cng khng cn
cch no khc l phi c n, ngha
l suy ngh v n. Khng c s gip
no khc ngoi tr c.

Quyt nh ca bn
Mt tc phm trit hc l thuyt
hay th khng cn c yu t hng bin
v tuyn truyn. Bn khng cn quan
tm n nhn cch ca tc gi hay tm
hiu hon cnh x hi v kinh t ca
h. Tuy nhin, s c li hn nu bn
c cc tc phm ca cc trit gia
khc - nhng ngi bn v cc

vn ca tc gi m bn ang c.
Bn nn lng nghe cuc tho lun ca
h trc khi quyt nh v nhng
iu m mt ngi trong s h trnh
by.
Bn cng khng nn lo lng khi
cc trit gia khng nht tr vi nhau
bi hai l do. Tth nht, vic bt
ng quan im nu ko di dai dng
cho thy c mt vn ln cha
c hoc khng gii quyt c.
Quan trng l phi bit nhng iu b
n tht s nm u. Th hai, vic
mi ngi bt ng quan im khng
c g quan trng. Trch nhim ca
bn l t quyt nh. Trong sut cuc
tranh lun ca cc trit gia, bn phi
nh gi iu g l ng v iu g
sai. Khi bn c v hiu mt cun

sch trit hc, bn t ti v th

ca ngi phn xt.
ng nhin, mi ngi phi t
mnh tr li cc cu hi v trit hc.
Ly kin ca ngi khc khng phi
l tr li m l ln trnh cc cu hi.
Cc cu tr li ca bn phi c c s
vng chc vi s h tr ca nhng l
l, tc l bn khng th da vo s
xc nhn ca cc chuyn gia nh khi
c sch khoa hc.

Lu v thuyt thn
hc
C hai loi thuyt thn hc: thuyt
thn hc t nhin v thuyt thn hc
gio iu. Thuyt thn hc t nhin l
mt b phn ca trit hc, l chng
cui cng trong thuyt siu hnh. V

d, nu bn hi thuyt nhn qu c
phi l mt tin trnh v tn khng, c
phi mi th u c nguyn nhn ca
n khng v cu tr li l c th bn
c th ri vo mt vng lun qun v
tn. V th, c th bn phi tha nhn
mt nguyn nhn khi pht no m
bn thn n khng c nguyn nhn.
Aristotle gi nguyn nhn hiu ny l
mt bc chuyn ti ch.
Thuyt thn hc gio iu khc
trit hc ch cc nguyn tc u
tin ca n l nhng bi vit v tn
ngng c mt s nh truyn gio
s dng. Mt tc phm thn hc gio
iu lun l thuc vo cc tn iu v
quyn lc ca nh th tuyn b cc
tn iu .
Nu bn khng theo tn ngng ,

khng l con chin ca nh th ,

bn kh c th c tt mt cun sch
thn hc gio iu bng cch xem cc
tn iu trong sch ging cch bn
nhn nhn nhng gi thuyt ca mt
nh ton hc. Nhng bn phi lun
nh rng tn iu khng phi l iu
m tn gi nh. c tin, i vi
nhng ai c lng tin, l s chc chn
nht ca kin thc ch khng phi l
mt kin mang tnh thm d.
Dng nh, nhiu c gi ngy
nay thy iu ny rt kh hiu. H
thng phm mt hay c hai sai lm
khi i mt vi thuyt thn hc gio
iu. Sai lm u tin l khng chu
chp nhn, d ch l tm thi, rng
cc tn iu vn l cc nguyn tc
u tin ca tc gi. Kt qu l, c

gi c mi nh vt vi nhng
nguyn tc u tin m khng tht s
ch n chnh bn thn cun sch.
Sai lm th hai l h gi nh rng v
cc nguyn tc u tin mang tnh
gio iu nn cc l l da trn cc
nguyn tc , cch t duy m chng
ng h v cc kt lun m chng a
ra u mang tnh gio iu. Tt nhin,
nu mt s nguyn tc c chp
nhn v cch t duy da trn cc
nguyn tc c sc thuyt phc th
c c s chp nhn cc kt lun, t
nht cng nh chp nhn cc nguyn
tc. Nhng nu cch t duy sai th
nhng nguyn tc c chp nhn u
tin s dn n cc kt lun v cn
c.
y, chung ti ang ni n

nhng kh khn phi i mt khi mt

c gi khng tin vo cc tn iu ca
mt tc phm thn hc phi i mt.
c gi c nhim v phi chp
nhn cc nguyn tc u tin l ng,
sau phi c sch tht k. Cn c
gi c c tin c mt tc phm quan
trng i vi tn ngng ca mnh li
c nhng kh khn khc. Tuy nhin,
nhng vn ny khng ch c trong
c sch thn hc.

Cch c sch kinh

in
C mt loi sch v mc cch c
rt th v m chng ti cha bn n.
l sch kinh in. Theo truyn
thng, c th gi chng l sch linh
thing hay thn thnh nhng nhng

t hin nay khng cn ph hp vi

cc tc phm loi ny, mc d vi
mt s tc phm chng vn cn hiu
lc.
V d tiu biu nht l cun Kinh
Thnh. Ngi ta c n khng phi
nh c mt tc phm vn hc m l
c li ca Thng ban pht cho
nhn loi. Tuy nhin, nhng ngi
theo ch ngha Marxists chnh thng
cho rng cc tc phm ca Marx cng
phi c c theo cch m nhng
ngi Do Thi hay C c gio
chnh thng c Kinh Thnh. Cun
Sch ca Mao Trch ng cng
c tnh kinh in nh th i vi mt
ngi cng sn Trung Hoa trung
thnh.
Khi nim sch kinh in c th

vt ra ngoi nhng v d trn. Hy

ngh n bt k mt t chc no
nh nh th, mt ng phi chnh tr,
mt t chc x hi. Ngoi cc t
chc khc th cc t chc trn vn l
mt t chc ging dy, c mt hc
thuyt tuyn truyn v c cc thnh
vin trung thnh v phc tng. Thnh
vin ca cc t chc thng c
mt cch sng bi. H khng, thm
ch l khng th cht vn vic c
cc cun sch theo h l kinh in.
Chnh lng trung thnh tc i ca
h quyn tm ra nhng li sai hay
nhng iu v l trong mt cun sch
linh thing.
Cch c nh th c nhng
ngi Do Thi chnh thng p dng
khi c Kinh Cu c; ngi C

c gio p dng c Tn Cu c;
ngi Hi gio c Kinh Koran;
ngi theo ch ngha Marxists c
cc tc phm ca Marx, Lenin v tu
thuc vo tnh hnh chnh tr h c
cc tc phm ca Stalin; cc nh tm
l hc theo trng phi Freud c
cc tc phm ca Freud; cc s quan
qun i Hoa K c sch hun luyn
b binh
Trn thc t, a s chng ta u
gp tnh hung m ta phi c
sch theo kiu kinh in, ngay c khi
ta cha c c theo kiu . Mt
lut s thiu kinh nghim mun vt
qua nhng k thi lut phi c mt s
vn bn theo cch no c
im cao. Cc bc s hay cc chuyn
gia v c chng ta khi cn l sinh

vin, do s thi trt nn phi c

theo gii thch ca gio s,
C th tm gn cc c im ca
cch c ny trong t chnh thng.
T ny c gc t ting Hy Lp ngha
l kin ng. Nhng cun sch
chnh thng l nhng cun ch c mt
v ch mt cch hiu ng. c
im ny i km vi mt s bt buc.
l c gi trung thnh ca cun
sch kinh in buc phi tm ra
ngha ca cun sch v nhn thy n
ng theo cch hiu ca t ng.
Nu bn thn h khng lm c iu
ny, h phi tm n ai c th lm
c v d nh mt tu s hay gio s
Do Thi hoc ngi c chc v cao
hn h trong t chc. D th no, h
cng buc phi chp nhn gii php

m ngi khc a ra cho vn ca

h. H c m khng c s t do.
i li, h cm thy hi lng s hi
lng kh c th c c khi c cc
sch khc.
Cc vn gp phi khi c sch
Kinh Thnh l vn kh nht trong
lnh vc c. S sch vit v cch
c Kinh Thnh nhiu hn tng s
sch vit v tt c cc kha cnh khc
ca ngh thut c sch. Li ca
Cha r rng l tc phm kh nht m
loi ngi c th c. Nhng nu bn
tin chnh l li ca Cha, th l
tc phm quan trng nht bn cn
c. N lc ca ngi trung thnh
tng xng vi kh ca nhim v
ny. Ngi phng Ty c phn ng
khi ni rng Kinh Thnh l cun sch

c nhiu ch khng ch mt ngha.

N khng nhng l cun sch c
nhiu ngi c nht m cn l cun
sch c c k nht trong tt c
cc cun sch.

19
Cch c
sch khoa hc x
hi
Khi nim v thut ng khoa hc
x hi bao trm gn nh tt c nhng
g chng ta c ngy nay. V d nh
bo ch hin i khng ch gii hn
vic tng thut li nhng s kin,
nhng tin tc kiu nh ai, ci g, ti
sao, khi no, u. Cc nh bo
thng a nhng thng tin c tht
km theo nhng din gii, bnh lun
v phn tch. Cch din gii v bnh
lun thng tin kiu ny u da vo

nhng khi nim v thut ng ca cc

ngnh khoa hc x hi.
Nhng khi nim v thut ng ny
cng xut hin nhiu trong sch bo
ng i m ta c th gp chng
vo cng mt nhm lin quan n
bnh phm x hi. Mi ngy c v s
sch bo vit v cc ch nh sc
tc, ti phm, thc thi php lut,
ngho i, gio dc, phc li x hi,
chin tranh v ho bnh Phn ln
cc tc phm ny u mn t tng
v ngn ng t cc ngnh khoa hc x
hi.
Cc tc phm khoa hc x hi
khng gii hn ngi thut vic
tht. C nhiu bi vit ng i l
cc tc phm khoa hc x hi h cu
vi mc ch to ra mt m hnh x

hi nhn to, cho php chng ta c

th tm ra nhng hu qu v mt x
hi t s i mi cng ngh v nhng
vn khc. Tiu thuyt, kch,
truyn u s dng nhng yu t
ca cc mn khoa hc x hi.
Ngoi ra, hu nh khng c vn
x hi, kinh t hay chnh tr no li
cha tng c cc chuyn gia khoa
hc x hi lu tm n. Hoc h ch
ng tm ti hoc do nhng ngi
phi trc tip i mt vi nhng vn
mi h nghin cu, h s phn
loi vn , xc nh cng thc ca
cc vn v gip gii quyt vn .

