TRNH TH THANH

SC KHE
MI TRNG

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

NH XUT BN GIO DC QUC GIA H N

16 Hng Chui - Hai B Trng - H Ni
in thoi: (04) 7685236; (04) 9715012. Fax: (04) 9714899
E.mau: nxb@vnu.edu.vu
***
Chu trch nhim xut bn:
Gim c: PHNG QUC BO
Tng bin tp: PHM THNH HNG

Chu trch nhim ni dung:

Hi ng nghim thu gio trnh :.

Trng HKHTN - i hc Quc gia H Ni

Nhn xt:
Bin tp:
Trnh by ba:.

GS. MAI NH YN
PGS TS: TRN CM VN
MAI ANH
QUC TON

MC LC
Chng 1..................................................................................... 1
Mt s vn chung v .............................................................. 1
sc kho mi trng ................................................................... 1
1.1 Mt s khi nim c lin quan .......................................... 1
1.2 Mt s ngun chnh to ra cht c .................................. 5
1.3 Phn loi cht c ........................................................... 16
Chng 2................................................................................... 31
Cc hnh thc tc ng v nh hng....................................... 31
ca cht c ti c th con ngi ............................................. 31
2.1 Con ng xm nhp ca cht c ................................. 31
2.2 Qu trnh xm nhp cht c .......................................... 34
2.3 S bin i cc cht c trong c th con ngi ............ 47
2.4 Mt s yu t chnh gy nh hng ti c.................... 50
tnh ca c cht ................................................................... 50
Chng 3................................................................................... 58
nh hng ca c cht v mi trng n sc kho con ngi
................................................................................................... 58
3.1 nh hng ca cht c ti cc b phn c th con ngi
............................................................................................... 58
3.2 nh hng ca nng v thi gian tc ng ca cht
c ti c th con ngi........................................................ 62
3.3 nh hng phi hp ca cht c ti c th con ngi . 64
3.4 Cc loi nh hng c hi ca thuc BVTV ti sc kho
con ngi .............................................................................. 67
3.5 Cc hnh thc th hin tnh c ca c cht i vi c
th con ngi......................................................................... 70
3.6 nh hng ca mt s cht c ti sc kho con ngi 74
3.7. nh hng ca mi trng ti sc kho con ngi ... 134
Chng 4................................................................................. 151
Mi trng v iu kin lm vic ........................................... 151
vi sc kho ngi lao ng................................................... 151

4.1 Khi nim chung v tc hi ngh nghip ...................... 151

4.2 Phn loi cc tc hi ngh nghip ................................. 153
4.3 Cc bin php qun l tc hi ngh nghip trong lao ng.
............................................................................................. 155
Chng 5................................................................................. 157
Mt s v d v bnh do mi trng nhim v ng vt gy ra
i vi c th con ngi v cch cu cha khi b ng c..... 157
5.1 Bnh do c th ngi b tc ng bi cc yu t vt l 157
5.2 Bnh do c th ngi b nh hng mi trng khog kh,
nc nhim....................................................................... 159
5.3. Cc bnh o mt s loi ng vt lm ly truyn........ 176
Cc bin php kim sot: v sinh c bn (ly i ca chng
thc n, nc v ni ). Bo qun rc thch hp (cho vo ti)
v kim sot rc (lm sch rc). Bo qun thc n hp l. S
dng thuc tiu dit chng. ................................................. 206
5.4 Cc bnh ly truyn qua h tiu ho ca ng vt........ 206
5.5 Cc bnh i km vi thc phm b nhim khun.......... 233
5.6 Sc kho v s phng x .............................................. 262
5.7 Cc cch bo qun thc phm v dng.................... 279
5.8 Nguyn tc chung v x l nhim c.......................... 303
5.9. Cch cu cha khi b ng c...................................... 304
TI LIU THAM KHO....................................................... 309

Chng 1
Mt s vn chung v
sc kho mi trng
1.1 Mt s khi nim c lin quan

n sc kho mi trng
Mi trng sng ca con ngi
Mi trng sng ca con ngi l phn khng gian m con
ngi tc ng, s dng v b n lm nh hng
(UNESCO,1967). Mi trng sng ca con ngi bao gm tt
c cc nhn t t nhin, x hi bao quanh v c nh hng ti
sc kho ca con ngi. Ni mt cch khc mi trng l tp
hp cc thnh phn vt cht (t nhin v nhn to) v x hi
xung quanh con ngi. Cc thnh phn t nhin ca mi trng
l cc yu t hu sinh (cc loi ng thc vt v cc vi sinh vt)
v yu t v sinh (t, nc, khng kh). Cc thnh phn nhn
to l tt c cc vt th hu hnh do con ngi to nn (nh ca,
ng x, cu cng...). Cn cc thnh phn x hi l s tng ho
cc quan h con ngi vi nhau, c nh hng ti s tn ti v
pht trin ca mi c nhn v ton th cng ng x hi.
Cht lng mi trng c nh hng rt ln n sc kho
ca con ngi v n b chi phi khng nhng bi iu kin t
nhin m cn bi iu kin kinh t x hi. Ti thnh ph v cc
1

khu cng nghip vi mt dn s cao, tp trung nhiu loi

hnh sn xut cng nghip nn cht lng mi trng c nguy
c b suy gim do tc ng ca bi, kh thi v nc b nhim.
nng thn, cht thi chn nui, d lng thuc bo v thc
vt, phn bn l nguyn nhn chnh lm suy gim cht lng
mi trng sng. Cht thi chn nui gy mi hi thi l mi
trng sng thun li ca cc loi sinh vt nh: rui, nhng c
th truyn bnh cho con ngi.
Bo v mi trng sng l cc hot ng nhm hn ch v
phng nga nhng yu t bt li ca t nhin v x l cht
nhim do cc hot ng ca cn ngi to ra, ng thi iu
chnh v to nn mi trng sng tin nghi v bn vng cho hn
ngi.
Sc kho
Sc kho l mt trng thi hon ton thoi mi v th cht,
tinh thn v x hi. Mi iu kin v hin tng ca mi
trng bn trong hay bn ngoi u tc ng nht nh n sc
kho. C sc kho tc l c s thch ng ca c th vi mi
trng, ngc li bnh tt l biu th s khng thch ng. Nh
vy, sc kho l mt tiu chun ca s thch ng ca c th con
ngi v cng l mt tiu chun ca mi trng.
Trng thi sc kho ca mt c nhn, ca cng ng phn
nh phn no hin trng cht lng nc, khng kh, thc n,
nh , tin nghi sinh hot
Sc kho khng ch c bo m bi cuc sng vt cht m
cn quy nh bi i sng tinh thn (bn cht Vn ho v x hi
ca con ngi).
2

Sc kho ca cng ng hay sc kho ca x hi l sc kho

chung, hiu ton din l mt h thng c t chc gia con
ngi, quan h v tc ng ln nhau trong mt mi trng hu
sinh v v sinh vi mt mi trng x hi bao gm kinh t, vn
ho, chnh tr, tn gio.
Mc ch cui cng ca cc bin php bo v mi trng l
to iu kin thun li cho con ngi trong lao ng v sinh
hot, m bo mt cuc sng lnh mnh v th cht v tinh thn.
iu kin lao ng
iu kin lao ng c hiu l tng th cc yu t v t
nhin, x hi, kinh t, k thut c hiu thng qua cc cng c
v phng tin lao ng, i tng lao ng, qu trnh cng
ngh, mi trng lao ng v s sp xp, b tr chng trong
khng gian v thi gian, s tc ng qua li ca chng trong
mi quan h vi ngi lao ng ti ch lm vic, to nn mt
iu kin nht nh cho con ngi trong qu trnh lao ng. Tnh
trng tm l ca ngi trong khi lao ng ti ch lm vic cng
c coi nh mt yu t gn lin vi iu kin lao ng
[Nguyn An Lng v nnk, 2001].
Trng thi mang cht c
l trng thi cht c xm nhp vo trong c th dn dn
v c pht hin thy trong mu, nc tiu, tc... c hm lng
trn mc bnh thng nhng cha c triu chng g th hin gy
bnh cho cn ngi.
Bnh ngh nghip
3

Bnh ngh nghip l hin trng bnh l mang tnh cht c

trng ngh nghip hoc lin quan n ngh nghip m nguyn
nhn sinh bnh do tc hi thng xuyn v ko di ca iu kin
lao ng xu. Cng c th ni rng l s suy yu dn sc
kho, gy nn bnh tt cho ngi lao ng do tc ng ca cc
yu t c hi pht sinh trong sn xut ln c th ngi lao ng
[nguyn An Lng v nnk, 2001].
Thuc bo v thc vt
Theo T chc nng lng th gii FAO (1986) nh ngha
thuc bo v thc vt (thuc BVTV) l bt k mt cht hay mt
hp cht c tc dng d phng, tiu dit hoc kim sot cc loi
su b gy hi, cc vector gy bnh cho ngi v ng vt, cc
loi cn trng c hi trong qu trnh ch bin, d tr, xut khu,
tip th lng thc, sn phm nng nghip, g v cc sn phm
ca g, thc n gia sc hoc c tc dng phng chng cc loi
cn trng, k sinh trung trong hoc ngoi c th ca gia sc.
nh ngha ny cng bao gm cc hp cht dng kch thch
s tng trng ca cy ci, cht hn ch rng, kh l, tc ng
i vi cy t qu hoc hn ch vic qu non b rng v cc cht
c tc dng thc y nhanh hoc lm chm trong qu trnh bo
qun v xut khu hoa qu.
Ngoi khi nim trn, Hi ng Codex ti chu u (1984)
a ra nh ngha thuc BVTV cn bao gm cc loi phn bn,
cc cht tng trng cho cy trng, ng vt, thuc tr vi sinh
vt gy bnh, ph gia v cc loi thuc th y.
Cht nguy him
4

Cht nguy him l nhng cht khi xm nhp vo c th gy

nn cc bin i sinh l; sinh ho, ph v th cn bng sinh hc
gy ri lon chc nng sng bnh thng dn ti trng thi bnh
l ca cc c quan, h thng v ton b c th.
Cc cht nguy him c mt trong 4 c trng sau: phn ng,
bc chy, n mn v c hi.
Cht phn ng l cht khng bn vng c iu kin thng
thng. N c th gy n hay to ra khi, hi, kh c hi khi
tip xc vi nc hoc khng kh.
Cht d chy l cht d b chy gy chy ln v trong thi
gian di. V d nh xng, cc cht lng d bay hi, dung mi.
Hi ca chng d bt la chy nhit thp (nhit bng
hoc di 600c).
Cht n mn l cc cht lng c pH thp hn 2 hoc ln
hn 12,5 mang tnh n mn kim loi.
Cht c hi l cc cht c tnh c hi hoc gy nguy hi
cho ngi qua ng tiu ho, h hp hay tip xc qua da.
Liu lng
Liu lng l n v ho cht s dng/trng lng c th
sng (v d. mg/trng lng c th, ml/trng lng c th...)
hoc n v ho cht s dng/in tch b mt c th b tip xc
(v d: ml/din tch da, ml/dn tch da...).
1.2 Mt s ngun chnh to ra cht c
1.2.1 Ngun cht thi cng nghip:
a. Ngnh ho cht v sn phm ho cht
5

Ngnh cng nghip ho cht rt a dng, bao gm nhiu loi

hnh cng nghip sn xut ra cc sn phm lin quan n ho
cht. Cc loi hnh cng nghip ph bin gm:
Ho cht v c c bn
Phn bn ho hc
Ngnh sn, vecni
Cao su nha v sn phm trn c s cao su v nha
Cht ty ra v m phm
Ac quy v pin
Thuc tr su
Kh cng nghip
A xt sulphuric
Nguyn liu sn xut axit sunfuric l SO2.T SO2 s qua
giai on oxy ho chuyn thnh SO3, hp th vi nc s
chuyn thnh H2SO4. Nh vy, phng trnh tng qut ca cc
phn ng ho hc nh sau:
SO2 + O2 -> SO3
SO3 + H2O -> H2SO4
Cch thc sn xut SO2 thng s dng lu hunh nguyn t
hoc t qung pyrit (qung pyrit l qung cha sulfua st). Qu
trnh t S hay sunfua st (pyrit) c tin hnh trong l vi
nhit cao. Lu hunh trong qu trnh chy chuyn ho thnh
SO2, mt lng nh H2S. S hnh thnh trong mi trng kh
ca qu trnh tinh ch SO2.
Cc cht SO2, SO3. Cc Oxit nit V H2S l nhng cht c c
trng cho ngnh cng nghip sn xut axit sunfuric gy tc ng
n vng nim mc cua h thng h hp v h thng tiu ho.
Cc cht ny lun l nguy c i vi cng nhn lm vic trong
cc xng sn xut axit sulphuric v chng lun tn ti hm
6

lng cao. Nng SO2 khong 0,06 mg/l c th dn n

ng c nng cho con ngi. Hin ti, ngi ta quy nh nng
SO2 ti a ti xng sn xut SO2 l 20 mg/ms vi SO3 nng
ti a cho php l 2 mg/m3. Nng ti a cho php ca H2S
ti phn xng lm vic l 10 mg/m3
Trong x thi l pyrit lun c cha asen v asen lun tn ti
ng hnh trong qung st. Khi b oxi ho nhit cao, asen
cng chuyn ho thnh oxit v sau thnh mui. Hm lng
asen trong x thi t l t pyrit vo khong 0,15%. sn xut
1 tn H2SO4 c, c tnh lng x than thi ra t vic t pyrit
khong t 1,3 n 1,4 tn. iu c ngha lng asen thi ra
theo x s vo khong 2 kg asen (nguyn t). Lng asen ny
bay hi khi thi x nng trong khu vc l t hoc ra tri hoc
pht tn vo mi trng khng kh khu vc xung quanh di
dng bi x pyrit. c tnh khong trn 70% lng asen ny
phn tn vo mi trng di dng hi, bi x hay xm nhp
vo nc v t o b ra tri.
Tng t Pb, Zn. cng c nhiu trong x pyrit. Sn xut 1 tn
axit s to ra trong x khong trn 5 kg ch, 10 kg km. Ch v
km cng l kim loi d bay hi, n c th tc ng trc tip
n khu vc sn xut v sc kho ca ngi lao ng:
Ngnh sn xut xt v clo in phn:
Phng trnh ho hc c bn trong qu trnh in phn NaCl
sn xut xt v ch l:
2NaCl + 2H2O -> Cl2 + H2 + 2NaOH
Kh ch v hi HCI (sn phm trung gian) u l nhng kh
cc c Nng Clo khong 0,001 n 0,006 mu khng kh
c th gy ng c nng. Nu nng Clo trong khng kh l
7

0,1 n 0 2 mg/l c th gy ra t vong sau mt gi nhim. HCl

cng c kh nng tng t tuy thp hn, gy ra nhng phn ng
i vi h thng h hp. Nng HCl ti a cho php i vi
khu vc lm vic l 10 mg/m3.
Bn cnh cc cht c nu trn, aming cng c s dng
trong ngnh sn xut xt v do in phn. Aming c s dng
di dng ba lm cc mng ngn trong b in phn do
bn ho hc cao. Trong qu trnh sn xut, ngi ta phi thng
xuyn thay th mng. Mng aming c thi ra khng th s
dng vo mc ch sn xut no khc v nu khng c bin
php qun l cht thi hp l, cc si bi aming rt mn ny s
bay vo mi trng gy ra ngun nhim aming trc tip cho
ngi lao ng trong phn xng sn xut.
Khi c c xt t sn phm sau in phn t c c
m th trng yu cu (ln hn 30% hoc n xt rn), NaOH
c th bay hi vo khng kh vi lng ng k nu h thng c
c l h. Hi xt v xt lng u c th gy bng cho da, h
thng h hp cng nh mt ca ngi lao ng nu khng c
trang b bo h. Nng ti a hi xt cho php dng sol l
0,5 mg/m3.
Ngnh sn xut phn ln v phn m
Phn ln c hai dng l phn supephotphat (mono) v phn
ln thu nhit. Nguyn liu ch yu sn xut phn ln l
qung apatit.
Qung apatit l qung cha hn hp mui phc ca photphat
v florua ca canxi c cng thc ho hc chung l
[(PO4)3F,Cl,OH]Ca5.
8

Qu trnh phn ng to ra phn supephotphat chnh l qu

trnh chuyn ho phospho dng khng tan sang dng ho tan
Ca(H2PO4)2 cy ci c th hp th c. chuyn ho, ngi
ta s dng H2SO4 hoc H3PO4. Tuy nhin, do trong thnh phn
qung apatit c CaF2 nn qu trnh phn hu qung bng axit
lun hnh thnh hp cht ca flo di dng HF, SiF4 hay
H2SiF6.
Phn ln thu nhit hay phn ln nung chy cng l phn
photpho c sn xut t qung apatit nhng qu trnh chuyn
ho qung photphat c tin hnh bng qu trnh phn hu
nhit cao vi cc cht tr chy l secpantin
MgO.Mg(OH)2SiO2.H2O. V mt S qung cha Mg, Ca v
SiO2 khc, th d dolomit MgCO3.CaCO3. Cng thc ca phn
ln nung chy l (Ca,Mg)P2O5.(Ca,Mg)O.P2OSiO2. Qu trnh
nung chy cc hn hp qung nhit khong 14000C 15000C l ngun chnh to ra HF v cc hp cht khc nh
SiF4, H2SiF6 c dng kh v ng nc thi..
Flo nguyn t l mt cht kh rt c, gy ph hu mt, da v
h h hp. Tip xc lu di vi kh flo c th gy ra cc bnh v
xng v rng. c tnh ca flo rt cao vi gi tr LC50 l
0,2mg/l. Mt khc, nhit cao c tnh ca flo c th tng
ln.
HF cng c th gy ra nhng tc ng tng t nh F2.
nng khong 0,2mg/l l. Cc k nguy him i vi h h hp
mc d nhim vi thi gian rt ngn. Nhim HF c th dn b
ph hu cc t bo phi v ph qun. Do p sut hi ca HF l
rt ln (122.900 kPa) nn c th ni HF cc k nguy him qua
ng h hp ca cng nhn khi sn xut phn ln bng apatit
9

c bit l khi phn hu qung apatit bng axit trong hm , do

khng m bo thong kh v m cao s dn n kh nng
nhim HF nhit cao.
sn xut phn m, ngi ta s dng nguyn liu chnh l
than antraxit thng qua giai on tng hp NH3 v sau tng
hp urea t NH3 v Co2.
Nguyn liu sn xut NH3 l H2 v N2. N2 c ly t khng
kh, cn H2 c sinh ra t vic kh ho than bng hi nc.
Hn hp kh than t bao gm Co, CO2 v H2 v cc tp cht
khc t cng ngh kh ho. c bit l nhng tp cht hnh
thnh do qu trnh chy khi kh ho than nh: Xianua, phenol,
H2S. V cc hp Cht PAHs.
Xianua c hnh thnh trong qu trnh chy ym kh kt hp
vi hydrocarbon mch vng hnh thnh cc Xianua thm nh
Benzyl Xianua l hp cht rt c khi nhim c dng kh c
th b chong vng, au u v nn ma rt nhanh, khi nhim
c bng con ng tip xc n cn c th gy bng cho da v
mt. Nhim Xianua vi hm lng khong 2 mg/kg th trng
c th gy t vong. Kh HCN c th gy t vong cho ngi
mc 100 - 200mg/m3 khng kh.
Ngnh sn xut sn v vecni.
Chng loi cng nh lng ho cht s dng trong pha ch
sn kh nhiu v phc tp nh: cc loi bt mu, cc loi dung
mi, cc cht ph gia v cc loi nha gc:
- Cc loi nha gc: Alkylresine, acryhc resine, epoxy,
uretan
- Cc loi bt mu: oxit Titan, oxit st, km cromat...
10

- Cc dung mi: xylen, toluen, butyl acetat

- Cc cht ph gia nh: cht chng lng, chng to bt,
chng mc, to nm, dit khun,
- Cc cht n: CaCO3 Talc, BaSO4
Trong cng ngh sn xut sn, ngi lao ng c nhiu nguy
c tip xc vi cc loi ho cht dng:
Hi dung mi ngay nhit thng (ch yu l dung mi
hu c).
Cc ht phn tn c kch thc cc nh phn tn trong mi
trng lao ng.
b. Ngnh m kim loi v c kh
Ngnh m in s dng kh nhiu ho cht dng mui kim
loi c c tnh cao nh Cro3, CdCl2, MnCl2, ZnCl2, NaCN.
Nc thi t khu m in v x l b mt ni chung c cha
cc kim loi c hi nh Cr, Ni, Zn, Cd v mt s c t khc
nh CN; du khong vi axit hay kim cao, c bit khi cc
c s m khng c s phn dng thi m tt, kh HCN s to ra
khi hai dng thi Xianua v axit b ho ln v HCN s bay vo
khng kh tc ng trc tip n ngi lao ng. HCN c th
gy ng c nng v cht sau khi nhim mt vi pht do kh
HCN rt linh ng. Cht thi cha kim loi nng tc ng ch
yu n ngi lao ng thng qua vic tip xc vi dung dch
c mui kim loi qua da.
Ngnh m crom thng thng c tin hnh nhit
khong trn 40oc v hi dung dch axit cromic c nng cao
(thng ln hn 200 g/l) s tc ng n h thng h hp ca
cng nhn. Crom thuc nhm cht c thn kinh v gy ung th
11

Crom dng Cr6+ l dng c th gy ung th phi. Khi dng

CrO3hi ho cht ny gy bng nghim trng cho h thng h
hp ca ngi b thm nhim
Hn in l qu trnh nung chy kim loi v cc cht tr dung
hn m thnh phn bao gm nhiu oxit kim loi nh Zn, Mn, Pb,
Cr v cc oxit kim loi ny do nhit cao ca qu trnh hn s
pht tn v tc ng trc tip n h h hp ca ngi cng
nhn hn.
c.Ngnh dt nhum
Ngnh dt nhum s dng ho cht ch yu cng on
nhum si v vi. Cc ho cht thc hin nhng chc nng khc
nhau nh:
- X l b mt vi si nhm tng kh nng hp th mu v
gi mu.
Ty trng si vi. :
Tr gip cho qu trnh khuch tn cht mu vo trong cc l
xp ca si v vi.
Nhum v in hoa.
Cc nhm mang mu thng thng l cc nhm: Nitrozo (NO), nhm nitro (-NO2) nhm azo (-N=N-), nhm etylen (
)C=C <), nhm cacbonyl ( C=O), nhm sulfua (C=S hay C-SS-C).
Dy chuyn nhum v in hoa l cc cng on c kh nng
pht thi nhiu cht nhim, cht thi, dt nhum, ty v tr
nhum thot vo mi trng ch yu theo ng nc thi. Kh
c c th pht sinh t cc qu trnh chun b thuc nhum hay
mc in ( dng dung mi hay nh tng), hi dung mi v ho
12

cht c th thot ra mi trng khi cng on c tin hnh

nhit cao.
d. Ngnh sn xut giy
Trong cng ngh bt giy, ngun pht thi ho cht ch yu
t khu ty bt bng ch, dioxit clo, hypoclorit, oxy gi. y l
nhng cht oxy ho v c kh nng r r cao nhit ca qu
trnh ty (xp x 1000C)
e. Ngnh vt liu xy dng
Ngnh vt liu xy dng ca Vit Nam ch yu c nhng
nhm sn phm ng quan tm v ho cht nh: s v sinh v
trang tr, ch yu s dng nguyn liu l SiO2 v felspat c
nghin rt nh l ngun pht tn bi phi; vt hn to mu rt a
dng v ch yu l mu v c, th d oxit ca Zn, Zr, Se, Fb
cng l ngun pht tn cc oxit kim loi vo khng kh trong
qu trnh phun men ln sn phm trc khi nung.
g. Ngnh ch bin lng thc, thc phm
Ngnh ch bin thc phm s dng nhiu loi ho cht. Cc
loi ho cht ch yu c dng lm ho cht ty mu, ty mi,
chng i thiu, p lnh, ch bin mi, v, to mu v nhng
cng vic khc. Khng ch c cc loi ho cht c nh NaClO,
H2O2, NH3 c ng ch bin thc phm m cn rt nhiu
ho cht thng thng khc c s dng ph bin nh thuc
tm (KMnO4)dng ty mu min dong, hn the dng ch
bin cc loi bn, bnh ph, gi; dim tiu (lu hunh) dng
sy v bo qun thc phm kh, Nam benzoiat dng chng nm
13

mc, i thiu, phm mu dng nhum thc phm

Bng 1 trnh by mt s v d v cc ngun sn xut cng
nghip to ra cht thi c nh hng bt li ti sc kho con
ngi.
1.2.2 Ngun cht thi nng nghip
Mt trong nhng loi cht thi nng nghip gy nhim mi
trng nghim trng l d lng thuc BVTV. Thuc BVTV
gm cc nhm chnh: do hu c, photpho hu c, nhm
cacbamat, nhm pyrethroid v cc nhm tr dch bnh khc.
Nhm cc hp cht ch hu c gm DDT v cc dn xut ca
n, cc hp cht hexachlorid, benzen, nhm cc hp cht
xyclodien... Trong cu trc phn t ca nhm ny lun tn ti
nguyn t C1 lin kt trc tip vi nguyn t C v trong phn t
c th c cc nguyn t N, S.
- Nhm cc hp cht ln hu c l nhng hp cht
hydrocacbon cha mt hoc nhiu nguyn t photpho, khng
bn trong h sinh hc, chng d ho tan trong nc v d hydro
ho, bao gm cc hp cht dng photphat, cc hp cht
photphorothionat, cc hp cht photphonitrothionat...
Bng 1
Cc cht nhim cng nghip in hnh
cht
nhim
SO2 v bi
NOx
CO
Aming

Ngun thi
Cc l t s dng than, du
Cc l t s dng than, du
Cc lo t s dng than, du
Cc ngnh cng nghip khc nhau

Tinh c
Ph hu h h hp
Ph hu h h hp
Gy ng c v ngt
Gy ung th phi

14

Hydrocacbon Cc hot ng cng nghip: luyn

cc ho du....
Dung
mi Cc ngnh cng nghip: sn xut
hu c
sn, dt nhum, ho du...
Cloroeste
Ho cht
Naphtvlamin Dt nhum
As, Cd, Hg,
Pb
Cc l t rc, luyn kim, sn xut
pin, acquy, thuc BVTV, ho cht

Gy ung th phi, c
bit l cc cht PAHs
H thn kinh, h h
hp h tun hon
H h hp
Tit liu
H h hp, h bi tit,
c bit l As. Cd gy
ung th. Pb gy mt
cn bng h tht kinh
vn ng, Thu ngn
gy c thn kinh

Crom
Niken

H h hp
H h hp

Ma in, mu, sn
Luyn kim, ma in

Nhm cc hp cht cacbamat bao gm cc hp cht c cng

thc R1-NH-COO-R2 cc hp cht ny c hot tnh sinh hc gn
tng t cc hp cht photpho hu c.
Nhm cc hp cht pyrethroid tng hp: cc hp cht ny c
tnh c cao i vi cn trng, nhng li c tnh c thp vi
cc loi ng vt c v. Cu trc phn t ca chng gm c Cl,
O, N v mt hoc nhiu nhn thm ni vi nhau bng nguyn t
oxy.
1.2.3 Ngun cht thi bnh vin.
Hu ht cc cht thi t qu trnh khm cha bnh c phn
loi l cht thi c hi v mang tnh c th. Cht thi bnh
vin hay cht thi y t bao gm cc loi chnh sau:.
Ph thi cha cc vi sinh vt gy bnh pht thi t cc ca
phu thut, t qu trnh xt nghim, hot ng khm cha
15

bnh...
Ph thi b nhim bn: Cc dng sau khi bnh nhn s
dng, cc dng ca y bc s sau phu thut, t qu trnh lau
ra sn nh, bn cn no vt t cc h thng cng rnh, t iu
tr khm cha bnh v v sinh cng cng..
- Ph thi c bit: L cc loi cht thi c hi nh cc kim
loi nng, cht phng x, cht c, dc phm qu hn s dng,
kho thuc v ho cht .
Nh vy, cht thi bnh vin c thnh phn rt a dng. y
l ngun gy nhim, truyn nhim dch bnh cho con ngi,
gy nhim mi trng t, nc v khng kh:
1.3 Phn loi cht c
1.3.1 Phn loi theo trng thi vt l
Cn c theo trng thi tn ti cht c c chia lm 3 dng:
dng kh, dng rn, dng lng. Cc cht gy nhim dng c th
phn thnh ,2 dng ph bin: dng kh v dng phn t
Cc cht nhim dng kh
Kh SO2: Kh ny c coi l cht nhim quan trng nht
trong h oxit lu hunh. Tnh cht kh SO2 l kh khng mu,
khng chy, hng v cay, c nh hng ti sc kho con ngi
v ng vt c bit l c quan h hp.
- Sunfua Hydro (H2S): L kh c, khng mu v c mi
trng thi. Cht kh ny c kh nng lm gim s sinh trng
ca thc vt, vi con ngi n tc ng n h thn kinh v no,
nng thp gy nhc u, mi mt, nng cao gy hn
16

m hoc t vong.
- Cacbon monoxit (CO): l kh khng mu, khng mi,
khng v; tc ng mnh n h h hp ca con ngi. Nh tip
xc qua ng h hp vi nng khong 250 ppm s dn ti
t vong.
- Florua hydro (HF): Kh ny c tc ng ph hoi cy xanh,
lm hn ch sinh trng v rng hoa qu. i vi ngi, kh ny
gy vim da, ph hu cu trc xng v nu tip xc lu di s
dn ti cc bnh v thn.
- Oxit Nit (NOx): Trong nhm kh ny, ch c NO v NO2 c
tc ng mnh i vi ngi v ng vt, c bit l NO2. Vi
nng NO2 l 100 ppm, ch vi pht tip xc c th gy t
vong. Nng NO2 khong 0,06 ppm c th gy tn thng
trm trng cho phi.
- Cacbondioxit (CO2): Ch yu nm tng i lu ca kh
quyn, l mng chn bc x nhit t tri t vo v tr, l kh
ch yu gy nn hiu ng nh knh.
Cc cht nhim dng phn t
- Cc sol kh v bi l lng: Cc soi kh trong kh quyn l
nhng phn t nhim nh b trong mi trng khng kh, lm
gim tm nhn, ngoi ra cn n mn kim loi v lm suy gim
cht lng nh ca, cc cng trnh kin trc, vn ho ngh thut,
thit b my mc (c bit l lm hng cc mi hn in). Cc
sol kh v bi ny u c th tc ng n h h hp tu thuc
vo tnh cht ca chng.
- Bi ch: Hi v bi ch c pht thi ch yu t cc
phng tin giao thng dng xng pha ch. Ht phi hi hoc bi
17

ch tu theo nng thm nhim s b mc bnh thiu mu,

hng cu gim v gy ri lon thn.
- Bi l xi mng: Bi pht sinh t l xi mng v my nghin
clinke gy tc hi i vi ngi, ng v thc vt.
- Bi gy d ng: C nhiu loi bi kh do sn xut cng
nghip thi ra v cc bi phn hoa ca mt s loi hoa c c tc
ng gy d ng i vi ngi. Tuy nhin, cc cht nhim
nhn to c kh nng phi nhim d ng cao hn cc bi phn
hoa t nhin.
1.3.2 Phn loi theo tnh cht tc dng
Phn loi theo tnh cht tc dng ca cht c ln c th gm
hai nhm: nhm cht c c tc dng chung v nhm cht c
c tc dng h thng.
Nhm cht c c tc dng chung
Nhm cht c c tc dng kch thch
Cht kch thch gm cc cht tc dng ch yu ng h hp
trn: cc aldehyt, bi kim, amoniac, sunfur. Cc cht kch
thch c ng h hp trn nh: brom, clo, xianua...
Cht kch thch t bo gm:
Cht gy ngt: cht gy ngt n thun l cc cht tr, lm
long p sut ring phn ca oxy trong khng kh nh: CO, CO2,
CH4, N2, cht gy ngt ho hc ngn cn mu vn chuyn oxy
n cc t chc nh Co gy bnh thiu mu.
Cht gy m v gy t: etylen, etyl-ete, xe ton...
Cht gy tc dng d ng: isoxianat hu c
18

Cht c tc dng gy ung th: amin, thu ngn, PAHs

Cht gy t bin trn: cht phng x...
1.3.3 Phn loi cht c theo mc
tc dng sinh hc
Hi ngh cc chuyn gia ca OMS/BIT (1969) ngh phn
loi sinh hc ca cht c cng nghip. Vic phn loi ny da
vo 4 mc tc ng ca cht c.
Loi A: tip xc khng nguy him - tip xc khng gy nh
hng ti sc kho.
Loi B: tip xc c th gy tc hi n sc kho nhng c th
hi phc c.
Loi C: tip xc c th gy bnh nhng hi phc c.
Loi D: tip xc c th gy bnh khng hi phc hoc t
vong.
S phn loi ny ph hp vi thi gian.tip xc 8 h/ngy. V
5 ngy/tun. Tuy nhin, vic phn loi ny khng ph hp i
vi nhng cht gy ung th hoc t bin trn.
1.3.4 Phn loi thuc BVTV
Thuc BVTV l nhm cht cha nhiu loi hot cht c hi.
Cc ho cht bo v thc vt rt a dng v thnh phn, v
tc dng i vi cy trng v cch s dng. V vy, c nhiu
cch phn loi chng.
Mi cch phn loi c da theo cc tiu ch khc nhau,
thng thng ngi ta phn loi theo: mc ch s dng, thnh
19

phn, ngun gc sn xut, tnh c, cc phng php s dng,

tnh bn vng ca chng trong t nhin...
Phn loi theo ngun gc sn xut v cu trc ho hc.
Tu theo ngun gc sn xut v cu trc ha hc m cc cht
tr su c phn thnh 3 nhm.
Cc cht tr su hu c gm
Cc ho cht bo v thc vt nhm photpho hu c: Metylparathion, Parathion, Monocrotophot, Dazion, Malathion,
Dimetoal, Azodzin...
Cc ho cht bo v thc vt nhm do hu c: DDT, Aldrin,
HCH, Chlordan, Heptaclo, 2,4-D...
Cc cht tr su thu ngn hu c: Ceresau, Granosan,
Falizan...
Cc dn xut ca hp cht nitro
Cc dn xut ca ure
Cc dn xut ca axit cacbamic
Cc dn xut ca axit propionic
Cc dn xut ca axit xialhydic
Cc cht tr su v c bao gm
- Cc hp cht ca ng
- Cc hp cht ca asen
- Cc hp cht ca lu hunh
- Cc hp cht v c khc
Cc cht tr su ngun gc thc vt: Cc alcaloit, thc vt
c cha nicotin, anabazin, pyrethroid...
Phn loi theo i tng phng tr
Tu theo i tng phng tr m cc thuc BVTV c chia
20

thnh cc nhm sau y:

Thuc tr su l nhm thuc dng dit tr cc loi cn
trng gy hi cho cy trng v nng sn gm cc nhm sau: Cc
cht tr su nhm do hu c: DDT, HCH, aldrin, ieldin,
chlodan...
Cc cht tr su nhm photpho hu c: Wofatox, diazinon,
malathion, monitor...
Cc hp cht Cachamat: servin, furadan, mipxin, bassa...
Cc hp cht sinh hc: pyrethroid, permetrin, delta
metrin...
- Thuc tr nhn l nhm thuc dng phng tr nhng
ng vt gy hi cho cy trng thuc lp nhn (Acarna). Phn
ln thuc tr su t hoc khng c tc dng dit nhn.
- Thuc tr ng vt gm nhm: C tnh c cao i vi hu
ht cc ng vt c v, c dng ch yu lm b c tr chut
(thuc dit chut). Loi thuc ny i khi cn c dng tr
chim v cc sc vt hoang di gy hi ma mng. Nhm ny
gm: Phoszin, Warfarin,Brodifacoum...
- Thuc tr nm: C nhiu loi vi sinh vt gy bnh cho cy
trng nh nm, vi khun, x khun... Thuc tr nm c tc dng
bo v cy trng v ht ging, ngn nga nm bnh xm nhp
v gy hi hoc c tc dng tiu dit nm bnh. Nhiu loi thuc
tr nm cng c tc dng phng tr i vi nhiu loi vi khun
gy bnh cho cy trng. Nhm cc cht tr nm, tr bnh, tr vi
sinh vt gy hi bao gm:
Cc hp cht cha ng
Cc hp cht cha lu hunh
Cc hp cht cha thu ngn
21

 Mt s loi khc
Thuc tr c di: Dng tiu dit nhng thc vt
hoang di trn nhng cnh ng, trong vn cy, trong knh
mng, xung quanh nh ... C nhng thuc dit c c bit c
hiu lc cao i vi cy bi, cy thn g c gi l thuc dit
cy thn g.. Mt s loi dit c c tnh c cao i vi thc vt
c dng ch yu phun ln mt s loi cy trng nh bng,
u tng trc khi thu hoch v chng c tc dng lm rng l
v kh cy. Nhm cc cht tr c di v lm rng l:
Cc hp cht phenol
Cc hp cht ca phenoxi
Cc dn xut ca axit afolic (dalapon)
Cc dn xut ca cachamat (satun, eptam)
Triazin (simazin, atrazin, evik...)
Thuc bo qun lm sn v kh trng kho: Chuyn kh
trng trong cc kho ging v kho nng sn, lm sn, trong cc
khoang chuyn ch nng, lm sn ca x lan v tu thu. i
khi thuc ny c dng tr su bnh trong cc nh knh
trng cy hoc tr su bnh, c di trong t. Nhm ny gm:
Cypermerthrin, Deltamethrin, Fenitrothion...
Phn loi theo bn vng
Cc thuc BVTV c bn vng rt khc nhau, nhiu cht
c th tn d trong mi trng t, nc, khng kh v trong c
th ng vt, thc vt trong mt thi gian di. Do vy cc ho
cht c ny c th gy nhng tc ng trc tip hoc gin tip
n sc kho con ngi. Da vo bn ca chng, c th sp
xp chng vo cc nhm sau:
22

 Nhm cht khng bn vng: Nhm ny gm nhm photpho

hu c v cacbamat. Cc hp cht nhm ny c bn vng
ko di trong vng t 1-12 tun.
Nhm cht bn vng: Cc hp cht nhm ny c bn
vng trong thi gian t 2 - 5 nm. Thuc nhm ny c th k
n thuc tr su b cm s dng Vit Nam l DDT, 666
(HCH)...
Bng 2
Phn loi thuc BVTV theo c tnh

LD50 cho chut (mg/kg trng lng c th)

Qua ung
Qua da
cht rn
cht lng Cht rn Cht lng
-5
< 20
- 10
40

Loi

Nhm

IA

Rt c (rt
nguy him)

IB

c cao (nguy
hi cao)

5 - 50

20 - 200

10 - 100

40 - 400

II

c va (nguy
hi va phi)

50 - 500

200 - 2.000

100 1.000

400 4.000

III

t c (nguy hi 500 - 2.000

nh)

2.000 3.000

> 1.000

> 4.000

IV

Khng c

> 2.000

>3.000

Ngun: M. Ruchirawat and R.C. Shank: Environmental

Toxicology, Vol.2, 1996.
Phn loi theo c tnh
T chc Y t th gii (WHO) a ra bng phn loi thuc
23

BVTV theo c hi i vi cc sinh vt cn c trn gi tr

LD50 v LC50. Trong , LD50 l nng gy cht 50% c th
th nghim, c th l chut hoc th, c tnh bng mg/kg
trng lng (Lb50 (per oarl) qua ng tiu ha c th khc
LD50 (dermal hoc cutant) qua da). LC50 (lethal concentration
50) l nng gy cht trung bnh ca thuc xng hi c tnh
bng m hot cht/m3 khng kh. Bng 2 trnh by phn loi
thuc BVTV theo c tnh ca n, trong , c tnh ca thuc
BVTV dng rn cao gp 4 ln c tnh ca thuc BVTV dng
lng.
WHO (1990) v U ban Chu u (1984) phn loi thuc
BVTV theo mc nguy him c trnh by trong bng 3.
Bng 3
Phn loi thuc BVTV theo mc nguy him i vi ngi

LD50 (mg/kg trng lng c th)

Mc nguy him

Ung

Di da

Rn

Lng

Rn

Lng

IA

Ti nguy him

<5

<20

<10

<40

IB

Rt nguy him

5-50

20-200

10-100

40-400

II

Nguy him va

50-500 -

200-2000

100-1000

400-4000

III

t nguy him

>500

>2000

>1000

>4000

Trn y l mt s cch phn loi thuc BVTV, tuy nhin

phn loi theo i tng phng tr c s dng ph bin
24

Vit Nam v c trnh by bng 4.

Bng 4
Phn loi thuc bo v thc vt
Nhm chnh

Nhm ph

V d

I. Thuc tr
cht v c Botanical (chit xut Calcium arenate, Aluminium
Cc
t thc vt)
phosphide, Cht nicotine.
pyrethin rotenone
Du hydrocarbon
Du cy chanh. chi cy(mc
ma ng) dit b gy
Clo hu c

Aldrin, BHC. DDT. heptachlor

toxaphene.

Hp cht pht pho

hu c
Cc cht hu Ngm qua r
c
Khng ngm qua r
Carbarmates
Khng ngm qua r

Arinphos, methmyl, dicglorvos

parathion, methyl prathion
Demeton methyl, dimethoate.
monocrotophos, phosphamidon
Carbaryl, methomyl, propoxur,
aldicarb, carbofuran

Pyrethroids tng hp Allethrin,

permethrin
Vi sinh vt
Cht dit su
bnh khc
cht st khut
trong ho hc

Vi sinh vt
Vi rt

bioresmethnn,

Bacillus thunngiensis
virus polyhedral

Apholate, metepa, tepa

25

Pheromones
(cha t hp dn
sinh dc v ur
tng hp)
Thuc tr rp
Ni tit t cua
su bnh v
cc ni tit t
phng
theo
(iu chnh s
pht trin cua
su bnh)
II. Thuc c
hiu dit k
sinh vt
Khng dit
nm
Dit nm

Deet, dimethyl phthalate. ethyl

hexenediot
Juvennoids (Hocmon
iuvenile v hocmon Farnesol, Methoprene
phng theo)
Moulting inhibitors Diflubenzuron, ecdysone

Clo hu c

Chlobenzilate.
tetradifon
Cyhexatin

Hp cht dinitro v Binapacryl,

cc cht khc
chinomethionate

dicofol,

dinocap

III. Thuc tr
nm
V c

Dithocarbarmates

Bordeaux hn hp, ng oxy

chloride, sulfur

Phthalimides Hp
cht dinitro

Mancozeb. metiram,
propineb,thiram, zineb

26

Hu c

Thu ngn hu c

captafol, captan, folpet,

binapacryl, hp cht thu ngn
hu c

Cc loi khc

Fentin (acetate and hydroxide)

Chinomethionate,
chlorothalonil,
dichlofluonid,
dichlone,
diclran,
dodine,
dyrene, glyodin

X l bng ho cht Blasticidin,

cyclohexamide
(khng sinh)
dasugamycin, streptomycin
Morpholine
Thuc
dit Cc hp cht
Formylamino
nm qua r
Cc loi khc

Dodemorph, tridemorph
Chooraniformethan, triforine
Ethirimol, carboxin dioxide,
benomyl, tiabendazole,
thiophanate- methyl

IV.Cc cht
xng hi
Halogenated
Chloropicrin, methyl bromie.
hydrocarbon
Kh trng t Methyl sothiocyanate Daxzomet, metham
Cc loi khc
Hun khi t Halogenated
hydrocarbon
giun trn
V.Cht dit c
V c

Carbon disulfide, formaldehyde

DD, dichloropropene, ethylene
dibromide
Sodium
chlorate

arsenite,

sodium

27

Hu c

Phenolics

Bromofenoxim,
dinocseb
acetate, nitrofen, PCP

Phenoxyaxits
2,4D, 2,4,5-T
(hormon dlt c di)

Carbarmates

Substituted ureas
Halogenated
aliphatics
Triazines

Diazines
Hp cht quaternary
ammonium
Bipyidyls
Pyrazolium
Benzoic axits
Arsenicals

Dinitroanilines

Asuam, barba, bendiocarb,

carbetamde,
chlorpropham,
phenmedipham,
propham,
triallale.
Diuron, fluometuron, linuron
metobromuron, monolinuron
Dalaponl TCA.
Ametryn, atrazine,
methoprotryne, simazine,
terbutryn
Bromacil, lenacil, pyrazon

Diquat, paraquat
Difenzoquat
Chlorfenprop methyl, dicamba
2,3,6- TBA
Cacodylic axit,
DSMA,MSMA
Nitralin, profluralin. trifluralin

28

Benzonitriles

Bromoxynil,
chlorthiamid
ichlobenil, ioxynil

Amides and anilides Benzoylprop-ethyl, diphenamid,

propachlor, propanil
Cc loi khc

Aminotriazole. flurecol.
Glyphosate, picloram

VI: cc cht Hp cht quaternary

Diquat, paraquat
lm rng l ammonium
(bipyidyls)
cht cy
Phenolics

Cacodylic axit, dinoseb. DNOC,

PCP

VII:cc cht
iu ho sinh
trng
Cht c ch
sinh
trng Hp cht quatemary Gibberellic axit
Chlormequat
(c ch ngn ammonium
hn)
Kch
thch
Chlorpropham, propham
m chi v Carbarmates
lm gim ny
chi bn
Gieo ht trng Ethylene generators
cy lm qu
cc loi khc
chn, n hoa
v kch thch
sinh nha

Ethephon
Dimas, glyphosine.
naphthaleneacetic axit

Lm rng qu

Cycloheximide

29

VIII: Thuc
dit chut
Cc cht xng
hi (xng hi
v dit chut)
Cc
cht Hydroxy coumarins
chng
ng mu
lndandiones
Cc loi khc Arsenicals
Thioureas

Aluminium phosphide, calcium

cyanide, chloropicrin, methyl
bromide
coumaetralyl,
ifenacoum,
wafarin
Chloro
hacinone.
phenylmethyl pyrozolone, pindone
"arse nious oxide",
arsenite
Antu, promurit

sodium

Ngun gc t thc Red squill, strychnine

vt
Cc loi khc
Norbormide
sodium,
fluoroacetate,
vitamin
D
(calciferol), zinc phosphide
IX Thuc dit
c, sn

di nc
trong t

Loi thuc t thc Endod

vt
T ho cht
sufat ng, niclosamide, sodium
pentachlorophenate, trifenmorph
Carbarmates
Aminocarb,
vethiocarb
mexacarbate
Cc loi khc
Metaldehyde

Ngun: Gunn v Stevens , 1976

30

Chng 2
Cc hnh thc tc ng v nh hng
ca cht c ti c th con ngi
2.1 Con ng xm nhp ca cht c

vo c th con ngi:
Qu trnh xm nhp ca cht c trong c th con ngi bao
gm qu trnh hp th, qu trnh phn b, vn chuyn sinh hc
v bi tit. Con ng hp th, phn b v bi tit cc cht c
trong c th con ngi c m t hnh 1. Tt c cc qu trnh
ny c quan h qua li v tc ng tng h vi nhau.
C th con ngi c ngn cch vi mi trng bn ngoi
bi 3 loi mng chnh: Da, biu m ca h tiu ha v biu m
ca h h hp.
Da, phi v thc qun l nhng c quan c vch ngn chnh
phn cch c th vi mi trng c cha mt lng ln cc cht
ho hc. Khi gy nh hng c hi n mt hoc mt vi b
phn c th th cc cht c phi i qua cc ngn ny trc. Tr
mt s cht hu hoi m nh axit, baz, mui, oxit... Cc cht
ho hc ch yu c hp th qua mt trong 3 vch ngn ny
vo mch mu v c truyn i trong c th. C quan c mng
hp th cc cht c ny thng c gi l c quan mc tiu
hay m mc tiu. Mt loi ho cht c th c mt hoc c nhiu
c quan mc tiu v ngc li nhiu cht ha hc c cng mt
c quan mc tiu V d: benzen c nh hng n h tun hon
v cacbon tetraclorua c nh hng n gan. Ch v thu ngn
c hai u gy nh hng n h thn kinh trung ng, h bi
31

tit v h tun hon. Cht c xm nhp vo c th con ngi

theo 3 ng: ng h hp, tip xc v tiu ho.
Xm nhp qua ng h hp
Phi ngi c b mt tip xc vi khng kh l 90m2, trong
70m2 l b mt tip xc ca ph nang. Ngoi ra n cn c
mng li mao mch vi b mt l 140 m2, qu trnh vn chuyn
mu qua phi nhanh v nhiu to iu kin thun li ch cc
cht c trong khng kh c hp th qua ph nang vo mao
mch. Ty theo bn cht ca cht c phn ng trn ng
h hp gy tn thng nh kch thch, vim nhim, ph n, gin
ph nang, x phi... Hi cc dung mi hu c c ng knh
phn t nh hn 5m c hp thu nhanh qua phi.
Xm nhp qua ng tip xc
Xm nhp qua ng tip xc l con ng cht c tip xc
qua da, qua mt, qua nim mc mi... C hai ng hp th qua
da l qua t bo da v qua cc tuyn ca da. Qua t bo l ng
c bn. C nhiu yu t nh hng n s hp th cht c qua
da: cu trc ho hc, tnh cht vt l ca cht c, nhit mi
trng, vng gii phu da khc nhau... Cc vt thng v vt
try da c th to iu kin thun li cho vic xm nhp qua da.
Cc yu t nh hng ti s xm nhp thuc BVTV qua da
c trnh by bng 5.
Bng 5
Cc yu t nh hng ti s xm nhp thuc BVTV

32

Yu t nh hng
c im ca da

V d
- Ccc vt thng v vt try da
- m ca da
- V tr trn c th (v d nh s xm nhp
thng xy ra qua mt v mi)
- Tch trng mch mu

Cc yu t mi trng

- Nhit
- m

c im
BVTV

ca

thuc - axit
- Trng thi tn ti (rn, lng, kh)
- Nng hot cht

Hnh 1
Con ng hp th, phn b v bi tit ca cc cht c trong
33

c th
Xm nhp qua ng tiu ho
Cht c khi hp th qua ng tiu ho th tnh c s b
gim do tc ng ca ch d dy (c tnh axit) v dch ty (c
tnh kim).
2.2 Qu trnh xm nhp cht c

trong c th ngi
Khi cht c xm nhp vo c th, cht c theo mu i n
Cc c quan. Do chc nng ca cc b phn v tnh cht c,
cc cht c tu trng hp nm li t hay nhiu.
Mi cht c u c tnh c khc nhau nn vic xm nhp
ca chng vo cc b phn cng khng ging nhau. Cc thuc
m v thuc ng tan trong tng hu c nn tan c trong m
do n ng li cc t bo thn kinh, gan v thn. Vic tch
lu cc cht c trong c th ch yu do tnh cht ho hc ca
chng quyt nh. V d florua khng tan hay cc hp cht
florophotphat canxi nm ng li xng v rng, cc kim loi
nng, tc dng vi cc nhm theo (-SH) nm trong t bo sng
(mng tay, tc...).
C nhiu t bo c kh nng gi cht c li nh gan gi li
cc kim loi nng. Trong mu, vic phn phi cng khc. V d
nh ng, thu ngn nm trong huyt tng, ch nm trong cc
huyt cu. Cc huyt sc t c nhiu cht m nn n cng gi
li cc loi thuc ng, cc dung mi.
Hiu bit v s phn b cc cht c trong c th l rt quan
trng. V d: asen v kim loi nng tp trung thn v cc
mng chn tay, tc; thu ngn v cadimi thn; quanh v
34

bacbiturat hng cu; DDT v cc cht tr su nhm halogen

cc t bo d tr m; benzen tu... l nhng cn c gip ta
xc nh c mu i din phn tch.
Do phn ng l ho ca cht c vi cc h thng c quan
tng ng m c s phn b c bit cho tng cht:
Cht c c tnh in ly c d tr trong mt s t chc v
c quan khc nhau nh ch, bari, flo tp trung trong xng, bc,
vng da hoc lng ng gan, thn di dng phc cht.
Cc cht khng in ly loi dung mi hu c tan trong m
tp trung trong cc t chc giu m nh thn kinh.
Cc cht khng in ly v khng ho tan trong cc cht bo
ni chung thm vo t chc km hn v ph thuc vo kch.
thc phn t v nng cht c.
2.2.1 S hp th
a. Mng t bo
Cc cht c thng i qua rt nhiu t bo nh biu m da,
mng t bo mng ca phi hay ca rut non v cc t bo ca
cc c quan hay m mc tiu. Cc mng sinh cht bao ph
quanh cc t bo ny kh ging nhau. dy ca mng t bo
khong 7-9 nm.
Con ng xm nhp ch yu ca cc cht c l qua da,
phi v h tiu ho: Mt s cht c th tc ng trc tip ln b
mt ngoi ca mng plasma, chng lin kt vi protein c bit
ca mng v phn ng vi th th ca mng ny lm cho cc
hp cht ni sinh vn chuyn t mng plasma n vi c quan
ca t bo nh ht nhn v gy ra hiu ng sinh hc.
35

Hu ht cc cht c c hp th qua cc t bo biu b, ng

tit m hi v l chn lng nhng l chn lng chim nh hn
1% tng s b mt da nn ch c mt s t cht c i qua ng
ny.
Mt cht c c th chuyn qua mng bi mt trong 2 quy
trnh tng qut sau:
Qu trnh vn chuyn b ng m t bo khng c
nng lng.
Qu trnh vn chuyn c trng m t bo cung cp
nng lng cho s chuyn di cc cht c qua mng t bo.
Phn ln cc cht c chuyn qua mng t bo thng qua
qu trnh khuch tn n gin. Cc phn t nh a nc (cho ti
trng lng phn t khong 600 danton) thm thu qua mng,
trong khi cc phn t k nc khuch tn qua cht bo ca
mng. Cc phn t a nc nh hn chuyn qua mng bng
cch khuch tn. V d: etanol c hp th nhanh t d dy v
nhanh chng c chuyn i khp c th bng s khuch tn
n gin t mu vo tt c cc m.
b. S vn chuyn c bit
C mt lng ln cc cht ho hc chuyn qua mng m
khng th gii thch thng qua s khuch tn hay qu trnh lc.
Mt s cc cht ho hc tan trong cht bo c th khuch tn
qua mng. gii thch cho nhng hin tng ny, ngi ta gi
nh c mt h thng vn chuyn c bit. Chng c nhim v
vn chuyn qua mng t bo nhiu cht dinh dng nh ng,
amino; cc axit nucleic v mt vi hp cht khc. S di chuyn
l c bit quan trng loi cc cht d sinh ho t c th.
36

Phi cng c th gp phn vo s chuyn ho sinh hc hay

loi cc cht ho hc trc khi i vo h tun hon, mc d vai
tr ca n t c xc nh r nh rut v gan. Hin tng
loi b cc cht ho hc trc khi i vo h tun hon c coi
nh s tin o thi.
c. S hp th ca cc cht c vo phi
Phi ngi c din tch b mt ca ph nang 70 m2, khong
cch t biu m ca nang phi ti mch mu l 10m. Cc kh
tan trong nc s b ho tan trong cc dch nhy ca cc ng h
hp v c th tch t gy ra s h hi khu vc, cc kh tan
trong m khuch tn qua mng ph nang vi tc ph thuc
vo h s phn b m/nc v tan ca cc kh trong mu.
Cc ht sol khi c hp th tu theo kch thc ca ht v tnh
cht ng hc ca chng... Cc ht nh hn lm thng chui
vo cc ph nang. Khong mt na s ht bi s b loi ra trong
mt ngy tu vo bn cht ca cht c. Cc ht cn li s b
tip tc loi b trong thi gian tip theo. Cc ht kh tan nht s
li lu nht. Cc ht tan c nm trong ph nang s khuch
tn trc tip vo mu i qua phi, cc ht khng tan s thm
nhp vo cc k v vo mu qua h thng bch cu.
Phi thng hp th cht c dng kh (cacbon oxit, nit
dioxit v sunfua dioxit) v dng hi.
Khi cht kh vo phi cc phn t kh s khuch tn t ti
phi vo trng mu v ho tan. Ngoi tr mt s cht kh c cc
i lc c bit vi mt s cu t c sn trong c th (v d gn
cacbon oxit vo hemoglobin). S hp th cht kh thng c
lin quan n qu trnh ho tan vt l n gin. Kt qu l cc
37

phn t khi phn b gia hai pha kh v mu theo kiu hp th,

hoc gia mu v cc m theo kiu phn b. Ti im cn bng
t l nng ca cht ho hc trong mu v pha kh l mt hng
s. T l ho tan c gi l h s phn b mu - kh. Hng s
ny c trng cho mi kh khc nhau. V vy, nng kh c
ht vo cao hn (c ngha l cao hn p sut ring phn) th s
c nng cao trong mu nhng t l ny s khng thay i cho
n khi t trng thi bo ho. V d: clorofom c t s ho tan
trong pha mu/kh cao (15) v etylen thp (0,14). Mu mang cc
phn t kh ho tan n cc b phn cn li ca c th. Trong
mi m cc phn t kh c chuyn t mu vo cc m cho
n khi t c s cn bng xc nh bi h s phn b t m
vo mu.
d. S hp th cc cht c qua lp sng biu b, da
Lp sng biu b: L lp ngoi cng ca da, n gm cc t
bo phng, khng nhn, sng ho cha keratin (protein si).
Cc t bo ny bao ly nhau to thnh mng bn vng v do
dai, cc si keratin c bao ph trong mt lp m mng.
Lp biu b l vt tr ngi hn ch tc ca s hp ph.
Cc cht c phn cc khuch tn qua b mt pha ngoi ca cc
si keratin ca lp sng hydrat ho. Cc cht c khng phn
cc s b ho tan v khuch tn qua lp lipit khng thm nc
gia cc si protein. Tc ca s khuch tn lin quan ti s
ho tan trong m v t l nghch vi trng lng phn t.
Trc khi i vo h tun hon cht c phi i qua mt s
lp t bo. Tc vn chuyn ny ph thuc vo dy ca lp
da, dng mu hiu qu, s chuyn cch gia cc k, cc t bo
bch cu. S hp th cng nhanh th nng trong mu cng
38

cao, s phn b v p sut khuch tn a cc cht c ti cc t

bo qua da khc nhau cc b phn c th.
Vng hp th cc cht tan trong m l:
1. Lng di bn chn
7. Da u
2. Mp bn chn
8. Nch
3. Gan bn tay
9. Trn
4. Pha trc cnh tay
10. Quai hm
5. Lng
11. Hc tai
6. Bng
12. Bu
Da ca con ngi thng tip xc vi nhiu cht c. Song
da c tnh cht t b thm thu. V vy, n chnh l mt vch
ngn tt ngn cch cc cht c t mi trng. Tuy nhin,
mt vi cht ho hc c th hp th c qua da vi mt lng
va gy nh hng n con ngi. V d: cht kh gy c
h thn kinh nh sarin d dng hp th qua da. Cng nh vy,
cacbon tetraclorua c th b hp th qua da n mt lng va
lm tn thng gan. Pha u tin ca s hp th xuyn da
l qu trnh khuch tn d sinh ho qua vch ngn gii hn (lp
sng). Hu ht cc cht c truyn qua lp sng bng s khuch
tn b ng. Pha th hai ca s hp th xuyn da l s khuch
tn cht c qua lp di ca biu b (lp sng, bo t) v chn
b. Cc lp ny su bn trong lp sng. Khc vi lp sng, cc
lp ny c cha nhiu l xp khng chn lc, mi trng
khuch tn nc. Cc cht c i qua lp ny do s khuch tn
v i vo h tun hon thng qua cc tnh mch v mao qun
bch huyt trong da. Cc dung mi nh sunfoxit thc y vic
a cc cht c qua da v sunfoxit lm tng kh nng thm
thu qua vch ngn ca da hay lp sng.
39

e. S hp th cc cht c qua h tiu ho

Qu trnh ny c th xy ra t ming n trc trng, ni
chung cc hp cht s c hp th trong rut ti ni c nng
cao nht v dng d ho tan trong m nht. Cc cht c c
chc nng dinh dng v in ly s b vn chuyn rt tt vo
mu. Lng cht tn ti dng khng ion ho ph thuc vo
hng s phn ly ca cht o v gi tr pH ca dung dch, mi
quan h ny c biu din bng phng trnh Henderson Hasselbach cho axit yu:.
Trong baz l cht nhn H+ v axit l cht cho H+.
Tc hp th
Mt trong nhng yu t chi phi s hp th l tc hp th.
Mc c hi lin quan ti nng ca cht c ti v tr
xy ra phn ng.
Trong hu ht cc trng hp s hp th xy ra nh qu trnh
khuch tn th ng, tc hp th c biu din theo hm
m hoc ng hc bc mt.

