ng h p:khampha8888@yahoo.

com

cl c
1.
K t
2.
i B Tr ng
3.
i X Lch
4. Cy cacao

5. Cy X
ng R ng
6.
C
7.
M c
8.
C i Tr ng
9.
u R ng
10.
u Ty
11. u
12. Gai Ch ng
13. Hnh H
ng
14. Hnh T m
15.
16. Hoa Dnh Dnh
17. Hoa o
18. Hoa Hin(Kim Chm)
19. Hoa Ho
20. Hoa Lan - Hu
21. Hoa Magnolia
22. Hoa Mai
23. Hoa M u
n

24. Hoa Mimosa

25. Hoa Sen
26. Hoa S
27. Hoa Violet
28. Mng C u Xim
29.
ng C t
30.
Lng
31. Ngi Hoa Vng
32. Ng Gai
33. i
34. Ri ng
35. Roi (M n)
36.
u Ring
37. Sim
38. Su Ho
39. Su Su
40. To
41. To T u
42.
i Ty
43. Wasabi

K t
.. cy thu c ng a
c SARS ?
::: DS Tr n Vi t H ng :::
Trong khi Trung Hoa, i loan v Canada ang ph i v t v
i ph v i b nh
SARS, Vi t Nam l n c
u tin
c WHO cng nh n l ng n ch n
c
lan truy n c a SARS.. v c nh ng tin
n.. l do xng h i B k t t i
nh ng b nh vi n.. v nh ng n i cng c ng ng ng i lui t i (?). B k t
c dng trong dn gian
g i
u gip m t tc, h i b k t dng
xng
trong nh ng m tang, gip tr kh nh ng mi v ng
ng..
k t, Gleditschia officinalis, thu c gia nh th c v t Cesalpi naceae ( hay
Leguminosae),
c dng trong ng d c d i tn T o gic ( Tsaochia=Zao-Jia). Anh ng g i l Chinese honey locust fruit, soap bean..
c tnh th c v t :
k t thu c lo i cy thn m c,cao 5-10m, thn c gai to v c ng chia
nhnh. L m c so le, kp lng chim, hnh tr ng
thun di , c 25mm x 15mm, mp l c r ng c a
nh . Hoa m c thnh chm nch l hay ng n,

mu tr ng. Qu c ng, khi chn mu en di 1012cm , r ng 1-2 cm h i cong, hay th ng : trong

qu c 10-12 h t mu nu c 7mm; quanh h t l
t ch t b t mu vng nh t. B k t ra hoa vo
thng 5-7, v ra qu vo thng 10-12. B k t c
ngu n g c t khu v c gi a Nam Trung Hoa v
c Vi t Nam,
c tr ng h u nh kh p Vi t Nam
( Ring
o Ct B c
n 40 ngn cy,cung c p
40 t n b k t m i n m) B k t c ng
c tr ng
i Thi Lan, n
. Qu
c thu hi vo nh ng
thng 10-11 lc ang mu xanh hay vng nh t,
ph i kh
lu ,
i sang mu en bng. Ring
gai b k t (c ng l m t v thu c) c th thu hi quanh n m , nh ng t t nh t
l t thng 9 qua
n thng 3 n m sau( ma ng-xun), c ng
c ph i
kh..
Thnh ph n ha h c :
Qu ch a :
10% h n h p Saponin lo i triterpenic trong g m Gleditsia saponin B->G ,
Australosid, Gledinin. , Gledigenin.
Cc h p ch t Flavonoids nh Luteolin, Saponaretin,Vitextin Homo-orientin,
Orientin.
Men Peroxidase
ng h u c nh Galactose, Glucose, Arabinose..
Cc acid bo : Palmitic acid, Stearic acid, Oleic acid Linolic acid, Linoleic acid.
Cc sterols nh Stigmasterol, Sitosterol
Cerylacohol ; tannins
Gai b k t ch a : Gleditchia saponin B->G, Palmitic acid, acid bo ,
hydrocarbon nh nonacosane, heptacosane..
Nghin c u c a Duke trn h t Gleditsia japonica, tr ng t i Hoa K ghi nh n
hm lu ng ch t bo cao h n 4. 3 % so v i 2. 8% n i loi tr ng t i Nh t.
c tnh d

ch c:

a s nh ng nghin c u v B k t
c th c hi n t i Trung Hoa, Nh t ( t i
Vi t Nam c ng c m t s cng trnh nghin c u v ho t ch t c a b k t).

Kh n ng huy t gi i : B k t c kh n ng huy t gi i r t m nh.

Kh n ng khng vi trng : Dung d ch ly trch b ng n c c tc d ng c ch
Escherichia coli, Eberthella typhosa, Pseudomonas aeruginosa, Proteus
vulgaris v cc vi trng gram m (in vitro). H n h p Saporanetin v
Flavonoid trong B k t c tc d ng ch ng m t s siu vi trng trong c c
lo i Coronavirus.
Kh n ng ch ng n m : th
dermatophytes.

nghi m in vitro cho th y kh n ng

c ch m t s

Tc d ng long
m : Saponins c a b k t c tc d ng kch thch mng nhy
bao t t o ph n x gia t ng ch t bi ti t n i ng h h p, gip t ng xu t ch t
m.. Tc d ng long
m ny tuy ng ch nh ng khng m nh b ng Radix
Platycodi Grandiflori.
k t trong

ng D

c:

c h c c truy n Trung Hoa dng Qu B K t v Gai B K t lm 2 v thu c

c tc d ng tr li u khc nhau. Theo cc Danh Y c t i Trung Hoa nh Li
Hi u, V ng Hi u C ( i Nguyn), L th i Trn,.. T o gic i vo Kinh Quy t
m, l i
c 'c u khi u', st
c tinh v t, ch a
c nh ng ch ng b ng
tr ng.. a s c ph ng th c
u tr ghi trong 'Gi n Y u t chng
ph ng','Ngo i i b y u ph ng','Thin kim ph ng'..
u dng B k t
(thiu t n tnh) tn thnh b t, th i vo m i hay ho n c
u ng..
Danh y C Hi Ung ( i Minh) lu n v T o gic trong 'B n th o Kinh s ' nh
sau : ' T o gic i v o Tc quy t m kinh v Th Thi m, D ng Minh
kinh.. V Quy t m l t ng Phong M c.. nn chnh ch l Phong T (T c t
i,
u phong lm ch y n c m t.. )
u do Kinh Quy t m phong m c gy
ra b nh. T o gic b m th tnh tn tn, l i cc quan khi u bnh
cm c
kh nn ph
c phong t..
Qu B K t :
Qu B K t hay T o Gic (Zao jiao) ( Nh t d c g i l skaku ;
i hn l
Chogak), ghi chp trong Th n Nng B n th o,
c xem l c v chua, tnh
m v c
c tnh nh , tc d ng vo cc kinh m ch thu c Ph (Ph i) v
i
trng.
o Gic c nh ng tc d ng v

c dng nh

sau :

Tn
m : dng trong cc tr ng h p
m
ng, ho v th kh kh do
m
ngh n khng th t ng xu t n i h ng. T o gic
c ph h p v i Ma hong
(Ephedra) v M t heo
tr S ng ph i kinh nin c nh ng tri u ch ng ho,
th kh kh, n ng ng c v m dnh n i h ng.

Thng khi u v Ti sinh Th n : dng trong cc tr ng h p b b t t nh, t n i

t hay phong gi t, c ng hm do
md
; th ng ph i h p v i T tn
(Radice Asari= xi xin), b ng cch th i b t vo m i.
Pht tn kh i u v lm gi m s ng ph :
tr cc m n nh t m i b t
u
ng y hay nh t s ng m m khng thot ra
c T o gic
c dng ph i
p v i Kim Ngn hoa Flos Locinerae Japonica (jin yin hua), khi nh t b t
u
ng t y; v v i R B ch ch Radix Angelicae dahuricae (bai zhi) khi nh t c
m khng thot ra
c.
Khi dng d
giun
a..

i d ng 'thu c nht h u mn, B k t c tc d ng x , t ng xu t

Gai B K t :
ng d c dng Gai B k t (Spina Gleditsiae) (T o Gic Thch = Zao jiao ci)
lm m t v thu c ring. T o Gic Thch
c xem l c v cay, tnh m, tc
ng vo cc kinh m ch thu c Can v V .
o Gic Thch c kh n ng lm gi m s ng ph, thot m , ti t o huy t v
gi m kh i u. Gai B k t th ng
c dng vo giai
n kh i pht c a nh t
gip t o m v lm v mi ng c a nh t ung. Gai B k t c ng t ng xu t
phong, di t k sinh trng, nn
c dng tr 'h c lo' v phong ci. Khng
c dng n i ph n c thai hay khi nh t v mi ng.
k t trong Nam d

c:

k t
c s d ng kh ph bi n trong D
trong sinh ho t dn gian :
Qu B k t em ngm hay n u l y n
c n u B k t dng
hoen .

c h c c truy n Vi t Nam v

g i

u, lm s ch g u, m

t tc.

gi t qu n o len, d .. khng lm phai m u hay

Qu B k t (c h t)
t chy, tn thnh b t , th i vo m i
tr trng
gi,hn m, b t t nh; c th ph i h p v i B c h gip mau h t h i, h i t nh.
Xng khi B k t c th gip tr ngh t m i, kh th .
k t
t (t n tnh), tn thnh b t, tr n v i d u m lm thu c nht h u
mn, gip thng h i t ru t (trung ti n sau khi m ; thng
i ti n, tr giun
kim.
Qu B k t tn thnh b t m n,
ng.

p vo chn r ng

tr su r ng, lm nh c

c ngm b k t dng g i cho tr

tr chc
t
t thnh than
gip mau lnh..
Ti li u s

u, c th

p thm b t B

d ng :

Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky)

Oriental Materia Medica (Hong-Yen hsu)
n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)
Jade Remedies (Peter Holmes)
Medicinal Plants of China (J Duke & E Ayensu)

i b tr ng, C i tr ng
hay
Bok Choy
.. cy rau r t thng d ng..
::: DS Tr n Vi t H ng :::
Trong s nh ng cy thu c i gia nh Cruciferes (nh c i b p, c i c , c i xanh..) bok choy
c th
c xem l cy rau c v ngon, v d s d ng nh t khi n u n. Bok choy tr c y ch c
t t i cc Ch th c-ph m ng nh ng nay h u nh l m t mn hng th ng nh t ngay
i cc ch M . Tn g i Chinese cabbage gy nhi u nh m l n cho ng i s d ng v g i chung
khng nh ng cho hai lo i thng d ng Brassica rapa var chinensis v B. rapa var. pekinensis.m
cn cho ng ng lo i khc t g p h n nh B.rapa var parachinensis, B. rapa ssp chinensis var
rosularis.
d phn bi t, nn ghi nh n ti ng Trung hoa
g i chung cc lo i rau l cai (thi) (n u
ni theo ti ng Qu ng ng s l choy hay choi), khng c ti ng n c
g i b p c i, v cc
lo i c i
c g i b ng tn kp
m t hnh dng, mu s c.. Do B ch thi = Bai cai (Ti ng
Qu ng ng l Pak choi) ngh a l Rau tr ng hay c i tr ng v
i b ch thi hay Da bai cai..l Rau
tr ng l n..
Cc cy rau c i
c pht tri n t i Trung Hoa song song v i cc lo i rau c i bn u chu v
ng
c lai t o
bi n i thnh r t nhi u d ng C i tr ng sau t Trung Hoa n bn
o Tri u Tin v Nh t vo cu i th k 19 : t i Nh t, C i tr ng hay Hakusai
c bi n i
thch ng v i kh h u (L to h n v mu xanh h n, nh n v ph n li c mu vng nh t)

Tn khoa h c v nh ng tn thng d ng :

Brassica rapa ssp chinensis , thu c h th c v t Brassicaceae.

Nh ng tn th ng g i : Pak choi, Baak choi, Chinese White

Cabbage, Chinese Mustard cabbage, White Celery Mustard..
i Php : Chou de Chine

tnh th c v t :

i b tr ng thu c lo i th o h ng nin hay l ng nin, cao 25-70 cm, c khi n 1m. R

khng phnh thnh c . L g c to mu xanh nh t, c gn gi a tr ng, l tr ng thnh c th di
n 40-50 cm; phi n l hnh b u d c, nh n m c theo t i g c nh ng khng t o ra cnh..cc l
trn hnh m i gio. Hoa m c thnh chm ng n, mu vng t i, di 1-2 cm. Qu 4-11 cm. H t
trn nh mu nu tm..1 gram h t ch a n 300 h t, c kh n ng n y m m ko di n 5 n m.
C nhi u gi ng

c tr ng v lai t o :

Gi ng c l m c st nhau t o thnh b p di : var. cylindrica..

Gi ng c l t o thnh b p trn : var. cephalata..
C lo i khng t o b p ch c t l : var. laxa..
i Vi t Nam, c i b tr ng r t thng d ng. R t nhi u gi ng
c du nh p t Trung Hoa
v a ph ng ha nh ci Trung kin, c i Nh t Tn, c i H Nam..M t s gi ng
c phn bi t
do mu s c hay hnh d ng c a l nh C i tr ng l vng, c i tr ng l x m..c i tr ng tai ng a.
Ngoi ra cn c c i di Nam Kinh, Hng chu, Giang t...
i Nh t, t c i tr ng Hakusai, c thm nh ng gi ng
(khng th y bn t i cc n c Ph ng Ty).

a ph

ng Santo-sai, Hiroshima-na

i tr ng ngon nh t l thu hi khi cn non, chi u di ch ng 15 cm : lc ny c i

baby bok choy

c g i l

Ngoi ra nn ghi nh n cy Brassica rapa chinensis var parachinensis, l lo i

c chuy n
i thnh B p c i tr hoa = Flowering white cabbage, hay 'Thi tm'= Cai xin (ti ng Qu ng ng
l Choi sam=Choy sum),
c tr ng
l y c ng hoa, r t
c a chu ng t i HongKong v vng
Nam Trung Hoa, bn l c t thnh t ng b, c hoa nh mu vng, c ng mu xanh..Choi sum r t
gi ng v i ph n trong ru t c a Bok choy. Ph n tm c a Choi sum cn c thm v
ng nh , n
ngon h n ph n l bn ngoi.
Lo i B. rapa spp chinensis var rosularis hay Chinese flat-headed cabbage = Wu ta cai
(Qu ng ng l taai gwoo choi), th ng g i l C i Th ng h i, m c pht tri n nh m t d a l n,
lan r ng trong vng 30 cm bn knh v ch m c cao 5 cm.. l trn, c ng l xanh l c.. .

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

ng :

c ch a :

Rau T
Calories
Ch t
m
Ch t bo
Ch t x

i
13
1.50 g
0.20 g
0.60 g

Rau N u Chn
12
1.56 g
0.60 g
0.60 g

Calcium
t
Magnesium

105 mg
0.80 mg
19 mg

93 mg
1.04 mg
11 mg

Phosphorus
Potassium
Sodium
Beta Carotene
Thiamine (B1)

37 mg
252 mg
65 mg
3000 IU
0.040 mg

29 mg
371 mg
34 mg
2568 IU
0.032 mg

Riboflavine (B2)
Niacin (B3)
Ascorbic acid

0.070 mg
0.500 mg
45 mg

0.063 mg
0.428 mg
26 mg

ph ng di n dinh d ng, C i tr ng c th
c xem l ngu n cung c p Calcium, S t v
Potassium cho c th . L ng Vitamin A trong rau c ng ng ch , v gip thm lm sng m t.
Rau h u nh khng cung c p calories v r t t ch t bo nn l cy rau thch h p cho nh ng
ng i mu n gi m cn..

c tnh v cng d ng :
ng nh cc cy rau trong i gia nh Brassica (Cruciferes), Ci tr ng l m t ngu n cung
p cc glucosinolates : nh ng ch t ny
c th y gi i b i myrosinase, c s n trong cy v
c
phng thch trong giain bi n ch v t n tr . Cc ch t
c th y gi i l nh ng isothiocyanate
nh sulforaphane c kh n ng c ch m t s ha ch t gy ung th , v c thm tc d ng ch ng
oxy-ha gip c th ch ng l i cc ti n trnh lo ha.
i tr ng
c xem l m t cy rau th c ph m c tnh d ng sinh, gip tr ng-v , thanh
nhi t, l i ti u, ch ng s ng. H t c i tr ng c tnh kch thch gip d tiu, nhu n tr ng.

i Vi t Nam : C i tr ng
c dng lm thu c thanh nhi t tr cc ch ng n i nhi t
a ng i l n v tr em : mi kh, l i
sinh cam, s ng chn r ng, kh c h ng.. C
th xay c i tr ng l y n c u ng hay n u n c c i tr ng pha s a cho tr .

i Tri u tin : C i tr ng l thnh ph n chnh c a mn 'Kim chi' (c i tr ng mu i ,

ln men).

i Nh t, Hakusai cn
c mu i
gi lu, dng n hng ngy v n u trong
nhi u mn thng d ng.
Theo Khoa dinh-d ng m i c a Trung Hoa : C i tr ng
c x p vo lo i th c
ph m c tnh bnh hay tnh mt, thch h p cho nh ng tr ng h p 'nhi t'. N c p t c i
tr ng c th dng
tr cc b nh ung lot bao t (Xay hay v t 2-3 l c i tr ng t i, l y
c c t, hm cho m, v u ng m i ngy 2 l n trong 10 ngy
tr au bao t ).

Ti li u s

d ng :

Pharmacodynamic basis of Herbal Medicine (M. Ebaldi)

Prevention Magazine's Nutrition Advisor.
Chinese Natural Cures (Henri Lu)

Gi Tr Dinh D ng
v
c Tnh
a
Rau X-Lch
::: DS Tr n Vi t H ng :::
t nhi u cy rau thng th ng, thu c nhi u loi th c v t khc nhau ,
cg i
chung d i tn S lch. Ngay tn g i c a S lch (Lettuce) trong sch v Anh
c ng bao g m nhi u cy rau hnh dng khc nhau..
Tn Lettuce hi n dng ch nhm rau thu c gia nh Lactuca, h Th c v t
Asteraceae. Nh ng cy rau s lch khc
c g i chung l Salad Greens bao
m cc cy rau nh Arugula, Belgian endive, Chicory, Chard , Escarole..

Tn khoa h c v nh ng tn thng d ng :
Tn th c v t Lactuca pht xu t t ti ng la-tinh 'lac' , ngh a l 's a' do t ch t nh a
c nh s a ti t ra t thn cy rau. Sativa l s ki n cy rau
c tr ng t r t lu
i. Tn Anh' lettuce' do t ti ng la-tinh m ra.
Tn g i t i cc n i : Laitue cultive (Php), Lattich (
an m ch), Lattuga (), Lechuga (Ty ban Nha)

c), Latouw (Ho Lan), Salat

V ch t 's a' trong lettuce

c cho l c tnh kch d c (aphrodisiac) nn ng i Aip dng rau lettuce dng cho Th n Min (coi sc vi c ph nhiu, sanh nhi u).
Trong Th k th 7 tr c Ty l ch, ngy Hi m ng Ph nhiu t i Hy l p hay Ngy h i
Adonis, lettuce
c tr ng trong ch u v em ra di n hnh m ng cho s ph nhiu..
nh ng ch u cy lettuce ny, g i l V n hoa Adonis, c l l ngu n g c cho v c tr ng
cy trong ch u, by quanh nh t i u chu..
Cy lettuce hoang d i (Lactuca serriola) c l pht xu t t quanh vng a trung
i, v l m t cy rau n t th i C
i. Lettuce thu c chung gia nh th c v t v i cc
cy Cc v Gai s a, nh ng d ng cy kh i u..c c ng di v l to. Cy xu t hi n trong
nh ng khu v n t i La M v Hy l p t kho ng 500 n m tr c th i Ki-T gio, nh ng
lc
c xem l mn sang tr ng dnh cho ngy L h i, hay cho gi i qu t c. Antonius
Musa, Y s ring c a Hong
Augustus, bin toa dng lettuce lm thu c b d ng..
Hong Domitian sng ch ra n c s t tr n lettuce (salad dressing), v lettuce tr
thnh mn n 'hors d'oeuvre' thng d ng. Horace, sau , ghi chp r ng ' mu n thnh m t
bn ti c cho ng ngh a, b t bu c phi c mn salad (lettuce) hay c c i (radish).. khai
..'
i Trung ng, cc nh Vua Ba t

bi t dng lettuce t 550 BC

Columbus a h t gi ng lettuce n Chu M vo n m 1493 v cy rau

pht tri n nhanh chng ngay t n m 1494 t i Bahamas, n 1565 cy tr thnh lo i rau
thng d ng nh t t i Haiti v cy n Ba Ty t 1610. T i Hoa K , lettuce c ng theo chn
cc tay th c dn..v n 1806 c n 16 loi lettuce
c tr ng t i cc nh v n M ,
sau tr thnh lo i cy hoa mu ng gi nh t v 85 % s n l ng t i M l do Vng
pha Ty cung c p : California, Arizona, Colorado, Washington, Oregon v Idaho..
Nhi u ch ng lo i sau
c lai t o, cho nh ng cy rau hnh dng thay
p l i nh b p c i n l xo n, l m c di..

i, t l

Lettuce
c x p thnh 5 nhm thng d ng g m : Crisphead (Iceberg); Butterhead
(Boston, Bibb), Cos (Romaine), L (Bunching) v C ng..
Ring chu c lo i Asparagus lettuce hay Stem lettuce, cn c thm tn ting l
Celtuce.

Crisphead lettuce hay Iceberg lettuce (L. sativa var. capitata)

(T i u chu, nhm s lch ny cn

c g i l Cabbage lettuce : Tn Php l
Laitues pommes;
c l Kopfsalat; : Lattuga a cappucino; Ty ban Nha : Lechuga
acogollada..). T i Vi t Nam, y l cy rau chnh th c mang tn X lch ( loi c l x p
vo nhau thnh m t u trn trng nh c i b p
c g i l X lch l t)
y l lo i s lch lettuce thng th ng nh t, nh ng i t c gi tr dinh d ng nh t
trong cc lo i s lch. Tn 'Iceberg' l do ph ng th c chuyn ch rau trong th ng
mi : th ng dng cc toa xe l a ch a n c cho rau gi
c
dn. a s s lch
loi Iceberg
c tr ng t i California v ch i phn ph i t i cc n i khc.
Lettuce Iceberg c l l n, dn, xanh nh t. B p s lch t ng i ch c, v nh t. y l
t trong nh ng loi rau b dng nhi u ha ch t nh t trong khi nui tr ng.
Cy thu c lo i thn th o, h ng nin, c r tr v c x . Thn hnh tr , th ng c th
cao n 60 cm, phn nhnh ph n trn. L g c x p hnh hoa th . N i cy tr ng, l t o
thnh bp d y c hnh c u; l mu xanh l c sng, g n nh trn hay h i thun, di 6020
cm, r ng 3-7 cm, mp c r ng khng u. Hoa m c thnh c m, hnh chy ng n, mu
vng.
Qu thu c lo i b qu , nh v d p, mu xm c
kha..

lo i s
c
lai t o

Butterhead lettuce : Bibb v Boston

lettuce

Hai lo i thng d ng nh t trong nhm

'butterhead' l Bibb v Boston. S lch Bibb thu c
lch u trn, nh , l gi ng nh cnh hoa h ng, v
tn ghi nh John Bibb (t Kentucky), ng i
ra gi ng rau ny. L m m, mu xanh l c x m, i

khi c mu nu
n i mp l, cng vo trong li l cng xanh nh t l n. Kh dn, h ng
th m ngon ng t.
c xem l lo i ngon nh t v t nh t trong cc lo i s lch
lettuce. Lettuce lo i Boston, l n b ng tri banh softball, u b p t ng i t ch c, l c
m gic h i nh t. L bn ngoi xanh m, bn trong chuy n v mu tr ng, nh t l n i
li. S lch Boston khng dn l m, nh ng l m m v ng t, l cng bn trong g n li cng
ng t d u.

Romaine hay Cos lettuce (Lactuca sativa var.

longifolia)

(Tn g i t i cc n i : Php l Laitues romaines;

c:
Romischer oder Bind-Salat; : Lattuga romana; Ty ban
Nha : Lechuga romana..)
i Vi t nam, cy

c g i l Rau di p.

S lch Romaine c u t ng i l ng, di v d ng

hnh tr , l rau r ng c ng c mu t xanh vng nh t g c
chuy n sang xanh m v pha ng n. L rau r i hnh thun di, c d ng chi c mu ng, tuy
rau c v th, nh ng t ng i ng t, l pha trong m m v nhi u h ng v h n. Tn
Romaine, c l do vi t sai ch Roman, ngay tn Cos, do t tn hn o Kos (Hy l p),
i sanh ra c a Y s Hippocrates, c ng l n i ng i La m tm ra..cy rau s lch lo i
ny. y l lo i c gi tr dinh d ng cao nh t.
Cy thu c lo i thn th o, l ng nin, c thn th ng, hnh tr . L m c t g c thn,
cng ln cao cng nh d n. L g c c cu ng, l thn khng cu ng. Khc v i x lch
m l khng cu n b p, v m m mu xanh x m. Hoa h p thnh chy i, mu vng.
Qu lo i b qu , d p, mu nu.
Rau di p
Di p

c du nh p t u chu tr ng t i Vi t Nam v c nhi u ch ng nh

vng, di p xanh, di p l i h ..

n
ng..

Leaf lettuce hay S lch b, l r i

y l lo i s lch th ng tr ng trong cc
nh , t gia. S lch lo i ny c l th ng, so n hay
cu n.. mu t xanh sng,
x m n mu
kh ngon, nh ng kh t n tr v chuyn ch ..

S lch chu : Asparagus lettuce hay Stem

lettuce= Celtuce

y l loi s lch c a Trung Hoa . N m 1938, m t

nh Truy n gio t i vng Ty Trung Hoa, g n bin gi i
Ty t ng, g i m t t h t gi ng v cho m t nh vu n Hoa
. Cy
c t tn l Celtuce v hnh d ng c v gi ng
nh m t cy lai t o gi a C n ty (Celery) v Lettuce.. Cy
rau hi n
c tr ng t i Hoa K . S lch Celtuce cho l
xanh nh t d ng hoa : v c v gi ng cc lo i Romaine v
Cos. L gi c nh a, khi n c v ng. Cy pht tri n c
ng di c th
n 1.5 m. C ng, gi ng nh c ng c n ty
gi
c v ng t cho n khi cy tr hoa. Mu n n cho
ngon, nn hi c ng khi ph n chn c ng l n t i a 2.5 cm
ng knh, c n t c b v c ch a nh a ng..
T i Trung Hoa, celtuce
nh ng tn cc nhau nh :

c g i l Wo ju v m t s ch ng lo i

c tr ng, c

Wo jun sun (Lettuce bamboo shoot) , thn b p dy c th n nh m ng.

Qiu ye wo ju (C u di p) : hnh d ng gi ng b p c i.
Zhou ye wo ju (Chu di p), hay thng th ng h n l Sheng cai
Chang ye wo ju (Tr ng di p), hay Chun cai.

Thnh ph n dinh d
Calories
Ch t
m
Ch t bo
Ch t s
Calcium
t
Magnesium

ng: 100g ph n n

c ch a:

Iceberg Bibb/Boston
13
13
1.01 g
1.29 g
:0.19 g
0.53 g
19 mg
0.50 mg
9 mg

Leaf Romaine Celtuce

18
16
22
1.30 g
1.62 g
0.85 g

0.22 g 0.30 g
n/a 0.70 g
n/a 68 mg
0.30 mg 1.40 mg
n/a 11 mg

0.20 g
0.30 g
0.70 g
0.40 g
36 mg
39 mg
1.10 mg 0.55 mg
6 mg
28 mg

Phosphorus
Potassium
Sodium
m
ng

20
158
9
0.22
0.028

mg
mg
mg
mg
mg

n/a 25 mg
257 mg 264 mg
5 mg
9 mg
0.17 mg
n/a
0.023 mg
n/a

45 mg
290 mg
8 mg
n/a
n/a

39 mg
330 mg
11 mg
n/a
n/a

Manganese
Beta-carotene (A)
Thiamine (B1)
Riboflavine (B2

0.151 mg
330 IU
0.046 mg
0.030 mg

0.133 mg
970 IU 1900 IU
0.060 mg 0.05 mg
0.060 mg 0.08 mg

2600IU 3500 IU
0.1 mg 0.055 mg
0.1 mg 0.075 mg

Niacin (B3)
Pantothenic acid
Pyridoxine

0.187 mg
0.046 mg
0.04 mg

Folic acid
Ascorbic acic (C)

56 mcg
3.9 mg

0.3 mg 0.4 mg
n/a 0.2 mg
n/a
n/a
73.3 mcg
8 mg

0.5 mg
n/a
n/a

0.4 mg
n/a
n/a

135.7 mcg
n/a
18 mg
24 mg 19.5 mg

Thnh ph n ho h c:
Trong l lettuce (Lactuca sativa) c nh ng enzyme nh :
Lettucine , thu c lo i protease c nh ng ho t tnh lo i trypsine, ly gi i

casein..
Succinic semialdehyde dehydrogenase (SSADH).