S n gin ca vic
c sch khoa hc x hi
C nhiu bi vit thuc lnh vc

khoa hc x hi l nhng ti liu rt

d c, vi ni dung thng tin v s
liu thng c t rt t kinh
nghim quen thuc vi c gi,
phong cch miu t thng l tng
thut vn quen thuc vi c gi
qua cc tc phm h cu v lch s.
T x hi l mt t c nhiu sc
thi ngha v c th i lin vi rt
nhiu tnh t. Trong tt c cc trng
hp, ngha rng nht ca t ny l
ch nhng ngi sng cng nhau thay
v sng bit lp.
Khi x hi l mt tnh t, n
cng c nhiu ngha v a phn cc
ngha u quen thuc nh quyn lc
x hi, p lc x hi, cam kt x hi
hay nhng vn x hi. Ring cm
t vn x hi l mt v d v s

gin n bn ngoi lin quan n c

vic c v vit tc phm khoa hc
x hi.
Nhng bi vit khoa hc x hi c
nhiu thut ng v hnh nh n d km
theo xc cm su sc thng lm c
gi lm tng l d c. Ti liu
tham kho u ni v nhng vn
hon ton quen thuc vi ngi c.
Khng nhng th, thi v tnh cm
ca ngi c v nhng vn ny
thng c pht trin mt cch chc
chn. Trong khi trit hc cng gii
quyt nhng vn ca th gii
nhng chng ta thng t khi a ra
kin v nhng cu hi trit hc. Cn
vi nhng vn do khoa hc x hi
gii quyt, chng ta thng c nhng
kin ht sc mnh m.

Kh khn khi c sch

khoa hc x hi
iu nghch l l nhng yu t
lm cho tc phm khoa hc x hi c
v nh d c li chnh l nhng yu
t lm cho cc tc phm v lnh vc
ny kh c. V d, bn thng phi
c quan im nht nh i vi vn
tc gi a ra. Rt nhiu c gi
s khng trung thc vi kin ca
chnh h nu h ng mt pha c
lp v t thc mc v nhng g h
c. Nhng y li l iu cn thit
mi khi bn c phn tch mt tc
phm no . Quan im c
chng ti ni n trong cc nguyn
tc c. Nu bn nh tr li hai cu
hi c bn u tin i vi bt c

loi sch v no bn c, bn phi

xem xt kin ca mnh ngay lc bt
u c v bn s khng th hiu
c mt cun sch nu t chi nghe
nhng g n ni.
S quen thuc ca cc thut ng
cng nh cc vn khc trong tc
phm khoa hc x hi cng l mt tr
ngi i vi vic hiu tc phm. Bn
thn nhiu nh khoa hc x hi t
thc c kh khn ny. H nht
quyt t chi s dng d t hay nhiu
cc thut ng hay khi nim chuyn
ngnh trong bo ch ph thng v cc
ti liu khc. V d nh khi nim
tng sn phm quc dn (GNP),
c s dng vi ngha tng i
hn ch trong nhng bi vit kinh t
nghim tc. Nhng mt s nh khoa

hc x hi cho rng rt nhiu nh bo

v phng vin khin khi nim ny
phi lm qu nhiu vic. H s
dng n qu rng ri m khng tht
s hiu ngha ca n. Tt nhin l
nu tc gi ca ti liu bn ang c
vn cn bn khon v vic s dng
thut ng ca anh ta, th bn vi t
cch l c gi, cng s khng th
hn th.
Lun im ny s c lm r
bng vic ch ra s khc bit gia
cc ngnh khoa hc x hi v cc
ngnh khoa hc t nhin. Chng ti
quan st v nhn thy tc gi
nhng cun sch khoa hc t nhin
thng lm r nhng g ng ta gi
nh v mong mun chng minh. ng
ta cng c gng c gi d dng

nhn ra nhng thut ng v tin

c ng s dng. tc l gip bn
thng nht quan im vi tc gi v
tm ra cc tin - mt yu cu quan
trng i vi c gi khi c bt c
tc phm m t no. C th bn vn
gp kh khn vi cch trnh by kiu
ton hc v nu bn khng hiu chc
chn v nhng lp lun cng nh c
s thc nghim hoc c s quan st
ca nhng kt lun c rt ra, bn
s kh c th bnh phm c cun
sch - tc l tr li c cu hi
Cun sch c ng khng? v
ngha ca n l g?. Tuy nhin, c
mt ngha quan trng khin cho
vic c nhng tc phm loi ny d
hn phn ln cc tc phm m t
khc.

Mt cch ni khc v nhng g

mt nh khoa hc t nhin lm l ni
rng ng ta quy nh vic dng t
ca mnh, tc l ng ta thng bo
cho bn nhng thut ng no cn cho
lp lun ca ng y v ng s s dng
chng nh th no. Nhng quy nh
nh vy thng xut hin u cun
sch di dng nh ngha, nh ,
tin , V vic quy nh c th
cch s dng l mt c im ca
cc ngnh khoa hc t nhin nn
ngi ta thng ni rng nhng ngnh
khoa hc ny ging nhng tr chi
hay chng c cu trc ca mt tr
chi. Vic quy nh cch s dng
cng ging nh vic thit lp lut cho
mt tr chi. Nu bn mun chi bi
ty, bn khng th vn vo li lut

chi v ni rng ba ngi th tt hn

l chi i; nu bn mun chi bi
brit th bn khng th tranh lun vi
lut chung rng qun Q n qun J
hoc l bi ch cao nht s n c
bt c qun bi no khc. Tng t,
bn khng th vn li nhng quy nh
ca mt nh khoa hc chn chnh khi
c tc phm ca ng ta. Bn phi
tha nhn nhng quy nh v bt
u c t .
n nay, vic quy nh s dng
thut ng vn cha ph bin trong
cc ngnh khoa hc x hi nh l vi
cc ngnh khoa hc t nhin. Mt
nguyn nhn l do khoa hc x hi
cha tng b ton hc ho. Mt
nguyn nhn khc l vic quy nh s
dng thut ng trong cc ngnh khoa

hc x hi hay khoa hc hnh vi kh

thc hin hn. N c th l mt cch
nh ngha v mt giai on suy thoi
kinh t hay suy gim sc kho tinh
thn. Thm ch nu mt nh khoa hc
x hi c gng nh ngha nhng thut
ng nh vy th c gi ca ng ta
cng s t du hi chm cho cch s
dng t nh vy. Do , nh khoa hc
x hi phi tip tc chin u vi
nhng thut ng ring ca mnh trong
sut tc phm ca ng v s chin
u gy ra vn cho c gi.
Tuy nhin, kh khn ln nht ca
vic c tc phm khoa hc x hi
xut pht t thc t l ti liu thuc
lnh vc ny hay b pha trn hn l
nhng bi vit m t n thun.
Chng ta thy lch s l s trn

ln gia h cu v khoa hc nh th
no v chng ta phi c lch s vi
nhn thc trong u ra sao. Chng
ta quen vi nhng kiu trn ln
nh vy nhng vi trng hp ca
khoa hc x hi th c khc. Rt
nhiu tc phm khoa hc x hi l s
pha trn gia khoa hc, trit hc, s
hc v thng c cht h cu vit
c trn tru hn.
Nu khoa hc x hi lun c
pha trn y ht nh vy th chng ta
cng s quen vi n nh quen vi
lch s. Nhng mi th li khng nh
vy. S pha trn thay i gia cc
cun sch khc nhau v ngi c c
nhim v phi xc nh nhng thnh
phn a dng to ra cun sch anh ta
c. Nhng thnh phn c th thay

i theo din bin ca chnh cun

sch hoc thay i gia cc cun
sch vi nhau khin cho vic phn
tch chng l khng d dng.
Lc ny, bn s nh li bc u
tin mt ngi c phn tch phi
lm l tr li cu hi Cun sch
thuc loi no?. Nu l tc phm h
cu, vic tr li cu hi ny kh d
dng. Nu l tc phm khoa hc v
trit hc, vic tr li cu hi ny
cng khng qu kh khn. Thm ch,
vi mt tc phm lch s phc tp, t
nht ngi c cng bit l mnh
ang c lch s. Nhng nhng thnh
phn a dng cu thnh nn mt tc
phm khoa hc x hi lc kt hp
theo cch ny, lc theo cch khc
khin cho cu hi ny rt kh tr li.

V bng cch no , c gi c
tc phm khoa hc x hi vn phi tr
li cu hi trn. y khng ch l
nhim v u tin m cn l nhim v
quan trng nht. Nu anh ta c th ni
cun sch mnh ang c c kt
hp t kin thc ca nhng ngnh no
hoc c to nn t nhng b phn
kin thc no th anh ta tin c
mt bc rt quan trng trong vic
hiu cun sch.
Khng kh phc ho li cu
trc mt tc phm khoa hc x hi
nhng ng tnh vi nhng g tc
gi a ra th khng h d v hu nh
mi tc gi u khng th quy nh
vic s dng t ng ca h. Tuy
nhin, chng ta lun c th hiu
nhng thut ng quan trng qua mt

vi ngha ph bin ca chng. T

thut ng chng ta chuyn sang nhn
nh, ri lp lun. V s khng c g
rc ri nu l mt cun sch tt.
Nhng cu hi cui cng ( ngha
ca cun sch l g?) i hi ngi
c phi c s thn trng nht nh.
n y c th xy ra tnh hung c
gi ni: Ti khng th ch nhng kt
lun tc gi a ra, nhng ti khng
th dng vi chng. L do c th
v c gi c nhng tin kin nht
nh v cch tip cn vn ca tc
gi cng nh nhng kt lun cui
cng ng ta a ra.

c ti liu khoa hc
x hi
Trong chng ny, chng ti

hn mt ln s dng cm t ti liu
khoa hc x hi thay cho sch khoa
hc x hi. S d nh vy l v vi
lnh vc khoa hc x hi, c gi
thng phi c t hai tc phm tr
ln v cng mt ch th mi c th
hiu c ch . iu ny khng
phi v khoa hc x hi l mt lnh
vc cn kh mi m, c t ti liu
kinh in, m cn v khi c cc tc
phm khoa hc x hi, chng ta
thng ch tp trung vo mt vn
c th no hn l v mt tc gi
hay mt cun sch c th. V d
chng ta quan tm n ch thc thi
php lut v c nm, by tc phm
vit v ch ny hoc chng ta
thch nhng ti nh mi quan h
ging loi, gio dc, thu kho hay

nhng vn ca gii chc trch a

phng nhng khng ch c duy nht
mt tc phm chnh thc no ni v
bt c ch no trn y nn chng
ta phi c rt nhiu tc phm. Tc
gi cc cun sch khoa hc x hi
thng xuyn phi cho ra i nhng
n phm mi, nhng tc phm c
ti bn th ch cho nhng cun
sch c.
mt chng mc no , tnh
trng tng t cng xy ra i vi
sch trit hc. hiu trn vn tc
phm ca mt trit gia, bn cng nn
c gng c tc phm ca nhng trit
gia c nh hng ti suy ngh ca tc
gi ny. Hoc vi sch lch s, nu
bn mun khm ph ra s tht ca
qu kh th bn phi c rt nhiu

cun sch v thi k thay v ch

c mt quyn. Trong nhng trng
hp ny, kh nng bn tm thy mt
cun sch c bn, c th tin c v
vn s cao hn. Trong lnh vc
khoa hc x hi, iu ny t khi xy
ra nn vic phi c nhiu hn mt
tc phm cp thit hn rt nhiu.
Khng th p dng cng mt lc
cc nguyn tc ca vic c phn tch
vi nhiu cun sch vit v cng mt
ch d. Chng c th p dng cho
tng tc phm mt v nu bn mun
c tt bt c cun sch no vit v
cng mt ch th bn phi quan st
chng. Nhng bn lun cn nhng
nguyn tc c mi khi bn chuyn t
cp c phn tch ln cp c
ng ch . Nhng nguyn tc s

c trnh by trong phn tip theo.