Trong :
Mo - Nng ban u ca cht c ti v tr hp th.
M - Nng ca cht c ti v tr hp th thi im t.
Kat- Hng s tc hp th bng 0,639-tl/2
t1/2 - thi gian bn hp th, khi M/MO=1/2.
40

V d nng ca cht c trong d dy s xc nh tc

hp th cht c t d dy vo mu, khi nng trong d dy
gim th tc hp th vo mu cng gim.
Hu ht tc hp th cc cht c ph thuc nng ca
chng trong mu v ph thuc s chuyn ho trao i cht thnh
cc cht tan trong nc (tc l ng hc bc mt). Vi cc cht
c c liu lng cao th cc enzym trao i cht c th b bo
ho nn tc trao i cht l hng s, nu cht c tan trong
m th s thi b trc tip s kh khn, tc ca qu trnh ny
s l bc khng (l mt hng s, khng ph thuc vo nng
trong mu) cho n khi nng cht c nh hn mc bo ho.
2.2.2 S phn b
Sau khi vo trong mu (k c qua hp th hay qua tnh mch)
cht c c phn b vo c th. T l phn b vo cc c
quan hay cc m c xc nh bi tc dng mu v tc
khuch tn ra khi mao qun, i vo cc t bo ca cc c quan
hay m ring bit. Ni chung, pha u tin ca s phn b b
nh hng bi tc dng mu, trong khi s phn b c xc
nh bi i lc.
2.2.3 Vn chuyn sinh hc - Protein huyt tng
Protein huyt tng c lin kt vi cht d sinh ho hoc mt
s hp cht sinh l khc ca c th thc hin chc nng vn
chuyn sinh hc. Transferrin, - globin rt quan trng trong
qu trnh vn chuyn st trong c th. Cc protein vn chuyn
cc kim loi khc trong huyt tng nh ceruloplasmin vn
chuyn hu ht ng. - lipoprotein v lipoprotein ng vai
41

tr rt quan trng trong qu trnh vn chuyn cc hp cht ho

tan trong cht bo, nh cc vitamin, cholesterol v hoocmon
steroit hoc cc cht d ho khc. Cc hp cht c tnh cht baz
thng lin kt axit glycoprotein. Phn ln cc cht d sinh ho
b gi bi cc protein huyt tng thng gn vi atbumin.
Albumin l loi protein nhiu nht trong huyt tng v ng
vai tr nh lu gi v vn chuyn cc hp cht ni v ngoi
sinh.

2.2.4 Qu trnh bi tit

Qu trnh bi tit v c bn cng gng nh qua trnh hp th,
vn chuyn ho cht qua mng sinh hc, n ph thuc vo
gradient nng , cht c s chuyn t ni c nng cao n
ni c nng thp.
Cc cht tan trong nc c th c loi b nhanh chng qua
thn v nc tiu hoc qua gan v mt.
C mt s qu trnh c bit c th a cc cht.tan trong
nc vt qua mng lipit, v d s bi tit dch mt bi gan. Cc
cht trong m b thi.b chm hn vo h thng thi ca c th
nh nc tiu v dch mt, v vy cc lng cht ny c gi
li trong c th lu hn.
Lng cht tan trong m c lc khi mu bng thn s b
ti hp th vo mu trc khi nc tiu i ra khi thn. Cc cht
c c o thi ra ngoi c th qua thn, ng tiu ho, da...
S o thi ny ph thuc vo tnh cht l ho ca cht . Thn
l ng o thi chnh cc cht c. Cc ng o thi cht
42

c c th cn c thc hin qua hi th (o thi mt s ln

cht c di dng kh, hi). Cht c cn c o thi qua da
v sa m.
Gan v thn c kh nng lu gi mt lng ln cc cht ho
hc. Nhn chung, b phn ny l ni tp trung lng cht c
cao hn cc b phn khc. Mc du c ch vn chuyn cc cht
c t mu vo gan v thn lun c lin quan ti s vn chuyn
vo m. Trong lnh vc y hc, ng o thi cht c l c s
cho vic chn on v iu tr bnh.
Thn l c quan quan trng cho s bi tit cc cht i sinh
ha, do c nhiu cht ho hc c loi b so vi cc tuyn
khc. Cc cht c c chuyn i t tun hon thn bng con
ng chuyn ho sinh hc, s bi tit v s tch lu a dng
trong c th. S phn b tng i ca quy trnh ny vi s bi
tit ph thuc vo tnh cht ho hc ca cc cht c. Thn ng
vai tr chnh, l ni loi tr phn ln cc cht c, nhng c
quan khc cng c th ng vai tr quan trng loi mt s cc
cht c. V d: s loi tr cc cht bay hi nh cacbonmonoxit
qua phi hoc bi tit ch qua mt. Mc d gan l c quan nhy
bn nht trong vic chuyn ho cc cht c, cc c quan hay
cc m khc (enzim huyt tng, thn, phi, rut non...) c th
gp phn vo qu trnh chuyn ho sinh hc. S chuyn ho
sinh hc thng l bc u tin trc khi bi tit rt nhiu cht
c ho tan trong cht bo v v th c hp th li t thn sau
khi lc qua tiu cu. Sau khi cht c tri qua qu trnh chuyn
ho sinh hc, cc dng trao i cht ca chng c a vo
mt (v d dng trao i cht ca DDT) hay a vo thn (v d
dng trao i cht ca thuc tr su c photpho).
43

Kh nng tn lu ca cc cht trong c th ph thuc vo c

im ho hc, cu trc phn t v tnh cht vt l ca chng.
Mt s cht thng tp trung cc t chc m nh: Chlordane,
DDT, PCBS (polyclorbiphenyls).
Protein ca plasma c th lin kt vi ng v km. Cn chi
c kh nng tch ng trong xng.
Mc d vy, nhiu cht d sinh ho c chuyn ho sinh hc
thnh cc sn phm ho tan nhiu trong nc trc i chng bi
tit qua nc tiu. Tuyn quan trng th hai bi tit mt s
lng ln cc cht d sinh ha l cc tuyn rut v tip theo l
phi. Tt c cc con ng o thi trong c th u c kh
nng loi b c cc cht d sinh ho, v vy cc cht c c
th c tm thy trong m hi, nc mt, sa...
a. s bi tit qua nc tiu
Thn nhn khong 25% sn phm carciac v khong 20% sn
phm trn c lc tiu cu. Cc mao qun ca tiu cu c cc
l rt ln (70nm). Do vy, cc hp cht c trng lng phn t
n khong 60.000 dalton s c lc tiu cu (v d: cc
protein nh hn albumin). Mc lin kt protein huyt tng
nh hng n tc lc v hn hp protein- cht d sinh ho l
qu ln qua c cc l ca tiu cu. Cht c lc tiu
cu c th nm trong ng lumen v c bi tit qua nc tiu.
Cc cht c cng c th c bi tit t huyt tng vo
nc tiu bi s khuch tn b ng qua ng: Qu trnh ny c
l c ngha th yu v qu trnh lc nhanh hn nhiu s bi tit
khuch tn b ng qua cc ng, gy nn s ti hp th ti mt
gradien nng ph hp ch khng phi l bi tit..
44

Cc cht c c th c bi tit qua nc tiu. C hai qu

trnh bi tit qua ng c bit mt l vi cc anion hu c
(axit) v hai l vi cc cation hu c (baz). P- aminohippurat l
dng nguyn mu cho h thng chuyn ho axit hu c v nmetylniotinamit cho qu trnh chuyn ho cc baz hu c.
b. S bi tit cht cn
S bi tit cht cn cng l con ng chnh loi b cc cht
d sinh ho trong c th. S bi tit cc cht c qua phn l mt
qu trnh phc tp cha c nghin cu y nh s bi tit
qua nc tiu.
Cht thi rn (phn) l thc n khng tiu ho c bao gm:
mt phn cht dinh dng tha v cc cht d sinh ho c
trong thc phm. Nhn chung, y l cc cht khng c c th
ngi hp th.
S bi tit qua ng mt ng vai tr quan trng nht cho bi
tit cc cht d sinh ho v cc sn phm chuyn ho ca chng.
Gan c chc nng loi b cc cht c trong mu sau khi hp
th qua ng d dy - rut non, v mu t d dy, rut non qua
gan trc khi ti h tun hon. Gan c th tch cc cht d sinh
ho trong mu v do vy c th ngn chn s phn b ca chng
n cc b phn ca c th...
Cc cht o thi qua mt thng chia thnh 3 nhm theo t
l nng ca chng trong mt v huyt tng. Cc c cht
nhm A c t l mt/huyt tng gn 1, bao gm Na, K,
glucoza, Hg, Ta, Ce, Co. Cc c cht nhm B c t l >1
(thng gia 10 v 1000), bao gm cc axit mt, pylirubin,
sunobrom phtalein, Pb, As, Mn v nhiu cht d sinh ho khc.
45

Cc c cht nhm C c t l < 1, bao gm: imulin, albumin, Zn,

Fe, Au, Cr.
c S bi tit trong rut
Ngi ta thy rng mt s cht ho hc (digitoxin,
dinitrobenzamit, hexaclobenzen, ochratoxin A...) c thi qua
phn khng qua qu trnh bi tit mt. Nhng th nghim cc
ng vt tht ng mt v tch ng mt cho thy c rt nhiu
cht ho hc c chuyn trc tip t mu vo rut v ra phn.
d. S bi tit qua hi th
Cc c cht tn ti pha kh ti nhit c th c loi b
ch yu qua phi. Cc cht lng d bay hi nm cn bng vi
pha kh ca chng trong ti phi cng c th c loi b qua
phi. Lng cht lng c loi b qua phi t l vi chnh p
sut hi cua n.
e. S bi tit qua tuyn sa
Vic nghin cu qu trnh bi tit cc cht c qua tuyn sa
l rt quan trng v: (l) mt cht c c th c vn chuyn qua
sa ca ngi m truyn vo trong a tr; (2) mt cht c c
th qua cc sn phm sa i vo c th ngi s dng. Cc cht
c i vo trong tuyn sa bi s khuch tn n gin. Cc cht
d sinh ho ho tan trong cht bo khuch tn cng vi cht bo
trong huyt tng ti tuyn v v c thi ra qua tuyn sa khi
cho con b. Mt s hp cht nh DDT v PCBS, polybrom...
c tm thy trong sa.

46

2.3 S bin i cc cht c trong c th con ngi

Qu trnh bin i cht ca cc cht ngoi sinh (cc cht c
hi trong mi trng) xy ra ch yu gan, thn, da, phi v
mt c quan khc. Qu trnh trao i cht thng lm cho chng
tr nn phn cc.v d tan trong nc hn. Nu khng c qua
trnh ny th khi dng mt liu thuc an thn thiopetal phi sau
mt trm nm vi c o thng khi c th v loi dc phm
ny tan tt trong m, khng th loi thi d dng c.
Qu trnh trao i cht c chia thnh hai giai on. Cc
phn ng pha I thng lm cho cht c tr thnh hot ng
hn, pha II c th gn cc nhm tan trong nc vo nhm h tr
qu trnh bi tit bng thn v gan.
Cc phn ngho hc xy ra trong qu trnh bin i cht
gm:
Ph I: xi ho (cho in t t mt nguyn t trong phn t) ,
kh (nhn thm in t vo mt nguyn t trong phn t) v
thu phn (kt hp vi nc v b gy phn t).
Pha II: lin hp (kt hp cc cht tan trong nc vo phn
t).
Qu trnh xi ho v kh thng lm cho phn t tr nn
hot ho hn v nh vy tnh c s cao hn.
Qu trnh trao i cht pha I
Qu trnh xi ho : hu ht cc phn ng xi ho cc cht
ngoi sinh tan trong m c tin hnh bi cc enzym v s
dng mt nguyn t oxy t oxy nguyn t nn gi l
monxygenaza, ngoi ra enzym ny cn c cc tn khc nh
"oxydaza chc nng hn hp", "micro somalhydroxylaza",
hydroxylaza hydrocacbon thm a vng' v "cytochrome P450".
47

Tn chung cho c nhm enzym ny l 'monooxygenaza

cytochrom P450, l mt nhm rt nhiu izozyme oxy ho:
Mt v d cho s oxy ho l vic thay th nguyn t lu
hunh trong thiopental bng oxy nguyn t to thnh
pentobarbital, sau l loi b khi nhnh to ra sn phm
tan trong nc c th loi b bng thn qua nc tiu. tan
ca Thiopental trong m cao gp 3 ln so vi tan trong nc
nn n rt d dng b hp th vo m k c no. Gan v thn c
kh nng loi b sufua t thiopental v to thnh pentobarbital,
hp cht ny tan trong nc nhiu hn thiopental 60 ln nn
c loi b dn vo nc tiu Gan v thn c th oxy ho v
loi b phn mch nhnh hydrocacbon lm cho n cng d tan
trong nc hn. Nh vy qu trnh trao i cht ca thuc xy
ra thun li lm gim nh hng c hi n c th.
Vi loi thuc tr su parathion cng xy ra phn ng tng
t. Tuy nhin sn phm trao i cht oxy ho-paraxon l mt
cht c thn kinh mnh. C ch trao i cht ca parathion
gan lm cho parathion d tan trong nc hn th li to ra mt
sn phm hot ng hn v ph hu mt enzym quan trng
trong h thn kinh.
Fomaldehyt l mt sn phm hot ho ca methanol v n c
kh nng gy c thn kinh: S to thnh fomaldehyt t
methanol ngi nhim c methanol c th c ngn chn
bng cch cho ung ethanol, lc enzym alcnhol
dehydrogenaza s c p lc cao vi ethanol cn thn s bi tit
methanol ra nc tiu, kt qu l c th s loi b methanol
trc khi n b trao i cht thnh cc sn phm trung gian c
c tnh.
48

Tuy nhin cc sn phm trao i cht pha I qua phn ng

oxy ho, kh v thu phn vn cha c tan trong nc
loi b nhanh qua gan v thn. Trong cc trng hp cc sn
phm trao i cht cn phi i qua pha II.
Qu trnh trao i cht pha II - s lin hp
Cc phn ng pha II mang tnh lin hp, mt cht ni
sinh tan trong nc c gn vo cht ngoi sinh, cc phn ng
lin hp to ra cc glucuronide, ethereal syfate, axit mecapturic
thng qua s lin hp vi gulathon, axit amin, cc amin
acetyl ho, methyl ho.
Cc sn phm lin hp rt quan trng trong phn ng gii c
Gan v cc m khc trong c th cha sn rt nhiu cc tc nhn
to phn ng lin hp nu nhu cu l qu ln vt qu kh nng
cung cp th cc sn phm s t do tng tc vi cc phn t
trong t bo nh nc, axit, nucleic, protein... l mt cch
gii thch cho gi tr ngng trong c hi, mt lng nh cht
c s c loi b khi c th mt cch an ton cn nu liu
lng cht c vt qu mc ngng th cc cht c s c
tch lu trong t bo do qu trnh loi b khng nhanh.
Kh nng trao i cht con ngi ph thuc nhiu vo yu
t di truyn. Cc dng enzym khc nhau c tnh cht trao i
cht khc nhau v l mt l do ti sao mi ngi li c p
ng khc nhau i vi cng mt loi cht c. Hin tng ny
cng gii thch s khc nhau v nhy cm vi cng mt loi
thuc mi ngi.
Cc cht c khi xm nhp vo c th gy ra cc ri lon
chc nng, tri li c th cng lm cho cc cht c b bin i,
49

thay i c tnh theo chiu hng tng hoc gim. V d nh

cc cht c v c khng cn th ln na m kt hp vi m
thnh cc anbuminat c c gim i.
2.4 Mt s yu t chnh gy nh hng ti c
tnh ca c cht
p ng sinh hc i vi mt ho cht c th b nh hng
bi nhiu yu t. l bn cht ho hc ca ho cht, cc tnh
cht ho l, iu kin tip xc nh liu lng, con ng tip
xc, thi gian tip xc, loi, ging, gii tnh, tui, trng thi sc
kho ca i tng, tnh trng dinh dng v bnh tt, s ng
c mt ca ho cht khc trong c th v mi trng, s thch
nghi chng chu mn cm ca tng c th
Mt s yu t chnh c th nh hng ti s p ng vi c
cht c tm tt bng 6.
Bn cht ca cht c
Bn cht ca ho cht (cc tnh cht ho hc v vt l) s
quyt nh hoi tnh sinh hc ca chng. Cc cht kh d b hp
th ti ng h hp, phi v s i vo mu gy nn cc p ng
ti ch nh ozn hoc p ng cho c ton thn nh cc kh gy
m, hi v cc ht sol kh, t h hp chng c th kt hp vi
nc to thnh cc cht hot ho v gy p ng ti ch, v d:
hi fomaldehyt, SO2, NOX"' Cc ht bi lng ng trong ph
nang v hn ch s trao i kh v d: bi cacbon, bi silic... Cc
cht ho hc hoc vi khun c th hp ph ln b mt cc ht
bi ri vo c th gy p ng ti ch hoc ton thn.
50

Bn cht ho hc ca ho cht quyt nh th th lin kt v

bn cht lin kt. V d: steroid ch lin kt vi th th steroid,
setrogen ch lin kt vi th th setrogen, l s c hiu ca
lin kt.
Cc tnh cht ho l v tan trong m ca cht c s quyt
nh tc v phm vi di chuyn qua mng v nng ti cc
v tr ca c th. Cc cht tan c trong m thm qua mng d
hn cc cht tan trong nc. Mc ln ho cng nh hng
ti s chuyn ng v s nh v ca ho cht bao gm qu trnh
hp th, phn b, bin i sinh hc, bi tit cng nh ng hc
ca cc qu trnh . Trong qu trnh bin i sinh hc, c th
thng chuyn i cc ui tan trong m thnh dng d b loi
b.
Bng 6
Mt s yu t chnh nh hng ti s p ng ca c th vi
c cht
Mi trng

Tc nhn

Nhit
m
p sut kh quyn
nh sng.
Ting n.

Vt l
Ho hc
nhim
S lu thng
iu kin tip xc

di ngy
S ma trong nm

Liu/nng
Thi gian

iu kin xung

Con ng

i tng chu tc ng
Ging, loi
Gii tnh
Tui
Tnh trng sc kho
Trng thi dinh dng/sc
kho ch n
Bnh tt
C th
Kh nng p ng
mn cm

51

Quanh( nh ca v
Sinh)

Tnh thch nghi, chng chu

S c mt ca ho Ci thin di truyn
cht khc qua mu

Cc iu kin tip xc
Cc iu kin tip xc vi cht c bao gm liu lng, con
ng, nng tip xc v thi gian tip xc. Liu lng sinh
hc hoc nng ca ho cht ti v tr tip xc s quyt nh
mc ca s p ng, c ngha l "liu lng quyt nh.
Con ng tip xc cng l yu t rt quan trng. V d: cc
ng vt tip xc vi Methylenchloride qua ng h hp s
sinh ra cc khi u cn qua ng tiu ho methylenchloride th
li khng sinh u. Thi gian tip xc cng c nh hng ti kh
nng phi nhim ca cht c, n gm khong thi gian tip xc
v thi im tip xc. Trong mt s trng hp , thi gian tip
xc ngn thng gy cc tc hi c th khc phc cn s tip
xc lu di s gy ra tc hi khng th khc phc. V d nhim
c alcohol ngn hn gy ra s mt kh nng lc m gan, cn
s nhim c alcohol lu di s gy ra x gan. S p ng cn
c xc nh bi mc lin kt vi c th. Liu lng hoc
nng cng ln th s th th tham gia cng ln, lin kt s
bn hn, p ng s nhiu v lu hn.
Con ng tip xc cng nh hng ti s p ng v n xc
nh tnh cht ca cht c tc ng vo c th. Thng thng
ho cht i qua h tiu ho, da, phi. Nu nc i qua da hoc
ming th khng c tc hi nhng nc vo phi li c th gy
t vong. V d: thuc tr su c photpho c th b hp th theo
52

nhiu cch nh tip xc qua da, xm nhp qua ng tiu ha.

Cn vitamim D liu cao s gy hi khi ung nhng khng gy
hi nu tip xc vi da. Nhiu cht c c th b hp thu qua
ming c bit l khi tip xc vi li. Nhng cng c mt s
cht b ph hu bi axit trong d dy, mt s khc li c hp
th nhanh trong d dy nh ru. Ngoi ra, s hp th cn b
nh hng bi s c mt ca cht dinh dng (loi v s lng)
trong h tiu ho, s chuyn ng ca ng tiu ho, tnh trng
bnh tt v vi khun .
Cc cht tan trong m khi tc ng ln da c th b hp th
v gy nn cc hiu ng ton thn nhng cng c th khng
thm qua da m ch gy tn thng ti ch. Nu da b tn
thng th s xm nhp ca ho cht s d dng hn.
S hp th cc cht qua h h hp ph thuc vo cc tnh
cht ho l ca chng, nh kch c ht, tan trong nc, nhp
v su khi ht th. V d ngi lm vic tip xc vi bi g,
bi hu c niken, du ct gt hoc crom c th b lot v thng
rch mi, ung th mi v ni l ni lc cc vt liu ny. Cc
ht khng tan c th gy kch thch cho h h hp v d bi
aming, bi than, silic chng gy x nang phi thm ch gy ng
th. Nu cc ht bi mang ho cht v vi khun thm nhp vo
h tiu ho th chng s gy tn thng cho b mt h tiu ho.
Tnh trng c th khi tip xc c cht
iu kin ca c th v tnh trng bnh tt c nh hng ti
phn ng vi ho cht. Ch n protein v vitamim c th
bo v c th chng li cc cht c nh CCl4 s thiu ht
Vitamim c th ko di thi gian tc ng ca ho cht nu
53

vitamim tham gia qu trnh nh v ho cht. Cc bnh gan, phi

s kch thch cc tc hi ca cht c ln gan v phi. Cc bnh
v thn s nh hng ti s bi tit ho cht v ko di tc ng
ca chng trong c th.
Tui
Nhng ngi tr chu nh hng cht c t hn ngi gi.
Nhn xt ny khng ng i vi tr em. Vi b phn nh
no v tu sng ang pht trin mnh, do chng rt nhy cm
vi cc cht c, c bit l cht c tc dng trn trung ng
thn kinh (mocphin, bacbiturat) v ngi ta cng ra cc liu
lng theo cc tc gi sau y (bng 7).
Bng 7
Liu c ca Nobecourt xut cho tr em
1 thng tui
1/10 liu ngi ln
T 2 n 7 thng

2/ 10 u ngi ln

T 8 thng n 5 tui

3/10 liu ngi ln

T 6 tui n 10 tui

4/10 liu ngi ln

T 11 n 12 tui

5/10 liu ngi ln

T 13 n 14 tui.

6/10 liu ngi ln

Gn y A. Augsberger c ngh cc cng thc nh sau:

Liu tr em: (4 x tui + 20)% liu ngi ln,
v d tr em 5 tui th dng 40% liu ngi ln.
Tnh trng c th
Cht c ung khi i tc dng khc vi khi n, khi ln vi
54

thc n, cht c gim c tnh. Khi lao ng chn tay v tr c

nhiu cng gy tc dng tng t. Khi c thai tc dng mnh va
d hn. Cho nn vi ph n c thai, nn trnh lm vic nhng
ni tip xc vi cht c. Ngoi ra, trng thi bnh tt ca cc
b phn chu nh hng ln ca cht c. Nu au thn th cc
cht c c o thi chm, c tnh tng. Nhng ngi au
gan mt kh nng chng c. Cc tuyn thn yu th cc cht
c thm nhp c d ng; Nhng ngi thng xuyn s
dng cc cht kch thch nh ru th khng cn nhy cm vi
cc cht c tc dng c ch nh thuc phin , cloral... khng gy
tc hi vi nhng ngi vim phi
S c mt ca cc cht trong c th hoc trong mi trng
khi xy ra s tip xc
S tng tc cho gy tc ng t loi ho cht ny sang loi
ho cht khc s to ra mt mi trng tip xc phc tp hn v
mt nh tnh v nh lng. S tip xc v p ng c th l
ng thi hoc ni tip.
S tng tc ln nhau ca cc ho cht gy nn s thay i
p ng v mt nh tnh v nh lng so vi p ng ring l
ca c th vi tng ho cht. Vic tip xc vi nhiu loi ho
cht c th l ln lt hoc cng mt lc u lm thay i c
tnh, c th l tng ln hay gim i.
S tng tc cho c th c phn loi thnh tng tc cho
sinh hc hoc ha hc. Cc tng tc cho sinh hc gm nh
hng ca mt loi ho cht ln s nh v v hot tnh th th
ca loi ho cht khc. Cc tng tc cho ho hc gm cc
phn ng gia cc loi ho cht to nn cc cht c hot tnh
55

hay mt hot tnh. Cc yu t nh hng ti hiu qu ca phn

ng cho gm v tr tng tc, mi quan h liu lng p ng
mi quan h tm thi, tnh cht ho l, trng thi ca ch th.
Cc tng tc cho ho hc c th xut hin bn ngoi c th
trong khng kh (s to thnh axt Sunfuric t S02 v nc),
trong nc (s to thnh Trihalomethal t axit humc v chlor,
trong thc phm (s hp thu ca vi lng vo thc phm). Cc
tng tc ho hc c th xut hin trong c th v lin quan ti
s nh v sinh hc (bao gm hp th, phn b, chuyn ho sinh
hc, bi tit, ng hc) v hot tnh ca c th. Cc tng tc
cho xut hin bn trong c th c th lin kt vi s hp th
cc cht tham gia tng tc v tc nhn l ho (nh pk, pKa,
kch c ht, kch c phn t, lin kt).
S to phc, s hp th cnh tranh cc v tr vn chuyn qua
mng, mc hon thin ca b mt hp th, s vn chuyn cc
cht tham gia phn ng c lin quan ti cc yu t ho l, s
lin kt protein v cc i phn t, lu lng dng mu. Cc qu
trnh sau cng b nh hng ca nhiu yu t qu trnh vn
chuyn sinh hc ca cc cht ng phn ng s bi tit, hot
tnh th th...
Mc cng tc ng gy c ph thuc vo mi quan h
tm thi gia cc tip xc, kh nng gy c s tng ln vi tn
s tip xc. Nu cc tip xc l ng thi th cc tc ng hp
th vn chuyn, phn b, chuyn ha sinh hc, bi tit l quan
trng. Nu s tip xc l k tip nhau, th thi gian bn hu sinh
hc, lin kt i phn t th th v tc hi phc l quan
trng.
S thch nghi, chng chu c coi l s p ng i vi mt
56

ho cht sau khi tip xc vi mt liu lng di ngng. C s

cho s chng chu l vic to ra cc enzym thch hp tham gia
vo s chuyn ho sinh hc ca ho cht. V d: mt s ngi
n asen vi mt liu lng nh asen hng tun nng cao sc
kho (Asen c tc dng git cc k sinh trng ng rut) trong
nhiu nm s c kh nng chu c 400mg Asen, y l liu
gy cht thng thng. S thch nghi tng t cng c to ra
vi nicotin, cafe, ru...
S c th ca tng c th:
Vi cng mt liu ho cht s gy ra mc phn ng khc
nhau cc i tng tip xc, l s khc bit mang tnh di
truyn, n nh hng n s nh v sinh hc ca ho cht. V
d nhng ngi b bnh bch tng da thng mng v nhy cm
hn vi nh sng t ngoi, nhng ngi thiu ht enzym
Arylhydrocarbon hydroxylaza s khng b ung th v cc cht
hydrocarbon thm a vng khng th b hydroxy ho to
thnh cc khi u. iu ny c th gii thch ti sao mt s ngi
nghin thuc l li khng b ung th.
Cc yu t mi trng
Cc yu t mi trng c th nh hng ti p ng i vi
mt s ho cht: c th l nhit , m, p sut, thnh phn
kh quyn, nh sng, bc x, iu kin sinh sng, ting n, cc
yu t x hi v ma trong nm.

57

Chng 3
nh hng ca c cht v mi trng
n sc kho con ngi
3.1 nh hng ca cht c ti cc b phn c th con ngi
Cht c sau khi xm nhp bng cc cch khc nhau s
phn b vo cc b phn ca c th. Cht c c th nm li
mt vi b phn ty theo tnh cht l ho ca n v cc iu
kin xm nhp vo cc b phn v s lm ri lon s chuyn ho
ca c th. Sau y l mt s nh hng chnh ca cht c ti
cc b phn c th con ngi:
nh hng ca cht c ti mu
Mu gm c cc thnh phn: huyt tng, hng cu, bch
cu, tiu cu cc thnh phn trn. y u b cht c tc ng.
Huyt tng: Cc thuc m ton thn (clorofoc, te) s lm
gim pH, d tr kim v tng kali ca huyt tng. Loi nc rn
Colubride lm mt kh nng ng mu, tri li loi Viperide lm
tng kh nng .
Hng cu: s lng hng cu tng ln trong cc ca ng c
gy ph phi (do, photgen, cloropicrin), mu c li do huyt
tng tot ra nhiu. Hng cu b ph hu trong ng c ch,
bnh quang tuyn X, benzen hoc cc dn xut qun nhn thm.
i vi trng hp ng c saponoside v asenua hydro, hng
cu b v v hu huyt sc t thot ra ngoi huyt tng.
Khi oxit cacbon (COx.) lin kt vi huyt sc t thnh
cacboxylhemoglobin lm cho huyt sc t khng cn kh nng
58

vn chuyn oxy dn n c th thiu xy hoc cht ngt. Cc

cht c loi dn xut nit nhn thm (nitrobenzen), anilin, cc
nitrit, clorat c kh nng oxy ho st (II) ca huyt sc t thnh
st (III) chuyn hemoglobin thnh methemoglobin khng lm
c nhim v vn chuyn oxy v c th dn n cht v ngt
Di nh hng ca cht c, mt vi thnh phn mi s
xut hin. V d: trong ng c ch xt nghim s thy cht
copropocphirin, trong trng hp b ng c bi cc axit mnh
s thy cht hematopocphirin.
Bch cu: s bch cu c th thay i di nh hng ca
cht c Bch cu s gim trong ng c bi benzen, gy ra
thiu mu. Tiu cu: s lng tiu cu c th h t 200.000 hoc
400.000 xung cn vi vn trong ng c benzen...
nh hng ca cht c ti b my tiu ho
Cc cht c khi vo c th bng ng tiu ha gy phn
ng nn ma. cng l phn ng u tin ca c th; nhng
bn cht l tc dng ca cht c trn h thn kinh gy co dn
mnh ca m honh,
Cc cht c n da, baz hay axit gy cc tn thng cho ng
tiu ho nhiu t tu theo mc c. Ch gy kh tiu, thu
ngn gy vim ming.
nh hng ca cht c ti gan.
Gan l mt b phn nm ng t cc ng tiu ho. T tnh
mch ca, bn cnh cc cht do chuyn ho thc n cung cp,
n nhn c cc cht c vo trong cc t bo gan. Mt khc,
ng mch gan a mu vo gan v vn chuyn khp cc
59

b phn. Do cc cht l t h tun hon u c tc dng ti

gan. C th ni khng c ng c no m khng c tn thng
gan. S cng bin chuyn thnh s trong nghin ru kinh
nin, thoi ho m trong ng c photpho, asen hay cc nm,
vng da trong ng c asenua hydro.
nh hng ca cht c ti tim v mch mu
Cc cht tr tim, nu dng qu liu u gy c, c cht lm
tng nhp tim (tatycardie) trn 80 nhp pht nh cafe, thuc l v
nicotin, ru, adrenalin, amphetamin...
C loi lm gim nhp tim (bradycardie) nh digltalin eserin,
ch trong ng c trng din.
Mt vi loi nh hng n co dn mch mu. V d nh
acetycolin lm dn mch mu, tri li ergot seigle lm co.
nh hng ca cht c ti thn
Cc chc phn ca thn u b cht c lm nh hng. V
d nh thu ngn gy tng ur v anbumin trong nc tiu,
ging nh ch, cadimi. Axit oxalic, cantharide gy i ra mu.
Cc dung mi hu c c ch gy vim thn. Vic phn tch mu
v nc tiu s cho nhiu thng tin v tnh trng ng c.
nh hng ca cht c ti h thn kinh
a s cc cht c u tc dng t nhiu ti h thn kinh. Tu
theo tc dng ca chng ngi ta chia chng thnh cht c
thuc no, thuc hnh tu, thuc tu hoc cht c dy thn
kinh cm gic dy thn kinh vn ng hoc ca h giao cm.
Ta ly v d nh cc thuc m ton thn (te, clorofoc) tc
dng n no, sau n giai on tu sng tt c phn x u mt
60

ht. Cui cng ti hnh tu khi gy ngng th

Khi cht c tc dng vo no: c cc kch thch gy mt ng
hoc co git ng kinh (picrotoxin, cafein).
Tiu no: ri lon ng tc v mt cn i (ru).
Hnh tu: cc cht kch thch hnh tu (CO2) tc dng ch
yu vo tm th, lm co cng cc c th. Cc loi t lit hnh
tu nguy him hn (thuc m, mocphin) gy ngng th.
Tu: tu ng vai tr chuyn cc phn x. Trong ng c
strycnin, gy ra mt s kch thch qu mc cc nron tu sng,
tt c cc kch thch trung tm v ngoi vi u gy ra cc co git
ton thn.
H giao cm: H giao cm gm c hai h: giao cm v ph
giao cm. Cc cht nh adrenalin, ephedrin tc dng vo h giao
cm gy ra gin ng t, tim p mnh, co mch, gin c ph
qun. Cc cht nh aserin, acetycolin tc dng vo h ph giao
cm gy co ng t, tim p chm, tng bi tit.
nh hng ca cht c ti h h hp
Cc cht c bay hi s xm nhp vo c th qua ng h
hp, do n c th gy cc tn thng ti ch hay ton thn
cc cht c c th gy ho km theo chy nc mi, nc bt.
V d vi cc hi c, hi ngt. Tc dng kch thch xy ra
trn biu m phi do ph hoc bng.
Do h hp, cht c theo khng kh vo phi (ngi ta ht
chng 11 - 12 m3 khng kh trong 24 gi) ngm vo mu v gy
ng c. Tc dng ti ch th hin ngay trn nhp th gy nn
trng thi kh th v ngt.
Mt s cht tc dng vo kh nng cung cp xy ca t bo
61

vn chuyn xy cho c th nh CO, HCN c th gy tnh trng

cht v ngt th.
3.2 nh hng ca nng v thi gian tc ng ca cht
c ti c th con ngi
Liu lng l n v ho cht s dng/trng lng c th
sng hoc n v ho cht s dng/din tch b mt c th b
tip xc.
Khi tip nhn mt liu cht gy c nht nh, c th sng b
kch thch v c p ng khc nhau. S p ng cng c
biu hin nh l mt hiu ng. Liu dng - p ng l mt biu
thc lin quan cht ch, c biu din bng mt ng cong
tng ng nh hnh 2. Theo hnh 2 khi c th tip nhn mt
lng nh cht no cha tc ng, c th khng gy p
ng g, nu tng n mt ngng no c th bt u p ng,
liu dng cng tng, c th cng p ng. n ngng m p
ng c th l cc i th ng p ng s khng i, c th b
lit hon ton hoc cht.
Tnh c ca c cht ch yu ph thuc vo liu lng, c
ngha l khi c th thu nhn nhiu lng cht th tnh p ng
c cng ln. Khi nim ny c hiu l liu lng - p ng.
Nng ca ho cht ti v tr tc ng t l vi liu lng.
Trong cng mt liu vi hai hay nhiu loi ho cht c th lm
cho nng ca chng khc i nhiu ti b phn b tc ng. S
khc nhau ny lin quan n s khc bit ca qu trnh nhim
c. Tc ng ca bt c mt cht c no cng u ph thuc
ch yu vo nng ca n ti v tr tc ng. Nng cng
cao th hiu lc ph hoi cng ln. Nng ca mt cht c ti
v tr tc ng l mt hm s ca:
62

Mc tip xc i vi cht c, mc ny cng lin quan

ti cch thc th nghim a vo (tip xc) v s hp th vo c
th.
S phn b ca cht c trong c th.
S trao i cht hoc chuyn ho sinh hc ca cht c.

Tip xc vi cht c nng cao trong thi gian ngn d

gy nhim c cp tnh.
Tip xc vi cht c nng thp trong thi gian di d gy
nhim c mn tnh.
C hai loi tc dng chnh
Cht gy c nng : Mc gy c ca nhm ny l ph
thuc vo lng xm nhp vo c th di liu gy t vong,
63

thuc dn dn b phn gii, bi tit ra ngoi c th. Thuc nhm

ny l cc hp cht pyrethoid, nhiu hp cht ln hu c,
cacbamat, cc hp cht c ngun gc sinh vt...
Cht gy nhim c tch lu: L cc hp cht ch hu c, cc
hp cht cha thu ngn, asen v ch... c kh nng tch lu lu
trong c th v gy nhng bin i sinh l c hi cho c th
sng.
3.3 nh hng phi hp ca cht c ti c th con ngi
Trong mi trng sn xut, khi c nhiu cht c cng tn ti
th tnh c s thay i, c th tc dng tng cng hoc gim i
nh hng ca mt ho cht ln hot ng ca mt ho cht
khc gi l mi tng tc (tc dng phi hp). Phn ng thu
c c th mang tnh khuch i c (tnh cng: cht A +
cht B : c tng gp 2 ln), thm ch nhiu trng hp
khuch i c ln gp bi (cht A + cht B = c tng
gp 5 ln) v thng khng th d bo c. Bn cnh , phn
ng cn c th mang tnh tiu c (cht A + cht B < 1 ln
c hoc cng c th c trng hp tiu c hon ton).
Khi 2 hoc 3 thuc BVTV c s dng ng thi, chng c
th tng tc vi nhau v tr thnh hoc l c hn (ng dng
hoc ng kh nng v d nh lindane v heptachlro) hoc t c
hn (i lp nhau). S tng tc ca nht trong ch n hng
ngy vi thuc BVTV cha nhm quan th hai c th to ra cc
nitrosamine c c tnh cao hn, gy bin d hoc gy ung th.
Ho cht hoc bt k mt loi cht no khi vo c th u qua
qu trnh hp th, phn b v o thi. Trong qu trnh hp th,
cc loi ho cht s i vo b mt c th, ri t i vo mu,
t mu cc cht c b hp th v chuyn ng vo t bo. Ti
64

y, mng t bo ng vai tr quan trng l s ngn hoc s cho

php cc cht c i qua v khi xm nhp chng s tn cng
cc v tr nh, gy cc phn ng sinh hc ca c th.
Nhng c quan chnh ca c th c cc t bo xung yu
cc cht c tn cng gy ng c l:
Gan v cc t bo chc nng gan
H thn kinh
H h hp-phi
H bi tit-thn
Mt
Da
Mi mt loi ho cht u tm c a im tn cng ca n
trong c quan ni tng ca c th. Do s tng tc ho hc, sinh
hc v mi trng trong cc c quan ni tng, cc loi ho cht
gy ra hai hiu ng chnh:
Hiu ng tch cc, c li: Hiu ng ny tr gip cho cc t
bo hot ng tt hn, gip ti sinh v phc hi nhanh chng
cc t bo b tn thng do bnh tt, sn sinh ra t bo mi. y
chnh l cc loi dc liu, thuc Ty y v ng y v ang
c s dng. Hng nm, cc loi ho cht ny c s dng
n hng triu tn. Ngy cng c nhiu cng trnh nghin cu,
pht minh, gii thng khoa hc cho lnh vc ny v thc s
nh cc c tnh ny m loi ngi c cu sng v tn ti
nh hin nay. Thm vo l cc loi cht khc hoc mt s
cht c khi liu lng xm nhp di ngng.
Hiu ng tiu cc, c hi: y l mt tri ca vic s dng
cc loi dc phm. Khi s dng hp l theo quy nh, n c tc
dng tt nhng nu lm dng n hoc s dng nhm ln cng
65

dng, khng theo ch dn s gy tn hi ln n sc kho, n

mi trng sng. Ngun ch yu gy nn cc hiu ng tiu cc,
c hi l cc cht c. Chng c phn loi theo tnh c v
c xp thnh nhm cht c bng A, bng B v bng C (theo
tnh c gim dn). S xm nhp ca thuc BVTV ch yu qua
da v mt, do ht th hoc n ung. Trong mt gii hn no ,
cc thuc BVTV tan trong m, thuc BVTV tan trong nc, hp
th vo c th qua phn da tip xc. S xm nhp ca thuc
BVTV qua ng tiu ha c th xy ra do n thc phm b
nhim hoc s dng cc cha thc phm b nhim. Tay b
nhim thuc BVTV cng c th dn n s xm nhp ca thuc
BVTV khi ht thuc l.
i vi cc thuc BVTV c c tnh cao nhng li d chuyn
ho hoc loi tr th mi nguy him chnh lin quan ti tip xc
cp tnh trong mt thi gian ngn. i vi cc thuc BVTV c
c tnh thp hn nhng c kh nng tch ng li trong c th
th mt nguy him chnh li lin quan ti vic tip xc trong mt
thi gian di, thm ch vi c nhng liu lng tng i nh.
Cc thuc BVTV c th loi tr nhanh nhng li gy ra cc
nh hng sinh hc bn vng cng c mi nguy him lin quan
ti vic tip xc trong mt thi gian di v liu thp. Cc nh
hng c hi c th xut hin khng ch do bn cht hot ho v
cht trn m cn do cc dung mi, cc cht mang, cc cht
chuyn th sa v cc thnh phn khc trong thnh phm thuc.
Cc nh hng c cp tnh rt d nhn bit, trong khi , cc
nh hng do tip xc trong mt thi gian di vi liu thp gy
ra thng kh phn bit.
i vi hu ht cc loi thuc BVTV, mi quan h gia liu 66

p ng c xc nh v cc nh hng ca thuc BVTV c

th pht hin c nh phn tch cc thay i nh v sinh ho
trc khi xut hin cc nh hng ti sc kho trn lm sng.
Cng c th c ngng m khng th quan st thy nh hng
no (mc nh hng khng th quan st c). Tuy nhin, i
vi cc loi thuc BVTV nghi ng gy ung th th vic pht
hin sm cc nh hng ph v xy dng mc nh hng khng
quan st c c th l khng thch hp.
3.4 Cc loi nh hng c hi ca thuc BVTV ti sc
kho con ngi
Ch c mt s t nhm hp cht xc nh c c ch gy
c trn ng vt c v. V d nh, cc c ch c xc nh
r i vi thuc tr su c photpho v cacbamat, c hai nhm
u c ch men cholinesterase, cn nitrophenol va cc phenol
kh ch cao hn c ch qu trnh phosphorin oxidase. Cc thuc
dit nm thu ngn hu c cng c c ch gy c r rng.
Ngoi cc nh hng c lit k trong cc bng 8, 9, 10 di
y th tip xc cc b cao c th gy ra bng ho cht v nng
nht l bng mt do ho cht. T chc nghin cu ung th quc
t (IARC) nh gi kh nng gy ng th ca nhiu thuc
BVTV.
Theo kh nng gy ung th cho ngi, hai loi thuc BVTV
ethylene dibromid v ethylene oxide l cht c kh nng gy
ng th cho ngi. 14 loi thuc BVTV in hnh c phn
loi theo kh nng gy ung th l: amitrole, aramite,
clordecone, chlorophenol, thuc dit c chlorophenoxy,. DDT,
1-3 - dichloro- propene, hexachlorobenzen, hexachlorocyclo hexanes, mirex, nitrofen, sodium orthophenylphenate, sulfallate
67

v toxaphene (IARC, 1998).

Bn cnh cc loi nh hng c hi nu trn cn c tc
ng ti sinh sn v cc nh hng khc.
c nhiu nghin cu cho rng cht dibromochloropropan
gy ra bnh v sinh cho nam gii, chlordecone, thiram v ziram.
benomyl gy nh hng xu ti kh nng sinh sn ca n gii.
Bng 8
Cc nh hng ho sinh do mt s thuc BVTV gy ra
nh
hng

Gim
men
c ch
men

C ch v cc yu t nguyn nhn

Gim men microsom (gip qu trnh oxy ho kh) trong gan

rt r cc ng vt thc nghim v nhng ngi c
iu tr cc thuc nht nh hoc tip xc vi thuc BVTV c
Clo

Dithiocarbarmat c ch kh nng oxi ho kh ca cc

microsom ca gan (v d oxi ho kh aldehyde). Kh
nng c ch men cholinesterase trong mu ca thuc tr
su c pht pho v carbamat khng ch trong cc trng
hp nhim c m cn cc cng nhn tip xc vi cc
hp cht c ny. Nhim c cp tnh trn lm sng c
th s xut hin khi hot tnh ca men cholinesterase b
c ch ti 50% hoc nhiu hn v mc c ch ti 30%

68

c ngh l mc nguy him (WHO). S c ch men

cholinesterase tch lu c th xy ra ngay sau khi tip xc
vi liu khng gy ra cc du hiu hoc triu chng trn lm
sng. Liu ngng gim thp hn c th gy nhim c lm
sng.

Cc nh hng xu khc i vi sc kho con ngi do

thuc BVTV gy ra:
c nhn mt do tip xc vi diquat
Tng sinh t bo trong phi do tip xc vi paraquat
nh hng ln h thng min dch do dicofol, cc hp cht
hu c v trichlorofom
Qu trnh photpho ho kh khng ng b do
dinitrophenol, dinitrocresol..
Bng 9
Cc nh hng ca thuc bo v thc vt i vi da..
nh hng
Vim da tip xc

Cc yu t nguyn nhn
Paraquat captafol. 2.4-D v mancozeb

Phn ng d ng v pht ban (da Barban, benomyl,

nhy cm)
zineb, malathion

DDT,

lindane,

Phn ng d ng nhy cm nh HCB. Benomyl, zineb

sng
Mn trng c
Thuc
BVTV
c
Clo
nh
Hexachlorobenzene,
pentachlorophenol, 2,4,5 - T, v c th
do nhim dioxin hoc dibenzofurans
c kh clo

69

Tn thng do nt phng, so Hexachlorobenzene

su, rng tc vnh vin v teo da

Bng 10
Cc nh hng ca thuc BVTV i vi thn kinh
nh hng
Nhim c thn kinh chm
Thay i hnh vi.

Cc yu t nguyn nhn
Mt s cc hp cht c photpho v d
nh leptophos
Cc thuc tr su c photpho.

Tn thng h thng thn kinh Thuc tr su c photpho, c clo v

trung ng.
cc thuc dit nm th ngn hu c
Vim dy thn kinh ngoi vi

Thuc dit c Chlorophenoxy, thuc

tr su pyrethroids v c photpho.

3.5 Cc hnh thc th hin tnh c ca c cht i vi c

th con ngi
Tnh c ca cc cht c th hin di cc hnh thc: vt l,
ho hc, sinh l, sinh ho hc v hnh thc kt hp nhng
phng thc trn.
L hc
Nhng cht c nh dung mi hoc nh tng c th gy
kh da, vim da, bong vy sau mt thi gian tip xc ko di.
nh hng ny do lm mt lp m da, cng c th do lm bin
tnh Keratin hoc tn thng lp ngn nc pha di da.
Cc axit hoc kim dng hi kh v dng lng gy kch
thch mt, ming v hng.
Khi cht c xm nhp qua ng h hp, tiu ho c th gy
70

kch thch, c th dn ti vim hng, gy vim teo ng h

hp. ng tiu ho c th gy bun nn, vo su hn c th
gy ri lon nhu rut v i tin.
Cc cht phng x c th lm thay i v tr v b gy cc
lin kt ca nhim sc th.
Ho hc
Tnh c th hin qua hnh thc ho hc bao gm:
S kt hp trc tip gia cht c v mt thnh phn no
ca c th. V d: nhim c oxit ccbon (CO), CO s kt hp
nhanh
chng
vi
hemoglobin
(Hb)
to
thnh
cacboxylhemoglobin lm Hb khng cn kh nng vn chuyn
oxy. S kt hp gin tip l s gii phng cc cht c ca c
th nh histamin gy tn thng, thm ch gy t vong cho con
ngi.
- S kt hp gia kim loi vi mt thnh phn ca t chc c
th.
V d : borate gn vi nguyn t cc bon cnh nhm chc
hydroxyl lm cho chc nng bnh thng ca c th b ngng
tr.
- Tc ng n enzym hu ht cc c ch gy c l do s tc
ng lm thay i cc hot ng bnh thng ca h thng
enzym.
+ Cht c c th lm thay i hot tnh ca enzym bng s
kt hp trc tip gia cht c vi nhm hot ng hoc kim
loi hot ng trong cu trc ca enzym, lm c ch hot ng
ca enzym. Th d: ch, thu ngn kt hp vi gc-SH, Xianua
kt hp vi st ca enzym Cytocromoxydase lm enzym mt
71

hot tnh c ch cnh tranh: Mt c ch gy c th hai tc

ng ln enzym l s cnh tranh ca cht c. vi nhng sn
phm chuyn ho bnh thng hay nhng coenzym cn thit cho
hot ng ca enzym. Th d cht sunfanilamid c cu trc
tng t nh. vitamin nhm B.
S tng hp mt sn phm c mi t cht c xm nhp
vo c th. Cht mi tng hp gy c bng cch tc ng vo
qu trnh chuyn ho bnh thng. Th d cht natri fluoroacetat,
sau khi c hp thu vo c th, di s tc ng ca enzym v
s c mt ca axit chc s c chuyn ho thnh fluorocitrat.
Cht fluorocitrat l cht c th cp c kh nng lm cho h hp
ca t bo ngng li.
+ Enzym gy c: Mt c ch gy c khc xy ra khi cht
c c to ra t enzym. l c t ca nc rn, nc ong, vi
khun.
+ Enzym cm ng: Hu ht trong cc c ch trn, enzym
u gim hot tnh, nhng trong mt s iu kin no s p
ng c th l kch thch hot ng chuyn ho. Nhng enzym
cm ng l nhng enzym lm s tng hp sinh l tng thm s
lng men do p ng vi mt tc nhn gy cm ng.
C ch thn kinh th dch
Tuyn thng thn trung tm thn kinh cao cp l nhng b
phn b cht c tc ng mn tnh. Nghin cu c ch ny c
t lu trong nhim c i vi tetracloruacacbon hoc
sunfuacacbon c s tham gia ca tuyn thng thn, tuyn yn
v tuyn di i.
Hiu bit cc c ch tc dng sinh ho, sinh l thn kinh th
72

dch. Bn cnh tm quan trng trong l thuyt cn c gi tr thc

t. S hiu bit cc ri lon sinh ho mc t bo hoc phn t
cho ta kh nng xc nh cc ri lon sm ca tnh trng sc
kho, pht hin bnh giai on tn thng sinh ho v c kh
nng hi phc.
C ch min dch
L kt qu ca vic to ra mi khng nguyn mi do s kt
hp ca cht c vi nhng thnh phn ca c th, thng l
protein. C ch ny l c s ca mn cm da do tip xc vi
mt s cht hu c nh chloroni trobenzoic. Mt v d khc l
toluen disoganate v cc isocyanate thm, nhng cht ny qua
ng th kt hp vi protein gy mn cm ng h hp.
Triu chng lm sng nhim bnh
Nhim c cp tnh
Thi k bnh l thi gian t khi hp thu cht c n lc
xut hin triu chng u tin. Tr mt s axit, kim c tc
dng kch thch trc tip ngay, khng c bnh. Thi gian
bnh tu thuc vo s lng hoc nng cht c. Tip theo
n thi k tin bnh l, xut hin triu chng khng r rt v
khng in hnh, bnh nhn ch thy kh chu, mt mi v nhc
u. Thi k ny rt ngn nn d b sao lng, nhng nu ta a
kp thi bnh nhn ra ngoi v x l ngay s trnh c hu qu
sau ny. Sau n thi k pht bnh vi triu chng r rt hn
cc giai on trc.
Nhim c mn tnh
73

Do mt lng nh cht c tc ng trong mt thi gian di

gy bnh cho c th.
Triu chng khi pht rt nh, khng r rt, khng nh
hng nhiu n hiu sut lao ng, v vy, d lm ngi ta sao
lng v khng pht hin kp thi. Bnh vn b v pht.
Nhim c bn cp tnh nm gia hai loi trn
Trong sn xut cn ch trng c hai loi ngun c cp tnh
v mn tnh. Do nhim c cp tnh nh hng ngay n lao
ng c th gy t vong, ngc li nhim c mn tnh li c
tnh cht rng v nghim trng. C nhng cht c c biu hin
lm sng khc nhau trong nhim c cp tnh v mn tnh nh
photpho trong nhim c mn tnh li gy tn thng xng
hm.
3.6 nh hng ca mt s cht c ti sc kho con ngi
3.6.1 Nhm kim loi
Ch
Ngun gy nhim ch
Ch l kim loi c mu xm xanh, thng tn ti dng ho
tr +2 (Pb2+). Ngun pht thi ch nhn to ch yu l do qu
trnh khai khong, nu qung thng l qung PbS, ch to pin,
cht do tng hp, sn, ha cht v khi bi ca ng c...
Ch c s dng sn xut c qui ch, hn... Cc hp cht
hu c ch nh tetraethyl ch c s dng rng ri lm cht
chng kch n v cht lm trn trong xng. Tuy vy, hin nay
mt s nc khng cn dng loi xng cha ch. Phn ln
74

lng ch c trong nc ung l do ng dn nc l hp kim

ch, cc vt dng hn bng ch trong ngnh xy dng. Lng ch
ho tan t vt liu ca h thng dn nc c ch tu thuc cc
yu. t nh pH, nhit cng ca nc v thi gian nc lu
trong ng. Nc mm c tnh axit th c kh nng ho tan ch
cao.
Ti cc th ln, phng tin giao thng ch yu l xe my
v t s dng loi xng A-83, A- 92 c cha ch. Ti mt s
im nt giao thng H Ni c nng ch gp t 1,2 n 1,5
ln so vi tiu chun cho php (0,005 mg/m3). Ngun pht thi
ch t khi bi ng c vo khng kh l mt trong nhng
nguyn nhn lm tng nhim ti cc thu vc gn ng giao
thng. Trong sng ngi, ch ch yu tn ti dng rn l lng,
chim > 83%, cn li dng trao i ln, dng PbOH+, PbCl- v
to phc vi humic, fuvic. Ch hp ph mn tnh trn bn: 58%
dng rn; 10% dng phc vi cht hu c; cn li dng
khng tan, keo. Ch pht thi ra mi trng gp pH trung tnh rt
d kt ta to Pb2O(OH)2, pb(OH)2.
Hm lng Pb trong nc ngt khong 0,06 - 120 g/l, trong
nc bin khong 0,03 - 13 g/l.
Cng nghip sn xut ch hng nm thi vo mi trng
330.000 tn Pb2+. S pht tn ch do con ngi gy ra trn
450.000 tn/nm.
Ch c s dng sn xut ng ng, kim loi tm, giy
kim loi, sn xut sn, c quy t, cc hp cht ch ankin.
Nhng ngun ny bao gm ch trong sn ca ca cc nh ,
trong khng kh do qu trnh t chy cc hp cht ca ch,
trong cc ng c hoc trong sn xut ca mt s ngnh cng
75

nghip.
Con ng xm nhp, o thi ch c th ngi
Ch l nguyn t khng thit yu vi c th sng. N l cht
c thn kinh v xm nhp vo c th con ngi bng nhiu con
ng khc nhau: h hp, n ung, tip xc qua da... Ch l kim
loi thng dng trong mi trng v l cht c c kh nng tch
t trong c th ca ng vt c v. Tr em hp th lng ch ln
hn ngi trng thnh. Ch tn ti trong khng kh dng rn,
bi hoc cc ht ch dioxit hoc dng hi, c bit alkyl ch
thot ra t nhin liu ca cc ng c t trong. S hp th ch
trong phi ph thuc vo nng khi tip xc ngoi ra cn ph
thuc vo mt t yu t khc nh dng tn ti ca ch (rn hay
hi), kch thc, phn b ca cc ht bi ch. Ch c th xm
nhp vo c th con ngi qua thc n, nc ung v ht th k
c qua da, tuy nhin con ng xm nhp ch yu l t thc n.
Lng hp thu qua phi cng ng k. Tu thuc vo loi
ho cht v kch thc ca ht, khong 40% lng ch ht qua
phi c hp th.
Cc hp cht hu c, k c ankin ch v sterat ch u c
hp th qua da. Sau khi c hp th qua da, ch c dn vo
t bo mu. Gn 10% ca nng ch trong mu nm trong
huyt tng.
Tt c cc m mm u cha ch nhng xng th cha nhiu
nht, hn 90% lng ch tch lu trong c th xng v rng.
Ch thay th cho canxi nm trong tinh th hydroxi apatit v khi
trong xng th lng ch n nh mc d c s trao i
cht gia ton b xng v huyt tng. Ch v c t khi i qua
76

c vch ngn ngn mu no nhng ch hu c thng i c

qua vch ngn ny. Ch hu ht c o thi qua thn nhng
mt lng nh c o thi qua mt, qua m hi v qua sa.
Ch v c hp thu qua ng rut tng i t, ch khong
10% ca lng ch i vo c th qua n ung. Tc hp th
tu thuc vo nng cc kim loi khc trong ng rut, c
bit l nng canxi v st. Lng ch hp th thay i theo
nng cc kim loi canxi v st c trong ng rut.
Tnh c ca ch i vi c th con ngi
Ch c c tnh cao i vi sc kho con ngi v ng vt.
S thm nhim ch qua nhau thai ngi xy ra rt sm t tun
th 20 ca thai k v tip din sut k mang thai. Tr em c
mc hp th ch gp 4-5 ln ngi ln. Mt khc thi gian bn
sinh hc ch tr em cng lu hn nhiu so vi ngi ln. Ch
tch ng xng. Tr em t 6 tui tr xung v ph n c thai
l nhng i tng mn cm vi nhng nh hng nguy hi n
sc kho o ch gy ra.
Ch cng km hm chuyn ho canxi bng cch trc tip hoc
gin tip thng qua km hm s chuyn ho vitamin D. Ch gy
c c h thng thn kinh trung ng v thn kinh ngoi bin.
Ch tc dng ln h thng enzym, c bit l enzym vn chuyn
hydro. Khi b nhim c, ngi bnh c mt s ri lon c th,
trong ch yu l ri lon b phn to huyt (tu xng). Tu
theo mc nhim c c th gy ra nhng tai bin nh au
bng ch, ng vin en Burton li, au khp, vin thn, cao
huyt p vnh vin, lit, tai bin no, nu b nng c th dn ti
t vong. Tc dng ho sinh ch yu ca ch gy nh hng n
77

s tng hp mu, ph v hng cu. Ch c ch mt s enzym

quan trng ca qu trnh tng hp mu do tch ng cc hp
cht trung gian ca qu trnh trao i cht. Ch km hm vic s
dng O2 v glucoza sn xut nng lng cho qu trnh sng.
S km hm ny c th nhn thy khi nng Ch trong mu
khong 0,3mg/1. Khi nng ch trong mu ln hn 0,8mg/1 c
th gy nn hin tng thiu mu do thiu hemoglobin. Nu
hm lng ch trong mu khong 0,5 - 0,8 mu s gy ri lon
chc nng ca thn v ph hu no. JECFA thit lp gi tr
tm thi cho lng ch a vo c th hng tun c th chu
ng c i vi tr s sinh v thiu nhi l 25 g/kg th trng
(tng ng vi 3,5 g/kg th trng/ngy).
Hn 90% lng ch trong mu tn ti trong hng cu. Dng
ln nht v tc chm l trong khung xng, chu k bn hu
l hn 20 nm, dng khng bn hn nm trong m mm. Tng
s tch lu sut i ca ch c th t 200mg n 500mg trong c
th ca mt ngi cng nhn lm trong nh my. Ch trong c
th tch lu theo tui ca ngi. Ch trong h thn kinh trung
ng c xu hng tp trung trong i no v nhn t bo..
Triu chng ng c ch gm: au bng trn, to bn, nn
ma. trn li ca bnh nhn, ngi ta nhn thy mt ng
xanh en do ch sunfua ng li. Chng vim no tuy rt him
nhng li l bin chng nghim trng ngi ln trong trng
hp nhim c ch, trng hp cng thng hay gp tr em.
Bnh thiu mu: Thiu mu thng xy ra trong trng hp
nhim c ch v c v thng xy ra trong giai on cui
nhng ngay khi tip xc vi ch, ngi ta pht hin ra ri
lon t hp mu.
78