Ngoi ra cn c :
Lactucarium ( nh a c a cy, khi
ngoi khng kh, chuy n sang mu
nu). y l m t h n h p ch a m t lactone lo i ssesquiterpen: lactucin (0.2%),
t tinh d u bay h i, caoutchouc, mannitol v lactucerol (taraxa sterol). Trong
nh a cn c lactucerin l ch t chuy n ha acetyl c a taraxasterol.. Cc bo co
cho r ng Lactucarium c ch a Hyoscyamine b bc b .
Chlorophyll, Asparagin..

ts

c tnh d

c h c:

Ch t nh a tr ng l y t cc cy Lactuca virosa (X lch hoang) v lactuca sativa

var capitata , cn
c g i l Lettuce opium.
n y trn th tr ng 'Health Food' , lettuce opium
c qu ng co l c tc d ng'
kch thch', thay th
c ma ty c th dng 'ht' ring hay ph i h p v i c n sa t ng
thm
'ph'!.. M t s thnh ph m nh Lettucine, Black Gold, Lettucene, Lettuce Hash,
Lopium..c ch a cc ch t chuy n ha t s lch, ph n chnh l Lactucarium, ph ng
th c s d ng l ht b ng ng v hay b ng u bt (ki u ht thu c lo), th ng c n ph i
'nu t h i' : c th c m t s o gic nh lo i hallucinogic. Tuy nhin cc nghin c u d c
c ch a ch ng minh
c ho t tnh ny : Tuy lactucin v lactucopicrin c nh ng tc
ng gy tr m c m v tr n an th n kinh trung ng, nh ng cc ch t ny u t n nh v
c r t t hay h u nh khng c trong cc ch ph m k trn.
Tc d ng trn N m candida :
Ch t nh a S lch c kh n ng ng n ch n s t ng tr ng c a Candida albicans b ng
cch t o ra s h y bi n n i thnh ph n t bo ch t c a n m, tc ng ny
c cho l do
cc enzymes lo i glucanase c trong nh a s lch (Nghin c u t i Laboratoire de
Botanique et Cryptogamie, Facult de Pharmacie, Marseille, Php.- Trn Mycoses S
Jul-Aug 1990).

t s ph

ng th c s

d ng trong Y-d

c dn gian :

X lch
c xem l c v ng t/ ng c nh ng tc d ng gi i nhi t, l c mu, khai v
(khi n vo u b a n, c tc d ng kch thch cc tuy n tiu ha), cung c p khong ch t,
gi m au, gy ng .. nn
c dng trong cc tr ng h p th n kinh c ng th ng, tm th n
suy nh c, au bao t ..
Rau di p
c xem l c v ng, tnh l nh, c tc d ng b i b gn c t, l i cho t ng
ph , thng kinh m ch lm sng m t, gip d ng .
c h c c truy n Trung hoa dng nh a s lch thoa ngoi da tr cc v t th
c m ; h t dng gip sinh s a n i s n ph ; hoa v h t gip h nng s t.

Ti li u s

d ng :

The Review of Natural Products (Facts and Comparison)

The Whole Foods Companion (Dianne Onstad)
Vegetables as Medicine (Chang Chao-liang)
The Vegetable Garden (MM Vilmorin-Andrieux).
The Oxford Companion to Food (Alan Davidson)
Web site c a Th vi n Qu c Gia HK : PubMed

ng

Ngy Valentine,
Chocolat...
v
Cy CACAO
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Hng n m c vo kho ng gi a thng Hai D ng l ch, t i Hoa K c ngy l Valentine,

c m nh danh l ngy c a Tnh Yu; tuy khng ph i l ngy l ngh nh ng..ng i M v n
gi phong t c g i t ng nhau hoa , thi p v th ng km theo..k o chocolat d i d ng qu tim
th m ! Chocolat , mn qu..hi m t i Vi t Nam, nh ng r t..r t i Hoa K ,
c ch bi n t
cy Cacao.. v cy ny cn cung c p thm nhi u d c li u khc n a !
Ngu n g c c a ngy Valentine
c k l i nh sau : Th i xa x a, t i u chu..c
phong t c c vo gi a thng Hai, d p ngy l Lupercalia , nh ng thanh nin mnh tr n, bi
mu trn ng i ch y
i b t cc c thi u n , a gi n trong nh ng cnh ng , dng
nh ng s i dy lm b ng da tr u
tri cc c gi..m mnh a thch..
xa b ngy
..ngo i o ny,
c Gio Hong Gelasius, vo cu i th k th 5, l p ra ngy l Thnh
Valentine ( m t V Gim m c t
o vo Th k th 3), v phong Thnh Valentine lm Thnh
n M ng cho nh ng.. p tnh nhn,

Theo truy n thuy t th Gim m c Valentine lm php hn ph i m t cch b m t cho

nh ng c p tnh nhn , ch ng l i l nh c m d i th i Hong
Claudius II ( ng ny..c m lm
m c i..trong th i chi n tranh !). B t v trong th i gian ch b hnh quy t, Valentine
n nh n tnh yu c a c con gi ng i coi t, c ny b m.. v
c Valentine ch a cho
sng m t.. Vo bu i chi u t i tr c ngy hnh quy t ng vi t b c th cu i cng cho c gi
v k tn : ..t Valentine..c a em.. (from your Valentine)..v t Tnh Yu c thm m t
tnh s ( Gio H i Cng Gio, b ngy l Thnh Valentine, v lo i tn Valentine ra kh i
danh sch nh ng v Thnh theo truy n thuy t, m khng th xc nh
c s chnh xc..)
Trong th i gian ny, Chu u ch a bi t n ..Chocolat ! nh ng t i pha bn kia c a
Tri t, nh ng i tnh nhn Mayan (t i Mexico) v t tin c a h .. bi t..u ng nu c
chocolat ch t h t cacao trong nh ng d p l thnh hn..
n 1000 n m sau ngy Valentine cht, nh thm hi m Ty ban Nha Cortes
b
ln bi bi n Mexico, n m th Chocolat..v bi t thm
c l Hong
dn Aztec, Montezuma
..u ng n c chocolat th t c.. tr c khi n th m cc b v v cc cung phi, m n !
Chocolat tr thnh mn hng th i th ng, qu gi t i u chu t th k 17.. y l mn
hng xa x dnh ring cho gi i th ng l u v
c xem l ph ng thu c b c, kch thch tnh
c!
Thi p chcValentine
c s n xu t hng lo t t i Anh, v Hng Cadbury l hng u tin
tung ra th tr ng H p k o Chocolat, trang hong hnh nh..V N hong Victoria m
ng thm ngh a c a ngy Valentine.. khng ch dnh ring cho nh ng i tnh nhn m
cn c cho Cha m v Con ci..
Ngy Valentine nay tr thnh Ngy c a Tnh Yu.. v l ngy tiu th Chocolat nhi u
nh t trong n m N m nay (2002), trong d p Valentine, ng I M s chi..kho ng 800 tri u la
Chocolat.. t nh ng vin k o n gi n, r ti n n nh ng h p k o, lm b ng th cng c u
t gi.
Cy Cacao v Chocolat:
Cy Cacao, tn khoa h c : Theobroma cacao L. thu c h Th c v t Sterculiacaea hay
Byttneriaceae.
Cy thu c lo i ti u m c c th cao t 6 n 12m ty
u ki n th nh ng..Cy non c n
bng mt (t i Nam M Cacao non
c tr ng d i bng cy Chu i v cy Cao-su) L c
phi n trn, di 20-30 cm, cu ng l ph hai u. Hoa nh , m c thn v cc nhnh l n :
cnh hoa mu tr ng c s c , c 10 nh y mu
m : 5 lp, 5 c th sinh s n. Hoa
c
th tinh t nhin nh m t lo i su c bi t, s ng n i cy. Ch m t s t hoa pht tri n thnh
qu .; m i cy cacao cung c p kho ng 30 qu / n m Qu (hay pod) thun nh hnh d a
chu t, di 15-25 cm, u n n, mu vng r i chuy n sang , c th thu hi quanh n m : Qu
c v dy, th t mu tr ng c ch a 40-50 h t n m st nhau thnh m t kh i.

Nh th c v t Linnaeus, v n l ng i a thch chocolat, t tn cho cy l

Theobroma = Th c n c a cc V Th n. Theobroma c n 22 loi, t t c
u c ngu n g c
Trung v Nam M , c 2 loi
c tr ng : Theobroma bicolor, tr ng t i Mexico, Ba Ty
cung c p Pataxte, c th u ng ring hay pha v i chocolat, v T. cacao..cung c p chocolat.
Danh t Cacao
c dng
g i chung Cy v H t ( i khi cn g i.sai trong Anh ng
l cocoa). H t sau khi i qua m t ti n trnh ch bi n ph c t p g m rang, ln men, nghi n..s
tr thnh chocolat. H t sau khi
c ly trch ch t bo
l y b cacao , ph n cn l i
c bn
i tn b t cocoa hay pha thnh n c u ng : n c chocolat!
Thnh ph n ha h c :
Qu Cacao , ch a kho ng 55% b -cacao (cocoa butter),
c nghi n thnh m t kh i
nho g i l n c c t chocolat=liquor chocolate, v
c p b ng my th y l c
trch b
cacao. B ny cn g i l Theobroma butter v n cn mi chocolat, c th
c kh mi n u
n. Bnh cn l i sau khi p
c ph i kh, nghi n thnh b t cacao ( cocoa powder) ch a
22 % ch t bo. Lo i b t cacao ch bi n hay alkalinized cocoa
c cho l c mi, mu v v
th m , d tan h n.
Cacao ch a :
- H n 300 h p ch t d bay h i : nh ng h p ch t t o mi quan tr ng nh t l nh ng
esters aliphatic, Polyphenols, Carbonyls th m ..Cc polyphenols tan trong n c (5-10%) nh
epicatechol, leucoanthocyanins v anthocyanins , b phn h y trong cc giain ch bi n,
o thnh mu
c bi t l cocoa red .
- Cc amine c ho t tnh sinh h c : Phenyl-ethyl amine, Tyramine, Tryptamine,
Serotonine..
- Cc alkaloids : Theobromine (0.5-2.7%) ; Caffeine (0.025%), Trigonelline..M t alkaloid
i nh t v a
c ly trch t Cacao l Anandamine c tc d ng t o s khoan khoi d ch u.
- Cc tannins catechin

ng c a Cacao l do
qu trnh rang.

ph n ng gi a cc Diketopiperazines v i Theobromine trong

Theobromine hay 3,7-dimethylxanthine,

c ch t o trong k ngh t v qu cacao

cacao ch a cc glycerides , ph n chnh g m cc acids oleic, stearic v palmitic..

Kho ng 3/4 cc ch t bo trong b cacao d ng monounsaturates.
c tnh d

ch c:

- Theobromine, alkaloid chnh trong Cacao, c nh ng ho t tnh t ng t nh Caffeine.

Theobromine l m t ch t kch thch th n kinh trung ng nh , nh ng c tnh l i ti u m nh
n, kch thch tim v lm gin n
ng m ch vnh m nh h n caffein.
- Dng li u cao Theobromine, d i d ng Chocolat x m, trong su t 1 tu n, khng gy
ph n ng sinh h c ng k n i ng i kho m nh bnh th ng (Clin Pharmacol Ther No 371985).
- Cc ch ph m t Cacao
c dng r t nhi u trong k ngh th c ph m , m ph m v
c ph m : B t cacao v sirop dng lm ch t t o mi v , B cacao dng lm t d c trong
thu c nht h u mn (suppository) v nht ph khoa, dng trong thu c m (ointment)..
- B cacao,
c xem l m t ch t ch ng oxy-ha, c tc d ng trung ho cholesterol
trong mu nh
hm l ng cao stearic acid, khng lm t ng LDL nh ng lm t ng HDL.
- Nghin c u c a JM Geleijnse v LJ Launer t i Rotterdam, 1999 ( Archives of Internal
Medicine No 159-1999) ghi nh n Catechins trong Cacao ( d i d ng Chocolat) c nh ng kh
ng b o v ch ng b nh tim m ch, ung th .. m nh h n trong tr xanh g p 4 l n (?) Cc tc
gi phn tch cc catechins trong chocolat, tr v tm th y : chocolat x m (53.5 mg/100g);
chocolat s a (15.9 mg/100g), tr en (13.9/100g). Ngoi ra Catechins trong Chocolat thu c
lo i (+) Catechin v (-) Epicatechin; trong khi Tr en ch a nhi u (-) epicatechin gallate..
c tnh c a Cacao:
- Cacao

c xem l hon ton khng c

c tnh trong nh ng li u l

ng bnh th

ng.

- M t bo co ghi trong Medical Sciences Bulletin No 7-1985 cho bi t : Tr ng h p m t

con ch n 2 pounds Chocolat v n (chip) b kch ng qa m c, co gi t v sau ch t v
tr y h h p c l do ng c theobromine/caffein.
- B cacao c th gy ph n ng ki u d
- Cacao c ch a m t l
dng c a FDA

ng .

ng r t nh Safrole m t ch t gy ung th trong danh sch c m

- Nh ng b nh nhn b H i ch ng Ru t d m n c m (Irritable bowel syndrome) khng

nn dng Chocolat v cc s n ph m ch a cacao .
Cacao trong K ngh Chocolat :

Tuy Cacao
c cc th dn Trung v Nam M nh Mayan, Izapan, Aztec..s d ng t
hng ch c th k nh ng mi n khi cc tay th c dn Ty ban Nha xm chi m Mexico th h t
Cacao m i tr thnh mn u ng chinh ph c u chu.. Tn g i c a lo i n c u ng lm t h t
Cacao c l l do s pha tr
ngn ng gi a ti ng Maya chocol (=nng) v ti ng Nahualt
alt (=n c)
t o ra danh t Ty ban nha chocolalt. V danh t ny sau
c dng
i t t c nh ng th c u ng ch bi n t h t cacao.
Chocolat th t s
n v i u chu vo 1544, trong m t bu i ti c khi Kekchi Maya t
Guatamala n g p Vua Ty ban Nha Philip II, mang theo cc ph m v t g m Chocolat, B p..
1585, h t Cacao tr thnh s n ph m trao i th ng mi., v n 1644, chocolat
c
xem l m t..v thu c t i Rome.. Y s Paolo Zacchia m t Chocolat nh v thu c nh p t B
o Nha, qua ng West Indies, v i tn g i Chacolata.
i Php, ng i u tin ..u ng chocolat,
c ghi l i, l Alphonse de Richelieu ( th k
17), anh c a V H ng Y n i danh cng tn. Ng i Php ch bi t n chocolat t nh ng ng i
Do thi b tr c xu t kh i Ty ban Nha, di c sang vng Bayonne.. Cho n th k 18, ng i
Php v n u ng chocolat...c thm t (!) theo ki u Mexico, nh ng c ng thm
ng, qu v
vanilla..
Nh my ch t o Chocolat
Massachusetts

u tin t i Hoa K

c thi t l p vo 1765 t i Dorchester,

Nhu c u Chocolat ln cao khi n cho ngu n cung c p t Mexico tr nn..thi u v cc nh

th c dn khai ph
tr ng Cacao t i cc o vng Caribbean nh Jamaica, Trinidad v t i
Venezuela.. Sau ng i B o Nha pht tri n tr ng Cacao t i Ba Ty, v em sang Ty Phi
Chu..
n u th k 20, cacao
c tr ng t i Sri Lanka, M lai, Indonesia, Tn
Guinea..Hi n nay Ty Phi ( Ivory Coast, Ghana, Cameroon v Nigeria) l ngu n cung c p
cacao chnh, gi ng cacao ng Forastero chi m kho ng 80 % th tr ng.
Cho n cu i th k 18, chocolat
c u ng v n d i cc d ng vin ng m, thm vo
c-rem, n trng mi ng.. V chocolat
c dng nguyn v n, ch a nhi u ch t bo (h t cacao
th ch a n 50% ch t bo tnh theo tr ng l ng). n 1828 nh s n xu t Ha lan, Van
Houten ch
c h th ng p lo i
c n 2/3 ch t bo kh i h t cacao.. Ph n l y
c
tan v d tiu ha h n.. sau c ng Van Houten pht minh
c thm ph ng php
ki m ha (alkalizing hay Dutching), dng Potassium carbonate trong quy trnh ch bi n..
c
c lo i chocolat v d u h n v mu x m h n..
B cacao l y ra, sau khi tr n v i b t h t t o ra m t kh i m m c th
khun, v tr
thnh c ng khi lm l nh..nh ng l i d tan khi b vo mi ng ! N m 1842 , Anh em Cadbury
..bn chocolat ng thnh bnh v 1847 Nh s n xu t Fry a ra th tr ng Chocolat
Dlicieux manger . Gi c a chocolat v n cn kh t.. cho n 1876, khi nh s n xu t Th y
Henri Nestl tm
c ph ng php pha ch chocolat v i s a b t.. Thuy s chi m ng
th tr ng Milk Chocolat, cho n u th k 20.
Ph ng php ch t o Chocolat g m nh ng cng
t ti n :

n ph c t p v c n

n nh ng thi t

Nguyn li u l h t cacao, nh p t nh ng n i s n xu t d i d ng h t ln men, ph i

kh : c kho ng 30 lo i h t cacao khc nhau, v nh s n xu t s t
t ra ph ng th c pha
tr n (blending) gi a cc lo i h t
c mi v v a .

Sau khi r a s ch, giai an u tin l Rang h t (roasting) : y l cng

n quan
tr ng
t o ra mi, lm gi m b t
m trong h t n m t

c nh
s d ng
trong cng
n k ti p. Rang c ng gip d tch b v ..
l y
c ph n li c a h t (hay
nib). y l ph n
c dng
ch t o Chocolat.. c th s
c ki m ha, thm mi v ..v
mu s c.
Nib sau
c nghi n (grinding) thnh kh i nho. Tr c y dng c i theo ki u
a ng i Aztec, nh ng ngy nay cc my nghi n b ng kim lo i v i cc h th ng ki m sot
nhi t
t i tn
c s d ng. Nhi t
r t quan tr ng v khi nghi n , nhi t t o ra s gy
phng thch ch t bo hay b cacao.. Kh i nho sau khi qua my nghi n s
d ng nu c
ng..g i l chocolate liquor : y l thnh ph n chnh
ch t o cc lo i chocolat.
Khi lm l nh v ng l i , d ch l ng ny s thnh chocolat khng c v ng t
(unsweetened chocolate). M t s d ch l ng
c dng
ch Cacao.
ch t o plain
chocolate, d ch l ng
c tr n v i
ng ct tn m n, b cacao
c thm vo
t o
ng..
Giai
n sau cng
c g i l conching hay ng h n l s y (conching v h
dng cong nh v s , conch= lo i s,
a y t i-lui kh i chocolat d i nhi
85
C ). ng th i xoay lin t c . y l giain t o mi v , gi m h
m, lo i
ch t bo.. c th ko di t vi ti ng n c tu n, ty h ng v
c gia thm.. th
vanilla..

th ng
t
55b t thm
ng l

c ch bi n theo ph ng th c : S a t i c c
Milk Chocolate = Chocolat tr n s a
i thnh kh i c ng ch a 30-40% s a; thm
ng; h n h p ny
c c c trong chn
khng (vacuum) thnh m t h p ch t 90%. H p ch t ny
c tr n v i chocolate liquor v
sau
c ch bi n theo quy trnh : thm b cacao, tr n, tinh ch v..s y (conching) :
nhi t
conching th p h n (45-60
C) v ko di h n
trnh cho lactose ng c c..
White chocolate l lo i chocolat khng ch a chocolate liquor, ch tao t b cacao
c
lm b c h i, pha tr n v i s a,
ng v trch tinh vanilla. Lo i white chocolate c v ng t v
ng kem s t..
Cc nh s n xu t Chocolat n i ti ng trn th gi i:
- Ho lan : Droste, van Houten..
- Th y s : Lindt, Suchard..
- Php : Menier..
- Anh : Fry, Cadbury, Rowntree..
- Hoa K : Walter Baker ( thnh l p t 1779) v Hershey..
Gi tr dinh d

ng c a B t Cacao

(100 gram ch a )
- Calories 229

- Ch t

m 19.6 g

- Ch t bo 13.7 g
- Cc khong ch t ;
- Calcium 128 mg - S t 13.86 mg
- Magnesium 499 mg - Phosphorus 734 mg
- Potassium 1.524 mg - Sodium 21 mg
- K m 6.81 mg -

ng 3. 788 mg

- manganese 3.83 mg
- Cc Vitamins
- Beta carotene 20 IU
- Thiamine (B1) 0.078 mg
- Riboflavin (B2) 0.241 mg
- Niacin (B3) 2.185 mg
- Pantothenic acid 0.254 mg
- Pyridoxine 0.018 mg
- Folic acid 32 mcg
Ti li u s d ng :

Whole Foods Companion (Dianne Onstad)

The Oxford Companion to Food ( Alan Davidson)
PDR for Herbal Medicines (Medical Economics Company)
The Review of Natural Products (Facts and Comparison)
Pharmacognosy (Evans)
The Oregonian Feb 5, 2002

NG R NG B
Cy RAU v QU .. n
c?
cn l V THU C.. ng ch !
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Khi ni
n X ng R ng, chng ta th ng ngh ngay
n m t lo i cy
c thn
y gai, ch a nh a.. ng ght ch m c n i sa m c hoang d v
ngay
n d , l loi n t p d tnh..c ng ch.. Nh ng th t ra trong gia
nh X ng R ng cn c nh ng cy cho hoa r t qu nh Qu nh v nh ng
cy..c th
n
c, dng lm rau v cn c th ..lm thu c nh X ng
ng B..
i cc Ch Th c Ph m Hoa K , chng ta th y c by bn nh ng l X ng R ng d t
i tn M l Nopales hay Nopalitos, l X ng R ng ny..l mn n kh k l
i v i nh ng
dn t c..khng ph i l..M , nh ng th t ra bn c nh cn c qu c a cy ny hay Opuntia
(Cactus Pear) l i l m t tri cy
c a chu ng t i nh ng vng Nam u chu, B c Phi chu,
Ty ( n ), c, Nam v Trung M ..v d nhin l Mexico..

Tn Khoa h c : Opuntia ficus-indica thu c h th c v t Cacta ceae. M t loi khc c ng

dng
c lm th c ph m l O.megacantha (loi ny ch g p t i Hoa K v Mexico). Cc loi
c d ng lm thu c l O.dillenii, O.streptacantha..
Tn thng th

ng :

Qu
c g i l Prickly Pear, hay Barbary Pear, Cactus Pear, Indian Pear, Indian Fig,
Tuna Fig (loi Opuntia tuna mill) ..
Trong khi , ph n ''l'' ( ng h n l..thn)

c g i l Nopal cactus..

Opuntia l tn c La Tinh do Pliny dng

t cho cy, c l pht xu t t Opus, m t
thnh ph
Hy-l p. Ficus-indica c ngh a l 'cy v n '. Tn Anh 'nopal' do t th ng
Nahuatl : Nopalli, v 'prickly pear' ch l tn m t hnh d ng c a qu .
Khng ng nh tn g i ti ng Anh : 'Qu l c gai' , qu ny ..khng gi ng nh qu l,
hay qu v , v
c cung c p b i nhm X ng R ng thu c loi Opuntia, v n pht xu t t
nh ng vng kh c n Trung M v Sa m c t i Hoa K .. Ngay sau khi
c khm ph b i c
dn B c M , cy d c du nh p vo Ty ban Nha, tm
c nh ng
u ki n th nh ng
thch h p n i o Sicily v nh ng n i kh c n quanh vng a trung h i. Hnh d ng c a qu
c v thun n i u r i phnh ra pha ui nn
c so snh v i qu l; qu bn trn th
tr ng l n c qu tr ng ng ng (tuy c nh ng loi ch cho qu c 12 cm). Tuy b c bn ngoi
t l p da m ng mu xanh, c ch m gai, nh ng th t l i kh ng t, mi gi ng nh ..d a h u.
i Hoa K , cn c nh ng gi ng cho qu mu xanh m n tm magenta, v th t bn trong
c th mu tm
hay
x m. Nh ng lo i
c xem l ngon nh t t i M l Cardona ( ,
tm) v Amarilla (vng, t gai) .Nh ng gi ng hi m h n .. c th mu vng- t c bn ngoi
n th t bn trong. Loi cho qu ngon nh t trn th gi i, r t ng t khng h t,
c cho l s n
xu t t Sicilia nh Surfarina, Bastarduni (T i Do thi, tn g i ca qu l Sabra , cn dng
ch tnh n t..ng i Do thi- kh ch u ngoi m t, nh ng l i d u dng trong tm- (theo ki uxanh v,
lng).
t c cc loi c a Opuntia (kho ng 300 loi)
u pht xu t t Chu M , v a s t Mexico v
Ty-Nam Hoa K , l 2 qu c gia chnh cung c p lo i
qu ny. Ring Mexico, t ng s n l ng cao g p i
n l ng m , u ..avocado c a th -gi i..
ng R ng b (O. dillenii) thu c lo i cy nh ,
cao 0.5-2 m. Thn do cc lng d p hnh ci v t bng
bn (pingpong) di 15-cm, r ng 4-10 cm. mu xanh
nh t, mang nm v i 8-10 gai, gai to v i s c ngang
di 1-3 cm (ph n ny th ng
c xem l by bn
i cc ch ). Hoa vng r i . Qu m ng to c 5-10
cm.

Thnh ph n dinh d
Qu : 100 gram ph n n
- Calories 41
- Ch t

m 0.73 gram

- Ch t bo 0.51 g
- Ch t s 1.81 g
- Calcium 56 mg
- S t 0.30 mg
- Magnesium 85 mg

ng :
c ch a :

- Phosphorus 24 mg
- Potassium 220 mg
- Sodium 5 mg
- Beta Carotene (A) 51 IU
- Thiamine (B1) 0.014 mg
- Riboflavine (B2) 0.060 mg
- Niacin (B3) 0.460 mg
- Ascorbic acid (C) 14 mg

Thnh ph n ha h c :
Theo phn ch t c a Institut National de la Sant et de la Recherche Medicale, Nancy
(Php) th : Opuntia ficus-indica
Ph n th t ch a Glucose (35%), Fructose (29%), trong khi v ngoi ch a glucose
(21%).
l protein : Th t (5.1%), V da (8.3%), H t (11.8%).
Ch t b t c trong c 3 ph n : v , th t v h t.
Ch t s trong ph n th t ch a nhi u pectin (14.4%) trong khi V v H t ch a nhi u
cellulose (V 29.1%; H t 45.1%).
ch nhi u Calcium (2.09%) v Potassium (3.4%).
Ph n v b c bn ngoi h t c ch a nhi u D-xylans .
Qu cn ch a :
Nhi u s c t lo i betalains nh Betanin, Indica xanthin ( s ph i h p gi a cc sac t ny
o ra nh ng mu s c khc nhau cho qu , thay i t vng,
n tr ng..).
Nhi u flavonoids nh Quercetin, Dihydroquercetin, Querce tin 3-methyl ether.
Kaempferol, Rutin..
Cc polyphenols
Gai c ch a nh ng h p ch t Arabinan-cellulose..

c tnh d

ch c:

Tc d ng trn H

Tiu ha v Ch ng s ng-vim :

Pectin v Ch t nhy c a Opuntia c l i cho H tiu ha. HOa

c dng
tr tiu ch y,
au b ng v cc tri u ch ng kh ch u
ng ru t. Kh n ng ch ng ung lot bao t
c
nghin c u t i Messina - (Journal of Ethnopharmacology S 76 (Jan 2001) Opuntia
c
nghin c u
lm ngu n cung c p ch t s trong dinh d ng. D ch chi t b ng ethanol cho
th y c ho t tnh b o v nim m c ng tiu ha, lm gi m au, c ch s di chuy n c a
leukocyte n i chu t b gy ph b ng carrageenan, ng th i c ng c ch s phng thch
beta-glucuronidase (m t lo i enzym lysosomal c trong neutrophil c a chu t) (Archive of
Pharmacology Research S 21-1998). D ch chi t t Qu Opuntia dillenii (li u 100-400mg/kg,
tim qua mng phc toan) c ho t tnh ch ng ph n ng s ng gy ra n i chn chu t b chch
carrageenan, tc d ng c ng ty thu c li u s d ng : cc ph n ng khi ch m vo v t nng b
c ch khi dng li u 100 mg/kg. (Journal of Ethnopharmacology S 67-1999).

Tc d ng trn Lipids :
Opuntia ficus-indica, khi dng t i c nh ng tc d ng t t khi th trn chu t : nh ng
thng s v tnh tr ng cholesterol cao trong mu u gi m b t r r t. Pectin ly trch t
Opuntia lm gi m
c m c LDL n i chu t b th nghi m (Journal of Nutrition S 120-1990).

Tc d ng lm gi m h

ng trong mu :

C nhi u nghin c u ghi nh n tc d ng lm h

ng trong mu c a Opuntia
streptacantha n i ng i v th v t th nghi m. Nghin c u quan tr ng nh t
c cng b
trn Diabetes Care S -1990. Ngoi ra cc loi Opuntia khc nh O. fuliginosa v O.
megacantha u c tc d ng h
ng, tuy nhin O. megacantha b ghi nh n l c tc d ng
c cho th n. Tc d ng h
ng m nh h n khi dng l n u si, sau khi dng, tc d ng h
ng t ng d n, ln n
m cao nh t sau 3-4 ti ng v c th ko di n 6 ti ng (Li u
dng
c
ngh l 500 g l un si, chia lm 2-3 l n trong ngy)

Ho t tnh ngoi da :
Hoa c a Opuntia
c dng lm ch t gy co m ch, ch t cht n i v t th ng, v gip
t th ng mau lnh. L Nopales
c dng ph bi n t i Mexico
tr ph ng, ph ng
ng, ng a ..