PHN 4

Mc ch cao nht
ca vic c sch

20
Cp c th t
c ng ch
T u n gi, cha c phn no
ni c th v cch c hai hoc nhiu
cun sch v cng mt ch . Chng
ti mi ch ra rng, khi chm n mt
vn no , khng ch c mt
quyn sch ni v n. Khi c ng
ch , iu u tin l bn phi bit
rng c nhiu cun ch khng phi
ch mt cun sch bn v mt vn
c th. Yu cu th hai kh hn rt
nhiu, l bn phi bit c cun
sch no nhn chung nn c.
Ni cng ch ngha l g?

Nu ch l v mt giai on hoc
mt s kin lch s th kh r rng,
nhng nu v lnh vc khc th cn
nhiu iu phi ni. Cun theo chiu
gi v Chin tranh v ho bnh l
hai cun tiu thuyt cng vit v
chin tranh, nhng gia chng khng
c nhiu nt tng ng. Cun The
Charterhouse of Parma (Nh t bn
Parma) ca Stendhal cng vit v
cuc xung t, cc cuc chin ca
Napoleon nh trong tiu thuyt ca
Tolstoy. Nhng khng c tc phm
no n thun k v cuc chin theo
ng ngha ca t ny. Chin tranh
ch lm nn cho c hai cu chuyn,
lm bi cnh cho phn ln cuc i
nhn vt, cn bn thn cu chuyn
mi l ci thu ht s ch ca chng

ta. C th nh c truyn, ta bit

thm vi iu v cuc chin. Thc t,
Tolstoy tng ni rng ng bit
thm nhiu v trn Waterloo nh s
l gii ca Stendhal. Nhng khng
nn tm n tiu thuyt khi mc ch
ca ta l tm hiu v chin tranh.
iu ny cng tng t vi tc
phm h cu v ngi vit tiu thuyt
c phong cch hon ton khc ngi
vit t thc. Nhng nh th khng c
ngha l trong sch t thc khng c
chuyn nh th xy ra.
Gi s, bn thch c v tnh yu
v c nhiu tc phm vn hc vit v
ti ny nn bn s gp cht kh
khn khi phi chn ra cun sch no
nn c. ng trc s lng sch
tham kho ln, chng ta lm th no

 khng nh c ch ny ng
l ch ta ang nghin cu? V d,
mt ngi ni Ti thch n ph
mt, ngi khc ni Ti thch bng
, ngi th ba li bo Ti yu
nhn loi, c ba ngi ny c dng
t yu theo ngha chung khng?
Tht ra, chng ta ch n c ph mt
ch khng n c bng hay nhn
loi; chng ta chi c bng ch
khng chi c ph mt hay nhn
loi; v d cu Ti yu nhn loi
mang ngha g th ngha cng
khng p dng c cho ph mt hay
bng . Nhng c ba ngi u
dng chung mt ng t. C nguyn
nhn su xa no kh nhn ra trn b
mt ca iu ny? V cu hi rt kh
nn ngay c khi tr li c, liu

ta c th khng nh l mnh xc
nh ng th no l cng ch
khng?
i mt vi tnh hung phc tp
ny, bn hy quyt nh thu hp gii
hn, ch tm hiu v tnh yu vi con
ngi thi tnh yu gia ngi vi
ngi, ng gii hay khc gii, bng
tui hay khc tui, Nhng bn s
thy vn cn nhiu vn k c khi
bn ch c mt s t sch v ch
chn. V d, tnh yu, theo mt s
nh vn, ch bao gm lng v k,
thng l ham mun xc tht. Tnh
yu n thun l tn gi ca s hp
dn m hu ht cc sinh vt u cm
thy i vi bn khc gii. Nhng
mt s nh vn khc li cho rng tnh
yu khng phi s v k m l lng v

tha thun khit. Nu coi s vi k lun

m ch vic mun mt iu tt cho
bn thn, cn lng v tha mang ngha
mun iu tt cho ngi khc th gia
chng c im g chung?
t nht, v k v v tha c im
chung v xu hng, v ham mun
theo kha cnh rt tru tng ca hai
t ny. Nhng vic i su nghin cu
vn s gip bn sm nhn ra cc
nh vn coi tinh ty ca tnh yu
mang tnh nhn thc hn l ham
mun. Nhng nh vn ny quan nim
tnh yu l mt hnh ng nhn thc,
khng phi l hnh ng cm xc.
Ni cch khc, vic bit mt ngi
c nhng phm cht ng c hm
m lun i trc vic ham mun
ngi . H khng th ph nhn

vic c ham mun, nhng h ph

nhn vic c th gi ham mun l tnh
yu.
Gi s, bn xc nh c mt vi
nt chung trong rt nhiu quan nim
v tnh yu. Nhng nh vy khng c
ngha l mi vn u xong. Hy
xem cch tnh yu bin ho gia con
ngi vi nhau. Tnh yu ca nam n
khi ang yu nhau c ging khi
ci nhau khng? Tnh yu la tui
20 c ging khi tui 70? Tnh
yu ca ngi ph n dnh cho chng
mnh c ging tnh yu dnh cho cc
con? Tnh yu ca ngi m c i
thay khi con ci trng thnh?
Cch anh trai yu em gi c khc g
cch ngi y yu cha mnh? Khi
trng thnh, con ci c yu cha m

theo cch khc khng? Tnh yu ca

mt ngi n ng vi v hay vi
mt vi ngi ph n khc c ging
vi tnh bn ca anh ta vi bn cng
gii mnh khng? Cc mi quan h
vi nhng ngi bn cng gii khc
nhau ch no? Tnh yu v tnh
bn l hai t khc nhau th nhng
tnh cm m chng gi tn c tht s
khc nhau? Hai ngi khc tui c
th lm bn vi nhau khng? Hai
ngi c nhng khc bit ng k v
tin bc hoc tr thng minh c th
lm bn vi nhau khng? Ph n c
kt bn c khng? Anh trai vi em
gi, hay anh em trai, ch em gi c tr
thnh bn ca nhau c khng? Liu
bn c th duy tr c tnh bn vi
mt ngi bn vay tin hay cho ngi

ta vay tin khng? Nu khng th ti

sao? Mt cu hc tr c yu c gio
ca mnh c khng? Ngi gio
vin l nam hay n th c s khc
bit g? Nu c rbt mang hnh dng
con ngi tht, liu con ngi c yu
c chng khng? Nu chng ta
pht hin ra sinh vt c tr thng minh
tn ti trn Sao Ho hay trn bt k
hnh tinh no khc, chng ta c yu
c chng khng? Ta c yu c
mt ngi m ta cha bao gi gp
mt khng, v d nh mt minh tinh
hay mt v tng thng? Nu chng ta
thy ght ai, c tht s l mt biu
hin ca tnh cm?
Trn y l mt s cu hi t ra
khi bn c, d ch l mt phn ti
liu m t chun xc v tnh yu. C

nhiu cu hi khc cng c th c

t ra. S nghch l mang tnh t m
lun xut hin trong qu trnh c
ng ch . D kiu c ny c
nh ngha l c hai hay nhiu cun
sch v cng mt ch , ngha l
vic xc nh ch din ra trc
vic c, nhng theo mt kha cnh
th vic xc nh ch phi i sau
ch khng phi i trc vic c.
Trong trng hp c v tnh yu,
bn c th phi c mt t hay mt
trm tc phm trc khi bn nhn ra
l mnh ang c v ci g. V khi
c xong, rt c th bn kt lun l
mt na s sch bn c khng lin
quan g n ch c.

Vai tr ca c kim

sot trong c ng ch

Chng ti ni nhiu ln rng

cc cp c l ni tip nhau, cp
cao hn gm nhng cp trc
hoc di n. iu ny s c gii
thch trong trng hp c ng ch
.
Vn ny c ni ti trong
phn gii thch mi quan h gia c
kim sot v c phn tch. Chng ti
ch ra hai bc ca c kim sot
l c lt v c s qua nm
chnh. Hai bc ny gip bn on
nh trc hai bc u ca vic c
phn tch. c lt to tin cho
bc th nht ca c phn tch,
trong , bn xc nh ch ca

cun sch ang c, bit sch

thuc loi no v vch ra cu trc tc
phm. c s qua nm chnh, d
cng rt hu ch cho bc u tin
ca vic c phn tch, nhng c bn
l chun b cho bc th hai: hiu
c ni dung cun sch bng cch
thng nht thut ng vi tc gi, din
gii cc nhn nh ca tc gi v theo
st cc l l tc gi a ra.
Xt trn mt s kha cnh chung,
c c kim sot v c phn tch
u c th coi l s on trc hoc
chun b cho vic c ng ch .
Trn thc t, c gi thng dng
cch c kim sot lm cng c ch
yu trong c ng ch .
Gi s, bn c mt danh mc gm
hng trm tn sch m thot nghe u

vit v tnh yu. Nu bn c phn

tch tng cun mt, bn khng ch c
mt khi nim r rng v vn ang
cn nghin cu - chnh l ch
chung trong c ng ch - m
bn cn bit c cun no khng
lin quan g n tnh yu, tc l nm
ngoi phm vi nhu cu tm hiu ca
bn. Nhng nu vy c th bn phi
mt nhiu thng, nhiu nm mi hon
thnh xong. V vy, chng ta cn phi
dng li i tt trong c ng ch
.
Chnh k nng c kim sot s
to ra li i tt. iu u tin phi
lm sau khi bn to c th mc ca
mnh l tin hnh kho st tt c cc
cun sch c trong th mc . Bn
khng nn c phn tch bt c cun

no trc khi bn xem qua chng.