Ch cng nh kim loi nng khc, l mt cht c ch enzym

c cha sunfuahydryl (- SH) v nhng enzym nh vy th lin
quan n qu trnh t hp mu. S ri lon ny do s c ch ca
cc enzym hnh thnh trn c s mt s th nghim v tc ng
ca ch i vi nhm b nguy c.
S km hm t hp mu l yu t gy ra bnh thiu mu do
ch nhng ch cng to ra nhng tc ng trc tip vi hng cu.
Tnh thm ht ca mng b thay i tu thuc vo lng km b
mt v thi k bn phn hu ca hng cu b rt ngn. Ngoi.
ra, cn c nhng thay i trong qu trnh trao i st v nhng
t bo cha st cng xut hin trong mu v tu xng, lng
st trong huyt thanh tng ln.
Mc nguy him thay i tu thuc vo tui v tnh
trng ca c th v nguy him chnh l c hi ti h thn kinh.
Hu ht tui nhy cm vi ch l tr em, c bit l tr mi
tp i, tr s sinh v bo thai. Tr s Sinh, tr di 16 tui, ph
n c thai l i tng nhy cm nht vi c t ch, tc ng
mn tnh n s pht trin tr tu tr em. Vi nhng ph n
thng xuyn tip xc vi ch kh nng xy thai hoc thai nhi
cht sau khi sinh l rt ln. Trn c s liu lng chu ng ca
c th l 3,5g/kg c th trong ngy vi tr em theo Bondavev
(1984) v Reili (1985) trong mu tr v hm lng Pb2+ khng
c ln hn 30 g/100nl ph n. Nng Pb2+ cho php
trong nc ung ca cc quc gia l 10 - 40 g/l.
H thn kinh ang pht trin rt nhy cm khi b nhim th
nng thp v h s thng minh (IQ) gim xung c nhng
trng hp mu b nhim ch thp ti mc 100 - 150 g/l,
nhng mc cao gp 2 - 3 ln th s gy suy gim s dn truyn
79

thn kinh ngi ln tui. Hng cu ngi ln c mu b

nhim ch khong 500 g/l s lm no b tn thng nghim
trng.
i vi ngi trng thnh, cng vic thng xuyn tip xc
vi ch qu mc hoc do gp s c c th b nhim bnh thn
kinh ngoi vi hoc thn kinh mn tnh. Tuy nhin, cc nh
hng cp tnh hoc hu ht cc nh hng nhy cm ca ch
i vi ngi trng thnh c th l bnh tng huyt p. Ngoi
ra khi b nhim ch cn c th nh hng n mt s c quan
khc trong c th nh d dy, rut non, c quan sinh sn.
Ch tc ng n tu xng, thay th Ca2+ trong xng v tc
ng n s hnh thnh huyt cu t do s lin kt vi Fe trong
mu. Nng ch trong mu khong 0,3ppm gy cn tr vic
s dng O2 v glucoza sn xut nng lng cho qu trnh
sng. nng 0,8 ppm c th gy nn hin tng thiu mu
do s thiu hemoglobin. Nu hm lng ch trong mu nm
trong khong 0,5 - 0 8 ppm, gy ra s ri lon chc nng ca
thn v ph hu no. nng gy hi, ch c th b tch ng
trong ty xng, ni xy ra s tng hp cc huyt cu. C t
nht 5 giai on trong qu trnh tng hp hem (Ca4H32O4N4Fe)
ca hemoglobin b nh hng bi ch. S c ch ca qu trnh
tng hp hemoglobin dn n s thiu hng cu. Ch ging nh
thy ngn l cht c thn kinh mn tnh v d gy ph n no
khi nhim c cp tnh.
Ch hu c d thay i km theo cc tc ng ln c th sinh
vt do c phn ng to ra PbX2 v CH3X l nhng cht c tc
ng mn tnh vi cc c th sng:
80

Ch tc ng ti h men c bn, c bit l men vn chuyn

hydro, ngn cn mt s enzym trong qu trnh tng hp hng
cu, ngn qu trnh oxy ho ca gluco v oxy sinh nng
lng. Khi b nhim c ch thng ri lon b phn to huyt,
ri lon no, vim thn, lit, au khp, cao huyt p... Biu hin
nhim c Pb xut hin khi nng trong mu l 0.3 ppm.
Theo hng dn ca WHO (WHO/IPCS T chc Y t th
gii/chng trnh Quc t v an ton ho cht), mc tip xc ch
ti a l:
Tng mc: 25 g/kg trng lng c th/tun.
Nc : 0,01 mg/l
Khng kh: 0,5-1 g/m3
Ni lm vic: 30-60 g/m3
Thu ngn
Ngun gy nhim thu ngn
Thu ngn (Hg) l mt kim loi duy nht th lng trong
iu kin nhit v p sut bnh thng. Thy ngn rt linh
ng, mu trng bc, lng lnh. T trng 13,6. Thu ngn tan
c trong axit nc long, khng tan trong nc. Trong t
nhin, thu ngn tn ti dng sunfua thu ngn (qung
cinnabar), vi hm lng 0,1 - 4%. Thu ngn thng c trong
nc b mt v nc ngm dng v c vi nng thng
<0,51g/l. Lng thu ngn trong khng kh khong 2 81

10mg/m3.
Ngoi thu ngn v c, thu ngn cng c dng cc hp cht
thy ngn hu c, s dng trong nng nghip v cng nghip.
Trong cng nghip, thu ngn c dng :
X l cc qung vng v bc.
Ch to cc my mc o c trong phng th nghim nh p
k, nhit k...
Ch to cc n thu ngn cao p, cc bng n X quang,
pin, dng c ngt in, chuyn mch...
Xc tc trong quy trnh sn xut chloric, cc cht kim, axit
acetic, acetaldehit....
Ch to d (feutre), x l da (bng dung dch axit ca nitrat
thu ngn).
Cc hp cht thu ngn hu c c dng lm thuc dit
nm trong cng nghip.
Con ng xm nhp, o thi thu ngn c th ngi
Xp x 80% lng hi thu ngn ht phi c hp thu qua
phi. Mt phn c hp thu qua ng tiu ho cn qua da li
cng him. Nu l cc bi hp cht thu ngn loi kch thc
nh s vo ph nang, b gi li v ri hp thu tip. Tuy
nhin, s hp thu ny tu thuc vo s ho tan ca hp cht thu
ngn.
Kim loi thu ngn lng hp thu qua ng tiu ho rt t
(khong di 0,01% lng thu ngn vo ng tiu ho). S
hp thu hp cht thu ngn v c t thc phm chim khong
7% lng n vo. Mt s bi ln ng nim mc hng v
ming li i vo ng tiu ho. Ti cc phn xng, n ung
82

ti ni lm vic cng gy nhim c thu ngn mc hp thu

hp cht thu ngn qua phi tu thuc vo kch c v thnh
phn ho hc ca n.
Tnh c ca thu ngn i vi c th con ngi
Thu ngn v c tc ng ch yu n thn, trong khi
Methyl thu ngn nh hng chnh n h thn kinh trung ng.
Sau khi nhim c, ngi bnh d b kch thch, cu gt, xc
ng, ri lon tiu ho, ri lon thn kinh, vim li, rung chn.
Nu b nhim c nng c th t vong. c tnh do thu nhn
tc dng ln nhm sunfuahydryl (-SH) ca cc h thng Enzym.
S lin kt thu ngn vi mng t bo ngn cn vn chuyn
ng qua mng v cho php dch chuyn Kim ti mng. iu
ny dn n thiu ht nng lng trong t bo v gy ri lon
thn kinh. y l c s gii thch v sao nhng tr s sinh
nhim methyl thu ngn t m s b tc ng ln h thn kinh
trung ng (tm thn phn lit, km pht trin tr tu v co git).
Nhim c methyl thu ngn cn dn ti phn lp th nhim
sc, ph v th nhim sc v ngn cn phn chia t bo.
Nm 1972, JECFA thit lp gi tr tm thi cho lng tip
nhn hng tun c th chu ng c i vi thu ngn l
5g/kg th trng, trong methyl thu ngn khng c hn
3,3g/kg th trng.
Trong mi trng nc, thu sinh vt c th hp th thu
ngn vo c th, c bit l c v cc loi ng vt khng xng
sng. C hp th thu ngn v chuyn ho thnh methyl thu
ngn(CH3Hg+) rt c i vi c th ngi. Cht ny ho tan
83

trong m, phn cht bo ca cc mng v trong no tu.

D vo c th qua ng h hp hay tiu ho, thu ngn
cng qua mu; nu l kim loi th thu ngn vn gi nguyn
dng (thc ra, c chuyn thnh con thu ngn, ho tr II), v
nu l mui thu ngn th s chuyn thnh chloro-anbumunat
ho tan: Phn tch cc c quan trong trng hp b nhim c
thu ngn pht hin c thu ngn trong gan, rut, thn, t
chc thn kinh v cc ni tng ni chung. Thu ngn cn thy
trong tc v mng tay chn. C trng hp thy lng thu
ngn trong tc ln n 0,21 g/g cng nhn tip xc thu
ngn. Mt phn thu ngn ht vo c thi ra ngay theo khng
kh th ra. Phn cn li c o thi dn. Thu ngn c thi
ra ngoi ch yu qua nc tiu v phn. Thu ngn b o thi
qua nc tiu nhiu hn qua phn. Mt khc, s o thi khng
phi thng xuyn, khng u, nn sau khi ngng tip xc, thu
ngn vn tip tc c o thi. i vi mi ngi, s o thi
thu ngn hng ngy khc nhau, d iu kin tip xc nh nhau.
Ngay trong c th mt ngi, s o thi thu ngn cng khc
nhau gia cc c quan; nh vy c ngha l s tch lu khc
nhau gia cc c quan. C nghin cu ch ra rng nng thu
ngn trong no vn cn cao d ngng tip xc 10 nm. Thu
ngn cn c o thi mt lng kh ln qua m hi v nc
bt. Ngoi ra, thu ngn cn c tm thy trong sa nn tr b
sa c th b nh hng.
Tc hi cp tnh
Nhim c nghim trng thu ngn v c c th pht sinh:
Do tai nn, ht phi hi thu ngn nng cao, trong thi gian
ngn, ph qun b kch thch, gy vim ph qun, vim phi k
84

lan to.
Do n phi mui thu ngn v c, gy hoi t ng tiu
ho, try mch, suy thn cp vi tnh trng tiu tin t hoc v
niu.
Nhim c nng thng xy ra khi cng nhn tip xc vi
thu ngn b nung nng trong iu kin phng kn. Khi nhim
kh thu ngn s c biu hin: ho, kh th, th gp, st, bun
nn, nn o nn ma v cm gic co tht ngc. C nhng
bnh nhn c triu chng b rt run, c bnh nhn b tm ti.
Trong nhng trng hp nh, cc triu chng c th mt i
nhanh mc d hin tng kh th v co tht ngc c th ko
di n mt tun hoc hn. Ng c nng c th xy ra khi n
phi mt lng ln hp cht thu ngn. Sau khi n phi thu
ngn xut hin triu chng au d dy, bun nn, nn ma,
chong v trng hp nng hn l ngt v d n t vong

Tc hi mn tnh
Nhim c thu ngn kinh nin c tc ng nghim trng ti
h thn kinh v thn. Nhng triu chng u tin l vng da, ri
lon tiu ho, au u, vim li v tit nhiu nc bt. Rng c
th b long v rng, nhng chic cn li b en xn v mn vt.
Trn b li c ng thu ngn Nhng ng ny ging:
nh nhng "ng ch" nhng thng xm mu hn. Tip xc
85

thng xuyn vi cc hp cht thu ngn v c s b xm da v

nhng bnh bt pht nga, vim da, l lot. Nhng biu hin v
ri lon thn kinh do b nhim c thu ngn kinh nin nh run
tay, tip theo n m mt, mi, li, cnh tay, chn v cui cng
l ni ln. Ban u l lng l khi bt u mt cu ni v pht
m kh khn. Ri lon thn kinh cm gic cng l mt phn ca
hi chng thn kinh. Dng i co cng, cc phn x gn ct b ri
lon, c bit l u gi co git nhiu.
Ri lon cm gic bao gm ri lon gic quan, v gic v
khu gic mt cm gic ngn tay v ngn chn, khi chm phi
thng thy au. C nhng bnh nhn nghe khng r sau nhiu
nm b ng c v c th b ic. Ng c thu ngn hu c gy
co tht thn kinh ngoi bin th gic, teo v tiu no.
Sau y l mt s tc ng chnh ca thu ngn gy ra i
vi cc qu trnh sng ca con ngi:
Tc hi gy ung th v bin i en
Kh nng gy ung th v bin i en
Khi nghin cu thc nghim thy mt s th nhim sc gy,
s phn chia nhn b sai bi tip xc thu ngn.
Cc triu chng nhim c:
- Cc triu chng v tiu ho
Vim li: y l triu chng hay gp nht trong nhim c
Thu ngn. Gi v sinh rng ming km lm cho tnh trng bnh
cng nng v cn km theo v kim loi ng v kh chu.
Vim ming, lot nim mc: t gp hn nhiu v thng thy
nhng ngi b vim li ht th phi hi Thu ngn, cc
triu chng ch quan ca vim li c nhanh chng km theo
bng nhng du hiu tng tit nc bt, li ba. Cc tuyn
86

nc bt sng to nh "quai b thu ngn". Trc kia, Thu ngn

c dng iu tr bnh giang mai. Khi thuc c tc dng
hay c hiu qu th nc bt phi tit ra nhiu.
Khi n ung, c cm gic chy bng, kh chu trong ming.
Li ngy cng vim nhim, sng ph, sau xut hin lot v
ri chy mu tng lc. Trong trng hp vim cp th s c triu
chng st cao, sng hch di hm, hi th rt hi.
C th thy ng vin thu ngn mu xanh nht, b rng
li. Tuy nhin, khng bao gi gp ng vin ny ngi rng
ht rng. Ngi ta cn gp nhng m chm nh mu xm
nim mc ming, pha trc li (thng hm di), hm
ch v c mt trong m.
Vim li ti pht gy tn thng cc t chc nng rng,
cc dy chng tng phn hoc ton phn b ph hu. Nhiu
trng hp phi nh rng hoc rng t rng. Rng c v c
bit, men rng mu xm hay en, c nhng chm nh do cc
loi bi nitrat axit thu ngn ng li.
- Cc triu chng v h thn kinh:
Cc ri lon thn kinh biu hin hai hnh nh lm sng ch
yu:
Run c (intension tremor): Ging nh ngi b bnh x
cng nhiu ni.
Bnh Packinson vi biu hin run khi ngh v gim chc
nng vn ng. Run thay i rt nhiu v tnh cht, rt kh m
t. Ngn tay c th run nh nh cng tuyn gip. Run khi mt
ng. Cc cn chut rt hay co cng xut hin t ngt.
Bnh nhn c khuynh hng ct ting ni theo cch ngt m
(in staccato fashion), trong iu kin trng lc c tng, co cng
87

c mt, nn cc cu ni ni tip kh khn thnh ri rc. Khi

ht co tht, cc li ni nh but ra qu nhanh. Trong nhng
trng hp ging Packinson, li ni chm chp, u u, cc
ting ni trm trm, thu tho hoc mt hn; hay gp hn c l
li ni ngt qung nh co tht.
Mt triu chng c bit c trng l bun ng. Bnh nhn
thng ng nhiu d gic ng khng su v thng b gin on
v b chut rt hay co cng. Tuy nhin, mt s trng hp li
kh ng. Nhiu tc gi thng nht cho rng nhim c thu ngn
c th dn n triu chng sm l tr nh km ri mt tr nh v
cui cng l mt tr (dementia).
Ri lon thn kinh thc vt cng c nu ln (hi chng ri
lon thn kinh thc vt do nhim c thu ngn) v cho l do
mt thng bng c bn v cng giao cm hay ph giao cm.
i vi cc t bo no, tc ng ca thu ngn s dn n s
thiu ht nng lng trong t bo, gy ri lon. vic truyn kch
thch thn kinh. y l c s gii thch v sao cc tr s sinh,
sinh t nhng b m b nhim metyl thu ngn chu nh hng
khng th hi phc c (s phn lit thn kinh, km pht trin
v tr tu v chng co git).
Nhm CH3 - lin kt vi Co(III) trong coenzim chuyn v tr
enzim bi metyl quan ti Hg2+. to thnh CH3Hg2+ hoc
(CH3)2Hg theo phng trnh trn.
- Cc triu chng v mt:
Trong bnh nhim c thu ngn mn tnh, phn trc thu
tinh th c th b bin mu t xm nht sang xm sm hoc xm
nht do ng cc ht thu tinh ngn nh, xut hin i xng
c hai mt. Tuy nhin, th lc khng b nh hng.
88

Cc triu chng ny thng xut hin mt thi gian lu trc

khi c nhng du hiu chung v nhim c Thu ngn nhng
khng gp thng xuyn.
Ngi ta cn ni n hin tng thu hp th gic, m im
(scotoma) va trung tm va xung quanh v thu tinh th
c mu xanh ngc bch. Thu ngn cn kch thch gy vim
mng tip hp.
- Cc ri lon khc:
Cc loi bi hp cht thu ngn kch thch cc b gy vim
mi hoc cc axit nittric hay fulminat Thu ngn tc dng trc
tip gy vim da, lot, bin i mng tay.
Trong nhim c thu ngn mn tnh cn gp cc hin tng
xy thai, con ci gy cm v suy nhc v thiu mu nh. Trc
c th tng hng cu do kch thch tu xng. Ngoi ra, c
th c suy nhc, gim huyt p, tiu chy v n tri gic.
Nm 1956, th trn Minamata Nht Bn pht hin bnh
Minamata, sau 12 nm nghin cu, n nm 1969 mi c kt
lun c nguyn nhn l do nhim c bi cht metyl- thu
ngn do h thng nc thi ca nh my phn ha hc thuc tp
on ho cht Chisso thi ra. Hu qu l 2.248 ngi mc bnh,
trong 1004 ngi cht v 2.000 ngi i bi thng.
Mi trng axit thc y s chuyn ho ca dimetyl thu
ngn thnh metyl thu ngn c th tan trong nc. Chnh metyl
thu ngn tham gia vo chui thc n thng qua sinh vt tri
ni v tp trung c vi nng ln gp khong 103 ln hoc
hn so vi lc u
Ti Vit Nam, nhng ngi tip xc ngh nghip vi thu
ngn tuy khng nhiu nhng ang ngy cng tng.
89

Cadimi
Ngun gy nhim cadimi
Cadimi c dng trong cng nghip luyn kim v ch to
nha. Hp cht ca cadimi c dng ph bin lm pin.
Cadimi cn c s dng trong mt s hp kim sn xut
vng bi t v cc ng c khc. Cadimi cn c s dng lm
lp v cho st, thp, ng trong cng vic m in v thay th v
tr ca thic lm thnh phn chng g cho st v thp. Cc m
ca cquy kim cng c lm bng cadimi.
Cadimi sunfua c dng pha ch mu vng hoc mu da
cam v selen noxsunphit c dng pha mu . Cc mu
ny c dng pha mc sn v nhiu sn phm bng nha,
thu tinh, men.
Con ng xm nhp cadimi c th ngi
Cadimi xm nhp vo mi trng qua nc thi v pht tn
nhim do xm nhim t phn bn. Cadimi xm nhim vo nc
ung do cc ng nc m km khng tinh khit hoc t cc mi
hn v vi loi cht gn kim loi. Tuy vy, lng Cadimi trong
nc thng khng qu 1g/l.
Cc con ng hp th cadimi vo c th ngi ch yu
thng qua:
- ng tiu ho
- ng h hp
Cadimi nhim vo c th ngi ch yu qua thc phm. Theo
nhiu nh chuyn gia, th ht thuc cng l nguyn nhn ng
k gy nhim cadimi.
Phn ln cadimi thm nhp vo c th ngi c o thi
90

qua thn. Mt phn nh c lin kt mnh vi protein ca c

th thnh metallothionein c thn, phn cn li c gi trong
c th v dn dn c tch lu theo thi gian. Khi lng Cd2+
c tch tr ln, n s th ch Zn2+ cc enzym quan trng
v gy ri lon tiu ho.
Lng a vo c th hng tun c th chu ng c
(PTWI) c n nh l 7g/kg th trng.
Tnh c ca Cadimi i vi c th con ngi
IARC xp cadimi v hp cht ca n vo nhm 2A.
S hp th hp cht cadimi tu thuc vo ho tan ca
chng. Cadimi tch t phn ln thn v c thi gian bn hy
sinh hc di t 10-35 nm. c chng c cho bit Cadimi l
cht gy ung th qua ng h hp. Cadimi c c tnh cao i
vi ng vt thy sinh v con ngi. Khi ngi b nhim c
Cadimi, tu theo mc nhim s b ung th phi, thng vch
ngn mi, c bit l gy tn thng thn dn n protein niu.
Ngoi ra cn nh hng ti ni tit, mu, tim mch. Nhim c
Cadimi xy ra ti Nht dng bnh itai itai hoc "Ouch
Ouch" lm xng tr nn gin. nng cao, cadimi gy au
thn, thiu mu v ph hu tu xng.
Sau hai gi cadimi xm nhim vo c th qua n ung th cc
triu chng lm sng xut hin. Cc triu chng bao gm: nc
bt tit ra nhiu, bun nn v nn ma lin tc, c nhng trng
hp b chy mu, b chong v c th b ngt. Phc hi nhanh
ch trong 24 gi l ht ng c.
Sau khi ht phi khi cadimi, c triu chng tc ngc v km
theo kh th. Giai on ny c th ko di 10 gi th chuyn
sang trng thi nh b cm, chn n, bun nn, mt mi, au
91

u, i ngoi, au thng v. Nhit c th tng. Giai on ny

c th ko di 3 ngy n 1 tun. Nu b ph phi nng c th
dn n t vong. Ngoi ra, t vong c th l do hoi t v thn.
Khi nung qung hoc hn cc kim loi c ph cadimi, ch to
acquy kim v pha ch mu thng c nguy c ht phi bi v
kh cadimi..
Cadimi thng c tch t thn v gan, ch mt lng rt
nh l trong cc m mm.
nh hng n phi: Tip xc thng xuyn vi cadimi s b
bnh trn kh. Nhng tc ng n phi c th thy vic kh
th hoc vic gim chc nng h hp khng kh. Qua th
nghim cadimi c th lm gim nng ca atyntrpsin trong
huyt tng v gy ra bnh trn kh cng nhn tip xc nhiu
vi cadimi.
Bnh nhuyn xng: Bnh nhuyn xng dn n vic gy
xng v suy thn, bnh ny thng thy nhng ph n Nht
Bn c tui, sinh n nhiu ln do n phi go nhim cadimi t
nc ti chy qua nhng m c.
Mangan
Ngun gy nhim Mangan
Mangan c s dng sn xut ra hp kim thp, v n s
lm tng sc bn v cng ca thp. Trong cng ngh ch
bin thp, fero mangan c pha ch thm chng s hnh
thnh ca oxit st v sunphua st thnh phm. Cc hp kim
khc c to thnh vi ng, nhm.
Mangan cng c s dng sn xut acquy kh, trong
cng nghip sn xut gm, thu tinh ty mu xanh v vng
92

ca st. Mangan c s dng sn xut sn, vecni, thuc

nhum, cng ngh in v lm knh mu.
Con ng xm nhp, o thi mangan c th ngi
Mangan l mt khong cht vi lng. Tc hp thu mangan
v c qua ng rut l rt chm.
Sau khi c hp thu, huyt tng b mt rt nhanh v cc
kim loi thng ng li gan v thn, mt lng nh c
trong xng. Mangan c thi ra ch yu qua ng phn, sau
khi i qua mt. Gn 1% lng mangan nhim phi c trong
nc tiu v phn ln i qua di da, mt phn rt nh c bi
tit qua thn.
Tnh c ca Mangan i vi c th con ngi
Nhim c mangan kinh nin gm 3 giai on. Giai on u
thng chn n, mt mi, v cm, au u, mi chn, au khp,
bc bi. Tip theo, xut hin cc triu chng pakynson nh l
ni nhm, i ng long chong, tit nhiu nc bt. Km theo
nhng triu chng trn cn c triu chng b ri lon tm l
(cn gi l thn kinh). Triu chng ny thng bin mt khi
triu chng pakynson n nh. Giai on cui cng b s
cng mch, nht l hai chn, au c, lon cm gic v ni nng
ln ln. Hin tng rung tay v mc bnh do b nhim c
mangan thng xuyn hn so vi hin tng rung tay v b
pakynson t pht..
Cng nhn tip xc vi qung mangan hoc iu ch kim
mangan t oxit mangan d b vim phi. Bnh phi khng khc
vi bnh phi mc do cc nguyn nhn khc ngoi tr c kh
nng khng thuc khng sinh.
93

Khi dioxyl mangan tc hi n mng nhy ca ng h

hp gy vim hng v vim ph qun.
Crm
Ngun gy nhim crm
Crm l kim loi mu trng bc, c nh xanh v l nguyn t
vi lng quan trng trong c th sinh vt.
Crm c dng sn xut cc hp kim vi niken v
molipden (Mo) v sn xut thp chng mn. Crm cn c
dng cho m ty trong cng nghip da, dng pha sn mc,
lm cao su v gm.
Cr(VI) tn ti rt bn trong c mi trng axit (dng cr2O72)
v mi trng kim ( dng Cr2O42-), c tnh oxy ha cao. Cc
iu kin oxy ha kh trong mi trng rt quan trng i vi
s tn ti cc dng ca crm. Nc thi sinh hot c th cha
lng crom ti 0,7 g/ml m ch yu dng Cr VI) c c tnh
vi nhiu loi ng vt c v. Tuy nhin, qu trnh kh Cr(VI)
ti Cr(III) lun xy ra do trong nc thi sinh hot cha cc cht
hu c d phn hy to ra cc cht kh mn tnh, v vy dng
tn ti ch yu trong nc thi sinh hot l Cr(III). Trong nc
Cr(III) c cho l khng c v pH = 6 - 8, d kt ta to
thnh hydroxit v cn d kt ta vi S2-, C032.
Trong t nhin, crom ch tn ti dng hp cht. Khong vt
cha crom nhiu nht l cromit (FeCrO3).
Hm lng crm c trong nc ngt khong 0,1 - 6 g/l
trong nc bin 0,2 - 50 g/l
Phn ln Cr trong mi trng l t cht thi cng- nghip.
Nc thi ca qu trnh thuc da, m, sn, sn xut cht ph gia
94

u cha nhiu Crm Trong cc loi thc n, hm lng Crm

khong t 20 n 600 mg/kg. Trong nc Crm ch tn ti 2
dng Cr3+ v Cr6+ nhng dng Cr3+ thng gp hn.
Con ng xm nhp, o thi crm c thngui
i vi ngi, crm xm nhp vo c th ngi ch yu qua
con ng thc n, Cr(VI) i vo c th d gy bin chng, tc
ng ln t bo, ln m to ra s pht trin t bo khng nhn,
gy ung th.
Crm xm nhp vo c th con ngi ch yu qua con ng
tiu ho v ph thuc nhiu vo kh nng hp th ca c th.
Cc nghin cu cho thy con ngi hp th Cr5+ nhiu hn so
vi Cr3+ nhng c tnh ca Cr6+ li cao hn Cr3+ gp khong
100 ln.
Tnh c ca crm i vi c th con ngi
Hp cht ca Cr+6 rt c, d gy ung th phi, vim lot da,
vim gan, vim thn, thng vch ngn gia hai l ma, gy c
cho h thn kinh v tim...
Crom l mt nguyn t vi lng. Mc hp thu qua ng
rut tu vo dng hp cht crm. T l hp thu qua phi khng
xc nh c, mc d mt lng ng k ng phi v phi
l mt trong nhng b phn cha nhiu crom nht.
Crm s dn n nim mc mi d b lot, phn sn ca vch.
mi d b thng. Bnh ung th phi c xu th ngy cng tng
trong cng nhn tip xc vi crom.
Hm lng Cr cho php trong nc ung l 0,05 mg/lt
(WHO7)

95

Km
Ngun gy nhim km
Km l nguyn t vi lng i vi thc vt, ng vt v
ngi. Km ng vai tr quan trng trong qu trnh trao i cht
(nh ancol dehydrogenaza; glutamic dehydrogenaza; lactic
dehydrogenaza...).
Ngun gy nhim km ch yu do qu trnh khai thc m;
cng nghip m; cng nghip luyn kim; cng nghip si tng
hp; thuc dit nm...
Km chim khong 0,012% trong lp v tri t v tn ti
ch yu trong khong vt. Km v cadimi thng c mt ng
thi trong qung ZnS v cc loi qung a kim cha km v mt
s cc kim loi khc. V vy, nhim km thng lin quan ti
ng, ch v trong mt s trng hp c c cadimi.
Hm lng km c trong nc ngt t 0,2 n 100 g/l,
trong nc bin 0,2 - 48g/l nng > 5 mg/l nc c mi
kh chu. Nc cha km s c lp bt mu trng lp mt.
Km l kim loi tch ly cao trong c.
Tnh c ca km i vi c th con ngi
Hi km hay nhim mui km c th gy cc triu chng au
u, st.
Con ngi cng c th b nh hng do thiu km v trong
mt s trng hp vc dng b nh b, tui dy th chm li.
Theo tiu chun nc ung ca T chc Y t th gii (WHO),
hm lng km t 0,1 n 5mg/1 khng gy c vi ngi.
Niken
96

Ngun gy nhim niken

Nikel l kim loi trng bc hi vng, do, thng tn ti
dng ho tr +2 (Ni2+). Khong 60% - 70% lng Ni c dng
ph b mt cc kim loi khc hay ch to hp kim. Niken
kim loi c s dng trong cng ngh m.
Niken c s dng sn xut mt s hp kim trong c
c thp c hiu.
Nhng ng xu bc c c t hp kim ng v niken,
niken s dng ch to cc dng c n. Nhin c s
dng lm cht xc tc trong qu trnh hidro ho du to thnh
m. Niken cn c s dng lm men trng v l mt thnh t
ca acquy niken cadimi.
Cc loi mui niken (m quan trng nht l men sunphat)
c s dng rng ri trong cng ngh m in, tt c nhng
sn phm c m crom u c mt lp niken lt dy hn rt
nhiu ln so vi lp ph crom.
Nikel l kim loi c tnh linh hot cao trong mi trng nc,
c kh nng to phc cht kh bn vi cc cht hu c t nhin
v tng hp. Trong t, hm lng Ni2+ c th t 5 - 50 mg/kg.
Trong nc t nhin, hm lng Ni2+< 0,02 mg/l, trong nc
sinh hot (nc my) do qu trnh ho tan t cc thit b hm
lng Ni2+ c th t 1 mg/l. Cng nghip luyn kim, m in,
khai thc m a vo mi trng mt lng Ni ng k.
Con ng xm nhp, o thi niken c th ngi
Niken thng gy chy mu cho ngi b nhim. nng
qu cao, n c bi tit theo nc tiu vi thi gian bn phn
hu t 17 n 39 gi. Niken cacbonyl c oxy ho to thnh
97

Ni2 v Cao.
Tnh c ca niken i vi c th con ngi
Niken v cc mui ca n c hi cho da v t nm 1908
ngi ta pht hin ra bnh nga do niken. Bnh vim da do
niken th khng c g c bit. N c th xy ra cho bt c ai
chm ti kim loi ny, c th l qun o hoc trang sc.
Vim da do niken c th nng n ni nhng ngi mc bnh
buc phi chuyn ngh. Nguy him ln nht khi tip xc vi
niken l c th mc bnh ung th ng h hp. Nhiu nghin
cu cho thy: cng nhn tinh ch niken c nguy c mc bnh
ung th xoang mi, phi, v thanh qun.
Tip xc lu di vi niken gy hin tng vng da v c th
xut hin d ng mt s ngi. Ng c niken qua ng h
hp gy kh chu, bun nn, au u, nu ko di s nh hng
n phi, h thn kinh trung ng, gan v thn. Cht hu c
Niken carbonyl c c tnh cao v gy nn hin tng ung th
phi.
Gii hn ngng c ca Ni(CO)4 trong khng kh l
0,001ppm. Nng Ni cho php trong nc ung c WHO
quy nh l 20 mg/l, tuy nhin, mt s nc, ch s ny cn
thp hn, v d Cng ho Lin bang c l 1 mg/l.
Asen
Ngun gy nhim asen
Asen l kim loi c th tn ti dng hp cht v c v hu c
Trong t nhin, asen c trong nhiu loi khong cht Asen phn
b rng ri trong v qu t v c s dng trong thng
trng trc ht lm tc nhn hp kim ho. Asen xm nhp
98

vo nc t cc cng on ho tan cc cht v qung m, t

nc thi cng nghip v t s lng ng khng kh. mt vi
ni, i khi asen xut hin trong nc ngm do s n mn cc
ngun khng vt thin nhin. Asen cn c s dng trong mt
s hot ng sn xut nh: t than v luyn kim, sn xut gm
v thu tinh, thuc tr su (asen hu c), cht bo qun g
(asenat ng clormat, km asenat)... Cc hp cht asen methyl
c trong mi trng do chuyn ho sinh hc.con ng xm
nhp asen c th ngi
Cc con ng hp th asen vo c th ch yu thng qua
ng tiu ho
ng h hp
Tnh c ca asen i vi c th con ngi
Ba nh hng chnh ca asen ti sc kho ca con ngi l:
lm ng keo protein, to phc vi asen (III) v ph hu qu
trnh photpho ho.
IARC phn loi cc ho cht da vo kh nng gy ung th
ngi xp asen v c vo nhm 1 (nhm c kh nang gy
ung th cho ngi) v trong cc trng hp phi nhim th t l
mc bnh ung th da tng i cao.
- Nhim c cp tnh
Nhng triu chng u tin gm: kh chu ng h hp,
ho, tc ngc v kh th. Tip sau l au u, mt thng bng,
mt nhc v nh hng n d dy v rut non. Nu liu lng
ln th nn nhn c th cht trong vng 20 pht. Nu liu nh th
thng c triu chng l nn ma, au bng trn, i ngoi, au
c. Nu bnh nhn qua c th c th phc hi.
99

- Nhim c kinh nin

Nhim c kinh nin c bit nh hng n da. Triu chng
nhim c: au, sng, ty da, i li kh khn v c nhng vt
trng trong mng tay. Bn cnh , cn nhng triu chng
khng ph bin nh: bun nn, nn ma, au bng trn
Bi asen ng li trn cc nim mc gy ra vim kt mc,
vim mi, vim mi, vim hng, vim thanh qun, vim ph
qun. Phn sn mi c khi b thng. Bi asen trong cng nghip
sn xut knh thng to mn nga trn da.
Asen v cc hp cht ca n tc dng ln nhm sunfuahydryl
(- SH) v cc men, ph v qu trnh photphoryl ho, to phc
vi co- enzym ngn cn qu trnh sinh nng lng. As c kh
nng gy ung th biu m da, ph qun, phi, xoang...
Nhng nh hng cp tnh ca asen c th tc ng ti h
thng h hp, tiu ha, tim mch v tun hon. Cc nghin cu
cng chng minh c asen ha tan th c hn asen khng tan,
c th l do s hp th asen ho tan ln hn. Vi liu lng
khong 70 - 180 mg As (III) oxt s gy ra nh hng xu i
vi sc kho con ngi.
Trong iu kin tip xc lu di vi asen v c s tng nh
hng ti hu ht cc ni quan.
Nhng tn thng b my h hp pha trn nh: xuyn thng
vch ngn mi, vim thanh qun, vim hng, vim cung phi
khi cng nhn lm vic trong iu kin c nng asen cao.
Nhng tn thng ny trong nhng trng hp tip xc lu di
vi nng khong vi trm g v ch yu l asen di dng
hp cht ho tr 3.
Asen v c ho tr 3 c th lm s cng gan bn chn.
100

S ri lon chc nng gan cng xut hin i vi bnh nhn

khi nhim asen kinh nin.
Asen v c c th li nh hng kinh nin i vi h thn
kinh ngoi bin ca ngi.
Mt vi nghin cu ch ra rng asen v c tc ng ln c
ch hot ng ca ADN.
Asen v c c th gy ra ung th da, ch yu l gy ra cc
nt sng ty c tnh phn di c th. iu ny c quan
st thy nhng ngi bnh nhim asen do nc ung hoc
thuc vi tng liu lng khong vi gam trong thi gian di.
Dng tn ti ca asen trong nc ung vn cha c lm sng
t, nhng trong dc phm th n ch yu l di dng asen v
c ho tr 3.
Cc vn lin quan n asen trong nc ung
Asen l mt thnh phn t nhin ca v tri t trong mt s
vng trn th gii v c th tm thy trong nc ngm chy qua
giu asen. Nc ung giu asen trong mt thi gian di l
khng an ton v mt s nc trn th gii vn nh hng
sc kho do asen ng lo ngi: Ting chung cnh tnh u tin
c lan rng do cc bc s pht hin ra nhng ca tn thng da
do asen Ty Ba ngan, n nm 1983. Hn 1,5 triu ngi
c cho l b nhim asen y,. vi khong hn 200.OO ca
nhim c. Ti Bangladesh khong 35 n 77 triu ngi trong
tng s 125 triu ngi dn ang i mt vi nguy c nhim
asen trong nc ung. C t nht 100.000 ca b tn thng da.
Khi s dng nc ung c hm lng asen cao trong thi
gian di, dn n ri lon mch mu ngoi vi v c triu chng
lm sng nh l chn rng en. Cc nh hng c hi c th
101

xut hin nh suy yu chc nng gan, bnh tiu ng, cc loi
ung th ni tng (bng quang, gan, thn), cc loi bnh v da
(chng tng m biu b, chng tng sc trung v ung th da).
Bnh sm da, mt sc t da, chai cng a, v ri lon tun
hon ngoi bin l cc triu chng do tip xc thng xuyn vi
asen. Ung th da v nhiu ung th ni tng cng c th do vy.
Cc bnh tim mch v thn kinh cng c pht hin c lin
quan ti thc n, nc ung c asen v do tip xc vi asen.
Trong nhng nghin cu s ngi dn ung nc c nng
Asen cao cho thy, t l mc bnh ung th gia tng theo liu
lng asen v thi gian ung nc.
Gi tr hng dn tm thi i vi asen c nhiu quc gia
a ra l 0,01 mg/l.
Nhm
Ngun gy nhim nhm
Nhm c s dng rng ri dng nguyn cht hay hp
cht vi cc kim loi khc sn xut dng c gia nh, thit b
th nghim, dy cp, dy in, bao b, giy trng kim, dng c
phn quang v bt to sn.
Con ng xm nhp nhm vo c th ngi
Nhm rt kh hp thu v trong iu kin bnh thng nhm
thng nm ng rut v d dy ngi. trng thi thiu
st, khi lng feritin huyt tng thp th tc thm thu qua
rut mi c xy ra. Bi v nhm kh hp thu nn lng nhm
trong c th rt thp, ch 30 - 40 mg. Trong c th, phi cha
lng nhm cao nht v lng nhm tng theo tui tc bi v
hp cht ho tan mc v ng li y. Nhm cng c tm
102

thy trong no v lng nhm tng theo tui tc. Tuyn bi tit
duy nht cho nhm l qua thn.
Tnh c ca nhm i vi c th con ngi
Cng nhn lm l nung c nhm thng mc bnh hen
vi ting th kh kh v kh th. Tip xc vi bt nhm thng
b bnh s phi. Bnh nhn thng b kh th v ho khan:

3.6.2 Nhm cc cht dung mi hu c

Cc hp cht hu c bay hi (VOCs)
VOCs l nhng cht lng hoc cht rn c cha nguyn t
cacbon hu c d dng bay hi. Kh nng bay hi ca cc
VOCs ph thuc vo p sut hi ca chng v p sut kh
quyn. Khc vi hp cht cacbua hydro ch c cha nguyn t
cacbon v hydro, cc VOCs cn c th cha nguyn t oxy, nit
hoc sunfua. VOCs pht sinh t s chy khng ht ca cc loi
nhin liu, s bay hi ca cc dung mi ho tan, s bay hi ca
xng ti cc trm tip xng, ca du m ti cc nh my lc du,
ca cc ho cht ri vi, r r v t s h hp ca cy xanh. Cc
cht ny thng t gy nhim c mn tnh m ch gy nhim
c cp tnh nh suy nhc, chng mt, say, sng ty mt, co
git, ngt, vim phi, apxe phi... Mt s cht cn c kh nng
gy ung th.
Cng nhn lm vic cng on sn phi thng xuyn tip
xc vi cc hp cht dng lm dung mi trong sn, gm cc
hydrocachon mch thng, hydrocachon mch vng thm v cc
dn xut halogen khc. Tip xc vi cc dung mi hu c nh
103

axeton, ethylacetate, buthylacetate nng cao c th gy

bun nn ngt th thm ch ngt. Tip xc qua da, cc dung mi
ny gy d ng . Tip xc vi cc hp cht hydrocacbon mch
vng thm nh Toluen, Xylen cng nghip c th gy vim cc
nim mc, gy kh th , nhc u, nn, cc triu chng v thn
kinh, ... Tip xc lu di vi cc cht ny c th dn n cc
bnh nhc u mn tnh, cc bnh v ng mu nh ung th
mu... Nhn chung, cc hydrocachon mch vng thm c c
tnh cao i vi ngi v ng vt nn xu hng hin nay l
thay th cc hp cht ny bng cc hp cht hydrocacbon mch
thng t c hi hn. Cc cng nhn lm vic cng on sn
ti cng trng thng khng tip xc lin tc, ch yu lm vic
ngoi tri, thong ng nn cng hn ch c mc tip xc.
Vi cc chi tit nh hoc cc v ko c kch thc di nhng
mnh ch yu l sn ph th cng bng tay nn hn ch s lan
to ra mi trng chung.
Benzen
Ngun gy nhim benzen
Benzen l mt cht lng d bay hi, nng chy +5,48oC,
si + 80,2oC. nhit bnh thng benzen c t trng nh
hn nc (0,879): Hi benzen nng hn khng kh, 1 lt benzen
iu kin chun nng 325 g. Hn hp vi khng kh ti t l
1,4 - 6% c th gy n.
Benzen t tan trong nc, nhng li d ho tan trong phn ln
cc dung mi hu c, trong du khong cng nh trong du
ng vt thc vt. c bit, benzen l mt dung mi ho tan
c nhiu cht nh m, cao su, hc n, nha ng nha than,
sn, vecni...
104

Trong cng nghip, benzen l nguyn liu tng hp hp cht

hu c nh nitro benzen, anilin, clorobenzen, phenol... Benzen
phn ln c dng lm dung mi ho tan cht m, cao su,
vecni, ty m xng, da si, vi, len d, lau kh, ty m cc
tm kim loi v dng c bm bn cht m.
Con ng xm nhp benzen c th ngi
Benzen c hp thu qua phi v qua da.
Tnh c ca benzen i vi c th con ngi
Sau khi vo c th, phn ln benzen (30 - 60%) thi ra theo
ng phi trong khong 30 pht. Phn cn li (15 - 60%) tu
theo bnh nhn v iu kin nhim c, b oxy ho trc tip
thnh phenol (phenol thng, pyrocatechol, hydroquinol v
tridroxy 1.2.4 benzen). Giai on oxy ho ny din ra ch yu
gan, tip theo l giai on lin kt c bit cng gan, cc chc
phenol b c ch hoc do axit sunfuric (lin kt sulpho) hoc do
axit glucuronic (lin kt glucuro). Cc axit phenylsunfuric v
phenylglucuronic c o thi ra nc tiu di dng mui
kim. Hin tng oxy ho din ra mnh hay yu tu theo ngi.
Phn benzen khng b oxy ho cn li tch lu vo ni tng
v cc t chc giu m (tu xng, no, gan:..) v t benzen
li c o thi ra nhng rt chm v lu di, sau khi c oxy
ho. S tc ng ca benzen vo cc ni tng khc nhau gy cc
th lm sng khc nhau nh: tc ng vo tu xng benzen gy
nhim c mn tnh cn tc ng vo no n li gy nhim c
cp tnh.
C hai c ch ca s ri lon huyt hc trong nhim c
benzen mn tnh.
105

Benzen tc ng trc tip ln tu xng theo kiu cc cht

c ph hu nhn t bo, gy nn tnh trng bch cu tng tm
thi.
- Lin kt sunfo ca cc phenol lm gim d tr kim ca c
th (glutathion) v sau lm gim st axit ascocbic, gy nn s
ri lon oxy ho - kh t bo, trc tip dn n tnh trng xut
huyt.
V c ch nhim c, cn c thm cc yu t khc lin quan
nh: Tc ng c bit ca benzen n axit nucleic. Axit ny
gi vai tr ch yu trong qu trnh phn chia t bo v sinh
trng S oxy ho c th mnh lit hn, ph va cu trc vng
ca benzen to thnh axit muconic.
Benzen c th kt hp vi xystein to thnh axit L-phenyl
mercapturic. y cng l c ch nhim c gin tip cho vic c
ch axit amin, nh loi xystein cn thit cho c th, nht l cho
s sinh trng.
Cc yu t thun li cho s pht sinh bnh.
Nghin ru, tn thng gan, thn phi
Tui tr, lao lc, n ung thiu thn, thiu vitamin C...
Ng c cp tnh
Hm lng benzen trn 10mg/l gy nhim c bn cp, sau
vi gi nn nhn thy kh chu, nhc u, chng mt, nn. Nu
nn nhn khng c cp cu ra khi trng thi hn m th c
th t vong v suy h hp.
Nhim c mn tnh
Giai on khi pht
Ri lon tiu ho, n km ngon, xung huyt nim mc ming,
106

nn, hi th c th c mi benzen
Ri lon thn kinh, chng mt, nhc u, d cu gin, chut
rt, cm gic kin b, t cng.
Ri lon huyt hc, thiu mu nh, c khuynh hng xut
huyt, ph n d rong kinh, kh th c gng do thiu mu, thi
gian mu chy ko di, du hiu dy thi dng tnh.
- Thi k ton pht: 'Thi k ny, bnh c th hin qua hi
chng xut huyt, thiu mu, gim bch cu.
Xut huyt: do tnh gin mao mch, tiu cu gim (c
100.000/mm3). Hay gp xut huyt nim mc (mi, li, d
dy, rut, t cung) hoc di da. Him gp xut huyt ph
tng: gan thn, lch, mng no v no. Thi gian mu chy
ko di.
Thiu mu: s lng hng cu gim, cn di hai triu.
Thng l thiu mu ng sc, bt sn tu (hoc thiu sn
tu), do s ph hu hng cu hay c ch cc chc phn to
huyt ca tu xng. Ging nh cc chng thiu mu ti to
khc, c th gp hng cu khng u, hng cu bin dng,
hng cu bt nhiu mu
Bch cu gim: trng hp nng c th gim cn
1000/mm3, c bit bch cu a nhn trung tnh gim nhiu.
- Cc th lm sng: Gim hng cu n thun: bch cu bnh
thng
Gim tiu cu, vi hi chng xut huyt, bch cu v hng
cu bnh thng
Bnh bch cu: bch cu c th tng trn 20.000/mm3, do
benzen kch thch to thnh t bo dng bch cu.
Tng hng cu: 5 - 6 triu/mm3
107

 Th tim tng
Bin i nh v huyt hc ngi kho mnh.
Nhng bin i nhim sc th cc lymph bo.
y l mt bnh nguy him v d ngng tip xc, bnh vn
khng loi tr c do c lng benzen tch lu cc t chc
nhiu m, nht l tu xng. Ngoi ra, nhim c cn c th
xut hin mun, ti 20 thng sau, cng do benzen tn lu lu di
tu xng.
Thi k ton pht, s lng hng cu di 1 triu, bch cu
di 2000, bch cu trung tnh di 15%, tin lng xu v c
th dn ti t vong. Nu iu tr khi, thi gian hi phc ko di
v bnh cng c th ti pht. Ph n c thai, d xy thai, non.
Bin php d phng
i vi Vit Nam, theo Quy phm Nh nc s 108 LB/Q
ngy 30 thng 3 nm 1977, cm dng benzen lm dung mi
pha ch sn. Nu do yu cu cng ngh i hi phi dng
benzen th hm lng ca n cha trong dung mi khng c
qu 10% cht lng (cht bay hi trong thnh phn ca sn).
Trong trng hp c bit cho php tng hm lng benzen ln
20% dng cho vic sn m, nhng phi c s tho thun
ca c quan qun l cp trn.
Toluen
Ngun gy nhim toluen
Toluen l mt trong nhng cht xc tc c s dng nhiu
nht trong cng nghip. nhit bnh thng toluen d bay
hi thnh dng kh d chy, n.
Toluen c trong sn, nha, keo dn v l cht xc tc trong
108

cng ngh in nh.

Con ng xm nhp toluen c th ngi
Toluen c hp thu qua phi v hp thu mt lng nh qua
da, thng ng li nhng b phn c m. Thi gian bn phn
r sinh hc t 3 n 4 gi nn khi khng cn tip xc vi toluen
c bi tit nhanh. Xp x 10% lng toluen hp th thi ra
ngoi bng ng h hp, phn cn li ch yu bin thnh axit
hipuric; mt lng nh bin thnh p-creson v o-creson.
Tnh c ca toluen i vi c th con ngi
nng 1.000 ppm, toluen gy cm gic long chong,
au u lin min; nng cao hn c th gy ngt tim, gy
bnh tm thn o gic: V th, keo dnh c cha toluen thng
tc ng ti h h hp. nhng nng thp hn thng gy
mt mi v c v cm gic au m u mi ca lm vic.
Xylen .
Ngun gy nhim xylen
Xylen t gp hn toluen, thng c s dng lm lp lt
cho sn v vecni, c dng trong ch bin sn v lm ph gia
cho nguyn liu my bay, c s dng trong phng th nghim
m hc lm xc tc cho paraphin.
Con ng xm nhp xylen c th ngi
Trong phi c nng xylen cao, t .60 - 65% lng ht
phi. Ngoi ra, xylen cn c hp thu qua b mt da.
Tnh c ca xylen i vi c th con ngi
Triu chng nhim c cp tnh cng ging nh trng hp
nhim c toluen. Ngoi ra, xylen gy kh chu do c mi kh
109

ngi, nh hng n mt v ng h hp trn. Khng c triu

chng r rng v nhim c kinh nin nhng thng gy nga
ngoi da v to ra v ngt l trong ming.
3.6.3 Bi v cc cht kh
Bi v hi kh c l nhng yu t gy tc ng c hi n
c quan h hp. S tip xc thng xuyn v lu di vi cc loi
bi h hp, hi kh c nh CO, SO2, NOX v cc dung mi hu
c s lm tng nguy c nhim bnh ph qun, bnh bi phi ...
v c bit c th lm kch pht nhng bnh v ng h hp c
sn. Bu gm cc loi nh bi l lng, bi nng, soi kh, bi
khi, bi vi sinh...
Trong mi trng khng kh, cc cht gy nhim ch yu l
cc ht vt cht c kch thc nh hn 10 m. nh hng c
hi ca cc loi cht nhim ny i vi con ngi v ng vt
ph thuc vo tnh cht ho hc v l hc ca chng. Chng c
th gy kch thch v cc bnh v h hp, mt, bnh ngoi da...
nhng mc nht nh, chng c th lm nng thm cc
bnh h hp mn tnh, hen, gim chc nng phi v tng nguy
c ung th phi. Cc th nghim cho thy phn ln cc ht bi
c kch thc nh hn 10 m b gi li mi v c hng. Cc
ht c kch thc 5 - 10 m b gi li kh qun v cung phi.
Cc ht c kh nng tc hi n phi l nhng ht c kch thc
0,5m.
Cng nhn trc tip sn xut ti cc cng on c tip xc
vi ct, cng on mi v nh bng vt liu, sn rt d mc cc
bnh v phi. Bnh ny c th gy nhng bin chng thnh lao,
suy phi mn tnh. Bi cn gy nhng tn thng cho da, gy
chn thng mt v gy bnh ng tiu ho. Bi ct, nu c
110

cha hm lng SiO2 cao s gy ra bnh bi phi Silicosis hin

l mt trong 21 loi bnh ngh nghip c nh nc bo
him. Nu vt liu xy dng c s dng aming th bi aming
c kh nng gy bnh s phi Asbestos. Ngoi ra trong bi kh
thi c th cha mt s kim loi nng trong qu trnh pht tn v
lng ng. s gy nh hng xu cho ng thc vt v qua
gin tip nh hng ti sc kho ca con ngi. Vi cc bin
php phng nga chung v phng nga c nhn hn ch s
lan to ca bi v s tip xc ca cng nhn s hn ch c
ng k mc nh hng tiu cc ca bi ti sc kho con
ngi.
Oxit cacbon
C 2 loi oxit cacbon chnh c nhng nh hng xu n sc
kho con ngi l monoxit cacbon (CO) v dioxit cacbon (CO2),
Hn mt na lng CO c trong kh quyn, ni c cc hot
ng ca con ngi, pht sinh t cc phng tin vn chuyn s
dng ng c t trong. Ngoi ra, Co cn pht sinh nhng vi
mt lng nh hn nhiu t cc qu trnh t chy nh cc qu
trnh sn xut cng nghip c t nhin liu, l si ga, chy
rng. . . Cc loi kh k trn ch yu pht sinh t nh my nhit
in, s dng nhin liu ho thch, cc ni nu nha ng
trong qu trnh xy dng, cc loi phng tin giao thng, ng
c t trong v bp nu n trong cc h gia nh.
Khc nhng cht nhim khc, CO c kh nng gy nhng
nh hng cp tnh n sc kho. CO c c tnh cao, to mi
lin kt bn vng vi hemoglobin trong mu, to ra
carboxyhemoglobin (COHb), lm gim kh nng vn chuyn
oxy ca mu ti cc c quan trong c th.
111

O2Hb + CO => COHb+O2

Carbonxyhemoglobin l phc bn do vy m kt qu l gim
kh nng ti O2 ca mu
Ch mt lng CO nh ht vo c th cng c th gy ra
lng COHb ng k. 70% hemoglobin trong mu b chuyn
thnh COHb c kh nng gy cht ngi. Ngoi ra, vic suy
gim lng oxy cp cho bo thai do CO cc b m ht thuc
l c th gy ra vic gim trng lng ca tr em mi sinh v
tng t l cht ca tr s sinh nh hng c ca CO cc nng
khc nhau c th hin bng 11.
Bng 11
Hu qu ca s nhim c CO cc nng khc nhau
Nng CO % chuyn ho
(ppm)
O2Hb -> COHb

nh hng i vi con ngi

10

100

15

Lm gim kh nng phn on v gic

quan, au u, chng mt, mt mi
m nng

250

32

Bt tnh

750
1000

60
66

Cht sau vi gi
Cht rt nhanh

CO2 l mt cht kh khng mu, khng v. Nng CO2

trong khng kh sch chim 0,003 - 0,006%. Nng ti a cho
php ca CO2 cho php ca CO2 l 0,1%.
Lng CO2 trong kh quyn c xu th tng ln, khong
l,8ppm, theo ma v khu vc. Nguyn nhn chnh gy ra s tng
nng CO2 trong kh quyn l vic gia tng s t chy cc
112

nhin liu nh than, du m, kh t nhin v ph hu rng nhit

i. CO2 gy kh th v nh hng ti b my h hp. Vi s
c mt 5% CO2 c th gy kh th, nhc u, 10% CO2 gy
nn, i, bt tnh.
Kh SO2
Sunfua (hay lu hunh S) c cha trong mi loi nhin liu
m con ngi s dng nh than, du m, kh t nhin, g v cc
cht hu c khc. Nhin liu nh g c cha rt t sulfua
(<0,1%) trong khi than cha t 0,5 n 3 %. Cc loi du m
thng c cha sunfua t hn so vi than, nhng nhiu hn so
vi g. Khi cc nhin liu ny b t chy phc v cho cc nhu
cu cng nghip v dn dng hoc t cc ni la, sunfua chuyn
thnh dioxit sunfua. Sunfua, trng thi c bn l mt cht
tng i tr v khng c hi. Nhng oxit sunfua t lu
c bit l mt cht nhim khng kh. kh SO2 khng mu,
khng chy, c v hng, cay. Hu ht mi ngi b kch thch
nng 5 ppm. Thm ch mt s ngi nhy cm b kch thch
khi nng 1-2 ppm v i khi xy ra co tht thanh qun khi b.
nhim c nng 5-10 ppm. Nhng triu chng ca hin
tng nhim c SO2 l co hp dy thanh qun km theo s tng
kch thch khi th SO2, NOX tip xc vi nim mc m p to
thnh axt.
SO2 vo c th qua ng h hp hoc ho tan vo nc bt,
ri qua ng tiu ho vo mu tun hon. SO2 khi kt hp vi
bi to thnh cc ht axit l lng, nu kch thc nh hn 23m s vo ti ph nang hoc a n h thng bch huyt. SO2
nhim c qua da gy s chuyn ho lm gim d tr kim
trong mu, o thi amoniac qua nc tiu v kim qua nc
113

bt. c tnh chung ca SO2 th hin ri lon chuyn ho

protein v ng, thiu vitamin B v C, gy bnh cho h tun
hon v to ra methemoglobine lm tng cng qu trnh oxi
ho Fe(II) thnh Fe(III). Hm lng SO2 cho php l 0,5 mg/m3.
Ngoi ra, SO2 cn c th gy ra s ri lon chuyn ho
protein v ng, gy thiu vitamin B v C, c ch enzym
oxydaza. Tip xc lu di vi kh SO2 nng cao c th b
bnh h tun hon, v khi methemoglobin s tng cng
qu trnh oxy ho Fe(II) thnh Fe(III).
Kh H2S
Trong khng kh xung quanh, H2S thng c nng t
0,0015-0,017mg/m3 hoc cao hn. Trong mi trng cng
nghip, H2S c th ln ti n 30-75 mg/m3 hoc cao hn.
H2S l kh kch thch v gy ngt, cc phn ng kch thch
trc tip vo m mt gy vim mng kt. Ht phi H2S s gy
kch thch i vi ton b c quan h hp v c th mc cc
bnh v phi. nng 1.500- 3.000 mg/m3, H2S s hp th t
phi vo mu gy th gp v km hm hot ng h hp.
nng cao hn, H2S ngay lp tc lm t lit trung tm h hp.
Thng thng nn nhn s cht do ngt th tr khi c h hp
nhn to kp thi.
Kh NOX
Cc dng kh nit: ammonia (NH3), oxit nitric (NO), nitrogen
dioxide (NO2) v nitras oxide (N2O). NO V NO2 cng vi nhau
c gi chung l NOX.
Oxit nit c hnh thnh t cc qu trnh chy nhin liu
nhit cao trong cc ng c t trong, cc qu trnh sn xut
114

cng nghip.
Trong khng kh b nhim th No c mt nng thp
hn nhiu so vi CO v v vy tc ng n hemoglobin l nh
hn nhiu.
Cng ging nh oxit sunfua, oxit nit thi nhng lng ln
vo kh quyn. Chng phn ng vi nc v oxi trong kh quyn
to ra axit nc, axit ny gy ra ma axit. C hai loi oxit, qua
nhng bin i trong kh quyn c th to ra nhng ht bi nh
cc khu vc th. Kh NO l kh khng mu, cng c mt s
nh hng nht nh n sc kho con ngi, nhng khng
ng k so vi nh hng ca kh N02. Vi nng thng c
trong khng kh, NO khng gy kch thch v khng c nh
hng g n sc kho con ngi. Trong kh quyn v trong cc
thit b cng nghip, NO phn ng vi oxy to ra NO2, l mt
cht kh c mu nu, rt kch thch i vi c quan h hp. Tip
xc vi kh NO2 nng khong 5 ppm sau mt vi pht c
th nh hng xu n b my h hp, nng 15 - 50 ppm
mt vi gi c th nguy him cho phi, tim v gan, nng 100
ppm c th gy t vong sau mt vi pht: Tip xc lu vi kh
N02 khong 0,06 ppm s gy trm trng thm cc bnh v phi.
S kt hp gia NOX, cc dung mi hu c v oxy, di tc
ng ca nh sng mt tri sinh ra kh ozon, cc gc hydroxit v
mt s cht kch thch hu c gy chy nc mt v bnh mn
nga. mt mc nht nh cc cht nhim khng kh c
th lm nng thm cc bnh h hp mn tnh, hen, gim chc
nng phi v lm tng nguy c ung th phi.
Hu qu ca nhim c NO2 cc nng khc nhau th
hin bng 12.
115

Bng 12 .
Hu qu s nhim c N02 cc nng khc nhau i vi
sc khe con ngi
Nng NO2
(ppm)
50 - 100

Thi gian u
nhim c
di 1 h

150 - 200

di 1h

500 hoc ln
hn

2 - 10 ngy

Hu qu n sc kho con ngi

Vim phi trong 6 - 8 tun
Ph hu dy kh qun s cht nu
thi gian u c l 3 - 5 tun.
Cht .

ozon v PAN (Pyripinazo-naphtol)

C O3 v PAN gy tc hi i vi mt v c quan h hp ca
ngi b nhim. Ngi sng trong iu kin khng kh c 50
ppm O3 trong vi gi s b cht do trn dch phi. Tr em c s
nhy cm hn i vi nhng tc ng gy c ny. Nhm (-SH)
enzym b tn hi do s tn cng ca cc tc nhn oxy ho
quang ho O3. - Cc enzym b t lit gm izoitrie
delydrogenaza, mahcdehydrogenaza v glucosa - 6 - photphat
dehydrogenza. Cc enzym ny b bao bc bi vng xc axit v
km hm sinh nng lng t bo ca Glucosa. Cc tc nhn oxy
ho ny cn km hm hot tnh ca cc enzym tng hp vin
glucosa v cht bo trong thc vt. nng thp, O3 gy ra s
tch lu cht lng v ph hoi cc mao qun phi.
Tc dng ho sinh ca O3 v PAN xut hin ch yu do kt
qu ca s pht sinh gc t do (frrachcals). Nhm (-SH)
enzim b tn hi do s tn cng ca cc tc nhn oxy ho. Cc
116

nhm SH b oxy ho do O3 v PAN cng b axetyl ho do PAN.