Ho t tnh b o v H

th n kinh :

Nghin c u t i Khoa D c l c h c, H Y Khoa Dongguk, Kyongju (Nam Hn) ghi nh n

nh ng flavonoids trong Opuntia ficus-indica (trch b ng ethyl acetate) c ho t tnh b o v
th n kinh ch ng l i cc h h i do oxyd ha gy ra b i xanthine/xanthi ne oxydase (li u IC50
=4-5 microg/ ml), c ch
c tc d ng c h i c a cc g c t do lo i picrylhydrazyl v lipid
peroxidase (Brain Research S 7 thng 3, 2003).

Vi ph

ng th c s

d ng trong dn gian :

Dng lm th c ph m :
Khi dng lm th c ph m, nn ch n qu m m nh ng
m, khng c nh ng m m c. N u qu cn c ng nn

ng nh n, qu nguyn v n, m u
vi ngy nhi t
bnh th ng,

ch

vo t l nh khi qu m m. C th n l nh , hay dng tha xc l y ph n th t, thm

c c t chanh,
ng, xay nhuy n, l c qua ry
b h t.. L hay Nopales c th n u si
trong vi pht r i x t nh n nh salad hay chin chung v I tr ng, c chua..

i Vi t Nam :
Cnh (L) c nh a
c dng lm thu c ch a m n nh t. (L y m t khc l, c o s ch gai,
gi nt v i l t, l m ng t i, r i p vo m n, hay nh t u inh).

i Trung Hoa :
L X ng R ng b (Tin nhn ch ng= Xian ren zh ng)
c xem l c v
ng, tnh
mt, c tc d ng 'hnh kh, ho t huy t', 'thanh nhi t, gi i c', 'tn , tiu th ng', ki n v v
ch khi. R v Thn dng tr 'v kh th ng', bng, l , ho, au c h ng..

Opuntia dillenii ,
c g i l nagphana . L t
ng. Qu dng lm thu c tr ho g.

Ti li u s

i nghi n nt

p vo m n nh t, ch ng

d ng :

The Review of Natural Products (Facts and Comparison)

Natural Medicines Comprehensive Database (Pharmacist's Letter).
The Whole Foods Companion (Dianne Onstad)
Uncommon Fruits & Vegetables (E. Schneider)
Medicinal Plants of India (SK Jain)
Medicinal Plants of China (J. Duke)

- cy thu c

C C
a d ng r t d tm -

::: DS Tr n Vi t H ng :::

C r t nhi u lo i c
c xem l loi hoang d i c n nh b n i nh ng v n
hoa, cng vin..nh ng l i l nh ng ngu n d c li u qu gi c n
c nui tr ng
nh c tranh, c c, c m c..
c , cn g i l C g u hay v n hoa h n l H
trong nh ng cy c ..qu r t ng ch .

ng Ph , Tam L ng.. l m t

C, tn khoa h c, Cyperus rotondus, thu c h th c v t Cyperaceae, l m t loi c d i

c r t ph bi n t i cc qu c gia nhi t i t n , Trung Hoa qua Vi t Nam n c nh ng
qu c gia h i o nh Nh t, Indonesia. T i Vi t Nam, cy m c d i trong v n, trn m ng, bi
, bi ct, c th s ng c trn t n c l v n c m n. T i Hoa K cy
c g i l Nut-grass ,
Sedge weed hay Cyperus
c thu c lo i cy a nin, thn r nh v di n m d i t, hnh ch , thn c t ng
n
phnh thnh c c ng t m c ln thn ch i kh i m t t. Thn c th cao 10-60 cm, hnh tam
gic (do c tn l Tam l ng). L di b ng thn c th
n 20 cm, m c g c, mu xanh x m.
Hoa m c thnh c m n hay kp t o thnh tn ng n thn. Qu thu c lo i b qu c 3 c nh,
u vng khi chn i sang en nh t. Cy tr hoa, ra qu t ma h sang ma ng.

Thnh ph n ha h c :
c ch a :
- Tinh d u d bay h i : Ch ng c t b ng h i n c thn v c r l y
c 0.5-0.9 %
tinh d u g m ph n chnh l cc hydrocarbon lo i sesquiterpene (25%), epoxides (12%),
ketones (20%) v cc alcohol lo i monoterpene v aliphatic (25%) bao g m isocyperol,
cyperone rotundines A-C, cyperene, cyperol, cyperlolone-cyperrotundone, rotundene,
beta-selinene, patchoulenone, isopatchoula-3,5-diene, cary ophyllene-6,7 oxide,

caryophyllene-alpha-oxide.. v nhi u monoter penes thng th

limonene v camphene.

ng khc nh cineole,

- Cc triterpenes : Beta-sitosterol, oleanic acid v cc ch t khc.

acid.

- Cc acid h u c : p-hydroxybenzoic, lauric, linoleic, myristic, oleic, palmitic, stearic

- Cc ch t nh : Flavonoids,
- Cc

ng h u c : Fructose, Glucose, Sucrose, Galactose..

- Cc khong ch t : S t, Phosphorus, Manganese, Magnesium..

c tnh D

ch c:

1- Tc d ng ch ng nn :
Dung d ch trich t R b ng ethanol c tc d ng ch ng nn m a n i ch do ho t
tnh i khng ph n ng t o nn m a gy ra b i apomorphine (Indian Journal of Medical
Research S 58-1970).

2- Ho t tnh khng vim v h

nhi t :

ch chi t t R C c b ng nh ng dung mi h u c c tc d ng ch ng s ng r t r
i v i ph n ng ph t o ra do carageenan n i chu t b ch t ng d ch chi t b ng
petroleum ether c ch
c 75%, chloroform 60.6 %, methanol 57.7 % li u 10 mg/kg,
so snh v i hydrocortisone c ch
c 57.7 %. D ch chi t b ng alcohol t thn c tc
ng h nhi t, c th so snh v i sodium salicylate ( trong th nghi m gy t ng thn
nhi t b ng men) (Planta medica S 39-1980). Cc ho t tnh ny
c cho l do beta
sitosterol trong cy.

3-Tc d ng ch ng k sinh trng s t rt :

Peroxycalamenene, m t sesquiterpene lo i endoperoxyde, ly trch t thn c c c
tc d ng ch ng k sinh trng s t rt n ng
EC50 2.33X10-6M (Phytochemistry S 401995)
Cc d ch chi t t thn C c b ng dichloromethane, petroleum ether v methanol cho th y
tc d ng ch ng Plasmodium falciparum ch ng K1. Li u IC50 l 5-9 g/ml cho d ch chi t b ng
dichloromethane, v 10-49 g/ ml cho petroleum ether hay methanol

4- Tc d ng ch ng bo ph :
Trong m t th nghi m trn 30 ng i m p ph cho dng b t tn t thn C c trong
90 ngy : K t qu ghi nh n c s gi m cn cng v i gi m cholesterol v triglycerides
trong mu (Indian Medicine S 4-1992).

5- Kh

n ng b o v

bo :

c s c t R C c
c nh gi v kh n ng ch ng l i cc tc h i gy ra n i
bao t do ethanol: D ch chi t, cho u ng b ng nh ng li u 1.25, 2.5 v 4 gram b t r th/
kg cho th y c tc d ng ch ng u lot, tc d ng ny ty theo li u thu c s d ng. Ho t tnh
o v c lin h
n vi c c ch bi ti t d ch v v cc ch t prostaglandins n i sinh
(Phytotherapy Research S 11-1997).

6-Tc d ng trn cc s c t

ch chi t b ng methanol, sau khi

c th ng hoa, c tc d ng kch thch s sinh s n
cc t bo mang s c t (melanocytes), gip gi i thch vi c s d ng C c trong cc s n
ph m lm en tc, thoa da.

7- Ho t tnh khng sinh v ch ng n m :

u C c c ch s t ng tr ng c a Staphylococcus aureus, nh ng khng tc d ng
trn E.coli, E.typhosum, Vibrio cholerae v vi ch ng Shigella. Trong s cc ph n chi t :
cyperone h u nh khng tc d ng, trong khi cc ph n hydrocarbon cyperene I v II
tc ng m nh h n l d u v cyperol. (Current Science S 4-1956)
ch chi t C c c kh n ng c ch 100% cc lo i n m Sclerotinia scle rotiorum,
Phytophthora capsici v Colletotrichum chardoniacum, c ch 44% trn Aspergillus niger.
ch chi t b ng alcohol ch ng
c cc n m Trichophyton rubrum, Epidermophyton
floccosum v Microsporum gypseum.

8- Tc d ng trn Huy t p-Tim m ch :

ch chi t b ng n c v alcohol gy h huy t p r r t n i ch v mo. Khi chch
i da d ch chi t b ng n c vo ch th nghi m a n tim ng ng p k tm thu ;
chch t nh m ch cho ch, mo v th gy ra s gin n
ng m ch vnh.

9- Tc d ng trn c

tr n :

ch chi t b ng n c c tc d ng c ch s co th t, lm th gin b p th t t cung

i ph n bnh th ng v ph n c thai, ng th i lm gi m au.

C trong D

c h c dn gian :

C l m t v thu c kh ph bi n trong d

c h c dn gian t i r t nhi u n i trn th gi i :

1- T i Vi t Nam :
tr :

c xem l m t v thu c L kh, gi i u t, dng

- au bao t do th n kinh, snh b ng,

- Kinh nguy t khng
- Ch n th

y t c hng, ng c, nn m a,

u, th ng kinh.

ng do t ng; l

u kinh, gi m au v i nh ng ch

c, s ng nh t.

chua.

Cch dng thng th ng : Dng s c u ng c kh m i ngy 6-12 gram hay m nhuy n c

p ngoi n i ch s ng..Dng t i
gi i c m. Sao en
c m mu, tr rong kinh

2- T i Thi Lan :
C
c g i l Yaa haew muu ; R
c dng l i ti u, h nhi t v ki n v . Chm
(C n hnh) lm thu c gip
m hi, gi i nhi t, tr tiu ha, ch ng s ng. N c s c t
chm r
c u ng thay tr
tr au bao t , c khi u ng chung v i m t ong..

3- T i

Cy
c g i l Motha (Ph n ng l Mustak) : Thn v R dng ch a cc b nh v
ng nh t l lot bao t , tiu ch y, n khng tiu ; c ng dng
l i ti u, tr au v c
t kinh l n kinh nguy t khng u. Dng tr b nh ngoi da, b c p c n, s ng v ph
tr ng..

c trong

ng Y :

ng Y c truy n dng R chm (rhizome) ca C c

lm thu c : V thu c
c g i l
ng ph (Xiang fu), D c li u tr ng t i cc t nh S n ng, H Nam, Tri t giang..
c thu
ho ch vo ma thu v ph i kh. Nh t d c g i l Kobushi v Tri u tin g i l Hyangbu.
ng ph
c xem l c v cay, h i ng, h i ng t; tnh bnh v tc ng vo cc kinh
ch thu c Can v Tam tiu : hnh khi u, khai u t, thng kinh, tiu s ng, gi m au
ng ph c nh ng

th
v

c tnh :

u ha v Phn tn u Can Kh : gip tr cc ch ng Can Kh b t c gy au n i

ng v v c ng c ng vng h v . Tnh bnh c a v thu c cng v i kh n ng phn tn
u ha khi n thu c
c s d ng kh ph bi n :

tr au, t c ng c v vng hng , H ng ph

c dng ph i h p v i Si h
(Chai-hu=Radix Bupleuri) v B ch th c (Bai shao = Radix Paeoniae Lactiflorae)
tr au vng th ng v v b ng d i, n khng tiu, i m a , tiu ch y do Kh t c
i Can v T , H ng ph
c dng chung v i M c h ng (Mu xiang=Radix Aucklandiae
Lappae) v Ph t th (Fo-shou= Fructus Citri Sarcodactylis).
tr au, c ng t c, tr tr n i b ng d i do Hn v Kh t c t i Can ,Th n : Dng
ng ph v i d c (Wu yao=Radix Linderae Strychnifoliae) v Ti u h i h ng (Xiao
hui xiang=Fructus Foeniculi Vulgaris).
ng ph dng chung v i Kh ng tru t (Cang zhu= Rhizoma Atractylodis)
khng tiu, au, t c bn hng v b ng d i, i m a, chua..

tr

u ha Kinh nguy t, Ch th ng : dng

u hnh s di chuy n c a Can Kh
trong cc b nh Ph khoa nh B t kinh, Kinh khng u th ng ph i h p v i
ng quy
(Dang gui=Radix Angelicae Sinensis) v Xuyn khung (Chuan xiong=Radix Lingustici
Chuan xiong).

Li u dng : 4.5-12 gram. Khi sao v i gi m, thu c s t ng thm kh n ng i v o kinh

ch thu c Can v tc d ng gi m au gia t ng. Khi t m v sao v i r u tr ng, thu c t ng
kh n ng vo cc kinh m ch..
Cch th c sao t m H ng ph
c cho l s thay i tch ch t tr li u : V thu c
ng dng khi ch b nh n i hng, ng c v
gi i c m; Sao en c tc d ng c m mu,
dng trong tr ng h p rong kinh. T m n c mu i, r i sao cho b t ro, dng ch a b nh
huy t. T m n c ti u tr em r i sao
ging Ha Kh c ch ng b c nng. T m gi m
sao
tiu tch t , ch a huy t , u bng.T m r u sao
tiu m, ch a kh tr . H ng
ph T ch (t m c 4 th r i sao) dng ch a cc b nh Ph khoa c hai d ng Hn v
Nhi t.

Ti li u s

d ng :
T
n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi).
Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky)
Thai Medicinal Plants (N.Farnsworth &N. Bunyapraphatsara)
Major Herbs of Ayurveda (E.Williamson).
Trang Website c a PubMed.
Trang Website c a Rain-tree

Cy thu c b

M C
gan, tr ..r n c n ?

::: Ds. Tr n Vi t H ng :::

C m c, m t cy thu c Nam r t thng th ng m c hoang h u nh kh p n i, hi n l m t

c li u ang
c nghin c u v kh n ng b o v gan v tr
c n c c c a m t s loi
n nguy hi m.
T i n , C m c l m t trong m i cy hoa b ch (Dasapushpam),
c dng trong cc
ph m thoa tc, bi da t th i xa x a.. ng th i lm nguyn li u
l y ch t ph m en
nhu m tc.
T i Java, l cy

c dng lm th c ph m..

Cy c m c
c ghi trong cc sch th c v t v d c li u u-M d i tn Eclipta alba , h
th c v t Compositae (Asteriacea). Tn ng ngh a l Eclipta prostrata. Sch c a J. Duke
(Handbook of Medicinal Herbs), V v n Chi (T
n Cy thu c Vi t Nam) u ghi l 2 tn ch
chung m t cy, ring sch c a
t t L i l i cho l 2 cy khc nhau (?) : Eclipta alba
c cho l
C nh n i (C m c) cn Eclipta prostrata..l i cho l Cy cc o(?)

c tnh th c v t :
m c, cn g i l C nh n i, thu c lo i thn
th o h ng nin, cao trung bnh 0.2-0.4 m, c
khi n 0.8 m, m c b , ho c c khi g n nh
th ng ng, c lng tr ng c ng, th a. Thn
mu l c hay nu nh t hay h i
ta. L m c
i, phi n l di v h p c 2.5 cm x 1.2 cm.
Mp l nguyn hay c r ng c a c n, hai m t
l u c lng. Hoa m u tr ng h p thnh u,
c k l hay u cnh, c hoa ci bn
ngoi v hoa l ng tnh gi a. Qu thu c lo i
qu c t u, c 3 c nh mu en di ch ng
3mm

m c
trong D

c h c dn gian :

C m c
c dng r t ph bi n trong dn gian t i n ,
Pakistan, Vi t Nam, Trung Hoa v cc Qu c gia vng Nam .
1- T i n

C m c
c dng tr si u, n m lc ng ti n, thu c nhu m
tc v tr gan, l lch ph tr ng; s ng gan-vng da v lm thu c
t ng qut. Cy c ng
c dng tr ho, ch y mu mi ng, n kh
tiu, chong vng, ch a au r ng, gip lnh v t th ng..R dng
gy nn m a, x . L gi nt p tr v t c n do b c p.
2- T i Pakistan :
Eclipta alba,

c g i t i Pakistan l Bhangra, bhringaraja,

dng trong dn gian d i nhi u d ng. Cy t i

c dng lm thu c b chung, gip gi m s ng
gan v l lch, tr b nh ngoi da, tr suy n, khi dng tr b nh gan li u n c s c s d ng l 1 tha
c ph hai l n m i ngy; cy gi nt, tr n v i d u m
c dng
p vo n i h ch s ng, tr
nh ngoi da..L dng tr ho, nh c u, hi tc, gan v l lch s ng ph, vng da.
3- T i Trung Hoa :
Eclipta prostrata , hay M hn lian : L
c cho l gip m c tc. Ton cy lm ch t cht c m
mu, tr au m t, ho ra mu, ti u ra mu; au l ng, s ng ru t, s ng gan, vng da.. L t i
c
cho l c th b o v chn v tay nng gia ch ng l i s ng v nhi m c khi lm vi c ng-ng,
tc d ng ny theo Vi n Y h c Chiang-su l do thiophene trong cy.
4- T i Vi t Nam :
C m c
c dng tr xu t huy t n i t ng nh ho ra mu, xu t huy t ru t, ch y mu r ng,
u, l i ; tr s ng gan, s ng bng quang, s ng
ng ti u tr m n nh t u inh, b ngoi gip
li n x ng. Cch dng thng th ng l dng kh, s c u ng; khi dng bn ngoi l t i m nt
p n i v t th ng. Th n dng c m c v nt
tr ph ng do vi.

Thnh ph n ha h c :
C m c ch a :
- Cc glycosides triterpene v Saponins : 6 glycosides lo i oleanane : Eclalbasaponins I-VI (
2 ch t m i ly trch
c n m 2001
c t m ghi l XI v XII) , Alpha v Beta-amyrin ,
Ecliptasaponin D Eclalbatin.
- Cc Flavonoids v Isoflavonoids : L v t l ch a Apigenin, Luteolin v cc glucosides
lin h . Ton cy ch a cc isoflavonoids nh Wedelolactone, Desmethylwedelolactone,
Isodemethylwedelolac tone, Strychnolactone
- Aldehyd lo i terthienyl : Ecliptal ; L-terthienyl methanol; Wedelic acid.
- Sesquitepne lactone : Columbin.
- Cc sterols nh Sitosterol, Stigmasterol..
- Cc acid h u c nh Ursolic acid, Oleanolic acid, Stearic acid, Lacceroic acid ; 3,4dihydroxy benzoic acid; Protocateuic acid..

c tnh d

ch c:

1. Tc d ng ch ng s ng-vim : Trch tinh Eclipta alba, khi th nghi m trn cc th v t b

gy s ng ph c p tnh v kinh nin, cho th y kh n ng c ch s s ng n 58.67 % (Journal of
Research and Education in Indian Medicine S 9-1990). N i chu t, dung d ch trch b ng n calcohol c ch lm gi m
c ph n ng gy ra b i acid acetic n 35-55 % khi dng li u u ng
200 mg/kg. B t l Eclipta alba dng li u u ng (1500 mg/kg) c tc d ng ch ng s ng h u hi u
c ch
n 47.7%) so snh v i indomethacin ( c ch
c 51%) : D c th o c hi u n ng
nh h n vo giai
n th 2 c a ti n trnh s ng vim, nn c l ho t ng b ng c ch s t o
prostaglandins v kinins (Fitoterapia S 58-1987)
2. Tc d ng b o v gan : Trch tnh C m c b ng ethanol: n

c (1:1)

c nghin c u

trong th nghi m tc h i n i gan gy ra b i tetrachloride Carbon ( th n i chu t) ghi nh n trch

tinh to
c s b o v gan b ng cch gip
u ha n ng
c a cc men c lin h
n vi c
bi n d ng thu c n i ty th gan. (Journal of Ethnopharmaco logy S 70-2000) Eclipta alba cn
c ho t tnh m nh h n khi dng ph i h p v i Cy Ch
(Phyllanthus niruri) v Curcumin (t
Ngh ) theo t l 25:15:10 (P.niruni : E. alba : Curcumin). N ng
lipid cao trong gan v bilirubin
trong huy t thanh s t gi m v tr v m c bnh th ng. H n h p ny lm t ng m c
triglyceride trong mu, t ng ti n ch t-beta-lipoproteins v cholesterol. Trch tinh b ng ethanol t
cy E. alba t i cho th y m t tc d ng b o v gan ng k (ty thu c vo li u s d ng) trong
cc tr ng h p h gan do CCl4 gy ra n i chu t th nghi m, khng th y d u hi u ng
c d
cho dng n 2 gram/ kg c d ng u ng l n chch qua mng phc toan (Phytothera py
Research S 7-1993). Th nghi m n i chu t b ch t ng ghi nh n tc d ng b o v gan x y ra t
li u 100mg/ kg.
Cc hi u ng b o v gan c a d ch chi t b ng n c ng kh c ng
c nghin c u trong cc
tr ng h p s ng gan c p tnh gy ra n i chu t nh t b ng 1 li u CCl4 hay acetaminophen v n i
chu t nh b ng beta-D-galactosamin : K t qu cho th y c tc d ng c ch ng k trong ph n
ng t o s t ng transaminase trong mu gy ra b i CCl4 n i chu t nh t v galactosamine n i
chu t nh, nh ng khng c hi u ng trong tr ng h p h h i gan do acetaminophen.
3. Tc d ng lm H huy t p : H n h p polypeptides c a E. alba c tc d ng h huy t p
i ch. Columbin, trch t d ch chi t ton cy b ng ethanol cho th y kh n ng h huy t p r
t n i chu t b gy m.
4. Kh n ng trung ha tc d ng c a n c r n :
Nghin c u t i H Universidade Federal do Rio de Janeiro (Ba ty) (1989) ghi nh n d ch
chi t b ng ethanol ca E.alba c kh n ng trung ha cc ho t tnh nguy h i ( n gy ch t ng i)
a n c c loi r n chung Nam M (Crotalus durissus terrificus). Cc m u d ch chi t t ng
ng v i 1.8 mg trch tinh kh dng cho m i chu t th c th trung ho
c n 4 li u n c
c gy t vong (LD 50 = 0.08 micro gram n c/ g th v t : D ch chi t Eclipta c ch
cs
phng thch creatinine kinase t b p th t c a chu t khi ti p xc v i n c r n th. (PubMed - PMID
: 2799833).
M t nghin c u khc, c ng t i Ba ty (1994) , kh o st cc tc d ng ch ng c tnh c a
c r n trn b p th t v ch ng ch y mu, c a 3 ch t trong thnh ph n C m c : wedelolactone,
WE; stigmasterol, ST v sitosterol, SI. Th nghi m d ng n c c c a cc loi r n l c Bothrops
jararacussu, Lachesis muta.., c t tinh khi t ha bothrops toxin, bothropasin v crotoxin..S
u hi u
c o l ng b ng t c
phng thch creatine kinase t c b p chu t.. K t qu cho
th y (in vitro) c tnh trn b p th t c a n c r n crotalid v cc c t tinh khi t u b trung ha
i WE v d ch trch C m c (EP), c WE l n EP u c ch tc d ng gy ch y mu c a n c
Bothrops, c ch tc d ng c a men phospholipase A2 trong crotoxin, v tc d ng ly gi i protein
a n c B.jararaca.(PubMed - PMID 8079371)

m c trong

ng Y c truy n :

ng Y c truy n g i C m c l H n lin th o (Hn lian cao), hay M c h n lin. (Nh t d c

i l Kanrens) D c li u l ton cy thu hi vo u ma thu. Cy m c hoang t i cc vng
Giang ty, Tri t giang, Qu ng ng..
c cho l c v ng t/ chua, tnh mt ; tc d ng vo cc
kinh m ch thu c Can, Th n.
Han lian cao c nh ng tc d ng :
-D

ng v B m-Can v m-Th n: dng tr cc ch ng suy m Can v m Th n v i cc

tri u ch ng chong vng, m t m , chng m t, tc b c s m ; th

(Nu zhen zi= Fructus Ligustri lucidi) .

ng dng ph i h p v i N trinh

- L ng Huy t v C m mu (Ch huy t) : tr cc ch ng m suy v i cc tri u ch ng ch y

mu do 'Nhi t' t i Huy t nh i ra mu, ho ra mu, ch y mu cam, phn c mu, ch y mu t
cung v ti u ra mu.
tr ti u ra mu c m c
c dng chung v i M
(Xa ti n th o=Che
qian cao (Plantaginis) v R c tranh (B ch mao c n= Bai mao gen (Rhizoma Imperatae);
tr
phn c mu, dng chung v i a du= di yu (Radix Sanguisorbae);
tr i ra mu, dng chung
i Tr c bch di p x y kh = Ce bai ye (Cacumen Biotae)..

Ti li u s

d ng :

Major Herbs of Ayurveda (E. Williamson)

Chinese Herbal Medicine Materia Medica (D. Bensky)
Medicinal Plants of China (J Duke & Ed Ayensu)
Medicinal Plants of India and Pakistan ( J.F Dastur)
Oriental Materia Medica (Hong-Yen Hsu)
n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)

c i tr ng

::: Ds. Tr n Vi t H ng :::

c i tr ng l m t gia nh th c v t bao g m nhi u lo i rau c c khc nhau, c th t m
chia thnh 2 nhm : Nhm c c i tr ng u-M v i c th ng nh v trn tr a mu t tr ng n
ng nh t, c khi tm,
c g i chung l Radish v nhm chu, th ng g i l Oriental (Chinese
hay Japanese) Radish ho c khc h n l Daikon : c th ng l n , thun di mu tr ng. Trong
ph m vi bi ny xin bn n Daikon l lo i C c i tr ng m ng i Vi t th ng dng kho chung
i th t hay c ho c
mu i chua.

Tn Khoa h c:
Raphanus sativus thu c h th c v t Cruciferae. Ng

i M th

ng g i nh t d

i tn Daikon.

ng Y g i l Lai B c. H t dng lm thu c, nn v thu c

c Nh t g i l Raifukushi.

Y-D

c g i l Lai B c T (Lai-fu-zhi).

Tn th c v t : Raphanus pht xu t t ti ng Hy l p 'Raphanos' ngh a l 'd tr ng', v sativus

c tnh
c tr ng t lu i..

l do

ch s

c tnh th c v t :

Cy c c i tr ng
c xem l c ngu n g c t Trung Hoa v sau
vng Trung t th i Ti n s .

c du nh p sang

c i tr ng c m t t i Ai c p tr c c th i Kim t thp v
c ghi chp trong sch v
nh nh ng cy rau thng d ng. Cc Vua Pharaon Ai c p x p C c i tr ng chung v i
a leo, t i, hnh .. vo th c n hng ngy; nh ng ng i n l xy d ng kim t thp
ng
c nui b ng c c i tr ng m h g i l gurmaia. Nh ng cy c c i tr ng u tin
tr ng t i Ai c p c l l
p h t l y d u
Ng i Hy l p c hnh c c i tr ng b ng vng
dng cng Th n Apollo. M t Y s
th i c Hy l p vi t c m t quy n sch
m t nh ng c tnh d c d ng c a c c i
tr ng. Sch v t i Anh qu c ghi nh n vo n m 1548, dn Anh bi t n c c i tr ng
ng v i bnh m ho c nghi n nt c c i
lm n c s t dng chung v i th t, v c l
Columbus chnh l ng i a c c i tr ng n M chu. Nh ng ghi nh n u tin cho
th y c c i tr ng xu t hi n t i Mexico vo n m 1500 v t i Haiti vo 1565..
i Oaxaca (Mexico) hng n m n ngy 23 thng 12 c m C c i (Night of the
Radishes) : trong ngy ny c phong t c kh c hnh trn c c i, hnh cng l n cng t t..

c i tr ng thu c lo i cy rau thu ho ch vo ma l nh, v cy c ng c n nhi t

th n y m m.

cao

Nhm c c i tr ng bao g m nhi u lo i khc nhau :

i ng, c c i th ng
c dng sau khi n u chn ;
i Ai c p v vng C n ng, c nh ng loi ch tr ng
l y l.
Lo i tr ng t i Hoa K c th dng c c l n l
n nh salad tr n ho c n u chn.
i Nh t l n i n nhi u c c i tr ng nh t th gi i (lo i Daikon): s n l ng daikon chi m
trn 25% thu ho ch c a t ng s cc lo i rau.

c i tr ng t
: cy c ng c n

nin.

ng
ct

i d tr ng, c n t thng thot n c v s p

r d pht tri n thnh
i nhi u n c v t t nh t l
c bn b ng phn tro.

c i tr ng thu c lo i cy h ng nin, nh ng c ng c gi ng di ngy, l i

c xem l l

ng

Cy c l di, hoa c cu ng mu tr ng ho c tm l t nh ng khng bao gi c mu vng. H t

nh mu
s m : 1 gram ch a kho ng 120 h t. C th gi kh n ng n y m m n 5 n m.

Nh ng lo i C c i tr ng ng ch :
1. Nhm c c i thng th ng : Php g i chung d i tn Radish de tous les mois; Nhm
ny cho c trn nh , ng n ngy, th i gian thu ho ch k t khi gieo h t l kho ng 5-6
tu n. Cc tn th ng g p nh White turnip radish, Scarlet French turnip radish..
2. Nhm c c i di : Nhm ny cho c di kho ng 10-15 cm, hnh nh c c r t v i cc
tn nh Long Scarlet, Long white radish..
3. Nhm c c i chu hay Daikon : cn g i l 'Chinese Radish' hay Lobok. Nhm ny
cho c r t l n, di n 30 cm, hnh tr v i tr ng l ng trung bnh t 250 gram n 1 kg,
nh ng c bi t c c n ng n 25 kg, g p t i Nh t. Nhm ny
c tr ng r t ph bi n t i
cc n c chu (Nh t, Trung hoa, Tri u tin, Vi t Nam).. Ring t i Nh t ngoi c c i
cn c m t lo i gi lm t h t c c i tr ng g i l Radish sprouts hay Kaiware,
Tsumamina. Nam Hn c ng lai t o ring m t gi ng c c i tr ng c bi t
lm Kim chi.
4.
c i en Nga S : T i Nga s c tr ng m t lo i c c i en c bi t, g i l Zakuski,
lo i c c i ny c v kh cay v r t
c a chu ng t i cc qu c gia ng u, v c ng
c xem l mn rau c a l u dn Do thi (v i mn m t c o tn l Einge-machts lm
ng c c i en thi nh , ch ng
ng hay m t, r i tr n v i g ng tn m n v h nh
nhn.