Vic c qua cun sch khng gip
bn hiu ht c tnh phc tp ca
ch hay ton b t su xa m tc
gi gi gm, nhng n s thc hin
hai chc nng chnh. Mt l, n em
li cho bn mt khi nim r rng
v vn bn c th c phn tch
hiu qu mt s tc phm trong danh
mc. Hai l, n cho php bn rt
ngn th mc ca mnh d kim
sot hn.
Li khuyn trn c bit hu ch
vi cc bn sinh vin, nht l sinh
vin sp tt nghip v lm nghin
cu. Theo kinh nghim ca chng ti,
mt s ngi c hc vn mc ny
s c kh nng c ch ng v phn
tch. Kh nng c th cha v

cn xa mi t n trnh ca
ngi c hon ho, nhng t nht h
bit cch c c phn ct li ca
cun sch, a c mt vi nhn
nh c l v cun sch v t c
vn ct li vo k hoch
nghin cu ch ca h. Nhng tt
c s n lc s l lng ph nu h
khng bit lm sao c sch
nhanh hn ngi khc. Vi bt c
cun sch hay bi bo no, h u
dnh mt lng thi gian c nh
nhau. Nh vy, h khng dnh thi
gian xng ng cho nhng tc phm
c gi tr v ph phm thi gian vi
nhng tc phm khng ng phi ch
trng nhiu.
Mt c gi c kinh nghim c
kim sot khng ch bit cun sch

 thuc loi g v hiu c s qua

ni dung ca n. Anh ta cn pht hin
ra, trong khong thi gian c kim
sot ngn ngi , liu cun sch c
cha ng ni dung g quan trng
v vn anh ta ang tm hiu hay
khng. C th anh ta cha bit iu
ny c th l g, phi i n mc
c cao hn mi r, nhng anh ta
bit c mt trong hai iu: hoc l
cun sch ny hay, ng c hoc
l n khng mang li hiu bit mi
m no v vn nn d c l th
hay nhiu thng tin n u cng
khng nn c n lm g.
i vi vic c phn tch, chng
ti ni rng c gi c kinh
nghim thng tin hnh ng thi
vi cc bc m ngi mi bt u

c phi lm tng bc mt. Vic

chun b cho c ng ch tc l
c sot qua mt lt cc cun sch
trong th mc ca bn dng nh
cng c th c tin hnh ng thi
vi vic c phn tch. Nhng theo
chng ti d ngi c c kinh
nghim n u cng rt kh lm
c vic ny. y cng l mt li
m rt nhiu nh nghin cu tr mc
phi. Vi li suy ngh c th gp hai
bc lm mt, h c tt c mi th
vi cng mt nhp rt chm hoc
rt nhanh. Nhng iu ny l sai vi
hu ht cc sch m h c.
T vic c kim sot, bn
bit r sch no lin quan trc tip
n ch bn quan tm v c th
tip tc vic c theo cch c ng

ch . iu khng c ngha l
tip tc vic c theo cch c phn
tch. Tt nhin, trong tng s cc
cun to thnh ti liu nghin cu v
ch ca bn, bn vn phi c
tng cun vi nhng k nng ca vic
c phn tch. Nhng bn phi lun
ghi nh mt iu l ngh thut c
phn tch ch c th p dng khi c
mt cun sch n l, khi vic hiu
ton b cun sch l mc ch
trc mt. Cn mc ch ca vic
c nhiu sch v cng mt ch
li kh khc.

Nm bc c ng
ch
Gi s, thng qua c kim sot
mt s sch, bn c khi nim

tng i r v ch m t nht vi
cun trong s bn ti. Hn th
na, li chnh l ch bn mun
nghin cu. Khi , bn s lm g?
C nm bc tin hnh phng
php c ny. Chng ti khng gi
y l nhng quy tc, d hon ton c
th gi th v nu b qua bt c bc
no, vic c s tr nn kh khn hn
nhiu, thm ch l khng th. Cc
bc s c trnh by theo trnh t
din ra ca chng. mt i bc no
th khng th thc hin c cc
bc tip theo.

Bc 1: Tm nhng
phn c lin quan
Gi s, bn bit cch c phn
tch. Bi vy, bn hon ton c th

c k lng tng cun sch c lin

quan. Nu th, u tin hng u s l
vic c tng cun sch ring l, cn
vn cn gii quyt b y xung
hng th hai trong khi ng ra phi
lm ngc li mi ng. Trong c
ng ch , bn v cc vn bn
quan tm phi c t ln hng
u, ch khng phi l cun sch
bn ang c.
Do , bc th nht cp
c ny l c sot mt ln na ton
b tc phm c lin quan nhm tm ra
nhng phn ph hp nht vi nhu cu
ca bn. C l khng c cun sch
no c ton b ni dung vit v vn
bn ang quan tm hay trn tr.
Nhng ngay c khi gp cun sch ,
bn cng khng nn dng li lu m

vn nn c n tht nhanh. Cn hiu

rng bn c cun sch k khng phi
v bn thn n hay m v n cung cp
nhiu vn m bn ang tm hiu.
Bc ny c th lm cng lc vi
bc c sot qua cun sch xem n
c lin quan n vn bn quan tm
khng. Thng th c th gp hai
bc cng nhau, nhng khng phi
lc no cng lm c nh vy. Nn
nh rng mt trong nhng mc ch
ca vic c sot cun sch ln u
l xc nh ch bn ang quan
tm. Bn khng th hiu y v
vn khi cha c qua nhiu sch
trong th mc ban u ca bn. V
th, c gng tm ra nhng phn lin
quan cng lc vi vic xc nh sch
lin quan thng l vic rt kh. Tr

khi bn rt c kinh nghim, hoc

kh quen thuc vi ch ny ri,
nu khng, tt nht l bn tch chng
ra lm hai bc ring bit.
iu quan trng trong c ng
ch l phi nhn thc c im
khc bit gia nhng cun sch bn
c ln u vi cc sch c ln th
hai. Vi nhng cun c sau, c l
bn c khi nim r rng v vn
, lc hai bc mi kt hp
thnh mt c. Nhng khi mi c
ln u, chng nn c tch ri.
Nu khng, bn s phm sai lm
nghim trng khi xc nh nhng on
c lin quan. Nhng li ny nu sau
bn sa c th cng lm bn
mt rt nhiu thi gian v cng sc.
Cui cng, nn nh rng bn s

khng mt qu nhiu cng sc hiu

c y mt cun sch, thy
c s hu ch ca n vi bn, c
khi cn hn c mong i ban u ca
tc gi. Tc gi c th gip bn gii
quyt vn m khng cn phi c
dng t trc. Chng ti lu ,
trong phng php c ny, cc cun
sch bn c s phc v mc ch
ca bn ch khng phi bn c v
cun sch. Xt trn phng din ny,
y l kiu c ch ng nht. Tt
nhin, c phn tch cng mang tnh
ch ng, nhng khi c phn tch,
bn t t mnh vo mi quan h
gia tr vi thy. Cn khi bn c
ng ch , chnh bn phi l ngi
lm ch c tnh hnh. Bi vy, bn
phi tm c ting ni chung vi tc

gi theo cch khc vi trc y.

Bc 2: a tc gi
n vi thut ng
Trong giai on hai ca vic c
phn tch, quy tc u tin i hi
bn phi thng nht thut ng vi tc
gi, ngha l phi xc nh c
nhng t kho trong tc phm v cch
tc gi s dng chng. Nhng by gi
bn phi c sch ca nhiu tc gi
v cha chc h s s dng cc t
kho hay cc thut ng ging nhau. V
vy, chnh bn phi to lp c
cc thut ng v a tc gi n
vi nhng thut ng , ch khng
phi ngc li.
y c th l bc kh nht trong
c ng ch . Ci kh y l

buc tc gi phi s dng ngn ng

ca bn hn l dng ngn ng ca
chnh tc gi. Mi thi quen c
sch thng thng ca chng ta u
i ngc li iu ny. Chng ta
thng mc nh l tc gi cun sch
chng ta mun c k phi l ngi
gii hn ta, nht l khi l mt tc
phm v i. D ta c ch ng tm
hiu tc gi n mc no th
cng khng trnh khi xu hng d
dng chp nhn cc ngn t c tc
gi dng v cch ng ta sp xp vn
. Tuy nhin, nu lm vy khi c
ng ch l ta i sai hng. Ta
c th hiu cun sch ca tc gi ,
nhng s khng hiu c sch ca
nhng ngi khc v vn ta nghin
cu khng sng t thm c g.

Chng ta khng nhng khng c

chp nhn h thng ngn t ca bt k
tc gi no m cn phi sn sng i
mt vi kh nng l khng c h
thng ngn t no mang li ch li
cho chng ta. Ni cch khc, chng ta
phi chp nhn mt thc t l nu t
ng ca ta v ca bt k tc gi no
trng khp nhau th cng ch l do
tnh c. S trng hp nh vy thng
s rt bt li, v nu ta dng mt hoc
mt lot t ca mt tc gi, ta rt d
tip tc dng cc t khc ca tc gi
y. iu ny s gy cn tr hn l
gip ch cho ta.
Ni ngn gn, c ng ch xt
trn phng din ln l mt bi tp
dch thut. Khng phi dch t ngn
ng ny sang ngn ng kia m l p

t mt h thng ngn t ln nhiu tc

gi. Cc tc gi, d c chung ngn
ng no, cng khng ng vai tr qu
c bit trong vn chng ta ang
gii quyt, v vy khng th to ra
c mt h thng ngn t l tng
gip ta x l vn .
Tm li, khi c ng ch ,
chng ta phi xy dng mt h thng
thut ng, trc ht gip ta hiu c
ca tt c ch khng ch mt hay
mt s tc gi, gip ta gii quyt
c vn .