Trong s cc aminoaxit cha S-, cystein b PAN tn cng.
Kh Clo
Clo c dng ch to cc hp cht ch ty trng giy
v cc loi si nhn to, ngoi ra cn c s dng lm cht kh
trng cho cc h thng cung cp nc, b bi v h thng cng
rnh.
Kh cho c mi hng/nng, gy nga. Nhng triu chng
nhim c tc thi l ngt th, au rt xng c sau, ho, nga
mt v ming, tit nhiu nc bt v chy nc mt. Ngi b
nhim c ch thng b au u, au vng thng v, sau
bun nn v nn ma, b m nng, da vng i. Nu nng o
cao (trn 40 ppm), ngi tip xc s b ph n phi.
Flo
S xm nhim florua xy ra trong cc qu trnh sn xut v
s dng phn bn photphat (phn photphat c cha n 4% flo),
sn xut Nhm.
Mc thm nhim florua hng ngy tu thuc vng a l.
Trong c v tr thng c florua cao hn so vi cc ngun thc
phm khc mt ngun khc, a florua vo c th l kem nh
rng c florua.
Nng florua trong nc t nhin thng di 1,5 g/kg,
nhng nc ngm nhng vng c nhiu cht khong cha
florua c th c nng florua khong 10mg/l. i khi florua
c cho thm vo nc ung phng chng su rng.
Nm 1987, IARC xp flo v c vo nhm 3 (Tc nhn hoc
hn hp khng gy ung th cho ngi).
Bnh nhn s b gim canxi trong huyt tng v suy tim
117

mch sau khi dung dch HF tip xc vi b mt da. Nu c

cha tr kp thi v c hiu qu bnh nhn vn c biu hin co
cng c khi lng canxi trong mu gim. Cng c kh nng
gim nng cc cht in phn khc nh kali.
Nu HF c hp th qua ng h hp th thanh qun v
kh qun s b nh hng. Ngi b nhim c s b au xng
c sau v ho ra m, i khi ho ra mu, c th b ph n phi.
Nu dung dch HF b nut vo c th, ngi bnh s b bng
ming v hng, bun nn v nn ma. Cui cng, tt c cc b
phn c tip xc vi dung dch hoc kh HF u b lot.
Vic hp th flo nng tng i cao trong thi gian di
c th dn n bnh tt, phn ln tp trung cc m xng.
Nhng thay i v xng do nhim c flo thng di dng
cng to/sn si si xng xp, dch chuyn xng mi to ra
nhng ch tri xng, ct ho gn v dy chng. Xng b rn
d gy khi b va chm.
giai on u, cc triu chng nhim c flo cha r rng.
Song, dn dn bnh nhn cm thy hi au cc khp tay. Tip
theo, bnh nhn c th b g lng, kh xoay v b gp u gi.
Cui cng, ngi bnh b d cm, au yu v lit do cc d dy
thn kinh v dy ct sng b nn.
Theo cc nh chuyn mn th nu hm lng flo cao hn 1,5
mg/l s lm tng nguy c b nhim flo rng v nu cao hn
na v nhim flo xng. Rng b m/vin l du hiu nhy
cm trng hp b nhim c flo kinh nin. Xut hin nhng
vt mu trng nh phn rng v nhng vt m mu nu nht
hoc mu en vi nhng nh hng bt thng i vi m rng.

118

3.6.4 Nhm cc cht oxy ha

Mc d oxy cn thit cho cuc sng nhng khi th bng oxy
tinh khit ti p sut kh quyn lu hn 48 gi s dn n nguy
him v cht. c tnh ny khng phi hon ton do bn thn
oxy m do s to thnh cc sn phm gy c hi.
Ngi ta tnh rng c tiu th 100 tn oxy th c 2 tn dng
to thnh cc dng oxy phn ng. C 1012 phn t oxy i
vo t bo mi ngy th c 1% ph hu protein v 0,5 % ph hu
AND. Chnh s ph hu AND, protein v lipid lm cho dng
oxy phn ng (ROS) rt nguy him, c bit l khi kh nng bo
v ca c th yu. Trong c th c nhiu c ch khc nhau lm
cho ROS khng hot ng. Tuy nhin, di mt s iu kin khi
mc ROS tng vt qu kh nng ca c ch bo v (bc x,
cc yu t mi trng, lng st, peroxit ho lipid qu mc...),
ROS c th gy ra mt s bnh, thm ch dn ti t vong.
Protein, lipid, v AND u l c cht cho ROS tn cng. Kh
nng ca c th c th trnh c tn cng ca ROS.
c tnh, mi t bo phi chu hng chc nghn tn cng oxy
ho mi ngy. Do , nhiu bnh lin quan n s hu hoi do
ROS khng cn bng gia h thng pht sinh v ph hu gc t
do - tnh trng ny l stress oxy ho (bng 13).
C ck ph hy oxy
Nhng cht cha oxy hot ng, c bit l cc gc
hydroxyl, c th tc dng vi tt c cc i phn t sinh hc
(lipid, protein, axit nucleic v carbohydrat). Phn ng ban u
sinh ra mt gc th hai. S tch nguyn t oxy t axit bo
khng no khi to qu trnh peroxit ho. Mt nguyn t oxy b
tch ra khi lipid th hai dn n mt ROS mi.
119

Bng 13
Cc iu kin lin quan n Stress oxy ha
Bnh Alzheime

Nhi mu c tim

Bnh t min

Atherosclerosis

Chn thng bc x

Tiu ng

Kh thng

Bnh Parkinson

Sm nng

Ung th

Lo ho

Cc tc nhn chng oxy ho (Antioxidant)

Mt lot cc cht chng oxy ho xut hin c cu trc khc
nhau ng k v to iu kin thun li cho qu trnh oxy ha.
iu ng ghi nhn l nhng hp cht ny c th tham gia phn
ng oxy ho - kh nn c th dng phn ng iu ho xc
nh. V d: nhng cht chng oxy ho xut hin trong t nhin:
axit ascobic l hp cht c bn khng th tng hp c t
glucose, tan trong nc v thng c trong cam qut. N l cht
kh tt, tham gia vo cc phn ng hydroxyl ho (nh s to
thnh hydroxyproline trong conagen v tng hp norepinephrine
t dopamine) v cc phn ng oxy ho kh v c kh nng to
hp cht vng vi kim loi (nh l hp ph st t rut). Axit
ascobic c th bo v nhiu hn cc cht chng oxit ho nh
vitamin A, vitamin E v cc axit bo quan trng.
3.6.5 Cc ho cht bo v thc vt
Cc thuc BVTV nhm ln hu c v ccbamat lm c ch
hot tnh men cholinesteraza, lm cho qu trnh dn truyn kch
thch thn kinh t lit. Qu trnh c ch ny ca ln hu c c
gi l photphoril ho v ca cacbamat gi l cacbamil ho men
120

cholinesteraza. Qu trnh dn truyn kch thch thn kinh lin

quan cht ch vi vic gii phng u mt dy thn kinh mt
loi cht dn truyn kch thch thn kinh l axetycholin: Khi
then cholinesteraza b c ch, th cn bng dn truyn kch thch
thn kinh b ph v v thn kinh t lit. Mt khc, axetycholin
khng c thu phn nn b tch lu li vi mt lng ln bt
bnh thng, iu gy hin tng thn kinh trng thi b
qu kch thch, dn ti dy thn kinh b tn thng v t on.
Do qu trnh photphoril ho v cacbamil ho men cholinesteraza
l qu trnh thun nghch, cho nn men cholinesteraza khng b
ph hu v thay i hot tnh sinh hc khi c gii phng khi
cht c ch ln hu c v cacbamat.
Trong nhm thuc cacbamat, hot cht cartap (padan) khng
c ch men cholinesteraza. Trong t bo thn kinh, cartap
chuyn ho thnh neneistoxin c i lc yu i vi men
cholinesteraza nhng li c ch hot tnh th quan (receptor)
mng sau xinap ca t bo thn kinh trung ng, lm t lit s
dn truyn kch thch thn kinh. C ch tc ng ny gn ging
vi c ch gy c ca thuc nicotin.
Cc hp cht ch hu c, pyrethroid v oxihydrocacbon (nh
trebon) l nhng cht c i vi t bo thn kinh: Chng lm t
lit dn truyn xung trn si trc t bo thn kinh (axon), ch
yu l h thn kinh ngoi bin thng qua phn ng lin kt vi
mng si trc v hnh thnh phc cht vi mng trc. Cn trng
trng c trebon, DDT v cc cht tng t DDT th hin trng
thi nhim c thn kinh vn ng v cm gic run ry, co git,
t lit cc chi v gy t vong.
Alachlor
121

Alachlor l mt cht dit c trc v sau khi cy mc, n

c dng khng ch cc loi c nht nin v nhiu loi c l
rng cho ng bp v cc cy cho ht khc. Lng cht ny nm
trong t s gim dn do bay hi v thoi bin quang hc v
sinh hc. Gi tr hng dn c tnh bng m hnh nhiu bc
tuyn tnh ho da trn cc chng c sinh khi u chut cng.
Gi tr hng dn cho alachlor trong nc ung tng ng
vi nguy c ung th trong i vt 105 l 20 g/l.
Aldicarb
Aldicarb l " mt ha cht bo v thc vt dng khng ch
giun trong t, cn trng v ve trn nhiu loi cy. N tan tt
trong nc v di chuyn d dng trong t. N b thoi bin ch
yu bi s thu phn v thoi bin sinh hc, tn lu trong vi
tun n vi thng. Ngi ta pht hin s nhim bn ca n
vo nc ngm.
C nhiu bng chng cho thy aldicarb khng c tnh gy
nhim c trn hoc ung th. IARC kt lun rng Aldicarb
phi c xp vo nhm 3. xc nh c gi tr hng dn
cho Aldicarb trong nc ung, ngi ta thc hin mt nghin
cu trn chut cng trng cho trong nc c hn hp aldicarb
sulfoxide v aldicarb sulfone vi t l l trong 29 ngy. Gi tr
NOAEL (mc c ghi nhn l khng gy nh hng bt li
no cho c th ng vt) tm c l 0,4 mg/kg th trng/ngy
cn c trn s c ch men acetylcholinesterase. Vi h s bt
nh l 100 (v s khc bit v loi v c th) ngi ta tnh c
TDI : 4 g/kg th trng (TDI: lng tip nhn hng ngy c th
chu ng c). Gi tr hng dn c ngh da trn t
phn TDI do nc ung bng 10% l 10 g/l.
122

Aldrin v Dieldrin
Aldrin v dieldrin l cht bo v thc vt o ho, c dng
dit su b trong t, bo qun g v dieldrin cn dng
dit cc cn trng y hc. Hai hp cht ny tng t vi nhau
c tnh v kiu gy c. Trong hu ht cc iu kin mi
trng v trong c th aldnn nhanh chng chuyn thnh
dieldrin. Dieldrin l mt hp cht hu c do rt bn, n t linh
ng trong t v c th bc hi vo khng kh. N c
pht hin ngu nhin trong nc. S tip nhim vi
aldrinldieldrin do n ung mc thp v ngy cng gim dn.
T u thp nin 70, mt s quc gia hn ch nghim ngt
hoc cm dng c hai cht ny, c bit l trong nng nghip.
C .hai cht ny c c tnh cao i vi cc loi ng vt trong
mi trng v xy ra nhng trng hp ngi.
Aldrin v dieldrin khng ch c mt c ch gy c. Mc tiu
tn cng ca chng l h thn kinh trung ng v gan. IARC
xp aldrin v dieldrin vo nhm 3.
Nm 1997, JMPR (Hi ngh lin hp FAO/WHO v d
lng thuc BVTV) ngh gi tr ADI tnh chung cho tng
aldrin v dieldrin l 0,1 g/kg th trng (ADI: lng cht tip
nhn hng ngy c th chp nhn c). Gi tr ny da trn
NOAEL bng 1 mg/kg thc n cho ch v 0,5 mg/kg thc n
cho chut cng, tng ng 0,025 mg/kg th trng/ngay c 2
loi JMPR dng h s bt nh 250 cn c trn s lin quan
vi tnh gy ung th chut bch. Gi tr hng dn cho chng
da trn t phn TDI phn b cho nc ung l 1% v c gi
tr 0,03 g/l.
Atrazine
123

Atrazine l mt cht dit c chn lc, dng trc v sau khi

cy mc. Do s di chuyn ca n trong t, ngi ta pht
hin c n trong nc mt v nc ngm. N tng i bn
trong t v trong nc, thi gian bn hu khong vi thng. N
b thoi bin do nh sng v vi sinh vt trong t.
V l , TDI s c dng tnh gi tr hng dn. Da
trn NOAEL bng 0,5 mg/kg th trng/ngy thu c t mt
nghin cu v tnh gy ung th cho chut cng trng v ly h
s bt nh l 1000 (100 cho s khc bit v loi v c th v 10
phn nh kh nng sinh khi u), ngi ta tnh c TDI
bng 0,5mg/kg th trng. Vi t phn TDI dnh cho nc ung
bng 10% gi tr hng dn tm c l 2 g/1.
Benazone
Bentazone l mt cht dit c ph rng, dng cho nhiu loi
hoa mu. N c th thoi bin quang hc trong t v nc
nhng li rt linh ng trong t v tn lu mc trung bnh
trong mi trng.
JMPR nh gi c tnh ca bentazone vo nm 1991 v
xc nh ADI = 0,1 g/kg th trng bng cch p dng h s
bt nh 100 vo cng thc vi NOAEL = 10 mg/kg th
trng/ngy. Gi tr NOAEL ny c xc nh t mt nghin
cu v cc nh hng huyt hc chut cng trng do n ung
nhng liu cao bentazone trong 2 nm v c cng c bi kt
qu nghin cu tng t trn chut bch v ch. phn nh
tnh bt nh v t phn tip nhim do ch n, t phn ADI
dnh cho nc ung c ly bng 1%, kt qu cho gi tr
hng dn l 30 g/l.
Carbofuran
124

Carbofuran l cht dit ve, su b v giun, c tc ng ton

thn. N c th thoi bin quang hc, ho hc hoc vi sinh hc.
Cht ny c linh ng v thi gian tn ti lu c th
ngm nhim t t vo nc ngm.
Triu chng lm sng do nhim c carbofuran tng t
nhim c phospho hu c. Gi tr hng dn cho Carbofuran
trong nc ung l 5 g/l.
Chlordane
Chlordane rt bn, t linh ng trong t v di chuyn n
mch nc ngm rt kh nn him khi pht hin c
Chlordane Chlordane mt ng k dn do s bay hi vo
khng kh. Nm 1986, JMPR xem xt li chlordane v thit
lp gi tr ADI cho n l 0,5 g/kg th trng cn c h s bt
nh 100 v NOAEL l 0,05 mg/kg th trng/ngy thu c t
mt nghin cu c tnh mn qua ng tiu ho. Mc d lng
chlordane trong thc phm ngy cng gim dn nhng n c
thi gian tn lu cao v c kh nng tch t sinh hc cao. Vi t
phn 1% ca ADI ni trn cho nc ung, gi tr hng dn
c ngh l 0,2 g/l.
DDT
Cu trc ca DDT cho ta nhiu ng phn khc nhau, dng
thng phm ch yu l p,p- DDT.
Vi liu thp DDT v cc cht chuyn ho hu nh c hp
thu hon ton ngi qua ng tiu ho hoc h hp, sau
tch t cc m m v sa.
IARC xp DDT vo nhm 2B (khng bng chng gy
ung th cho ngi nhng bng chng gy ung th trn ng
125

vt th nghim) v n gy ung th gan cho chut bch v chut

cng trng.
Heptachtor v heptachlor epoxide
Heptachlor l mt ho cht tr su ph rng, cho n nay ti
nhiu quc gia ngi ta hn ch hoc cm dng. Hin ti,
ng dng chnh ca heptachlor l dit mi bng cch phun vo
t. S tip nhim heptachlor lu di c lin qun vi s nhim
c h thn kinh v: gan. Nm 1991, IARC nh gi li
heptachlor v kt lun rng cc bng chng v tnh gy ung th
ca n trn ng vt th y nhng trn ngi th cha nn
xp n vo nhm 2B.
JMPR trc y nhiu ln nh gi heptachlor, cho n
nn 1991 thit lp gi tr ADI cho n l 0,1g/kg th trng
da trn NOAEL = 0,025 mg/kg th trng/ngy thu c t hai
nghin cu trn ch vi h s bt nh l 200 (IOO v s khc
bit v loi v c th v 2 v c s d liu cha hon ton tho
ng). Vi s phn b ADI trong nc ung l 1% gi tr hng
dn cho heptachlor l 0,03 g/l.
Isoproturon
Isoproturon l mt cht dit c chn lc, tc dng ton thn,
c dng dit c nht nin v c l ln khi trng ng cc.
N c th b thoi bin quang hc, sinh hc v thu phn, tn
lu t vi ngy n vi tun. N di chuyn trong t v c
pht hin trong nc mt v nc ngm.
Isoproturon c vai tr l cht xc tin ung th hn l mt
cht gy ung th. Gi tr hng dn cho isoproturon l 9 g/l.
Lindane
126

Lindane (tc y-hexachlorocyclohexane, -HCH) l mt cht

dit cn trng c s dng t lu. Khng k n vic s
dng cho cy trng, vt nui, n cn c dng bo qun g.
Lindane l mt cht tn lu c i lc vi nc thp v di
ng trong t chm, c pht hin trong nc. S phi
nhim cho ngi xy ra ch yu do thc phm. Gi tr hng
dn cho lindane l 2 g/l.
Pentachlorophenol
Pentachlorophenol (PCP) c dng ch yu bo qun g.
Ti nhng ni x l g ngi ta c th pht hin nhng nng
PCP cao hn nhng ni khc. Ni chung, con ngi b phi
nhim vi PCP thng qua d tiu ho thc phm v nc ung
cng nh do tip xc vi nhng dng c c x l PCP (nh
vi vc, da v cc sn phm t giy). Tuy nhin ch yu l do
ht th khng kh trong nhng cn phng nhim PCP.
Permethrin
Permethrin l mt cht dit cn trng, gc pyrethroid tng
hp, c dng rng ri bo v ma mng v trong y t cng
cng. N cn c dng dit b gy trong cc b d tr nc
v khng ch s pht trin ca cc ng vt khng xng
sng trong cc ng dn nc chnh.
Permethrin c i lc ng k vi t, cc cht lng v c i
lc km vi nc. Hu nh khng n khng thot vo khng
kh. N c th b phn hu quang hc hoc sinh hc v tn lu
trong khong thi gian t vi ngy n vi tun.
Gi tr hng dn l 20 g/l.
Pyridate
Pyridate l mt cht dit c tip xc, c dng bo v
127

ng cc ng, la v cc hoa mu khc. N c tan trong nc

rt thp v tng i t hot ng. N nhanh chng b phn hu
bng quang phn v phn hu sinh hc.
Gi tr hng dn c ngh l 100 g/l.
Simazine
Simazine l cht dit c dng trc khi cy mc v dng c
cho vng trng hoa mu v vng khng trng hoa mu. Da trn
mt nghin cu trn chut cng trng v tnh gy ung th v c
tnh do tip xc di ngy ngi ta Um c NOAEL = 0,52
mg/kg th trng/ngy. Vi h s bt nh l 1000 (100 cho s
khc bit v loi v c th, 10 v tnh c l gy ung th), TDI tm
c l 0 52 g/kg th trng. Vi t phn TDI dnh cho nc
ung l 10%, gi tr hng dn cho simazine l 2 g/l
3.6.6 Nhm cht sinh hc
Mycotoxin
Mycotoxin l cc hp cht c c sinh ra t loi nm lm
nhim bn lng thc. Cn phi phn bit vai tr ca Mycotoxin
trong y hc: l cc cht khng sinh c tnh c i vi c th
sng km pht trin nh vi khun v l cc sn phn trao i
cht ca nm trong iu kin phng th nghim vi cc cht xut
hin t nhin trong mi trng c tnh c vi c th ngi.
Vic pht hin ra cht khng sinh cch y 50 nm em li s
tin b ng k trong y hc nhng ng thi nhng c t nm
xut hin trong t nhin cng l vn ng quan tm ca
ngnh nng nghip v th y.
Aflatoxin
Qu trnh to thnh Aflatoxin v mt l hc ph thuc vo
128

nhit v m.
S kh nhim c
Ngi ta nghin cu nhiu phng php kh nhim
c v kh c ca cc mt hng nng nghip b nhim
Aflatoxm. Vic mun ho aflatoxin B1, trong thc n cho ng
vt b nhim Aflatoxin l phng php c kh nng kh c:
Phng php ny c ng ng c kt hp vi nhit dn ti s
chuyn ho t aflatoxin B1 thnh aflatoxin D1 v cc cht khc,
c hai u khn c nu iu kin nhit v m thun li
th qu trnh ny c th ngc li v ti sinh aflatoxin B1 khi axit
ho.
Ngn chn s hnh thnh
S pht trin ca nm mc ph thuc vo cc yu t nh
m, nhit , pH, thi gian, p sut kh quyn, cht nn v yu
t ha hc. Nhiu hp cht hu c ngn cn s hnh thnh cc
c cht nhng khng ngn cn s pht trin ca nm mc (v
d axit lactic, axit nitric). Vic bo qun thng xuyn i
vi thc phm lm gim s pht trin ca nm mc v hnh
thnh aflatoxin nng thp hn. .
Mc d ngi v ng vt hp th aflatoxin qua ng n
ung l ch yu nhng cng khng loi tr kh nng Aflatoxin
hp th vo ngi qua con ng h hp khi chng tn ti
dng ht l lng.
3.6.7. Cc yu t mi trng khc nh hng ti sc kho
con ngi
Ting n
Ting n tc ng n mi trng sng, nh hng n sc
129

kho ca cng ng v lm gim cht lng cuc sng. Ting

n lm cho ngi ta kh ng, ng khng su, dn n trng thi
tm l mt mi, kh chu v cu bn. Ting n l mt trong
nhng nguyn nhn lm ngn cn qu trnh lm vic, hc tp, s
trao i thng tin gii tr...ca con ngi nh hng ca ting n
n sc kho con ngi c trnh by hnh 3.
Trong thi gian lm vic, ngi cng nhn tip xc vi ting
n cao v lu di c th dn n nguy c suy gim thnh lc v
nng hn l dn n bnh ic ngh nghip. C quan thnh gic
ca con ngi tuy c kh nng thch nghi, t bo v di tc
ng ca ting n - khi c ting n mnh nhy ca thnh gic
gim xung v sau khi ting n ngng c 2 - 3 pht th thnh
gic s c hi phc tr li. Nhng kh nng thch nghi ca
con ngi cng c gii hn, theo SE Seibecman th ch sau 1
pht tc dng ca ting n vng tn s 1.800 - 2.000 Hz mc
m 85 - 90 dBA c th gim thnh lc 10 - 11 dBA. Nhng nu
thi gian tc ng ca ting n mnh hn, ko di th c hin
tng mt mi thnh lc v kh nng phc hi km dn, cui
cng l khng th phc hi.
Ngoi ra s thch nghi cn ph thuc vo tnh mn cm ca
tng c th, gii tnh, sc kho, tui tc... Ngoi ra, ting n cn
c hi n cc c quan khc ca c th nh: h thn kinh, h
tun hon, h tiu ho . . .

130

Hnh 3.
nh hng ting n n sc kho
Theo nhiu nghin cu cho thy, nu mi ngy ngi cng
nhn tip xc 8 gi vi ting n th c quan thnh gic ca h s
b tc ng:
Vi mc n t:. 90 - 100 dBA, s dn n tn thng sau 10 20 nm lm vic.
Vi mc n t; 100 - 105 dBA, s dn n tn thng sau 10
nm lm vic. .
vi mc n: > 105 dBA, s dn n tn thng sau 5 nm
lm vic.
Vit Nam, bnh ic ngh nghip c pht hin
nhng cng nhn ngnh ng st, giao thng, nng lng...
Bnh ic ngh nghip pht trin dn dn v c th c cc triu
chng lm sng chia thnh 4 giai on sau:
131

Giai on khi u: bnh nhn cm thy mt mi, tai, nghe

km sau ca lm vic. o thnh lc sau ngy lm vic thy c s
suy gim thnh lc tn s 4:000 Hz
Giai on tim tng: thi k ny ko di t 5 - 7 nm tu
thuc vo sc khng ca tai, o thnh lc thy c khuyt hnh
ch V r rt tn s 4.000 Hz, nh c th ti 50 - 60 dBA.
Giai on cui ca qu trnh tim tng: thi k ny ko di t
10 - 15 nm. o thnh lc thy khuyt hnh ch V m rng
n vng tn s 2.000 Hz. Ni chuyn b nh hng.
Gia on ic,r rt giai on ny bnh nhn b tai, ting
ni to cng kh nghe. Khuyt hnh ch V m rng n c
vng tn s 1.000, 500, 250 Hz.
Rung ng
nh hng ca rung ng ti c th con ngi khc nhau ty
thuc vo mt s yu t nh: thi gian tip xc vi ngun rung,
v tr tc ng, c tnh ngun v cc gi tr i lng ng hc.
Nhn chung nh hng. ca rung ng i vi c th con ngi
c chia lm 2 loi chnh: nh hng rung ton thn v nh
hng rung cc b.
nh hng rung ton thn
Rung ton thn c ngha l rung ng tc ng ln ton b c
th, lm cho c th b rung ng. Trng hp ny thng gp
khi con ngi ng hoc ngi trn cc b, sn cc my mc
thit b rung ng mnh trong qu trnh vn hnh, v d: nhng
cng nhn lm vic cc my rn, dp, my ba kh nn, cng
nhn li my ko, my cy trong sn xut nng nghip, cng
nhn li xe ti ln trong khai thc m, xy dng v.v... Rung
ng ton thn theo phng thng ng gy ra rt nhiu nhng
132

phn ng v ri lon trong c th so vi tc ng rung ng theo

phng nm ngang. Trong nhiu trng hp, vi s gia tng cua
rung ng v thi gian tc ng, cc phn ng c xen nh
cc ri lon chc nng nh: ri lon hot ng ca h thn kinh,
nh hng s hng phn v c ch. Trng hp nng hn c th
gy nh hng ti h thn kinh trung ng, vim tin nh, gy
chng mt nhc u dai dng, bun nn... Bn cnh cn gy
ri lon chc nng ca h thn kinh thc vt lm cho cc bnh
mn tnh ca cc c quan ni tng b trm trng hn.
Ngoi nhng nh hng i vi h thn kinh, rung ng tn
thn cn gy ra nhng bnh v ct sng v d dy kh trm
trng v ph bin, c bit i vi cng nhn li xe c ti trng
ln trong ngnh khai thc than v , cng nh cng nhn li
my ko trong ngnh nng nghip.
nh hng rung cc b,
Rung cc b ch lm cho tng b phn ca c th b rung
ng nh hng rung cc b thng gp nht trong cc cng
vic c s dng cc thit b kh nn, hoc in cm tay nh my
khoan kh nn, my c , my m cm tay my tn riv,
my chn khun... S cng h thng c tay to iu kin thun
li cho s lan truyn rung ng ti ton chi trn v vai, dn ti
s co rt c, pht sinh chut rt v nng hn c th b teo c.
Mt khc, s co c thng xuyn s to kh nng cho s lan
tuyn rung ng vo xng, c bit vo cc b mt ca cc
khp, lm cho cc khp b xit cht mt cch khng bnh
thng v nu trng thi ny ko di, lp i lp li s dn n
tn thng cc khp nh: gai xng, d vt khp yu xng
hoc bin dng cu trc xng v thm ch c th b hoi t
133

xng bn nguyt.
Ngoi nhng nh hng v xng khp, rng ng cc b
cn gy ra ri lon v mch mu v vn mch. V tr ri lon
thng khu tr cc ngn tay cm my ca bn tay tri v ngn
b nh hng nhiu nht l ngn t, ngn eo nhn v ngn
gia. Tnh cht lm sng ca nhng ri lon ny c nhn thy
qua nhng cn thiu mu cc b ca cc ngn tay vi s khi
u bng chng mt mu da tm thi km theo cng v khng
c cm gic mt hay nhiu ngn tay. Lu di s dn n tnh
trng bnh trm trng gy kh khn trong c ng ngn tay v
bn tay. y cng l cn bnh in hnh ca nh hng rung cc
b v c gi l bnh ngn tay trng do rung l bnh ngh
nghip c bo him.
3.7. nh hng ca mi trng ti sc kho con ngi
3.7.1 nh gi nhim mi trng khng kh, mi trng
nc
nh gi nhim mi trng khng kh
Trong thc t mi trng khng kh c phn ra thnh
nhng loi khc nhau nh gi mc nhim nh mi
trng khng kh ni lm vic v mi trng khng kh
xung.quanh.
nh gi nhim mi trng lao ng
nh gi c tin hnh theo nhng thng s nh: cc yu t
vi kh hu, cc loi hi kh c hi cho sc kho con ngi. Mi
trng khng kh ni lm vic c coi l khng b nhim nu
cc ch s mi trng p ng cc quy nh ca B Y t v tiu
chun Vit Nam v v sinh lao ng.
Tuy nhin, khi ngi lao ng lm vic trong mi trng c
134

nhiu yu t gy nhim (bi hi kh c, ting n...) th do tc

ng ng thi ca nhiu yu t s dn ti nhng bin i sinh
l v lm suy gim sc kho, tng kh nng phi nhim.
nh gi nhim mi trng khng kh xung quanh
Vic nh gi c tin hnh theo nhng thng s c quy
nh trong cc tiu chun, hin nay ang p dng cc tiu chun
Vit Nam v cht lng mi trng khng kh nh TCVN 59371995, TCVN 5938-1995... Mi trng khng kh xung quanh
c coi l cha nhim khi cc thng s mi trng (c
quy nh trong tiu chun) thp hn gii hn cho php.
nh gi nhim mi trng nc
Tu theo mc ch phn loi m ti nguyn nc c chia
thnh cc loi nh nc thi nc bin ven b, nc ng cho
nui trng :thu sn, nc cp phc v sinh hot:
Tng t nh mi trng khng kh xung quanh, ngun nc
cp phc v sinh hot c coi l cha nhim khi cc thng s
mi trng (c quy nh trong tiu chun) thp hn gii hn
cho php.
Ngoi ra, trong ngnh cp thot nc cn c cc tiu chun
ngnh v cht lng nc nh : cc tiu chun xy dng: TCXD
233-1999 v tiu chun quy nh v cc ch tiu la chn ngun
nc mt, nc ngm phc v h thng cp nc sinh hot.
3.7.2 Nghin cu nh hng do tc ng ng thi ca nhiu
yu t c hi trong mi trng lm vic ti cc bin i sinh
l v bnh l ca con ngi
Cc yu t gy nhim mi trng lao ng thng thng c
tnh cht ho, l v sinh hc. Khi cng tip xc cng mt lc vi
135

hai hay nhiu yu t vt l hay ho hc th sv phi hp vi nhau

c th c tc ng cng hng v cng c th c cc tc ng
tri ngc nhau n c th. Chnh v th, cch xem xt hp l l
trong qu trnh nghin cu ta phi tm cch thay th v tr ca
cc yu t . Khi lm vic trong mi trng c nhiu yu t c
hi, gy nhim, ngi lao ng c th phi chu 3 loi nh
hng: nh hng c lp: mi mt yu t gy nn mt nh
hng khc bit do cch gy tc ng khc nhau.
- nh hng cng hng: khi tc ng kt hp lm cho nh
hng mnh hn l tc ng ca mi yu ring r.
- nh hng tri ngc: khi tc ng kt hp lm cho nh
hng yu hn tc ng cng li.
Do c im ca mt s cng on sn xut, ngi cng
nhn tip xc vi mt lot cc cht gy nhim nn kh c th
khng nh rng nh hng gy nn l do yu t ny hay yu t
khc hoc o s tc ng tng hp ca chng. Chnh v th,
trong cng nghip, c bit l trong cng nghip luyn kim, ho
cht... cng nhn thng tip xc cng mt lc vi nhiu yu t
gy nhim v mt yu t c th ng vai tr ni bt lm xut
hin bnh, nhng khi xem xt cc tc nhn gy bnh khng th
b qua nh hng ca nhng yu t cn li.
Theo cc nh y hc, nh hng phi hp ca nhiu cht c
c tc dng cng thm nh hng vo vi nhau tu theo nng
. H cho rng khi tip xc cng mt lc va hi kh c, va
vi bi s gy phn ng ca phi i vi bi ht vo.
V d: lm vic trong mi trng c bi, ngi cng nhn
cn ht phi cacbonoxit (CO), nitdioxlt (NO2): V Sunfuadioxit
(SO2) th h s chu nh hng tng nhanh ca s pht trin
136

bnh bi phi (Von Nieding v cc cng s).

Do , r rng l khi lm vic trong mi trng c c hi kh
c v bi, sc kho ngi lao ng s b nh hng nhiu hn.
Trong mi trng lm vic c nhit cao, cc hp cht ho
hc s tng cng qu trnh bay hi v lm tng nng trong
mi trng khng kh. Chnh mi trng vi nhit cao
lm gim sc chu ng ca ngi lao ng i vi cc cht c
hi cng nh cc yu t c hi khc. Cc nh y hc cng
chng minh rng, ti mi trng lm vic trong mt s ngnh
cng nghip nh luyn kim, m, xi mng... ngi lao ng phi
tip xc vi bi trong iu kin nhit cao, s trng hp mc
bnh bi phi khi phi lm vic gn cc khu vc ngun nhit
cao hn so vi cc khu vc khc. Do , c th ni s kt hp
ny c tc dng thc y nguy c nhim bnh i vi con
ngi. nghin cu nh hng do tc ng ng thi ca
nhiu yu t c hi trong mi trng lm vic ti cc bin i
sinh l v bnh l ca ngi lao ng, cc nh khoa hc trong
nc v trn th gii xy dng cng thc tnh ton xc nh
mc nhim mi trng lao ng di tc ng ng thi
ca nhiu thng s mi trng ti sc kho ca con ngi.
Nhn chung, cc tc gi u khng nh vic tc ng ng
thi ca nhiu thng s lm tng cc nh hng xu n ngi
lao ng, lm suy gim sc kho, tng t l bnh tt nht l cc
bnh c lin quan ti ngh nghip.
Lc u hn ch nh hng xu ca cc cht c hi n
ngi lao ng trong mi trng lm vic, cng thc gii hn
nng tip xc c xc nh:
Cl/ml + C2/m2 +..Cm/mn 1
137

Trong :
Cl, C2, ., Cn: l nng thc t ca cc cht c hi trong
mi trng
m1, m2. . mn: l nng cho php ca cc cht .
Tuy nhin, khng phi lc no quy nh ny cng thc hin
c v cng thc trn cng khng th s dng khi khng ch
c cc yu t ho hc m cn c s tc ng tng h ca cc
yu t vt l. Do vic xy dng m hnh ton xc nh mc
nhim mi trng lao ng di tc ng ca nhiu thng
s c tin hnh.
Trc khi xy dng cng thc tnh ton, nhng ngi thc
hin tin hnh xc nh t l nh hng n cm nhn ca
ngi lao ng theo tng yu t. Ty l cm nhn c xc nh
trn c s hai phng php :
o c cc thng s mi trng ca cc yu t : bi, hi kh
c ting n, ch nhit m v cht lng nh sng. Sau
xc nh mc nhim mi trng lao ng do tng yu t
gy ra (so snh vi ch tiu nh gi nhim).
nh gi mc cc yu t gy nhim mi trng v nh
hng n sc kho thng qua cm nhn ca s ngi lao ng
lm vic ti cc mi trng , qua phiu iu tra c nhn v
qua vic khm sc kho nh k cho ngi lao ng.
Bng 14
Mc phn ng R qua ch tiu nh gi mc nhim
mi trng lao ng

138

Cc yu t
Mc nhim

Hi kh
(K)

Bi (B)

Mc

phn
Ting n Nhit -m ng ca
(N)
(V)
ngi
LD (R)

>14 - 16
= TCCP = TCCP - TCCP
Hp v sinh
> 1 - 3 >16 - 17,5
>1 - 3
>1 - 1,5
nhim t
17,5 - 19
>3-5
>1,5 - 2,5 >3 - 5
nhim va
> 5 -10 >19 - 20,5
>5-10
>2,5-4
nhim nhiu
> 4 - 6 >10 - 30 > 10 - 20 >20,5 - 22
nhim rt nhiu
> 22
>20
> 30
>6
nhim nghim
trng

1
2
3
4
5
6

Trong R = 1: Chp nhn c

R - 2: Tm chp nhn
R = 3: Kh chp nhn
R = 4: Rt kh chp nhn
R = 5: Khng th chp nhn
R = 6: Hon ton khng th chp nhn
Nh vy, cc kt qu thu nhn c s l mi quan h ph
thuc ca 3 i lng: cc thng s o c mi trng lao ng,
cm nhn ch quan v th trng sc kho ngi lao ng. T l
nhng ngi cm nhn ng theo o c c triu chng mt
mi, m au trn s ngi iu tra c cm nhn c gi l t l
nh hng v k hiu l a. V t t l , xy dng thang o
mc phn ng - R tng ng vi mc nhim tnh
ton xc nh mc nhim mi trng trc tc ng ng
thi ca nhiu yu t c trnh by bng 14 (L Vn Trnh,
139

1998).
Cc bc tin hnh
Bc 1: Xc nh trng lng nhim ca cc yu t gy
nhim.
Gi trng lng nhim l G.
i vi hi kh c Gk = ak . Rk :
i vi bi: Gb = ab . Rb
i vi nhit m: Gv = av . Rv
i vi ting n: Gu = au . Ru
Bc 2: Tnh trng lng nhim d G
Khi trong mi trng lm vic c t hai yu t gy nhim
tr ln, ly yu t c mc gy nhim cao nht (theo 5 mc
). Trong trng hp nu hai yu t c mc gy nhim
cao bng nhau, cc mc khc nh hn th ta chn trong s hai
yu t yu t no c t l nh hng a ln hn l yu t
chnh. Tnh hiu ca tng trng lng nhim ca cc yu t
cn li G vi trng lng nhim ca yu t chnh Gc
G = G - Gc
(Trong trng hp ngc li tc Gc > G th bi ton dng
li y v mc nhim tng hp bng mc nhim ca yu
t chnh).
Bc 3: Xc nh tr s R ca phn d so vi tng t l
nh hng thnh phn (tr t l nh hng yu t chnh).
Bc 4: Xc nh st tng hp ca tt c cc yu khc ng
T Rtng tra bng suy ra mc nhim tng hp chung ca
mi trng lao ng.
140

Trn c s bn bc tin hnh ny, ngi ta thit lp ra

cng thc tnh ton chung v c t tn l cng thc NILP 93
(National Institute of Labour Protection):
Rtng: Mc phn ng tng hp ca ngi lao ng vi vic
tc ng ng thi ca yu t chnh v n yu t ph.
a*: T l nh hng ca yu t gy nhim hoc chnh trong
mi trng lao ng ang xt.
ai: T l nh hng ca cc yu t khc trong mi trng lao
ng , c mc nhim thp hn yu t chnh.
R*: Mc phn ng ca ngi lao ng vi yu t nhim
chnh.
Ri: Mc phn ng ca ngi lao ng vi cc yu t cn
li: Sau khi xc nh c Rtng, tra bng s nh gi c mc
nhim mi trng di tc ng tng hp ca nhiu yu t
nhim.
3.7.3 nh gi mc nhim nhit n sc kho con ngi:
nh gi c mc nhim nhit c th nh gi trn
c s tnh ton cm gic nhit SN, cng thc ca NILP nh sau:
SN = 7,965 - 0,1 (tk+tr)0,92 - 0,033.Phn + 0,04 (37,8-tk)v1/2 .
Trong :
- tk l nhit khng kh vng lm vic ca ngi lao ng
0
( C)
tk l nhit trung bnh b mt trong kt cu bao che v b
mt thit b gia cng nng (0C)
Phn -p sut ring phn ca hi nc trong khng kh ti vung
lm vic (mmHg)
v l vn tc gi ti vng lm vic
141

T cng thc trn cho thy, iu kin thng kh tt (to gi)

s tc ng n cc ch tiu tnh ton cm gic nhit SN.
Bng 15
T l nh hng ca cc yu t gy nhim
Yu t gy
nhim

Hi kh
c

Bi

Nhit
m

nh sng

T l nh hng

0,348

0,217

0, 84

0,172

0,072

ai

ak

ab

av

an

as

nh gi c mc nhim mi trng lao ng, c

th s dng phng php nh gi da vo cng thc:
Rt = Rc + [(R1a1 +R2a2 +.. + Rnan) - Rcac]/(a1 + a2 + +
an )
Trong :
R l mc phn ng tng hp ca ngi lao ng vi vic
tc ng ng thi ca yu t chnh v n - 1 yu t ph.
ai l t l nh hng ca cc yu t gy nhim. ai c tnh
nh bng 15;
tnh c Rt cn s dng bng mc phn ng R ca
cc ch tiu qua vic phn tch cc cht nhim mi trng.
Mc phn ng R theo ch tiu nh gi mc nhim mi
trng lao ng c th hin bng 16.
nh gi chi ph kinh t ca nhim mi trng lao ng.
Mi chi ph v thit hi kinh t do nhim mi trng lao
ng gy ra phi c xc nh trn c si hiu qu sn xut E
ca ngi lao ng trong thi gian m cc yu t gy nhim
tc ng, Vin nghin cu Khoa hc Kinh t Bo h lao ng
142

Vit Nam xy dng phng php tnh ton chi ph n b

thit hi do nhim mi trng lao ng gy ra thng qua hiu
qu sn xut ca ngi lao ng nh sau: .
(1)
Trong :
Ai - Nng sut lao ng trung bnh tnh ra gi thnh sn phm
ca mt ngi lao ng trong mt n v thi gian
Ci - Chi ph cho thit hi v sn phm lao ng do 1 ngi
lao ng m au phi ngh chi ph cho bo him x hi, chi ph
cho khm cha bnh.
n - S lng cng nhn lm vic trong phn xng b
nhim .
Nu hiu qu sn xut E < 0 tc l chi ph cho nhim mi
trng lao ng C ln hn nng sut lao ng A v vic sn
xut phi ngng li, y l trng hp s c. Thng thng khi
sn xut vn tip din tc l khi E > 0.
Nhng thit hi v hiu qu sn xut khng ch xy ra trong
mt n v thi gian ngn m c th din ra trong c mt thi
gian di do tnh trng nhim mi trng lao ng ko di. Khi
tnh ton nhng thit hi ny, phi tnh ti nh hng ca hiu
qu sn xut nn thi gian . Gi thit tnh trng nhim s
ko di t nm mi khc phc c, khi gi thnh ca hiu
qu sn xut trong t nm c gi tr:
Trong :
r - l li sut ngn hng trung bnh theo gi tr nm, (%/nm)
t - s nm qu trnh nhim mi trng lao ng din ra.
143

Nh vy gi tr hiu qu sn xut nm th t thi im

hin ti s l:

(2)
Bng 16
Mc phn ng R theo ch tiu nh gi mc nhim mi
trng lao ng
Cc yu tc c hi
Loi Mc Hi kh Bi (s Ting Nhit
n (s (s vt
nhim c (s ln ln.
mi
TCCP)
ln
vt
vt
trng
TCCP) TCCP) vt
lao
TCCP)
ng
0
1

Hp v
sinh
nhim

Di hoc bng TCCP

1 - 1,5
1-3
1-3

Mc
phn ng
ca lao
ng (R)

14 - 16

16-17,5

2.

nhim
va

1,5 - 2,5

3-5

3-5

17,5 -19

nhim
nng

2,5 - 4

5 - 10

5 - 10

19-20,5

nhim
rt nng

4-6

10 - 30

10 - 20 20,5- 22

>6

> 30

nhim
nghim
trng

>20

>22

144

Cng nh vy, gi thnh sn phm A ca nm th t sau khi

c tnh vo thi im hin ti s l :

(4)
v
Ct =

C0
(1 + r )t

(5)

thay (4) v (5) vo (1) ta c

n

E = tAO(1 + r ) t CO (1 + r ) t
i

E = t ( AO CO )(r + t ) t

(6)

Trong EO, AO, CO l hiu qu sn xut, gi thnh sn

phm v chi ph thit hi trong thi im hin ti.
Qua cng thc (6) nhn thy vi gi thnh sn phm AO
khng thay i trong mt khong thi gian (nh mc lao ng),
nu chi ph cho thit hi do nhim mi trng lao ng gy ra
CO cng ln, hiu qu sn xut s cng nh. Nu khng c
nhng tn tht do nhim moi trng lao ng C th hiu qu
sn xut chnh bng tng cc gi thnh sn phm m ngi lao
ng trong phn xng lm ra c. Gi tr C cng ln dc l
cc chi ph cho thit hi cng ln), hiu qu sn xut cng nh.
V vy, C chnh l khon chi ph phi n b khi m mi trng
lao ng b nhim.
145

Thc cht bi ton l phi xc nh tng chi ph cho thit hi

do nhim mi trng lao ng gy ra. Vic xc nh C mt
cch chnh xc l mt vic lm kh khn, nu khng mun ni
l kh c th thc hin c. Tuy nhin khng phi khng c
mt con s c th chp nhn c lm c s cho vic tnh
ton n b. Sau y l ni dung ca phng php : c th
xc nh c u l nhng thit hi do nhim mi trng lao
ng gy ra c th s dng phng php dch t hc trong iu
tra kho st, tc l dng phng php nghin cu i chng.
Chn mt phn xng gn tng t v sn xut nhng khng b
nhim lm ni iu tra i chng (gi l phn xng chng)
v phn xng b nhim cn iu tra (gi l phn xng
nhim). Sau khi hi ca cc ti liu y t v kim tra ct ngang
ca phn xng chng loi b nhng nguyn nhn v nh
hng ngoi lai (nhng nguyn nhn ngoi nguyn nhn nh
trng lao ng b nhim) phn xng nhim. T xc
nh c nhng nh hng do nhim mi trng lao ng.
Ta c cng thc xc nh v chi ph thit hi o . .nhim
mi trng lao ng gy ra nh sau:
C0 = C01 + C02 + C03
(7)
Trong :
C01 - L chi ph cho nhng thit hi v sn phm lao ng do
ngi lao ng phi ngh do b nh hng mi trng lao ng
nhim.
C01 = e1. n1. m1
(8)
e1- Nng sut trung bnh tnh bng tin cng ca mt ngi
lao ng lm vic trong phn xng b nhim
(ng/ngy/ngi).
146

n1 - s ngi ngh m do nguyn nhn nhim trong khong

thi gian tnh ton khi phn xng b nhim (thng thng ly
1 nm) n1l hiu s ca s ngi ngh m ca phn xng
nhim (nn1) v s ngi ngh m ca phn xng chng (cn1).
n1 = nn1 - nc1
m1 - S ngy ngh m trung bnh trong khong thi gian ni
trn (ngy/ngi ngh m), m1 l hiu s ca s ngy ngh m
trung bnh ca phn xng nhim (mn1) v s ngy ngh m
trung bnh ca phn xng chng (mc1).
M1 = mn1 - mc1
C02 - Chi ph kinh t do cc nguyn nhn t qu bo him x
hi cho ngi lao ng b m au do nhim mi trng lao
ng gy ra.
C02 = n2. m2 . T2
Trong :
n2 - s ngi lao ng ngh m nhn tin tr cp bo him x
hi trong khong thi gian tnh ton.
n2 = mn2 - mc2
(9)
T2 - Mc tr cp bo him x hi trung bnh cho 1 ngy ngh
m (ng/ngy).
C03 - Chi ph cho vic iu tr v khm cha bnh khi ngi
lao ng trong phn xng b m au.
C03 = n3. m3. T3
(10)
Trong :
n3 - S lng cng nhn khm, cha bnh v iu tr do m,
au trong khong thi gian tnh ton.
n3 = nn3 - nc3
m3 - S ngy iu tr trung bnh trong khong thi gian trn
147

(ngy/ngi iu tr).
m3 = mn3 - mc3
T3 - chi ph trung bnh cho mt ngy iu tr v khm gia
bnh cho ngi lao ng b m do nhim mi trng lao ng
gy ra (ng/ngy).
Thay cc cng thc (8), (9), (10) vo (7) ta c:
C0 = (n1 + n2 + n3)( m1 + m2 + m3)( e1 + T2 + T3)
C0 = N.M( e1 + T2 + T3)
CO=N.M.T
(11)
Trong :
N = n1 + n2 + n3 l gi tr biu th nh hng ca nhim
mi trng lao ng n sc kho ngi lao ng.
M = m1 + m2 + m3 l gi tr biu th nh hng ca nhim
mi trng lao ng n thi gian lao ng.
T = el + T2 + T3 l gi tr biu th nh hng ca nhim
mi trng lao ng n chi ph kinh t.
Qua cng thc (11) thy r rng khi mi trng lao ng b
nhim l nh mt i mt khon chi ph ng k cho cc vn
x hi (N, M) v kinh t (T). chnh l khon cn phi n
b ti to sc lao ng cho ngi lao ng v tng hiu qu
sn xut E (phng trnh 1).
3.7.4 Quan trc vic tip xc, chun on cc trng hp b
ng c
S dng phng trnh sau tnh s tip xc tng s.
Tip xc tng s = mc x thi gian.
Tuy nhin, ta cng cn xt thm mt s yu t nh bn cht
ca cht c, khi nng nh th li xt theo tc ng trng
din. Con ng tip xc nh ht th, qua da, trong ht th c
148

nhiu nguy c cho ngi s dng cht c (mang bnh phun, phi
cng phun trn my bay, tip xc qua da i vi nhng ngi
trn, ng gi thuc, nhng ngi nng dn thu hoch...). Trong
nhiu nm Chnh ph Canada bt buc cc c .s sn xut
ho cht nng nghip phi ng k cc s liu v tip xc trong
ngh nghip. Hin nay nhiu nc khc cng thc hin chnh
sch ny. c bit cc s liu phi lin quan ti cng nhn tip
xc khu vc s dng.
Quan trc trc tip
Cc dng c o c th c gn ln o qun cng nhn
thng cng khng kh ht th. Trn cc dng c ny c cha
ho cht to phn ng vi thuc tr su theo kiu c hiu.
Ly mu khng kh: s dng ng plastic c cha vt liu hp
th nh than hot tnh, porapak, tenak... ni vi my bm nh
gn sau lng cng nhn ht mu vng kh ht th, tc
ht t 02 - 1 l/pht, thi gian ly mu tu thuc thi gian phun
thuc khong l-4h. Sau thay cc ng hp th mi, cc ng
y mu c ra gii bng ung mi thch hp ri phn tch
bng sc k kh hoc sc k lng, t tnh ra nng thuc tr
su trong khng kh.
Tip xc qua da: s dng mt ming vi hoc cc dng c o
t ln cc v tr khc nhau trn qun o cng nhn nh mi, u
ngc, cnh tay, chn. Sau mt thi gian ly mu, t ming vi
vo bnh thu tinh ri ng nt, bit thuc tr su em i phn
tch.
Ly mu ngoi thc a: thng dng xc nh nng
thuc trn b mt cy ci, n lin quan ti vic tip xc trn da
ca ngi nng dn thu hoch nh gi s di chuyn ca
149

thuc tr su t v tr phun.
Quan trc gin kp
Trong thc t ngi ta dng k thut ny quan trc, c hai
phng php l ly mu mt im v ly mu nhiu im. Ly
mu mt im: thng l cc sn phm bi tit nh nc tiu
phn, nc bt sau cui thi gian lm vic. Ngi ta nh lng
cc sn phm trao i cht c bi tit ra, tt nhin cn phi
bit c l cc cht g.
Ly mu nhiu im: ly mu mt s dch c th nh mu,
m quan trc thuc tr su v sn phm trao i cht hoc cc
enzym b c ch, y l du hiu sinh hc ca cc c quan b tn
cng.
Ngi ta cng c th o tc dn truyn xung thn kinh
nh gi tc ng ti h thn kinh (trc thn kinh, tu) cng nh
kh nng vn ng, nhn thc.

150

Chng 4
Mi trng v iu kin lm vic
vi sc kho ngi lao ng
4.1 Khi nim chung v tc hi ngh nghip
Trong qu trnh con ngi tham gia lao ng sn xut cc
yu t c trong qu trnh cng ngh, qu trnh lao ng v hon
cnh ni lm vic c th gy nh hng xu nht nh i vi
trng thi c th v sc kho ngi lao ng. Tt c cc yu t
c gi l yu t v sinh ngh nghip hay yu t ngh
nghip.
Nhng bnh tt ch yu do tc hi ngh nghip gy ra gi l
bnh ngh nghip. Tng cng n nay c 21 bnh ngh
nghip c bo him nc ta, l:
- Bnh bi phi silic
- Bnh bi phi do aming
- Bnh bi phi bng.
- Bnh nhim c ch v cc hp cht ch.
- Bnh nhim c benzen v cc ng ng ca benzen.
- Bnh nhim c thu ngn v cc hp cht ca thu ngn
- Bnh nhim c mangan v cc hp cht mangan.
- Bnh nhim c trinitrotoluen. .
- Bnh nhim c cc tia phng x v tia X.
- Bnh ic ngh nghip do ting n.
- Bnh rung chuyn ngh nghip.
- Bnh xm da ngh nghip.

151

- Bnh lot da, lot vch ngn mi, vim da, chm tip xc.
- Bnh lao ngh nghip.
- Bnh vim gan do virus ngh nghip.
- Bnh do leptospira ngh nghip.
- Bnh nhim c asen v cc hp cht asen ngh nghip
- Bnh nhim c nicotin ngh nghip.
- Bnh nhim c ho cht tr su ngh nghip.
- Bnh gim p ngh nghip.
- Bnh vim ph qun mn tnh ngh nghip.
Tc hi ngh nghip khng c ngha l s mi mi gn cht
vi ngh nghip v khng th no trnh c. Con ngi c kh
nng thay i, hn ch, thm ch loi tr hn tc hi bnh ngh
nghip ra khi iu kin lm vic nh hng ca tc hi ngh
nghip i vi ngi lao ng ph thuc vo yu t. Tc hi
ngh nghip (yu t bn ngoi) v tnh trng c th (yu t bn
trong).
Giai on u, khi mc tc ng vi thi gian cng nh
nng thp, c th kho mnh th yu t c hi cha gy nh
hng xu ti sc kho con ngi.
Tip theo, khi cc yu t tc hi ngh nghip pht trin theo
hng bt li i vi sc kho (cng tc ng tng, thi
gian tip xc lu) c th lm pht sinh nhng bin i xut hin
trng thi tin bnh l, vi tnh trng sc kho thay i khng
r rt, khng nh hng n kh nng lao ng. Lc ny, tuy tc
hi ngh nghip cha gy ra nhng bnh ngh nghip thc s
nhng n vn c th lm cho nhng bnh tt chung, khng phi
l bnh ngh ngip nh:. cm st, lao, vim hng tng thm, ko
di hoc nng hn. Tc dng ny gi l tc dng khng c hiu
152

ca tc hi ngh nghip. Trong iu kin tc hi ngh nghip

vt qu gii hn nht nh hoc sc khng c th gim st,
tc hi ngh nghip s gy ra nhng bin i bnh l v bnh
ngh nghip.
Khi cng hoc nng ca cc tc hi ngh nghip
mnh, thi gian tc ng ko di c nguy c pht sinh nhng
bin i bnh l c th dn n t vong,
4.2 Phn loi cc tc hi ngh nghip
Theo GS. o Ngc Phong, c th chia cc tc hi ngh
nghip ch yu gp trong sn xut thnh 3 loi:
Tc hi lin quan n cc yu t ca qu trnh sn xut:
Cc yu t vt l:
Ting n
Rung ng.
Bc x in t
p sut khng kh bt thng
Sc p v ma st.
Cc yu t ho hc v yu t l ho
Cc cht c trong sn xut
Bi trong sn xut
Cc yu t sinh hc
S cm nhim v s xm nhp ca vi sinh vt v k sinh
trng.
S tip xc vi ngi bnh hoc sc vt mc bnh hoc b
sc vt mc bnh cn, t . . .
- Tc hi ngh nghip lin quan n qu trnh lao ng nh
cng lao ng, t th lao ng...
153

 Thi gian lm vic qu lu, thng ca, lm thm gi qu

nhiu.
Cng lao ng qu nng.
Ch lao ng cha hp l.
S bt hp l trong vic sp xp lao ng.
Lm vic t th b buc qu lu.
- Tc hi ngh nghip lin quan n an ton lao ng nh iu
kin v sinh chung ni lm vic, k thut v trang thit b sn
xut.
Din tch phn xng khng , cc my mc thit b t
qu gn nhau, phn xng ba bn vt t,ph liu..
Thiu thit b thng gi thong kh hoc c nhng km
hiu qu.
Thiu thit b bao che v cch nhit chng nng, chng
bi, chng c hoc c nhng khng hiu qu.
Chiu sng khng tt, nh sng khng , tng phn
gim, nh sng gy chi, lo mt.
Thc hin cc quy tc v v sinh cng nghip an ton lao
ng khng hiu qu.
- Tc hi v ngh nghip lin quan n tm l hc. Theo tnh
cht tc hi chia ra:
Do qu ti v th lc c tnh, ng hoc lm vic t th
bt buc.
Do qu ti v thn kinh tm l c chia ra:
+Tnh n iu ca cng vic.
+ Nhp iu lm vic.