Thnh ph n ha h c :

Thnh ph n dinh d

ng : 100 gram ph n n

Daikon t
Calories
Ch t
m

i
18
0.60 g

c ch a :

Daikon kh
271
7.90 g

Gi Daikon
41
3.81 g

Ch t bo
Ch t s

0.10 g
0.64 g

0.72 g
8.37 g

2.53 g
n/a

Calcium

27 mg

629 mg

51 mg

S t
Magnesium
Phosphorus

0.40 mg
16 mg
23 mg

6.73 mg
170 mg
204 mg

0.86 mg
44 mg
113 mg

Potassium
Sodium
K m
ng
Manganese

227 mg
21 mg
n/a
n/a
n/a

3494 mg
278 mg
n/a
n/a
n/a

86
6
0.56
0.12
0.26

0
0.020 mg
0.020 mg
0.2 mg
n/a

0
0.27 mg
0.68 mg
3.4 mg
n/a

391 IU
0.102 mg
0.103 mg
2.853 mg
0.733 mg

n/a
n/a
22 mg

n/a
n/a
0

0.285 mg
94.7 mcg
28.9 mg

Beta-Carotene
Thiamine (B1)
Riboflavine (B2)
Niacin (B3)
Pantothenic acid
Pyridoxine
Folic acid
Ascorbic acid

Trong C c i tr ng cn c cc enzyme nh Diastase, Beta fructosidase Phospholipase D v cc

ch t c ch Protease ; cc h p ch t ch a Sulfur nh Methanethiol..; cc flavonoids nh
Kaempferol..

Thnh ph n ha h c c a H t :
t c c i tr ng ch a :
- D u bo (35%) trong c cc Acid erucic, linoleic v oleic, Glycerol sinapate,
Raphanin , Sinapin.
- Tinh d u c Methylmercaptan, Hexanal phenol.
- Alkaloids ph c t p v Flavonoids.
- Proteins c tc d ng khng n m : Rs-AFP1 v Rs-AFP2 ( l nh ng protein lo i
oligomeric g m cc polypeptides phn t l ng th p kho ng 5-kDa ) (J. Biol
Chem S 267-1992)

(Ring trong R c Ferulic acid v nhi u (6) Isoperoxidases thu c nhm glycoproteins v i
t dy polypeptide n c : 2 isoperoxidades thu c lo i cationic (C1 v C2) , 4 thu c lo i
anionic (A1 n A4)

c tnh v Cch dng :

c i tr ng trong Y-D

ng Ph

ng :

mg
mg
mg
mg
mg

ng Y, nh t l Trung Hoa, ch dng h t lm thu c : D c li u

c thu ho ch khi chn vo
u ma h, ph i kh d i n ng. V thu c
c g i l La B c T (Nh t d c l Raifukushi, v
Hn qu c l Naebokcha).
La B c T
v V .

c xem l c v ng t, tnh bnh v tc d ng vo cc kinh m ch thu c Ph , T

La B c T c kh n ng lm thng thot s
t c c a th c ph m v bi n c i s t n ng c a
th c ph m, do
c dng
gi i thot s tr tr c a
n n i 'Trung tiu' gy ra nh ng c m
gic t c ch, kh ch u, chua v i h i th hi, au b ng cng tiu ch y. Trong cc tr ng h p
ny La b c t
c dng chung v i S n tra (Fructus Crataegi=Shan-zha) v V qut chn ph i
kh (Tr n b) , v Th n khc.
La B c T c ng c tc d ng lm 'ging' Kh , tr
kh..Dng chung v i H t to, h t Ta t.
Theo Trung-d

c hi n

m gip tr cc tr

ng h p Ho v th kh

i:

t , do tc d ng c a Raphanin, c kh n ng di t
c cc vi khu n Sta phylococcus
aureus, Streptococcus pneumoniae, E. coli v c ng c ch
c s pht tri n c a m t s n m
gy b nh . Do H t t i
c dng
tr nhi m Trichomonas n i Ph n , tr ho ra mu. N c
c t h t t i dng
b m r a (enema) tr s ng ru t do nhi m trng lo i ulcerative colitis.
L , ph i kh hay La b c di p (Luo-bo Ye) dng
t
ch y mu cam.

i hay La b n (Luo-po) dng tr

tr tiu ch y v ki t l .

n khng tiu, t c ch kh ch u; kht n

c,

c tnh theo Y h c Ty Ph ng :
Kh n ng gip tiu th c : C c i tr ng c th dng
gip tiu ha cc ch t b t
trong b a n, tc d ng ny l do Diastase trong c c i, nh t l Daikon. Ng i
Nh t th ng d ng daikon trong nh ng b a n c nhi u ch t b t.
Kh n ng lo i cc ch t bo th a trong c th : Cc Bc s Nh t t i BV Kyoto
dng c c i tr ng
gip lm tan cc l p m t n ng trong c th b ng cch
cho dng 1 dung d ch lm b ng C c i tr ng v c r t theo ph ng th c sau :
u 15gram c r t s t nh v i 15 gram Daikon s t nh trong 250 ml
c, thm vo 1 tha c ph n c c t chanh, 5 gram h i t o. un si trong 5
pht. L c v u ng m i ngy 2 l n (sng v chi u) trong 3-4 thng.
Kh n ng ng a S n th n v s n m t : Th nghi m t i Universidad Autonoma
Metropolitana Xochimilco, Mexico ghi nh n tc d ng lm tan s n th n c a n c
trch t v ngoi C c i tr ng n i chu t (chu t
c c y d a b ng k m vo bng
quang) : tr ng l ng c a kh i s n gi m r r t so v i nhm i ch ng, tc d ng
ny km theo v i tc d ng l i ti u (J. Ethnopharmacology S 68-1999).
t ph ng th c kh ph bi n
ng a s n th n t i Anh l u ng m i ngy 20-30 gram
c c t c c i tr ng (xay b ng blender) v i 100 ml r u nho.

c i tr ng v Ung th : C c i tr ng c th ng a v tr vi d ng ung th :
Trong Agricultural & Biological Chemistry S thng 9-1978, cc nh
nghin c u t i National Cancer Institute ghi nh n cc h p ch t c
ch a Sulfur trong c c i tr ng nh Methanethiol c tc d ng di t trng

t m nh ng th i ng n c n
c s pht tri n c a cc t bo ung th .
p ch t n y chnh l ch t t o mi hi c a b p c i khi b th i.
Trong Journal of Food Science, GS Barbara Klein thu c H Illinois t i
Urbana cho r ng cc h p ch t lo i Isothiocyanates trong c c i gip
ng a ung th b ng hai cch : ng n c n s xm nh p c a cc tc nhn
gy ung th (carcinogen) vo cc t bo cn nguyn v n v gip tiu
di t cc t bo b ung th . H n n a cc protease inhibitor trong c
i c thm tc d ng ng n ch n s pht tri n c a cc b u c v cc
flavonoids nh kaempferol c ng gip thm vo s b o v cc t bo
ch ng l i cc ha ch t c h i.
Nghin c u t i H Kyoto, Nh t (PubMed PMID 11743759 / J Agric Food
Chem Dec 2001) ch ng minh tc d ng ch ng t bi n ca 4(Methylthio)-3-bu tenyl isothiocyanate trong C c i tr ng , trn E. coli
B/r WP2, v ghi nh n cc lo i daikon m c hoang ch a nhi u ho t ch t
n l nh ng loi nui tr ng, n s ng gi
c ho t ch t cao g p 7 l n
khi n u chn..

Ghi ch : C l d a trn nh ng nghin c u v sulforaphane t i H John Hopkins,

Council of Scientific and Industrial Research (Hoa K ) cho r ng H t C c i
tr ng c ch a cc d u bo lin k t v i glycosides trong ch a allyl-, isopropyl-,
v methyl-isothiocyanates v sulphoraphene v 4-methylsulfinyl-3-butenylcyanide..
Vi ph

ng th c s

d ng trong dn gian :

Trong Heineman's Encyclopedia c ghi m t ph

th nh hi nch, hi chn nh sau :

ng th c dn gian

kh mi hi c a c

Dng n c c t p t 4-5 c c i tr ng c trung bnh, thm vo 1/4 tha glycerine ch a trong

chai kn hay gi trong t l nh: thoa n i nch hay k chn m i bu i sng sau khi t m.
Tr N c c c (Hiccup) :
y 1 c c i tr ng t i v 2 lt g ng t
vo 1 ly n c nng m v u ng.

i, nghi n nt chung, l y n

c c t thm m t ong,

lo i

U R NG
c bi t c a vng

ng Nam

::: Ds. Tr n Vi t H ng :::

Trong gia nh
u, u r ng l loi c bi t h u nh ch tr ng t i nh ng vng ng Nam
, Tn Guine, Philippines v Ghana..Th gi i bn ngoi h u nh khng bi t n loi ny..cho
n n m 1975 v hi n nay
c du nh p
tr ng t i cc vng nhi t i trn kh p th gi i
gip gi i quy t n n thi u l ng th c trn th gi i..

Tn khoa h c :
Psophocarpus tetragonolobus thu c h th c v t Fabiaceae.

Nam

Cc tn thng th ng : Winged bean, Manila bean, Asparagus Pea, Goa bean. T i Vi t

u r ng cn
c g i l u kh , u vung

'Psophocarpus' t ti ng Hy l p, c ngh a l tri cy gy n o, do qu

u sau khi thu
ho ch, em ph i n ng, u ph ng ln, n tch ra gy ti ng ng. 'tetragonobolus' l do
qu
u c 4 c nh.
Tn Anh ng 'Winged bean' do

u c cnh xo ra.

u r ng c l ngu n g c t
ng Nam , Indonesia v Papua Tn Gui n l nh ng
Trung tm pht xu t ra nh ng bi n ch ng v gen.

c tnh th c v t :

u r ng thu c lo i thn th o leo, a

nin, pht tri n thnh nhi u c , n u
c
ng gin, u r ng c th m c lan trn 3 m.
L c 3 l cht hnh tam gic nh n. Hoa m c
thnh chm nch l, m I chm c 3-6 hoa
mu tr ng hay tm. Qu
u mu vng-xanh
c, hnh 4 c nh c 4 cnh, mp c kha r ng
a, trong c th ch a n 20 h t. H t g n
nh hnh c u c mu s c thay i c th
vng, tr ng hay nu, en ty theo ch ng, c
th n ng n 3 gram.
i Vi t Nam, u
i cc t nh mi n Nam.

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

ng :
c ch a :

ut i
ng
49
6.95 g
0.87 g
2.57 g
84 mg
1.50 mg
34 mg
37 mg
223 mg
4 mg
128 IU
0.140 mg
0.100 mg
0.900 mg
0.113 mg
n/a
n/a

Calories
Ch t m
Ch t bo
Ch t s
Calcium
t
Magnesium
Phosphorus
Potassium
Sodium
Beta-Carotene (A)
Thiamine
Riboflavin
Niacin
Pyridoxine
Folic acid
Vitamin C

Thnh ph n dinh d

c tr ng ph bi n

ng c a L non :

ut i
u chn
38
5.31 g
0.66 g
1.38 g
61mg
1.09 mg
30 mg
25 mg
274 mg
4 mg
88 IU
0.086 mg
0.072 mg
.0652 mg
0.082 mg
n/a
9.8 mg

u kh
ng
409
29.65 g
16.32 g
6.85 g
440 mg
13.44 mg
179 mg
451 mg
977 mg
38 mg
n/a
1.030 mg
0.450 mg
3.090 mg
0.175 mg
44.6 mcg
0 mg

u kh
u chn
147
10.62 g
5.84 g
2.45 g
142 mg
4.33 mg
54 mg
153 mg
280 mg
13 mg
n/a
0.295 mg
0.129 mg
0.830 mg
0.047 mg
10.4 mcg
0 mg

100 gram l non ch a : Calories (74), Ch t

m (5.85 g), Ch t bo (1.10 g

Ch t s (2.5 g), Calcium (224 mg), S t (4 mg), Magnesium (8 mg), Phos phorus (63
mg), Potassium (176 mg).
Trong l u r ng c 2 lo i isolectins c m t s ho t tnh mi n nhi m v k t t huy t
u (Plant Cell Physiology S 35-1994)

ph

ng di n dinh d

ng:

u r ng c gi tr b d ng kh cao, g n nh
u nnh c bi t l c nhi u Vitamin E
v A. Thnh ph n acid amin trong u c nhi u lysin (19.8 %), methionin, cystin.
u ch a
nhi u calcium h n c
u nnh l n u ph ng. T l protein t ng i cao (41.9 %) khi n
u
c C quan L ng-Nng Th -gi i (FAO) x p vo lo i cy l ng th c r ti n nh ng b
ng. Tuy nhin c ng nh t t c cc cy trong h
u khc,
u r ng c ch a purines nn
khng thch h p v i nh ng ng i b gout, m t khc c ng d gy y b ng.. nn c n ph i n u
chn h t u tr c khi n, nh ng ph n b nh c u lo i migraine, c ng nn trnh n v u
ng c th gy kch kh i c n nh c u.

Vi ph

ng th c s

d ng :

Ton cy u r ng u c th dng lm th c ph m : t h t, r c , l n hoa. L v t

non c v ng t nh s lch; hoa do c m t ng t nn khi o nng trn ch o cho v g n nh
m. H t u non khi cn trong qu ch a chn c v ng t gi ng nh pha tr n gi a u ha
lan v m ng ty, khi chn c n ph i n u u tr c khi n v c th n ng hay rang nh
u
ph ng .

i cc qu c gia km m mang , nh t l t i Phi chu, FAO khuy n khch vi c dng

u r ng
thay th s a n i tr em t 5 thng tr ln.

t u r ng kh c th xay thnh b t, dng lm bnh m. H t c th p

l yd u n
c, hay c th
n y m m lm gi u. Ngay nh c , khi cn non, x p c ng c th n
thay khoai.

Ti li u s

d ng :

- Whole Foods Companion (Dianne Onstad)

- The Oxford Companion to Food (Alain Davidson)
- Prevention Magazine's Nutrition Advisor.
- Ti li u c a FAO, USDA

i gia

UTY

nh th c ph m..

::: Ds. Tr n Vi t H ng :::

Danh t
u t i Vi t Nam th ng
cg i
ch nh ng lo i h t c ch t b t, thu ho ch
nh ng cy leo, dng lm th c ph m.. C r t nhi u lo i
u v
phn bi t th ng c
thm m t tn i km sau nh
u ng , u vn, u Ha lan.. ho c c th thm m t ch
ch mu s c c a h t u nh
u xanh, u .. u tr ng, v l i cn c.. u ph ng, u
ng u mng ng a.v.v..
Anh v Php ng c ng c nh ng tn nh bean, pea, lentil.. phn bi t cc lo i u, tuy
nhin nhm bean l i l nhm a d ng v c n..hng tr m lo i khc nhau.. Cy u Kidney
bean hay
u ty l cy c n b n trong i gia nh Bean..Bean trong ngn ng c ng c
ngh a kh t t : Thnh ng full of beans ..c ngh a l ang tnh tr ng tinh th n s ng khoi,
vui v = cheerful mood ..ti ng B o nha c ng c thnh ng t ng t cheio de feijo.

Tn Khoa h c v nh ng tn th

ng g i :

- Phaseolus vulgaris thu c h th c v t Fabiaceae.

Tn Phaseolusd a theo tn g i c a Calumella (n m 39 tr c Ty l ch) khi so snh hnh
ng c a h t u gi ng nh
t chi c tu nh ; vulgaris c ngh a l thng th ng . Tn Anh
ng kidney bean do hnh d ng h t gi ng nh qu th n.

Nhm Kidney bean cn c nh ng tn Haricot bean, Cannellini, French bean, navy bean,
black bean ( ng nh m v i u en), pinto bean, snap bean, frijol, chumbinho, opoca..

ch s :
u ty
c tr ng t kho ng h n 7000 n m t i vng Ty-Nam Mexico,
c thu n
ha cch nay ch ng 5000 n m v khi ng i u n Nam M th cy
c bi n i thnh
hng tr m lo i cho h t nhi u mu, v to-nh khc nhau. Cc tay th c dn Ty ban Nha
a cy v u chu vo th k 16..v cng v i khoai ty, hai cy l ng th c ny lm thay
i h n cch n u ng t i u chu v sau l chu.. u ty
c a vo Vi t Nam
kho ng u th -k 20 v
c tr ng r ng ri kh p n i, t i cc vng t th p cho n cao
1500 m.
Ng i Ai c p dnh ring u ty trong vi c t l tn gio, c m n nh th c ph m do
hnh d ng c a h t gi ng..nh d ch hon(!). T i th i x a, u
c pht ch n cho ng i
ngho m i khi c ngy l gi .
i Php, tn ti ng Aztec c a
c ngh a l th t n u ragout .
i n
quan tr ng.

u ty

u : ayecotl

c bi n

i thnh haricot, m t tn v n

c g i l bakla, v c ng l m t trong nh ng ngu n th c ph m

c tnh th c v t:
u ty, Phaseolus vulgaris thu c h th c v t Fabiaceae
Cy thu c lo i thn th o th p hay dy leo. L kp c 3 l cht hnh tri xoan, u l
nh n, m t trn c lng v nhm. Hoa l n 1-2 cm, mu tr ng, xanh da tr i hay h ng nh t.
Qu
u di 10-30 cm, u h t h i khum nh m chim. H t c nhi u mu s c khc nhau.
Theo tnh cch th c v t, c th chia

u Kidney bean thnh 2 nhm :

- Nhm
u ln : cy ch cao 40-50 cm bao g m nhi u ch ng nh
tr ng, u c ve h t en..
- Nhm

u leo :

u chanh,

ub ,

u c b ,

u ty

u l ..

V c qu nhi u ch ng lo i (trn 500 ch ng) nn vi c phn lo i Kidney beans, theo th ct r t kh

c th ng nh t nn trn th c t nh d a vo ph ng th c s d ng h t u :
C 4 cch s d ng chnh :
u c th
c thu ho ch khi cn non v n c qu ; hay ch qu
ut
; hay ch n h t u khi cn non v b ph n v ngoi trong qu v n h t u
ph i hay s y kh. Do u kidney th ng
c phn lo i..theo cch n thch h p nh t.. v
c khi u tuy
c x p vo nhm ny l i v n c th
c bn trn th tr ng d i d ng
khc..(nh qu tuy n t i ngon nh ng v n c d ng h t kh..)
1- Nhm French (hay Snap) bean :

c x p vo nhm ny l cc ch ng cho qu n
c v
c tr ng ch y u l l y qu
non hay gi
n nh rau. Ty theo ch ng, u c th l green bean.. Trong nhm ny cn
c lo i n i ti ng nh Haricots Beurre cho qu mu vng nh t, h t bn trong nhi u mu..
2- Nhm

u t tch (t n ) ra =popping beans :

Lo i u ny,
c g i trong vng Andes (Nam M ) l nuns : v h t u t n tch
ikhi rang hay h nng v i m t cht d u : h t u m ra gi ng nh b m xe cnh , cho
t m m v v gi ng nh
u ph ng.. u r t thch h p v i nh ng vng cao- cao.
3- Nhm shell beans:
Nhm ny
c tr ng
l y h t chn hon ton, Php g i chung l Haricots
cosser. Vi lo i n i ti ng nh :
- Flageolet beans, th ng tr ng hay xanh l c nh ng i khi mu . Qu
c thu
ho ch tr c khi chn h n, c th n h t t i hay h t ph i kh.. R t thch h p khi n u v i th t
tr u. C m t ch ng ln r t ngon
c m nh danh l Rolls Royce of beans), tuy g c t Chu
nh ng
c pht tri n t i Php v r t
c a chu ng trn th tr ng.
- Cranberry beans, h t mu
t i, l n b ng h t
tn October beans, Romans, Shellouts.

u pinto, cn

cg id

i nh ng

4- Nhm cung c p h t ph i kh :

th tr

u nhm ny cho qu thu ho ch khi chn h n, h t

ng. Nh ng lo i ng ch :

c ph i hay s y kh khi bn trn

- Navy bean(hay pea bean), h t u nh h n 8mm, khng c hnh d ng th n.

cg i
l navy bean v dng lm th c ph m cho H i qun M trong Th k 19. Tr ng nhi u t i M v
Canada
ng h p.
- Medium haricot beans : h tdi c 10-12 mm, dy ch ng 5 mm. Trong nhm ny c
u Pinto, mu /tr ng, g c t n , hi n l lo i u
c tr ng ph bi n nh t t i Hoa K ,
ch sau u nnh.
u pinto r t
c a chu ng t i Mexico
c dng trong nhi u mn n
nh Chilis, soup (minestrone), salad v pasta.; u Borlotti r t
c a chu ng t i .
- Marrow beans : h t c trung bnh 10-15 mm, dy trn 7 mm.
- Mexican black bean , cn g i l Turtle bean. H t c th n t i hay ph i kh, r t thng
ng t i Chu M la-tinh v Ty ban Nha. V r t ngon, t ng t th t hay n m h m. Turtle
beans hay Frijoles Negros l thnh ph n chnh trong mn n c n b n, Feijoada,c a Ba ty .

Thnh ph n dinh d
100 gram

ng :

u Kidney beans ch a :

u Navy beans
Kh/ s ng
N u chn

u Pinto
Kh/ s ng

u chn

Calories
Ch t m
Ch t bo

335
2.33 g
1.28 g

142
8.70 g
0.57 g

340
20.88 g
1.13 g

137
8.27 g
0.52 g

Ch t s
Calcium
t
Magnesium
Phosphorus

5.52 g
155 mg
6.44 mg
173 mg
443 mg

3.14 g
70 mg
2.48 mg
59 mg 1
157 mg

6.01 g
121 mg
5.88 mg
59 mg
418 mg

3.02 g
48 mg
2.61 mg
55 mg
160 mg

Potassium
Sodium
m
ng
Manganese

1140 mg
14 mg

Beta-Carotene
(A)
Thiamine
Riboflavin
Niacin
Pantothenic
acid
Pyridoxine
Ascorbic acid (C)
Tocopherol (E)

2540 mg
0.879 mg
1309 mg

368
1
1060
0.295
0.556

mg
mg
mg
mg
mg

1328
10
2540
0.774
1130

mg
mg
mg
mg
mg

468
2
1080
0.257
0.556

mg
mg
mg
mg
mg

4 IU

2 IU

5 IU

2 IU

0.645 mg
0.232 mg
2.063 mg

0.202 mg
0.061 mg
0.531 mg

0.555 mg
0.238 mg
1.446 mg

0.186 mg
0.091 mg
0.400 mg

0.680 mg

0.255 mg

0.763 mg

0.285 mg

0.437 mg
3 mg
0.34 mg

0.164 mg
0.9 mg
n/a

0.443 mg
7.3 mg
n/a

0.155 mg
2.1 mg
n/a

- Qu non ch a kho ng 0.75 % inositol, 1.16 % saccharose.

c tnh v cng d ng :
u ty

c xem l c tnh l i ti u.

Qu
u c th dng
tr ti u
ng, do kh n ng lm h l ng
ng trong mu : c
th dng lm thnh ph n trong th c n, nt 9-16 pounds u (nguyn qu ) m i tu n (lu c
n thay rau). Qu
u non v t i c tc d ng tr li u m nh h n l khi chn hay ph i kh.
u ty ch a l ng ch t s cao v l ng ch t bo th p, do c th dng lm th c
ph m l t ng cho nh ng ng i cao cholesterol . Ngoi ra u cn ch a lecthin , c ng c tc
ng lm h cholesterol. M t nghin c u ghi nh n , nh ng ng i n 1 cup kidney bean m i
ngy c th gi m
c 19 % cholesterol trong mu (theo J. Duke trong The Green Pharma cy
trang 315)
t u kh n u thnh tr c th dng
tr au l ng, th p kh p, b nh th n v
ti u, gip lo i acid uric (tr gout) v tr m t albumin trong th i k c thai

ng

C th dng u lu di
tr m n tr ng c. H t
u gi nt lm thnh kh i nho c
th dng p ngoi da
tr eczema, m n nh t v ng a.
Nn ch lKidney bean ch a l ng t ng i cao purines nn nh ng ng i b b nh
gout c n trnh n u ny. Ngoi ra u c th gy ra tnh tr ng y h i, c th lm gi m
tnh cch ny b ng cch ngm h t u trong n c, t nh t 3 ti ng; b n c ngm v n u u
th t chn trong n c l nh. C ng c th thm vo n c ngm u m t t Sodium Bicarbonate (
Soda), gip lm tan vch ngoi v h t, lo i b t cc ch t oligosaccharides c th gy y h i.
Ngoi ra khng nn thm mu i vo khi n u u, v thm mu i s lm h t u c ng h n, ch
thm mu i..sau khi n u chn u, v n u u b ng n i t..s lm v thm m .

Ti li u s

d ng :

The Herb Book (J. Lust)

Whole Foods Companion ( Dianne Onstad)
The Oxford Companion to Food (Alan Davidson)

Cy th c ph m v thu c ch a b nh
::: DS Tr n Vi t H ng :::

'Tri g khng thi u ch ng th a'

Y T Nguy t san s thng 5-2005 c
ng bi vi t v BS
ng Huy L u
a BS Tam Thanh, trong c
n ni v l u
c dng
tr ung
th v chnh BS L u dng th , tuy ch a h n c cng hi u. Chng ti
xin t ng h p m t s ti li u v cc
c tnh dinh d ng v tr li u c a loi cy
nhi t
i qu gi ny.
Cy u
c ngu n g c t vng
ng b ng Nam M v ngay t khi
ng i u chu ch a
t chn ln Chu M , cy
c tr ng t i h u nh

kh p vng. Th dn vng Caribbean bi t b c th t trong l u

lm
cho th t tr nn m m h n, bi t kha qu xanh l y nh a tr cc b nh ngoi da,
v ph n
dng qu xanh
gip
u kinh.. Ng i Ty ban Nha v B
o nha nhanh chng truy n cy
n kh p n i h chi m c . Cy
c
tr ng t i West Indies vo 1513, v t 1583
n v i E. Indies qua ng
Philippines (t i y r
u
c s c thnh thu c tr b nh tr ), sau t
Phillipines
n Trung Hoa, em theo ci tn g i cy c a th dn Carib :
ababai..
thnh papaya. Cy c ng
n Phi chu vo th i gian ny v lan
ng qua cc h i
o Thi bnh d ng theo chn ng i u chu
n 1800
tr thnh cy l ng th c tr ng kh p vng nhi t
i. Hi n nay Hawaii v Nam
Phi l hai n i xu t c ng u
chnh.