Bc 3: Gii quyt mi
thc mc
Quy tc th hai ca vic c hiu
tc gi i hi ta phi tm ra c
cc cu then cht trong tc phm, t

 hiu c hm ca tc gi.
Trong khi va phi xy dng mt h
thng thut ng, chng ta cng ng
thi i mt vi nhim v to dng
mt lot nhn nh mang tnh trung
lp. Cch tt nht thc hin vic
ny l to ra mt khung cu hi lm
sng t vn ca ta v mi cu hi
s ln lt c tng tc gi tr
li.
iu ny khng h n gin v cc
cu hi phi c t ra theo cch
thc v trnh t va gip ta gii
quyt c vn , c tr li ln
lt bi tng tc gi. Kh khn l
cu hi ta mun tm li gii cha
chc c cc tc gi coi l cu
hi. Cch h nhn vn c th rt
khc vi chng ta.

i khi, chng ta buc phi chp

nhn thc t rng c cc tc gi s
khng a ra cu tr li no cho mt
hoc hn mt cu hi ca chng ta.
Khi y, phi coi cu hi l cha
c hi m. Nhng ngay c khi tc gi
khng tho lun v cu hi mt cch
r rng, i khi, ta vn tm c cu
tr li d l gin tip trong tc phm.
Nu tc gi ng chm ti cu hi, ta
c th kt lun l sau kiu g tc
gi cng tr li n. Mc d, khng
th t suy ngh ca ta vo suy ngh
ca tc gi hoc bt h ni nhng
iu ta mun, nhng ta cng khng th
hon ton ph thuc vo vic nhn
c t h nhng nhn nh tng
minh gip gii quyt vn ca ta.
Bi nu khng ta s khng cn vic

g lm na.
Nh nu, cc cu hi phi
c t trong mt trnh t gip ch
cho vic nghin cu ca chng ta.
Trnh t ny ph thuc vo ti
nghin cu nhng chng ti c th
a ra vi ch dn. Nhng cu hi
u tin thng l v s tn ti hoc
tnh cht ca mt hin tng hoc
tng m chng ta ang nghin
cu. Nu mt tc gi khng nh s
tn ti ca hin tng hoc c tnh
ca tng, ta c th t thm cu
hi vi tc phm ca ngi ny.
Thng l: Lm cch no bit c
hin tng ny? tng ny c
th hin ra sao?
Chng ta cng khng nn hy vng
tt c cc tc gi s tr li cc cu

hi ca ta cng mt kiu. Nu nh
vy, ta li khng cn vic g lm
v s nht tr ca cc tc gi
tho g vn . Nhng v cc tc gi
khng ai ging ai nn ta phi tin
hnh bc tip theo.

Bc 4: Xc nh vn

Nu mt cu c hi r rng v
chng ta bit chc cc tc gi s tr
li n theo nhng cch khc nhau c
ngha l ta tm ra mt vn . Vn
l s khc nhau gia cc cu
tr li ca cc tc gi.
Khi tt c tc gi ch a ra hai
cu tr li, vn tr nn n gin.
Mi cu hi thng c t hai cu tr
li tr ln v khi , cc cu tr li

phi c sp xp theo tng cp i

nghch. Da vo ta phn loi
c cc tc gi theo quan im ca
h.
Vn ch tht s ny sinh khi hai
tc gi hiu cu hi theo cng mt
cch nhng li tr li theo hai cch
tri ngc nhau. Nhng iu ny t
khi xy ra. Thng thng, nhng s
khc bit trong cch tr li c quy
cho l nhng quan nim khc nhau
v cu hi, v cng mt vn .
Nhim v ca ngi c ng ch
l xc nh cc vn sao cho chng
c kt ni cng nhiu cng tt. i
khi, iu buc ngi c phi to ra
mt khung cu hi theo cch khng
tc gi no ng.
C nhiu vn lin quan n ch

 chng ta ang bn ti, nhng

chng c v thuc nhiu nhm khc
nhau. V d, cc cu hi v c im
ca tng ang c xem xt gi
ln rt nhiu vn lin quan. Nhng
vn xoay quanh mt lot cu hi
gn b cht ch vi nhau c gi l
cuc tranh lun v mt kha cnh ca
vn . Cuc tranh lun ny c th rt
phc tp v ngi c c nhim v
phi tm hiu v sp xp n c trt t
v r rng ngay c khi khng tc gi
no lm vic . Vic phn loi v
sp xp cc cuc tranh lun ny cng
nh cc vn ct li a chng ta
n bc cui cng ca cch c
ny.

Bc 5: Cuc phn tch

tho lun
n y, chng ta tm ra cc
phn trong sch c lin quan n vn
cn nghin cu; to c mt h
thng thut ng trung lp c th p
dng vi tt c hoc a s cc tc
gi; to khung v sp xp mt lot
cu hi coi nh s c gii p
trong cc sch; xc nh v sp xp
cc vn ny sinh t cc cu tr li
khc nhau. Vy cn nhng vic no
cn lm thm?
Bn bc trn ng vi hai nhm
quy tc trong vic c phn tch. Khi
chng ta tun theo v p dng cc quy
tc ny vo bt c cun sch no, ta
c th tr li cc cu hi Cun sch
ni v ci g? v Cun sch ni v
vn nh th no?. Gi y,

chng ta cng c th tr li c cc
cu hi tng t v cuc tho lun
xoay quanh vn ang c quan
tm trong c ng ch . Khi c
phn tch mt tc phm ring l, c
hai cu hi na cn c tr li l
Cun sch c ng khng? v
ngha ca n l g?. Vi c ng
ch , chng ti sn sng tr li
hai cu hi nh th v cuc tho lun.
Gi s, vn ta ang tm hiu l
mt trong nhng vn nan gii
khin ngi ta phi mt hng th k
u tranh vi n v l vn v
s khng bao gi nhn c s ng
tnh t nhng ngi tt. Khi , bn
nn nhn thc rng nhim v ca bn,
vi t cch c gi c ng ch ,
khng ch l t tr li cc cu hi

bn dy cng to dng nhm lm

sng t nhng kin xoay quanh ch
v v chnh ch . Khng d tm
ra chn l ca loi vn ny. Ni
ng hn, tm thy n th cng l thy
trong mu thun gia nhng cu tr
li tri ngc nhau, m phn nhiu
cc cu tr li u cha ng
nhng dn chng rt thuyt phc v
nhng l do xc ng cng c cho
chng.
Khi , chn l hay gii php cho
vn li c trong cuc tho lun
theo trnh t nhiu hn l c trong
bt c chui nhn nh hoc khng
nh no v n. V vy, trnh by
chn l ny, chng ta khng ch t
cu hi v tr li m cn phi hi
theo trnh t nht nh, gi vng

c trnh t ; phi th hin c

s khc nhau gia cc cu tr li v
c gng nu c l do ti sao; phi
ch ra c c th on no trong
sch minh ho cho vic phn loi cu
tr li. Lm c tt c nhng vic
ny mi c th ni l ta phn tch
xong cuc tho lun v vn ta
ang quan tm v ta hiu c n.
S phn tch thu o v cuc
tho lun xung quanh mt vn s
to iu kin gip cc nghin cu sau
t kt qu tt hn. Nu khng c s
phn tch, nhng kha cnh ca vn
s khng hin hu mt cch r rng.

S cn thit ca tnh
khch quan
S phn tch y cc kin

bn lun xung quanh mt vn s

cho ta bit nhng vn chnh hoc
nhng lung quan im c bn i
lp nhau. iu ny khng c ngha l
s bt ng lun l vn ni cm
trong mi cuc tranh lun. Tri li,
s ng thun thng i km s bt
ng, th hin cc mt i lp nhau
ca cuc tranh lun. Thng c mt
s hoc nhiu tc gi c chung quan
im ng h hoc phn i. Him khi
c tc gi no mt mnh mt quan
im trong tnh hung gy tranh lun.
S ng ca con ngi v bn
cht ca cc s vic trong bt c lnh
vc no u to ra mt s suy on
v tnh chn thc ca cc kin
thng gp. Nhng s bt ng quan
im li to ra iu ngc li vi

suy on - rng khng kin no mu

thun vi nhau li c th hon ton
ng, d n c c ai tn thnh hay
khng. Gia cc kin tri ngc
nhau, c th c mt kin hon ton
ng v nhng kin cn li l sai
nhng cng c th mi kin phn
nh mt phn ca s tht, thm ch tt
c cc kin tri ngc nhau u sai.
iu ny hon ton c th xy ra,
ging nh trng hp kin m ai
cng ng ho ra li sai; kin
khng c ni ra li ng hoc gn
ng.
Ni cch khc, mc ch nghin
cu cp c th t ny khng phi
l phng n cui cng tr li cho
cu hi ny sinh trong qu trnh tin
hnh nghin cu hay gii php cui

cng cho vn gc r dn n cuc

nghin cu ny. S l v on ch
khng phi bin chng nu vi mi
vn quan trng c nhn din v
phn tch, n u khng nh hoc c
gng chng minh tnh ng n hay
sai lm ca bt c quan im no.
Nu ng vy, n s c thm mt
ting ni trong cuc tranh lun v mt
i bn cht khch quan, c lp ca
mnh.
C th tm tt tnh cht c bit
ca vic phn tch cng ch c
hng ti trong bn t khch quan
bin chng. Ni ngn gn, ngi
c theo cch ny c gng nhn nhn
tt c cc kin v khng theo ring
kin no c. Tuy nhin, tnh khch
quan tuyt i nm ngoi kh nng

ca con ngi. c gi c th khng

theo kin ch quan no, trnh by
vn khng cht thnh kin hoc
thin v no v coi cc kin tri
ngc l nh nhau. Nhng lm c
vic ny cng khng phi n gin,
i hi ngi c phi chng li sc
hp dn v lm ch c chnh mnh.
Khng th bo m tnh khch quan
bin chng tuyt i ch bng vic
trnh a ra nhng nhn xt r rng
v tnh chn thc ca cc kin tri
ngc nhau. Thin kin c th xen
vo bt c lc no, d biu hin ch
l m h nht qua cch tm tt cc
lun im, nhn lt cc , qua ging
iu t cu hi hoc mu sc m
nht ca mt im ta lu hay qua
trnh t trnh by cc cu tr li cho

nhng cu hi trng tm.