154

4.3 Cc bin php qun l tc hi ngh nghip trong lao

ng.
Nguyn tc qun l
Cc yu t tc hi ngh nghip trong lao ng sn xut kh
phc tp, trong cng mt ni c th c nhiu yu t ng thi
tc ng ln sc kho ngi lao ng. phng trnh cc yu
t c hi i vi sc kho cng nhn trong sn xut, hn ch nh
hng ca nhng yu t c nguy c gy hi ti mc ti a, cn
tin hnh cc bin php qun l sau:
- Cc bin php phng chng tc hi ngh nghip cn phi
t ra sm, tt nht l ngay t khi thit k xy dng c s sn
xut.
C s kt hp gia cn b chuyn mn v cn b on th,
gia cn b chuyn mn vi nhau, c bit l gia cn b k
thut ph trch an ton lao ng.
Tin hnh tt cng tc tuyn truyn, gio dc trong cng
nhn, cn b, ch doanh nghip cho mi ngi thy r ngha
tc dng ca cc bin php. T xy dng thc t nguyn,
t gic chp hnh tt nhng iu quy nh v an ton v sinh lao
ng, mt khc ng vin h pht huy sng kin, ci thin iu
kin lao ng.
Kim tra, thanh tra v sinh an ton lao ng thng xuyn.
Qun l nguy c tc hi ngh nghip trong mi trng lao
ng sn xut
Qun l nguy c tc hi ngh nghip trong mi trng lao
ng sn xut l mt cng vic quan trng v c lng ghp
vi ni dung, chng trnh an ton v sinh lao ng v cn c
qun l tt c th d phng c cc tc hi ngh nghip

155

hoc lm gim n mc chp nhn c. Mun qun l nguy c

cn: Nhn ra cc tc hi ngh nghip.
Xc nh tnh u tin trn c s xem xt thc trng nguy c,
iu kin kinh t x hi, sc kho ca cng nhn.
Nghin cu cc bin php k thut thch hp trong vic la
chn cc gii php kim sot ph hp.
Thit k, thc hin, vn hnh v duy tr chin lc kim sot.

156

Chng 5
Mt s v d v bnh do mi trng
nhim v ng vt gy ra i vi c th
con ngi v cch cu cha khi b ng c
5.1 Bnh do c th ngi b tc ng bi cc yu t vt l
5.1.1 Vi kh hu
iu kin vi kh hu bt li cho con ngi nh nhit ,
m qu cao hoc qu thp; s kt hp ca cc iu kin kh
quyn khi lm vic ngoi tri s ton ho khng kh tng hoc
gim; nhit cc thit b tng hoc gim. nhim nhit c
th c hiu l mi trng lao ng nng qu hoc lnh qu.
Mi trng lao ng nng c th bn trong nh (nh cc phn
xng sy, nung, nhit luyn...) hoc bn ngoi nh i vi
cng nhn lm ng. Mi trng lao ng lnh cng c th
bn trong nh trong cc kho lnh, cc nh my thu sn, bia,
gii kht... hoc bn ngoi nh cc nc phng bc. Mi
trng lao ng nng, vi nhit v/hoc nhit bc x vt
qu ngng chu ng ca c th con ngi, nhng mc
khc nhau c th gy ra nhng hin tng nh mt nc, say
nng, t quy. . . Lm vic trong mi trng lnh hoc phi tip
xc vi cc vt c nhit thp c kh nng gy cc bnh vim
mi, hng mn tnh, gim kh nng phn x ca tay v nh
hng n h thn kinh.

157

5.1.2 ic do ting n
Cng nhn lm vic nhng khu vc c ting n t 90 dBA
tr ln phi hn ch thi gian lm vic l 6 gi/ngy. Nu thi
gin tip xc vi ting n qu 10 gi trong mt ngy th ting n
quy nh khng c vt qu 80 dBA.
Cng nhn c hng ch bo him x hi vi bnh ic
ngh nghip. nc ta, bnh ic ngh nghip c pht
hin cc ngnh ng st, giao thng vn ti, nng lng, xy
dng cng nghip nng v nh. Cho n nay, trong tng s bnh
nhn mc bnh ngh nghip c bo him, s trng hp bnh
ic ngh nghip chim t l khong 10%.
i vi cc gic quan khc, ting n qu gii hn cho php
gy chng mt, bun nn, ngt. Ting n c th tc ng n
khu vc thn kinh tin nh.
Ting n cn c tc hi v tm l, gy kh chu, lo lng, bc
bi, d cu gt, s hi, m nh, mt tp trung, suy ngh mt ng,
lm hco d nhm ln.
Cng nhn luyn thp tip xc vi ting n hay ci c nhau,
xung t trong quan h gia nh v ni lm vic.
V sinh l, ting n gy mt mi ton thn, nhc u, chong
vng, n mt ngon, gy yu, thiu mu, bch cu a nhn gim.
Cc ri lon thn kinh thc vt hay gp l nhp tim tng, huyt
p thay i. Nhu ng ng tiu ho, tit nc bt, chc phn
thn, chuyn ho c bn thay i. i vi h thn kinh 'trung
ng, ting n c tc dng kch thch, ting n phc tp ca
ng c li c tc dng c ch.
Ti Vit Nam, gii hn ti a cho php i vi ting n
mi trng lao ng l 90 dBA. . . .

158

Gii hn ting n ti a cho php c th thay i theo thi

gian tip xc hng ngy. Cng n cng cao, thi gian tip
xc phi cng ngn.
Khi tip xc hng ngy trong 2 hay nhiu t vi ting n c
cng khc nhau, phi xem xt nh hng phi hp, ch
khng phi ch ch nh hng ring bit ca tng loi cng
ting n. Th d: nu tng cc phn s sau y:
C1/T1 + C2/T2 + C3/T3 + ........ Cn/Tn
vt qu gii hn, s tip xc phi hp ny phi coi nh vt
qu tr s gii hn ngng.
Trong :
C1: Tng s thi gian tip xc mt mc cng ting n
T1: Tng thi gian tip xc cho php mc cng ting
n. S tip xc vi ting n di 90 dBA khng a vo tnh
ton trn.
5.2 Bnh do c th ngi b nh hng mi trng khog
kh, nc nhim
5.2.1 Bnh do nhim khng kh
Tc hi ca khng kh b nhim i vi sc kho
cngng
c cht trong khng kh c th dng kh cng c th
dng ht bi. S hp th v thi gian lu tr cc c t trong c
th ng vt ph thuc nhiu vo kch thc ht ca chng.
Nhng ht ny c th s kt lng b mt c quan h hp theo 1
trong 3 qu trnh sau:

159

Phn tn ht: xy ra i vi nhng ht c kch thc vi em

khi lung kh gp b mt dc.
Lng ng theo lc hp dn: ph thuc vo khi lng v
hnh dng ca ht. i vi ht c ng mt th qu trnh ny
thng xy ra ht c ng knh t 0,5m n 5m..
Khuch tn: hin tng ny thng c ht vi kch thc
nh.
Tc hi do bi
Bi khi kh thi: nh hng c hi ca cc cht gy
nhim ny i vi con ngi v ng vt ph thuc vo tnh
cht l hc v ho hc ca chng. Chng c th gy kch thch
v cc bnh v ng h hp, bnh ngoi da. nhng mc
nht nh chng c th lm nng thm cc bnh h hp mn
tnh, hen, gim chc nng phi v tng nguy c ung th.
5.2.2 Bnh do nhim nc
Nc b nhim l nguy c gy bnh cho con ngi v ng
vt. Cc bnh ch yu lin quan n cht lng nc nh sau:
Bnh ng rut
Bnh ng rut gy nn ch yu do cc loi vi khun c
trong nc nh vi khun i trng, thng hn, ly, t... Ngoi ra,
trong nc t nhin v nc sinh hot cn c th c cc loi vi
khun gy bnh a chy tr em nh Leptosplra, Brucella,
Tularensis, cc siu vi khun bi lit, vim gan, ECHO,
Coksaki...
V d: Bnh a chy
Bnh a chy l bnh ly lan ch yu bi phn ngi. Bn
canh thc n, nc ung b nhim c th cng l nguyn
160

nhn gy ra bnh a chy. Nhiu nc trn th gii khi ngi m

sinh con, c nhiu kh nng l a tr s cht trc khi sinh nht
ln th nht. T l c th ln ti 220 tr cht trong 1000 tr sinh
ra, trong t nht c 25% tr cht v cc bnh a chy.
Cc bnh do k sinh trng, vi khun, virus v nm mc
Con ngi c th mc cc bnh do k sinh t n gy ra nh
Amib, giun sn cc loi; cc bnh ngoi da, vim mt do cc
loi vi khun, virus, nm mc v cc loi k sinh trng. Nguyn
nhn ch yu l thiu nc sinh, v sinh c nhn km. Nc b
nhim k sinh trng l do vic qun l phn v cht thi khng
tt, gy nhim mi trng xung quanh v tng t l mc bnh
trong dn c. V d: Bnh st do Leptospira
Bnh st do Leptospira cc vng rng ni, cc khu vc khai
hoang pht trin nng nghip hay xy dng cng nghip. l
bnh truyn nhim do nhiu chng Leptospira t gia sc truyn
sang ngi. ng ly thng thng l do tip xc vi t hoc
nc nhim do nc tiu sc vt b bnh, trong khi lao ng
phi ngm mnh di nc hoc bn ly. Cng c th ly trc
tip t sc vt, mm bnh vo c th qua da xy xt hoc qua
nim mc. bnh cn c th ly qua thc phm, nc ung
nhim. iu kin tn ti v pht trin ca mm bnh l nng v
m t. Ti nhng vng nhit i nng v m quanh nm, bnh
d pht trin nhng ngi phi lao ng bn nhng sc vt b
bnh hay tip xc vi t, nc nhim, nhng ao t, h nc
ng, sng sui chy chm.
Triu chng
Cc triu chng sm xut hin l n khng ngon, au c,
nhc u d di, lin tc, ngi l v au vng sau nhn cu, m
161

hi v ra nhiu. Bnh nhn thng bun nn, c th b a chy

hoc to bn, vim thn kinh mt v i khi lit nh thn kinh
vn ng nhn cu.
Mng no b tn thng, c biu hin c b cng, bch cu
n nhn tng ln > 50/mm3, c yu v lit. Thn b tn thng,
i ra m, mu.
Bnh do Leptospira nng thng do Lipterohaemorthagiae
gy ra. Cc triu chng cng nh vy, nhng nng hn, bun
nn, c bit b tiu chy nng. Rt hay c biu hin xut huyt,
vim phi, vim c tim, tru mch ngoi bin. Gan to, vng da,
chc nng gan b nh hng, cc triu chng v h thn kinh
trung ng thng nng hn, bch cu tng, ch yu bch cu
a nhn. Thn b suy, potein niu tng, tiu tin t hoc v niu.
Phng bnh
bnh thng gy qua cc loi gm nhm, ln, tru b, nga
, ch . . .
Bin php phng bnh:
Nc b nhim: Tin hnh kh trng nc (bng clo).
t b nhim: X l bng mui ng sulphate, cyanamit
canxi.
Cc bnh do cn trng trung gian
Cn trng trung gian truyn bnh ch yu l cc loi mui.
Qu trnh sinh sn ca mui phi qua mi trng nc.
Trong cc vng c binh dch lu hnh, mui c kh nng truyn
cc loi bnh nh bnh st rt, bnh Dengue, bnh st xut
huyt, bnh giun ch...
V d: Bnh St rt
St rt l mt trong nhng bnh nguy him bc nht tc ng
162

n con ngi cc nc ang pht trin c kh hu nhit i

v cn nhit i st rt c bit nguy him i vi ph n c
thai v nht l tr em (di 5 tui). Nu h b st rt, c th
nhanh chng b lm vo tnh trng suy nhc trm trng v c
th dn n t vong.
St rt l loi bnh gy ra do nhng vi sinh vt cc nh c
gi l k sinh trng st rt trong mu. Mt vt trung gian
truyn bnh l mui. Mui ci c kh nng t ngi v c th
truyn cc bnh nguy him cho con ngi. Mui c khng ht
mu v khng th truyn bnh. Mui thng c tr nhng ni
nh vng nc ngt hoc nc l nh, nht l ni t ng hoc
chy chm, ti cc dng sui chy chm, vng nc t sau cn
ma hoc do thot nc km, m ly, rung la, h cha, ao
h nh, chum, mng, vng tru, m c nc t ng, du
chn ng vt cha nc, chum, thng, b cha nc...
C 3 cch chnh phng chng st rt.
- phng mui t
Ng trong mn (c th mn c tm thuc dit cn
trng)
Chn bng li ton b ca s v ca ra vo hoc t nht
cng l ca phng ng
Xoa thuc chng mui ln da
t cc loi hng mui hoc mn ca.
- Kim sot cc ni mui sng
Hn ch nhng v tr mui c th trng
Lp cc vng nc hoc tho kh
Th cc loi c n b gy
Phun thuc dit b gy.
163

- Dit mui trng thnh

Phun thuc dit mui.
Cc bnh do cc cht yu t vi lng khc c trong nc
Bnh do cc yu t vi lng hoc do cc cht khc trong
nc gy ra cho con ngi l do tha hoc thiu trong nc. C
mt s loi bnh sau:
Bnh bu c a phng nhng vng ni cao, xa bin do
trong t, trong nc v thc phm thiu tt.
- Bnh v rng do qu thiu hoc tha flo. Flo cn thit cho
c th cu to men rng v t chc ca rng. Tiu chun i
vi flo trong nc ung l 0,7 - 1,5 mg/l. Nu flo nh hn 0,5
mu s b bnh su rng nu ln hn s lm hoen men rng v
b cc bnh v khp.
- Bnh do nng nitrat cao trong nc. Nng nitrat cao
trong nc c th do phn hu ca cht hu c trong t nhin
hoc do b nh hng ca nc thi nhim. Trong nc cha
hm lng mt trn 10 mu c th gy bnh tm ti tr em.
Ngi ta thy hm lng methemoglobine trong mu cao c
tr em v ngi ln kh dng nc cha hm lng nitrat cao
hn gii hn cho php.
- Bnh do nhim c bi cc cht c ho hc c trong nc
nh bnh Minamata do nc b nhim dimethyl thu ngn, bnh
Itai-Itai do trong nc c qu nhiu cadimi. Nu trong nc c
cc cht gy ung th, cc cht nh hng n n di truyn, con
ngi cng s b mc bnh.
Bnh x hi
Bnh lao phi
Bnh lao phi l vn sc kho cng ng c quy m ton
164

cu vi khong 8 - 10 triu ca mi v 3 triu t vong mi nm.

Tnh trng trm trng n mc WHO phi cng b lnh bo
ng trn ton cu vo nm 1993.
Lao phi c coi l mt bnh x hi hn l mt bnh truyn
nhim v n thng c nhng ngi ngho kh, phi sng
ng c cht chi v i mt vi vn suy dinh dng.
S nhp c t nhng nc ang lan trn bnh lao phi gp
phn gia tng bnh ny. Khong 8/10 lng ngi b nhim lao
l nhm ngi trong tui lao ng t l - 59 tui. Khong
95% nhng ngi b lao l t cc nc ang pht trin, nht l
ng Nam , Ty Thi Bnh Dng v Chu Phi.
Tr em sinh ra trong nhng thp k qua nhng vng c tc
tng trng dn s cao hin ang t n tui m lao phi
a xm nhp nht. Tng s lng ngi ngho, ngi suy dinh
dng sng trong nhng vng cht chi, thiu v sinh l iu
kin thun li cho vic lan truyn cc bnh ly t ngi sang
ngi nh bnh lao phi cng vi cc bnh truyn nhim khc,
s i li quc t v di c quc t, s ngho i hp lc thc
y s lan trn ca bnh lao phi.
Th phm ca lao phi - vi trng Mycobactrium thng tn
ti dai dng trong ngi rt lu k t ln ly nhim u tin.
Mc d vic nhim loi khun lc u c th c c th kim
sot nhng vi nm sau, lao phi c th b kch hot v c kh
nng e do. Nhng nm gn y lao phi tn cng vo
nhng ngi nhim HIV vi tc mnh, to ra mt loi bnh
lan.trn nhanh chng.
Virus HIV/AIDS ph hu h thng phng v ca c th gi l
h thng min dch gp phn to iu kin cho qu trnh lao
165

pht trin nhanh t giai on ly nhim v hi n giai on

trm trng. Lao phi lan truyn vi khun vo khng kh do
ngi b lao phi ho hay khc nh. Khi ngi khc ht vo phi,
vi khun sinh sn ngay nhng nhiu ngi, h thng min
dch c kh nng hn ch tc dng s lan trn ny. y, vi
khun khng cht m thc ra chng bt ng, ri nhiu nm
sau chng c th ti hot ng khi phi b h hi, sc kho b
suy st... Triu chng l ho nng: c mu, au ngc, kh th, st
v st cn.
Bnh lao ngh nghip
Bnh lao ngh nghip cng l mt trong 16 bnh c Nh
nc Vit Nam bo him. Sau y l mt s thng tin v cn
bnh ny: Vi khun lao trong t, nc v khng kh, trn da
v nim mc sa v cc sn phm lm t b sa. Vi khun lao
b tiu dit di tia nng mt tri, nhng li c th sng hng
thng m v nc cng rnh.
Bnh lao nhim qua phi cn c nguyn nhn ngh nghip
khi tip xc ngh nghip vi bnh nhn lao nh bc s, y t,
nhn vin phng th nghim. Bnh lao ngh nghip cn c th
do tai bin tim truyn: c ngi b bnh khi ng chm tn
thng qua cc vt xy xt Du hiu nhim bnh c th thng
qua cc nt sn hay cc nt vim nhim, mu tm v n su vo
da. Bnh tin trin chm, cc vt try ln ln gia l mn m,
xung quanh c b cao. Thng tn thng ch l mt loi ht
cm, ko di dai dng hng thng, hng nm. Du hiu lm sng: Du hiu chung st v chiu, ra nhiu m
hi, chn n, st cn ko di, sc lc suy gim.
166

Bnh AIDS
Hin trng mc bnh
Bnh AIDS cn c gi l Hi chng suy gim min dch
c th con ngi.
T chc Y t Th gii c tnh c khong 16 triu ngi b
nhim virus HIV, trong s c 9 triu l nam, 6 triu l n v
khong 1 triu l tr s sinh v tr em. 2/3 s cc bnh nhn
AIDS hin nay sng vng cn Sahara, Chu Phi. Nhng nm
gn y, vic virus HIV lan truyn nhanh chng cc nc
ng Nam , trong 5 nm qua, khong 2,5 triu ngi b
nhim virus HIV. cc nc ang pht trin, HIV ang gy ra
hu qu kh lng v kinh t v x hi. Nm 2000, c tnh
ton cu HIV/AIDS l nguyn nhn gy t vong cho khong
750.000 tr em trn 15 tui v khong 10 triu tr em di 15
tui s ri vo cnh m ci v b m chng cht do nhim
virus HIV.
Cc yu nhin quan n s lan trn virus HIV
- Di dn
- th ho
- S bin ng x hi
- Dch v y t xung cp
- Suy thoi kinh t
- V tr x hi thp km ca ph n
- Bnh x hi
Biu hin lm sng ca nhim virus HIV
Nhim virus HIV s dn n ph rng v bnh lm sng m
giai on cui l bnh gim min dch, mt trng thi lm sng
trm trng nht.
167

C th phn loi nh sau:

Nhim virus HIV s pht (Primary HIV infection)
- Biu hin cp tnh ca nhim virus HIV
Trong 2 - 6 tun l u tin c nhng biu hin cp tnh
ging nh bnh tng cao bch cu n nhn (Acute
Mononucleosislike) vi nhng triu chng nh: st, m hi
trm, l m, au c, khp, nhc u, au bng, au hch, a
chy, pht ban , s nh sng.
C th xut hin mt s di chng ca nhim virus lot ming,
bong vy, tng tit cht b, vy nn...
- Nhim virus HIV, huyt thanh dng tnh nhng khng c
triu chng lm sng, phn lp c HIV t mu v cc tit dch
khc.
- Nhim virus HIV nhng huyt thanh m tnh: c th c
hoc khng b suy gim min dch, rt kh chn on.
- C cc nhim trng tha c nh, biu hin cc c quan
hoc h t chc.
+ Hi chng h tiu ho nh chc mp, vim li, vim
rut, a chy ko di (virus HIV c tnh hng rut)
+ Hi chng h h hp nh chy nc nhi vim xoang
+ Hi chng da:
Nhim trng da do t cu, vim nang lng, chc bng
nc, inh nht, p xe.
Tng tit cht b, vim da quanh ming, quanh mt, vy
nn.
Chng kh da.
Herpes do virus HIV.
Ht cm, xi mo g, u mm ly.
168

 Nhim nm candida, nm da lu khi.

+ Hi chng tm thn, thn kinh: chn nn, cu gt, thay i
nhn cch, nhc u ko di, du hiu khu tr.
Phc hp (AIDS related complex tc ARC) hay hi
chng vim hch bch huyt (Lymphodenophthy Syndrome,
vit tt l LAS). L biu hin lm sng kinh in ca nhim
virus HIV, thng ko di 3 thng hoc lu hn:
Vim hch ko di; tn lu, lan to: ngoi vng bn ra cn c
th vim nhng ni khc c (pha trc, pha sau), vng chn,
nch.
- a chy, m hi trm, mt mi, st cn.
- C khi nhim nm men candida ming, st ko di, thiu
mu, gim tiu cu, l lch b to.
- C khi ch n thun vim hch lan to.
Bnh gim min dch ton pht (SIDA, AIDS hay FullBlown AIDS). y l giai on cui cng ca nhim virus HIV
tin trin thnh AIDS hon chnh. Cc biu hin ch yu nh
sau:
Cc nhim trng tha c:
+ H tiu ho:
a chy nng, ko di do Cryptosponridium,
Cytomegalovirus hay Mycobacterium Intracellulare hoc
khng r nguyn nhn.
Sarcom Kaposi, U lympho d dy, rut, gy chy mu.
+ H h hp:
Vim phi do Pocumpcystic acrinii, c bit cn c chng
kh th, ho khan, thm nhim phi.
+ H thn kinh trung ng:
169

 Vim mng no, p xe.

U lympho.
Lon tr.
+ Ngoi da:
Cc thng tn da v nim mc ko di, tn ti lu trn 1
thng
Vim nim mc thc qun do candida, gy kh nut v au
xng c.
Cc biu hin nh: herpes ming, sinh dc, quanh hu mn,
u mm ly, xi mo g... u mang tnh cht lan to rng, ko
di.
+ Cc u c tnh:
Sarcom Kaposi: mu ta, khng au, s lng nhiu
da, hch v cc b phn khc. Sarcom Kaposi c nhiu,
xut hin d dy, lng bn tay, bn chn, ming hu mn,
mng, ngc, lng.
U lympho, u s pht thng thn kinh trung ng, sau
lan sang tu xng, d dy, rut v a.
iu tri:
Hin nay ngi ta ang tm thuc iu tr v ang i vo cc
hng sau y:
- Tm thuc tiu dit virus HIV: khng c v 2 l do:
HIV "trn" trong t bo, thuc s tiu dit c t bo.
HIV nhim vo t bo mu m phn ln thuc li khng
vt qua c hng ro mu no.
- Tm thuc chng s sinh sn v lan to ca virus HIV sang
t bo khc.
170

Hin nay c hai loi thuc c trin vng ang c th

nghim Italia, Australia v u :
Azidothymidine AZT
Rthavirin
C hai loi ny u l thuc ung v c th vt qua hng ro
mu no, tuy nhin c nhc im:
Gi thnh qu t, ngy ung 6 vin chi ph khong 10 - 20
USD.
Phi dng thuc sut i.
Gy thiu mu nng: xy ra mt s bnh nhn sau 4 8 tun dng thuc.
Tm nhng phng php thay th min dch:
Tim truyn lympho.
Ghp tu.
Ghp tuyn c. :
Cho n nay, trong khi cha c thuc iu tr c hiu, ngi
ta dng cc thuc cha cc nhim trng tha c nh: vim
phi, nhim nm da, a chy, ung th.
- Mt khc, bnh nhn cn lc quan tin tng, tng cng bo
v sc kho bng luyn tp u n, n ung theo ch bi
dng, ngh ngi.
Cn trnh cc yu t lm suy gim min dch thm nh cc
bnh nhim trng virus khc, cc bnh ly truyn qua ng
sinh dc khc, ma tu, thuc l, ru. ng thi c s h tr v
tm l ca gia nh v tp th.
Phng bnh v chng bnh:
Bnh AIDS ly truyn qua 3 cch:
171

 Quan h tnh dc vi ngi c bnh.

Tip xc trc tip vi mu v sn phm c nhim HIV:
T m sang con thi k bo thai hoc khi sinh .
Phng bnh phi trnh hoc chng li 3 cch ly lan trn
y,c th.
+ Cc bin php trnh ly nhim qua ng sinh dc:
Khng quan h sinh dc vi nhiu ngi - tt nht l "thu
chung mt v, mt chng.
Khng quan h vi ngi thuc nhm nguy c cao.
Khng c quan h luyn i ng gii.
S dng comdom.
+ trnh ly nhim do tip xc trc tip vi mu v sn
phm ca mu b nhim HIV:
Ch tim v truyn mu khi tht cn thit.
Kim tra mu v cc sn phm mu trc khi dng.
Kim tra cn thn thng k mu ca ngi cho mu trc
khi quyt nh ly mu.
Kim tra v tit trng mu v sn phm mu nhp ni.
Bo m bm tim, kim tim, kim ly mu, kim xm
chm, kim xu tai c tit trng ng quy cch v khng c
mm bnh HIV.
+ trnh ly t m sang con cn:
Gio dc, khm nghim cc thai ph pht hin sm virus
HIV.
Thng bo trc cho cc sn ph v nguy c c th c ca
thi k mang thai v khi sinh n i vi chu b.
Bnh giang mai
172

Giang mai l mt bnh nhim khun, ly truyn ch yu qua

con ng quan h sinh dc, ting Php, ting Anh u gi l
Syphilis, do mt loi xon khun hnh l xo, gi l Treponema
pallidum gy nn.
Xon khun giang mai ra ngoi c th khng sng c qu
vi ting ng h, cht nhanh chng ni kh, ngc li ni
m t n sng c lu hn, trong nc v lnh - 200C
n vn gi c tnh di ng rt lu, nhit 450C n b bt
ng, v c th sng st trong 30 pht.
Xon khun t nhp c th ngi qua con ng giao hp
(thng qua cc xy xc da v nim mc trong qu trnh giao
hp).
Bnh Giang mai phn thnh hai loi:
Bnh giang mai b mc: do c quan h, chung ch vi ngi
bnh.
Bnh giang mai bm sinh: do thai nhi b ly bnh ca thai
ph (ngi m) khi cn nm trong bng m, nn khi cho i
mang sn bnh giang mai di nhiu hnh thi khc nhau. c
im lm sng ca sng giang mai l mt vt xc nng (ch say
mt lp thng b), hnh trn hay bu dc, bng phng, mu
tht ti, khng c m, khng c vy tr khi b nhim khun th
pht. Nn ca sng giang mai thng rn. l mt c im
quan trng gip phn bit vi cc vt xc khc. Sng ging
mai khng gy au, khng gy nga, v vy, ngi bnh d
khng bit, b qua, nht l n gii, c khi thy thng tn
nhng cng khng i khm nghim, v ngh rng y ch l mt
vt try xc thng thng.
Cc mng nim mc (Mucous pateches) cc nim mc nh
173

mp, quanh mi, quanh hu mn, m h, ngi ta thy nhng

thng tn trt lot, c khi hi ni cao, sn xi hoc nt n,
ng vy tit c cha rt nhiu xon khun v rt d ly
Cc thng tn sn: trn cc vng da khc nhau, thy xut
hin nhng sn, ni cao hn mt da, rn chc, mu ng,
hnh bn cu xung quanh c vin vy, gi l sn giang mai
(papular syphilides). Mt c im rt quan trng l tnh cht a
dng v hnh thi ca cc sn giang mai: sn c vy, sn trt,
sn c m... li a dng v v tr v cch sp xp cc sn: sn
hnh cung, sn hnh nhn, sn quanh nang lng. .
Nhng vng nng v m t ca c th nh k mng, hu
mn, m h, nch; cc sn giang mai thng to hn bnh
thng, chn b ra, b mt phng v t, c khi sp xp thnh
vng xung quanh hu mn, m h, c cha rt nhiu xon khun
v d ly.
Nhng biu hin khc ca giang mai thi k th 2: vim
mng mt, vim gan (gan to, vng da, th nghim chc nng
gan khng bnh thng); vim hng, khn ting, vim mng
xng (au xng v ban m); vim thn (protein niu, ph
chn).
Giai on 3 thng bt u vo nm th 3 ca bnh, ngy
nay, t gp giang mai thi k ny, v thng ngi bnh c
pht hin v iu tr tng i sm v bng loi thuc cng hiu
tt l Penicthne. Giai on ny cc thng tn khng c tnh
cht lan to nh thi k th hai, ngc li thng khu tr
mt ni no ca c th nhng li n su hn nn ph hoi cc
t chc nhiu hn, thng c hnh nhn, hnh cung hoc vn
vo, khng i xng. V vy, ngi ta thng ni: giang mai
174

thi k th hai khng nguy him cho bn thn bnh nhn (v

thng tn tuy lan to nhng li n nng trn mt da) m li rt
nguy him cho x hi (v c cha nhiu xon khun v rt ly);
ngc li, giang mai thi k th 3 rt nguy him cho bn thn
bnh nhn (v n su vo t chc v ph hoi cc t chc ph
tng) nhng li khng nguy him cho x hi (v khng cn xon
khun v khng ly bnh cho ngi khc).
Phng bnh giang mai: trc y ngi ta thng ni n
cch phng bnh c nhn bng x phng, m calomel, m
peniciline... nhng thc ra khng c phng php no bo m
khng ly bnh nu c quan h tnh dc vi ngi mc giang
mai. Dng bao comdom c th ngn chn ly lan phn no, song
vn l mt phng tin mng manh i vi bnh giang mai,
nht l xon khun vn c th t nhp c th ngi qua cc
im tip xc khc khng c bao comdom bo v.
V vy cch phng bnh c nhn m bo nht l khng quan
h sinh dc vi ngi c bnh, tt nht l "mt v, mt chng '.
- Cch phng nga bnh:
Gio dc thanh thiu nin sng lnh mnh.
Chng t nn mi dm.
Ci to nhng ph n hnh ngh mi dm.
Xy ng v p dng mt quy ch hn nhn m bo cho
s pht trin ging ni: khi ng k kt hn cn c y giy
khm sc kho, trong c giy th mu m tnh, khng cho
php ci khi cha khi bnh (nu c bnh).
Gio dc gii tnh, v sinh, sinh hot trong cc trng ph
thng, trong cc on th thanh thiu nin. Gio dc, ph bin
nhng kin thc c bn v bnh giang mai v cc bnh hoa liu
175

khc, nhng biu hin nghi ng mc bnh, nhng nguy hi ca

bnh cho bn thn v cho con chu mai sau, cch phng trnh,
cha tr.
5.3. Cc bnh o mt s loi ng vt lm ly truyn
5.3.1 Mi quan h gia cht thi rn v s kim sot loi
gm nhm
Cc loi gm nhm gy ra mt s rc ri nh: chng ph hu
ti sn, lm con ngi hong s, gy ly .lan bnh tt .v ph
hoi. thc phm ca con ngi. Nhng cht thi rn khng c
qun l mt cch hp l to cho cc loi cn trng v gm
nhm mt gi nh l tng. Chi ph cho vic qun ly cc cht
thi rn gim xung di mc cn thit i vi chi ph cho cc
chng trnh kim sot. cc vc-t truyn bnh v cc bnh do
cc vc-t ny gy ra.
Cc bnh tt do ng vt gy ra bao gm: bnh st xut
huyt, bnh dch hch, bnh trng xon mc cu, bnh vi khun
samon, bnh st do chut cn, bnh u ma, bnh giun xon,
bnh bch huyt.
Chut gy ra nhiu phin toi cho ti sn d tr ca con
ngi. Chng gy rc ri i vi cc n ung v vic bo
qun cc ht ging, chng ph hu ht ging, ht ng cc, v
cc kho d tr khc chut cng gy ra nhng rc ri i vi
nhng nh nui gia cm v cc trang trai nui chim. Chng ph
hu v gy nhim cc cng trnh cng nh gy tc hi i vi
chim v g con. mt vi ni trn th gii chut ph hu t 1
n 1/3 sn lng nng nghip thu hoch c.
Do c tnh gm nhm v o bi, chng gy ra nhng thit
hi i vi cc cng trnh v cc to nh. Chng thng gm
176

nhm dy in, d gy ho hon. Trc y ging chut

Nauy thch o bi v sng di mt t, chng c bit n
vi tnh o bi v lm yu i cc vch ngn nn mng ca cc
con p, v do gy nguy him cho cc cng trnh thu li
ln.
T lu con ngi mong mun kim sot c cc loi
gm nhm bo v ti sn v nng cao sc kho. Nu con.
ngi kim sot c chng, th cn phi bit mt vi c tnh
sinh hc v tp tnh ca chng.
5.3.2 Cc nhn t sinh hc
Cc ging chut ni a bao gm: cc ging Nauy, chut trn
mi v chut nh. Chng l thnh vin ca dng h Rodentia,
gia nh Muridae. Chut l vt hi sinh chng c nhc n
vi mt thc t l - chng sng khng c li cho con ngi chng n lng thc ca con ngi, sng trong nh ca con
ngi, v lm ly lan bnh tt - m khng c s ng gp bt c
li ch no i vi mi quan h ny.
Cc loi gm nhm c mt cp n rng ca trn mi hm
v bi khng c rng nanh. Chng thng c nhng ci ui vi
kch thc mnh v t lng; tuy nhin, nhiu loi gm nhm nh
chut ng, chut g, sc, v sc chut c lng v ui x. Mt
tho lun v cc loi gm nhm chnh i vi vn kim sot,
v nhng tnh trng phc tp sinh hc v nhng bn tnh t
nhin ca chng l cn thit hiu s kim sot chng.
Chut Nauy (Rattus norvegicus) phn ln l loi gm nhm,
o bi. N thng thng l loi ln nht thuc ging chut ni
a v c pht hin tt c cc nc. Mt vi tn thng
thng ca cc loi l chut nu, chut nh, chut thc, chut
177

cng, v chut chin. Chut Nauy c trng lng nng, thn

hnh chc v nng trung bnh t 7 n 10 aox (1 aox =
28,35g) v c chiu di t 7 n 10 inches (l inches = 2,54 cm).
Mt c tnh rt tiu biu ca cc ging chut Nauy l u v
thn di hn ui. Tng chiu di ca ging chut Nauy, ui
cng vi thn v u th khong t 13 n 18 inches. Ging
chut Nauy th c b lng th, v thng c mu xm hoc
xm nu, mt ci mi t, v nhng ci tai nh gn nhau. Mt
ca chng th nh khi so snh vi cc ging chut khc.
Giai on thai nghn ca ging chut Nauy trung bnh 22
ngy; nhng con chut ny s t n s trng thnh v gii
tnh trong khong t 3 n 5 thng sau khi sinh. Ging chut
Nauy c t 4 n 7 la trong mt nm vi trung bnh 20 con
mi nm. Tui th ca ging chut ny khong 1 nm. Thc n
c a thch l rc, tht, c, rau, qu v ng cc. Ging chut
Nauy th ch cn 1 n 1.5 aoxd nc mi ngy. .

chut Nauy
Hnh 4

178

S nhn dng ngoi thc t ca cc loi gm nhm ni a

Chut mi nh (Rattus rattus) th hi nh hn so vi ging
chut Nauy v l nhng k leo tro nhanh nhn. nhiu ni,
chut mi nh c pht hin ch yu pha nam, ngang qua
khp t nc ti b bin Thi Bnh Dng. N c pht hin
Hawaii v khp cc vng lnh ca th gii. C th ca ging
chut ny rt mnh khnh. Chng nng t 4 n 12 aox v di
t 6 n 8 inches. Yu t tiu biu ca ging chut ny l ui
di hn thn v u (ui th di t 7 n 10 inches. Tng chiu
di ca ging chut ny l t 14 n 18 inches). Ging chut
ny c mi nhn vi nhng chic tai ln v mt to. Chut ci c
giai on mang thai trung bnh 22 ngy; nhng con chut con s
t n trng thnh v gii tnh trong vng t 3 n 5
thng. Trung bnh chut ci t 4 n 6 la mi nm v trung
bnh t 6 n 8 con mi la. Ging chut ny thng sng trn
mt t, trong nh, gia cc tng, trn tng, trong cc hp
rng, hoc l ngoi tri trn cy v nhng gin nho rm rp.
Thc n m ging chut ny a thch l rau, qu, ht ng cc.
N cng l i tng cnh tranh vi con ngi v lng thc.
Ging chut nh (Mus musculus) ph bin nhiu nc. N
c ci thn di v nh, vi trng lng trung bnh t 1,5 n
3,25 aox. ui di t 4 n 4 inches, mi nhn, ci tai ln v
mt to sng chut ny c tui trng thnh v gii tnh trong
khong 1- 1,5 n 2 thng sau khi sinh. Giai on mang thai l
19 ngy, chut ci 8 la mt nm vi s lng mi la t 5
n 6 con. Tui i ca ging chut ny thng di 1 nm.
Chng sng trong nhng khong khng gian trong nh nh gia
tng v t, trong cc thit b hoc l ni gi thc n. ngoi
179

tri, chng sng trong cc bi c di, bi rc hoc cc ng c.

Thc n m chng a thch l ht ng cc, nhng nhn chung
chng n hu ht cc loi thc n n c m con ngi s
dng.
Cc loi gm nhm rt nhy cm i vi ting ng. Chng
c nhng chic lng bo v ton b c th, nhng chic lng
ny c vai tr nh nhng xc tu hoc nhng c quan nhy cm.
Do , chng thch chy dc theo tng v gia cc vt ni
chng c th gi cc c quan nhy cm tip xc vi b mt
thng ng hoc mt phng gip n b li kh nng th lc km
ci. iu ny th cng c khng nh hn v chng b m
mu. Cc loi gm nhm c mt gic quan cc k nhy bn vi
mi v c th pht hin cc mi thm ca hu ht cc loi thc
phm m con ngi s dng; v vy, chng mc by bi con
ngi vi cc ming mi by v.v...
Cc ging chut Nauy thch o bi v sng di mt t.
Chut mi nh thch sng bn trn mt t, v tt nhin
chut nh thch sng gn con ngi. Thuc tnh o bi ca cc
loi gm nhm him khi cch xa ngun nc v thc n.
Cc loi gm nhm phi gm nhm lm mn s pht trin
ca rng ca (4 n 6 inches mi nm). Nu khng gm nhm,
rng ca s mc v bt kn ming ca chng. Vi vic gm
nhm nh vy chng ph hoi rt mnh ti sn ca con ngi.
Mt s du hiu nhn bit s c mt ca cc loi gm
nhm l: ng i, hang, t v du hiu gm nhm. Ngoi ra
cn c nhng du hiu khc na l nc tiu, lng v mi c th
chng.
5.3.3 Bn mc tiu i vi vic kim sot loi gm nhm
180

Qun l vic kim sot loi gm nhm c chia ra thnh 4

mc tiu ring bit sau:
- Loi b cc ngun thc phm.
- Loi b ni sinh v hang .
- Xy dng cc cng trnh v to nh chng li chut.
- Xy dng cc chng trnh tiu dit.
- Nu lm tt cng vic qun l cht thi rn, con ngi s
kim sot lu di v to nn mt mi trng trong sch.
- Nu rc thi c bo qun, thu thp v b tr mt cch hp
l s ng gp nhiu vo vic ly i nhng i hi ca loi gm
nhm v cc loi thc n cn st li.
Vic loi b s sinh sn v ni tr n l mt cch thc khc
kim sot cc loi gm nhm. Nh tho lun phn trc,
vic m rng cc ni rc cung cp mt ni tr ngu cho cc
loi gm nhm. Rc ri cung cp mt "ngi nh" hoc l ni
tr ngu cho cc loi gm nhm, v chng ch phi di chuyn mt
qung ng rt ngn n ngun thc n. Mt s cng ng yu
cu rng tt c cc ph thi phi c lu gi cao t nht
6 inches bn trn mt t. cao ny, cc vt liu s khng
to thnh ni tr ngu cho chut. G khng nn c cht ng
trc tip trn mt t rc ri v cc vt liu thi nn c
chuyn i mt cch nh k ngn chn s lm t. Cc thit b
c nh my git, ti vi, t lnh cng nh xe con, xe ti v cc vt
liu thi rn khc cng c th to thnh ni sng cho chut.

181

Hnh 5
Cch t by chut trong nh
Mc tiu th t i vi kim sot loi gm nhm l tiu dit
chng. Nu thy thc s cn thit i vi chng trnh ny th
s nh mt 3 n lc ban u i vi vic c gng lm cho
chng cht i ngn chng vo nh, hoc l xy dng chng li
chng. Cc chng trnh tiu dit thng khng cn thit.
Phng php c a thng i vi vic tiu dit chng l cc
phng thc t nhin v c tnh truyn thng, iu c ngha
l dng mo. Vi phng php ny, ho cht khng c a
vo mi trng v mo c th tr thnh thnh vin ca gia nh.
Tuy nhin phng php ny khng c khuyn co cho cc
nh hng, ca hng tp phm v cc ni ct gi thc phm khc.
C rt nhiu loi thuc dit chut c bn trn th trng,
phn nhiu trong s l c i vi con ngi. Ngi ta phi
cc k cn trng khi la chn cc loi thuc ny v a chng
n vi chut. Hai loi thuc c gii thiu s dng bi
ngi khng c chuyn mn l Squill v Warfarin.
Squill thng gi trong giy bc nh ko hoc ko gm.
Khi s dng cht ny ngi s dng nn bit l mt loi

182

thuc chut mt ln. Nu chut n lng thuc ny, chng s

b git cht bi triu chng t lit i vi c tim. T lu loi
thuc ny l mt loi thuc gy nn, bt c ngi no b ng
c do n phi loi thuc ny s nn ra cht c ngay tc th.
Chut th ngc li, chng khng th nn ra c. Cn t mt
lng thuc vt qu lng ban u git cht chut ngay
khng chut c xu hng nhn thuc.
Loi thuc chut th hai c gii thiu l mt nhm c tn
gi l anticoagulant, trong hu ht l Warfarin. Warfarin
c t trong ht ng cc. Khi chut n phi chng s b long
mu v chy mu, mu r ra t cc mch mu gy ra trng thi
suy kit cho ti cht. Nu mt tr em n phi Warfarin th
Vitamin K s c nng cao trong mu.
Mt cch thc khc thng c p dng dit chut l s
dng by. By phi t dc tng, gn ng i, hang chut
v.v... Cc by chut thng s dng ming mi hp dn nh lc
chin b, pho mt.
Hu ht cc cch thc c c i vi s kim sot chut l
c gng lm cho chng cht i v khng cho chng ni sng.
l phng php d dng nht v kinh t nht c a ra
lm sch mi trng.
5.3.4 Cc thng tin chung v ng vt chn t
Mui
Mui b quy trch nhim cho vic lm ly lan bnh tt cho
hng triu ngi mi nm trn th gii. Mt s bnh chng reo
rc gm bnh st vng da, st rt, vim no v.v... Mui trng
trong nc v pht trin theo 4 giai on: trng, u trng,.
nhng v trng thnh. Ba giai on u xut hin trong nc.
183

Mui ci trng thnh ht mu ngi v ng vt. Mui c

sng da vo hoa qu. Do , ch c mui ci mi l tc nhn
truyn bnh. Ch rng giai on u trng v nhng phi c s
tip xc vi khng kh, do s dng s cn thit ny nh mt
cch thc tiu dit chng bng vic phun thuc dit u trng
trn b mt nc. Mui trng thnh c th chia thnh 3 phn:
u, ngc v bng. u c ru, mt kp v phn ming. Cc b
phn ming gm c vi di. Chic vi di l phn ht mu. N
c thit k cho vic chc thng qua da ht mu. Bng cch
thc ny chng lm ly lan bnh tt. Mui hot ng vo bui
ti v ban m, ban ngy chng khng hot ng. Hu ht mui
ci i hi mu trc khi chng c th trng. C rt nhiu
loi mui, chng cn ngi v ng vt gy ra tnh trng st cn
ng vt. Hu ht mui thch nghi mt khong nhit t 80 90oF.
Nh trong trng hp kim sot chut, vic qun l tt cc
cht thi rn rt c ch trong vic kim sot cn trng. Cc hot
ng tiu dng v nhng n lc trong vic bo qun, thu thp v
b tr cht thi rn c th tit kim tin v thi gian trong vic
kim sot ng vt chn t.

184

Hnh 6
Cc giai on bin i hnh thi ca Anophelines v Culicines

Rui
Nhiu th k nay con ngi chin u chng li cc loi
cn trng nh cc loi gy hi, nhng k reo rc bnh tt v ph
hu ma mng. Rui sng gn gi vi con ngi t rt lu
trc khi c s ghi chp lch s. Ngy nay, n c nhn ra l
mt yu t cc k nguy him i vi cng ng. Nm ny qua
nm khc, chng quy ry con ngi v lm ly lan bnh tt.
Rui c th lm ly lan bnh tt nh st thng hn, bnh ly,
a chy, bun ng chu phi v cc bnh khc gy t vong cho
hng triu ngi trn th gii. Do , s kim sot rui l cn

185

thit kim sot bnh tt v khng ch ly lan.

Rui lm ly lan cc bnh tt, mang i cc vi trng theo 5

cch sau y:
(l) qua ng ming,
(2) qua cht bi tit,
(3) trn c th v lng chn,
(4) trn cc tm dnh ca chn
(5) thng qua ng rut bng cch thi phn.
Ngoi vic lm ly lan bnh tt, rui cn quy ry vi nhng
vt cn. Rui chung nga v rui en l nhng th d v loi
cn ht. Mt s lng ln rui en c bit n vi vic cn
gia sc v git cht chng.
Gin
Gin sng cng vi con ngi v gn con ngi. Chng tr
n trong nhng k nt, k h trn tng v xung quanh ni
ca con ngi. Chng tn ti bng vic n cc thc n v rc
186

thi ni m con ngi sinh sng, lm vic v i li. Cng ging

nh nhiu loi cn trng gy hi khc trong nh, chng di
chuyn nh vt trung gian lm ly truyn bnh tt gia ngun
bnh m con ngi to ra (nh x cng rnh, rc ri, v.v...) v
thc n m con ngi tiu th. Chng c th mang cc mm
bnh chn, c th, ming v rut.
Gin rt thch tinh bt nh: ng cc, cc sn phm bnh m
v ba sch. Chng ht bia, n pho mt, da v cc ng vt cht.
Chng truyn mt mi rt kh chu vo thc n khi chng chm
vo Chng nn ra cht lng t ming trong lc chng n v thi
ra phn c cha ng cc vi sinh vt gin khng bay nhng vn
ng theo kiu lt i. Hu ht gin xut hin vo ban m v
ch hot ng vo ban ngy khi chng b nh ng hoc rt i.
Chng thch sng trong nhng khu vc m t m chng hn
nh nhng k nt hoc khe h gn l, t lnh, ni un nc,
bnh pha c ph.
C mt s loi gin, tuy nhin c 3 loi s c tho lun
di y:
Loi gin Chu M Periplanata Americana c ngun gc
t Trung Phi nhng c th c pht hin trn khp th gii.
Ging nh cc loi gin n phi tri qua s bin thi khng
hon thin. Giai on nhng c mu trng nhng ngay lp tc
chuyn thnh nu xm v cui cng chuyn thnh mu nu
ti
Loi gin c, Blattena germanica thng tm thy trong
cc nh hng. N c th i vo cc chai nc ung, khoai ty,
hnh, cc thc phm khc v my mc. Gin c nh v c
mu hi xm. Gin m mang trng trong mt ci "ti trng"
187

mt thi gian ngn cho ti trc khi trng n (mt ngy

trc khi trng n). Chng rt mn .
Gin phng ng, Blatta Orientalis l nhng loi c mu
nu ti hoc en sng nhiu nc. Chng cng sng trong
cng, tng hm m t, bn ngoi to nh...
5.3.5 Cc ng vt chn t khc
Ve, chy, rn, bt v b cht lm ly lan bnh trong cng
ng. Cc loi trn cn ht v ly lan bnh tt bi vic ht mu.
Ging nh rui, h thng v sinh tt l c s kim sot hu ht
cc loi cn trng.
Cc bnh sinh ra do ng vt chn t
St xut huyt - bnh sti Rickettsia (st ly truyn, st sinh
ra do chy).
Tc nhn chnh: Rickettsia prowazeki
Cch thc ly truyn: chy rn Pediculus humanus ht mu
ca ngi bnh st xut huyt. Chy rn lm ly truyn qua
ng bi tit trong phn ca chng v thng bi tit ra vo lc
n. Con ngi b ly nhim bi s ch st phn hoc nt vo
vt cn hoc vo b mt cc vt xc. Vic b nhim phn chy
rn c th gii thch cho mt s nhim trng.
Tc ng ln c th. thng t ngt v c du hiu au u,
n lnh, s kit sc, st v au chung chung. Cc vt pht ban
trn c th xut hin t ngy th nm n ngy th su.
Gia on p trng: t 1 n 2 tun (thng thng 12 ngy).
Chui ly nhim: vt ch -> tc nhn chnh -> xc chy rn > km v sinh
Bin php kim sot: s dng bt dit cn trng d
khong thi gian thch hp cho qun o v con ngi sng trong
188

iu kin chy rn. Ci thin cc iu kin sng (tm v git).

St ni gai c (st a phng, st do b chp
Tc nhn chnh: Rickettsia typhi (Rickettsia mooseri)
Cch thc ly truyn: ly nhim qua b cht chut (thng
l Xenophylla cheopsis), chng truyn rickettsia trong lc ht
mu v nhim qua cc vt cn v cc vt thng da.
Tc ng ln c th. tin trnh ca bnh st ni gai c tun
theo cch bnh st pht sinh t chy rn nhng nh hn.
Giai on p trng: thng t 10 n 12 ngy; thay i t 6
n 21 ngy.
Chui ly nhim: vt ch -> tc nhn chnh -> ve
Cc bin php kim sot: ngn chn s tip xc vi cc con
ve truyn bnh bng bin php phng nga cc tc nhn chng
li vect truyn bnh, bng cch git qun o v chn vi ho
cht dit khun (benzyl benzoate) v p dng thuc tr rp.
Phun lindane hoc malathion.
Mui
Mui gy st vng da (Aedes aegypti)
Cc bnh ly truyn: bnh st vng da th, bnh st xut
huyt, vim no, bnh giun ch, giun t.
Cc c tnh sinh hc: c 4 giai on trong cuc i ca tt
c cc loi mui: trng, nhng, u trng v trng thnh vi 3
giai on u xy ra trong nc.
Mui bn thun chng c th sinh sn trong cc thng nhn
to xung quanh ni sng ca con ngi. Trng c tng
qu mt trn b mt cc thng cha trong hoc trn cc rnh
nc v c kh nng chu ng iu kin kh trong vng vi
thng. Chng p trng rt nhanh trc khi cc thng cha b y
189

nc tr li. Vic p trng c th din ra trong 2 hoc 3 ngy

nu nh nhit cao. Cc u trng c th hon ton pht trin
trong 6 n 10 ngy hoc c th bin i lu hn 3 tun.
Nhn dng: loi nh v sm vi hnh dng n lia, cc ng
trng bc trn ngc v cc di trng trn cc on xon.
Mi trng thch nghi: a thch nhit m. Rt d b nh
hng bi lnh v thng khng sng st c qua ma ng
min bc M. c tm thy trong thng cha nhn to xung
quanh ni ca con ngi, chng hn nh: l hoa, thng thic,
bnh, l, xm lp xe t, nh v sinh khng s dng na, b
cha nc, thng nc ma, mng nc trn mi nh, v cc l
trn cy.
Cc bin php kim sot t lu loi mui ny thch sng gn
ni ca con ngi, gi sch ni sng v dn quang l bin
php khng ch s sinh sn ca mui. Can, chai l, b nc cho
chim tm, cc mng nc, lp c, xe t, ch trng by c,
thng ti nc v cc dng c c nn c di i ngn chn
mui lm ni trng. Nu trng khng p th tt yu s khng
c mui trng thnh.
Mui gy nh st rt.(Anopheles quadrimaculatus) y l
loi rt quan trng i vi vic ly truyn bnh st rt nhiu
nc.
Cc bnh ly truyn: st rt; c pht hin thy s ly
nhim vi cc virus vim no v c th c vai tr trong vic lm
ly lan bnh giun ch.
Cc c tnh sinh hc: trng ca mui anophel lun c
tng qu mt trn b mt nc v c h tr bi mt vt nh
chic phao. Mui ci trng mt t 100 qu hoc hn. Trng
190

c p trong khong t 2 n 6 ngy; giai on u trng cui

cng t 6 n 7 ngy cho ti vi tun, ph thuc vo loi v cc
iu kin mi trng, c bit nhit nc.
Hu ht mui anophel ht mu ngi trc khi trng vo
ma ng thng vt qua bi vic ng ng, mui ci ng
ng c th tn ti t 4 n 5 thng. Mt con mui ci c th
ti 3000 trng trong 12 ln .
Nhn dng: kh to, nu sm vi 4 chm en gn gia cnh.
Xc tu v xng c chn hon ton en.
Mi trng thch nghi: vic sinh sn ch yu trong cc b
nc sch cc ao v ni nc cn. Loi ny th hin s a thch
nc sch v tnh l nc trung tnh cho ti kim nh. Cc
ni c tr thng l cc ao ngm nc vi, l o, vng nc
ma, bi ly, nhnh sng, cc dng l , cc b cn, v cc ni
nc ng ca cc b cha v h. S sinh sn ln nht trong
nc cc cy mc di nc hoc cc cnh tri ni, v cy v
l cy. Nhit thch hp nht cho s pht trin t 80 n 900F.
Mt ci ao c xy dng khng thch hp c th l mi trng
thch hp i vi loi mui nay.
Cc bin php kim sot: s thay i mi trng to ra mi
trng khng thch hp, theo phng thc sinh sn ca mui
b thay i, cc phng thc l nhng cch kim sot mui:
Kim sot t nhin - vic lp cc h su, ch ln, m ly v
vng ly bng t hoc cht khc. o su hn cc rnh
mng... lm cho nc chy. S thay i bt thng ca mc
nc ao, b cha nc v s ngn nc khc cng c s
dng. y l cch thc kim sot mui cc h TVA.
Mui nh phng bc (Culex pipiens) v mui nh phng
191

nam (Culex pipines quinquefasciatus)

Cc bnh ly truyn: vim no St.Louis, bnh giun ch.
Cc c tnh sinh hc: trng thnh tng m t 50 n
400 qu. Nhng m ny c bit l s lng ln, tri ni trn
b mt nc. Trng c p 1 hoc 2 ngy trong thi tit m, 8
n 10 ngy th hon thin giai on u trng v nhng. Loi
ny c th tn ti v trng m khng cn ht mu. Ch hot
ng vo ban m.
Nhn dng: mu nu c kch thc trung bnh vi cc vch
ngang mu trng trn bng nhng khng c vt ni bt.
Mi trng thch nghi: nhng loi ny pht trin nhiu
trong cc thng ng nc ma, lp, thng, bnh thic, v hu
nh trong tt c cc thng cha nhn to. Chng sng trong cc
h ga, cc rnh nc tn trn ng ph, cc b chm b nhim
v cc hm cha phn. Sn phm nng thng c pht hin
trong nc vi hm lng hu c cao. Mi trng m thch
nghi cho s pht trin nhanh.
Cc bin php kim sot: cng ging nh cc bin php i
vi loi Aedes.
Con ve
Ve ch chu M (Dermacentor variabilis) v ve g
(Dermacentor andersoni)
Cc bnh ly truyn: st lm m (st sinh ra do con tch),
st do con tch Colorado, st Q, t lit.
Cc c tnh sinh hc: c 4 giai on pht trin trong cuc
i: trng, u trng c 6 chn, nhng 8 chn, trng thnh. Loi
ve thng cng sinh cht ch vi cc ng vt ch. Con ci
trn b mt t. Con ci mt lng ln trng i khi ln n
192

hng nghn qu; n cht sau khi trng. Trng p trong hai
tun ti vi thng ph thuc vo nhit , m, v cc nhn t
mi trng khc u trng, hoc "ve ging" c 6 chn v khng
th phn bit gii tnh. C hi k sinh trn vt ch l tm thi,
i khi c to c s ko di mt cch cng bc. Sau khi
ht mu, cc u trng no mu thng ri vo t v rng lng
chuyn thnh giai on nhng 8 chn: Giai on ny phi chu
ng mt thi k ch i ti hn i vi vt ch thch hp. Mc
d chu trnh sng ca loi ve c th hon thin t hn mt nm,
nhng n c th i hi hai nm hoc lu hn.
C hai con c v ci u l nhng k ht mu v c hai u
i hi c chm sc mt vi ngy trc khi giao phi. Sau khi
ve c no , n thng giao phi vi mt hoc nhiu ve ci ri
cht. Sau qu trnh giao phi, ve ci ri trn mt t. Sau mt
vi ngy trng pht trin ve ci bt u trng. Sau khi
mt vi ngy ve ci cng cht.
Nhn dng: ve c mt tm chn lng v c vut thon v
pha trc
Mi trng thch nghi: cc yu t kh hu, c bit l nhit
, l nhng yu t quan trng i vi hot ng v pht trin
ca ve. Mt vi loi ve th cc k d thay i cc chc nng ca
chng chng li tnh khc nghit ca nhit , mt s tn ti
qua ma ng lnh lo nh loi trng thnh, nhng v u trng
ng ng, cc con khc tn ti c nhit cao v iu kin
kh. Trong hu ht cc loi, nhit cao hn ma xun v
ma h lm tng s pht trin v hot ng ca chng.
Cc bin php kim sot (cho ngi): gi qun o ngay ngn,
cho ng qun vo trong tt v cho ui o vo trong qun. Trnh
193

ngi trn nn t v trn cc ming g cc khu vc rm rp.