Tn khoa h c v cc tn g i khc :

Carica papaya thu c h th c v t Caricaceae

Cc tn g i khc : Mando (Ba Ty), Lichasa (Puerto Rico), Paw
Paw (Vng Caribbean), Melon Zapote (Mexico).
Ring t i Cuba, danh t 'Papaya'
c dng nh m t ti ng lng
ch b ph n sinh d c ph n , nn t i y u
c g i theo
php l ch s l Fruta Bomba.
Tn paw paw, gy nh m l n, v cn
c g i cho m t lo i qu
khc, khc h n u
: Asimina triloba, m t cy nh t i B c M ,
ng c n v i cy M ng c u xim ! Qu di c 10 cm, v cong,
ph n th t gi ng m ng c u, mu vng nh t.
Tn loi 'Carica'
ch m t a ph ng c trong vng Ti u :
Karia
Tn Anh ng 'Papaya' l do t tn t i Carib : ababai

c tnh th c v t :
Cy cao 6
n 10m, mang 1 b
l ng n. Thn s p m c th ng
ng
mang nhi u v t th o cu ng l. L
c so le, c cu ng b ng di, l n
n 60 cm, m i phi n l chia lm 89 thy su hnh chn v t, m i thy
i chia thm m t l n n a nh mi ng
i b x rch. Hoa mu vng nh t,
c thnh chm xim nch l gi.
Hoa th ng khc g c nh ng c ng c
cy v a mang hoa
c, hoa ci v
hoa l ng tnh. C m hoa
c phn
nhnh nhi u, c cu ng di. C m hoa
ci ch g m 2-3 hoa. Qu m ng to
(ph qu ) , c 25 x 12 cm, c th
ng
n 2.5 kg, th t dy mu thay
i (khi chn) t vng
n cam nh t

, trong ru t c nhi u h t en. Qu

u
c bi t, khng tr ch t b t
(starch), chn t trong ra ngoi, cng chn cng ch a nhi u carotenoids v
cc h p ch t t o mi th m. Qu chn tr nn m m khi n v c v ng t h n
(tuy l ng ch t
ng khng th c s gia t ng)
u
th ng tr hoa sau 5 thng tr ng (t khi gieo h t) v cho qu sau
8 thng, c th mang 20-50 qu cng m t lc. Cy cho qu lin t c trong 2
m v sau
c
nb .
Hai ch ng chnh

c tr ng t i cc qu c gia Ty ph

ng l :

Hortus Gold (Nam Phi) : cy

c v ci ring bi t, cy
c
c
n b sau khi hoa ci th ph n.
Solo (Hawaii) c cy ci v cy l ng tnh, th ng ch gi l i cy
ci.

i nh ng n i tr ng u
khng chuyn, cc ch ng t lai t o v cho qu
hnh d ng khc bi t, c khi hnh qu l, c khi trn, to b ng t qu to
n
di c 30cm, n ng k l c
n 9 kg.
Trn th tr

ng cn c nh ng loi Carica khc nh

Carica pubescens, lo i u
vng ni cao, kh h u l nh; qu to
nh ng khng ng t nh loi nhi t
i, ch a nhi u papain v
carotenoids h n, nh t l lycopene nn th t c a qu c mu
h n.
Carica pentagona, cn g i l babaco, c l l m t gi ng lai t o,
qu c th t mu kem, v h i chua v khng c h t.
Carica candamarcencis, c ng l u
vng ni (Mountain
papaya), l nhm, qu nh c kha, th m mi to, r t chua khi cn
non, c th n u chn hay lm m t

Thnh ph n dinh d

ng v ha h c :

Thnh ph n dinh d

ng c a qu

100 gram ph n n

c (b h t v v ) ch a :

Calories
Ch t
m
Ch t bo

23.1- 25.8
0.081-0.34 g
0.05-0.96 g

Ch t s
Calcium
t
Magnesium

0.5-1.3 g
12.9-40.8 mg
0.25-0.78 mg
10 mg

Phosphorus

5.3-22.0 mg

Potassium
Sodium
m

257 mg
3 mg
0.07 mg

ng
Manganese
Beta-Carotene (A)
Thiamine (B1)
Riboflavine (B2)

0.016 mg
0.011 mg
2014 IU
0.021-0.036 mg
0.024-0.058 mg

Niacin (B3)
Pantothenic Acid (B5)
Pyridoxine
Ascorbic Acid (C)

0.227-0.555
0.218
0.019
35.5-71.3

Thnh ph n dinh d

mg
mg
mg
mg

ng c a L:

100 gram ch a
Calories
Ch t
m
Ch t bo

74
7g
2g

Carbohydrate t ng c ng
Calcium
Phosphorus
t

11.3 g
344 mg
142 mg
0.8 mg

Sodium
Potassium
Cc vitamins :
Thiamine
Riboflavine

16 mg
652 mg

Niacin
Ascorbic acid
Vit E

0.09 mg
0.48 mg
2.1 mg
140 mg
136 mg

Thnh ph n ha h c :
u

ch a kh nhi u h p ch t nh :

Cc men (enzymes) : Nh a ch a kh nhi u men (phn ha t )

nh papain, papaya glutamine cyclotransferase, glutaminylpeptide-cyclo transferase, chitinase, papaya peptidase A v B,
alpha-D-mannosidase v N-acetyl-beta-D-glucosaminidase.

Qu ch a beta-ga lactosidase I, II v III , v 1-amino

cyclopropane-1-carboxylase (ACC) oxidase, phenol-Dglucosyltransferase.
Carotenoids : Qu ch a beta-carotene, cryptoxanthin,
violaxanthin v zeaxanthin.
Alkaloids : L ch a Carpinine v Carpaine; Ru t thn c
pseudo carpaine
Monoterpenoids : Qu ch a 4-terpineol, linalool v linalool
oxide.
Flavonoids : Ch i non ch a quercetin, myricetin v kaempferol.
Cc khong ch t v vitamins : Xem ph n trn, ring ch i cn c
alpha tocopherol.
Glucosinolates : Trong h t c benzyl isothiocyanate

100 gram
t ch a 24.3 g ch t
m, 25.3 g ch t d u bo, 32.5 g
carbohydrate t ng c ng, 17.0 g ch t s th, 0.09 % tinh d u d bay
i.
u bo c a h t ch a 16.97% acid bo bo ha (g m 11.38%
palmitic, 5.25 % stearic, 0.31% arachidic acid) v 78.63% acid bo
ch a bo ha (76.5% oleic v 2.13% linoleic).
( Cc s li u trn trch trong Handbook of Energy Crops c a James
Duke)

dng trong th c ph m :

Qu
ugi ng Hawaii t ng
i nh , c hai bn tay p l i nh ng v r t
ngon v ng t. u
gi ng Mexico c th l n b ng qu d a h u c nh
nh ng v l i nh t h n nhi u. Ngoi ra cn c nhi u gi ng cho qu c kh i
ng v m u s c thay
i, nh ng gi ng thng d ng nh t c v ngoi mu
vng hay vng cam, hnh d ng nh m t qu d a h u hay qu l thun di
ra. Ph n th t u
th ng c mu cam nh t, v ng t gi ng pha tr n gi a
apricot v g ng (?). Gi a qu l nh ng h t nh c th
n
c nh ng th ng
b
i.. u
xanh c ng
c dng lm salad (bo s i di theo ki u g i u
c a VN) hay s t m ng ngm gi m. H t c th
n s ng hay nghi n nt c
g n nh m t t. u
kh, th t ra khng c v ng t, v n u c l do thm
ng. u
ngo m t (honey-sweetened papaya) ..th t ra l ' n gian' v
qu
u
ch
c nhng trong dung d ch
ng c thm cht.m t.

trong cng nghi p :

Ngoi vai tr th c ph m (qu ), cy u

cn
c dng trong nhi u
cng nghi p khc, nh t l do papain trch t m (nh a):
cy c th dng b n giy. L dng thay savon,
t y v t d . Hoa lm
th c ph m Java. Nh a c nhi u cng d ng do kh n ng lm ng
cs a

v ly gii protein. Papain c ho t tnh trong vng pH kh r ng, dng lm

thu c tr kh tiu, pha thnh dung d ch tr s ng tonsil. Kho ng 80 % bia s n
xu t t i Hoa K dng papain
lm trong (papain k t t a cc protein).
Papain
c dng
lo i ch t gm kh i l a thin nhin. Tuy nhin a s
papain
c nh p vo Hoa K l
lm m m th t v lm k o chewing-gum.
Papain cn
c dng
trch d u t gan c tuna.
Trong k ngh m ph m, papain
c dng trong kem nh r ng,
shampoo, ch ph m l t da m t (face-lifting).
Papin

c dng

lm s ch l a v bng gn tr

c khi nhu m mu.

(Xin
c thm v ung d ng c a Papain trong y h c trong Thu c Nam trn
t M t p 1 c a cng tc gi )

c tnh d

ch c:

Tc d ng h n ch

sinh s n

Kh n ng h n ch sinh s n c a u
c th nghi m b ng cch cho
chu t ang th sinh s n v ang mang thai n cc ph n khc nhau c a cy
u
. Chu t
c cho n t nhin, khng b thc p v k t qu ghi nh n
qu
u
xanh c tc d ng lm ng ng chu k r ng tr ng v gy tr y thai
Ho t tnh ny gi m khi qu chn v progesterone thm vo th c ph m gip
ti t o s cn b ng, cc bo thai ch a b tr y ti p t c pht tri n bnh th ng
(Journal of Physiology and Pharmacology S 22-1978). Chu t
c, b ch t ng
c cho dng 0.5 mg d ch chi t t h t/ kg tr ng l ng c th trong 7 ngy
cho th y lu ng protein t ng c ng v l ng sialic acid trong tinh d ch gi m h
ng th i tinh trng b ng t thnh m ng. So snh v i chu t
i ch ng cho
th y ho t tnh phosphatase trong m ng tinh trng s t gi m . Ngoi ra m c
phosphorus v c trong tinh d ch c ng t t gi m (Asian Journal of
Andrology S 3-2001).
Cc d ch chi t t h t u
b ng chloroform, benzen, methanol v
ethylacetate
c th nghi m v ho t tnh trn
di
ng c a tinh trng ghi
nh n tc
ng di t tinh trng, tc
ng ny ty thu c vo li u l ng : s di
ng c a tinh trng gi m nhanh xu ng cn < 20% v ng ng h n sau 20-25
pht m i n ng
th nghi m. Xt nghi m qua knh hi n vi ghi nh n c s
thay
i r r t n i mng plasma
u tinh trng v gi a thn tinh trng,
cc tinh trng ny m t h n kh n ng truy n gi ng (Asian Journal of
Andrology S 2-2000).
Ph n chi t b ng benzen khi th trn chu t b ch t ng cho th y : tr ng
ng chu t, tr ng l ng d ch hon, tinh nang, nhi p h tuy n khng thay
i, nh ng
di
ng c a tinh trng, s l ng tinh trng
u gi m v s tinh
trng d d ng gia t ng ko di trong 60-150 ngy.(Phytomedicine S 72000).

Ph n chi t b ng chloroform
c th trn th , m i con cho dng li u 50
mg/ngy trong 150 ngy ghi nh n : khng c thay
i v cc thng s sinh
c nh tr ng l ng c th ..nh ngph n chi t b ng benzen gy s b n tinh
sau 15 ngy.
Nhi u th nghi m khc dng d ch chi t th t h t b ng n c
u ghi
nh n nh ng bi n
i v hnh d ng c a tinh trng, m t kh n ng di
ng v
o ra v sinh. Tuy nhin th v t th nghi m c th tr v tr ng thi bnh
th ng 45 ngy sau khi ng ng dng d ch chi t (Planta Medica S 60-1994)

Tc d ng trn t

cung :

Trch tinh nh a u
(Papaya latex extract=PLE)
c th nghi m trn
tt cung chu t (in vitro) vo nh ng giai
n khc nhau c a chu k r ng
tr ng v giai
n mang thai : PLE gy gia t ng s co th t c a t cung trong
giai
n tr c khi r ng tr ng v r ng tr ng.Tc d ng gy co th t cao nh t
giai
n cu i c a k mang thai, t ng ng v i lc n ng
oestrogen ln cao
nh t . Nh a u
c cho l c ch a m t ho t ch t gy co th t t cung,
ho t ch t ny c th l m t h n h p cc men, alkaloids ..tc
ng trn t
cung qua cc th th alpha-adrenergic. (Journal of Ethnopharmacology S
75-2001).

Tc d ng l i ti u :

ch chi t t R
u
, cho chu t u ng li u 10mg/kg, gy gia t ng kh i
ng n c ti u t ng xu t ra ngoi (p< 0.01), so snh
cv i
hydrochlorothiazide, v s t ng xu t cc ch t
n gi i trong n c ti u c ng
c cc thng s t ng t . Ho t tnh ny
c gi i thch l do l ng mu i
khong t ng
i cao trong d ch chi t (J of Ethnopharmacology S 75-2001).

Tc d ng ha huy t p :

Th nghi m trn chu t

c, b ch t ng, loi Wistar : chia chu t thnh 3
nhm (m i nhm 15 con) , nhm cao huy t p do th n, cao hu t p do
mu i-DOCA v nhm bnh th ng. M i nhm l i chia thnh nhm ph :
khng ch a tr , tr b ng hydralazine v nhm tr b ng d ch chi t t qu
u
. K t qu ghi nh n d ch chi t (20 mg/kg, dng IV) c ho t tnh lm h
huy p p t ng
ng v i hydralazine (200 microg/100g, dng IV), v d ch
chi t cn lm h huy t p m nh h n hydrazine (28%) n i nhm chu t c
huy t p cao!
Ngoi ra, th nghi m 'in vitro' trn
ng m ch c l p c a th (vnh ,
th n, x ng s ng) ghi nh n d ch chi t (10 microg/ml) gy s gin n c
ch. Cc k t qu ny cho r ng n c p t qu
u
gy h huy t p do
hot tnh trn cc th th alpha-adrenoceptive.(Phytotherapy Research S
14-2000).

Tc d ng h lipid (m ) trong mu :

Ch t pectin trong u
c ho t tnh lm h m trong mu khi th trn
chu t, do lm gi m s h p thu, gia t ng s phn h y v lo i tr lipid kh i
mu. S t ng ho t c a lecithin cholesterol acyl transferase (LCAT) trong
huy t t ng c th lm gi m m c
cholesterol v s t ng ho t c a
lipoprotein lipase trong cc m m v trong tim c th gy ra s gim
triglycerides trong mu khi cho chu t n pectin Journal of Food Science and
Technology S 34-1997).

Kh

n ng tr ung lot bao t

Nh a u
b o v kh h u hi u bao t ch ng l i cc ch t gy ung lot
bao t v ch ng l i s bi ti t acid gy ra b i histamin. Nh a trch t qu
xanh
c ch ng minh l c ho t tnh cao nh t v papain trong nh a l ch t
gip u
c
c kh n ng ny (American Journal of Chinese Medicine S
9-1981).

Tc d ng tr sn li :

Ho t tnh tr sn li c a nh a u
i th v t :

Kh

c th

nghi m

di t sn li

Tc d ng trn Heligmosomoides polygyrus (m t loi giun) n i

chu t
c ch ng minh (Journal of Ethnopharmacology S
48-1995) b ng th nghi m c dng
i ch ng, v dng nhi u
li u l ng khc nhau. a s giun li b di t sau 3 ngy dng
thu c li u t 4-8 g nh a/ kg.
Tc d ng trn Asaris sum (li heo) ghi nh n li u 4 g v 8 g
nh a/ kg c kh n ng di t
c 80 % v 100 % li sau 7 ngy
tr li u (Journal of Helminthology S 58-1994).
ch chi t t h t u

c th nghi m
tr sn li lo i
Caenorhabdi tis elegans. K t qu cho th y trong h t c benzyl
isothiocynate (BITC) l ho t ch t chnh c tc d ng di t giunsn (Phytochemistry S 57-2001).
Cc ph n khc nhau c a cy c ng
c th nghi m v ho t
tnh di t giun sn lo i Ascaridia galli nhi m n i gia c m : ho t
tnh c a cc d ch chi t t
u
cn m nh h n c piperazine. C
ch tc
ng c a BITC
c so snh v i mebendazole (MBZ)
trn Ascaridia galli : c 2 ch t BITC (li u 100 v 300 microM) v
MBZ ( li u 3 v 10 microM)
u ng n ch n ti n trnh s d ng
glucose trong t bo c a k sinh trng gy r i lo n s bi n
ng n ng l ng v di t
c k sinh trng (Fitoterapia S 621991).
n ng lm lnh v t th

ng :

i Jamaica, qu
u

c dng nh m t lo i thu c
p
tr cc
ch ng ung lot ngoi da, v u
xanh
c xem l c kh n ng gip v t
th ng mau lnh h n v gi m mi hi gy ra do l lot.
m
c bi t c a

ph ng th c tr li u ny l tuy v n
v trng v v sinh c n thi t
s n
sc v t th ng khng theo cc tiu chu n y-h c nh ng khng th y c nh ng
tr ng h p b nhi m trng x y ra (West Indian Medical Journal S 49-2000).
Qu
u
c ng
c dng t i Khoa Nhi BV Royal Victoria, Banjul (Gambia)
p tr cc v t ph ng, cho k t qu r t t t, v t th ng mau lnh, khng
o th o. C ch ho t tnh
c gi i thch l do cc men chymopapain v
papain c kh n ng ly gi i protein v do ho t tnh khng sinh c a u(Burns S 25-1999). M t s nghin c u t i cc qu c gia khc
u xc nh n
tnh cch tr li u ny : H Y Khoa Qu c gia Nga, Moscow gi i thch kh n ng
lm lnh v t th ng l do tc d ng ch ng oxy-ha c a u
khi n gi m
c t n h i n i cc m do cc ph n ng oxyha (Bulletin of Experimental
Biology Medicine S 137-2004). u
c cng hi u khi dng tr cc v t
th ng cho cc nh l c s th thao: gip gi m s ng v gip mau h i ph c
(Current Therapy research Clinical Experience S 11-1969).

Ho t tnh khng sinh, khng n m :

Nh a u
c ch s t ng tr ng c a n m Candida albicans khi thm
vo mi tr ng c y n m. S
c ch x y ra giai
n t ng tr ng l y ti n
v do tc
ng gy phn h y vch t bo n m b ng cch gy r i lo n
thnh ph n polysaccharides c a vch t bo (Mycoses S 39-1996). H n h p
nh a u(0.41 mg protein/ml) v fluconazole (2 microg/ml) c tc d ng
ng l c trn n m Candida albicans (Mycoses S 40-1997).
Cc ph n khc nhau c a cy u
c ho t tnh khng sinh trn m t s vi
khu n nh Bacillus subtilis, Enterobacter cloacea, Escherichia coli, Salmonella
typhi, S.aureus, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa v Klebsiella
pneumoniae. Qu chn v xanh
u c ho t tnh di t vi khu n trn S. aureus,
B. cereus, E. coli, Pseudomonas v Shigella flexneri. D ch chi t h u hi u trn
vi khu n gram-d ng h n l gram-m (Journal of Natural Products S 451982). Nghin c u t i H West Indies, Kingston (Jamaica) ghi nh n khng s
khc bi t v ho t tnh khng sinh gi a qu xanh, qu v a chn v qu th t
chn..H t c ho t tnh khng sinh m nh nh t theo th t (gi m d n) trn cc
vi khu n B.cereus> E coli > S. feacalis > S.aureus > P.vulgaris > S flexneri
(West Indian Medical Jour nal S 52-2003)
ch chi t t h t di t
c k sinh trng Entamoeba (in vitro)(Journal of
Ethnopharmacoly S 61-1998).

Tc d ng tr b

u ung th

Hoa u
c ho t tnh kh m nh (in vitro) gy h y di t t bo ung th
khi th nghi m b ng ph ng php phn tch immunoblotting trn cc t bo
Raji b gy nhi m genome siu vi Epstein-Barr (EBV). Cc ph n ng c ch
y ra n i cc t bo ung th thanh qu n lo i carcinoma (Natural Product
Science S 6-2000). D ch chi t t hoa b ng ethanol
c th nghi m v
kh n ng di t t bo ung th trn cc t bo Raji gy ra b i phorbol 12-

myristate 13 acetate v sodium butyrate , v i cc k t qu kh quan (Natural

Product Science S 5-1999).
Papain trong u
c th nghi m chung v i cc men phn gi i
protein (protease) nh bromelaine, trysin, chymotrysine
tr m t s lo i
ung th trong ph ng php enzyme therapy. Cc k t qu nghin c u ghi
nh n Enzyme therapy tuy khng tr
c ung th nh ng c tc d ng c ch
giai
n metastasis v ko di thm th i gian sinh t n , nh t l tr ng h p
ung th v (Natural Compounds in Cancer Therapy-John Boik) (Xin xem bi
u tr Ung th b ng enzymes)
(Tc d ng tr ung th c a l uc ph bi n vo n m 1992 qua m t
bi bo
ng trn t p san Gold Coast Bulletin Gold Coast, Queenland
Australia. Theo bi bo th m t b nh nhn tn l Sheldon ,70 tu i, b ung th
ph i (1978), BS cho bi t ch s ng
c 6 thng, do s ch d n c a th dn,
ng dng l u
t i, c t thnh c ng nh , thm n c, s c l a nh trong
2 gi , r i g n l y n c u ng lin t c ngy 3 l n, m i l n 200 ml. Sau 2
thng, cc BS ti khm th y b u ung th .. hon ton bi n m t (?). Tin
c
loan trn Gold Coast Bulletin (thng 5 n m 1978) v sau thm 16 b nh
nhn kh i b nh nh ph ng php ny. Tr ng h p th nh
c ghi l Bnh
nhn June Bennett , 63 tu i, Posville Beach (Queensland) c ng b ung th
ph i, BS cho bi t ch s ng
c 7 thng, B dng l u
, u ng lin t c
trong 3 thng, ng ng 3 thng , r i u ng l i 3 thng.. b nh ung th ph i..lnh
n (?). Sau vi n m b l i
c ch n on l b ung th x ng, ch s ng
c 2 thng.. b l i u ng n c l u
.. v l i ti p t c s ng.. !)

Ho t tnh thu nh t cc g c t

do :

t
c ch lm t
u
len men (PS 501)
c th nghi m v ho t
tnh trn cc g c t do v lipid peroxidase, ho t tnh
c o l ng b ng
ph ng php o quang ph ESR (electron sin resonance spectrometry). PS
501, li u 50mg/ml thu nh t
c 80% cc g c hydroxyl do cc ch t ph n
ng Fenton t o ra, tr s IC50
c nh l li u 12.5 mg/ml. Khi cho u ng
lin t c trong 4 tu n, m c
lipid peroxyde gi m h trong ph n ipsilateral
no 30 pht sau khi chch dung d ch s t vo ph n v no bn tri (th trn
chu t),
ng th i ho t
ng c a superoxyde dismutase t i vng v no v
tuy n yn l i gia t ng, do PS 501 r t c th c tc d ng ch ng-oxyha v
gip ng a m t s b nh lin h
n h th n kinh c a ng i cao nin (cc t n
i v th n kinh gy ra b i cc g c t do). Trong nghin c u v tc d ng c a
PS 501 trn cc h h i v DNA v v cc m t bo c n i chu t b gy
ng
kinh b ng 8-hydroxy-2'-desoxy guanosine (8-OHdG l ch t chnh t o ra khi
DNA b h h i do oxyha). K t qu ghi nh n : m c 8-OHdG trong khu v c
'ipsilateral' c a no b gia t ng 30 pht sau khi chch dung d ch ferric
chloride vo vng no b v n
ng bn tri, nh ng n u cho chu t u ng PS
501 tr c khi chch, no
c b o v v 8-OHdG khng gia t ng (Journal of
Brain Science S 25 1999).

t s n ph m 'h tr s c kh e' t i Nh t : 'Bio-Normaliser' s n xu t t

uln men, cho th y c m t s ho t tnh sinh h c tr li u trong m t s
tr ng h p b nh l k c ung th v suy y u mi n nhi m. Bio-Normaliser
ng n ch n h u hi u s t o thnh cc g c t do ngo i t bo v lm gi m
c s s n xu t superoxide kch ng b i menadione n i t bo erythrocytes,
c ch ho t
ng c a g c oxy phng thch b i th c bo (neutrophils v
macrophages). (Nutrition S 11-1995)

Li u l

ng v

c tnh :

Li u thng th

L kh : 50-120 mg
Nh a kh : 120-240 mg
t tn t h t : 0.5-1 gram.
c tnh :

ng :

c dng lm th c ph m trn kh p th gi i v khng gy b t

v n
s c kho no khi dng theo cc li u an ton trn.
Ph n c thai nn th n tr ng v nh ng tc
ng trn t cung.
C th c s t ng tc gi a warfarin v li u cao cc thnh ph n u
.
L
c American Botanical Council x p vo H ng I ngh a l an ton
khi dng theo li u quy nh.
Li u u ng papain cao
n 800 mg/kg khng gy nh h ng trn s
pht tri n c a bo thai (chu t) v khng gy
c h i cho chu t ci th
nghi m.
ch chi t b ng Ethanol/N c (1:1) t ph n cy trn m t
t , chch
qua mng phc toan chu t , c li u LD50 > 1.0g/kg.
ch chi t b ng ethanol th t qu xanh c li u LD50 = 325 mg/ kg
(chch qua mng phc toan)

trong cc D

c h c c truy n :

c h c Ayurveda :

Theo D c h c Ayurveda ( n
), u
hay papita (ti ng Ph n l
Chirbhita) c tc d ng n nh kapha v vata. T i vng Nam n
, qu
c
cho l c tc d ng
u kinh, n
t o kinh nguy t. Nh a
c
p vo
u
cung
tr c thai (th ng tr n chung v i nh a cy Ferula nartex). T i B c
n, h t dng lm thu c tr sn li, d ch chi t t h t dng lm thu c tr phong
th p v gi m au.

ch cc

truy n Vi t Nam :

i Vi t Nam, u
l m t cy r t h u d ng, ngoi vai tr th c ph m
cy cn
c dng
tr m t s b nh nh :

 Tr m ng tinh, ho t tinh : dng qu

u- , khot
u, cho
ng phn vo, n ng
n chn. B v chy n ph n th t c h t.
Tr ung th ph i, ung th v : N u l t i c cu ng u ng ngy 3
n, m i l n 600 ml, u ng lin t c 15-20 ngy.
Tr ho g : Dng hoa u
c (30 gram), n u chn l y n c
ng, c th thm
ng
ch cc

truy n Trung Hoa :

i Trung Hoa, u
hay mu gua (m c qua)

c g i l fan mu gua (Ph ng m c qua), fan gua

c xem l v ng t, khng nng, khng hn.

Tn mu-gua=m c qua c th gy nh m l n v qu quince (Chaenomeles

lagenaria) c ng
c g i trong Danh Y Bi t l c c a o ho ng C nh l m c
qua. Ph ng = t ngo i qu c,
ch qu c ngu n g c t n c ngoi
u

c dng trong cc tr

ng h p :

n khng tiu,
y h i lm au t c ng c : Dng 30 gram u
ngm gi m hay 60 gram u
t i v a chn t i, n 2 l n m i ngy.

n ph thi u s a : Dng 500 gram u

v a chn, h m chung
i 2 chn gi heo, b x ng, n hng ngy trong 3 ngy lin ti p.
Ho dai d ng, nh c s c : Dng 250-500 gram u
t i,h p
chn, n m i ngy.
Chm, Gii n , l ngoi da, l lot k chn : L y 1 qu
u
xanh ch ng 400 gram, nghi n nt tr n v i 30 gram gi m v 30 gram
mu i n, v t l y n c
p vo n i v t th ng.

Vi thnh ph m

trn th tr

i Hoa K c m t s ch ph m t
ph m h tr s c kho ' :

ng Hoa K :
c bn trn th tr

ng '

Cc s n ph m c papain : Papaya enzyme, Papaya enzyme with

chlorophyll..th ng d i d ng vin nhai (chewable) 25 mg, vin nn
(tablet) 5mg..
Cc s n ph m t l : Papaya leaf..

(Papaya enzyme th
B, Papaya peptidase A)

ng l m t h n h p g m Papain, Chymopapain A v

Papaya leaf ch a 2% papain v carpain (alkaloid c th gy tim

p
ch m, v c ch th n kinh trung
ng gy cc hi u ng lo i paralytic)
c

Ngoi ra cn c lo i vin ph i h p ch a 250 mg b t l u

c n c p t d a v 10 mg papin.

,150 mg b t

Ti li u s

d ng :

Major Herbs of Ayurveda (Elizabeth Williamson)

Tropical Plant Database (Rain-Tree Nutrition)
Fruits as Medicine (Dai Yin-fang & Liu Cheng-jun)
The Healing Herbs (Michael Castleman)
Whole Foods Companion (Dianne Onstad)
The Oxford Companion to Food (Alain Davidson)
Professional's Handbook of Complementary & Alternative Medi cines
(C. Fetrow & J. Avila)
PDR for Herbal Medicines
Natural Medicines Comprehensive Database.

GAI CH NG
(B ch t t l)..

Cy thu c.. c th thay th Viagra ?

::: DS Tr n Vi t H ng :::

Viagra
c xem l m t vin thu c em
n m t cu c 'cch m ng'
trong v n
sinh ho t 'tnh d c'. R t nhi u bi vi t trn cc t p ch thng
th ng c ng nh t p san chuyn mn
c p
n Viagra..tuy nhin
hi n v n cn cu h i
c nhi u ng i ch gi i p l ' c d c th o no
thay th
c Viagra khng ? Trong t p ch Natural Health s thng 9-10
m 1998, BS Rob Ivker D.O , khi tr l i b n
c trn m c Man to Man c

c p
n 2 d c th o Yohimbine, v 'Puncture Vine' hay Tribulus
terrestris. Yohimbine l cy thu c quen thu c v i gi i Y-d c, nh ng
Tribulus terrestris m i th t s l cy thu c ng ch ..v r t d tm t i
Vi t Nam v qu th t c tc d ng..khng km Viagra !
Tribulus terrestris, gia nh th c v t Zygophyllaceae
c g i t i Vi t
Nam l Cy Gai ch ng, cng nh ng tn khc nh
ch t t l, Gai ma
ng,Thch t t l.... Cy m c r t ph bi n t i n
, Trung Hoa, Vi t
Nam, vi vng t i u chu v Nam Phi n i nh ng vng
t hoang d i..Tn
it i n
l Gokhru ( ch Ph n = Gokshura) Tn Gokhru do hnh
ng c a qu gi ng nh mng b..
i Hoa K , cy
c g i d i nhi u tn nh Puncture vine, Abrojos,
Caltrop, Cat's-Head, Common Dubblejie, Devil's-Thorn, Goathead..
Nature's Viagra (!). Tn Puncture Vine l do h t c a cy nh n
n
c
th lm ..x l p xe
p.
i Vi t Nam, Gai ch ng m c hoang d i nh ng vng
t kh,
c vng ven bi n t mi n Trung (Qu ng Bnh) xu ng mi n Nam.

t ct

Cy thu c lo i thn th o, m c hng n m hay l ng nin, b st m t

t, phn nhi u nhnh, nhnh c th di 30-60 cm, trn thn c lng
nhung ng n. L kp , lng chim c 5-7 l cht. L thun di 5-10 mm,
t d i c phi n ph lng tr ng. Hoa m c
n
c, mu vng nh t, m c
ring l
k l, cu ng hoa ng n c lng tr ng. Qu
a d ng, th ng c
hnh 5 c nh , m i khoang ch a nhi u h t. R hnh tr , di 10-15 cm, mu
nu nh t, c mi th m nh . Cy tr hoa vo cu i ma xun,
u ma h .
Ph n dng lm d

c li u l qu v r .