Nhng d sao, vic khng theo
kin no vn d hn vic nhn nhn
tt c cc kin. Ngi c ng
ch chc chn s tht bi trong
vic nhn nhn mi kin. Khng th
lit k thu o mi kin v vn
nhng ngi c vn phi c gng
hon thnh n.
trnh s st, ngi c cn
thn c th chn cho mnh phng
php d v s dng n cng nhiu
cng tt. l lun lu tm n
nhng g tc gi vit, c i c li
cc on c lin quan v khi trnh
by kt qu nghin cu vi mt lng
khn gi ln hn, ngi c phi
trch dn nguyn vn kin hoc lun
im ca tc gi. iu ny khng h

mu thun vi tnh cp thit ca vic

tm c mt h thng thut ng trung
lp phn tch vn . Tnh cn
thit vn gi nguyn gi tr v khi
tm tt lun im ca mt tc gi
c trnh by, bn phi dng chnh
ngn t ch khng phi ca tc
gi. Nhng li ca tc gi - c
trch dn mt cch cn thn khng
b sai lch - phi c km vo
phn tm tt gip ngi vit, cng l
ngi c theo phng php ny
t nh gi c liu mnh hiu
ng tc gi cha.
Ch c ch cng rn ca ngi
c mi trnh nhng trng
hp xa ri tnh khch quan bin
chng. L tng ny i hi s n
lc lm vic tht cn trng cn

bng cc cu hi i nghch nhau,

loi ra nhng li bnh mang thnh
kin, kim tra xem c xu hng no
qu nhn mnh hoc qu coi nh
khng. bn phn tch cui cng, d
c mt c gi no thm tra tnh
hiu qu ca bi vit mang tnh bin
chng ny, nhng ch c ngi vit ra
n, tc ngi c ng ch vi c
th bit mnh c tha mn c
nhng yu cu ny khng.

V d v c ng ch

C th coi vic nu v d l mt
cch tt gii thch c ng ch
l nh th no. Chng ti chn ch
l tng v s tin b. y khng
phi l s la chn ngu nhin.

Chng ti tin hnh nghin cu

kh su v vn ny (Ch thch:
Kt qu ca nhng nghin cu ny
c xut bn trong cun The Idea of
Progress, New York: Praeger, 1967.
Tc phm c hon thnh vi s
gip ca Vin Nghin cu Trit
hc, cc tc gi chnh l gim c v
ph gim c ca vin ny). Nu
khng, v d chng ti a ra c l s
khng gip ch nhiu cho cc bn.
Vic nghin cu v tng c
ngha lch s v trit hc quan trng
ny ko di nhiu nm. Nhim v
u tin l lc ra mt danh sch cc
tc phm cn nghin cu tm ra
cc phn lin quan v to thnh mt
th mc. Chng ti phi c sot
vi ln nhiu cun sch, bi bo v

cc on vn khc. Trong qu trnh

, chng ti nhn thy nhiu u
sch cui cng c nh gi l c
lin quan li c tm thy mt cch
ngu nhin hoc ch l do d on.
C nhng du hiu rt d nhn bit
nh rt nhiu cun c t tin b
trong ta , nhng hu ht cc cun
sch c, d c lin quan n vn
cng khng h s dng thut ng ny.
Chng ti cng c qua mt s tc
phm th c, tiu thuyt nhng tp
trung ch yu vo cc sch chuyn
kho v thy rng rt kh cho c tiu
thuyt, kch, th nu c cch c
ng ch ny v mt s nguyn do.
Trc ht, ct truyn khng phi l
lun im hay vn . Th hai, ngay
c cc nhn vt c nhiu pht ngn

nht trong truyn cng him khi c

kin r rng v mt vn no. H
thng ni ch yu v cc mi quan
h tnh cm. Th ba, ngay c khi cc
nhn vt c hn mt bi din thuyt,
v d nh Settembrini ni v s tin
b trong cun Magic Moutain (Ngn
ni k diu) ca Thomas Mann,
chng ta cng khng th chc rng
cng chnh l quan im ca tc gi.
Liu tc gi c dng chm bim
khng khi ng cho nhn vt ca mnh
ni v ch ? Ni chung, ngi c
phi rt n lc thu hiu ca
tc gi trc khi quyt nh t mt
tc phm h cu vo mt ny hay mt
kia ca vn . N lc ny rt ln
nhng kt qu t c li rt m m
nn tt nht l hy trnh n.

i mt vi cuc tho lun v s

tin b trong nhiu tc phm kho
cu cn li, nhim v ca chng ti
l phi pht trin mt h thng thut
ng mang tnh trung lp. y l
nhim v phc tp nhng s tr nn
d hiu hn nu c mt v d.
T tin b c cc tc gi s
dng theo nhiu cch khc nhau m
a s u cha phn nh thc cht
ngha ca t. Mt s tc gi s dng
t ny ch mt dng bin chuyn
trong lch s nhng li khng mang
ngha l s tt hn ln, trong khi hu
ht cc tc gi u dng t ny ch
s thay i mang tnh lch s v theo
hng tt ln. V th, hai cch hiu
trn khng th c th hin bng
mt t chung. Trong trng hp ny,

a s s thng. Do , khi bn lun

v cc quan im ca mt b phn
nh tc gi, chng ta khng th dng
t s tin b ngay c khi cc tc
gi trong nhm dng t ny.
Nh ni, bc th ba ca c
ng ch l gii p cc thc mc.
Cu hi u tin v s tin b l S
tin b c din ra trong lch s
khng? v C phi nhng thay i
trong lch s loi ngi u theo
hng tt ln?. C nhiu cu tr li
khc nhau v cu hi ny. Nhng c
bn, c ba cu tr li chnh l: c,
khng, v chng ta khng th bit
c. Tuy nhin, c rt nhiu cch
ni c, vi kiu ni khng v t
nht l ba cch khc nhau ni chng
ta khng th bit.

Cc cu tr li mun hnh mun

v v lin quan cht ch n nhau to
thnh cuc tranh lun chung v s
tin b. N chung v mi tc gi
u c nhng kin khc nhau v rt
nhiu vn trong phm vi ca ch
. Nhng cng c nhng cuc tranh
lun c bit v s tin b do cc tc
gi chn cu tr li c to nn. Cc
vn ny trong cuc tranh lun ni
trn lin quan n bn cht hoc tnh
cht ca s tin b m h, vi t
cch l cc tc gi tin b, khng
nh l mt s tht trong lch s.
y, c ba vn c th c t
ra di dng cu hi: (1) Tin b c
cn thit khng, hay n ch l s tip
gip ca cc s kin? (2) Tin b
ng nhin s tip tc, hay cui

cng n s kt thc hoc ri vo

trng thi bt bin? (3) C s tin b
trong bn cht t nhin ca con ngi
khng hay ch din ra trong cc iu
kin bn ngoi ca i sng con
ngi?
Ngoi ra, cn mt lot vn nh
khc ch din ra trong nhm cc tc
gi tin b v cc kha cnh m s
tin b xut hin. Chng ti xc
nh su lnh vc c mt s tc gi
cho l c s tin b xut hin. l:
tin b tri thc, tin b k thut, tin
b kinh t, tin b chnh tr, tin b
o c v tin b m thut.
Cu trc bi phn tch v s tin
b c m t trn minh ha
cho s c gng ct ngha cc vn
trong phm vi bn lun v ch ny

ca chng ti v phn tch chnh

cuc bn lun ny. Nhng vic nh
th cn c cc c gi c ng
ch tin hnh thng xuyn.

Cch
dng
sch
Syntopicon khi c ng
ch
c k chng ny, bn s thy
chng ti thnh thong c nhc ti
nghch l ca vic c ng ch .
l tr khi bn bit cun sch no
cn c, nu khng bn khng th c
theo cch ny; nhng bn phi c
ng ch , nu khng bn s khng
bit sch no nn c.
Tt nhin l c t nht mt gii
php v mt l thuyt i vi nghch
l trn. Gi s bn bit v kho tng

vn hc ca chng ti tng tn n
mc ng n vn no l bn bit
ngay n c vit sch no. Nhng
nh vy, ban khng cn ai gip v
cng khng cn nghe chng ti ni
thm bt c iu g v phng php
c ng ch na.
Mt khc, gi s bn khng c
cht hiu bit no, bn vn c c hi
hi nhng ngi hiu bit, nhng li
khuyn ca nhng ngi thng l
s cn tr hn l s tr gip. Nu
ngi nghin cu v ch
ny th ngoi vic ni bn nn c
on no, rt c kh nng anh ta s
tin th ni lun cch c chng nh
th no v iu ny c th gy kh
khn cho bn. Nhng nu anh ta cha
h c nghin cu no v vn ny,

c th anh ta cng ch hiu bit bng

bn.
V th, iu cn thit y l mt
cun sch tham kho ch cho bn bit
nhng phn lin quan n cc vn
bn quan tm nm u m khng
nhc bn phi c nhng phn th
no, tc l khng nh gi trc
ngha hoc chnh ca nhng on
. Syntopicon l mt v d v cun
sch nh vy. Ra i vo nhng nm
1940, n l mt danh mc theo ch
v cc cun sch mang tn Cc cun
sch v i ca th gii phng Ty.
C 3.000 ch hoc vn , di
mi ch l danh sch lit k r
vn c ni ti t trang no
n trang no trong cc cun sch.
Mt vi trong s l cc bi di

nhiu trang, s khc l cc on

chnh hay thm ch l mt phn ca
on. V th, bn khng cn tn cng
tm cc on na m ch vic ly
cun sch c ni n v gi n
nhng trang m thi.
Tt nhin, cun Symtopicon cng
c hn ch. N ch l bn lit k v
mt loi sch v ch a ra hng
dn rt s si v cc on c th tm
trong cc cun sch khc ngoi loi
sch d. Nhng t nht n cng gip
bn khi u vic c cng ch .
V mt iu lun ng l cc cun
sch trong lot sch u l nhng
cun bn mun c d bn ang
nghin cu v bt c lnh vc g. V
v y, Syntopicon c th lm thay
bc nghin cu khi u ca nhng

hc gi uyn bc hoc c gi, to

iu kin cho ngi y tin nhanh n
phn anh ta c th suy ngh c lp v
anh ta bit nhng tng no c
ri.
Vi nhng ngi bt u c ng
ch , Syntopicon cng h tr c
lc hn, n c th gip h theo ba
cch: a ra nhng sng kin, gi ,
hng dn.
N a ra nhng sng kin bng
cch gip bn vt qua nhng kh
khn ban u m ai cng gp phi khi
i din vi nhng cun sch c
in. Ai cng khuyn bn nn c
chng v bn c giao cho mt
chng trnh c t cc tc phm d
ti cc tc phm kh hn. Nhng cc
chng trnh c i hi bn phi

c ton b hoc phn ln cun sch.