Kim tra nh k c th. Pht quang v t cc bi cy dc bn
ng, duy tr vic ct c to ra nhng khu vc lm gim kh
nng ph hoi ca ve. Trong cc khu vc gn dn c ct c s
gip cho vic kim sot c cc vt ch gm nhm nh b ca
chng. S dng thuc dit ve trn da l khng hin thc; tuy
nhin, trong qun i c s dng qun o tm thuc dit chng.
Cc bin php kim sot (cho ng vt): s dng bt b cht
v ve" (c th khng c hiu qu i vi cc con ch ln).
Ronnel, mt loi thuc c photpho tiu dit cn trng (dng
vin thuc) c th c c chp nhn bi bc s th y. Ve
c kim sot trong cc khu vc sinh trng bng thuc dit
chng (bi hoc phun). Chng c th c kim sot bng vic
di chuyn cc vt ch nh ch. Ve k sinh trn gia sc c th
c kim ch bng vic lun chuyn cc ng c. Cc loi k
sinh trn hu nai (Bonnelia bungdonferi) lm ly lan bnh bch
huyt.
Con gh
Bnh nga hoc bnh gh (Sarcoptes scabiei)
Cc bnh ly truyn: bnh gh. Bnh nm vy cu, bnh
gh Texas ca gia sc, bnh l ch v nga, bnh st xut
huyt, bnh u ma rickettsial, bnh vim no, bnh vim da,
bnh hu hoi phi, cc bnh v ng rut v tit niu.
Cc c tnh sinh hc: ci gh trng v p trng thnh u
trng tri qua 2 hoc nhiu hn cc giai on nhng v cui
cng trng thnh u trng c mt cp chn trong khi giai on
nhng c 4 cp. Gh ci o l bn di pha ngoi ca lp da
v trng trong nhng ng ng ngon ngoo m chng o.
194

Trng c p thnh u trng. Mt s tc gi tin tng rng gh

c ch c giai on nhng v hon thnh chu trnh sng trong
t 9 n 11 ngy; gh ci c 2 giai on nhng v mt t 14 n
17 ngy - c l lu hn trong thi tit lnh hon thin chu
trnh sng. Gh trng thnh sng c khong 1 thng.
Nhn dng: c th ca chng khng phn chia thnh tng
khc r rng. Gh ci trung bnh di t 0,2 n 0,4 tm v gh
c th nh hn. C th ging nh chic ti ovan; b mt c th
c cc np nhn mn; lng mao di.
Mi trng thch nghi: ci gh thng xut hin nhng ni
tr ngu nh b, c bit trong cc mng chn gia cc ngn v
khe ca lp da c tay.
Cc bin php kim sot: by hoc nh thuc c cc loi
gm nhm loi tr ngun thc n cn thit cho vic nui
dng v sn sinh gh. Cch l chng khi ni rc, lng
thc c trong cc thng cha chng chut. Di di cc khu
vn gn nh, ct ta cc bi rm sao cho cch t nht cc to
nh 1 yard (0,914 m). Thay i iu kin mi trng cho php
nh sng v khng kh c lu thng, do s lm kh ro cc
ni m t. Sunphua cng c s dng nhiu nm nh l
mt loi thuc dit cn trng.
Rui
Rui nh (Musca domestica)
Cc bnh ly truyn: bnh khun ly, bnh a chy tr em,
bnh st thng hn, bnh ph thng hn, dch t, khun amip,
giun kim, giun vng, giun a.
Cc c tnh sinh hc: giai on pht trin ca rui nh bao
gm trng, u trng, nhng v trng thnh. Cc giai on ny
195

i hi t 8 n 20 ngy trong iu kin bnh thng. Rui ci

bt u trng trong vng t 4 n 20 ngy sau khi trng
thnh. Trng c hnh ovan, mu trng v nh, c chiu di
khong 1 mm. Rui ci t 5 hoc 6 ln trong vng i ca
n, mi la t 75 ti 150 trng. Trng thng c t trong
cc khe nt v khe h cch xa nh sng. Qu trnh p trng din
ra trong vng t 12 n 24 gi trong ma h. Giai on u trng
cui cng t 4 n 7 ngy trong iu kin thi tit m. Khi sn
sng pht trin thnh nhng, u trng thu nh li cho ti khi
hnh thnh v bc ging nh vin thuc di khong 6 mm. Giai
on nhng thng ko di t 4 n 5 ngy. Khi giai on
nhng hon thin, rui ph v lp v v kt thc giai on
nhng v thc hin cc cng vic ca mnh bn ngoi. Cnh
c m ra v thn c m rng, kh ro v dn cng li.
Nhng i hi ny mt khong 1 gi trong cc iu kin ma
h. Tui trng thnh ban u t c trong khong 15 gi.
Vic kt giao c th c din ra. Mi thng c hai th h hoc
nhiu hn c sn sinh trong iu kin thi tit m.
Nhn dng: loi b, ngc v bng xm di 6 n 9 mm. Ngc
c 4 di ti theo chiu dc, cnh bng thng c mu xanh xm
c bn, vn cnh th 4 c gc rc r, kt thc trc u cnh.
Ru c ch cu lng mn ging nh lng chim.
Mi trng thch nghi hu ht bt c kiu kh hu m no,
vt liu hu c m cng c th cung cp ngun thc n cho u
trng rui nh. Phn ng vt v rc ri l nhng vt trung
gian nui dng l tng. Rui khng hot ng nhit
di 450F v b tiu dit nhit thp di 320F, hot ng
hon thin xy ra khi nhit t n khong 700F. Rui l bc
196

tranh ca vng nhit i.

Cc bin php kim sot: v sinh ni lu gi rc v thu dn
thng xuyn. Kim sot phn ca cc ng vt mu nng. Hn
ch vic m cc ng rc. V sinh bi chn lp. S dng my
nghin rc v lm ng rn. S dng cc l t. thi cht
thi cng nghip v rc thi ng quy cch. Loi tr vic tch tr
cc cht hu c lm duy tr iu kin m ko di to iu kin
sn sinh rui. Loi tr c di khi c th, s dng in dit
rui (thng rt tn km), hoc cc phng php ho hc nh
thuc dit u trng, b rui, phun thuc v.v...
Rui nga en (Tabanus atratus)
Cc bnh ly truyn: rui nga en lm ly lan mt s bnh
nghim trng i vi con ngi v ng vt, gy ra bi cc
virus (bnh vim ming, bnh t ln, bnh vim no
Califomia), vi khun (bnh than), cc sinh vt ging nh
rickettsia (bnh st Q), trng (bnh xura) v giun ch. Rui nga
en l k th chnh ca gia sc v nga.
Cc c tnh sinh hc: nhiu loi trng trn cy gn nc
v u trng ca chng pht trin trong t m t v nc. Loi
rui ny c th mt t 2 n 3 nm pht trin. Rui nga l
nhng k cn ht nguy him, cc vt thng gy ra c th nga
rt nhiu ngy. Ch rui ci mi ht mu; rui c n mt hoa.
Nhn dng: kch thc ln; c 5 t pha sau trn cnh v
3 ru chia on.
Mi trng thch nghi: t m, trong bng ti ca cy, trong
cc bi c kh v tha tht, ni him khi nc ng hoc chng
khi no c. Mt vi u trng pht trin trong t c kh.
Rui chung nga (Stomoxvs calcitrans)
197

Cc bnh ly truyn: c th l mt vect ca bnh sung (bnh

trng ca nga v la) v ly truyn bnh thiu mu (virus bnh
ca nga) u trng rui chung nga l nguyn nhn gy bnh
vim tu nga v ng vt ni a. Bi v tp tnh ht mu ca
chng, chng th b nghi ng bi vic truyn mt s ln bnh
tt.
Cc c tnh sinh hc: n khng sn sinh t phn ngi v
thng khng b thu ht bi phn v rc. Do , n t c kh
nng mang mm mng ca bnh a chy v cc bnh ng rut
khc u trng pht trin mt mt thi gian t 8 n 30 ngy hoc
hn, ph thuc vo nhit .
Nhn dng: ngc di 5 n 6 mm vi mu xm v c 4 di
ti xp theo chiu dc v m xanh pha sau u, bng nhum
mu xm vi cc chm ti. C con c v ci l nhng k cn
ht rt nguy him. N tiu biu cho tt c cc ging rui ni a
bi c vi chch th ra ging nh li l pha trc u.
Mi trng thch nghi: con ci trng trong nhng cy mc
hn l trong phn, trong thn rm r, trong ng c ln men,
m c, c lc, hoc phn chung nga phi trn u vi
rm hay c lc
Cc bin php kim sot: b thi cn thn i vi cc cy
mc, kim sot cc ng c ln men, c lc kh, kim sot ni
m phn c phi trn vi rm, thc hin v sinh mi trng
tt.
Rui en (Simulium venustum)
Cc bnh ly truyn: mt s loi rui en truyn ng vt
nguyn sinh ti vt v g ty.
Cc c tnh sinh hc: c hai gii u ht mt hoa v hu ht
198

con ci ht mu. Trng c gn cc dng nc, u trng v

nhng th c tm thy km vi ngm, que, hoc cy ci.
Tui trng thnh t giai on nhng trong cc kn chm di
nc v tri trn mt trong nhng bt kh. Nhiu loi kt i
ngay sau khi sinh ra. Cc vt cn ca rui en u tin khng
au, nhng sau tr nn sng phng, cng li, v au, i khi
gy nhim trng t vt xc da. Chng bu li thnh n trn
nhng phn trn ca c th, c bit trn u, i vo mi, mt,
tai v mm.
Nhn dng: di t 2 n 5 mm, c th rn chc vi nhng
chic ru ngn, cnh c nhng vn pha trong kh pht trin,
v mt ci ngc g. Chng thng c gi bng mt ci tn
rui tru.
Mi trng thch nghi: chm trong cc dng nc, cy l
nhng vt c th lm ni bm ca trng, u trng.
Cc bin php kim sot: to ra mt mi trng khng thch
hp cho rui, s dng cc loi thuc dit cn trung, tm kim k
th t nhin ca chng.
Rui nai
Cc bnh ly truyn: nhiu nc rui nai quan trng trong
vic truyn bnh c tnh a phng c bit n min
Ty nh bnh st. Chng mang vi khun bnh than t ng vt
ni a n ngi.
Nhn dng: c chiu di trung bnh t 6 n 12 mm, thng
c cnh m khoang. Rt ging vi cc c tnh ca rui nga.
Mi trng thch nghi: t m, trong bng ti ca cy, trong
iu kin kh ro ca cc bi c tha ni him khi c nc ng
hoc khng bao gi xut hin. Mt s u trng pht trin trong
199

iu kin kh ca cc bi c.
Cc bin php kim sot: vic kim sot rt kh khn - thuc
dit rui cha c hiu qu .
Chy rn
Bn thn (Pediculus humanus humanus)
Cc bnh ly truyn: bnh st, bnh st chin ho, bnh st
hi quy do chy rn.
Cc c tnh sinh hc: c 3 giai on trong vng i: trng,
nhng, trng thnh. Trng c mu nu nht, chiu di 0,8 mm
v chiu rng 0,3mm. Trng (c gi l "trng chy") c
gn kt thnh si trong qun o lt. Trng c p bi nhit t
c th v p trong khong 1 tun. Sau khi pht trin t trng,
nhng rng lng 3 ln trc khi tr thnh con trng thnh v
gii tnh. Ton b chu trnh hon thin vng i ca chng
khong 18 ngy. C th chy rn trng thnh khc khng nhiu
so vi nhng ngoi tr kch thc v trng thnh ca gii
tnh. Con c nh hn con ci. S kt giao xut hin thng
xuyn v bt c lc no trong i sng trng thnh, t 10 gi
u cho ti lc gi. Chy rn c th 9 n 10 trng mi ngy
vi tng s t 270 n 300 trng trong sut cuc i. Chng c
th di chuyn kh nhanh t vt ch ny sang vt ch khc hoc
t ngi ti b thng.
Nhn dng: c chiu di 2 n 4 mm, bng ko di, khng
pht trin lng bn, chn c 3 cp tng ng nhau, c mu
trng xm nht v chn c vut ging nh mc.
Mi trng thch nghi: loi chy rn ny pht trin mnh
mt trong ca qun o, tip n l cn ht mu. Chng sng da
vo mu ngi lm ngun thc n. Rt kh tm phng thc
200

cch l chng khi ngi.

Cc bin php kim sot: kim tra qun o dc theo cc np
gp v ng may ni. Thng xuyn git bng nc nng.
Git kh c th c s dng tiu dit chy rn trn qun o
len. S dng x phng v cht ty ra. Rc bt dit cn trng.
Tm vi nng sa cao (i hi mt n thuc ca bc s).
Chy rn u (Pediculus humanus capitis)
Cc bnh ly truyn: bnh chy rn
Cc c tnh sinh hc: s bin thi ging nh chy rn trn
ngi. Loi ny sng trn u v vng c. Trng c gn kt
vi tc ca da u. Mn , khong 4 trng mi ngy vi
tng s 88 trng trong ton b cuc i.
Nhn dng: di 1 n 2 mm, bng ko di khng c s pht
trin ca lng bn; c 3 i chn tng t nhau; c mu trng
xm vi mp mu ti.
Mi trng thch nghi: hu ht ph bin pha sau c v sau
tai. Chng a thch nhit v ph bin tr em.
Rui nai
Cc bnh ly truyn: nhiu nc rui nai quan trng trong
vic truyn bnh c tnh a phng c bit n min
Ty nh bnh st. Chng mang vi khun bnh than t ng vt
ni a n ngi.
Nhn dng: c chiu di trung bnh t 6 n 12 mm, thng
c cnh m khoang. Rt ging vi cc c tnh ca rui nga.
Mi trng thch nghi: t m, trong bng ti ca cy, trong
iu kin kh ro ca cc bi c tha ni him khi c nc ng
hoc khng bao gi xut hin. Mt s u trng pht trin trong
iu kin kh ca cc bi c.
201

Cc bin php kim sot: vic kim sot rt kh khn - thuc

dit rui cha c hiu qu.
Chy rn
Rn thn (Pediculus humanus humanus)
Cc bnh ly truyn: bnh st, bnh st chin ho, bnh st
hi quy do chy rn.
Cc c tnh sinh hc: c 3 giai on trong vng i: trng,
nhng, trng thnh. Trng c mu nu nht, chiu di 0,8 mm
v chiu rng 0,3mm. Trng (c gi l "trng chy") c
gn kt thnh si trong qun o lt. Trng c p bi nhit t
c th v p trong khong 1 tun. Sau khi pht trin t trng,
nhng rng lng 3 ln trc khi tr thnh con trng thnh v
gii tnh. Ton b chu trnh hon thin vng i ca chng
khong 18 ngy. C th chy rn trng thnh khc khng nhiu
so vi nhng ngoi tr kch thc v trng thnh ca gii
tnh. Con c nh hn con ci. S kt giao xut hin thng
xuyn v bt c lc no trong i sng trng thnh, t 10 gi
u cho ti lc gi. Chy rn c th 9 n 10 trng mi ngy
vi tng s t 270 n 300 trng trong sut cuc i. Chng c
th di chuyn kh nhanh t vt ch ny sang vt ch khc hoc
t ngi ti b thng.
Nhn dng: c chiu di 2 n 4 mm, bng ko di, khng
pht trin lng bn, chn c 3 cp tng ng nhau, c mu
trng xm nht v chn c vua ging nh mc.
Mi trng thch nghi: loi chy rn ny pht trin mnh
mt trong ca qun o, tip n l cn ht mu. Chng sng da
vo mu ngi lm ngun thc n. Rt kh tm phng thc
cch l chng khi ngi.
202

Cc bin php kim sot: kim tra qun o dc theo cc np

gp v ng may ni. Thng xuyn git bng nc nng.
Git kh c th c s dng tiu dit chy rn trn qun o
len. S dng x phng v cht ty ra. Rc bt dit cn trng.
Tm vi nng sa cao (i hi mt n thuc ca bc s).
Chy rn u (Pediculus humanus capitis)
Cc bnh ly truyn: bnh chy rn
Cc c tnh sinh hc: s bin thi ging nh chy rn trn
ngi. Loi ny sng trn u v vng c. Trng c gn kt
vi tc ca da u. Mn , khong 4 trng mi ngy vi
tng s 88 trng trong ton b cuc i.
Nhn dng: di 1 n 2 mm, bng ko di khng c s pht
trin ca lng bn; c 3 i chn tng t nhau; c mu trng
xm vi mp mu ti.
Mi trng thch nghi: hu ht ph bin pha sau c v sau
tai. Chng a thch nhit v ph bin tr em.
Cc bin php kim sot: ct tc; gi u; khng chia s cc
s hu c nhn chng hn nh lc v bn chi; s dng DDT
ni cho php hoc 1% lindane; kim tra tr em thng xuyn.

Con chy

Con rn
Hnh 8
203

Loi chy rn thng pht hin thy ngi

Rn (Pthirus pubis)
Cc bnh ly truyn: bnh chy rn
Cc c tnh sinh hc: chu trnh sng tng t nh chy rn
trn thn v trn u; trng dnh vo tc. Khng bit r chng
c bao nhiu trng, nhng mt con rn ci c th c
26 trng, trung bnh 3 trng mi ngy. C 3 giai on nhng.
Trong mt s mu vt c nghin cu, th chng mt 13 n
17 ngy trng thnh. Giai on trng thnh sau cng t hn
mt thng. Chn chng phng theo nhng chic lng ln bm
vu v trng thnh pht trin thnh lng c s m rng ln.
Loi ny ch tn ti trong mt thi gian ngn nu cch xa vt
ch bi v chng l vt ht mu.
Nhn dng: kch thc nh t 0,8 ti 1,2 mm, c mu trng
xm vi mt ci bng ngn mang mt chm lng bn, i
chn th hai v th ba to.
Mi trng thch nghi: thng pht hin thy trong tc v
khu vc hu mn. C th pht hin thy trn lng ca vng ngc
v vng bng:
Cc bin php kim sot: co ru v ct ta di di cc con
trng thnh, giai on non nt, v trng dnh trn tc. Phun
lindane hoc malathion 1%. V sinh phng ng, ging v bn
thn.
Gin
Gin chu M (thng c gi l "ru nc) (Periplaneta
americana).
Cc bnh ly truyn: gin c th mang cc sinh vt gy ra cc
bnh (a chy, l, thng hn, bnh dch t v ng c thc- n).
204

Loi gin ny c th mang nhiu ging vi khun salmonella v

khun cu chm l nguyn nhn : gy ra ng c thc n. Chng
thng tip xc vi cng rnh, thng rc v thc n ca con
ngi.
Cc c tnh sinh hc: c 3 giai on trong chu trnh sng
ca loi gin ny: trng, nhng v trng thnh. Trng c
trng bao trng c hnh dng ging nh v con trai. Nhng
khng c cnh v rt nh. S pht trin xy ra trong giai on
rng lng lin tip trong c th c bo v v mt vi lp
v bn trong mt i. Cc c tnh mi, chng hn nh u cnh
v cui cng l cnh s xut hin sau s rng lng ny. Cc con
c trng thnh nhanh hn con ci v c s rng lng trong
mt vi giai on pht trin. Trung bnh mt 1 nm trng
thnh t trng. Con ci 14 n 16 trng mi ln.
Nhn dng: loi c kch thc ln, c chiu di t 35 n 40
mm, c mu hi v nu thm vi mt s bin i mu vng
nht
Mi trng thch nghi: chng phn b hu nh rng khp th
gii v a thch kh hu m, mi trng m, nh trong cng
rnh, phng hi, tng hm v bp - v trong cc khe nt ca nh,
Cng c th pht hin thy trn cy rng, ng g v ni rc
ri. Chng n keo h v tinh bt, hu hoi sch v tranh nh.
Cc bin php kim sot: v sinh c bn y i ca chng
thc n, nc v ni ). Bo qun rc thch hp (cho vo ti) v
kim sot rc (lm sch rc). Bo qun thc n hp l. S dng
thuc tiu dit chng.
Cc c tnh sinh hc: c 3 giai on pht trin trong chu
trnh sng ca loi gin ny: trng, nhng v trng thnh. Giai
205

on pht trin t trng n trng thnh trong 2 n 3 thng.

Con ci ca loi ny khc vi hu ht cc con ci ca cc loi
khc bi s mang trng th ra bn ngoi bng cho n trc
khi con non c sinh ra. Nhng con non c sinh ra t trng
thm ch trc khi n c sinh ra t bng con ci. Con trng
thnh c th bay nhng rt him khi. Con ci 37 n 44 trng
mi ln.
Nhn dng: kch thc nh, di t 10 n 15 mm c mu
xm nht vi hai vch mu en nht trn lp ph u.
Mi trng thch nghi: rt nhiu trong bp v nhng ni
thc n, nhng n thng xut hin trong phng tm v i khi
trong khp cc to nh. Loi ny thng i vo nh trong cc
hp ba cng ng cc chai nc ung hoc t.
Cc bin php kim sot: v sinh c bn (ly i ca chng
thc n, nc v ni ). Bo qun rc thch hp (cho vo ti) v
kim sot rc (lm sch rc). Bo qun thc n hp l. S dng
thuc tiu dit chng.
5.4 Cc bnh ly truyn qua h tiu ho ca ng vt
Cho n khong nm 1950, cc bnh truyn nhim nh st
thng hn, kit l, dch hch, cc loi st pht ban v bnh lao
l nguyn nhn chnh gy cht ngi mt s nc trn th
gii. Nh nhng thnh cng v chm sc sc kho cng ng,
sc kho mi trng v nhng thnh tu v y hc cc nc
pht trin trn th gii nhng cn bnh ny c kim sot
mt s ni. Tuy nhin, nhng thnh cng t c thng
em li nhng thch thc cho tng lai. Khi tui th ca con
ngi c ko di - s phi i mt vi cc vn v sc kho
khc, cc bnh thoi ho mn tnh. Cc bnh c gi l mn
206

tnh v chng ko di v c gi l thoi ho v chng ngy

cng ph hu dn cc t bo ca con ngi. Trong khi nhng
bnh c kh nng ly lan bt u mt cch t ngt th cc bnh
mn tnh li bt u rt t t. Nhng nguyn nhn gy bnh
nhiu khi khng r rng, khng thng xuyn, chng thng
pht trin trong mt thi gian di, thng thng cc bnh mn
tnh lm gim chc nng ca c th trong mt thi gian di v
vic cha tr l rt tn km v chng cn c thi gian chm sc.
Quay li th k ny, mt trong by bnh l bnh tim hay chng
t qu. Hin nay mt s nc, bnh tim v bnh mn tnh
cng vi bnh ung th l 3 nguyn nhn chnh gy cht ngi.
Cc bnh mn tnh v bnh truyn nhim khc khc nhau
mt s kha cnh. Th nht l nguyn nhn. Mt s nguyn nhn
nh hng n 2 loi bnh ny, chng hn: cc yu t di truyn,
dinh dng, kinh t v x hi. im khi u ca bnh truyn
nhim l t mt tc nhn sinh hc, chng hn nh mt virus.
Tri li cc nguyn nhn chnh ca bnh mn tnh thng bt
ngun t li sng, mc hot ng, lng mui, s dng
thuc l v ru. Trong nhng nm gn y, con ngi hiu
rng mi trng, c bit l mi trng ngh nghip, ng mt
vai tr quan trng trong s khi u v lm trm trng hn
nhng bnh mn tnh.
Mc th 2 v s khc bit gia bnh truyn nhim v mn
tnh l thi gian. Bnh truyn nhim thng trm trng v xut
hin t ngt v tn ti trong mt thi gian ngn. Tri li, bnh
mn tnh thng xut hin chm v tim n v tn ti trong thi
gian di. Mc th 3 l s gy ra hai bnh. Bnh truyn nhim
thng do mt tc nhn sinh hc hoc cng vi mt vi triu
207

chng r rt. Tuy nhin, bnh mn tnh thng khng phi do

mt tc nhn n l m tng hp nhiu nguyn nhn.
S khc nhau cui cng gia bnh truyn nhim v bnh mn
tnh l kt qu sau khi iu tr. Sau khi a cha tr, hu ht
nhng ngi mc bnh truyn nhim hi phc sc kho trong
thi gian ngn. Tri li, hu ht nhng ngi b bnh mn tnh
th b yu trong mt thi gian di - thng l sut qung i cn
li ca h. Chnh v bnh mn tnh lin quan n li sng do
cng kh kim sot hn so vi cc bnh ly lan khc. Cc
chuyn gia v sc kho, c bit l cc thy thuc c gng
khuyn khch cng ng thay i li sng ca h nng cao
sc kho. H nhn mnh li ch ca vic i b, i xe p, kim
sot stress, ngng ht thuc v gim ung ru.
Hin nay, tc nhn gy cc bnh mn tnh l do mi trng b
nhim hoc mi trng lm vic cng vi li sng l mt
thch thc ni bt cc nc pht trin. Tuy nhin, cc bnh
truyn nhim vn l nguyn nhn chnh gy t vong cc nc
chm pht trin.

208

Vo nm 1964, da vo nhng bng chng thu c T

chc Y t th gii cng b rng: 60 - 80% bnh ung th b gy
ra bi cc cht gy ung th t nhin v nhn to trong mi
trng (Higginson v Muire, 1976). Nhng nghin cu trong
sut thi gian qua h tr cho chnh xc ca kt lun trn.
Hu ht cc chuyn gia u tha nhn rng sc kho v tui
th c xc nh bi "sc kho mi trng" ni sng.
Ngy nay con ngi b mc nhng bnh mn tnh, chng
gy ra t cc nhn t mi trng ni con ngi sng v lm
vic, cc thi quen, ch n king v li sng. Cng c nhiu
thit b quan trc tinh vi v chnh xc, cng c nhiu d liu v
nhng nh hng n sc kho ca cc cht nhim v cc tc
nhn khc trong mi trng. Cuc chin u chng li bnh tt
phi c nhn thy khng ch n gin l cc bnh vin v
phng khm, m ngay c trn ng ph, ngi nh v ni lm
vic, trong khng kh v nc, trong thc phm v cc sn
209

phm, trong cc thi quen v li sng ca con ngi. iu nhn

mnh l s cn c mt kim nghim v nhng hiu bit thng
thng tip cn cng ng, chm sc sc kho v bnh tt. Nu
cc bnh lin quan n mi trng tr thnh "cn bnh ca th
k" khi chng xut hin, theo th vic bo v mi trng phi
tr thnh nhng phn chnh trong Chng trnh sc kho quc
gia (Willgoose, 1979).
Khng may, nhng nh hng ca mi trng n sc kho
khng tun theo s kim sot trc tip hay trung gian ca cc c
nhn nh l cc li sng. Thay vo vic kim sot mi
trng l tinh thn trch nhim ca mi ngi. Cc t chc mi
trng nh C quan bo v mi trng v phng hin trng sc
kho mi trng chu trch nhim quan trc v qun l mi
trng. Vic kim sot cc bnh mn tnh v su thoi cng vi
li sng l trch nhim ca c nhn v cc ngnh hu quan trong
lnh vc gio dc sc kho mi trng.
Cc bnh truyn nhim
Trong lch s, bnh ly truyn gy ra nhiu ni kh v
hng triu ci cht. Cc bnh truyn nhim ny l g v con
ngi c th trnh s ly lan ca chng ra sao? Trc ht, bnh
truyn nhim l nhng cn bnh m c lan truyn vo trong
mt khu dn c hay nhng bnh c th ly nhim. V d, mt c
nhn mc bnh ung th c th khng l mi e do i vi dn
c xung quanh bi v h khng tip nhn tc nhn ung th trc
tip t c nhn . Bi vy l loi bnh khng truyn nhim.
Tuy nhin, mt c nhn mc bnh cm lnh thng thng c th
truyn tc nhn gy bnh vo dn c xung quanh qua b my h
hp. Virus cm lnh tn ti trong c th mt c nhn v mt c
210

nhn khc c th tip nhn n, bi vy l bnh truyn nhim.

Con ngi c th trnh c s lan truyn ca bnh truyn
nhim nh vo vic hiu bit phng thc lan truyn v kim
sot cc tc nhn gy bnh vo mi trng trc khi chng ly
lan.
Cc nh ngha
Cc thut ng sau thng thng c s dng khi tho lun
cc lnh vc v cc bnh truyn nhim.
- c th : cp n mt loi bnh xy ra trong mt s
trng hp i vi mt s ngi c th mt thi gian c th.
- Dch bnh: cp n mt loi bnh c t l ln hn bnh
thng.
- Dch ln: cp n mt loi bnh c t l ln hn bnh
thng xut hin nhiu nc. C th trn ton cu.
- Bnh bt thng: Nhng bnh xy ra khng thng xuyn,
v d: bnh di,
- Knh truyn nhim: ng i ca tc nhn gy bnh
- Phng tin truyn bnh: Tc nhn gy bnh.
- Vt (ngi) mang bnh: Mt ngi mang bnh c kh nng
truyn bnh m khng biu hin cc triu chng gy bnh r rt.
- Tc nhn gy bnh: Cc nhn t gy bnh.
- Thi gian bnh: L thi gian t khi cc sinh vt gy bnh
vo c th n khi xut hin nhng triu chng u tin.
S lan truyn bnh
Con ngi bit rng cc tc nhn gy bnh c th c
truyn qua khng kh, cn trng, nc, thc phm v ng vt.
Khng kh c th truyn mt vi tc nhn gy bnh. Con ngi
c dy cch che mm khi ho gim kh nng ly lan
211

bnh (nh bnh cm lnh thng thng) m bnh c th lan

t ngi ny sang ngi khc nh khng kh. Thin nhin cung
cp c kh nng chng li cc bnh trong khng kh. Bc x tia
t ngoi t nh sng mt tri c th ph hu mt vi tc nhn
gy bnh. Thiu m c th gim kh nng sinh sn ca mt
s sinh vt gy bnh. Dng nh loi ngi lun lun c c
mun loi b sn phm rc thi ca h vo nc nh mt
phng tin qut rc "khut mt trng coi". Qua thi gian nng
rc thi tng v vt qu rt nhiu kh nng t lm sch ca
nc gy ra bnh dch t, thng hn. Ngy nay, hu nh tt
c cc ngun cung cp nc c s dng cho loi ngi cn x
l loi b cc tc nhn gy bnh trc khi s dng.
Mt vi loi thc phm l ni tng trng tt i vi mt vi
tc nhn gy bnh sinh hc, vi khun xan mon l mt v d in
hnh. Nh vo vic kim sot cc nhn t thch hp ca tng
trng c th gii hn kh nng lan truyn bnh qua ng thc
phm. Thc phm cng c th vn chuyn cc tc nhn ho hc
v l hc nh cc vt liu phng x.
ng vt cng lm lan truyn tc nhn gy bnh ti loi
ngi. Virus di v khun hnh que ca bnh lao l nhng v d.
Tularemia, bnh do vi khun tru b, bnh than v bnh virus
vt (chim) l mt vi loi bnh m c lan truyn nh
ng vt.
Bi v cc sinh vt ny lan truyn theo nhiu cch khc nhau
nh tip xc trc tip hay qua nc, thc phm, cn trng,
khng kh, vt v tri v ng vt, do rt kh kim sot. Trong
mt s trng hp cng mt tc nhn c th lan truyn bi nhiu
cch. V d, dch t lan truyn nh nc, thc phm, rui, qua
212

tip xc vi phn. Bi vy, kim sot mi trng phi tin hnh

kim sot a phng t nc, thc phm, khng kh, cn trng,
v sinh c nhn v cc lnh vc thi b rC. coli ngi s nghin
cu cc bnh ny nh phn nhm chng theo cc phng thc
lan truyn, cc nguyn nhn gy bnh, cch chng tc ng ti
c th, thi gian bnh v mi trng trnh hp (chui truyn
nhim), con ngi nhn mnh vo cc phng php kim sot.
Cc bnh ly lan c lan truyn nh bi tit qua ng tiu
ho. Mt vi bnh ly lan qua ng tiu ho l bnh thng
hn, ph thng hn, dch t, l (amp), bi lit, l hnh que v
bnh vim gan B.
St thng hn
Tc nhn gy bnh: Salmonella typhi (l06 dng)
Cc phng thc lan truyn:
Tip xc trc tip hay gin tip vi bnh nhn hay vt gy
bnh .
Nc v thc phm nhim bnh
Qu v rau sng
Sa v cc sn phm sa
ng vt c v (c bit l s)
Cc thc phm v cht lng nhim bn thc phm khc bi
vt gy bnh.
Theo cc iu kin no c lan truyn bi rui v cc
vc t gy bnh khc.
nh hng ln c th
S nhim khun ca c th ni chung c c trng bi s
khi u tim n nh st, au u, s kh chu, chng bing n,
213

sng l lch, cc chm mu hng trn c th, ho bt thng,

chng to bn, bao gm cc h thng bch huyt.
Thi gian bnh: T 1 n 3 tun (trung bnh 2 tun).
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
nc, thc phm, rui hay gin.
Cc bin php kim son
Loi b phn.
Kim sot rui.
Tit trng sa.
Ch ho ngun cung cp nc.
V sinh ng vt c v.
Gio dc cng ng v v sinh c nhn.
Hn ch cc iu kin sng ng c.
ng gi thc phm, nc hay rc thi.
St ph thng hn
Tc nhn gy bnh: Salmonel1a paratyphi, S.Schottmuelleri,
S. hinschfeldi
Cc phng thc lan truyn: Ging bnh thng hn
nh hng ln c th. Nhim vi khun rut, khi u st,
kh chu, au u, sng l lch, cc chm mu hng trn c th,
tiu chy, bao gm cc m bch huyt.
Thi gian bnh: T 1 n 3 tun
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
nc, thc phm, rui, vt v tri.
Cc bin php kim sot: Ging bnh thng hn.
Dch t
214

Tc nhn gy bnh: Vibrio cholera-including EI Tor Strain.

Cc phng thc lan truyn
Ung phi nc nhim phn.
Mt vi loi thc phm nhim vt mang bnh.
Tip xc trc tip.
Tay v cc dng c nhim t bn.
Rui.
n hi sn sng t nc nhim.
nh hng ln c th. Phn lng, thnh thong nn ma, mt
nc nhanh, nhim axit, ph v s lu thng.
Thi gian bnh: Mt vi gi ti 5 ngy (thng t 2 n 3
ngy).
Chui lan truyn:
ng vt nhy cm tc nhn gy bnh nc, thc
phm, rui.
Cc bin php kim sot: Ging bnh thng hn.
L hnh que (Shigellosis)
Tc nhn gy bnh: Genus Shigel1a (27 dng), sinh vt hnh
roi.
Cc phng thc lan truyn
Tip xc trc tip, s lan truyn qua ng tiu ho phn.
Tip xc gin tip bi cc vt nhim phn.
S dng nhng thc phm, nc hay sa nhim bn.
Rui.
nh hng ln c th. Tiu chy, st, bun nn, nn ma, rt
rut, chng co git ( tr em), phn c th c mu, nc nhy v
m.
215

Thi gian bnh: t 1 n 7 ngy (thng t 1 n 3 ngy).

Chui lan truyn
ng vt nhy cm tc nhn gy bnh nc, thc
phm, rui hay gin.
Cc bin php kim sot
Thi b phn ng quy cch.
Gio dc sc kho cng ng.
Bo v ngun nc, thc phm v nc mm.
Gim st sn xut thc phm.
Kim sot rui.
Ly amp
Tc nhn gy bnh: Entamoeba histolytic (ng vt nguyn
sinh).
Cc phng thc lan truyn
Tip xc trc tip vi nc.
Ming tip xc vi phn.
Rau b nhim bn (c bit l rau sng).
Rui.
Tay ca ngi ng gi thc phm nhim bn.
nh hng ln c th. St cp tnh, n lnh, tiu chy c
mu v nc nhy, tc bng do tiu chy ra mu v nc nhy.
Thi gian bnh: Khc nhau, t mt vi ngy n mt vi
thng hay vi nm (thng l 2 n 4 tun).
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
nc, thc phm, rui hay gin.
Cc bin php kim sot
Thi b phn hp l.
216

 Bo v ngun cung cp nc .
Gio dc sc kho cng ng.
V sinh c nhn.
Kim sot rui.
Qun l cht lng thc phm.
Bnh bi lit
Tc nhn gy bnh : Virus bi lit loi 1, 11 v 111 (loi 1 l
ph bin).
Cc phng thc lan truyn
Tip xc trc tip vi ngi nhim bnh.
i khi qua sa.
Cc ngun nc nghi ng ti thi im pht tn ca cc tc
nhn gy bnh.
khng xc nh s bi tit c quan trng khng. Tuyn
tiu ho l tuyn quan trng trong qu trnh truyn nhim.
nh hng ln c th. St, kh chu, au u, bun nn, nn
ma, au c bp v co git, cng c v lng hoc lit dy thn
kinh (du hiu ca bnh).
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
con ngi nc, thc phm.
Cc bin php kim sot
Tim chng.
Gio dc sc kho.
Hn ch s tp trung ng c.
mt vi trng hp th nn cch ly.
Bnh vim gan truyn nhim

217

Tc nhn gy bnh: Tc nhn gy bnh cha c biu th

(virus vim gan A).
Cc phng thc lan truyn: Ngi bnh thng tip xc vi
phn ca ngi b bnh hoc ly qua :
ng h hp
ng truyn mu
Qua tim trch
Dng thc n, sa, nc b nhim bnh (gm ng vt
nhuyn th)
nh hng ln c th. St, kh chu, bing n, y bng ko
di trong vi ngy, cng vi hin tng vng da.
Thi gian bnh: T 15 n 20 ngy tu thuc vo qu trnh
iu tr, trung bnh t 8 n 21 ngy.
Chui lan truyn : ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi thc n, nc, vt.
Cc bin php kim sot .
Gio dc sc kho.
Qun l nc, thc n, nc mm.
Kim sot mu v cc sn phm t mu.
S dng kim tim mt cch hp l.
Gi gn v sinh khi i toilet v khi chy mu.
Ra tay chn gim ti thiu ly nhim phn qua ng
tiu ho.
Nhng bnh ly truyn qua mi v ming
Bnh lao
Tc nhn gy bnh: Do nm lao ngi v nhng nm lao
gia sc.
218

Cc phng thc lan truyn: Cc khun keo bi v cc

phn t b nhim xm nhp vo nc bt ca nhng ngi tip
xc trc tip vi n. Khun ny cn trong dch mi tit ra t
con b b nhim bnh, s dng sa ca nhng con b bi bnh.
nh hng ln c th. Thng l khng thy c nhng
biu hin lm sng, nhng khng th chng lao nhy cm xut
hin trong mt vi tun, nhng c quan b tn thng nh tr
ln khng hot ng c, ngoi tr phi hoc ph qun
Thi gian bnh: n lc xut hin cc triu chng thng
trong khong 4 n 12 tun, v pht trin thnh bnh lao phi
c th ko di trong nhiu nm.
Chui lan truyn ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi hay gia sc.
Cc bin php kim sot
Nng cao cc iu kin x hi yu km m lm tng s ri
ro kh nng nhim bnh, v d: nh qu ng c
Gio dc cho cng ng phng thc lan truyn bnh v
cch kim sot.
Chun b thuc, cc phng th nghim v tia X cho cc cuc
kim tra ca bnh nhn, cc mi tip xc v cc im nghi ng,
sm x l cc trng hp mc bnh. Xy dng cc bnh vin
cn thit.
Tit trng sa, kim sot gia sc
Bnh bch hu
Tc nhn gy bnh: vi khun bch hu.
Cc phng thc lan truyn
Tip xc vi bnh nhn hay vt truyn bnh, i khi tip
219

xc vi cht thi ca ngi b nhim bnh.

Sa khng c kh trng.
Bnh bch hu khng xy ra thng xuyn nhiu ni m
nh s min dch m D.P.T em li cho tr em. Trong qu
kh, bnh bch hu git cht rt nhiu ngi.
nh hng ln c th. Bnh nhim cp tnh amian, hng,
thanh qun hay mi, i khi trong mng nhy hay da, au hng,
khuch trng u bch huyt c.
Thi gian bnh: thng t 2 n 5 ngy.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi thc phm.
Cc bin php kim sot
Chng nga bnh bch hu trn ton din, phi c mt
chng trnh tim chng y .
Phng nga cho cc i tng tip xc vi cc ri do nh
bc s, y t v cc thnh vin khc lm vic trong bnh vin.
Cc bin php gio dc nhm tuyn truyn cho cng chng
v c bit l cha m ca tr nh v s nguy hi ca bnh bch
hu v s cn thit v nhng li ch ca vic min dch hiu qu.
V sinh ngun ly sa.
Bnh si
Tc nhn gy bnh: virus si.
Cc phng thc lan truyn
Tip xc vi mi, m hay nc tiu ca ngi b nhim
bnh.
Tr em m khng c tim chng th d mc cc bnh v
tr tu vi t l % cao.
220

nh hng ln c th. St, vim mng kt, s mi, vim ph

qun, cc vt m trn m. S pht ban ty st c mu hi
xut hin vo ngy th 3 v th 7.
Thi gian bnh: Khong 10 ngy, Thay i t 8 n 13
ngy, thi gian u st, khong 14 ngy sau xut hin pht
ban.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi
Cc bin php kim sot
Dng vc xin, cch ly v gio dc.
Bnh tinh hng cu
Tc nhn gy bnh: Streptococcus pyogenes.
Cc phng thc lan truyn
Tip xc trc tip hay gn gi vi bnh nhn hoc vt mang
bnh.
Tip xc gin tip vi bnh nhn, qua cc vt th hay tay.
nh hng ln c th. St, vim hng (c th nh hng n
tim nu ...), vim amian, vim hng, tng bch cu.
Thi gian bnh: t 1 n 3 ngy.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi vt thc phm hay sa.
Cc bin php kim sot
Chun b cc phng th nghim thun li cho vic nhn bit
cc khun cu dui hemolytic nhm A.
Gio dc cng ng cc phng thc lan truyn bnh.
un si v tit trng sa b nhim trng.
Ty u ging chiu, khn b bn.
221

Ho g
Tc nhn gy bnh: Bondetella Pertussis.
Cc phng thc lan truyn: Ch yu l tip xc vi m
ca ngi nhim bnh, tip xc qua khng kh, di dng cc
git nh v tip xc gin tip. Bnh ho g l mt bnh ph bin
nhng phm vi nh hng s gim nu s dng vc xin D.P.T.
nh hng ln c th. Ho rt, vim hng.
Thi gian bnh: Thng 7 ngy, hu nh khng thay i
trong vng 10 ngy.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi khng kh hay cc vt v tri.
Cc bin php kim sot
S min dch c hiu qu i vi mt loi vc xin.
Gio dc cng ng, c bit l cha m ca tr v ngi c
con nh.
Kim tra cc vt v tri v khng kh trong nh.
Bnh u ma
n nhng nm 1960 l tht vn i vi ton cu.
Bnh u ma l mt trong nhng bnh c xo b nh s
dng cng ngh y hc.
Bnh vim phi
Tc nhn gy bnh: Diplococcus pneumonae v mt virus.
Cc phng thc lan truyn. tip xc di dng git, tip xc
trc tip hay gin tip qua ng tiu ho, ht phi nhng vt
phm b nhim bn. Nh ca bnh vin b nhim. Vic chn
ct ngi cht do gi yu, bnh tt.
nh hng ln c th: n lnh, st, au ngc, ho "khn" sinh
ra m.

222

Thi gian bnh: Khong 1 n 3 ngy.

Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi khng kh hay vt.
Cc bin php kim sot
Trnh nhng ni ng c c bit c quan, doanh tri
hay trn tu xe.
Kim tra hi th ca bnh nhn.
V sinh c nhn v ni lm vic.
Bnh cm
Tc nhn gy bnh: mt virus.
Cc phng thc lan truyn: Tip xc trc tip, nhim di
dng git, tip xc vi mi, m hay nm vo nm ca m b
nhim bnh.
nh hng ln c th. St, n lnh, au u, au c v kit
Thi gian bnh: T 24 n 72 gi.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ngi khng kh hay cc vt v tri.
Cc bin php kim sot
Chm sc sc kho v v sinh c nhn tht tt.
Ty u cc dng v vt dng n ung b nhim bn bi
bi tit v s bi tit ca bnh nhn.
Trnh tip xc cc vt dng v khu vc b nhim hoc va
b nhim.
Cc bnh gy ra bi ng vt
Bnh di
Tc nhn gy bnh: Lyssavirus dng 1 (virus gy bnh thn
kinh nhit i).
223

Cc phng thc lan truyn

B cn bi ng vt di, c khi bi nc bt ca ng vt
tip xc vi vt xc trn da.
S lan truyn t con di sang ngi (c th trong cc hang
ni di c tr).
nh hng ln c th. Ban u c cm gic s hi, au u,
st, kh chu v thay i cm gic khng r rng. Bnh chuyn
sang lit nh hay t lit, co c, kh nut. Tip theo l m sng v
co git. Cht do lit ng h hp, v cc bnh di th hu nh
nh mt trn nh khng thay i i vi bnh vim no cp
tnh.
Thi gian bnh: Thng t 4 n 6 tun, c khi t hn hoc
di hn ph thuc vo rng ca vt thng v cc nhn t
khc.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ch cn...
Cc bin php kim sot: iu b bi vc xin, s dng trong
14 ngy lin tc. Vc xin thng c b sung bi huyt thanh
min dch.
Cc bin php phng
Nu con vt c xc nh v giam gi th theo di
trong 10 ngy, phi tim vc xin khi con vt c biu hin bnh
di.
Nu con vt khng bit r ngun gc, v khu vc c hin
tng ca bnh di th phi i tim ngay lp tc.
Nu vt cn nghim trng, c bit vng u, mt v c
m c th con vt b di th phi tim ngay mt liu lng
224

huyt thanh, tip theo phi tim vc xin y .

Khng c tim vc xin di tr khi da b chy mu hoc
xc, nu khng s c th gy ra chng vim no.
Ra vt thng b cn bi ng vt di hay ng vt nghi
ng bng x phng ngay lp tc, khi huyt thanh c th thm
nhim di vng b cn.
Gio dc mi ngi cn tin phng cc con vt nui trong
gia nh, phi chm sc chu o nu b cn, phi giam gi v
quan st chng v bo li vic xy cho c quan chc nng ra
ngay lp tc.
Giam gi cc con vt cha tim phng m b cc con vt
di khc cn.
Mi con ch phi c ng k, cp giy php v tim vc
xin. Cc con ch b lc th phi c tp trung v tiu dit.
Bnh do vi khun tru, b (st rucella)
Tc nhn gy bnh: Brucella melitensis; Brucella abortus;
Brucella suis.
Cc phng thc lan truyn: Do tip xc vi cc m v cht
bi tit ca ng vt nhim bnh hay do tiu ho sa v cc sn
phm lin quan n sa ca nhng ng vt nhim bnh.
nh hng ln c th
Bc u c th l cp tnh hoc tim n, st cch nht, au
u, c th yu, nhiu m hi, n lnh, au khp.
Bnh ny c th ko di vi ngy, vi thng, thm ch vi
nm, thng th hi phc, ri ro khong 2% hoc t hn.
Thi gian bnh: thi gian thay i cao, thng t 5 n
21 ngy, i khi mt vi thng.
225

Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh

cht lu hay m ca ng vt b bnh.
Cc bin php kim sot
Gio dc cc nng dn v cng nhn nh m, cch ng gi
trong nh my v cc ca hng bn tht, bn cht ca bnh v
mc nguy him ca vic ng gi xc xc vt hay ng gi
cc sn phm ng vt nhim bnh.
Nghin cu cc ng vt truyn nhim nh phn ng dnh
v loi b nhng ng vt ny bng cch cho chng cch ly:
Chng nga trong khu vc gy bnh.
Tit trng sa v cc sn phm t sa b, cu hay d; un
si sa trc khi dng.
Bnh lao b
Tc nhn gy bnh: Mycobacterium tuberculosis.
Cc phng thc lan truyn: T vic tiu ho sa cha tit
trng hay cc sn phm sa t cc con b nhim bnh lao, t
chung tru b v t vic ng gi cc sn phm ng vt
nhim bnh.
nh hng ln c th. Mt mi, st v gim cn; vic truyn
nhim c th lan ti bt c phn no trn c th nh bch huyt
v dng mu trong c th sau n gy nh hng ti khu vc
c th.
Thi gian bnh: khc nhau, t mt vi tun thm ch nhiu
nm.
Chui lan truyn
ng vt nhy cm tc nhn gy bnh cht lu hay m
ca ng vt nhim bnh.
226

Cc bin php kim sot

Gio dc sc kho cng ng v tm quan trng ca sa
tit trng.
Tim chng B.C.G nhng ngi khng b nhim bnh.
Loi tr bnh lao trong ng vt ly sa nh vic nghin
cu vi trng lao.
Kim sot l m cc ng vt cht.
Tit trng sa v cc sn phm t sa.
St Q
Tc nhn gy bnh: Rickettsia burnetti (Coxiella burnetti).
Cc phng thc lan truyn: Thng thng nh trng rn
hay gn cc khu vc nhim, hay trong qu trnh ch bin cc
ng vt nhim bnh hay cc sn phm v ti ni m t thi.
Cng c th l t sa b cha tinh ch, tip xc trc tip vi
ng vt ly nhim hay cc nguyn liu nhim khc.
nh hng ln c th. Cm gic ban u l lnh t ngt, au
pha sau cu mt, c th yu, kh chu v chy nhiu m hi.
Trong mt s trng hp, vim phi cng vi ho nh, c m,
au ngc, nhng pht hin v sc kho ti thiu v khng nhiu
hoc khng bao hm h hp.
Thi gian bnh: t 2 n 3 tun.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
cht lu, m hay lng ca ng vt cht
Cc bin php kim sot
Phng nga cho cc cng nhn trong phng th nghim v
cc i tng lao ng ngoi tri.
Tit trng sa b, d, cu kh hot tnh ca trng rn.
227

 Gio dc cng ng v cc ngun ly nhim v tm quan

trng ca vic kh trng sa.
Kim sot s ly nhim nh tim phng vc xin v iu
chnh cc hot ng ca cc vt nhim bnh.
Bnh than
Tc nhn gy bnh: Brucella anthracis (sinh vt hnh thnh t
bo t).
Cc phng thc lan truyn
Nhim qua da nh tip xc vi cc lng, da v cc sn
phm b nhim, nh bn co lng, hay tip xc trc tip vi cc
m b nhim.
Do ht phi cc bo t.
Do vic n phi t b nhim cha chn.
nh hng ln c th
nh hng ln da: u tin xut hin mn nc v cc nt
sn ti ni ly nhim sau pht trin thnh vy mu en, tip
theo l sng phng su hn v gn cc m. S au n khng
thng xuyn. Nu khng c iu tr th truyn nhim c 'th
lan ti cc u bch huyt v mu, sau nhim mu nhiu ni v
dn n t vong.
nh hng do ht phi: Triu chng ban u nh v thanh
qun khng c g c bit, nhng sau xut hin triu chng
kh th, tip l st v sc t 3 n 5 ngy, sau cht t 7
n 25 gi. T l ri ro rt cao.
Thi gian bnh: Trong phm vi 7 ngy, thng l 4 ngy.
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
tip xc vi m ca ng vt nhim bnh.
228

Cc bin php kim sot

Chng nga vc xin cc t bo t do, c bit cho bc s v
cho nhng ngi ng hng b nhim.
Gio dc v sinh c nhn, gio dc cc phng thc ly
lan, bo v da.
Trnh xc chn tay i vi nhng ngi ng gi cc vt
phm.
Kim tra nng bi v s thng thong thch hp trong
cc ngnh cng nghip c hi.
Gim st cc cng nhn, nhc h quan mm chm sc nhng
vng da c biu hin nghi ng.
C y thit b ty ra sau khi lm vic, ra, ty u hay
kh trng k cng.
Lng, da nn c ty ra cn thn trc khi ch bin thc
phm.
Da ca ng vt b nhim bnh than th khng c bn v
s dng.
C cc bi tp v khm nghim xc cht ca ng vt do
mc phi bnh than.
Trnh lm bn t hay lm bn mi trng do lm rt mu
hay cc m b nhim.
Ho tng, hay ph vi ln ri chn su cc xc ng vt.
Cch ly v iu tr cc ng vt nghi ng mc bnh than .
Chng nga hng nm khi cn thit.
Bnh trng xon mc cu: (bnh Weiels, bnh xut huyt
vng da).
Tc nhn gy bnh: Hn 80 kiu huyt thanh Leptospira.
229

Cc phng thc lan truyn

Tip xc vi nc bn hay tip xc vi nc tiu ca ng
vt nhim bnh trong khi bi, ngu nhin hay trong cng vic.
Tip xc trc tip vi ng vt nhim bnh, vic ly nhim
c th do thm nhp qua da b try xc hay qua mng nhy, c
th qua tiu ho.
nh hng ln c th: St cp tnh, au u, lnh, kh
chu, nn ma, au c, kch thch mng:no v vim mng kt.
t khi vng da, bnh thiu mu xut huyt di da v c mng
nhy. Bnh ko di t 1 n 3 tun, ri ro thp.
Thi gian bnh: t 4 n 19 ngy
Chui lan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
nc tiu ca ng vt.
Cc bin php kim sot
Trang b ng v gng tay cho cc cng nhn lm vic trong
ngnh cng nghip c hi.
Gio dc cng ng cc phng thc ly lan bnh, cc iu
cn bit trong khi bi hay li trong nc nhim bn.
Kim sot b gm nhm v cc thi quen ca con ngi
trong vui chi gii tr.
Cch ly cc ng vt trong gia nh v ngn cn s ly
nhim ti ni sng v lm vic bi nc tiu ca ng vt nhim
bnh.
Bnh vi khun Xanmon
Tc nhn gy bnh: Salmonella typhimurium, S. heidelberg,
S. newport, S.oranienburg, S. infantis, S. enteritidis v S. derby.
Cc phng thc lan truyn: Nh thc phm: bnh pat tht,
230

cc sn phm ch bin t gia cm, xc xch sng, cc thc phm

va chn ti nh trng v cc sn phm t trng, sa v cc sn
phm t sa cha c tit trng, thc phm b nhim phn ca
cc loi gm nhm hay ngi ng gi thc phm b nhim,
thm ch nh cc vt dng, b mt lm vic m trc cha
ng cc thc phm nhim nh cc sn phm t trng.
nh hng ln c th. Thi gian u thy au bng, tiu chy
v bun nn, thng xut hin hin tng st, t khi gp t
vong, xut hin chng bing n v yu rut xut hin trn lc
trong mt vi ngy.
Chui tan truyn: ng vt nhy cm tc nhn gy bnh
ng vt, trng, tht...
Cc bin php kim sot
un nu k tt c cc loi thc phm bt ngun t ngun
gc ng vt.
Hn ch s ly nhim tr li sau khi un nu.
Khng nn n trng g sng.
Thc phm phi c p lnh trc khi s dng.
Thng bo tnh cn thit s ly nhim bi cc loi gm
nhm v cn trng cho nhng ngi ng gi thc phm v cc
ngi nu n.
Lm lnh thc phm.
Ra tay trc v sau khi n.
Kim tra khun san mon cc ng vt trong gia nh.
Campylobacteriosis
Tc nhn gy bnh: Campylobacter jejuni, Campylobacter
fetus, Campylobacter con, C. Cinaedi, C. fennelliae.
231

Cc phng thc lan truyn .

tm thy trong phn ngi v trong cc h cha nc.
Tm thy trong gia sc, gia cm, ch con, mo con, cc con
vt nui khc, cu, b gm nhm v chim
Ly nhim bi tiu ho cc c th, sa v nc cha c
tit trng
Tip xc vi cc vt nui b nhim, cc ng vt hoang di,
ngi b nhim
Tr b nhim c th truyn sang ch con v mo con m
cng c th truyn sang a tr khc.
nh hng ln c th. m vi khun cp tnh c biu th
bi: tiu chy, au bng, kh chu, st, bun nn v nn ma.
i vi tui trng thnh bnh c th ko di, ti pht c th
xy ra. C.jejuni, C. fetus, v C. coli thng dn n nguyn nhn
tiu chy con ngi, chng c th tc ng ti rut v gy ra
bnh kit l. C. cinaedi, C. fennelliae v nhiu yu t khc gy
ra bnh tiu chy nhng ngi tnh dc ng gii. Tc ng
ln c th di nhiu dng truyn nhim, tuy nhin khng c
triu chng bnh.
Thi gian bnh: Thng t 3 n 5 ngy vi phm vi c th
t n 10 ngy
Cc bin php kim sot
Nu k cc thc phm bt ngun t ngun gc ng vt,
c bit l gia cm
Tit trng sa, o ho cc ngun cung cp nc.
Nhn bit, ngn cn, kim sot s ly nhim cc ng vt
v vt nui trong gia nh (v d: phi cch ly ch con, mo con
232

 mc bnh tiu chy).

Ra tay sau khi tip xc vi ng vt.
Hn ch tip xc vi gia cm v phn ca chng, phi ra
tay nu chm vo.
Vic cho n hng lot v v sinh ti c th l ni pht sinh
ra bnh.
5.5 Cc bnh i km vi thc phm b nhim khun
Cc bnh i km vi thc phm c hai loi chnh: Nhim
khun do thc phm mang li v ng c thc phm. i vi
nhim khun do thc phm mang li, mt vi sinh vt s xm
nhp vo m ca vt ch. Thng thng, thng c st km
theo s nhim khun do thc phm mang li.
Mt s bnh i km vi thc phm ph bin nht s c
tho lun chi tit. tng cng s hiu bit, cc nhn t gy
bnh, triu chng, giai on bnh, thi gian xy ra, tc ng
ln c th, mi trng truyn bnh, v phng php phng
chng s c a ra.
Cc bnh i km vi thc phm bao gm nhim khun
Salmonella, st thng hn, bnh t, l amip, nhim khun
Shingella v nhim khun Brucella.
Nhim khun Salmonella
Nhn t gy bnh: Cc vi khun thuc ging salmonella ph
bin ton th gii. C ti 2000 ni hay kiu huyt thanh khc
nhau ca loi sinh vy ny v mt s ang c u n pht
hin ra thm. L loi vi khun c hnh que, gram m.
Triu chng. St, au bng tng cn, bun nn v nn, chn
n, yu v mt nc.
Thi gian bnh: Cc triu chng xut hin 6 n 48 gi sau
233

khi n vo. Bnh thng din bin trong khong 12 n 24 gi.