Thnh ph n ha h c :
- Phytosterols v Saponins :
Qu ch a Protodioscin, methylprotodioscin, terrestrosins A-E,
desgalactotigonin, F-gitonin, desglucolanatigonin, gitonin v cc glycosides
lo i furostanol cng v i Beta-sitosterol, spirosta-3,5-diene v stigmasterol.
Hai saponins c ch a nhm sulfate m i
c c l p n m 2002 l
Prototribestrin v methylprototribestrin
Hoa c ng ch a cc sapogenins lo i sterod thu c nhm diosgenin,
hecogenin v ruscogenin.
- Flavonoids : Trong Hoa c Kaempferol , Kaempferol-3-glucoside,
Kaempferol-3-rutinoside v Quercetin.
- Lignans : nh Tribulusamides A v B.

- Alkaloids : Harman v Harmine.

- L Tribulus i khi
c n nh rau ch a 7.22 % protein, 1.55 % Cal
cium ; 0.08 % Phosphorus ; 9.22 mg S t/ 100 g l v 41.5 mg Vit C.
- Qu
ng ch a m t s ch t bo (3.5-5%) nh
myristic, arachidic, behinic..acid

c tnh D

stearic, palmitic,

ch c:

a s cc nghin c u v d c tnh c a Tribulus terrestris

hi n t i n
, Trung Hoa v Nh t b n..

c th c

1- Kh n ng ch ng s n th n :
ch tri t b ng ethanol c a qu Tribulus cho th y c tc d ng b o v
kh m nh ch ng l i s t o s n gy ra b ng cch c y h t th y tinh vo
chu t b ch t ng ; tc d ng ny tu vo li u s d ng, v do ph n ho t
ch t tan trong methanol (Indian Journal of Experimental Biology S
32/1994). Tc d ng ly gi i s n (litholytic) c ng
c nghin c u n i chu t
t o ra tnh tr ng d oxalat trong n c ti u (hyperoxalurea) b ng
hydroxy pyroline v sodium glycolate : khi cho chu t u ng d ch trch b ng
c Tribulus, s bi ti t oxalate theo n c ti u tr v m c bnh th ng
sau 21 ngy v gi nguyn
cm c
ny trong 15 ngy sau khi ng ng
thu c (Phytotherapy Research S 7-1993). C ch ho t
ng c a Tribulus
terrestris
c gi i thch nh sau : do tc d ng c ch men glycolic acid
oxydase, (GAO) men ny gip chuy n ho glycolate thnh glyoxylate.
Ho t
ng c a GAO
a
n k t qu l c ph n ng oxy ha glycolic acid
thnh glyoxylate (m t ch t bi n d ng
c), v sau cng thnh oxalate.
2- Tc d ng l i ti u :
ch trch b ng n c Terrestris ch a l ng Potassium kh cao, c th
o tc d ng l i ti u. Nghin c u t i Khoa ni u h c, B nh vi n The Royal
London & Homerton , London (Anh) cho th y d ch trch Terrestris tribulus
ng n c, li u u ng 5g/kg c tc d ng l i ti u h i m nh h n
furosemide, n ng
c a cc ions Na(+), K(+),Cl(-) trong n c ti u c ng
gia t ng. Tc d ng c a Tribulus m nh h n l tc d ng c a Ru b p . Ngoi
ra Tribulus cn t o ra co bp ru t non n i chu t b th nghi m (J
Ethnopharmacology S 85(Apr)-2003.
3- Tc d ng b o v Th n :
h h i n i th n gy ra b i gentamycin
c gi m b t khi cho dng
chung v i Tribulus terrestris (Update Ayurveda 1994.
4- Ho t tnh khng sinh :

ch trch t Qu v L Tribulus terrestris c ho t tnh khng

Escherichia v Staphyloccus aureus (J of Research in Indian Medicine S
9-1974).
5- Tc d ng kch thch tim:
Dung d ch tinh khi t ha m t ph n c a Tribulus c tc d ng kch thch
tim (c l p) r t m nh : c s gia t ng l c co bp cng v i tc d ng
chronotropic m. Saponins ly trch t Tribulus t o ra s gi n n
ng
ch vnh, gip c i thi n s tu n hon
ng m ch n i nh ng b nh nhn
b nh tim/
ng m ch : Th nghi m trn 406 b nh nhn b angina
pectoris t i B nh vi n Jilin (Trung Hoa) cho dng saponins trch t Tribulus
a
n k t qu thnh cng
n 82.3 % : EEG
c c i thi n n i 52.7 %
(Pub Med PMID:2364467).
6- Tc d ng t ng kh n ng sinh s n :
Cc biglycosides lo i furostanol c l p t d ch chi t b ng alcohol c tc
ng kch thch s s n xu t tinh trng v ho t tnh c a t bo Sertoli n i
chu t.Terrestrioside-F lm t ng libido v p ng tnh d c n i chu t
c
ng th i t o ti m n ng r ng tr ng, gia t ng kh n ng th thai n i chu t
ci ( J Science Research and Plant Medicine in India S 1-1980)
7- Tc d ng trn Ch ng r i lo n c

ng d

ng :

Protodioscin
c cho l c tc d ng c i thi n s ham mu n tnh d c,
v gia t ng
c ng d ng b ng cch chuy n bi n protodioscin thnh
DHEA (dehydroepiandrosterone). Tuy nhin , l ng protodioscin trong cy
t bi n
i, kh nh
c hm l ng chnh xc.(Journal of Andro logy
(S 23-2000).
t nghin c u v tc d ng c a Tribulus terrestris trn cc t bo x p
(corpus cavernosum) c quan sinh d c c l p n i th ,
ng th i xc
nh c ch ho t tnh c a cy
c th c hi n t i
i h c Y Khoa
Singapore : Th
c cho u ng m i ngy m t l n d ch trch t Tribulus,
lin t c trong 8 tu n, theo nh ng li u l ng khc nhau. Th sau b gi t
v m t bo b ph n sinh d c
c c l p
l ng nh s
p ng v i
thu c v v i s kch ng b ng
n tr ng. Cc p ng th gin v i
acetylcholine, nitroglycerin v EFS
c so snh v i cc thng s ki m
sot :
m t ho t tnh trn p ng co rt v i noradrenaline v histamine
cho th y prodioscin c tc d ng th t s trn kh n ng c ng d ng do
gia t ng phng thch nitric oxide t t bo endothelium v t bo th n
kinh nitrergic.(Ann Acad Med Singapore S 29 (Jan)-2000) .
Nghin c u k ti p, c ng t i H Y Khoa Singapore (Life Science S 71
thng 8-2002) th nghi m Tribulus terrestris trn chu t, chia thnh 2
nhm : nhm bnh th ng v nhm b thi n, cho dng Tribulus,
i ch ng
i Testosterone ; cc thng s nghin c u d a trn cc hnh
ng tnh

c v p l c trn cc t bo x p n i b ph n sinh d c..nh s l t mu n

giao-hoan, mu n nh y
c, th i gian xu t tinh ..K t qu cho th y nhm
dng Tribulus c nh ng gia t ng ho t
ng tnh d c r r t, ring nhm
chu t b thi n c s gia t ng tr ng l ng ca tuy n nhi p h , v p l c
trn cc t bo x p.
Nh ng nghin c u khc t i H Iowa State, th nghi m cc s n ph m
ph i h p Tribulus terrestris v i Androstenediol, Saw palmetto, Indol-3Carbinol,Chrysin.. bn trn th tr ng nh DION, AND-HB.. cho th y
nh ng k t qu nh ..c s gia t ng n ng
testosteron t do n i nhm
ng i trn 50 tu i.. ng th i androstenedione km theo trong cc s n
ph m khng b ng n ng a
chuy n bi n thnh estradiol v dihydrotesto
sterone (J. Am Coll Nutr. Thng 10-2001)
8- Tc d ng h

ng trong mu :

Th nghi m t i H East China Normal University, Th ng H i dng

chu t b t o b nh ti u
ng b ng alloxan, cho u ng saponins trch t
Tribulus, so snh v i vin phenformin ( i ch ng)..K t qu ghi nh n
saponins trong Tribulus lm gi m m c glucose trong mu r r t v i nh ng
l 26.25 % n i chu t bnh th ng v 40.67 % n i chu t b ti u
ng.
c triglycerides c ng gi m h
c 23.35 %. Ho t tnh c a SOD c ng gia
ng ( PubMed-PMID :12583337).
9- Ho t tnh trn t bo ung th

Cc saponins lo i steroid c a Tribulus

c th nghi m v kh
ng khng sinh v gi t t bo ung th ( Pharmazie July 2002). Cc
saponins steroid nhm spirostanol c tc
ng r t m nh trn cc n m
Candida albicans v Cryptococcus neoformans, v trn cc t b o ung th
cc lo i melanoma SK-MEL, carcinoma mi ng KB, carcinoma v BT-549 v
carcinoma bu ng tr ng SK-OV-3..

Tribulus terrestris trong D

c h c dn gian :

Tribulus terrestris
c s d ng t i Vi t Nam,
t s b nh trong d c h c dn gian :

, Trung Hoa

tr

i n
: Qu
c dng trong nhi u b nh nh gip khai v , ch ng
ng vim,
u kinh, ki n v , b , l i ti u, sinh s a, trng d ng.. ngoi ra
ng cn dng trong cc b nh v bng quang gip l i ti u, tr s n, s ng
gan phong th p; tr b nh ngoi da nh psoriasis, ci v gh ..
i Vi t Nam : Tribulus hay Gai ch ng
c dng tr au
u,
t, ch y nhi u n c m t, phong ng a.. kinh nguy t khng
u, s a
khng thng. Dng qu chn s c u ng
tr ki t l ra mu.

i Trung Hoa : Hoa dng

tr ci,
t l tr gh ; Qu kh hay s c
tr5i
y h i, s ng gan, au m t, b nh th n. H t c tnh tr y thai, tr
sn li, ho, xu t huy t..

Tribulus terrestris trong

ng Y :

ng Y c truy n s d ng Tribulus hay

ch t t l (Bai-ji-li) t lu
i
Cy
c ghi chp trong 'Th n nng B n th o'. D c li u l qu thu hi
khi chn vo ma thu t i cc vng H Nam, H B c, S n ng, An huy.. (
Nh t d c g i l byakushitsuri, Korea l paekchillyo ).
thu c
c xem l c v cay,
ch thu c Can v Ph .

ng tnh m ; tc d ng vo cc kinh

ch t t l c nh ng tc d ng :
- Bnh Can v n nh D ng : gip tr nh c
u chong vng, chng
t do D ng Can 'th ng' : trong tr ng h p ny
c dng chung v i
u
ng (gou-teng=Uncariae) v Ng u t t (Niu-xi=Achyranthis
Bidentatae).
- Phn tn Phong-Nhi t v lm sng m t : gip tr m t s ng,
, ch y
nhi u n c m t. Dng chung v i Cc hoa (ju-hua=Chrysanthemi Morifolii)
v H t mu ng (Quy t minh t =jue ming zi)
- Gip l u chuy n Kh t i Can : tr au v c ng n i s n hay thi u s a
do Can Kh b t c ngh n . Dng chung v i Thanh b (qing pi=Citri
Reticulatae) v H ng ph (C c=xiang fu)..
- Tn Phong v tr ng a ngoi da.. Dng v i V ve s u (Thuy n xc=
Chan-tui) v R Phng phong (Fang feng)
tr ng a..

Ti li u s

d ng :
Ayurvedic Pharmacopoeia of India (Government of India 1989)
Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky)
Major Herbs of Ayurveda (E. Williamson)
PubMed : http://www.ncbi.nlm.gov

n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)

Natural Medicines Comprehensive Database (Pharmacist's

Letter)
Medicinal Plants of China ( J. Duke & E. Ayensu)

HNH H
t cy hnh v i nhi u

NG
c

m khc l

::: Ds. Tr n Vi t H ng :::

nh

Tn Hnh
c dng
g i m t s cy rau thng d ng, c th
nc
Hnh ty, hnh ta..v n l nh hnh t m..v n c l l n c nh hnh
ng..

Hnh h ng hay Spring onions, Scallions v c khi cn g i l Green

onions l m t trong nh ng lo i hnh
c ghi chp trong Thnh Kinh..
Hnh h ng, ngu n g c t Siberia,
c tr ng t i chu, nh t l Trung
Hoa t h n 2000 n m v ch
n v i u chu vo th k 16, tr c h t l Nga
s r i sau m i
n cc n c Trung u (Tuy
c g i l Welsh onion,
nh ng cy hon ton khng lin h g
n X Wales, c l ch v cy r t
gi ng v i t i ty v th ng
c tr ng t i kh p cc v n Wales)
V ph ng di n k thu t, hnh h ng hay scallions
c thu
ho ch..tr c khi cy t o c (th t ra y khng phi l c theo th c v t h c
m ch ph n g c phnh to ln), v khi cy c c l n t 2.5- 5 cm..th
c g i l green onions. C scallion v green onion
u c thn ng mu
xanh l c x m, v ph n g n g c r mu tr ng
c.
Hnh h

ng

c dng nhi u t i ng h n l u M

Tn Khoa h c v cc tn thng th

ng

Allium fistulosum thu c h th c v t Liliaceae

Ngoi cc tn Scallions, Spring Onions cn g i l Welsh Onion.

Tn t i Php : Ciboule ;
nha : Cebolleta.

c : Schnittzwiebel ; : Cipolleta ; Ty ban

i Trung Hoa : Thng, hay

Chang fa. Cong bai.

i thng (da cong), H thng (hu cong),

i Nh t : Nebuka

c tnh th c v t :
Cy hnh h ng thu c lo i thn th o, a nin, m c cao ch ng 50 cm c
thn hnh nh mu tr ng hay nu, thn h i ph ng, r ng. L mu xanh m c
hnh tr r ng, pha d i c 3 c nh, di ch ng 30 cm, c l b di b ng 1/4
phi n l chnh. Cn hoa hay tr c mang c m hoa c th cao b ng l. Hoa mu
tr ng hay lilac nh t, m c thnh c m hnh
u trn, g m nhi u hoa c cu ng
ng n. Qu thu c lo i nang qu .
Vi ch ng ng ch :
- Common Welsh Onion hay Ciboule : Ph n r phnh di ra, m u
ng
v c nh ng mng m ng kh b c quanh gi ng nh c hnh ty. H t mu
en, d p v h i cong. y l lo i
c tr ng thng d ng nh t.
- Early White Welsh Onion hay Ciboule Blanche htive : y l m t
ch ng kh
c bi t, ph n r phnh ra r t ng n, v b c bn ngoi tr ng-h ng
nh t. L hnh ng n v c ng, mu xanh l c. V kh ngon tuy khng th m.
(T i u chu, cn c lo i Hnh h ng , Allium lusitanicum tuy c ng
c
i l Welsh Onion hay Ciboule vivace, nh ng l i c m t s
c tnh r t khc
bi t nh r phnh di, chia thnh nhi u c mu
-nu x m dnh t vo m t
mm g c. L mu xanh xm, d y v c ng. Hoa m c thnh c m mu tm
nh t, khng mang h t)
t lo i hnh h ng n i ti ng t i chu : He-shi-ko
c du nh p
vo Hoa K , tr thnh lo i Evergreen White Bunching, m c thnh c m t 4-9
thn hnh di 12-14 inch, l mu tr ng b c, v cay r t
c a chu ng. Cy
ch u l nh r t gi i.

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n
-

ng :
c (hnh s ng) ch a :

Calories
Ch t
m
Ch t bo
Ch t s
Calcium

1.83
0.19
0.95
18

32 - 34
- 1.90 g
- 0.40 g
- 1.00 g
- 72 mg

S t
Magnesium
Phosphorus
Potassium
Sodium
K m
ng
Manganese
Beta-Carotene (A)
Thiamine (B1)
Riboflavine (B2)
Niacin (B3)
Pantothenic acid (B5)
Folic acid
Vitamin C

Ngoi thnh ph n dinh d

ng, Hnh h

1.48 mg
20 mg
37 - 49 mg
276 mg
16 mg
0.390 mg
0.083 mg
0.160 mg
385 IU
0.055 mg
0.080 mg
0.525 mg
0.075 mg
64.0 mcg
18.8 - 27.0 mg
ng cn ch a m t s ho t ch t

t : ch a nh ng h p ch t nh tianshic acid, 4-(2-formyl-5-hydroxy

methylpyrrol-1-yl)butyric acid, p-hydroxybenzoic acid, vanillic acid, v
daucosterol.
: ch a tinh d u c sulfur trong thnh ph n chnh l alliin,
dipropyl disulphide (28%), tridecan-2-one (16%), 2,3-dihydro-2-octyl 5methyl furan-3-one.. ngoi ra cn c cc acid h u c nh malic, malonic..
- V ph ng di n dinh d ng, Hnh h ng ch a nhi u d ng ch t h n
i ty, hnh ty..L ng folate kh cao, r t t t cho ph n c thai. C ng nh
cc cy trong nhm hnh-t i, Hnh h ng c tc d ng t t trong vi c b o v
th ch ng l i m t s b nh ung th . Hnh h ng c ng ch a nhi u ch t s ,
gip d tiu ha.

Nh ng nghin c u v Hnh h

ng :

- Ho t tnh khng n m : Nghin c u t i H Rutgers, New Brunswick,

New Jersey (USA) : Glycerol mono-(E)-8,11,12-trihydroxy-9-octadecano ate
l m t acid bo lo i monoglyceride ch a bo ha v tianshic acid ly trch t
t Hnh h ng c ho t tnh c ch s t ng tr ng c a n m Phytophtohora
capsici (Journal of Agricultural Food Chemistry S 23-2002)
- Tc d ng trn m ch mu : Th nghi m t i H D c Khoa Chia Nan,
i Trung, Taiwan ghi nh n d ch chi t t hnh h ng (c t i) c tc d ng
gy gin m ch li u th p (tc d ng ny
c trung-chuy n b i nitric oxide
trong n i bo, trong khi li u cao l i khng ty thu c vo nitric oxide. M t
khc d ch chi t hnh h ng n u chn c ho t tnh kch thch s phng
thch y u t gy co th t (xu t pht t n i bo), c th l thromboxane A2 .
(Journal of Cardiovascular Pharma cology S 33-1999)

- Hnh h ng v ung th bao t : Nghin c u t i S n ng,Trung Hoa

do National Cancer Institute ti tr : T i S n ng, t l ng i m c b nh ung
th bao t r t cao.. nghin c u xem xt cch n u ng c a 564 b nh nhn b
ung th so v i 1131 ng i m nh kh e..k t qu ghi nh n nh ng ng i n 3
ounces hnh-t i m i ngy ch c 40% nguy c b ung th so v i ng i n m i
ngy 1 ounce..Trong s cc lo i hnh v t i, hnh h ng scallions c ti m
ng ch ng ung th m nh nh t, ngoi ra kh n ng ch ng ung th c ng ty
thu c vo li u l ng hnh t i, cng n nhi u cng t b ung th . Tc d ng
ch ng ung th
c cho l do cc h p ch t ch a sulfur c trong hnh,
i.(Journal of the National Cancer Institute S 84-1992)

Vi ph

ng th c s

d ng :

i Trung Hoa : Ton b cy hnh h ng ( i thng, hay H

thng)
u dng lm thu c. Hnh h ng
c xem l c v cay, tnh
m tc d ng vo kinh m ch thu c Ph v V , c ho t tnh gy
m
hi (pht hn), b D ng v l i ti u.

tr c m l nh km nh c
u v nng kh : Dng 10 c
hnh h ng, 15 gram
u h ln men (chao), thm 2 chn n c.
un nh
n khi cn 1 chn v u ng khi cn m. n xong,
pm n
gip thot m hi. Ho c l y 20 c hnh h ng, n u v i g o thnh
cho, thm cht gi m, v u ng khi cn v a nng..
tr s ng t c ng c, c ng s a : Dng cy hnh h ng, c t
l, gi nt, thm cht mu i,
o
n kh (sao).
p khi cn nng
m v gi n i ng c au.
tr m n nh t, m n
u inh : Gi nt ch ng 10 c hnh
ng, thm gi m v a
v sao
n kh.
p vo nh t v dng
ng v i qu n l i.

i Vi t Nam : Hnh h
ng trong Nam d c :

ng l m t ph

ng thu c kh thng

- Tr c m m o, nh c
u, ngh t m i : Ph ng php dn gian l
dng 30 gram c hnh t i, s c chung v i 10 gram G ng v u ng..
hay dng bi thu c Cho gi i c m g m 3 c hnh t i, 3 lt g ng
i, 10 gram ta t n u chung trong 1 t cho nng, khi n c th
thm mu i v 1 tri tr ng g..
- Tr s ng m i, ngh t m i : Dng 3 c hnh t i, gi nt , thm
c th t si vo, ht h i vo m i hay ch ngu i, dng n c nh vo
i.
- L lot n i chn (lo i eczema) : Gi nt c hnh t
c un si, dng n c
r a v ch m vo v t lot..

i, thm

Ti li u s

d ng :
Vegetables as Medicine (Chang Chao-liang)
Herbs and Spices (J.Kybal)
Whole Food Companion (Dianne Onstad)
Heirloom Vegetables (Benjamin Watson)
Food Your Miracle Medicine (Jean Carper)
HerbalGram No 61-2004

HNH T M
(Chive) :

t lo i hnh nn s

d ng

::: DS Tr n Vi t H ng :::

Gia nh th c v t Hnh c nhi u lo i khc nhau v m i lo i

u c
nh ng
c tnh th c v t c ng nh tr li u tuy t ng c n nh ng c ng c
nh ng khc bi t ng ch . Tr c y trong 'Thu c Nam trn
t M ',
tm l c chng ti trnh by Hnh ty v Hnh ta trong cng m t bi
ng n Th t ra cn nhi u lo i Hnh..khc nh Hnh t m, hnh hoa...Ring
hnh t m, tn g i t i Hoa K l Chives, r t d b nh m v i H (Garlic
chives)..
Hnh t m c ngu n g c t i B c , B c u chu, v B c M ,
c
tr ng v s d ng t h n 5000 n m. Loi
c tr ng hi n nay r t t ng
n v i loi m c hoang t i vng ni Alpes, nh ng gi ng hoang khc c ng
c kh nhi u t i vng B c Bn c u..T i l c a B c M , Hnh t m
c 'thch ng ha'
c tr ng t i t khu v c Nam Canada, xu ng t i
ng Nam California..

Ng i Siberia c l l dn t c m hnh t m nh t..Truy n thuy t k

ng khi h nghe tin Alexander
i
(356-323 tr c Ty L ch) s p ti n
nh, v d Alexander cn xa mi hng ngn d m, h
xin dng c ng
ph m v t qu nh t m h c, l hnh t m..
lm qu m ng m c i
a Alexander v Cng n ng Roxana.. Qu c i c v r t h p l v hnh
m
c xem l m t cy thu c c tnh kch d c !
Tn khoa h c v cc tn thng th

ng :

Allium schoenoprasum thu c h th c v t Alliaceae.

Cc tn th ng g p : Hnh tr ng, Nn (Vi t Nam) , Chive (Anh-M ),
Ciboulette, Civette (Php), Schnittlauch ( c), Cebollino (Ty ban Nha)
Allium l tn latinh c g i gia nh hnh-t i; schoenoprasum pht xu t
2 ch Hy l p- schoinos c ngh a l gi ng cy ci, v prason ngh a l t i.
c tnh th c v t :

Cy hnh t m thu c loi th o nh , r t gi ng Hnh h ng

(A.fistulosum), m c cao trung bnh10-30 cm, c th
n 60 cm v thnh
i c 30 cm. Thn hnh hay c mu tr ng l n c ngn tay t,
ng knh
2 cm, bao b c b i nh ng v y dai. L r t nhi u, mu xanh l c
m, m ng.
L v cn hoa
u hnh tr , r ng, nh nh m t cy t m (do
c g i l
hnh t m). Hoa mu
-tm, m c thnh c m hnh
u, mang nhi u hoa,
c cu ng ng n . Hoa th ng v sinh nn Hnh
c pht tri n b ng cch
tch b i. Nn c t l hnh
u
n : l s ti p t c pht tri n v c ng c a
cy v n m m m i ( m i
t nn c t ng n cn ch ng 10 cm, m i ma h
c th c t t a 2-3
t) Nh ng cy khng c t l , c ng tr thnh c ng, v
khi cy b t
u tr hoa, l hnh gi m b t mi h ng.
Hnh t m thch h p v i nhi t
t 60
n 70
F,
t thng thot
khng n c, c tnh acid nh . Th i gian n y m m t 10
n 14 ngy.
Cy ra hoa vo cc thng 4-5.
t s ch ng ng ch nh :
- 'Dwarf' Cy t
nh t t i
c.

ng

i nh h n cc lo i thng th

ng, k c lo i nh

- 'Forescate'(hay Forsgate) v 'Grolau' cho hoa mu h ng nh t.

- 'Profusion' : ch ng
Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

c bi t c th tr ng trong nh, hoa lu tn h n.

ng :
c (hnh t m t

i) ch a :

Calories
Ch t
m
Ch t bo
Calcium
S t
Magnesium
Phosphorus
Potassium
Sodium
K m
ng
Manganese
Beta-Carotene (A)
Thiamine (B1)
Riboflavin (B2)
Niacin (B3)
Pantothenic acid (B5)
Pyridoxine (B6)
Folic Acid (B9)
Vit C

30
3.27mg

0.73 g
92 mg
1.60 mg
42 mg
58 mg
296 mg
3 mg
0.560mg
0.157mg
0.373mg
4,353 IU
0.078mg
0.115mg
0.647mg
0.324mg
0.138mg
105 mcg
58.1 mg

Hnh t m ch a cc acid amin nh Alanine, Arginine, Aspartic acid,

Glutamic acid,Leucine, Lysine, Phenylalanine, Threonine, Tyrosine..
L ch a tinh d u g m nhi u h p ch t lo i allyl-disulfid.., acid h u c
nh citric acid, ferulic acid, fumaric acid, caffeic acid.. , sterols nh
campesterol, flavonoids nh quecetin, quercetin-3-beta-D-glucoside..
ph ng di n dinh d ng v tr li u, Hnh t m
c xem l m t cy rau c
tnh st trng, gip t o c m gic thm n (kch thch v gic) v tr tiu ha.
ng nh cc cy thu c gia nh Hnh-T i, tc d ng st trng c a hnh t m
do tinh d u c ch a cc h p ch t sulphur nh ng khng m nh
c th gy
tr ng i cho h tiu ha nh t i. Hnh t m c tc d ng kch thch v gic,
ng n ch n s ln men trong ru t , b i b gan v bao t ; t t cho th n v gip
huy t p.

Vi ph

ng th c s

d ng :

Hnh t m r t th ng
c dng trong vi c n u n ng.Mi th m c a
hnh t m r t d b h y do nhi t , do ch nn thm hnh t m (s ng) vo
giai
n cht, tr c khi n. Hnh t m c th thay th hnh ta (hnh l).
C th t n tr hnh t m
dng trong ma ng l nh b ng cch gi
trong bao plastic,
trong freezer hay ngm l v hoa trong gi m. Hoa
hnh t m gi trong gi m tr ng,
i sang mu h ng nh t r t
p,
ng
th i c v hnh ty nh r t d ch u.

Tuy hoa c a hnh t m c th

n
c, nh ng nn thu hi lc hoa m i
a h n , khi hoa n hon ton, s c tr ng thi s v v nh t m t ngon.
Ph ng php lm ' d m hoa hnh t m ' : 1 pint (500 ml hoa hnh m i
/ 1 quart (1 lit) d m tr ng hay d m r u vang.
hoa trong m t keo
mi ng r ng.
gi m vo v qu y
u
n khi h t b t. Gi keo n i thong
mt trong 2 tu n, sau l c k
b xc hoa k c cc m nh v n. Gi
m nhi t
th ng.
ph

Hnh t m trong Nam d c : D c h c c truy n Vi t Nam c nh ng

ng th c dng Hnh t m ch a b nh kh
c o nh :

- Tr c m hn : Dng hnh t m gi nt, ha n c u ng, v l hnh

m, b m nt v i g ng, b c trong ti hay kh n,
' nh gi' bn ngoi.
- Tr trng phong kh u: Gi nt ch ng 20 c hnh t m, v t l y n
dng lng g ch m n c, thoa vo c ..
- Tr r n
c, su b c n : L y 7 c hnh t m, nhai nu t n
p vo v t c n trong khi..ch c p c u..

Ti li u s

c,

c, l y b

d ng :
The Herb Companion Feb/Mar 1997
Whole Foods Companion (Dianne Onstad)
Herbs, An Illustrated Encyclopedia (Kathi Keville)

(Garlic chive) :

..thu c gia
nh ng c nhi u

nh Hnh,
m khc bi t..

::: Ds. Tr n Vi t H ng :::

i Hoa K , H th ng hay b nh m v i Hnh t m, tuy l hai cy r t
ng c n nh ng H , r t thng d ng t i ng, c nhi u d c tnh
c
bi t h n..
hay Garlic chives, Oriental chives..c ngu n g c t i vng ng
Nam , v
c tr ng h u nh kh p chu v
c dng lm thu c t i
Trung Hoa t hng ngn n m. T i Hoa K , h
c dng ph n l n lm cy
nh t
m thm mu s c cho cc khu v n..