Tuy nhin, kinh nghim cho thy cch
ny thng khng em li kt qu
mong mun. Vi s tr gip ca
Syntopicon, hng gii quyt s khc
hn. N khi u vic c cc cun
sch ln bng cch cho php ngi
c c chnh xc nhng sch vit v
ch anh ta quan tm v c cc
bi ngn v nhng ch ny ca
nhiu tc gi khc nhau.
Syntopicon cng c th gi cho
ta nhiu iu v c chn on cng
ch trong cc tc phm ln. Mi
quan tm c tht ban u ca ngi
c v mt vn c th c th to
thm mi quan tm v nhng vn
khc. V khi bt u vi mt tc
gi, bn rt d i n tm hiu vn

cnh tc phm. Trc khi bn nhn ra

iu , bn c mt phn hay ca
cun sch ri.
Cui cng, Syntopicon cn ng
vai tr hng dn theo ba cch khc
bit. y l mt trong nhng li ch
chnh ca vic c theo phng php
ny.
Th nht, ch s gip bn hiu
on vn ang c d dng hn.
Nhng n khng cho ngi c bit
bi ang c c ngha g v bi c
lin quan n ch vi hoc nhiu
kha cnh khc nhau. V th, ngi
c c trch nhim tm hiu chnh xc
xem cc kha cnh lin quan l g.
Th hai, tp hp nhiu bi v
cng mt ch . Cc tc gi v tc
phm khc nhau s gip ngi c

mi gia kh nng c hiu mi phn.

i khi, cc phn trong cng mt
cun sch c c theo mt trnh t
v t trong vn cnh ca nhau s tr
nn sng t hn. C lc, ngha ca
mt trong nhiu on i nghch nhau
trch t cc cun sch khc nhau
c nu bt ln khi chng c c
theo tng cp i nhau. V thnh
thong, cc on ca cng mt tc gi
bnh lun v cc bi ca mt tc gi
khc li gip ngi c hiu thm v
tc gi c bi c bnh lun kia.
Th ba, nu p dng cch c ny
vi nhiu ch khc nhau th cng
mt on vn c trch dn trong
Syntopicon v hai hay nhiu ch
s c tc dng hng dn. on vn
mang nhng ngha m ngi c

hiu rng mnh hiu n hi khc

trong mi quan h vi cc ch
khc nhau. Cch hiu a ngha ny
khng ch l dng bi tp c bn
trong ngh thut c sch, m cn c
xu hng to cho tr c ta thi quen
lun thc c rng mt on vn
phc tp c th cha ng rt nhiu
lp ngha khc nhau.
Chng ti xin lu cc bn l c
s khc bit ln gia c ng ch
vi ch s vit thng
(syntopical reading) v c ng ch
vi ch S vit hoa (Syntopical
reading). Cch th hai m ch vic
c cc tc phm ln c s tr gip
ca cun Syntopicon. Nhng phng
php c ng ch vi ch s
vit thng lun c s dng ph

bin hn l c ng ch vi ch
S vit hoa.

Nhng nguyn tc lm
nn tng cho vic c
ng ch
C kin cho rng, c ng ch
(theo ngha rng ni trn) l
iu khng th. H ni rng hon ton
sai lm khi p t mt h thng thut
ng d l trung tnh ln mt tc gi.
H thng thut ng ca tc gi phi
c xem l bt kh xm phm v ta
khng nn c cc cun sch m
khng gn chng vi vn cnh. Bn
cnh , vic chuuyn h thng thut
ng ny sang h thng thut ng khc
c nhiu ri ro v t ng khng n
gin nh cc k hiu ton hc. Ngoi

ra, nhng ngi theo quan im ny

cn cho rng vic c ng ch
bao gm c vic c cc tc gi tch
bit nhau v khng gian v thi gian,
khc bit r nt v phong cch v
hng tip cn s bp mo s tht.
Mi tc gi l mt tiu v tr v d
c th to ra mi quan h gia cc
tc phm ca cng tc gi vit trong
nhng thi k khc nhau, th cng
khng c mi lin h no r rng
gia tc gi ny vi tc gi khc.
Cui cng, h vn cho rng vn
cc tc gi bn ti khng quan trng
bng cch thc h bn bc. Nu ta
khng ng chm g ti cch thc tc
gi trnh by ni dung, ta s khng
hiu g v c hai mt ny.
Chng ti khng ng tnh vi tt

c l l trn v nhng l do sau:

Trc ht l v vn h thng
thut ng. Ph nhn vic trnh by
mt tng theo nhiu cch cng
ging nh ni rng khng th dch t
ngn ng ny sang ngn ng kia.
Chng ti ng l vic dch mt
cun sch c ng o mi ngi
coi l linh thing (v d nh Kinh
Koran) l rt kh nhng khng phi
l khng th lm c. Chng ti
cng ng rng rt kh chuyn
ngn t ca ngi ny sang ngn t
ca ngi khc nhng cng khng
phi l khng th lm c.
Th hai l v vn s tch bit
v tnh duy nht ca tc gi. V d,
nu nhn thy Aristotle i cng mt
phin dch bit c ting Anh hin i

v ting Hy Lp c, chng ti s
khng th hiu ni ng ta v ng ta
cng vy. Nhng chng ti tin rng
trong vng mi pht, nu mun,
chng ti v Aristotle c th m
lun vi nhau v nhng vn trit
hc i bn cng quan tm. S khng
trnh khi nhng bt ng mun thu
v cc khi nim nht nh, nhng
ngay khi nhn thc c chng,
chng ti c th tm ra hng gii
quyt.
Nu iu trn l c th th vic
mt cun sch ni chuyn c vi
mt cun sch khc thng qua ngi
phin dch l mt iu hon ton c
th xy ra. Tt nhin, s thn trng l
cn thit v bn cn bit c hai ngn
ng (chnh l hai quyn sch) cng

tng tn cng tt. R rng, vn

khng phi l khng th vt qua.
Cui cng l v cch thc. V d
bn ni Tao yu my vi con ch
ca bn bng mt ging gin d, n
s co rm li v s v khng th hiu
c bn ni g. Ai c th khng nh
l khng c g khc ngoi m iu
hoc c ch trong giao tip hu thanh
gia hai ngi vi nhau? m iu
ging ni rt quan trng, c bit l
khi quan h tnh cm l ni dung ch
yu ca cuc giao tip v ngn ng
ca c th c th ni vi ta nhiu
iu nu chng ta chu kh lng nghe.
Nhng cn c nhng th khc na
trong giao tip ca con ngi. Nu
bn hi ai li ra u, anh ta ch
cho bn phi i theo hnh lang B, khi

 m iu ca anh ta th no bn
cng khng quan tm. C th anh ta
ng hoc sai, ni di hay ni tht,
nhng iu cn thit y l bn s
nhanh chng tm c li ra bng
vic i theo hnh lang B. Bn hiu
c anh ta ni ci g v phn ng ra
sao, ch khng nghi ng hay n
vic anh ta ni th no.

Tm tt v c ng
ch
Phng php c ng ch
c trnh by ht trn. Sau y l
s tm tt cc bc cn lm khi c
theo cch ny di dng mt
cng.
I.
Chun b cho vic c ng
ch

1.

2.

II.
1.
2.

To mt th mc tm thi
nhng sch cn c v ch
(thng qua danh mc sch trong
th vin, cc chuyn gia v th
mc sch tham kho trong cc
cun sch).
Kho st tt c cc cun sch
trong th mc tm ra cun no
vit v ch cn nghin cu,
ng thi c khi nim r hn v
ch .
c cc cun sch trong th mc
to
Kho st cc cun sch lin
quan n ch tm ra cc
phn bn n n trc tip nht.
Xy dng mt h thng thut
ng trung tnh v ch m ta cho
rng tt c hoc a s tc gi u

s dng n chng, d h c tht

s dng hay khng.
3.
To lp mt lot cc nhn nh
trung tnh cho tt c c tc gi
bng cch t ra mt lot cu hi
c th tm thy cu tr li trong
cc cun sch, d cu hi c
c tr li r rng hay khng.
4.
Xc nh cc vn chnh v
ph bng cch sp xp cc cu tr
li i ngc nhau ca cc tc gi
vo cc cu hi v mt mt ca
vn ny hay vn kia. Bn
nn nh rng khng phi lc no
cng ny sinh mt vn r rng
gia hai hoc nhiu tc gi, nhng
i khi n phi c to ra thng
qua vic tm hiu quan im ca
tc gi v cc vn c th khng

phi l mi quan tm hng u ca

h.
5.
Phn tch cuc tho lun bng
cch sp xp cc cu hi v vn
theo cch lm sng t nht ch
. Nn t nhng vn chung
hn trc cc vn t chung hn
v ch r mi quan h gia cc
vn .

21
c sch v
s pht trin tr tu
Chng ti hon thnh nhim v
t ra phn m u cun sch bng
cch ch ra rng hot ng chnh
l yu t ct li c c hiu qu
v cng c ch ng bao nhiu cng
tt by nhiu; nh ngha c ch
ng chnh l bit cch t cu hi,
u l nhng cu hi cn phi t ra
khi c bt c cun sch no v cch
thc tr li vi nhng loi sch khc
nhau.
Chng ti cng xc nh, bn lun
v bn cp c v ch ra cc cp

 ny ni tip nhau ra sao; ch trng

n cp cao hn, nhn mnh vic
c phn tch v c ng ch . V
phng php dc ng ch c v
xa l vi nhiu ngi nn chng ti
bn v n nhiu hn cc cp c
khc, a ra y quy tc v gii
thch tng quy tc cng nh cch p
dng chng. Nhng hu ht nhng
iu ni v vic c phn tch u
c th p dng vo c ng ch
vi mt s sa i nht nh cho ph
hp s c trnh by trong chng
cui cun sch ny.
Nh vy, nhim v ca chng ti
hon thnh, nhng bn th cha.
Khng cn thit phi nhc bn rng
y l cun sch thc hnh, tc l,
ngi c sch ny phi bt buc

lm theo n. Nu c gi ng vi
kt lun ca cun sch v cng nhn
cc phng php n xut l thch
hp v hiu qu th ngi y mi
phi hnh ng theo cun sch. C
th, bn khng ng tnh vi mc
ch u tin l bn cn bit cch c
hiu qu cng tt hoc khng ng
tnh vi cch thc chng ti a ra
t c mc ch gm cc
quy tc c kim sot, c phn tch
v c ng ch . Nhng nu bn
chp nhn mc ch ny v ng
vi cc phng php , bn phi c
gng c nh cha bao gi c
c.