C th ko di t 3 ngy n 3 tun.
Thi gian xy ra: Loi bnh ny xy ra quanh nm, vi s
lng ln thng c bo co l gia thng 7 v 9.
V tr tc ng vo c th. chng thng xm nhp v c tr
h thng tiu ha (d dy v rut). Trong nhng trng hp
trm trng chng c th xm nhp vo cc h thng c quan
khc gy ra vim phi, vim mng no, vim mng trong tim v
vim mng ngoi tim.
Mi trng truyn bnh: Cc ng vt ng vai tr l ngun
ly nhim chnh bao gm ch cnh, ra cnh, v cc ng vt
cung cp tht lm thc n nh g v g ty. Nhng thc n thc
y s tng trng v nhn ln ca salmonella l ton b cc
phn ca trng v cc sn phm t trng, tht v cc sn phm
t tht, cc loi tht gia cm, bnh nng nhn ngt, xc xch,
sa v cc sn phm t sa khng c tit trng. Thc n v
thc n hn hp cho ng vt (lm t cc sn phm ph b loi
ra ca ng vt l ngun ly s cp ca salmonella).
Phng php phng chng
Nu k tt c cc thc phm c ngun gc ng vt.
Trnh lm bn thc n sau khi nu.
Trnh n trng b v, b bn, cn sng hoc nu cha chn.
Kh trng sa v cc sn phm t sa. .
Gi lnh cc thc phm.
Hng dn nhng ngi ch bin thc phm v nhng
ngi ni tr v tm quan trng ca vic lm lnh thc n mt
cch y , ra tay trc khi ch bin thc n, duy tr khu vc
thc n c v sinh, bo v thc phm khi b gm nhm v
234

cn trng lm nhim.
Tht gia sc gia cm c kim tra bi cc nhn vin
c hun luyn vi s gim st n c ca cc l m, cng
nh s gim st cp lin bang vi cc ng vt (gia sc,
cu, nga, d, ln), vn ti lin bang vi mc ch loi tr cc
ng vt b bnh v kim sot vn chuyn tht.
Thc n cho ng vt nn c nu hoc x l nhit. Bo
v thc n khng b l ra cho chut hoc nhng con rui nh
tip xc
St thng hn
Tc nhn gy bnh: Vi khun Salmonella typhi. M t: c
kh nng vn ng, c roi, vi khun hnh que, gram m.
Triu chng: st, mt l , chn n, mch p chm, sng l
lch, a chy hoc to bn.
Thi gian bnh: t 1 - 3 tun, nhng thng l 2 tun sau
khi n hoc ung thc phm b nhim bnh. Ngi bnh thi ra
vi khun thng hn trong phn ca h k t tun u tin b
bnh cho n khi hi phc. Thng thng ngi mang bnh c
th c nhng thi im khng c vi khun thng hn trong
phn, sau nhng thi gian ny h s bt u r b c chng.
Thi gian xy ra: Vo nm 1900, 350000 ca c thng bo
th c 35000 t vong. Vo nm 1933, 65000 ca c thng bo
v t l 10% s ca t vong. Ngy nay thnh thong c mt vi
ca bnh hoc c mt vu dch bng pht trong gii hn hp mt
s vng. Hin nay, tht may l vi mt vi ca bnh thng hn
xy ra, s ngi mang bnh khng tng ln n s lng ln
thay th s ngi b bnh lu hn cht. Vo cui th k
ny, nu cc ca bnh thng hn v cc' v dch tip tc c
235

kim sot v ngn chn, tt c nhng ngi mang bnh mn tnh

s cht, v th ngun ly cui cng ca bnh s b loi tr t
nc ny.
V tr tc ng trn c th. Vo giai on sm ca bnh, vi
khun thng hn c tm thy trong mu. Chng xut hin
phn, i khi nc tiu sau tun u tin.
Mi trng truyn bnh: thc phm sng hoc nu cha chn,
hoc cc thc n yu cu khng c nu nh rau sng v hoa
qu ti salads, bnh ngt, sa khng tit trng v cc sn phm
t sa cha tit trng v ng vt hai mnh v nhng vng b
nhim bi cht thi. S lm nhim thc n thng l do tay
dnh phn ca ngi mang bnh. Nhng con rui cng l mt
ngun khc pht tn bng cch mang vi khun thng hn t
rc ri nhim ti thc n. S cung cp nc, c bit l t
nhng ngun nc b nhim bi cc h ng rc gn cha vi
khun l th phm gy ra nhng v dch. Con ngi cng l mt
ngun ly.
Phng php phng chng
X l v sinh cc cht bi tit ca con ngi. Kh trng bng
thlorine i vi cc ngun nc cp. Kim sot rui mt cch
thch ng bng cch loi tr nhng ni sinh sn ca rui nh l
nhng ni c rc thi l thin.
Kh trng sa v cc sn phm t sa.
Cn c s gim st cc giai on v n c vic lm v sinh
ca cc c s ch bin, sn xut v phc v thc phm.
Hng dn cc bnh nhn v ngi bnh mn tnh trong v
sinh c nhn vi vic nhn mnh vo vic lm v sinh cc cht
bi tit v ra tay sau kh i i tin.
236

Pht hin v gip cc bnh nhn thng hn mn tnh;

khng cho php h lm vic nhng ni ch bin thc n. Gio
dc sc kho cng ng ni chung v vi nhng ngi ch bin
thc phm v cc bnh i km vi thc phm, cc ngun gy
nhim khun v m hnh truyn bnh.
Tim chng cho nhng ngi nghin cu tip xc vi bnh
tt mt cch khng bnh thng.
Bnh t
Nhn t gy bnh: Vi khun Vibrrio cholerae. M t: vi
khun hnh que, c dng du phy.
Cc triu chng. Khi u bt ng bng vic tiu chy d
di, nn ma, b chut rt, nhit xung di mc bnh
thng, mt nc nghim trng v suy xp chc nng tun
hon. Mc t vong t 30 n 80% v s t vong thnh thong
xy ra trong vng vi gi sau khi khi u cc triu chng.
Thi gian bnh: Bnh t c thi gian bnh ngn, t vi
gi cho n 3 ngy
Thi gian xy ra: vo thi im dch ln ca th k 19, bnh
t li lan ra t qu hng ca n Bengal v mt s ni khc
ca n cho ti hu ht cc phn ca th gii. T nm 1960
bnh ny c cng nhn l mt vn dch t c th v tng
ln nghim trng nhiu quc gia Nam v Ty Thi Bnh
Dng. Ngi dn sng nhng khu vc c th ny thng
t c s min dch i vi bnh t nh nhng s nhim
khun nh biu hin khng r rng. Cc bnh nhn nn c
cch ly trong giai on nghim trng ca bnh t.
V tr tc ng vo c th. Bnh t l mt bnh ng rut
nghim trng.
237

Ngun ly nhim: Bnh ly lan kh phn hoc cht nn ca

cc bnh nhn hoc cc bnh nhn ang hi phc lm nhim
thc n, sa v nc, nc ng vai tr chnh ca s ly nhim.
Hoa qu v rau c ra bng nc b nhim khun cng c th
truyn bnh khi c n. Bnh cn c th pht tn do tip xc
trc tip vi bnh nhn hoc do rui.
Bin php phng chng (tng t i vi st thng hn) .
X l v sinh phn v cht nn ca bnh nhn.
Bo v v lm trong sch ngun cung cp nc.
Kh trng sa v cc thc phm khc.
Kim sot rui, nhng.
Gio dc cng ng v v sinh c nhn (c bit l vi vic
ra tay) .
Bnh l amip
Nhn t gy bnh: Entamoeba histolyrtica, mt loi ng vt
nguyn sinh.
Triu chng. Bnh c th khng c triu chng hoc khng
gay gt vi vic kh chu, sng to bng, a chy lun phin vi
to bn. Trong nhng trng hp d di, tiu chy c th c
thm nhiu mu v dch nhy, mt mu v mt nc.
Thi gian bnh: t 5 ngy cho ti vi thng, thng l 2
n 4 tun.
a im xy ra: Bnh l xy ra nhng ngi sng trong
iu kin dch t ngho nn, cc t chc t thin, bnh vin
mm thn, nh tr m ci v nh t. nhiu ni, bnh l amip c
th xy ra trong bt c nhm ngi no nhng t l mc bnh
cao nht l cc cng nng thn, trong s cc nhm c iu
kin kinh t - x hi thp hn v cc khu vc ng c.
238

Ni tc ng vo c th. L amip l bnh rut gi (i

trng).
Mi trng truyn bnh: Tm thy cc cht bi tit ca
ngi. Ly lan bi s nhim thc phm do tay c dnh phn
ti. Cng do nc b nhim bn bi phn ngi. Rui nhng
cng c th pht tn bnh.
Phng php phng chng
X l v sinh cc loi phn.
Bo v ngun cung cp nc cng cng phng nga v x
l vic nhim bn do phn.
Gio dc sc kho cho cng ng ni chung cng nh
nhng ngi ch bin thc phm v vn v sinh nh l ra
tay sau khi i i tin v trc khi chun b thc n.
Gim st v n c cc hot ng lm v sinh cc c s
n ung cng cng.
Bo v thc phm khi b rui nhng lm nhim.
Shigellosis (Bnh ly do vi khun hnh que)
Tc nhn gy bnh: Shigella bacilli
Triu chng: L mt bnh nhim trng nng i vi rut; gy
a chy, st, nn ma, chut rt (c gng khng thnh trong vic
i i tin). Trong cc trng hp nng, phn c th cha mu,
dch nhy v m.
Giai on bnh: 1 n 7 ngy, thng di 4 ngy.
a im xy ra: tt c mi ni trn th gii. Thng xy
ra nht vng nhit i v thng gp nhng ni mt
ngi qu ng c, iu kin v sinh thp v dinh dng km.
S bng pht dch thng din ra cc hi t thin cho tr em,
nh t, vin iu tr mm thn, cn c qun s v cc vng t
239

dnh ring.
Ni tc ng vo c th: rut, gy hu qu nh bnh ly
Mi trng truyn bnh: Con ngi l nhn t truyn bnh,
cc ng vt nui c th l ni trung chuyn v reo rc mm
bnh. C th truyn bnh t phn ti ming ca ngi nhim
bnh. Truyn gin tip bi cc i tng b nhim bn bi phn;
bi n phi cc thc phm nhim bnh hay ung phi ung
v nc nhim bnh; c th ly qua rui nhng, cng c th ly
do tip xc trc tip.
Bin php phng chng
X l v sinh phn ngi.
Bo v v lm trong sch cc ngun nc..
Kh trng sa v cc sn phm sa.
n c vic lm v sinh trong qu trnh ch bin, chun b
v phc v thc n.
Gio dc cc b m v v sinh trong vic cho con b v
vic chun b cc cng thc vi s nhn mnh vo vic phi un
sa v nc.
Ra tay sau khi i i tin v trc khi chun b thc n,
ngn chn v kim sot rui nhng.
S nhim khun Streptococcus thc n
Tc nhn gy bnh: Streptococcus faecalis ( b my tiu
ha) v Streptococcus pyogenes ( b my h hp, vim hng,
bnh tinh hng nhit).
Triu chng. vi S. faecalis - bun nn, nn ma, a chy v
chut rt c bng, vi S. pyogenes - vim hng, au u, au
ton thn.
Thi gian bnh: vi S. faecalis - 2 n 18 gi; vi
240

S.pyogenes l 1 n 3 ngy; c th ly truyn trong khong 10

ngy.
a im xy ra: xy ra trn khp th gii. C nhiu kiu
S.pyogenes khc nhau nn mt ngi c th mc bnh i mc
bnh li.
Ni tc ng vo c th. S. faecalis gy bnh b my tiu
ha, S. pyogenes b my h hp.
Mi trng truyn bnh: S. feacalis - cc thc n nh
khoai ty chin tht b, xc xch, gim bng, g ty nu, bnh
kem da, kem nh bng. S. pyogen - ly truyn vo h h hp
bng tip xc thn mt vi ngi bnh hoc ngi mang mm
bnh, do ht phi cc ht nh cha vi khun, hoc do ung sa
hay n cc thc phm khc. Con ngi l ngun b ly.
Phng php phng chng:
Gio dc cng ng v m hnh ly truyn ca chng v
quan h vi cc bin chng.
Nu sa cha tit trng, cn un si ln.
Sa t nhng con b b vim v khng nn dng. Nhng
ngi ch bin thc phm hoc ai khc b nhim khun ng
h hp hoc cc nhim khun khc nn b loi khi vic chun
b v phc v thc n.
Nhng thc n kch thch s sinh trng ca cc vi khun
Streptococcus (nh l trng nng) nn c chun b ngay
trc khi n hoc nn c lm lnh 41 0F hoc thp hn.
Bnh tiu chy do Escherichia coli
Tc nhn gy bnh: Escherichia coli
Triu chng. Tiu chy nng, au bng, bun nn, nn ma
v i khi b st. T l t vong c tim nng cao (gn ti 40%).
241

Bnh ko di t 1 n 3 ngy.
Thi gian bnh: 12 n 72 gi sau khi b nhim.
a im xy ra: Tc ng ln cc du khch thng l trong
vi ngy khi h ti mt khu vc mi (c bit ti nh l bnh
"tiu chy ca khch du lch"). Xy ra trn ton cu, c bit i
vi nhng ngi du lch ti cc quc gia M Latinh.
Ni tc ng vo c th: h tiu ha
Mi trng truyn bnh: E. coli l h sinh vt t nhin
trong h tiu ha ca con ngi v ng vt. Nhng cng nhn
ch bin ng gi tht b gy nguy him bi gia sc v ln. S
bng n nhim bnh thc n v nc ung xy ra nhng
cng ng khng c s v sinh y thng qua s nhim
thc n v nc do phn.
Phng php phng chng: Cc cch ngn chn cng ging
nh vi st thng hn v cc bnh khc ly truyn qua con
ng phn - ming.
Nhim khun Brucella (st cch nht)
Nhn t gy bnh: Nhn t gy nhim khun bao gm vi
loi thuc ging Brucella. Loi ph bin nht l: Brucella
abortus ( gia sc), Brucella suis ( ln) v Brucella melitensis
( d v cu).
Triu chng. Cc triu chng bao gm st cc giai on
khc nhau, suy nhc, au u, chn n, n lnh, m hi, au
nhc v chy mu.
Thi gian bnh: S khi u c th l t ngt hay m v
thi gian bnh ca n l t 5 n 21 ngy, i khi ti vi thng
a im xy ra Trn ton th gii, c bit l cc quc gia
vng a Trung Hi ca Chu u, Bc Phi, Nga, Mexico v
242

Nam M. S cng bc phi kh trng cc sn phm sa. V

sa bn theo hnh thc thng mi l bin php lm gim s
ngi mc bnh ny ti mt s ni.
Ni tc ng vo c th. Theo gii thiu v Brucella, trong
dng mu, chng li trong vng 24 gi cc hch bch huyt,
gan, lch v ty xng.
Mi trng truyn bnh: L bnh ngh nghip ca nhng
ngi lm vic vi cc ng vt nui b nhim bnh nh l gia
sc, cu, d, ln v nga. Nhng con b b nhim bnh s pht
ton khc nhau cng b nhim v ko theo l s xy thai. Phi,
nhau v cc vt thi ra khc cha y cc vi khun hnh que c
kh nng sng v sinh si tn cng vo con ngi thng qua
nhng vt xy xt trn da. Cng vy, tc nhn ly nhim b
thng khu tr ti bu v o cc vi khun hnh que Brucella
c th c tit ra trong sa.
Phng php phng chng
Gio dc nng dn, ngi vt sa v cng nhn l th,
thit b ng gi v ca hng tht v bn cht ca bnh v mi
nguy him ca vic tip xc vi xc cht hay cc sn phm t
ng vt.
Kh trng sa v cc sn phm t sa ly b, cu, :
Nu khng th kh trng th un si sa ln.
Kim sot cc loi tht v x pht vic vn chuyn v s dng
tht ln c mang bnh.
Tularemia (st do rui nai hoc rui th t)
Tc nhn gy bnh: Francisella tularems. M t: vi khun
Gram m, hiu kh, khng t di chuyn v khng to bo t.
Triu chng. S khi u ca bnh n bt ng vi s n
243

lnh, st, au lng, m hi, nn v au nhc ton thn. Tn

thng xut hin ch b cn trng t v cc hch bch huyt
lm tiu hao cc vng i tr thnh mng manh v b chai
cng li.
Thi gian bnh. 1 n 10 ngy, thng l 3 ngy.
a im xy ra: ton b Bc M, nhiu phn ca lc a
Chu u, Nga v Nht Bn. Xy ra M quanh nm, nht l
vo ma thu khi gia ma i sn th.
Ni tc ng vo c th. C 1 vt lot xut hin ni vi
khun hnh que xm nhp vo v cc hch bch huyt vng
b sng phng ln v tr nn mng manh v thng mng m.
Mi trng truyn bnh: Nhng con th hoang b nhim
bnh l nguyn nhn trc tip gy ra hn 90% ca ngi b
nhim M. Cc ng vt hoang d khc c th truyn bnh
cho ngi l: sc t sc cy, con C Ln, th c ti Opot, gu
trc Bc M, chn Hi, hi ly, co, chut Ch, sc, chut Bc
M, chut Lang, hu v nhiu loi chut khc. S nhim bnh
cng c thy g G Trng, chim cun ct, c v mng bin.
Cc vt nui nh ch, mo, cu b con cng thy b nhim
bnh. Bnh c truyn cho cc ng vt ch yu do vt cn
ca nhng con b cp hoc cn trng ht mu nhim bnh,
nh l b cht hoc rui nai. Bnh Tularemia c th truyn cho
ngi do mt trong cc cch sau:
S nhim vo thng qua ch da b try xc tay vi mu v
m ca ng vt b nhim bnh trong khi lt da hoc nu thc
n.
Nhim trc tip bi vt cn ca cc ng vt chn khp hay
cn trng nh l b cht hoc rui nai nhim bnh.
244

n vo cc loi tht nu cha k ca nhng con th b nhim

bnh.
Ung nc b nhim khun
Ht phi bi t t hay c b nhim bn
B nhim khun phng th nghim.
Phng php phng chng.
Gio dc cng ng phng trnh rui, mui, b cht cn,
nhng loi nc ung cha c kh trng nhng vng c
bnh th khng nn dng.
Nu k tht ca th rng v cc ng vt khc c th truyn
bnh.
eo gng tay cao su khi lt da v nu tht th rng.
Tay ca nhng ngi tip xc vi th trnh a ln mt.
Khi m th nn kim tra gan lch v phi. S xut hin cc
chm nh mu trng c th ch ra rng con vt nhim
Tularemia. Xc no b nhim bnh cn em t hoc chn.
Nhim khun Staphylococcal (nhim c thc n)
Nhn t ly nhim: Staphylococcal aureus. To ra mt cht
c bn vi nhit (khng b ph. hy hoc bin i do tc
ng ca nhit).
Triu chng. Bun nn d di, chut rt, nn ma, tiu chy
v kit sc, thng. c nhit thp di mc bnh thng v
thnh thong huyt p b tt ng k, t khi b t vong. Thi gian
bnh t 1 - 2 ngy.
Thi gian bnh: Khong thi gian t khi n thc n Vo
n khi bt u c cc triu chng l 1 - 6 gi, thng l 2 - 4
gi...
a im xy ra: Vi din tch rng v tng i thng
245

xuyn, l mt trong nhng nhim c thc phm nng chnh

nhiu ni.
Ni tc ng vo c th. B my tiu ha (tn cng vo cc
m ca rut).
Mi trng truyn bnh: Bnh ngt, hnh nhn, salads,
ming hoc lt tht mng, gim bng, tht ln mui xng khi.
Thc phm c th b nhim bi m t mt ngn tay b bnh
ca ngi tip xc vi thc phm hoc cc khi p xe trn cc
b phn khc ca c th l ra ngoi, hoc do nc mt bn
vo. Vi khun thm ch c th xut hin nhng bn tay c ln
da bnh thng. Sa b nhim bnh t nhng con b b vim v
(mt bu v b nhim khun). Ngi l vt truyn bnh trong a
s trng hp; i khi l b. mt ca bnh hay mt v dch
nhim c thc phm bi Staphylococcal xy ra, cc iu kin
sau cn phi c mt: thc phm b nhim phi vi khun
Staphylococcal sn sinh r ni c t cc vi khun ny nhn ln
v sinh ra c t, thc phm b nhim khun c gi trong mt
khong thi gian thch hp nhit ph hp cho s sinh
trng ca cc vi khun.
Phng php phng chng .
Nhc nh v s lm lnh .thc phm (c bit l hnh nhn
v kem nhi) trnh s nhn ln v tnh ca vi khun
Staphylococcal nh ni trn. X l ngay lp tc hoc nhc
nh vic lm lnh cc thc n cn li.
Tm thi loi tr nhng ngi ang phi chu ng s
nhim trng lm da mng m.
Dng mt n cho nhng ngi b nhim khun h hp
ng chm vo thc n.
246

 Gio dc cho nhng ngi ch bin thc n phi quan mm

cht ch n vic v sinh v lm sch bp, bao gm c vic lm
lnh hp l, ra tay, quan mm ti mng tay v nhng mi nguy
him khi lm vic m ang b nhim trng da hay hng.
Tm quan trng ca vic lm lnh thc n khng th c
nhn mnh qu nhiu. Thc n c chun b vi gi trc khi
c n nn hoc l c lm lnh tr li nhit di 7,20C
(450F) hoc l gi nng vi nhit 600C (1400F). Thi gian
ti a m thc n nu c th c gi nhit gia hai
khong nhit nn ch nn l 3 gi.
Chng ng c tht (nhim c)
Tc nhn gy bnh: Clostridium botulinum. Mt loi sinh vt
hoi sinh, nhng c t m n sinh ra l mt trong nhng cht
c thn kinh c hiu lc cao nht m con ngi bit ti. M t:
to bo t, vi khun hnh que k kh.
Cc triu chng: Ri lon tiu ho nng (bun nn, nn ma,
v to bn) xy ra trong vng 12 n 24 gi sau khi n thc n
b nhim khun. C th ko theo suy nhc, hoa mt chng mt,
au u v khng phi hp c cc c vi nhau. Nhanh chng
sau l du hiu ca chng lit h thn kinh trung ng no
vi chng nhn i (nhn thy hai), belpharoptosia (chng hp
khe gia hai m mt, sp m mt), gin ng t (s gin ng
t), khn ging vi vic kh ni v nut. T l t vong vo
khong 65% v c th cao hn khi n mt lng ln.
Giai on bnh: bnh c th din ra trong vng 12 n 24
gi sau khi n thc n c cha cht c. Giai on bnh c th
ngn hn ng k vi bnh s trm trng hn, vi s t vong
xy ra trong vng 3 n 6 ngy nu thc n n phi cha mt
247

nng cht c ln. Nu lng c t b gim i ti thiu, mt

vi ngy xut hin cc triu chng.
a im xy ra: c mt vi trng hp xy ra trn khp th
gii Ngy nay ng c tht l mt bnh tng i him.
Ni tc ng vo c th. b my tiu ho, s v cc khu thn
kinh khc.
Mi trng truyn bnh: Rau, tht v cc sn phm t tht, c
v bin v cc thc phm khc khng c ng hp ng
cch. Lng nhit thng dng ng hp lnh c th khng
git cc bo t v c t cha hot ng. Nn dng
phng php ni p sut. Nhit 1200C trong 10 pht l cn
thit ph hu c bo t v c t. Ngun ly gm t, nc
v cc rut ca ng vt, bao gm c c.
Phng php phng chng
Ng c tht him khi gy ra bi thc n ng hp hoc ch
bin v mc ch thng mi, v vy nhng ngi ng hp ti
nh cn c gio dc v phng php ng hp an ton trong
khong thi gian thch hp, cn c p sut v nhit dit
bo t ca vi khun v cn thit un si tt c cc hp rau ng
ti nh khong 10 pht trc khi phc v. Thc hin khu hiu:
"Khi nghi ng, nn b i".
S nhim khun Clostridium perfringens (ng c thc phm)
Tc nhn gy bnh: Clostridium perfringens. M t: Gram
dng, ngn, y n, hnh que, vi khun que to bo t; tn ti
c lp hoc theo tng i N c bao trong nang v khng
th t vn ng. Bo t c th khng c nhit v c th sng
st khi b un si
Cc triu chng: c mt s ri lon trong rut c trng bng
248

s khi u bt ng ca cn au bng v km theo tiu chy.

Thng thng c bun nn nhng thng khng nn. Ni
chung y l bnh nh din bin trong thi gian ngn, 1 ngy
hoc t hn, him khi t vong i vi ngi kho mnh.
Thi gian bnh: thi gian bnh ca nhim c thc n do
Clostridium l 8 n 22 gi, thng l 10 n 12 gi.
a im xy ra: tri rng v tng i thng xuyn
nhng quc gia m vic nu n gy thun li cho s nhn ln
ca Clostridium.
Ni tc ng vo c th l mt s ri lon tiu ho. C.
perfringens l mt phn ca h vi sinh vt trong rut v phi
c tng ln mt s lng ln mi gy bnh c.
Mi trng truyn bnh: Ngun ly l h tiu ho ca ngi
v ng vt (gia sc, ln v k sinh) v t. Hu ht s bng n
dch c lin quan ti tht - i khi vi tht ti khng c nu
k nhng thng cc mn hm, bnh nng nhn tht, tht hm
li, hoc nc xt lm t tht b, g ty hoc g. S bng pht
dch thng c nguyn nhn t ngnh cng nghip phc v thc
phm nh l cc hng cung cp thc n, nh hng v qun c
ph.
Phng php phng chng
Tt c cc mn tht u c phc v nng ngay sau khi
chng c nu chn.
Thc n c nu ri nn lm lnh nhanh v gi lnh
cho n khi c phc v.
un li hoc gi thc n nhanh trc khi phc v.
Ming tht ct qu to nn c nu k.
Gio dc nhng ngi ch bin thc n v mi e do vn
249

c ca vic nu ming to, c bit vi mn tht.

Nhim c nm
S nhim c Ergotism
Tc nhn gy bnh: Claviceps purpurea
Cc triu chng: Cm gic au n d di hnh h v tip
ni bi chng hoi t ca t chi v cc phn khc ca c th.
Khi n bnh m vo, n gy ra s co bp ca cc c bao quanh
thnh ng mch chnh, ct t tun hon n cc vng xa nht
ca c th v gy ra chng hoi t ca cc ngn tay v ngn
chn, v i khi tai v mi. Trong trng hp nng, tc ng
vo c h thn kinh nh l chng co git v o gic i khi xy
ra v dn n t vong. Trc khi b hoi t, cc triu chng l
suy nhc, au u v co git gim dn.
Thi gian bnh: S khi u m , din bin sau khi n phi
vi ln bnh m hay ba n c c.
a im xy ra: hay xy ra thi k trung c. Ln gn y
nht l vo nm 1951.
Ni tc ng vo c th. tn cng vo lp c bao quanh ng
mch chnh v c th gy hoi t nhiu phn khc nhau ca c
th.
Ngun ly nhim: sinh trng la mch en hoc cc loi
la m khc dng lm bnh m. S nhim c xy ra khi la
m b nhim c nm c n vo.
Phng php phng chng: trnh s dng la m b nhim
c nm.
Nhim c Mycetismus (ng c nm)
Tc nhn gy bnh: Amanita phalloides v Amanita muscara
Cc triu chng: au bng, nn ra mu, tiu chy, mt nc
250

trm trng, tit nhiu nc bt, rt kht nc, suy nhc gan
gy vng da, suy gim h thn kinh trung ng vi s ln ln,
suy sp v hn m. S t vong l t 50 n 90% nu khng
c iu tr.
Thi gian bnh: Vi pht cho n 1 gi
a im xy ra : nhng vng ni c nm c sinh si v b
n phi.
Ni tc ng vo c th. D dy, rut, gan, h thn kinh
trung ng.
Ngun ly nhim: n phi cc loi nm thuc chi Amanita
sinh trng vo ma xun nhng cy g b , gn ng i
v trn t trng trt.
Phng php phng chng
Bit phn bit nm c
Khng n nm hoang di
Nhim c cht ho hc
Ngun ly nhim: d dy v rut c th b tc ng bi n
phi cht ho hc c hi xut hin thc n v ung. C
mt s cch m cht ho hc c hi c n vo nh:
n hoa qu v rau c cha thuc tr su.
S dng cc thit b v dng cho vic nu nng v d
tr thc phm v ung c th b dnh cht ho hc c
hi.
Nhm ln khi s dng cht ho hc c hi trong chun b,
thm gia v hoc lm ngt cc thc n.
C ngi c tnh u c cho thc n.
Do tr em tin l c th n ung c
S nhim nc khi s dng cho ti t trng hoc ti
251

rau qa.
Cc triu chng: trong hu ht cc trng hp cc nguyn t
ho tr ba - th h tiu ho s c nn ma, co rt bng v tiu.
chy - l nhng triu chng ni tri hn. S nn s tng kh
sch ra khi d dy cc thc n v cht lng c cha cht ho
hc.
Cc cht ho hc hay gp nht
Natri flo: l mt thuc dit cn trng dng loi tr gin.
N c th b nhm ln vi bt m, ng, son v mui trong
qu trnh chun b ba n.
Natri nitrit v natri nitrat: Natri nitrit l c dng p v
bo qun tht. N c th b nhm vi mui gy ra chng xanh
tm, l chng i mu thnh mu hi xanh tm trn da do thiu
oxy trong mu.
Cc kim loi c: vic nu cc thc n c tnh axit nh to,
v d tr nhng thc ung c v chua (nh nc chanh, nc
cam) trong mt dng l, bnh, khay no c th lm nhim c
kim loi. Nu mt vt trng men m xm trong nh c s
dng, antimon trong men c th chy ra v gy c. Cc thc
phm c tnh axit c nu trong cc bnh bng ng c th gii
phng ng ra. Ung nc chy ra t cc ng bng ch v cc
thc phm c cha axit cha trong bnh bng ch s c th gii
phng mt lng kim loi ny v gy nhim c ch. Tr nh c
th lm chung b nhim c do gm cc lp sn c ch trn bu
ca s, c bit l nhng ngi nh c.
Cc cht tr vt hi: cc cht ho hc dit cn trng c th
gy cht cho cn trng v cng c hi cho con ngi nu n
phi. Mt s cht tr vt hi, khi cho ng vt trong phng th
252

nghim n, c pht hin ra l cht gy ung th hoc gy qui

thai (c th gy nhng bt thng phi).
Du nh sng bc: a s cc loi du nh sng bc c
cha cyanua. Nu khng c ra sch loi b phn cn li
ca du nh sng bc, s c th dn n kt qu b vim d dy
rut vi vic ra m hi lnh, mc chng da xanh tm, ri lon
thn kinh v kit sc.
Axt nicotinic: gi mu t nhin ca tht c cht lng
thp, ngi bun bn cho axit nicotinic hoc natri nitrat vo
chng. Vic nu nng khng th ph hu c axit nicotinic.
Phng php phng chng
Tp thi quen cn thn khi ct gi v s dng cc cht ho
hc
Cc cht ho hc nn c ct gi tch bit vi thc n v
ngoi tm vi ca tr em.
Vic s dng cht nhum mu trong ch bin thc phm
phi hn ch ti a s nhm ln vi nhng sn phm dinh
dng.
Trnh dng cc dng nh bp, bnh, l, khay v thng
cha c du hiu kh nghi. Cc b dng c bng inox, mc
d t hn, nhng l iu cn thit v an ton nht.
Tt c hoa qu khng th b v c v nhng rau c nhiu
l nn c ra k trc khi n.
Nhng thc vt c cha c cht
C hn 600 loi thc vt c th gy bnh v thm ch gy t
vong c bit n.
Cy c qu mng v cc ht: Tr em thng hay b nhim
c, t vong trong mt s trng hp nh sau khi n phi nhng
253

cy c qu mng, c mu sng p hoc cn xanh nh l

Daphne mezerion, c c dc v Latana cancra. Ht ca cy
tng t c xu thnh vng c v bn cho du khch nh l
lu nim. Mt ht loi nu b nhai c th s git cht a tr
nhai n. Cc vng c bng ht nh nh ht u trong c cha
cht nha tng hp, l c i vi tr nh. Cc cy c qu mng
nh cy thu hng, cy hoa nhi, cy ct ln, v cy thu tng
c th gy cht i vi tr em.
Vn thc vt: trong vn thc vt c th tm c nhiu ht
c ca cy phi yn, ci ca r cy ph t, l v hoa ca cy hoa
loa kn thung lng, c ca cy ngh ty ma thu, thn ngm ca
cy li ng, cc phn ca cy quyn v l ca cy mao a
hong. Ngi th dn Delaware chu M dng cy nguyt qu
trn ni lm thuc c t st. Hoa ca cy quyn sn sinh
ra mt loi mt c. Cc ht v l ca cy c c dc c th
gy ng c c c dc vi biu hin kht nc khc thng,
ri lon th lc, m sng, ni khng mch lc v hn m.
Cc cy ngoi ng: c vi loi cy sinh trng ngoi cnh
ng khng nn dng n. Cy mao lng sn sinh ra mt loi
nha c th gy vim rut v d dy. Cy c c dc gy ra
nhng triu chng ng c v h tiu ho v thn kinh c th
dn ti cht. Con ngi tng nghe ni n cht c t cy
c cn, mt cht c git cht nh trit hc c ngi Hy Lp
Socrates.
Cy cnh trong nh: cy cnh s c th gy bun nn, nn
ma, tiu chy v thm ch dn n cht. L v cnh ca cy
trc o c cha 1 cht gy kch thch tim rt mnh n ni nu
n phi mt a tr c th b t vong. C bo co thng bo
254

rng nhng ngi b cht ch n thun do n tht nng xin

bng cnh cy trc o:
Cc cy c: cy tm gi v b l ca cy anh o (cy anh
o tit ra cyanide), nu b n phi s gy kch ng, th gp v
to bn. Ht m cng cha cyanide v khng nn n n. Qu
u l thc n ca cc loi sc nhng nu tr em nhai chng s
b bnh vi cc vn v thn.
Cc mn n: c chua v khoai ty l cc loi n c nhng
l ca chng v l cy nho u cha cc cht thuc nhm
alkaloid c c th gy ri lon thn kinh v tiu ho. L cy i
hong c cha 1% axit oxalic c th gy kt tinh trong thn
nu n mt lng ln d cho nu hoc n sng v c th gy
co git thm ch t vong.
Phng php phng chng
Gi tt c cc thc vt khi b tr em gm
Dy cho l tr khng bao gi cho nhng thc vt hoc qu
mng khng dng lm thc n vo ming chng
Khng dng cc cy c trong khi pha ch ung hoc thuc
cha bnh tr phi bit chc chng an ton. Khng nhai cc thn
cy.
Ng c thc n t nhin
Mt s thc n t nhin cha cht ho hc c hi, nhng
trong a s trng hp cc c t thin nhin khng e do n
sc kho ca con ngi i v chng xut hin vi mt lng nh
m c ch t bo v ca c th c th x l chng. Cc cht c
sau c tm thy cc thc n t nhin:
- Axit oxalic: Can thip vo qu trnh hp th canxi ca c
th.
255

- Tannin: Mt cht c v c th l cht ho hc gy ung th.

- Nitrat: C th gy vim ng tiu ho nng.
- Asen: Mt cht c rt mnh.
- Solanine: Mt cht c thn kinh dng alkaloid can thip
vo qu trnh truyn xung thn kinh.
Cc thc n c cha mt lng nh cht c c sn xut t
nhin l:
Khoai ty - v ca khoai ty xanh v mm c cha solanine
Cy i hong v cy rau bina - cha axit oxalic nh
tho lun trn
Ci bp, ci brussel, u tng, m tt v hnh - c th
cha cc cht ho hc c th gy bu c bng cch ngn cn
s hp th mt lng it ca c th.
Khoai lang, u H Lan, qu anh o, qu m, v u Lima
- tt c u c cc cht ho hc lin quan ti cyanua.
C ph - c cha caffin lm cho mt s ngi nghin.
Cc cht gia v - mt s ln gia v cha safrol (mt cht
chit xut t r cy d vng) mt lng ln c th gy ung
th gan.
Con ngi c th sng bi v may mn l cc cht c mt
s thc n b bt hot bi nhit . Khng th trnh hon ton
c cc cht c trong thc n thin nhin. Thm ch tc hi
ca chng nng m chng tn ti trong thc phm c th
gy nguy him nu s dng hng ngy mt lng ln cht c
trong mt loi thc phm no . Mt ngi nn n theo mt
ch dinh dng cn bng v trnh tp trung vo bt k mt
loi thc n no bi v mt lng nh cht c th c th chu
ng c nhng mt lng ln cht th c th gy bnh.
256

Hin tng ng c u tm l mt bnh gy ra bi n mt

lng ln u tm. u tm (Vicia fava) l mt trong cc thc
n chnh ca cc quc gia a Trung Hi, c trng v tiu th
khu vc ny t nhng ngi Italia n t ng bin. Mi
nguy him l do mt nucleoside (vicine) gy ra bnh chy mu,
v th c triu chng l c mu trong nc tiu.
Nu n cc loi u m cha nu k nh cc loi u gia,
u hoa, u ty, u nhit i M, u mu xanh dng v u
tng b pht hin c cha cht lm ngng kt hng cu c th
gy ngng kt cc t bo hng cu.
Trong nhng thng tri m, sinh vt ph du Convaulax pht
trin phong ph di o, n lm nc chuyn thnh mu .
Nhng con trai n cc loi to silic ny tr nn c. Vo dp
"thu triu " ny, cc plankton cha mt alkaloid rt mnh v
c n ni ch vi miligram c th gy cht trong vng 5 - 30
pht. Mt s loi c c do chng cha mt lng cht c thn
kinh mt cch t nhin : khng cp n thu ngn v cc cht
khc v.v... t nc b nhim. Mt s loi c c th gy ng
c nu n c.
Cc nguyn tc c bn cho vic ngn chn cc bnh i km
vi thc phm
Nhng hiu bit chung coi thc phm nh l mt loi hng
d h hng. Tht bt u gim gi tr rt nhanh sau khi git m;
c bt u hng ngay khi chng b bt khi ni sng t nhin
ca mnh; hoa qu v rau tr nn h hi sau khi thu hoch. Mt
iu cc k quan trng l cc thc n c ng chm vo,
c ch bin v ct gi vi mt cch m khng lm gia tng s
h hng thm na, ngn cn s nhn ln ca bt k sinh vt no
257

cha trong thc n v loi tr c s a vo thm cc

nhn t mang mm bnh.
Cc phng php kim sot
Cc phng php kh trng khi tip xc
ng dng nhit tiu dit bt k sinh vt cn sng no c
th hin din thc n. Lm lnh li nhit thp ngn
cn s sinh trng ca vi sinh vt.
Vic lm v sinh c nhn trc khi n ung
a s cc v bng n bnh i km vi thc phm l do cng
tc v sinh trong tip xc vi thc n. Khng cn nghi ng rng
mt s lng ng k cc ca bnh ng tiu ho c th
trnh c nu nhng ngi chun b v phc v thc n gy ra
bnh dnh th gi ra tay ca h sau khi i v sinh trc khi
chm vo thc n.
Nhng c nhn b nhim trng ngoi da, nhim trng ng
h hp trn hoc b bnh ng tiu ho nn trnh khi vic
chun b thc n.
S dng nhit
Mc d khng th da vo vic nu nng ph hu cc
c t v cc cht ho hc gy ra ng c thc n, nhng n s
tiu dit cc sinh vt mang mm bnh hin din trong thc
phm. vng trung tm ca thc n nn t n nhit
73,9oCn 76,6oC (1650 n 170oF). Phn thc n cn li nn
un li t n ti thiu l 73,9oC (1650F) trc khi c
phc v. Khi phc v hoc khi ct thnh lt cc ming tht hoc
con g nu chn, khng nn cng bn vi nhng ming tht
cha c nu.

258

Lm lnh
Mi c s ch bin thc phm phi c cc thit b lm lnh
y cc thc n d hng c gi gn khong 00C n
4,40C (32o n 40oF) ngn cn s sinh ra cc c t. Thc n
khng nn nhit gia 7,20C v 600C (45o - 140oF) v s
bnh v nhn ln ca cc mm bnh rt thch hp vi nhit
ny. Thc n nn c lm lnh cng sm cng tt sau khi
chng c ch bin. Nu thc phm c lm ng bng, phn
trung tm ca n phi c xung ti nhit -32oc (00F) hoc
thp hn.
Lm v sinh sa
Sa c m t nh l mt thc phm t nhin gn nh hon
ho vi ngi v vi sinh vt. V vy cn cc k cn thn ngn
nga sa khi s lan truyn cc nhn t gy bnh v mt sinh
hc, ho hc v vt l.
V sa c th tr thnh mt ni lan truyn cho nhng tc
nhn gy bnh ny nn cn phi kim sot cht lng sa. Th
d, nng tri, kho sa, t cc phng tin kh trng cho ti
nhng ni sa c ct gi v tiu th, cn c cc iu sau: mt
ngun cung cp nc ung c; s b tr cho vic x l v
sinh cht thi lm v sinh cc cht thi mt cch ph hp, khng
c chut cng v chut nht; kim sot rui nhng, mui, gin
v cc loi chn khp khc; p dng cc nguyn tc c s ca
vic bo qun thc phm (nhit v lm lnh p dng cho sa);
v mt mi trng an ton v v sinh, bao gm v sinh c nhn
tt.
C cc bin bn v th tc gim st ging nh cho cc thc

259

phm khc, gim st cc nng tri sn xut sa, cc thit b

my mc kh trng, v cc kho cha ni d tr sa. V vy, sa
cng nh cc thc phm khc, yu cu p dng nhng nguyn
tc v sc kho v mi trng to ra iu kin mi trng bt
thun li cho cc vi sinh vt.
Sa ly t nhng con b kho mnh thng l v trng,
nhng nu con b b nhim khun brucell, b lao hoc b vim
v, th sa c th mang nhng sinh vt ni trn n ngi tiu
dng. ngn chn s lan truyn ca cc sinh vt ny, n b
sa phi c gim st v kim tra. Chng khng nhim bnh
brucell v lao. Nu mt con b b vim v, sa khng th c
em bn trong khi n ang mc bnh hoc sau mt thi gian no
sau khi n c iu tr khng sinh. V vy, theo l thuyt,
nu ch c sa ca cc con b kho mnh c tiu th, con
ngi ch cn quan mm n s nhim sau khi vt sa. Tt
nhin, ngi ta khng th chc chn rng sa t mt con b
kho mnh, v th tt c sa nn c kh trng nh l mt s
phng th hai. Tm li, con ngi c gng ly sa t cc con
b kho mnh hoc cc ng vt cho sa kho mnh khc v
chc chn rng n khng b nhim sau khi.n ri tuyn sa:
t ti mc tiu ny, con ngi cn thit phi n ngay sa
t con b n ngi tiu th.
Cc nguyn tc c bn ca vic kh trng sa
Khi chic xe ti ch sa ti cc thit b kh trng, sa c
dn t xe ti vo mt thng sa ln. Khi n gi kh trng sa,
sa c dn qua tng b phn kh trng, qua my lm lnh v
cui cng dn ti cc ch cha. Chic thng cha c nim
phong c t bung lm lnh ch ti cc ca hng thc
260

phm, cc gia nh, cc nh hng...ni sa c tiu dng. V

vy khng th dn sa c lm v sinh ti mi ca hng
thc phm, mi nh hng v gia nh, qu trnh nh ni
trn c p dng cho sa ngn cn s xm nhp ca cc vi
sinh vt, cht ho hc, v.v... thng qua rui nhng, gin v con
ngi.
Sa nn c lm lnh nhanh chng sau khi vt v c gi
lnh cho n khi n c kh trng v tip theo l c tiu th.
L do lm lnh l kim sot s sinh si ca cc sinh vt cc mm bnh v cc sinh vt a nhit thp (cc sinh vt
thch lnh). Cn phi nhn mnh rng i vi sa cng nh i
vi cc chng trnh mi trng, cha kho l hot ng ngn
chn kim ch. Th d, nu sa khng c lm lnh nhanh v
cc vi khun Staphyloccocal xut hin, chng s nhn ln v tit
ra cc c t bn vi nhit v khng b ph hu bng cc qu
trnh dit khun. Bng cch no m cc vi khun Staphylococcal
i vo sa c? T nhng ngi ho v ht hi vo sa hoc t
nhng ngn tay b nhim khun. Chng vim v cng do cc vi
khun Staphylococcal v Streptococcus xm nhp vo v v gy
nhim khun v do lm nhim sa.
Rt cn thit phi duy tr cht lng sa nng tri, trong
qu trnh kh trng v ct gi. V th, c nhiu cch kim tra
trn sa cn ti sng v sa kh trng xc nh cht
lng ca chng. S kh trng s lm cho hu ht sa tr nn
an ton. Tuy nhin, mc tiu ca s gim st qu trnh cung cp
sa l m bo c mt ngun cung cp sa ti tt, vi s
kh trng nh l mt nhn t m bo an ton. Sa tt ngha l
cc con b kho mnh, chung sch s, phng php vt sa tt
261

v cc thit b tt v i ng nhn vin kho mnh lm vic.

V sa l mi trng gn nh hon ho cho s sinh trng ca
cc vi sinh vt v l thc n chnh cho tr s sinh, sa lun
c theo di rt cn thn bi cc c quan chnh quyn v
ngnh cng nghip sn xut sa, nhng ngi sn xut sa s
c phn cp hoc h s b ngn cn hon ton vic bn sa
nu sa khng tho mn cc tiu chun kht khe.
Cn phi nhn mnh rng phn ln cng vic kim tra sa
nng tri c thc hin bi cc my mc. Ni tm li, nu h
mua phi mt sn phm km phm cht, th iu li mang li
mt gnh nng cho c ngnh ny c mt sn phm s phi
tho mn c cc tiu ch ca cc c quan qun l, nh l B
Nng nghip v B Y t.
5.6 Sc kho v s phng x
5.6.1 nh ngha phng x
Sc kho phng x, cn gi l vt l hc sc kho, nhm ch
s khng ca con ngi i vi nhng tc hi vi sc kho
do phng x, cn bng vi nhng li ch m n mang li.
Sc kho phng x cng gii hn cc phng x ion ho, n
tng tc vi vt cht to thnh cc ht tch in. Ngi ta
xc nh rng c c phng x in t (tia X v tia gamma) v
phng x ht (alpha, beta, neutron v cc phng x khc). Cc
phng x khc tn ho di nhng iu kin c th hn ch,
chng hn nh tia cc tm, nh sng nhn thy c, v cc
phng x khc th s khng c tnh n trong sc kho phng
x.
Ngi ta phn bit gia phng x ion ho trc tip, l ch c
phng x bao gm cc ht tch in, vi phng x gin tip, l
262

gm cc phng x ht trung tnh v in t. Phng x ion ho

trc tip sinh ra mt lng kh ln cc con, ch yu qua tng
tc vi cc electron qu o ca nguyn t. Ngc li, phng x
ion ho gin tip sn sinh ra mt lng nh cc ht tch in, v
t sinh ra thm cc con .
5.6.2 Ngun phng x
C l tranh lun v cc ngun tip xc chnh vi phng x
ion ho bt u vi vic s dng tia X trong chn on. mt
s nc, y l mt ngun tip xc c bit quan trng khng
qua ngh nghip. V vy, cc c quan qun l c gng gim
thiu qu trnh tip xc bng cch m bo s dng cc thit b
X- quang an ton v cc thit b ny c lp t, duy tr v vn
hnh chnh xc.
Trong nhng nm gn y, ngi ta cng nhn thy rng ra
don (hay c th hn l mt s sn phm phn r ca chng) l
mt ngun tip xc phng x khng qua ngh nghip ln. Radon
c pht hin t nhin trong t vi mc a dng khc
nhau. Nhiu thnh phn trong xy dng nh ca (chng hn
nhng khe h m kh lt qua c) c th lm tng lng radon
xm nhp. Nn kim tra lng radon trong khng kh trong
nh v vic ly mu cng tng i n gin, thng l bt u
bng lp t thit b hp thu carbon hot tnh. Nu thy lng
radon cao, th cn phi p dng cc gii php xy dng cn thit
gii quyt.

263

Cng c nhiu ngun tip xc ng k khc. Rt nhiu ngun

tip xc l do s dng nuclit phng x trong y t (c bit l
technetium-99m) cng nh trong cng nghip v nghin cu.
Nhn chung vng nhin liu ht nhn cng th hin mt s tip
xc khng qua ngh nghip vi phng x ion ho, nhng li ny
sinh mi quan ngi v him ho pht tn v v s lng cc
ngun tip xc tng ln trong tng lai. Mt s hng tiu dng,
chng hn nh my pht hin khi, cng tim n kh nng cha
phng x ion ho. Cc v kh ht nhn cng vy, c v kha
cnh th ht nhn trn khng (hin nay c tin hnh kh
nhiu) v c v kh nng c mang ra s dng trong chin
tranh. Cng c nhiu ngun tip xc phng x ion ho khc na.
264

5.6.3 Nng lc phng x

Cu trc nguyn t c lin quan cht ch vi s pht thi
phng x. Hnh 10 ch ra cu trc chung ca mt s ng v c
bit ca hydrogen v uranium. Rt nhiu nuclide (mi nuclide
c mt s nguyn t v s khi ring), gm c t nhin v nhn
to, phi tri qua qu trnh phn r t pht tr thnh dng n
gin hn. Qu trnh ny, a phn l c lin quan n s pht thi
phng x, c gi l nng lc phng x. S phn r cc nuclide
xy ra theo nguyn tc nuclide tin dn ti trng thi n nh.
Mt tiu chun quan trng ca trng thi n nh ca nuclide l
t l neutron trn proton ca nuclide . Vi cc nguyn t c
khi lng nguyn t thp, th cn c t l neutronf proton xp
x bng 1 t trng thi cn bng. Cc nguyn t c khi
lng nguyn t cao hn th li cn c t l ny cao hn.
Cc dng nuclide phng x l:
1. Pht thi Alpha - Ht Alpha c in tch +2 v s khi l 4
v c cu trc tng t ht nhn helium. Chng c pht thi
nh c nuclide khi lng nguyn t tng i cao, v s hao
ht khi lng lm sinh ra sn phm gn t ti trng thi cn
bng. Cc ht alpha tng i pht sinh t mt nuclide nht nh
u c cng nng lng, mc d mt nuclide c th sinh ra
nhiu ht alpha c nng lng khc nhau. Do , mi ht alpha
tng i pht sinh t mt nuclide nht nh u chuyn ng
vi cng mt khong cch trong mt vt cht ng nht. Cc ht
alpha sinh ra s ion ho rt cao, mc d chng thuyn ng
khong cch kh ngn do c khi lng v in tch cao. Cht
pht thi alpha c c bit ch ti khi chng xm nhp c
th v tr thnh ngun bn trong c th. V vy, cn c cc bin

265

php ngn chn cc cht pht thi alpha xm nhp c th.

2. Pht thi Beta - Ht Beta c in tch - 1 v s khi l 0
(d chng cng c khi lng kh nh). Mc d cng tng t
cc electron tc cao, cc ht beta c pht thi nh cc ht
nhn. Cc cht pht thi beta nhn chung l c t l neutron .
trn proton qu cao c th t trng thi n nh, v s pht
thi ht beta khin mt neutron s chuyn thnh proton, do
lm gim t l neutron trn proton. Cc ht beta sinh t mt
nuclide nht nh th nm trong mt khong nng lng, nhng
c mc nng lng maximum v trong bnh nht nh. Ni
chung cc ht beta chuyn ng theo khong cch ln hn ht
alpha, iu ny tng ng vi mc sn sinh ion ho thp hn
trong vt cht. Ngi ta lo ngi rng phng x beta l mt ngun
tip xc ni ti, nn cn c cc bin php bo v chng hn nh
trnh nhim c vo khng kh hay qua da, v phng x beta
cng rt c th l mt ngun tip xc t ngoi, tuy nhin ngn
chn tng i n gin (c khi ch cn ngn bng plastic).
3. Pht thi positron - Cc ht positron c cng khi lng
nh cc ht beta, nhng in tch ngc li l +1. Chng c
pht thi nh ht nhn ca cc nguyn t c t l neutron trn
proton qu thp c th t c trng thi cn bng, v kt
qu to ra s c t l ny cao hn. Pht thi positron l mt dng
phn r nuclide phng x, nhng positron khng mang c
hi ng k do chng b tiu hu khi chng lin kt vi cc
electron qu o, l kt qu ca s sn sinh nng lng.
4. Pht thi tia X v tia gamma - y l cc dng phng x
in t, bao gm cc photon chuyn ng trong cc bc sng
vi tc nh sng. Tuy nhin, cc tia gamma c pht thi
266

bi cc ht nhn, in hnh l theo s pht thi ht, trong khi tia

X hnh thnh t cu trc electron qu o. Ngi ta nhn
thy mt v d v pht thi photon tia X trong s gi li electron
qu o, cn gi l bt gi-k, trong ht nhn bt gi mt
electron qu o, thng l t lp v k. Mt electron vi mc
nng lng cao hn s lp vo v tr trng , vi nng lng
vt tri ca n pht tn ra thnh photon tia X. Bt gi electron
qu o thng xy ra cc nuchde c t l neutron/ proton qu
thp c th t c trng thi cn bng, v dng phn r ny
dn ti s tng t l neutron/ proton ln. Tia X v tia gamma c
nng lng c trng ca cc nuclide ring bit, mc d mt s
nuclide m thng c s dng nh l ngun gamma trong y
hc li pht thi ra phng x c nng lng cao hn phn ln
cc thit b chn on X quang. Tia X v tia gamma tr nn rt
ng k nu l t ngun bn ngoi, v cc nuclide m pht thi
ra tia X v tia gamma cng rt c hi v l cc ngun ni ti.
5. Pht thi neutron - Cc neutron c s khi l 1 (mc d
khi lng ca n c phn ln hn khi lng ca mt proton)
v khng c in tch thc. Chng chuyn ng nhiu mc d
chng khng c nhiu chiu hng s sn sinh ra ion ho. Phng
x neutron c th l ng k t cc ngun bn trong v bn
ngoi, v n cng lin quan c bit vi s phn i ht nhn.
6. Cc dng phn r khc - Ngi ta pht hin c rt
nhiu dng phn r khc, bao gm c bin i trong (mt photon
gamma t mt ht nhn s chuyn mt lng nng lng cn
thit cho mt electron qu o y n ra khi nguyn t)
v bin i ng dng (mt nuclide c nng lng cao hn sinh
ra mt photon gamma v t c trng thi nng lng thp
267

hn). Mt tho lun y v nng lng phng x s bao gm

nhiu kha cnh b sung. Mi nguyn t ca mt nuclide phng
x c bit u phn r theo mt cch nht nh. Mc d c nhiu
phng thc phn r i vi nhiu loi nuchde, mi cch li xy
ra theo mt t l ring bit khc nhau. Nhn chung kt qu phn
r phng x l bin i thnh mt nuclide phng x mi.
pht hin c ba nhm phng x trong t nhin, mt nuclide
phn r to thnh mt dng khc, cho ti khi t c trng
thi cn bng nuclide. Ba nhm l uranium, thorium, v
neptunium. Nhm th t l actinium hin nay c th to ra c
bng phng php nhn to. Phng x t cc nuclide khc nhau
th mang nng lng cng khc nhau, v nhng nng lng
c biu th bng n v mega electron volt (MeV). Hn na,
s phn r xy ra u n i vi mt dng phng x nht nh.
Tc l, mt phn s xc nh ca tng s cc nguyn t biu th
s phn r tnh trn n v thi gian. Khi nim chu k bn phn
r cng c lin quan y. Chu k bn phn r l mt di
thi gian xc nh i vi mt nuclide phng x bt k, n ch
khong thi gian cn thit mt na s nguyn t ca mt
nuclide nht nh no c th phn r.
5.6.4 n v o sc kho phng x
phng x ch lng mt nuchde phng x vi t l phn
r phng x ang din ra ca n. n v o phng x truyn
thng ca M l Curie (Ci), v c bn c nh ngha l lng
ca mt nuclide phng x bt k m to ra 3,7 x 1010 phn r
trn 1 giy. y l mt lng hot ng phng x ln, v cc
n v o khc gm c millicuries (l mCi 10-3 Ci), microcuries
(l - uCi = 10-6 Ci), v picocuries (1pCi = 10-12 Ci). Tuy nhin,
268

n v o phng x c khuyn khch s dng l mt n v

SI, c chn l chun quc t, l n v Becquerel (Bq) c
nh ngha l lng ca mt nuclide bt k m to ra 1 phn r
trong 1 giy (1 Ci = 3,7x1010Bq).
Cc thit b quan trc phng x, t nht l vi cc thit b
c s dng ph bin nht, u do s tip xc da trn mt
n v gi l roentgen. Mt roentgen c nh ngha l lng
phng x tia X hoc tia gamma m, cng vi cc phng x ht
lin kt khc, sn sinh ra trong khng kh mt n v ion dng
tnh in cng vi mt n v ion m tnh in, tnh trn mt
centimet khi khng kh chun, trong iu kin tiu chun . Cc
n v phng x khc cng c ngha quan trng trong vic c
tnh liu lng phng x so vi tiu chun. Bao gm:
1. n v liu lng hp th - RAD l n v c s dng
truyn thng ti M. Mt RAD c nh ngha l liu lng
ca mt dng phng x ion ho bt k m sn sinh ra nng
lng hp th l 1 x 10-5 jun/ gram trong mt vt cht c th bt
k. i vi h thng SI, n v liu lng hp th l Gray (Gy)
c nh ngha l mt Gray biu th s hp th 1 x 103jun/gram
(l Gy - 100 RAD).
2. n v liu lng tng ng - C s cho cch tip cn
ny l cng mt liu lng hp th c th mang li nhng mc
tn hi khc nhau, tu thuc vo dng phng x ion ho c
lin quan. REM l n v liu lng tng ng ph bin M,
c tnh nh sau:
Liu lng tng ng = Liu lng hp th x Yu t cht lng
(tnh bng REM)
(tnh bng RAD)

Yu t cht lng (QF) biu th chiu hng tng i gn

269

ng ca mi loi phng x sinh ra tc ng sinh hc. REM c

th biu hin chun c bn ca tip xc phng x, nh l mc
tip xc ti a hng nm l 5 REM (tip xc qua cng vic). Vi
h SI ca n v, liu lng tng ng c biu th qua
Sievers, c nh ngha bi mt phng trnh tng t. Tuy
nhin, Sievers ln hn REM ti 110 ln.

Hnh 11
S phn r phng x
5.6.5 Thit b o phng x
Cc thit b thng dng nht o phng x vn hnh trn
nguyn tc ion ho kh. My m Gei ger -Muller (i khi c
gi l my m Geiger hoc my m GM) l mt my quan
trc xch tay ni ting hn c. Trong ng dng ny, n cung
cp mt phng tin nhy cm xc nh ngun nhim mi
trng thng qua pht hin s pht thi nuclide, nhng khng
c chnh xc lm. My m t l, cng l thit b ion ho kh,
c s dng khu bit phng x trong iu tra hin trng.
Thit b khoang ion ho, cng tun theo nguyn tc ion ho kh,

270

th t nhy cm hn, o cc mc phng x c v cao.

Cc thit b d tinh vi c coi l thit b phng th nghim,
thng l trong cc h thng c my vi tnh chuyn ngnh. Cc
my m tinh th lng c c bit dng o c v xc nh
cc nuclide sinh phng x beta. Chng c ng dng trong cc
mn khoa hc i sng, ng k nht l d v pht hin carbon14 v hydrogen-3. Cc my d tinh th rn c dng d
pht thi gamma. Tuy nhin, cc thit b d bn dn ang c
s dng trong mt s thit b mi, v mang li gii php tin tin
v nhy cao hn.
Dng c o liu lng cho thy s tip xc phng x tch lu
qua mt khong thi gian. Thng dng nht l dng c quan trc
ht nhn th sa, thng c bit ti l tm mng. Mc d n
a ra mt bn ghi thng xuyn, nhng ging nh dng c o
liu lng, n c iu khin bi ngi quan trc. Cc thit b
khc cng c cng chc nng l dng c o liu lng pht
quang nhit (cc my d TLD) v cc thit b o liu lng
khoang b ti.
5.6.6 Kim sot tip xc phng x
Trong khi phng x c th gy thit mng trong trng hp
nhim cp tnh (xem hnh 9.3), th hin nay ngi ta cng quan
tm nhiu n cc tc ng mn tnh ca phng x. Trong
trng hp ny, tc ng ng k nht l ung th v khuyt tt
di truyn.
l nhng tc ng stochastic m liu lng ca phng x
quyt nh ti kh nng xy ra ca tc ng . Thm na,
khi nim stochastic cng c c s khng ngng, c ngha l
khng c liu lng no ca phng x thp trnh c cc
271

tc ng . Bo v khi phng x gm c kim sot tip xc

thng qua cng vic, lin quan ti gim thiu tip xc vi tia X,
hn ch tip xc qua ng thc phm, khng kh, nc, v cc
bin php khc. C mt im khc bit quan trng l kim sot
tip xc t cc ngun bn ngoi khc vi kim sot nguy c t
cc ngun bn trong. Cc ngun bn ngoi ch cc ngun bn
ngoi c th, chng hn nh thit b X quang, l phn ng phn
ht nhn, hoc cc ngun khc. C ba bin php chnh kim
sot phng x t ngun bn ngoi l thi gian, khong cch v
che chn. Cn c hn ch thi gian l liu lng phng x l
kt qu ca t l liu lng nhn vi thi gian.

Hnh 12
Cc tc ng d kin ln con ngi ti cc liu lng phng x
khc nhau

V d, xt mt tnh hung tip xc phng x qua ngh nghip

l 5 mREM/gi, v ngi ta mong mun rng c th hn ch
272

tng s tip xc ca mt ngi lao ng xung cn 20 mREM/

tun. Hin nhin l s t c gii hn mong mun ny nu
mi ngi lao ng ch tip xc c 4 gi/tun (20 mREM/tun
chia cho 5 mREM/gi = 4 gi/tun). K thut nu ra ny, c
gi l kim sot hnh chnh, th tng i n gin v r tin
trong vic thc hin. Tuy nhin, n li i hi phi c s gim
st hiu qu (cng nh l phi c sn ngun nhn cng thay th),
v c l n p dng hu hiu nht vi s tip xc phng x qua
cng vic mc thp v trung bnh.