Tn Chinese Chive c ng cn
c dng
g i lo i H cho hoa th m
mi hnh, Chinese leek flower hay Allium odorum.
m khc bi t gi a hai loi l A. odorum tr hoa, n v tn trong su t
ma h - thu, khng nh A. tuberosum ch tr hoa vo cu i h; ngoi ra l
A. odoratum khi n c v dai h n)

Tn khoa h c v cc tn thng th

ng :

- Allium tuberosum thu c h th c v t Alliaceae

- Cc tn g i : Garlic chive, Chinese chive (Anh M )
- T i Trung Hoa : C u thi (Jiu cai), Phi n thi (Bian cai= cy rau
ph ng). Zhuang yang cao, qi yang cao, v chang sheng-jiu..
- T i Nh t : Nira hay Nira chive.
- T i cc ch th c-ph m Hoa K : c
n 4 lo i h
c by bn
* Chinese hay Garlic chives : Gau choy l xanh
m r t th m
mi t i (lo i ny l H (VN), Nira (Nh t), Ku cai (M lai).
* Yellow chive hay Chive shoot : Gau wong : l vng-xanh, c
thong mi hnh. y l lo i h tr ng trong nh mt, trnh nh
sng m t tr i
l khng chuy n sang mu xanh.. cn g i l
blanched Chinese chives.
* Flowering chive : Gau choy fa , l k t thnh vng, c n hoa
i ng n Cy h
n
tr ng thnh hon ton, gi lun c
hoa. C ng h i c ng ph n d i. Cn c nh ng tn Gau choy
chow sin.
* V cn c lo i : Gau choy sum : H tr ng thnh, ch gi
ph n l n i tm c a cy.

c tnh th c v t :
thu c lo i cy thn th o, l u nin, c th m c cao 20-50 cm, thn
c
ng hnh tr . L g c thn, hnh d i, ph ng-h p, c rnh, di 15-30
cm, r ng 1.5-7 mm. Hoa m c thnh tn, mu tr ng,
u m t cn hoa
di 20-30 cm. M i tn c
n 20-40 hoa c mo bao b c. Bao hoa mu
tr ng, g m nhi u phi n thun. Qu thu c lo i nang qu hnh tri xoan
ng c chia ra lm 3 m nh, trong c ch a 6 h t nh mu en. H thch h p
i
t pha ct, c n nhi u nh n ng, c kh n ng ch u h n nh ng c ng
pht tri n m nh n i
t m, c nh h ,ao..
c ng Anh M ghi : 'Chives next to roses creates posies', do nh n
xt l nh ng cy thu c gia nh hnh-t i ch a nhi u sulfur nn di t
c
cc loi n m m c ph h i l hoa, nh t l hoa h ng, gy ra cc
m en..
c ng
c lai t o
hoa tm nh t.

Thnh ph n dinh d

c nh ng ch ng

c bi t nh ; Ch ng 'Mauve' cho

ng v ha h c :

- Thnh ph n dinh d ng : Thnh ph n dinh d ng c a H t

gi ng v i Hnh t m .100 gram ph n l n
c cung c p:
Calories
Ch t
m
Ch t bo
Carbohydrate t ng
ng
Ch t s
Cc khong ch t (trong
100 gram l):
- Calcium
- Phosphorus
-S t
- Potassium
Cc vitamins :
- Beta-Carotene
-

Thiamine
Riboflavin
Niacin
Vit C

ng

i kh

32 - 38
20.7 - 33.8 %
3.4 - 7.5 %
53.8 - 66.7 %
8.8 - 12.6 %

793 - 1,038 mg
506 - 512 mg
10.9 - 19.5 mg
2,874 mg
40, 000 micro g
0.92 - 1.25
0.75 - 1.49
5.75 - 6.25
400 - 644

- M t s nghin c u v thnh ph n ha h c

mg
mg
mg
mg

a H ghi nh n :

Trong H t c cc saponins lo i spirostanol : Tuberoside J, K v L.. cc

p ch t nicotianoside C, beta-D-glucopyranoside, daucosterol, adenosine
v thymidine; m t h p ch t chuy n ha lo i Sphingosin : tuber-ceramide;
cc oligoglycosides lo i pregnane v furostane
Ton cy c ch a cc ch t d b c h i, trong kho ng 27 h p ch t c
ch a sulfur cc lo i nh sulfide, disulfides, trisulfides v tetrasul fides v i
cc nhm ho t tnh ethyl, butyl and pentyl..
Trong

t non c nh ng lectin lo i k t n i v i mannose..

L H ch a : tinh d u d b c h i g n t

Cc nghin c u d

ng t

nh hnh t m.

ch cv H :

- Nghin c u t i H Y Khoa Hong Kong ghi nh n lectin A Tuberosum

(ATL) ly trch t h l m t protein ch c m t dy (monomeric), c tr ng
ng phn t 13 kDa, s s p x p cc amino acid cu i dy N t ng t
i lectin ly trch t hnh ty (Allium cepa). Lectin ny k t n i v i
mannose, c tc d ng k t t h ng c u
i v i huy t c u th v c ho t

tnh di t t bo u-b u ung th l lch chu t v c ch

c men
transcriptase ngh ch chuy n n i siu vi trng HIV lo i 1. (Journal of
Protein Chemistry S 20-2001).
- Nghin c u t i Khoa Th c ph m-Dinh d ng, H Sunchon, Korea ghi
nh n cc h p ch t S-Methyl methanethiosulfinate v S-methyl 2 propene1-thiosulfinate, trch t h c kh n ng di t
c E. coli O-157: H7 l vi
khu n gy h h i th c ph m (Bioscience Biotechnology Biochemistry S
65-2001)
- Nghin c u t i Vi n D c li u, Vi n Khoa H c Trung Hoa, Shanghai
ghi nh n Tuberosides, ly trch t h t H c tc d ng c ch
ng k s
ng tr ng c a t bo ung th lo i leukemia dng HL-60 n ng
IC50
l 6.8 microg/ml (Journal of Asian Natural Products Research S 4-2002)

Vi ph

ng th c s

d ng :

- T i Trung Hoa : H
gian

c dng r t ph bi n

ch a b nh trong dn

* M t m i,
m hi m ; lao l c : Dng h chung v i th t
ngao, chem chp. N u thnh sp, thm d u
u ph ng v mu i
ng v . C th thm t r u tr ng tr c khi n. Chia ra thnh 2-3 l n
trong ngy.
* Nu t ph i m nh th y tinh, m nh s t-thp v n..: Dng 250
gram h , c t thnh t ng khc 30-50 cm. un
n chn..Nhai l h v
nu t.
* C c m gic t c, ngh n n i honh cch m : Nghi n l h l y
c, u ng t ng h p nh th t ch m, hay c th pha 1 tha caph
c p t l h vo n a cup s a, un
n v a si, nh p t ng ng m
khi cn m.
* Tr em b rm s y : Dng 60 gram h v 60 gram r u tr ng
(hay vodka). Thi v n h v
o trn ch o nng
n chn. Thm
u tr ng, tr n
u. Dng b ng g c th m r u/h v thoa n i rm
y trong 10-15 pht. Thoa m i ngy m t l n trong 7 ngy lin t c..
* Cn trng b vo tai : l y l h gi nt, v t l y n
tai t gi t, cn trng s b ra.
* Tr b t l c,

c, nh vo

au l ng m i g i, B n tinh, Hu t tinh :

Nghi n nt 10-15 gram h t h , thm vo r u tr ng theo

l 1 ph n h t trong 5 ph n r u. Ngm trong 1 tu n l . U ng
i ngy 3 l n, m i l n 15 ml sau khi n.

.L

y 250 gram l h v 50 gram nhn walnut, thm t d u

m,
o kh
n khi chn. n m i ngy m t l t, v ti p t c
trong 1 thng..

trong

ng Y :

ng Y hay Y h c c truy n Trung Hoa s d ng

t H lm thu c
hng ngn n m. V thu c
c g i l
u t (Jiu zi) hay
u thi t
(Nh t d c =Kampo g i l kyshi v Tri u tin l picha).
Nh ng Danh Y trong
ng c a C u t :

ng y c qua nhi u th i-

* Sch 'Nh t-Hoa Ch gia b n th o (

ng tr
c 'M ng tinh'.

u ghi nh n tc

i T ng) ghi r ng C u t c tc

* L th i Trn (
i Minh) : C u t b Can, tr M ch mn tr
ch ng i ti u nhi u, ti u sn..

* C Hy ng (
i Minh) : C u t vo
cKinh Quy t m Can v Kinh
Thi u m Th n nn tr
c M ng tinh, ti u ra mu..
* Hong cung T ( i Thanh) ghi trong B n th o c u chn m t s tc
ng tr M ng tinh, Di tinh , B ch tr c, B ch
i c a C u t ..
ut
c cho l c v cay/ ng t, tnh m tc d ng vo cc kinh
ch thu c Th n, Can. C u t c nh ng kh n ng 'n trung, tr V kh,
u ha T ng-ph , h ngh ch Kh, c Th n Tinh , tn Huy t'
* C u t c tc d ng lm m Th n, b D ng, v kin Tinh nn
c
dng
tr cc ch ng b t l c, b n tinh, i ti u nhi u l n; huy t tr ng c a
ph n , au l ng, l ng g i. C u t th ng
c ph i h p v i Long c t (Os
Draconis=Lung gu) v T b ng a (Tang phiu diu =Sang piao xiao)
tr cc ch ng Suy Th n D ng gy ra b n tinh, huy t tr ng, i m nhi u
n..
* C u t c thm tc d ng lm m V , c m
cc tr ng h p Hn n i V .

c i m a, dng trong

(Theo DS Bi Kim Tng : ''Hoa H c tc d ng lm m Th n cng lm

m Bo trung. Bo trung l bi n c a Kinh-M ch..L c Ph , Ng T ng
u
th Kh n i y. Bo trung l n i giao h i c a tin thin Th n Kh v h u
thin V Huy t. Cc b ph n ti n m, h u m v c quan sinh d c
u
thu c T ng Th n. Hoa H lm m nh cc c quan ny, Kh-Huy t thng
su t nn cc b nh t t
u thuyn gi m..Cc ch ng t huy t, u x t cung,
u tuy n ti n li t c th do huy t , kh tr sinh ra. Hoa H
thng huy t

ch vng ny..khi n m i ch ng
Quy n 2)

u thuyn gi m..''(Mn n Bi thu c

ng theo DS Tng th Hoa H c th gip tr

c h i ch ng 'Chn b
nh c, t nh ki n b trong x ng..(Restless Leg Syndromes) do tc
ng
thng Xung m ch..

Ti li u s

d ng :
Vegetables as Medicine (Chang Chao-liang)
Chinese herbal Medicine Materia Medica (Bensky & Gamble)
Medicinal Plants of China (J. Duke & Ed. Ayensu)
The Oxford Companion to Food (Alain Davidson)
Chinese Vegetables ( Kari Harrington)

DNH DNH..
GARDENIA..

Cy hoa

p, v thu c qu

::: DS Tr n Vi t H ng :::
Dnh dnh, tn g i khng m y m mi u cho m t loi hoa h
c a chu ng t i Hoa K :
Gardenia. Cc nh bun bn
Hoa t i M
xem Gardenia nh
t cy hoa khng th thi u
trong nh ng b hoa, trng hoa
tr ng by, hay g n ring l trn
o..
Trong s kho ng g n 200
loi trong ch ng Gardenia, v n c
ngu n g c t i nh ng vng bn
nhi t
i chu v Phi chu,
ch c Gardenia jasmi noides hay
Cape jasmine , l
c tr ng ph
bi n t i M .
Cape jasmine
nv in c
Anh vo n m 1750, nh ng khng
y thch h p v i phong th ; v
mi
n 1757, nh tr ng hoa
James Gordon m i tm ra ph ng
th c tr ng v gy gi ng cy ny.
Tn jasmine do t b c tranh v

ng s c r t

a George Ehret, v khng r 'l l ch' c a cy hoa, ghi tn b c tranh l

jasminium, km theo m t d u h i..v hoa c v r t gi ng v i hoa..nhi !
Tn Gardenia
ghi nh v Bc s kim Thin nhin h c Alexander
Garden (1730-1791) t i South Carolina (b n th tn c a Linnaeus)
Dnh dnh, ngoi tn Gardenia jasminoides, cn c nh ng tn
ngh a nh Gardenia florida; Gardenia augusta.. thu c h th c v t
Rubiaceae.

ng

T i Trung Hoa, Dnh dnh cung c p v thu c Chi t (Zhi-zi), l qu c a

cy ph i kh. Chi t
c ghi nh n trong Th n Nng B n Th o, x p vo h ng
thu c trung
ng. Danh Y Tr ng tr ng C nh ghi chp nhi u v cc
c
tnh tr cc b nh lin h
n T c a Chi t trong cc sch Th ng Hn lu n
(Shang Han Lun) v Kim Qu Y u l c (Chin Kuei Yao Lueh)..

c tnh th c v t :
Dnh dnh thu c lo i ti u m c, thn nh n cao 0.5-2 m, cnh m m, nh
hnh tr mu xm tro. L dy, m c
i, hay t o vng g m 3 l, hnh thun
ng tri xoan, c khi b u d c di, c m i nh n t i nh, c 5-14 cm x 2-7
cm , mu nu en bng m t trn, nh t h n m t d i. Phi n l nguyn
gn l hnh lng chim, n i r. Hoa m c
n
c
u cnh hay n i nch l,
mu tr ng r t th m; i hoa c 5 r ng di. Qu thun hnh chn, mu vng,
c i hoa cn l i
nh, l n c 2.5-4.5 cm x 1.5-2 cm, c 6-7 c nh, 2-5
ng n, khi chn c mu vng
. H t r t nhi u, d p. Cy ra hoa vo thng 411 v cho qu t thng 5-12.
Dnh dnh m c hoang t i cc vng ni th p, r ng th a, ven su i trong
cc vng Trung v Nam Trung Hoa nh Giang Ty, Phc ki n, H B c, H
Nam, Ty Xuyn v Qu chu. Cy c ng m c kh ph bi n t i Nam Vi t
Nam, Nh t, i Loan v th ng
c tr ng lm cy c nh.
i Hoa K , Dnh dnh
c tr ng trong nh ki ng t i nh ng vng kh
u kh c nghi t (cy khng ch u n i nhi t
l nh d i 20
F), v tr ng
lm hoa c nh n i vng kh h u n ho. M t s loi
c a chu ng nh :
August Beauty : cao 1-2 m , r t nhi u hoa, n vo nh ng thng
5-10 hay 11; hoa kp, r t l n.
First Love (Aime) : B i to h n August Beauty, hoa c ng to h n.
Golden Magic : cao
n 1 m, lan r ng 0.6 m sau 2-3 n m. Hoa
khi b t
u n mu tr ng, sau
i d n thnh vng
m, n trong
nh ng thng 4-9, cao
m vo thng 5.
Kimura Shikazaki (T Qu) : m c thnh b i r m, cao 0.6-1 m,
t gi ng loi Veichii, km th m h n. Ma n hoa ko di, t xun
sang
n h t thu.

 Mystery :

y l loi ph bi n nh t, hoa tr ng kp l n
n1012 cm, n t thng 5-7, c khuynh h ng m c lan, t i vng Ty Nam
Hoa K , kh h u m hoa n
n thng 11. Cy cao
n 2-3 m.
Radicans : Cao 2-4 m, l nh mu x m, hoa n vo ma h l n
2.5 cm. Loi Radicans Variegata c l xanh-xm, ch m tr ng.
Veichii : B i r m, hoa nhi u, n trong thng 5-11, c khi c
trong ma ng n u
m.

Thnh ph n ha h c :
Qu

ch a :

Nh ng glycosides lo i iridoid nh Geniposid, Gardenosid,

Deacety lasperulosidic methyl ester, Scandoside Methyl ester .
Carotenoids nh Crocin-l, n-crocetin.
Cc ch t ph c t p khc nh Shanzhisid, Gardosid, Geniposidic
acid, Gardenin, Ngoi ra cn c nonacosane, beta-sitosterol, Dmannitol, Ch t bo, Tanin, Pectin.
Nh ng terpenoids nh Gardenate , 2-hydroxyethyl gardenamide
A, Jasminoside F
L ch a m t h n h p c tc d ng tr n m.
Hoa ch a nhi u h p ch t ph c t p trong c acid gardenic,

acid gardenolic B, tinh d u d b c h i (0.07%).

Dnh dnh trong

ng Y c truy n :

ng Y c truy n dng qu dnh dnh lm thu c d i tn Chi t (zhi zi)

; ho c
n chi (Shan zhi) Nh t d c g i l sanshishi (Tri u tin l ch'i cha).
thu c
c thu ho ch trong nh ng thng 9
n 11 khi qu chuy n sang
mu vng
, sau ph i d i n ng hay s y nhi t
th p. V thu c c th
c ch bi n ty theo nhu c u
u tr : c khi dng qu t i; c khi qu
chn
c tr n kho ng 30 pht, un si trong m t th i gian ng n tr c khi
ph i kh, sau
c c t i, b h t. Qu c th
c rang nh l a
n khi
c mu vng kim lo i. V thu c 'Sao Chi t ' (Chao zhi zi) l qu
c sao
n khi v ngoi chy thnh than.
Chi t
c xem l c v
ng, tnh hn; tc
thu c Tm, Can, Ph , V v Tam Tiu.
Chi t

c nh ng

ng vo cc kinh m ch

c tnh :

Thanh nhi t v gi i
c : dng trong cc ch ng b nh do Nhi t
nh s t nng, ng i b c r c, khng yn, km theo c m gic t c ng c,
kh ng : dng chung v i Gi
u nnh (dan dou chi=Semen Sojae
Preaparatum).

 Gi i Nhi t-Th p: dng cho cc tr

ng h p au khi i ti u do
Nhi t-Th p t i Tam tiu ; Nhi t th p t i Gan v Ti m t (trung tiu)
gy hong
n; Nhi t th p t i Ti m t v kinh m ch Tam tiu n i m t
nh h ng
n m i v m t gy au mi ng hay vng m t. Dng chung
i Ho t th ch (b t Talc)
tr au v nng khi i ti u; dng chung
i Nhn tr n Trung Hoa (Yin chen hao= Artemisia capillaris) v
i
hong
tr Hong
n.

ng huy t v Ch huy t :
tr Nhi t t i Huy t v i cc
tri u ch ng nh ch y mu m i , c mu khi i, phn hay n c ti u c
mu. Trong cc tr ng h p ny Chi t th ng
c sao bn ph n v
dng chung v i Tr c B di p, Sinh a (khi i ra mu, ch y mu cam)
ho c v i C c (B ch mao c n) (khi c mu trong n c ti u) .
Trung Y hi n
i dng qu dnh dnh trong nh ng toa thu c tr
hong
n, nng s t cao, m t ng v i ra mu. V thu c
c
chnh th c ghi trong D c
n c a C ng Ho Nhn Dn Trung Hoa.

Dnh dnh trong D

c h c dn gian :

i n
: Dnh dnh
c g i l Gandharaj . Ton cy
c
dng
tr giun sn, ch ng co-gi t, gy nn m a, dng ngoi
st
trng; R dng tr cc b nh th n kinh v kh tiu ha.

i Trung Hoa : Qu dng ch ng s ng, tr s t, c m mu. Qu

nh (S n chi t ) tr b nh ph I, s t. Qu l n th ng dng ngoi,
p tr
ng, b th ng, ph ng, ch c n. R lm thu c s c tr au l I, s ng
ng, ki t l , ho ra mu.

i Vi t Nam : Qu dng nhu m mu vng . Trong Nam D c

Th n Hi u, Danh Y Tu T nh dng dnh dnh sao chung v i hoa he
sao v s n dy
ch a th huy t. Hoa dng lm thu c tr s ng m t.
cy dng lm thu c b , ch a s t rt, ki t

Nh ng nghin c u m i v Dnh dnh :

Tc d ng trn S

bi n d

ng M t :

c ch ph m Chi-t khi cho th th nghi m u ng : khng c nh

ng trn thnh ph n c a m t, nh ng khi chch t nh m ch l i t o ra s gia
ng bi ti t m t ko di
n 60 pht. Trong cc th nghi m n i ng i c s
gia t ng r r t v co th t ti m t x y ra sau u ng ch ph m 20
n 40 pht.
Khi cho th , b c t ng d n m t, u ng n c trch : n ng
bilirubin trong
mu gi m h , s s t gi m ny ty thu c vo li u s d ng. D ch trch b ng
c c tc d ng m nh h n d ch trch b ng alcohol. D ch chi t Gardenoside,
khi chch cho th , t o s gia t ng m c bilirubin, sau 2 gi , so v i nhm
i
ch ng, m c bilirubin gi m nh sau 6 gi , v gi m r r t sau 24 gi . Khi chch
cho th , b c t ng d n m t, d ch trch b ng alcohol, m c bilirubin s t
gi m sau 24 gi . (Comparative Medicine East and West S 5-1977)
Tc d ng trn H

Th n kinh Trung

ng :

Khi chch d i da (SC) cho chu t, m t dung d ch trch Chi t : cc nh

nghin c u ghi nh n m t s s t gi m cc ho t
ng c a h th n kinh t tr ,
t nh m , th gin b p th t. Tuy n c trch Chi t khng th trung ha tc
ng c a strychnin, nh ng cc th v t th nghi m cho dng Chi t gi m
c t l t vong so v i nhm
i ch ng.
Tc d ng trn H Tim-M ch :
c s c qu dnh dnh , khi cho u ng hay chch qua mng phc toan
i th , mo v chu t,
u c tc d ng lm h huy t p, tc d ng ny ko
di kh lu.(Am. Journal of Chinese Medicine S 4-1976; S 5-1977)
Tc d ng khng sinh :
Nu c s c qu dnh dnh c tc d ng c ch 'in vitro' trn nhi u lo i
m gy b nh nhm tinea, lm ng ng ho t
ng c a k sinh trng schis
tosoma (in vitro), tuy nhin tc d ng khng khu n khng th y x y ra khi th
trn cc vi khu n khc.
Tc d ng trong cc tr

ng h p ch n th

ng :

Qu dnh dnh gi nt, nho v i n c v alcol, lm thnh m t kh i nho

c th nghi m dng
p ln cc v t ch n th ng; kh i
p
c thay
i m i 3-5 ngy, v trong tr ng h p s ng nhi u th
c thay cch nh t ;
Trong 407 tr ng h p
u tr , 328 tr ng h p h t au sau 24 gi
p thu c,
66 tr ng h p h t au trong vng 48 gi , 13 trong vng 72 gi . Th i gian
trung bnh h t au l 30 gi , gi m s ng l 2 ngy r i v ph c h i ho t
ng
l 5.1 ngy.
Kh

n ng Ch ng Oxy-ha :

Crocin, m t ch t carotenoid tan trong n c, l m t ch t ly trch

ct
qu dnh dnh v nh y hoa cy saffron. Crocin
c ly trch t qu dnh
dnh b ng dung d ch aceton 50% sau tinh khi t ha b ng trao
i qua c t
ions. Crocin tinh khi t (>99.6%) c ho t tnh khng oxy ha n ng
t ng
i th p 40 ppm (Journal of Agriculture Food Chemistry S 48-2000)
Ch t mu trong Dnh dnh :
Ngoi ph ng di n s d ng lm thu c, qu dnh dnh cn
c dng
lm ph m mu t nhin dng trong th c ph m : Mu vng Gardenia l ch t
ph m trch t qu dnh dnh b ng alcohol : Ch t ph m ny ch a crocetin,
gentiobiose, geniposid v genipin (do th y gi i geniposid). Nghin c u t i
i
c Y Khoa Osaka City (Nh t) ghi nh n ch t ph m ny c th gy
ch iv
t di th (genotoxic) do ho t tnh c a genipin (Food Chemistry Toxicology
40-2002).

Geniposide, v n khng c mu, c th

c th y gi i b ng betaglucosidase
cho Genipin, genipin khi ph n ng v i cc aminoacid
(glycine,lysin, phenylalanin) s cho m t s c t mu lam, b n du i nhi t, nh
sng , v pH , c th dng lm ph m mu cho th c ph m (Journal of
Agricultural Food Chemistry S 49-2001). Cc vi-khu n c trong mi ng
Actinomyces naeslundii v Actinomyces viscosus (l nh ng tc nhn ng
gp vo vi c kch kh i v gy ra su r ng n i ng i) c ch a betaglucosidase nn t o ra m t ph n ng v i cc h p ch t trong qu dnh dnh
cho m t mu xanh trong n c b t...(ph n ng ny ang
c nghin c u
ng dung t o m t thu c th tm cc lo i vi khu n c th gy su r ng..)
Ho t tnh h

ng trong mu :

Trong s 4 ho t ch t lo i glycosides iridoidal ly trch

c t l dnh
dnh :deacetylasperulosidic acid methyl ester (DE), scandoside methyl ester
(SC), geniposide v gardenoside, ch ring DE c kh n ng lm h
ng
trong mu n i chu t bnh th ng; cc ch t kia h u nh khng tc d ng
a
n gi thuy t cho r ng v tr c a nhm hydroxy r t c n thi t cho ho t tnh
ng huy t.

Ti li u s

d ng :

Herbal Emissaries (Steven Foster)

Western Garden Book (Sunset)
Chinese Herbal Medicine Materia Medica ( Bensky)
n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)
Medicinal Plants of China (J Duke & Ed Ayensu)
Medicinal Plants of India ( SK Jain)

i n m HOA

O n ..

::: DS Tr n Vi t H ng :::
Cu th
c bi t c a V
nh Lin hnh nh

c ghi kh c trong
tm t c a ng i Vi t,
m i khi Xun v , T t
n l hnh nh ng
gi
v Cnh hoa o l i hi n ra ngay tr c m t.
i v i nh ng ng i sinh ra
trong cc th p nin t 40 v sau, di c vo Mi n Nam n m 1954, ch c ch
bi t
n o qua thi v n, v Xun v t i Mi n Nam ch r c r cnh hoa
Mai.. T i l t, tuy c ng c o, nh ng y l i l hoa Anh o, khc v i
cnh o ngy xun t i Mi n B c..
Ngy nay, t i Hoa K ..ch c t ng i bi t r ng..
i lo i hoa
n, hoa kp v qu
o (peach) bn
o 'qu' v hi m t i Vi t Nam..

o m c kh p n i,
y ch l i l ..t cy

Tn g i c a o c th gy nhi u nh m l n v trong ti ng Vi t c kh
nhi u lo i o nh H
o (l cyJuglans regia), D ng o (cy Kiwi),
o l n h t (cy
u), o Kim c ng (sim)..nh ng th t ra, ngay
iv i
nh ng nh th c v t v nh ng nh d c h c..vi c phn bi t cc lo i o
ng th t r c r i v gi tr dinh d ng c ng nh tc d ng ch a b nh c a
i loi..c ng khc nhau..
Nh ng cy o
u thu c chi th c v t Prunus, gia nh Rosaceae .
Prunus
c chia thnh 2 nhm chnh :
Nhm cho qu
n
c : bao g m cc cy o (peach,
nectarine), H nh nhn (almond), M (apricot), M n (Plum,
Prune)..Cherry.. Cy o Vi t Nam = Prunus persica ) thu c nhm
peach ny..
Nhm cho hoa lm c nh . Nhm ny l i chia thm thnh 2
nhm ph : nhm ph ch tr ng lm c nh, l xanh quanh n m, hoa
r t
p, tr ng ven
ng, b ro..; v nhm ph v a cho hoa
n qu .. (Cy mai tr ng= Japanese Flowering plum Prunus mume
thu c nhm ph ny). Cy Anh o Nh t= Prunus cerasoides c ng
c th
c x p trong nhm ny..

Cy

o Vi t Nam : Prunus persica = P. vulgaris

Cy
c xem l c ngu n g c t Trung Hoa, Mng c , t h n 2000
m tr c v sau
c tr ng t i nhi u n i trn th gi i
l y qu
(peach) n.. Cy c hoa
p, n vo
u ma Xun nn r t
c a
chu ng t i Vi t Nam, c t cnh c m ch ng ngy T t Nguyn n..
o
c ghi nh n trong sch v v v n ch ng Trung Hoa t n m
550 tr c Ty l ch v
c dng lm bi u t ng cho s Tr ng sinh, b t
. Th c ph m chnh c a 'bt Tin' trong truy n Tu chnh l o. o
c Kh ng T ghi trong kinh sch t th k th 5 (tr c Ty L ch).
Truy n Ty Du K c k v Tn ng Khng ln vo v n o c a Ty
Vu ng M u, n tr m o tin, lo i cy ch sinh qu 3000 n m m t l n v
ch dnh cho Ng c Hong th ng lm !
Thi ca Trung Hoa c r t nhi u tc ph m ca t ng hoa

o nh

'..Nhn di n b t tri h x kh
o hoa y c u ti u ng phong..' (Thi H )
o theo chn cc on th ng bun, l hnh t Trung Hoa
n n
r i Ba T v pht tri n m nh t i x ny.. Khi La M xm chi m Ba t ,
o
c
t cho tn l Malus persica= 'Persia apples'. Vua Claudius
a
o v tr ng t i Hy l p v r i kh p u chu (Php l qu c gia u chu
tr ng nhi u o nh t) .