Sch hay gip ch g

cho bn

C th hiu t phng tin theo

hai cch. Mt l cc quy tc c
sch, phng php gip bn tr thnh
mt c gi c sch khn ngoan; hai
l nhng th bn c. C phng
php m khng c th g p dng
th cng v ngha.
ngha th hai, phng tin gip
bn nng cao kh nng c chnh l
cc cun sch bn c. Nhng trn
thc t, phng php c minh ha
trong phn bn v c phn tch v
c cng ch khng p dng c
vi tt c cc loi sch. L do l mt
s cun sch khng i hi phi c
theo phng php.
Hy nh, mun tr thnh mt c
gi khn ngoan, bn khng th b
sch no, bi no cng c. Bn

khng th tr thnh ngi c gii

nu ch c cc cun sch nm trong
kh nng m phi ng n nhng
cun vt kh nng ca bn. Ch
nhng cun sch mi khin bn
phi ng no v nu khng ng no,
bn khng th hc c ci g.
V th, mt iu rt quan trng vi
bn l khng ch c tt, bn cn
phi xc nh c sch no gip
nng cao kh nng c ca mnh. Mt
cun sch n thun gii tr ch l
th tiu khin lc ri ri v ngoi
gii tr ra, bn khng th nhn thm
c g t n. Chng ti khng phn
i gii tr, nhng chng ti nhn
mnh l vic nng cao k nng c
khng song hnh vi c gii tr.
Nhng cun sch thun tu thng bo

cho bn nhng iu bn cha bit

nhng khng gip bn hiu c bn
cht ca chng th tnh trng cng nh
trn. Vic c ly thng tin cng
khng khin bn ng no hn vic
c gii tr d thot nhn c v
nh c. Nhng n gin ch v tr
no bn b nht y thng tin hn l
trc khi bn c cun sch. C s
thay i v lng nhng k nng ca
bn khng nng cao cht no.
Chng ti ni nhiu ln rng
ngi c gii lun t ra nhng yu
cu cho mnh. Anh ta c rt ch
ng vi s n lc ln. Cn mt iu
khc bn cng nn nh l nhng cun
sch bn mun c thc hnh kh
nng c ca mnh, c bit l c
phn tch, cng phi t ra nhng yu

cu cho bn. Chng phi nm ngoi

tm ca bn. Khi p dng cc quy tc
chng ti nu, chng s khng cn
ngoi tm na. Tt nhin, cc quy tc
s khng mang php mu n ngay
cho bn. C nhng cun vn mi nm
ngoi tm ca bn d bn c c gii
n u. chnh l nhng cun sch
bn cn tm kim v chng l tr th
c lc nht gip bn tr thnh mt
c gi thng thi hn.
C nhng c gi sai lm khi
cho rng nhng cun sch thch thc
nh vy u vit v cc lnh vc xa
l. H tin rng ch c nhng cun
sch khoa hc v trit hc mi tho
mn c cc tiu ch t ra. iu
ny khng ng. Nhng cun sch
khoa hc v i thng d c hn

rt nhiu nhng cun khc v cc tc

gi cn thn gip bn hiu c
nhng thut ng, xc nh r cc nhn
nh chnh v trnh by cc lun im
ch cht. Nhng iu ny khng h c
trong cc tc phm th ca nn th ca
mi chnh l nhng cun sch kh
nht, yu cu cao nht. V d, sch
ca Homer kh c hn sch ca
Newton, d khi c ln u tin, bn
c th hiu c nhiu hn t sch
ca Homer. L do l Homer chn ch
rt kh c th vit hay c.
Nhng kh khn khi c mt cun
sch hay rt khc vi nhng kh khn
khi c mt cun sch ti. Cun sch
ti chng li mi n lc phn tch ca
bn. N trt khi tay bn mi khi
bn ngh nm c vn ri.

Thc t l vi sch ti, khng c g

cn phi nm bt c. N khng ng
n lc. Bn khng nhn c phn
thng no cho s chin u ca
mnh.
Trong khi , mt cun sch hay
s c phn thng cho bn khi bn n
lc c n. Cc cun sch hay nht
tng nhiu phn thng nht. C hai
loi phn thng. Mt l, n nng
cao k nng c ca bn khi bn c
thnh cng mt tc phm hay v kh;
hai l, mt cun sch hay c th dy
bn rt nhiu iu v th gii v v
bn thn bn. Ngoi vic hc c
cch c hiu qu hn, bn cn bit
thm v cuc sng v tr nn sng
sut hn. Tc l bn s thc su
sc hn v nhng chn l vnh cu v

v i ca i ngi. c bit, nhng

cun sch v i nht c th gip bn
suy ngh tt hn v nhng vn con
ngi khng th gii quyt c hoc
bn khng th ngh nhiu v hiu
c su, v chng c vit ra bi
nhng ngi c tr tu hn ngi.

Kim t thp v nhng

cun sch
Tnh ring kho tng sch phng
Ty c vi triu cun sch, nhng
phn ln trong khng a ra c
y cc yu cu gip bn nng cao
k nng c v l nhng cun sch
gii tr n thun hoc cung cp
thng tin. Bn khng cn c phn
tch m ch cn c lt l .
Loi sch th hai l loi bn c

th hc c nhiu iu t n v
cch c v cch sng. Trong 100
cun, cha chc c mt cun
thuc loi ny, c khi trong 1.000
cun hay nhiu hn th mi c mt
cun. l nhng cun sch hay,
c tc gi gt gia cn thn, truyn
ti ti ngi c nhng t su xa
v nhng ch lun l mi quan tm
mun thu ca con ngi. Chng t
ra nhng yu cu nghim khc vi
ngi c, ng chng ta c v
suy ngm ch t l mt ln. Nu c k
nng c tt, bn c th thu hiu
c ton b ni dung tc phm ch
trong mt ln c. Nhng cm gic
khi c cun sch mch bo bn l
bn khng cn c li na. Cc cun
sch nh vy lm bn ng no v

tng s hiu bit. Bn vt kit n.

Nh , bn nhn ra cun sch khng
cn g cho bn thm na.
Trong s sch , c mt lng
nh hn khng th b vt kit d bn
c theo cch tt nht c th. l
khi bn gp sch li sau khi c
v suy ngm ht kh nng ca mnh,
bn bng nghi ng cun sch cn c
nhng iu bn cha hiu ht. Cui
cng, bn li tm n n. Lc ny, c
mt iu rt ng lu tm xy ra.
Hoc l bn s thy ha ra cun sch
c t th cn hiu hn bn tng. L
do l v trong thi gian dng gia cc
ln c, suy ngh ca bn kp
trng thnh thm. Hiu bit ca bn
rng hn, bn thay i nhng cun
sch th khng. V th, vic c li

cun sch lm bn tht vng. Hoc l

bn khm ph ra rng cun sch
dng nh cng trng thnh cng
bn nu l cun sch thuc loi
cao nht - loi khng bao gi b vt
kit. Bn tm thy nhng iu tht s
mi m m trc bn khng nhn
ra. Nhng g bn hiu v cun sch
vn ng v by gi n li ng theo
nhiu cch hiu khc na. Cun sch
vn nm ngoi tm ca bn v n tht
s l mt cun sch hay, v i, c
th c tip cn t nhiu cp
khc nhau. N s lun nng bn ln
tm cao mi ngay c khi bn tr
nn khn ngoan v hiu bit hn.
Chng ti khng mun p t tn
cc sch hoc nhm sch tt cho bn.
Bn nn tm kim mt s cun sch

c gi tr cho chnh bn. l nhng

cun sch dy bn nhiu nht v c
cch c v v cuc sng - nhng
cun sch bn mun c i c li
nhiu ln v gip bn trng thnh.

Cuc sng v s pht

trin ca tr tu
C mt bi trc nghim c,
tng rt ph bin c th gip bn tm
ra cun sch no gip bn trng
thnh. Gi s, bn b b li trn mt
hoang o t nht l trong mt thi
gian di v c php mang theo
mi cun sch. Bn s chn nhng
cun no?
Hy nh l khng c tivi hay
phng tin gii tr g trn o, cng
khng c th vin cho mn sch v,

ch c bn v mi cun sch thi.

Xt v mt kha cnh no , tt c
chng ta u nh ngi b b trn
hoang o. Chng ta u phi i mt
vi nhng thch thc ging khi chng
ta trong tnh hung nh vy thch
thc v vic tm kim ci ngun trong
bn thn mnh sng mt cuc i
tt p.
C mt s tht khin tr tu khc
hn vi c th. C th c nhng gii
hn m tm tr khng c. V d nh
c th khng pht trin mi c v sc
mnh v k nng. Khi 30 tui, c th
con ngi pht trin ht sc.
Nhng khng c gii hn no trong
s trng thnh v pht trin ca tr
tu con ngi. Tr tu khng ngng
pht trin d tui c th no, m

ch ngng khi b no t n mt i s
sng sut. Khi b lo ho, tr tu mi
mt i sc mnh tng k nng v hiu
bit.
y l mt trong nhng im ng
lu nht v con ngi v l c
im khc bit nht gia ngi thng
tu v cc ng vt khc - nhng
ng vt n mt tui no
khng pht trin thm v mt tr c
na. Nhng li th ln ca con
ngi cng ko theo nguy c ln: Tr
tu c th b hao mn i, nh l c
bp, nu n khng c s dng. S
hao mn tr tu chnh l ci gi phi
tr cho vic khng luyn tp tr no.
y l mt hnh pht khng khip v
c nhng bng chng cho thy n
l mt cn bnh dn n cht ngi.

Dng nh khng th gii thch c

mt thc t l c qu nhiu ngi bn
rn li cht rt nhanh sau khi h v
hu. H sng l nh nhng yu cu
m cng vic t ra cho tr no h.
Ngay khi nhng yu cu khng
cn, khng cn ngun no tip tc
hot ng tr tu v h ngng hn
vic suy ngh v dng li.
Cc phng tin gii tr v thng
tin trong cuc sng hng ngy ca
chng ta l nhng tr ct tinh thn gi
di. Chng c th cho chng ta cm
tng rng tr c ca ta hot ng v
chng yu cu ta phn ng trc
nhng kch thch t bn ngoi. Nhng
sc mnh khin ta tip tc hnh ng
t nhng kch thch y li rt hn ch.
Chng ging nh ma tu. Chng ta

quen dn vi chng v ngy cng cn

nhiu hn. Cui cng, chng cng lc
cng t tc dng cho n khi khng
cn g na. Nh vy, nu thiu cc
ngun lc ni ti, chng ta s ngng
pht trin v tr tu, tinh thn v o
c, tc l ta bt u cht i.
c tt, hay c tch cc, khng
ch tt cho bn thn vic c, cng
khng ch l mt phng tin gip ta
tin b trong cng vic hay ngh
nghip. N cn gip ta gi cho tr c
sng v pht trin.