Hnh 13
Khi nim lp bn-gi-tr trong che chn
Bin php che chn thng c a chung bo v khi
cc ngun phng x bn ngoi bi v bin php ny to ra mt
mi trng c hu an ton. l khng cn phi ph thuc trc
tip
Vo hn ch hnh chnh v thi gian tip xc ca cng nhn

273

hoc l khong cch ti ngun. Mt nguyn tc quan trng ca

bin php che chn l phn xc nh ca phng x ti s b mt
i trong s gia tng cn bng lin tip ca dy vt liu. Trong
trng hp ca tia gamma v tia X, s hao ht nng lng xy
ra do ba c ch l tc ng quang in, tc ng Compton, v
sinh i. Cng c th nhc ti tc ng tng t ca bin php
che chn v tng na-gi-tr, ngha l dy ca mt vt liu
che chn no s lm gim cng phng x tia X hay tia
gamma xung mt na. C th a ra nhiu v d v bin php
che chn, nhng c l ph bin nht l tm chn trong mt
phng chn on s dng X quang. Thng th ta thy nhng
tm chn ny trn tng, ca ra vo v sn nh, ph thuc vo
tnh hnh c th. Hnh sau minh ho khi nim lp na-gi-tr
trong che chn.
Trng hp tip xc qua cng vic, kim sot tip xc t cc
ngun ni ti tp trung vo ngn nga nhim phng x ti ngi
lao ng, ti khng kh ni lm vic v ti chnh ni lm vic.
Bin php u tin l phi ngn chn mi qu trnh c th lm
lan trn nuchde phng x vo khng kh hoc cc phn khc ca
mi trng lm vic. Hp gng tay l mt v d n gin ca s
ngn chn nuclide phng x ti mi trng lm vic,v c th
vn hnh th cng. Vi mt s qu trnh, s kt hp ca ngn
chn cc b, cng thm vi h thng thng gi thot kh, c th
mang li hiu qu trong ngn nga s lan trn cht nhim vo
ni lm vic. Nhn chung l cn phi c h thng thot kh. i
vi cc nuclide phng x dng ht, thng l cn c mt dng
c lc s trc khi p dng thit b lc HEPA (hiu qu cao).
Ti mt s c quan cng nghip, kh nng hoc thc t ni lm
274

vic b nhim phng x l khng th trnh khi. Nguyn tc lm

vic tiu chun l yu t lm vic i vi nhng ngi lao ng
m cng vic buc h phi c mt ti ni v h c o
to ph hp. Nhng ngi ny cn mc bo h khp ngi,
k c lp bc cho giy dp. Mc d c nhiu dng bo h lao
ng, nhng quy tc lao ng gn y khuyn khch s dng
loi dng mt ln. Mc ch l trnh nhim c hi cho ngi
lao ng khi m nuclide phng x co th xm nhp vo c th.
Trong mt s trng hp, ngi lao ng c th s dng mt n
phng c trnh ht phi nuclide phng x. Trc khi ri ni
quy nh, ngi lao ng phi tun th nguyn tc l b li qun
o bo h ti ni lm vic, tm ra, thn trng bc vo khu vc
sch, mc khng nhim c, v c kim tra nhim phng
x bng my quan trc phng x.
5.6.7 Nng lng ht nhn
C th k ra nhiu ng dng ca phng x v cc ngun tip
xc phng x khc, nh chn on nh X quang, p dng
nuclide phng x trong y t, s dng phng x v ra don trong
cng nghip. Tuy nhin, nng lng ht nhn, chnh xc hn l
s phn ht nhn sn xut in, ang l mi quan tm ca
cng ng. Mt tranh lun ton din s gm c vng nhin liu
ht nhn tng, trong c cc bc nh khai thc, lc, lm
phong ph, sn xut in, ti ch nguyn t nhin liu s
dng v qun l cht thi. Tuy nhin, tranh lun ny s ch
trng ti s pht in.
Ti phn ln cc nh my nng lng ht nhn, uranium -235
c s dng lm ngun nng lng. Ht nhn ca nguyn t
ny c chiu hng t nhin l phn r, cng vi s pht thi
275

neutron v nhit. Trong mt l phn ng ht nhn, cc neutron

gy ra s phn r ca nhiu nguyn t uranium-235 hn trong
mt phn ng chui kim sot. Nhit sinh ra c dng to
hi nc, ri t chy turbine v my pht in.
Mc tiu l to ra s an ton trong nh my mc c bn.
Nhin liu ch cn nhiu nht l khong 4% uranium-235,
ph thuc vo thit k, v hnh dng ca nguyn nhin liu phi
lm sao mt lng y cht khng d ln vo c. Nhng
iu ny s khin cho nh my nng lng ht nhn kh b n
nh l mt qu bom ht nhn. Hn na, nhin liu uranium li
dng (thng l uranium dioxide) m khng tan trong nc, v
c bt kn bn trong cc ng kim loi khng b n mn.
D tha ra l nguyn tc thit k nh my nng lng ht
nhn. C ngha rng cc c im ca nh my phi m bo
an ton, chng hn nh h thng lm lnh, c th hin qua cc
n v ti to, nhm m bo an trong iu kin thit b hng
hc. Trong thc t mt s nc, cc l phn ng c bao
quanh bi cc kt cu chn bng thp v b tng ln, chng
c thit k ngn nga nguy c r r nguyn liu phng x
trong mt mc tai nn cao nht. Tt nhin l phi c cc cn
iu khin lm bng cht liu hp th neutron a vo l.

276

Hnh 14
Chu trnh nhin liu ht nhn
Mc d vy, ngi ta vn lo lng v phng x v cc vn
an ton. c php thi mt lng phng x nht nh vo nc
v khng kh, nhng lng ny phi mc m bo c an
ton. Thm vo , nu tnh ti s r r nguyn liu ht nhn
cc ln nm 1986 t nh my nng lng ht nhn Chernobyl
Nga, th qu l cn phi i mi ch trng ti vn an ton.
Ti mt s nc, ngi ta hy vng cc l phn ng trong tng
lai se c thit k m bo an ton ni ti nh ch trng
phn ng m. iu ny ngha l nu s phn ht nhn bt u
vt ra ngoi tm kim sot, th n s nh hng ti s kh
phn ng.
Cc l phn ng ti sinh li cho thy mt cch lm tng

277

ngun cung nhin liu c th phn ht nhn cho cc l phn ng.

Cn c cho cc l phn ng ti sinh c cp ti nhiu nht
l nng cao ca uranium-238 c pht hin trong t nhin.
ng v phn ht nhn ca n l uranium=235, ch chim c
0,71% trong tng s, hu ht lng cn li l uranium-238.
Trong l phn ng phn ht nhn, uranium-238 c th phn ng
to plutonium- 239, m cht ny cng c th phn ht nhn
c. Mt l phn ng ti sinh c thit k kch thch lm
tng qu trnh to thnh ny, v kt qu l n to ra kh nhiu
lng nguyn liu phn ht nhn hn l b phn hu. Ti mt s
nc, nh my phn ng ti sinh Clinch River b ng ca do
ngi ta quan ngi v vn an ton. (Mi lo chnh l tnh an
ton ca natri lng c dng lm cht lm ngui). Tuy nhin,
con ngi c l do thy rng cc l phn ng ti sinh trong
tng lai s ng vai tr quan trng trong vn cung cp nng
lng.
Mc d qun l cht thi phng x khng c cp n
y, song y cng l mt vn rt ng quan tm. mt s
nc, cht thi phng x mc thp thng c x l bng
chn xung t nng mc d iu ny khin cho ngi ta lo ngi
s gy nhim nc ngm v cc vn khc. Cht thi phng
x mc cao c th c ng kn chn su trong lng t ti
nhng kho a cht m. Tuy nhin, cc vn v k thut cng
nh s kh chp nhn ca cng ng (i khi gi l NIMBY
hay phn ng "khng phi vic nh ti) tr thnh ro cn
trong s pht trin cc thit b x l.

278

Hnh 15
L phn ng kh lnh, nhit cao (lu : lm lnh bng
phng php phi c kh)
5.7 Cc cch bo qun thc phm v dng
K ngh bo qun thc phm mt cch thnh cng l s ng
dng rng ri cc hiu bit v vi khun v tc ng ca mi
trng ti vi sinh vt. Trn thc t tt c cc phng php u
s dng nhng kin thc c v vi sinh vt, nhng dng nhng
quy trnh sinh hc hp l. Nhng sng ch hin i hn ch l s
hon thin cc qu trnh nh chn khng, lc, ng hp di p
sut v bo qun bng phng x.
S bo qun thc phm trong mt s trng hp c vai tr

279

ln i vi s tn ti ca con ngi mt s ni m c cc ma
khc nhau. Lng thc cc thi k c ma d tha s c
bo qun lu di ng cho nhng khi hn hn hoc ma ng
hoc cung cp cho nhng chuyn di chuyn xa trn mt t
khi h khng th dng li lu trng trt. Ngy nay khng
th duy tr mt s dn th ( th) ln nu nh con ngi ph
thuc hon ton vo lng thc ti cung cp hng ngy.
Mc tiu c bn ca bo qun thc phm l ngn cn chng
khi nhim phi nhng tnh cht c hi trong qu trnh ch bin,
vn chuyn hoc ct gi. Con ngi thng c nghe ni rng:
Hoc gi nng, hoc gi lnh, hoc khng gi chng qu lu,
nhng khng phi l tt c. Nhng phng php c bn m
con ngi cn quan tm l iu chnh nhit , kh trng, ng
hp, sy kh, x l ho hc, p mui, ln men, cc cht ph
gia v cc qu trnh vt l khc.
iu chnh nhit
Nhng nhu cu cn thit cho s sinh trng ca vi sinh vt l
cc nguyn tc rt quan trng hiu c cch kim sot cht
lng thc phm. S c th c s xut hin ca mm bnh, sc
khng ca c th c th chu c mt lng nh nu b
nhim pha lgarit. Mt khc, mt lng ln c t do vi khun
tit ra pha lgarit hoc pha ngh c th gy bnh hoc
thm ch gy cht. l c s ca cu ni "Gi nng, gi lnh
hoc ng gi chng qu lu. Trong kinh nghim bo v sc
kho cng ng, c hai nguyn tc bo qun thc phm c
ch ra:
- Sn phm ban u nn cng sch, ti, khng pha trn, v
cng lnh (t c) cng tt. Nu c nh th, thc phm s
280

c th c s dng trc khi qu trnh nhn ln nhanh chng

ca cc vi sinh vt c th dn ti s lm h hng hoc s tng
mt lng ln cc nhn t gy bnh.
Qu trnh bo qun nn c p dng cng sm cng tt v
phi c ch hoc tiu dit vi sinh vt. Nhit lm lnh
phi thp duy tr hiu qu c ch. Lng nhit trong khi
ng hp, nu nng hoc dit khun phi tiu dit cc vi
khun gy bnh.
Lm lnh
Lnh lm c ch hoc cn tr hot ng ca vi khun. Nhit
thp c th nhng khng phi lun lun git c vi khun;
tuy vy nhit lnh lm thm qu trnh sinh trng ca hu ht
chng. Nh l mt quy lut, cc vi khun mang mm bnh
khng th sinh trng hoc nhn ln mt cch ng k nhit
thp, nhng nhiu vi khun hoi sinh v nm c th sinh
trng 00C (320F) hoc l thp hn.
Hai cch gi thc phm lnh l lm lnh v lm ng
bng. Hu ht thc phm u cha nhiu vi snh vt khc nhau,
c hi hoc v hi. ngn cn nhng vi sinh vt gy hi tim
tng, thc phm nn c lm lnh. Con ngi bit rng vi
nhit lm lnh thng thng (360 - 450F), sinh trng ca vi
khun khng b ngng hon ton nhng b cn tr rt nhiu. Tuy
nhin, sau mt thi gian di lm lnh, cc vi khun a lnh s
sinh i v cui cng lm hng thc n.
Ngi ta thy rng nu thc n c th lm lnh pha Lag,
khi ch c mt vi con vi khun v s nhn ln ca chng cn b
cn tr, thc n s gi c lu hn. Vi khun cha sinh sn
nhanh c, s lng ca chng s nh. Do , kh nng tiu
281

th v dn n kh nng gy nhim bnh l tng i nh. Tuy

nhin, nu ngi ta khng lm lnh thc phm sm hoc nu
nhit lm lnh khng thp, vi khun nhn ln n mt
im m sc khng ca c th ngi khng th chin thng
ni chng v ngi s dng b m. Con ngi cng phi cn
thn vi cc thc n c nu chn, c bo qun lnh, sau
mang ra cho phc v, v sau li c bo qun lnh tr li,
bi v thc n c th b nhim bn khi em ra ngoi.
Cng nn cn thn khi d tr thc n nhng ch cha nh,
nng v nhng ch cha c nhn. Trnh dng nhng dng c
ng ln vi mt lng ln thc n bi v vng trung tm ca
khi thc phm v c bn l vn cha c lm lnh. Nhit
thp cn thit phi vi ti c tt c mi phn ca s thc n
. Nhiu s pht sinh mnh cc c t trong thc n xy ra nh
l kt qu ca vic d tr mt lng ln thc phm trong nhng
ch cha ln. Phn ln vi khun mang mm bnh c th chu
c nhit ng bng. Cng nh cc cch dit khun khc,
nhn t thi gian ng vai tr quyt nh trong vic lm ng
bng. Ngha l bng cch ny, thc n b ng bng cng lu th
s lng mm bnh cn sng cng gim.
Vic ng bng s tiu dit mt s ng vt k sinh trong tht
v cc thc phm khc, nu nhit c gi thp v khng i
trong mt khong thi gian di. Tuy nhin, cn ch rng vic
quan trng l nhit c duy tr khng i nhit gn
ng bng. S c bt thng v my mc hoc nng lng s
gy cho thc n chy lng ra v i khi thm ch cn tng n
nhit bnh (pht trin ca vi trng). Khi iu ny xy ra, vi
khun s nhn ln v khi b lm lnh tr li, s to ra mt mi
282

nguy him tim tng cho ngi tiu dng: Ngi ta li thy rng
iu quan trng l phi ng lnh thc phm trong khi chng
ang pha ko di v vic lm ng lnh khng git vi
khun.
Cn phi cn thn vi tht ng lnh chy lng. Tc gi
khuyn co nn t n vo trong t lnh n chy lng t t
n khi c th nu c tht, nh vy s lm loi tr c kh
nng ming tht t ti nhit bnh.
Nhit
Nhit c dng theo nhiu cch khc nhau trong vic bo
qun thc phm. Vic nu nng s lm ngng s sinh trng
ca vi khun v git cc vi khun mang mm bnh cng nh
nhng sinh vt khc. Tuy nhin, vic ny s khng ph hu
c c t ca t cu khun. S nu li mt cch thch hp s
dit c cc vi khun t cu v ph hu c t gy ra ng c
thc n. V th, thc n b nghi ng l nhim khun, cn c
nu chn li ngay git nhng sinh vt ny trc khi chng sn
sinh ra c t. Kh trng l mt qu trnh kt hp nhit thi
gian, m nu c s dng hp l, s tiu dit cc sinh vt gy
bnh m khng lm hng mi v, kh nng tiu ho hay gi tr
dinh dng ca thc n v sa. Mi quan h gia nhit thi
gian trong kh trng sa th hin nh sau:
1450F (62,70C) cho 30 pht l hp Pasteur trong thng cha
1610F (71,60C) cho 15 giy l hp Pasteur HTST
V nhit cao git cht mt s sinh vt a nhit no , nn
nhng nhit ny c a dng. Sinh vt a nhit khng quan
trng lm i vi sc kho cng ng, nhng chng gy ra mt
s kh khn.
283

- Trong thc t th vic ng hp cng ng ngha vi vic

kh trng khi p dng nhng nhit thch hp v cc thi gian
biu khc nhau. n gin hn, ng hp l ng kn mt hp
ng thc n v c vi sinh vt tim tng trong , v sau x
l nhit git cc sinh vt. V khng c thm vi sinh vt no
vo c trong hp nn thc phm c gi trong mt thi gian
di. Tuy nhin, nu cc vi sinh vt xoay s thm nhp vo
trong, hoc ban u khng b git trong qu trnh ng hp th
d xy ra h hng. S to thnh cc kh s dn n hp b phng
hoc li ln, v c th dn n b hng, v ch ra mt cch chc
chn rng s ng hp l khng ng cch. Cch thao tc hp
l, p dng thi gian v nhit khn ngoan th ng hp l
mt cch tt v an ton bo qun thc phm.
Sy kh (lm kh)
Trc y con ngi ni v vic m l cn thit cho vi
khun sng st c. Sy kh n gin l loi b hi m ra khi
sn phm dit vi khun. Sn phm sau c gi kh
ngn cn s xm nhp ca vi khun. Qu trnh ny cn phi lm
nhanh chng.
hng th k nay con ngi s dng li ch t nng lng
nhit ca mt tri bo v thc n bng cch sy kh. S
hng dn cho k thut sy nhanh trong chn khng th khng
thay i v nguyn tc cn bn nhng ch n thun l m rng
ra vi nhng sn phm khc nhau m c th p dng thnh cng
c. Hin nay mt s sn phm thc phm c bo qun bng
cch sy kh l hoa qu, rau, trng, tht v sa. Cng vi s mt
nc qua qu trnh bay hi, s h hng vn tip tc mt cch
chm chp. Sa, trng, v.v... c th tr nn i thiu sau khi sy
284

kh
X l ho hc
Mt cn bng thm thu v cc phn ng pH l hai phng
php ho hc c dng bo qun thc phm. Trong qu
trnh lm mt cn bng thm thu, cht lng i ra hoc vo cc
t bo vi khun thng qua qu trnh thm thu. iu ny b chi
phi bi vic bn trong t bo c nhiu hay t cht rn ho tan
hn mi trng bao quanh t bo hay khng. Vi khun c xu
hng chu ng c s thay i n ho (nh nhng cc iu
kin v thm thu, nhng chng khng th chu c nhng
thay i t ngt hoc nng qu cao cc cht ho tan.
Vi khun trong dung dch ng.m c s cht nh l kt
qu ca s co nguyn sinh cht. S dng k thut ny ngi ta
c th bo qun hoa qu v rau trong mt thi gian di. Nu
thc n trong cht xir ng cng rt hiu qu. Vic nu chn
s dit vi khun v xir s ngn cn s sinh trng ca vi khun
c th ri vo khi m np hp ra.
Ngm thc n trong mui (nc mui) cng l mt phng
php c bit n ca ngi xa bo qun thc phm. Qu
trnh ny, cng nh cch bo qun trong ng, loi nc ra
khi t bo vi khun. Vi khun tr nn mt nc v cht non
Cloride trong mui hot ng nh mt cht st trng - loi oxy
v bt hot cc enzyme ngun gc protein, do thc y thm
s cht). Khi s dng nc mui, nn duy tr nng 18-25%
chc chn gy co nguyn sinh tt nht.
Mi loi vi khun sinh trng v pht trin mt gi tr pH
nht nh. Qu trnh ngm dm c li i vi hin tng ny.
Cc axit, thng l axit dm (axit axetic) c mt pH thp v
285

vi khun gy bnh khng sinh trng c di nhng iu

kin nh th. Vi khun xm nhim li i vi thc n cng s
cht bi pH khng thch hp.
Ln men
S ln men l mt qu trnh trong khi ch bin v bo qun
nhiu thc phm v ung nh phomat, mn da ci bp,
gim, bia, ru vang. N lin quan n hot ng ca cc vi
khun c bit hay nm men. S ln men to ra cc sn phm
ph (ru hoc axit) ngn cn s pht trin n hoa sau qu trnh
ln men. Th d cc thnh vin ca nhm vi khun ln men
lactose c vai tr trong vic ln men ci bp to ra sn phm
cui cng l da bp ci. Nhng sinh vt ny to ra axit lactic v
mt s axit hu c khc. Con ngi ni n trc y rng
axit s c ch s sinh trng; v th nhng vi khun khc i
vi chng khng cn mi trng axit th s khng thch nghi ni
vi mi trng axit nay.
Cc ph gia thc phm
Nhiu th k trc khi cc vi sinh vt c quan st thy
di knh hin vi, tc ng ca chng ti thc n th hin
cho ngi xa ri. Con ngi bit c nh kinh nghim
rng thc n ti thay i mi v v mu sc bn ngoi sau
mt khong thi gian. H cng hc theo ging nh mt s thay
i no , c bit l s ln men ru v axit lactic, V pht
trin nhng phng php theo li kinh nghim khin cho
nhng phng php ny lm phong ph ba n ca h v bo
qun thc n theo ma cho vic s dng sau nay. H cng nhn
ra nhng thay i khc nh l s i thiu v trnh dng nhng
thc n b h hng v chng khng ngon v cha ng nhiu
286

bnh tt. Nhng tc hi ca bnh tt thng c quy cho l do

nhng tm hn xu xa, cha tri, nh l thn ru Bacchus hoc
l do tc ng ca mt trng v cc v sao.
Ch vo th k trc cc nh khoa hc mi nhn ra kh nng
c mt khp ni v tnh a dng ca vi sinh vt v sc mnh
rt ln lm phn hu thc n ca chng, gy ra bnh tt hoc
to ra sn phm mi. Da trn nn tng cc cng trnh i tin
phong ca Louis Pasteur, Robert Koch, Joseph Lister, Nicholas
Appert v ng nghip ca h, cc bng chng nhiu chng
cht cho thy rng vi sinh vt tn ti ngoi thin nhin hu nh
mi ni vi mt s phong ph v a dng gh gm hn bt k
dng sng no. Cc nh khoa hc ch ra rng khng nhng cc
sinh vt nht nh nh nm men v nm gy ra cc kiu ln
men, thu phn protein v phn hu cht bo c th, m h cn
pht hin ra rng cc cht sn phm nh axit, kh, cht c v
cc sn phm cui cng khc v cc iu kin c xc nh sau
s c th ngn cn hoc thc y rt nhiu loi hot ng ca
vi sinh vt. Cc nh khoa hc ny gip thit lp nhng
nguyn tc c s ca vic bo qun thc phm v s ci thin
cc iu kin v sinh m da vo nn cng nghip sn xut
v dch v thc n ca mt s nc ch bin ra nhng sn phm
hon thin v an ton.
Vi khun, nm men v cc loi nm ng vai tr dn u
trong cng nghip thc phm c trong vic sn xut cc thc
phm nh: bnh m, da ci bp, pho mat, ru vang v.v... v c
trong s phn hu thc phm bng qu trnh lm hng v thi
ra. V thc n xut hin t thin nhin, v c bn chng khng
c cc vi sinh vt. S tht l cc vi sinh vt v nhng vt gy
287

nhim khc ch c th tm thy trn b mt ca thc n, nhng

ch di nhng iu kin nhn to, vi sinh vt s b bt gp pha
trong lp v bo v bn ngoi. Cc chuyn gia cho rng khng
c lp da bn ngoi th vi sinh vt s xm nhp vo c th con
ngi rt nhanh n ni trong vng mt tun s khng cn ai
sng st trn tri t na. Tht, hoa qu, v rau cng ging nh
con ngi, c lp o l lp bo v. Nu lp v b trc hoc b
loi b, vi sinh vt s xm nhp v lm h hng hoc lm thi
ra.
Cng thm vo nhng phc tp nh trn, thc phm li
khng c trng nhng ni m n c tiu th, v cng
khng c tiu th ngay sau khi c thu hoch. Rt t thc
phm c em ra phc v New York hoc thm ch bang
. V vy, thc phm cn c vn chuyn qua nhiu dm
ng t ni n c trng cho n ni n c tiu dng. S
vn chuyn ny i hi thi gian. Thc phm c th nm trong
siu th nhiu ngy trc khi n c bn i. V n cng c th
vn cn trong nh ca ngi mua n vi ngy. Thc phm
cng c ct tr lu th b nguy him v b nhim mm bnh, v
tt nhin l mi e do b hng, cng cng ln.
Thng thng th t khi mt sn phm ri khi trang tri cho
n khi c ngi tiu dng mua n, nn cng nghip ch bin
nng sn c trch nhim gi cho n cng ti ngon cng tt.
Nu n b hng trong thi gian ny, ngnh kinh doanh ny s b
thit hi. V vy ngi ta c th sn sng chp nhn rng nn
cng nghip thc phm rt hng th vi nhng cch v nhng
cng ngh bo qun cc sn phm khi b hng hoc mt i
tnh hp dn ca n i vi ngi mua. l l do ti sao ngnh
288

cng nghip thc phm tin hnh phn ln cc nghin cu v

thc phm ngy nay. H tm kim thm nhng cch mi gi
thc phm khi mt i gi tr dinh dng ca n, lm n tr nn
hp dn hn i vi ngi mua, ct gi c n lu hn trn
gi v tng cng mi v, hnh dng v mu sc ca n.
Trong qu kh, mt s ngnh kinh doanh tm ra nhng
cch t c nhng yu cu trn, nhng i khi h khng
quan tm nhiu n mi nguy him tim tng ca nhng cht
ho hc s dng trong ch bin thc phm i vi sc kho
ngi tiu dng. V thc phm c vn chuyn gia cc bang,
nn l mt vn lin bang v chnh ph lin bang can
thip vo. Kt qu l s to thnh C quan qun l thc phm v
dc phm (FDA) vo nm 1931. cho n gin nht, lut
ca FDA quy nh rng khng c mt loi ph gia no c cho
vo thc phm m s gy ra tc ng c hi i vi ngi tiu
dng. FDA cng yu cu cc cht ph gia mi phi c kim
tra, th d, trong cc th nghim cht ph gia mi phi c
kim tra, th d, trong cc th nghim trn ng vt, thy rng
cc ph gia s khng gy hi cho ngi tiu dng.
iu khon b sung v ph gia thc phm, B lut cng cng
85 - 929, tr thnh mt b lut vo ngy 6 thng 9 nm 1985.
N tr thnh c hiu lc hon ton i vi tt c cc cht ho
hc mi vo ngy 9 thng 3 nm 1959. C cho php thm mt
nm hon thnh cc th nghim vi cc cht ho hc ph
bin trc ngy 1 thng 1 nm 1958, khi thiu bt k mt l do
no tin rng cht cht ho hc khng an ton.
nh gi v tnh trng gia nhng nm 1950, cc nh khoa
hc ca FDA bit rng c vi trm cht ph gia gy nguy him
289

tim tng ang c s dng. H cng bit rng mt s trong

cc cht ho hc ph bin khng c kim nh k cng
v an ton. Trong b lut ny - trc thng 9 nm 1958 - cn
thit phi chng minh trc to rng cht ho hc l c
hoc c hi. Khng kh khn g vi cc cht ho hc gy ra
mt cn bnh ngay lp tc hoc mt bnh cp tnh. Nhng ngy
nay, vn ln l xc nh tc ng lu di ln sc kho ca
mt ngi.
T chc nng nghip v lng thc th gii v t chc Y t
th gii (WHO) nh ngha mt cht ph gia thc phm l mt
c cht khng c gi tr dinh dng c cho thm mt cch c
ch nh vo thc phm, thng vi lng nh, nng cao
hnh thc, hng v, cu trc hoc c tnh ct tr. Theo sau
l mt danh sch cc cht ph gia c hoc c th c dng
trong thc phm.
Dm c dng lm gim pH, do c ch sinh trng
ca vi sinh vt
ng c dng tng v ngon v gi tr dinh dng,
git vi khun bng gy co nguyn sinh cht (s co li ca t bo
cht ca vi sinh khun do mt nc)
Mui c dng tng thm v ngon v gi tr dinh dng.
N cng gy co nguyn sinh. Mui c thm Kali tt chng
biu c. Nitrat c dng lm tht c mu m hn. Chng
c cho php dng vi nng di 200 ppm, nhng vi liu
lng ln hn n lm gim kh nng vn ti oxy ca hng cu
v sinh sn ra methemoglobin- huyt. Nitrat cng c th phn
ng sinh ra nurosamine, cht gy lo ngi v ung th.
Fomaldehyt c dng nh l mt cht bo qun sa v
290

i khi cho cc thc phm khc. Hin nay, n b cm trong

lut hu ht cc quc gia.
Axit salicylic trc y c dng rng ri trong cc loi mt,
nc hoa qu v cc ngt khc nh mt cht bo qun. Hin
gi n b cm mt s nc.
Kim permanganate c dng trn b mt ming tht che
du i nhng biu hin ca s phn hu.
Axit benzoic v sa benzoat l nhng cht dit trng nh
c ng trong nc xt c chua nm. Chng c php s
dng bt k thc phm no vi nng khng qu 0,1%.
Borax v axit hoc c dng bo qun tht, sa, b,
s, ngao, c, xc xch, v thc n khc.
Cc hp cht Sulfit hot ng nh l mt cht chng nhim
khun v gi mu cho ming tht mu . Chng b cm, tuy
nhin ngi ta vn thy chng trn hoc l bi bm trn giy gi
v cc tng tht.
Qu v m tt c tnh khng nhim khun cao v c dng
nh cc cht bo qun.
Mt s ph gia khc dng lm gia v v tng thm mi v
l gng, ht tiu, ht nhc u khu v ti.
Propionate ngn cn nm sinh trng trn bnh m.
Cc cht b sung dinh dng l vitamin v khong cht c
thm vo thc phm tng gi tr dinh dng. Th d, thiamin
(vitamin B1), ribflavin (vitamin B2) axit nicotinic v st phi
c cho thm vo bnh m nu gi bnh l c lm giu.
Tc nhn ty mu v tc nhn kch thch sinh trng. Bt m
mi xay xong c mu vng gy ra bi mt lng nh cc cht
mu. Tc nhn ty mu n gin l thay i mu vng thnh
291

trng.
Sunfua doixide c php dng ty mu nu c nhn hiu
ph hp. N khng phi l cht bo qun. Benioyl peroxides
c dng cho cc tc nhn ty mu. Cc tc nhn to mu.
Ngy nay, ngi tiu dng mong mun thc n c nhng c
tnh v mu sc lm cho h cm thy ngon ming. t c
iu ny, cc cht c th c cho vo iu chnh mu trong
qu trnh ch bin. Carotene, mt cht chit xut t c rt,
thng c cho vo cc sn phm t sa (nh l b) to ra
mu mong mun.
Cc mu tng hp thng c dng cho nc gii kht
khng cn, ru mi tri cy cc mn nhi tht v nhiu hn
hp c ch bin khc. Tuy nhin, mt s ln cc mu tng
hp v cht nhum mu b FDA cm dng.
Cc cht bt lm ni: l cc cht dng lm cho thc phm tr
ln sng sa hn.
Nm men to cacbon dioxide bng cch ln men, do to ra
cc l trong bnh m.
Soda n (Cacbonat natri), khi b nng ln, gii phng cacbon
dioxde. Kt qu cng lm cho bnh m c cc l. Bt n, cha
soda n, mt mui axit v tinh bt. Khi cho thm nc, axit
phn ng vi natri bicacbonat trong soda to thnh Cacbon
ioxide. Tinh bt sau hp th nc.
Cht chng oxy ho: ngn cn s bin i ng k ca thc
n khi l ra ngoi khng kh. Th d nh nhng ming to cn
ti s tr nn c mu nu do tip xc vi oxy. Nc p da,
chanh, cam cha sorbic axit (vitamin C) v l nhng cht chng
oxy ho tt. V vy ngi ta c th nhng ming to vo mt
292

trong cc loi nc p trn v nhng ming to s khng chuyn

mu nu ngay c. S tr nn c mu ti ca mt s hoa qu
v rau l mt kiu oxy ho c bit n nh l "s lm nu do
enzyme". Nu cc hoa qu ny b lm thm kh, cc m s tr
nn c mu ti. V th, cc cht chng oxy ho c cho nhiu
ln vo duy tr c mu t nhin. Cht bo v cc loi du
cng tr nn i thiu do s oxy ho. Butylated hydroxyanysole,
ng dioxide, propyl gallate v thiodipropion l mt vi th d
v cht oxy ho. Chng c th khng vt qu 0,005% tng
khi lng thc n.
Cc cht to nh tng thng c cho vo t c
n nh. Th d, nc v du s khng ho trn vo nhau, nhng
nu cht to nh tng c thm vo th chng s ho trn v
gi c s ho trn . Mt s th d l diglicerides to thnh
t thu phn glycerin ca cht bo hoc du n c, natri
photphat v propylene glycol.
Cht lm n nh dng mt lng nh to cu trc ng
nht, trn tru v mi v cho nhiu loi thc phm. Cht lm n
nh c thm vo socola sa ngn cn cc thnh phn ca
scla lng xung di y v ngn b lc khng tch ra khi
du n. Chng cng c dng trong lm kem lnh tng
cng tnh nht do ca cc thnh phn v gip ngn nga s
to thnh cc tinh th. Mt s th d na l aga-aga, gm ht
carob v gm guar.
Cht lm ng c cn thit to dng gel. Mt s hoa qu
cha cc cht lm ng c t nhin to mt dng gel, th
d: nho khng ht v to, t chng ngi ta lm ra mt v thch
hoa qu. Pectin v gelatin l nhng th d in hnh v cc cht
293

lm ng c.
Cc cht lm phn tch: T Sequester c ngha l tch ra
hoc c lp ring ra. Rt nhiu m v du cha mt cht st v
ng. Cht lm phn tch gi nhng yu t ny (st v ng) bt
hot hoc lm cho chng c th b loi b. Cht lm phn tch
cng c vai tr trong cng nghip sn xut nc gii kht khng
cn. N gi cht canxi v magi v.v... v gi cho chng khi kt
ta trong cc ung.
Cc cht gi m c dng duy tr m cho thc phm,
trc khi bit n s tn ti ca cht gi m, ngi ta mua da
v phi n ngay lp tc. Nhng nay ngi ta c th mua da
bo nh, mm v mn.
Cht lm ngt khng c gi tr dinh dng l mt thun li
ln i vi nhng ngi b hn ch kh nng hp th cc cht
ngt thng thng. Nhng cht ny ch b sung v ngt cho thc
n, khng c gi tr nng lng v dinh dng. Saccharine l
mt v d in hnh.
Mt qu trng l mt th d tt v mt cht ph gia c nhiu
cng dng. N ng vai tr nh l cht lm ng c trong hnh
nhn, l cht lm ni bt kt hp vi khng kh trong bnh
ngt, l mt cht xc tc trong bnh ko, v l cht chuyn
thnh nh tng trong cc thc n rn. Trng b sung mu sc,
s phong ph v hng v cho nhiu loi thc n, trng cn l
mt thnh phn to thnh hon ton t nhin. Nn s dng dung
dch trng lng c tit trng v c th trng cn sng c
cha vi khun Salmonella enteritis trong lng t khi ra.
S tng dn s v cch sng hin i lm cho cc cht ph
gia thc phm tr nn cn thit. Nu c kim sot v c quy
294

nh, cc cht ph gia thc phm s khng c hi; nh c s

tng cng hot ng ca cc c quan chc nng, ngy nay con
ngi c th n cc thc phm v hi lng khi bit rng cc cht
ph gia c kim nh v chng minh rng khng c c
hi cho con ngi trong nng c php s dng.
Qun l cht lng thc phm
Thc n l mt trong nhng nhu cu thit yu cho s tn ti
ca loi ngi. Hn na, thc n m con ngi phi dng c th
lm lan truyn cc nhn t gy bnh tt. Cc nhn t gy bnh
c phn loi vo cc nhn t sinh hc (cc mm bnh), ha
hc hoc vt l. V thc n c th lm lan trn cc nhn t gy
bnh ny, cn thit phi duy tr s kim sot i vi thc phm
t nng tri n tn ngi s dng.
Nng tri - ngn cn nhim ha hc, cc c quan chc
nng cn ph chun cc cht ha hc c th s dng trong ma
mng dit tr (kim sot) cc vt hi v cc thc vt khng
mong mun. Cc cht ha hc s c thc vt hp th v
nhng cht nh vy khi c s dng s gy tc hi cho cng
ng th khng nn dng trong sn xut nng nghip. Mt th d
v iu ny l s. s dng cht dit cc vt hi tn l Aldicarb
sulfoxide (ASO) trn da hu California vo nm 1985. Sau
khi n cc qu da hu c phun thuc, 1350 ngi b
ng c. Loi thuc tr vt hi ny khng c ng k s dng
trn da hu ti mt s nc.
Cc yu t vt l nh cc cht phng x c th lm nhim
thc n. y l l do lm nn tng cho vic cm th v kh ht
nhn trn ton th gii. P32, SR90, I131 v cc cht ng v
phng x khc c th c chuyn vo trong thc n t cc bi
295

phong x. Gia sc c th chuyn cc phng x nguyn t n

ngi tiu dng thng qua sa ca chng. V vy, ngn chn
nhim c, hoa, qu v rau l cn thit.
Cc yu t sinh hc cng gy nhim thc n cc trang
tri, s x l rc thi ca con ngi l cch v sinh ngn cn
s nhim thc phm. Cc mm bnh c th xm nhp vo thc
n, nh l vi khun Salmonella xm nhp vo trng, tiu g tip
xc gn gi vi cc cht thi khng c x l tt ca con
ngi. Nu khng b nhim ti nng tri, nhng qu trng s
l cc sn phm thu hoch rt tt.
Thu hoch v ma - nu thc phm c thu hoch nhng
ni cha cht lm nhim, cc nhn t gy bnh c th s c
ly lan. V vy, ngi lm vic trong nng tri c th lm nhim
bn thc phm bng cc mm bnh, cc nhn t vt l v ha
hc. Do cc cng nhn lm nng nghip k c cng nhn
theo ma v, phi c ngun nc sch, x l v sinh cht thi,
nh y v mt mi trng khng c cc bnh truyn
nhim.
S vn chuyn - trong qu trnh vn chuyn, con ngi, ni
cha hng, v.v... c th gy nhim thc phm. Th d, ngi ta
s khng mun ch g ty i mt ni trn mt ci xe ti thng,
sau li ch rau dip i ni khc, tr phi ci xe c v sinh
v lm sch bnh. Do , vic gim st mi trng trong qu
trnh vn chuyn l cn thit.
Ch bin v d tr - trong bao hm hu ht cc nguyn
tc v thc tin ca qu trnh ch bin v d tr thc phm. Mt
iu rt gi tr ng c cp n hn l cn phi c s cung
cp nc sch, h thng x l cc loi rc v cht thi rn ni
296

ch bin v tch tr thc phm. Cc loi gm nhm, cn trng

(nh l gin) v cc ng vt gy hi khc khng c c mt
trong ni din ra qu trnh sn xut, d tr v ch bin thc
phm, bi chng c kh nng lan truyn dch bnh.
Cc khu vc chun b v tiu th thc n - nh hng, qun c
ph, nh n ln, bp, phng n v quy bar c th tr thnh mi
trng l tng tho s sinh trng v pht tn ca cc mm
bnh, cng nh cc nhn t vt l v hoa hc gy bnh khc. V
th, cn phi c s lu tm c bit ti cc khu vc ny to ra
mt mi trng khng thun li cho s sinh trng ca cc nhn
t gy bnh c ngun gc sinh hc v s pht trin ca cc tc
nhn gy bnh vt l v ha hc. V l do ny, cc c quan qun
l y t v mi trng cn c cc chng trnh tr gip tt c
nhng ngi lm thc phm trong vic ngn chn s ly lan ca
bnh tt. Cc chng trnh ny lin quan ti s cp php v s
kim sot cc c quan sn xut thc phm cng nh cc dch v
mang tnh gio dc. Cch tt nht bn v cc dch v ny l
tho lun v mt mu kim tra in hnh v gii thch cc mc
khc nhau trong . Nu mt c quan no khng tha mn cc
yu cu ca mu , n s khng c t cch bn thc
phm cho cng ng v do , s khng nhn c s cho php
bi v c kh nng l thc phm ca n lm hi thay v nng cao
sc kho ca ngi tiu dng. Nn nh, tng v trn nh nn
c lm bng cc vt liu khng c tnh hp th, d lau la v
cn trong tnh trng tt. Ca ra vo nn c m ra pha ngoi
v c che chn tr khi c cc phng tin khc phng tr
rui mui c s dng, nh l thuc dit rui hay mn khng
kh. Ca s cng nn c s che chn. Ca ngoi nn c th t
297

ng li. Tt c cc phng phi khng c mi v khng kh,

thng phi c my thng gi. Ni no s dng my thng gi
th cc cnh qut, cc b lc v cc b mt tip xc phi c
bo dng ngn nga s tch t du m, iu l cng vi
nhiu nguyn nhn khc c th gy nguy c chy n. S chiu
sng c quy nh khc nhau. Tuy nhin cn c thm nh sng
trong khu vc ch xut thc n nng cao sch s v an
ton.
Cn thit phi c s cung cp nc c th ung c mt
cch y phc v cho cc c s sn xut thc phm. Nn
c cc phng tin v sinh ti ch y v thun tin vi nc
nng v nc lnh c u. Cc phng ngh phi trong tnh
trng tt v sch s v c thng thong vi cc ca ra vo t
ng. Cc bn ra tay cn phi thun tin v y vi c nc
nng v nc lnh phc v cng nhn v mi ngi. Cn c
ngi i phn pht x phng v giy v sinh.
Cc thit b v dng tip xc vi thc n khng nn b gy
v st so, thc n d bm vo nhng ni . Cc thit b ny
nn c gi sch v nn c cu to bi cc vt liu khng
phi l cc cht c th gy r r cht c vo thc n, nh l
ng chng hn. Khng c dng cyanua (l cht thng dng
lm sch bc) hoc cc ha cht c hi khc lm v sinh
hoc lm cc mc ch khc gn ni c thc n. Cc cht
lm v sinh cn c ct trong ni c thit k ring, tch bit
vi thc n. Cc dng nu gn v n phi c lm sch
v v sinh sau mi ln dng. Khi lm v sinh, c th km theo
vi phng php dit khun. bit chc rng cc bnh tt
khng th c ly lan qua da, tha v cc dng khc th cc
298

dng c n c th c ngm vo nc ra ha hc trong nc

nng t nht l 1700 F (76,60C), hoc cho vo my ra bt a
trong nc nng t nht l 1800F (82,20C).
Lm v sinh bt a
Nhn chung, cc c s kinh doanh thc phm, bt ra c
lm v sinh bng cch dng my ra bt a v cho cht ty ra
vo thng qua my pha ch t ng v c thi gian ra ti thiu
l 40 giy vi nc ra bt di p sut 140 gallon mi pht,
hoc 9,2 gallon i vi mi gi bt a nhit 1500F. Vic
ny thng c km theo bi nc ra bt trong khong thi
gian 10 giy vi nhit khng thp hn 1800F, v vi mt
dng nc c p sut khng nh hn 1,73 gallon trn mi gi
vi 20 poundss trn mt inch vung. iu ny ph hp vi
khuyn co ca T chc v sinh Quc gia, tiu chun s 5. Do
kh nng lan truyn ca bnh tt, vic ra bt ra l cc k quan
trng. V vy, s min nhim l tng s c tho lun di
y.
S min nhim l tng
Khng c mt cht khng khun n c no c coi l tt
nht hay l tng c. Khng c g ng ngc nhin khi thy
rng s a dng ca cc iu kin mi trng m di nhng
iu kin ny cc cht c s dng v rt nhiu dng t bo vi
khun b tiu dit. Nu m c c mt cht khng khun l
tng, ngha l mt cht lm min nhim, th n s phi c mt
lot cc tnh cht c th rt kinh khng. Mt hp cht ring l
m s hu nhng tnh cht nh th c th chng bao gi c
tm ra. Tuy nhin, nhng c tnh k thut c m t di y
c th c hng ti trong s chun b to ra nhng hp cht
299

mi, v chng nn c xem xt trong s nh gi cc cht lm

min nhim c sn dng trong thc t.
- c tnh i vi cc vi sinh vt. Cc cht phi c kh nng
git c vi sinh vt. N cn c mt ph hot ng rng v c
tnh dit khun trong dung dch rt long (nng thp).
- Kh nng ha tan. Cht phi d ha tan trong nc hoc
cc cht dch m t n c phm vi cn thit cho cng
dng hiu qu.
- Tnh n nh. Nhng thay i ca cht do kt qu ca s
tn ti lu di khng c gy ra s mt hot tnh dit khun.
- Tnh khng c i vi ngi v ng vt. Tht l l tng
khi mt hp cht cc c i vi vi sinh vt li khng lm hi
n con ngi v cc ng vt.
- Tnh ng nht. Cc mu cn phi ng nht v thnh phn.
Cc cht ha hc nguyn cht c tnh thng nht ng b nhng
hn hp ca cc cht ny c th thiu i tnh thng nht.
- Kh nng trnh c vic kt hp vi cc cht hu c b
sung khc. Nhiu cht chng nhim trung c mt i tnh i vi
protein hoc mt vi cht hu c c bit khc. Khi nhng cht
chng nhim trng nh th c dng trong nhng hon cnh
ni m ngoi cc t bo vi khun ra cn c mt lng ng k
cc cht hu c th s c t kh nng sn sng hot ng chng
li vi khun.
- C c tnh vi v sinh vt nhit phng v nhit c
th.
Trong khi s dng hp cht , khng cn thit phi a
nhit n nhit m n s dng c ngoi mi trng.
-Kh nng thm nhp. Tr phi cht c kh nng i u
300

vo xuyn qua cc b mt, nu khng th kh nng dit khun

ca n ch gii hn duy nht ti ni n c a vo. Tt nhin,
trong mt s trng hp ch hot tnh b mt l so vi yu
cu.
- Khng n mn v khng bin mu: N khng c lm g
hay lm bin dng cc kim loi hoc lm bin mu hoc lm suy
gim cc kt cu.
- C kh nng kh mi. S kh mi trong khi khng nhim
khun cng l mt c tnh cn thit
- Kh nng ty sch. Mt cht khng nhim khun nu m
cng c th ty sch (cht lm sch) th s t c c 2 mc
tiu, v hot ng lm sch s nng cao hiu qu ca cht lm
min nhim.
- Tnh lun c sn hp cht phi lun c sn s lng ln
v gi c hp l.
Cc thit b s tip xc vi thc n, v bn thn thc n phi
c ct gi hp l mt ni m rui, gm nhm.... v bi
khng th tip cn c: Ni ny cn phi l ni khng d b
nhy d t trn xung hoc tip xc vi nn nh. Nu thc
phm hoc cc thit b tip xc vi thc phm b tip xc vi
nn nh, chng s tip xc vi nhng cht bn t nhng ngi
i vo trong cng nh rc ri t nh v sinh trn ra hoc do
cng rnh di nn nh b tc, hay b nc bn ln t vic lau
chi sn nh. V vy, ngi ta khuyn rng nn ct gi cao
t nht l 6 inch (15 cm) so vi sn nh ngn cn s nhim
bn v tng cng lm sch khu vc di ni ct gi.
Rc ri v cc cht thi khc nn c thu gom li v b tr
cch lm v sinh. Chng nn c ct vo trong nhng ch cha
301

tng xng v ngn c rui v c tp trung li t nht l 2

ln mt tun ph v chu trnh sinh sn ca cn trng. Cc
thng cha nn c gi sch v cao hn mt t ( nhng
vng c nhit cao th cc "phng cha rc" nn c lm
lnh).
Trng by v phc v thc n nn tun theo cch no lm
gim ti a s tip xc ca con ngi vi thc phm. Th d,
cn c sn s phng vic ht hi ni thc phm c by
v phc v ngn mi ngi khng ho v ht hi vo n
trong cc dy phc v. Cng vy, cn trng v cht dit cn
trng, gm nhm v thuc dit gm nhm khng c c mt
ni by v phc v hay d tr thc n, nhng nn c ct
khu vc thit k dnh ring tch xa khi thc phm."
S lm lnh khu vc phc v thc n l mt phng php
cc k quan trng ngn nga s ly lan cc bnh v bo qun
thc phm. Hu ht cc thc n c cha nhiu loi vi sinh vt th
va c hi va v hi. V th, chng cn c lm lnh ngn
chn s sinh si, nhit lm lnh thng thng l 360 - 450F
(2,20 n 7,20C) sinh trng ca vi khun khng b dng li
nhng b ngn chn rt nhiu. Tuy vy, thc n s b hng sau
mt thi gian di lm lnh v s sinh sn chm ca cc vi khun
a nhit thp s lnh mnh ca thc phm v ung l mt
lnh vc ng quan tm. Thc n nn c nhn v t mt
ngun c kim tra v duyt, v bt c ni no c th th
phc v ni cha thc n gc gim c hi b nhim.
Nhng con s v nhng thc n d b hng khc phi c mua
t mt ngun c xt duyt v gi di iu kin lm lnh
cho n khi c nu nng v phc v thc phm ng vo
302

hp ti nh khng nn dng phc v trong cc nh hng.

Thm mt ln na, s kim sot cn phi c duy tr i vi tt
c thc n v ung t nng tri cho n ngi tiu dng
m bo an ton v sc kho:
5.8 Nguyn tc chung v x l nhim c
Nhim c cp tnh gy ra 2 loi ri lon bnh l:
Ri lon c hiu do cht c.
Ri lon chc nng ni chung.
Cch cha tt nht l tm ra c nguyn nhn gy nhim
c x tr ng trnh t v kp thi, gm cc bin php sau:
- Ngn khng cho cht c xm nhp
Nu cht c hp th qua ng h hp: a ngay nn nhn
ra khi ni b nhim c, cho ra ch thong kh, ni b qun
o trnh nh hng n ng h hp.
Nu cht c hp th qua ng da, nim mc: ra k
bng nc lnh, x phng.
Nu cht c hp th qua ng tiu ho, ra d dy cng
sm cng tt, nc ra nn cho thm cht c tnh hp ph
(than hot tnh), cht gim c (lng trng trng, tanin,
bicacbonat..). Khng c ra d dy khi b bong thc qun,
nn nhiu, b hn m, c ri lon h hp v tun hon nng
nn gi nc d dy xt nghim. Nu khng c phng
tin ra, gy nn bng kch thch c gii hoc apomorphin
(0,5% 1 ml di da).
- Thuc chng c c hiu: Cc loi thuc ny c tc dng
vi cht c nh trung ho, i khng chc nng, gii phng
men tranh chp hoc tc dng ho hc to thnh cht t c, i
vi c th. V d:
303

Nhim c cc cht gy MetHb s dng vitamin C kch

thch h thng men.
Nhim c cc cht c ch men s dng atropin.
Nhanh chng o thi cht c ra khi c th. a s cc
cht c thi qua thn nn cho nn nhn ung nhiu nc
truyn dch ng trng hoc dng thuc li niu.
- iu tr triu chng
Khi c ri lon h hp: ot ng thng kh qun, ht m
di. Nu ngng th phi dng h hp nhn to.
Nu c ph phi cp tnh dng cc thuc phong b hch,
khi cn trch mu tnh mch 200 - 300ml.
Nu thiu oxy cho th oxy hoc kh cachogen.
Ri lon tim mch cho thuc tr tim.
C th dng thuc an thn, co git va gim au nu cn.
5.9. Cch cu cha khi b ng c
Chng c l mt nhim v quan trng ca cc nh c cht
hc. Thng thng c 3 cch chng:
5.9.1 Loi tr c ra khi c th
C th tin hnh bng 2 cch
1. Loi cht c trc tip:
Bng ng tiu ho:
Cho nn vi mt liu 1,50 - 2g bt Ipeca ho trong 1/2 cc
nc m hay tim amomocphin di da vi liu 0,01 mg/l
gy nn nhanh chng.
Ra d dy: Dng ng Ph - s (Faucher) hoc dng mt ng
cao su n gin (1m - l,2m) v mt ci bc. Ngi b nn, ngi
u ngng ra sau mm h. Ngi gii c ng trc mt a
ng cao su c bi glyxern a t t vo thc qun, bnh nhn
304

nut dn. Khi vo ti d y, ngi ta dng phu lp vo u

dy cao su cn ngoi ming, vo phu mt dung dch ra
rut. Khi thy y th h phu xung ngang tht lng ht
nc d dy ra. Lm vi ln nh th n khi no c nc
trong. Nc trong d dy c th gi li a kim nghim.
Bng ng hu mn
Ty: dng thuc ty phi cn thn. Loi du ty rt nguy
him vi trng hp ng c bng photpho, santonin, DDT, c
photpho hoc cc cht c tan trong du. Thng thng nn
dng cc thuc ty nh nh natrisulud, magiesunfat, tr trng
hp ng c bng sunfamit v chng s gip to nn
sunphemoglobin.
Tht tho: mc ch tht tho. l ra i trng: C th
dng dung dch ng trng NaCl v cc dung dch c cc cht
trung tnh.
Cc phng php c bit: trong trng hp cht c trc
tip xm nhp vo mu nh nc rn, Cht c chin tranh . do
v kh ho hc gy qua vt thng, cn phi chch ly mu ni
cht c xm nhp, sau n cc t chc v chiu vt thng,
hoc dng vi ht ht. Vi nc rn khi vi c th dng ming
ht ra.
2. Loi cht c gin tip:
Bng ng h hp
l trng hp xy ra vi cc cht c th kh, cc cht
c chin tranh, phi tm cch o thi chng :bng ng h
hp. Phi nn nhn ch thong kh, lm h hp nhn to,
tr trng hp ng c do photgen, Clo, S02, N02... v chng d
gyph phi.
305

Bng ng thn
Mt s cht c c o thi bng ng thn sau khi
ung cc thuc li tiu (lactose, ru ng, nc bp ci, rau
ci...). Sa cung l mt loi gip cho vic o thi tt bng
ng thn. Trong chin tranh Vit Nam khi M ri cht ho
hc, ng bo t cu bng.cch dng cc nc luc b, u
xanh, c cha vi... cng l mt cch o thi khi c th
nhng cht c.
Mun vic bi tit thn c d dng, c th tim di da
git dung dch ng trng NaCl hoc cho git vo hu mn,
hoc tim tnh mch dung dch u trng nc ng.
Bng cch chch mu
Khi cht c vo mu tng i nhiu, cn phi chch
mu.
V d nh bacbiturat, cc cht ph mu nh H3As hoc cc
cht c thay i huyt sc t nh loi to nn methemoglobin.
Sau khi chch mu cn phi tip mu ngay.
5.9.2 Ph hu hay trung ho cht c
l phng php dng cc cht chng c, cc cht ny
gm c: Cc cht chng c tc dng do l tnh: Cc cht ny
c kh nng hp ph cht c. V d than hot tnh hoc cc loi
t st. Ung 2 - 4 tha sp than quy vo 500 ml nc.
Cc cht c tc dng do ho tnh: Cc cht ny c th dng
ln vi cc cht gy nn hoc sau khi gy nn hoc thm vo
dung dch ra rut, mt vi loi cng dng tc dng vi cht
c ngm vo c th.
Cc cht chng c to nn vi cht c cc hp cht khng
tan hay t tan.
306

C loi tc dng chung vi a s cc cht gi l "cht chng

c chung. V d "nc lng trng trng. Ly 6 lng trng
trng nh vo mt t nc ri thm nc cho n 1 lt, thm
mt t cht thm cho d ung. Nc lng trng to vi cc kim
loi nng nhng anbuminat khng tan (tr Tali).. Trong trng
hp ng c bng thu ngn nn ch khng cho nhiu nc
lng trng trng v n s ho tan cc anbuminat thu ngn.
Dung dch sunfua dng loi tr kim loi nng cng to
nn cc kt ta khng tan. Thnh phn dung dch gm c: Dung
dch ny dng ra d dy hoc cho ung vi tha sp xong
cho nn. Lm vi ln.

Natri sunfat
3,75g
Natri hydrocacbonat
12,50g
Nam hydroxit
7g
Nc
1000 ml.
H2S
Va bo ho
Mt dung dch chng c khc cng khng km phn cng
hiu gi l chng c a nng ca Jeannel (Php) c cng
thc: Dung dch A:
St II sunfat
139 g
Nc ct
700 ml
Dung dch B:
Natri sulfua H2O
110 g
Nc ct
600 ml
ng trong l kn nt lie v gn sp. Ung mi ln vi tha sp
Ung nhiu ln.
Sa trong c casein, lactanbumin, lactoglobulin cng l cht chng

307

c chung.
Dung dch Tanin cng rt cng hiu kt ta cc kim loi nng
v km, cc ancaloit vi cc ancaloit tanin gy kt ta nhng li tan
do axit clohydric ca d dy. Do tanin ch lm chm tc dng ca
cht c. Cho nn sau khi cho ung thuc gii c th phi cho nn.
Dung dch iot - iodua c cng thc:
Iot
2g
Kali iodua
5g
Nc ct
250 ml
Cho ung mi ln vi tha c ph cng chng cc ancaloit, ri cho
nn trnh nh hng ca axit clohydric trong d dy. Cc cht
chng c c bit:
Dung dch ng vi:
ng saccaroza
16 g
Vi ti
5g
Nc ct
10 g
Dung dch ny chng axit oxalic hay phenol.
St III hydroxit dng chng asen.
Cc nc natri sunfat v Magie sunfat dng chng c ch v
bari.

308

TI LIU THAM KHO

1- B khoa hc Cng ngh v Mi trng, 2001. Tng hp,
thng k s liu v ha cht thuc BVTV khng c gi tr s
dng trn a bn ton quc xut giiphp tiu hu.
2- B y t, Vin Y hc Lao ng v v sinh mi trng,
1997. 21 bnh ngh nghip c bo him.
3- B mn Phn tch v c cht, trng i hc Dc
Khoa, 1984. Bi ging kim nghim c cht. Nh xut bn
hc.
4- o Ngc Phong, 1996. Bi ging c cht hc. Trng
i hc Y H Ni.
5- inh Vn Sm, Trn Vn Nhn, 1997. nhim cc cht
nguy hi mt s ngnh cng nghip Vit Nam. i hc Bch
khoa H Ni.
6- L Thc Cn, Trnh Th Thanh v nnk, 1997. Hin
trng v d bo nhim cc cht nguy hi Cng nghip H
Ni.
7- L Th Phng Tho, 2001. Ho cht Bo v thc vt v
nh hng ti mi trng. D n c hc, S KHCN-MT H
Ni.
8- L Trnh, 1997. Quan trc v kim sot nhim mi
trng nc. Nh xut bn Khoa hc v K thut.
9- L Trnh, 2000. C s khoa hc xc nh mc n b
thit hi v kinh t - x hi do nhim mi trng lao ng gy
ra. Tp ch Bo v mi trng 1/2000, Cc Mi trng, b
Khoa hc Cng ngh v Mi trng.
10- Mai nh Yn, 1992. Sinh thi c s. Bi ging i hc

309

Khoa hc T nhin, HQGHN.

11- Nguyn c Khin, 2001. Cht thi nguy hi. Bi
ging. i hc Bch khoa H Ni.
12-Hong Nh T, 1970. c cht hc. Nh xut bn Y hc v
TDTT.
13- Phm Ngc ng, Trn Hiu Nhu, 1998. Hin trng
nhim mi trng Vit Nam, 1998. B KHCN-MT, Cc MT.
14-T chc y t th gii, 1998. Hng dn v cht lng nc
ung. Vin Pasteur Nha Trang.
15-Trn Thanh Bi, 2001. Ho cht c cc ngnh cng nghip.
D n c hc, S KHCN-MT H NI.
16- Trnh Th Thanh, 1995. Qun l cht thi nguy hi. Bi ging
i hc Tng hp H Ni.
17- Chulabhorn Research Institute, 1996. Environment
Toxicology, volume 1,2,3. NXB Chulabhorn Research Institute.
18- Hammer Mark.J, 1986. Water and Wastewater Technology
2nd edition, John Wiley & Sons, New York.
19- Miljokonsulterna: Sebra Envotec, 1996. Hazardous Wastes
Management. Nykoping, Sweden.
20- Mon Roe T.Morgan, 1991. Environmental Health. East
Teunessee State University.
21-World Health Organisation (WHO), 1995. Principles of
Toxicology.
21-wold Health Organisation (WHO), 1997. Assessment of
Sources ofAir, Water and Lang Pollution.

310