Ng i Ty ban Nha
a o vo Mexico cch y kho ng 400 n m, v
sau c ng theo chn h
n v i Florida vo th k 16. o
c thu n
ha, v m c hoang r t m nh kh p Mexico, Nam v ng Nam Hoa K ,
bi n
i
c tn l 'Indian peaches'.. v cc nh th c v t t ng nh m
khi cho r ng o c ngu n g c t Tn l c a. Nh ng gi ng o
u tin
cho qu c th t mu
, dnh v i h t nh Crawford, Oldmixon.. r i
n th i
i chi n, o a ph ng b t
u
c cho lai t o v i nh ng gi ng m i
du nh p t Trung Hoa. N m 1850, Charles Downing lai t o o a
ph ng v i gi ng 'Cling' c a Trung Hoa
t o
c 2 gi ng
c bi t r t
i ti ng 'Elberta', Redhaven..nh ng gi ng ny hi n v n r t
c a
chu ng v ngy nay c
n h n 400 ch ng lo i o khc nhau.
Hi n nay gi ng o cho th t mu tr ng (white-fleshed) ang r t
c
a chu ng t i Hoa K , v m t gi ng o khc cho qu 'd p' hnh d ng nh
bnh doghnut c ng ang
c pht tri n ( d a theo cch n c a cc v
Vua Tu, c th dng tay c m qu
n ph n th t quanh h t m khng
ph i..c n c qu ). Cc nh tr ng t a t i Texas, Georgia, New Jersey,
Florida ngh
c ph ng th c tr ng cc gi ng cho qu tuy chn nh ng
n
c ng
d thu ho ch, chuyn ch v phn ph i m khng b h
i..
o Nectarine : Tn nectarine do ng i Anh
t ra vo gi a th k 17
phn bi t nectarine v peach, cho r ng nectarine l m t tri cy ring,
hay l lai t o gi a o v m n (plum), nh ng th t s ch l s bi n d ng
gen c a o. Tr c y nectarine..
c nh p vo Hoa K t u chu
nh ng
n gi a th p nin 1940-1950, Fred Anderson t i California t o
c nhi u gi ng nectarine c gi tr th ng mi cao v Nectarine tr
thnh m t cy n tri
c bi t cho California..hi n c kho ng 150 gi ng
nectarine)
o (peach) v Nectarine
u l Prunus persica (Nectarine c tn
khoa h c l Prunus persica var. nucipersica hay var. nectarina) , ch khc
bi t nhau 1 gene (Peach c mang gen nn v c lng.. cn nectarine
thi u gen ny nn da lng h n)
Hi n nay , t i Hoa K , o l lo i tri cy
c s n xu t v i s l ng
kh cao,
ng vo hng th ba, ch sau To v Cam. Georgia hi n l 'th
' s n xu t o..

c tnh th c v t :
Cy thu c lo i ti u m c, cao 8-10 m, m c lu n m. Thn nh n c v
mu nu-h ng hay xm, phn cnh di v nhi u, m m nh n d u n. L
hnh m i gio hay b u d c, h p, di 8-15 cm , r ng 2-3 cm, thun
u,
mp l c r ng c a nh ,
u, l mu xanh l c x m hay nh t ty gi ng;
cu ng m nh. Hoa mu h ng, m c
n
c, n cng m t lc v i ch i l;
hoa h u nh khng c cu ng. Cc cnh i h p g c hnh chung. Nh

kh nhi u di b ng cnh hoa. Qu thu c lo i h ch, hnh c u,

ng knh
50-70 mm c m t rnh bn kh r, ph lng t m n, khi chn mu
, mi
th m d u, v ng t..

o, cy hoa ngy T t :
Truy n th ng Vi t Nam xem vi c tr ng o v th ng ngo n o
vo d p T t Nguyn n l m t ngh thu t
c bi t..T a o, bc v , c t
ng n..
c cnh o n hoa ng ngy T t i h i kh nhi u cng
n
v m i cng
n c ng r t cng phu ch a k
n tu t l, xem n
hm
khi c n hay thc khi hoa n mu n..
o

c chia thnh nhi u lo i khc nhau :

o phai : Hoa mu h ng, l mu xanh nh t..

o b ch : Hoa th a, mu tr ng..
o qu : Hoa h ng nh t, cnh
n, nh ..
o bch :
c cho l
p nh t : hoa mu
x m, dy
c,
st nhau, cnh kp. L mu xanh
m ( y l gi ng Prunus
persica var. camelliaflora).

i cc Ti u Bang mi n Ty B c Hoa K , c th c
c cnh o
ngy T t t ng
i d dng, v c th tr ng o v a l y qu v cnh c m
theo ph ng th c sau :
o a kh h u l nh, mt v m nh ng khng
ch n ch
t tr ng v a m v a cao ro, d thot n
ghp d h n t h t, c th mua th ng cy t nh v

c ng n c, nn
c. Tr ng b ng cy
n.

Mu n c cnh o n
ng ngy T t : nn c t cnh ngay khi cy b t
u ra ch i non, l n
u c t th t nhi u
cy m ra thm nhi u cnh.
Sau m i thng c t t a m t l n (t a nh , b cc cnh y u). o s c
hnh dng kh
p sau kho ng 6 l n t a. Mu n cy tr hoa ng d p xun
, dng dao th t s c c t b 1 vng v n i g n g c thn : L cy s
chuy n t mu xanh
m sang xanh nh t v h i r xu ng. (N u l v n gi
mu xanh
m, c n c t b thm 1 vng v
cao h n, g i l 'thi n o).
Nn thi n o vo kho ng thng 10 (October), v sau tu t l
thc
cy ra n ..(th i gian tu t l ty thu c th i ti t, th ng trong kho ng cu i
thng 12 (December). Khi g n
n ngy n hoa nh to, c th ph i hm
t b ng cch che b t nh sng, ng ng t i hay c t b t r v c t b v
quanh thn
lm hoa ch m n ..
(T i Oregon v Washington, nn ch n cc lo i Springgold, Elberta ch u
c nhi t
l nh kh t t )

c tnh d

ch c:

Cc b ph n c a

o c ch a nh ng ho t ch t khc nhau :

L : ch a glucosides khi th y gi i cho hydrocyanic acid

(Amygdalin), Tanin , Coumadin., phloretin
Hoa : ch a glucosides, trifolin, coumarins, flavonoids..
Qu :
ph n th t c a qu c cc s c t nh lycopen, carotenoids,
criptoxanthin, zeaxanthin,
ng h u c , acid h u c (tartric,
malic.., chlorogenic).

t ch a ch t bo (50%), amygdalin, tinh d u d bay h i,

prussic acid, choline, acetylcholine..

t s b ph n c a cy o
c dng trong D c h c Ty Ph ng
nh d u p t nhn h t (peach kernel oil), v cy, l cy v h t.. M t s
thnh ph m
c bn d i cc tn th ng m i nh Laetrile, Vitamin B17..

u p t nhn
c dng lm d u d c d ng, c ho t tnh khng
m khi th in vitro (Hindustan Antibiotic Bulletin S 32-1990).
t s b ph n c a cy nh v , l..
c ghi nh n l kch thch
ng
tiu ha.
Phloretin, trch t v v l c ho t tnh khng sinh ch ng l i cc vi
khu n gram d ng v gram m.
Laetrile hay Amygdalin hay Vitamin B17.. t ng
c qu ng co l c
cc ho t tnh ng a v tr ung th . Tuy nhin cc nghin c u th c hi n
i National Cancer Institute khng ch ng minh
c tc d ng ny
(New England Journal of Medicine S 306-1982) v FDA c m s
ng Laetrile v c th gy ng
c do cyanide..
, l, hoa v h t o
u c th gy ng
c : M t h ch qu (pit)
ch a kho ng 2.6 mg hydrocyanic acid cho m i gram h t. Li u
hydrocyanic acid gy t vong cho ng i l n l 50-60 mg, t ng ng
i ch ng 20 gram h ch nhn

Gi tr dinh d

ng :

100 gram ph n th t n

c (qu t

i) ch a :
o

Calories
Ch t
m
Ch t bo
Ch t s
Calcium
t
Magnesium
Phosphorus
Potassium
m

43
0.70 g
0.09 g
0.64 g
5 mg
0.11 mg
7 mg
12 mg
197 mg
0.140 mg

Nectarine
49
0.94 g
0.46 g
0.40 g
5 mg
0.15 mg
8 mg
16 mg
212 mg
0.090 mg

ng
Manganese
Beta-Carotene (A)
Thiamine (B1)
Riboflavine (B2)
Niacin (B3)
Pantothenic acid
Pyridoxine
Folic acid
Vitamin C

0.073 mg
0.044 mg
736 IU
0.017 mg
0.041 mg
0.990 mg
0.158 mg
0.025 mg
3.7 mcg
5.4 mg

0.068 mg
0.047 mg
535 IU
0.017 mg
0.041 mg
0.990 mg
0.170 mg
0.018 mg
3.4 mcg
6.6 mg

ph ng di n dinh d ng, tuy khng ph i l lo i tri cy gip tr ng

sinh nh trong truy n Tu, nh ng o v Nectarine
c xem l cc th c
ph m gip l i ti u, long
m, nhu n tr ng, gip lm d u au. o r t d
tiu ha, v gy ph n ng ki m m nh cho c th , kch thch s bi ti t cc
ch tiu ha, gip lm
p ln da, t ng v r c r cho da. Do hai tc d ng
i ti u cng nhu n tr ng, o gip lo i tr
c ch t kh i c th nh t l
khi th n v bng quang suy y u. o cung c p l ng calories t ng
i
th p, ch a l ng n c cao h n to, l..nn c th l tri cy gi i kht l
ng .
Ngo i vai tr th c ph m, o cn
c dng lm m ph m nui da r t
t. C th dng cng th c nui da sau y :
dng h n h p cc tri t i g m o, u
, Chu i v Avocado,
i th 50 gram,
tr n trong my blender thnh m t kh i nho v a
,
p ln
da m t (nh facial mask) ,
gi trong 30 pht, r i r a s ch b ng n c m
sau dng d u h ng d ng thoa nh
u trn m t
gip
da m t gi
c v t i mt..

Khoa dinh d
nh nh :

ng m i t i Trung Hoa dng o t

gip tr m t s

Tr ho, ho do suy n, do t ng ph suy nh c : Dng 3 qu

o
i, b v , thm 30 gram
ng. Thm n c v n u trong bnh
kn. n (b h t) m i ngy.
Tr au do hernia : Dng 30 gram o cn xanh v 1 qu xoi
i. N u v i n c v a
n chn. n ngy 2 l n : sng v chi u.
Tr Ho t tinh (Xu t tinh b t th ng),
m hi m : Dng 30
gram o xanh ph i kh, sao
n khi kh. Thm n c v 30
gram To tu. H p cch th y
n chn. n m i ngy tr c khi i
ng ..

 Tr Huy t p cao : Dng 1-2 qu

o t i, b v , b h t, n
i ngy sng v chi u;
ng th i dng 30 gram o xanh ph i
kh, n u n c u ng thay n c tr..
o xanh ph i kh,
c thu hi khi qu cn non, b h t v
ph i d n ng
n khi kh h n)

o trong D
th

c h c c truy n :

c h c c truy n Trung Hoa dng h ch qu ,

p v b v l y h t,
ng g i l nhn
lm thu c. V thu c
c g i l o Nhn (tao-ren)

o Nhn
c chp trong 'Th n nng bn th o kinh' d i tn och nhn =Tao-ho-jen v x p vo lo i d c li u h ng th p. Sau L
th i Trn chp l i trong B n th o c ng m c. (Nh t d c, Kempo g i l
tnin)
o Nhn
c xem l c v
ng, tnh bnh, c tc d ng 'ph huy t
', 'kh tch tr ', nhu n to, ho t tr ng, l i ti u v tc
ng vo cc kinh
ch thu c Tm, Can, Ph ,
i tr ng..
Do ho t tnh ph
c huy t , o Nhn l m t v thu c quan tr ng
tr cc ch ng b nh lin h
n huy t t nh r i lo n v kinh nguy t,
au b ng d i, au do ch n th ng, au ngang s n. . t huy t n i ph i
au b ng n i c c hn.. Th ng
c ph i h p v i H ng hoa (honghua= Flos Carthami Tinctorii)
tr b kinh v b t kinh km theo au
ng ; ph i h p v i
ng quy (Dang-gui=Radix Angelicae Sinensis) v
Xch th c (Chi Shao=Radix Paeoniae Rubreae)
tr au nh c do ch n
th ng.. Dng chung v i
i hong (da-huang=Radix et Rhizoma Rhei) v
Mang tiu (Mang-xiao=Mirabilitum)
tr s ng ru t..
Do tnh nhu n to nn dng

Cy Anh
Bn c
o hay
th ng
ngy nay

o :

tr cc ch ng bn u t..

o Nh t

nh cy o cho qu , trnh by., t i Vi t Nam cn c cy Anh

ng h n o l t, c ng cho hoa kh
p vo d p T t. Anh o
c xem l bi u t ng cho n c Nh t , v hoa Anh o Nh t

c lai t o
cho hoa r t
p c ng n
ng lc xun v ..
Anh

l t:

Tn khoa h c : Prunus cerasoides

Cy Anh o P. cerasoides c ngu n g c t vng Hymalaya, Ty
ng sau phn b xu ng Trung Hoa, Nh t, Tri u Tin..c ng g p t i
cc vng ni cao B c Vi t Nam v
c tr ng t i l t..

Anh o thu c lo i ti u m c, cao 5-10 m; thn c v mu xm,

phn cnh, nhnh nhi u, di v th ng, nh n. L nh , m m, hnh tri
xoan hay ng n gio, h i h p v pha g c, m i ng n, mp l r ng c a
di 5-12 cm, r ng 2.5-5 cm, cu ng l nh v nh n. Hoa mu h ng
hay h i tr ng , cnh i h p thnh ng h p. Trng hoa d ng bu d c
thun. Hoa tr tr c khi c l. Hoa m c thnh c m g n nh d ng tn,
th ng m c chung 3 hoa. Qu thu c lo i h ch qu , hnh c u
ng
knh 10-12mm mu
.
Anh

o ra hoa vo thng 12 hay thng Ging v c qu t thng

2
Anh

o Nh t hay Anh

Tn khoa h c Prunus lannesiana

Ngu n g c t Nh t,
c tr ng nhi u t i Vi t Nam v nhi u n
trn th gi i
lm cy c nh.

Cy c ng thu c lo i ti u m c, cao 4-6m, cnh nhnh di, nh n

mu nu en. L thun di c
u nh n, mp l kha r ng c a nh ,
u, mu xanh nh t. Hoa m c trn cc cnh gi, c th m c
n
c
hay thnh t ng i; hoa l n c 3-4 cm, mu
h ng c h ng
th m.. i hoa c lng m n..
Ngoi ra cn c 1 ch ng cho hoa mu tr ng, r t th m (P.
lannensiana form. donarium).
Anh

o Nh t t i Vng Ty B c Hoa K :

i vng Ty B c Hoa K , cc nh v n du nh p m t s loi Anh

o Nh t, bi n
i
cy ch tr hoa v khng k t qu nh m m c ch
cho hoa lm c nh. Cc cy o ny
c g i chung l Japanese
Flowering Cherry, c tn khoa h c Prunus serrulata.
th

Prunus serrulata
c c i bi n
t o ra nhi u lo i o t
ng
n m c thnh tn, m c r , v m c thnh c t..
o Nh t m c th ng bnh th

ng

m c bnh

m:

- Prunus 'Accolade' : Hoa kp, mu h ng nh t, cy cao

- Prunus s. 'Kwanzan' : Hoa kp mu h ng
tn r ng 6m.

m, cao

n 8m
n 10m,

- Prunus s. 'Shirofugen' : Hoa kp, b t

u mu h ng r i phai
n v tr ng, hoa xu t hi n cng m t lc v i l mu
ng
. Cao
ch ng 10m.
- Px yedoensis (Yoshino Cherry) : y l lo i o n i ti ng,
tr ng trong vng Tidal Basin t i Washington DC. Hoa
n, l n mu
ng nh t. Cy cao
n 10-15 m. tn r ng
n 10m.
o Nh t m c r

m:

- Prunus s 'Snow Fountain' : Hoa tr ng,

n; cnh m c r

- Px s.'Yae-shidare-higan': Hoa kp, h ng l t.

o Nh t m c thnh tn :
- Prunus serrulata 'Shirotae' : Gi ng o n i ti ng 'Mt Fuji', m c
thnh d ng chi c ng c. Hoa tr ng r t th m, n t n mu h ng,
sau chuy n sang mu h ng
.
n ma Thu, l
i sang mu
vng r i
cam. M c cao
n 7m, tn r ng
n 12-15 m..
o m c thnh tr :
- Prunus serrulata 'Amanogawa' ( o Ngn h) : Hoa mu h ng
nh t, m c cao
n 8-14 m ch r ng ch ng 1m thnh c t th ng kh
p..
c tnh c a Anh

o :

Nh t d c dng v Anh- o lm thu c v i tn g i Ouhi. Ouhi

khng
c dng t i Trung Hoa. D c li u
c l y t cc cy :
Prunus jamasakura; Prunus yedoenisis
Ouhi

c xem c nh ng ho t tnh tr ho v long

m.

Thnh ph n ha h c c a v g m :
- P. jamarsakura : Eriodyctylol, Narangenin, Genkwanin,
Glucogen kwanin, Sakuranetin, Sakuranin..
- P. yedoenisis : Phloridzin, Sakuranin, Tannins.
i Vi t Nam, qu Anh
bi n thnh r u Anh o.

Ti li u s

d ng :

l t

c dng lm th c ph m v ch

Taylor's Guide to Fruits and Berries

The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America (Smith)
Whole Foods Companion (Dianne Onstad)
Fruits as Medicine (Dai Yin-fang & Liu Cheng-jun)
Thu c Nam trn
t M (t p 3)
p ch Sunset (January 2005)

HOA HIN
(C i KIM CHM)
Cy hoa gip qun .. n i phi n .. ?
::: DS Tr n Vi t H ng :::

t hi m cc loi hoa ngu n g c t ng , tr thnh m t cy hoa

chnh t i cc v n Hoa K .. trong c loi hoa
c bi t Hoa Hin.. Ng

Trung Hoa
bi t dng Hoa Hin lm thu c v th c ph m t h n 2500
m tr c. Trong Kinh Thi c ghi chp : 'Yn
c Huyn th o, ngn th
chi b i' , v hoa Hin (Huyn)
c xem l m t cy t t , gip qun m i
u phi n..C r t nhi u ch ng
c lai t o
cho nh ng cy hoa c th
cao t 15 cm
n 2m v i r t nhi u mu s c thay
i, r c r .. (ngo i tr
mu xanh da tr i (blue) v mu tr ng tuy n) . H i cc nh tr ng hoa Hin
hay American Hemerocallis Society ho t
ng t 1946 v hi n nay c
n 275 nh chuyn tr ng v hng ngn ng i yu hoa lm h i vin v i
kho ng trn 30 ngn ch ng hoa
lo i v trong 30 n m qua.. hoa Hin
l m say lng khch yu hoa ng i M . M i n m
u c ngy H i thi
tuy n l a cy hoa
p nh t trong n m : Ch ng
t gi i n m 2002 l
ch ng lai t o 'Ming Porcelain', cho hoa mu h ng o nh t..
m 1753, nh th c v t Linnaeus dng tn latin Hemerocallis
t cho hoa Hin. Mi
n th k 16, u chu m i bi t
n hoa Hin c a
chu : n m 1583 Clusius vi t v hoa Hin, xu t hi n t i Hungary v l m t
cy hoa qu ch
c tr ng t i nh ng lu i c a gi i qu t c. Henri Lyte
l tc gi
u tin vi t v hoa Hin t i Anh (1578)..
Hemerocallis fulva

c tr ng t i Philadelphia vo 1812..

Trong v n ch ng Trung Hoa, hoa Hin

c nh c nh nhi u trong bi
ht , bi th dnh cho Kh ng T , v hoa
c Chi Han (304 tr c Ty l ch)
m t nh m t lo i rau; sau
c ghi trong Th n Nng B n th o Kinh
nh m t d c li u c tnh l i ti u, tr hong
n. Trong B n th o C ng
c, L th i Trn ghi nh n r cy tn thnh b t,
c dng
tr cc nh t
i v..v
t non c a hoa khi n u c mi v nh hnh chn, ngoi ra nu c
t p t r hoa
c dng
tr ng
c do th ch tn.

Tn khoa h c v cc tn th

ng g i :

Hemerocallis fulva thu c h th c v t Hemerocallidacea.

Ngoi ra cn c Hemerocallis citrina; H. minor ; H. lilioasphodelus (
lemon lilly) v H. middendorf.
(Hemerocallis , t ti ng Hy l p = Beautiful for only a day,
ch hoa
t chng tn, ch ng cho hoa n ko di nh t c ng ch
c..72 gi )
Nh ng tn th ng g i : Daylilies bao g m nh ng tn nh
Daylily, Tawny Daylily, Fulvous Daylily.

Orange

i Trung Hoa, Hoa Hin

c g i l Vong th o (Xuan-cao), Vong
Huyn th o, Li u s u, Kim chm thi (Jin zhen cai), Hong hoa thi
(Huang-hua-cai)
i Nh t : Akinowasuregusa.

u,

c tnh th c v t :
Cy hoa Hin
(H. fulva) (Tawny Daylily, Orange Daylily, Lis rouge)
ngu n g c t Chu , thu c lo i thn th o a nin, c th m c cao
n
1m, c nhi u r c trn. L nguyn, hnh m i mc h p, di 30-60 cm r ng
3-5 cm, mu xanh bng n i r gn d c, m c t p trung g c, xo ra
th ng g p xu ng pha ng n. Hoa to hnh ph u mu vng
, khng
th m, t m t tn hoa m c ra 8-9 hoa, phn nhnh, tuy nhin hoa ch n
ng i hay ch m t hoa l .. Qu thu c lo i nang c hnh 3 c nh trong
ch a nhi u h t mu en bng.
Cy ra hoa trong cc thng 6-8.
Hemerocallis fulva phn b r ng r i, m c hoang n i thung l ng,
i
ni, g n nh ng vng n c, v
c tr ng ph bi n t i Trung Hoa ( S n
Ty, H Nam, Giang Ty, Tri t giang, Phc ki n), Nh t..nh ng cy Tawny
Daylily ny ngy nay cn
c tr ng nhi u t i Hoa K , h n c t i Trung
Hoa ! H. fulva
c cc nh v n cho lai t o thnh nhi u ch ng r t
p:

H. fulva var. Kwanso :

Hoa l n, cnh kp (Double Orange daylily)

c cnh vng

v c nhi u

H. fulva var. flore-pleno : Hoa

gi a hoa.

H.fulva var. variegata : L

mu xanh c nh ng v ch tr ng.

H. fulva var. hupehensis :

Hoa mu

i, c h ng mu vng..

Hemerocallis citrina : ch cao ch ng 1.2 m, l di

n 1 m v r ng
n 2.5 cm. Hoa mu vng, th m mi chanh, l n ch ng 12.5 cm, n v
m trong cc thng 6-7. Cy m c ph bi n t i vng ni v ru ng la t i
B c, S n Ty, S n ng, Giang t, An huy..H B c..T

xuyn..

Hemerocallis minor : m c cao khong 45 cm, l m ng manh thun

p kho ng 5cmx1.3cm; Hoa n vo ma xun, mu vng, th m, l n
ch ng 10 cm. Cy m c t i vng
t m,
i ni, ven r ng, v
c tr ng
u nh kh p Trung Hoa. Cy c ng m c t nhin t i Nh t, v ng

Siberia
Hemerocallis liliasphodelus (H. flava) : cy ny th ng
c g i l
Lemon daylily, Yellow daylily, Lis jaune=Hemerocalle jaune, c ngu n g c
B c Chu , Cy thn c , m c thnh b i d y cao ch ng 1m. L t ng
i l n c 66 cm x 18 cm, mu xanh bng, m m, u n cong ra. Hoa t p
trung thnh tn (6-9 hoa) n v
m, vo m a xun, mu vng t i di
ch ng 10 cm, r t th m mi chanh, ko di t 20
n 76 gi ; c ng
c
tr ng kh p Trung Hoa, m c trong vng pha B c thung l ng Sng D ng

..
Hemerocallis middendorffi : cao ch ng 35 cm, l m c v n cao
66 cm. Hoa mu cam, th m di ch ng 7.5 cm, n vo cu i xun; m c
trong vng ni cao t i B c Trung Hoa, Tri u tin, Vng bin gi i Nga v

Nh t.

Thnh ph n ha h c :
- R ch a cc alkaloids nh Colchicine, Hemerocallin, Friedelin,
Obtusifolin.. ; cc h p ch t lo i anthraquinones nh kwanzoquinones A, B,
C , Chrysophanol, Rhein..

Trong cy cn c Asparagine, cc vitamin A, B v C ; Beta-sitosterolD- glucoside, Trehalase..; nhi u khong ch t, l ng cao nh t l s t.

Ngoi ra cn c cc saponines lo i steroid : Hemeroside A v B..

c tnh v cng d ng :
c h c Trung Hoa c truy n dng Hoa v R hoa Hin lm thu c.
c thu ho ch trong cc thng 7-9 sau khi cy tr hoa.
Hoa (n hoa ph i kh)
vo kinh m ch thu c Ph v

c xem l c v ng t, tnh hn ; tc d ng
i trng.

Hoa
c xem l m t thu c 'mt' dng tr bu n nn, i m a, ch ng
co-gi t, gi m s t, h nhi t, v dng lm d u au khi sanh n . Hoa c ng c
tc d ng lm yn ng t ng, t o khoan khoi trong lng.
: c v

ng, tnh hn tc d ng vo T v Ph .

hoa Hin
c dng
tr ph (gi n c), kh ti u ti n, n c ti u
c, vng da, s ng gan, s ng th n, ti u ra mu, ch y mu cam..phn c
mu, xu t huy t t cung.
id

t i n u v i th t heo
ng c th khi ang d
t

c dng lm thu c gip gia t ng t bo mu

ng b nh.

i, xay thnh b t nho, dng

L v R (kh)

cs cv in

p ln n i s ng

v (mastitis).

c vo g o, lm thu c tr ph th ng.

kh (30 gram) s c chung v i G ng t i (8-10 lt), dng v i r u

tr ng ; hay r kh (30 g) n u chung v i M c nh (10 g)
tr phn c
mu.
tr vng da (Hong
n), R t i r a s ch
c nh i vo b ng g
mi, r i quay liu riu ,trong 3 gi , n m i ngy m t l n hay n cch nh t.
t non : c v h i ng t, tnh mt dng
gip l i ti u, lo i' nhi t
th ng', ph
c t c, au t c n i ng c, tr hong
n v ti u ra
mu.Li u dng t 15-30 =gram
t t i.

Nh ng nghin c u khoa h c v Hoa Hin :

c h c Trung Hoa ngy nay, d a trn cc ph ng th c s d ng c
truy n, dng hoa Hin
tr s ng, u nh t n i v, ang t p trung nghin
u v tc d ng tr u-b u c a cc alkaloids trong R hoa Hin.

Nghin c u t i

H Michigan , Lansing :

Theo nghin c u cng b trn Life Science s 74 ngy 20 thng 2,

2004 cc nh nghin c u t i National Food Safety and Toxicology Center
H Michigan) ly trch t R Hemerocallis fulva cc h p ch t lo i anthra
quinones : nhm m i nh cc kwanzoquinones A -> G v nh ng ch t
bi t nh 2 -hydroxychrysophanol, rhein..Nh ng ch t ny
c th
nghi m v ho t tnh ng n ch n s pht tri n c a cc dng t bo ung th
i ng i. K t qu cho th y : Kwanzoquinones A-C v E, kwanzo quinone
A v B monoacetates, 2-hydroxychrysophan v rhein
u c ch t ng
tr ng c a t bo ung th v, ru t gi v ph i khi dng n ng
GI50
gi a 1.8-21.1 microg/mL. Tc d ng c a cc anthraquinones trn gi m b t
khi dng chung v i cc Vitamin C v E, trn t bo ung th v, nh ng l i
gia t ng trn t bo ung th ru t.
Cc nh nghin c u t i Lansing c ng tm hi u v ho t tnh ch ng s ng
(khng vim) v tr hong
n (vng da) c a l cy hoa Hin : L t i khi
trch b ng methanol cho m t s h p ch t c tc d ng c ch ph n ng
peroxyd ha cc lipid. Trong s cc ch t chi t
c nh tetrahydrodexoxy-pinnatanine, pinnatanine, roseoside, phlomuroside, lariciresinol,
adenosine, quercetine-glucosides..cc ch t roseoside v lariciresinol c
ho t tnh khng oxy ha kh m nh v ch ng s ng r r t (Life Science s
75-25 thng 6, 2004).
Tc d ng trn gi c ng

Nghin c u t i Nh t trn Hoa (lm kh v ng l nh), dng chu t th

nghi m ghi nh n c s thay
i trong cc ln sng gi c ng ch m, gia
ng trong giain t i, so v i nhm
i ch ng (Psychiatry Clinical
Neuroscience S 52-1998)
Ho t tnh khng sinh :
t s nghin c u v tc d ng khng sinh c a r H. citrina
c th
nghi m t i cc b nh vi n Trung Hoa, ch tr ng v kh n ng tr lao ph i
nh ng
c tnh cao c a r khi n vi c s d ng g p nhi u tr ng i.

Hoa Hin dng lm th c ph m :

i Trung Hoa, Hoa hin lo i Hemerocallis citrina
c dng lm rau
i cc tn g i Hong hoa thi (Huang-hua cai), Kim chm thi (Jin zhen
cai) hay Mng xun th o (meng xuan cao).. Ch n hoa hay hoa v a n c
th
n
c, cn r khng n
c v c
c tnh. Cnh hoa c th dng
trang tr cho mn n hay n chung v i cc rau khc trong d a salad.
i kim chm (n hoa) l m t trong nh ng mn n ' c bi t' t i cc
Nh hng Trung Hoa, do tnh nhy v v ng t. Kim chm c th ph i kh

v
c bn t i cc Ch Th c ph m ng chung v i N m m c nh . Kim
chm kh c th t n tr lu di, khi s d ng c n ngm trong n c m
ch ng 30 pht.
(Nn ch , kim chm kh bn trong gi c th g m c n hoa c a
Lilium tigrinum=Tiger lily), v khng ng t b ng Hemerocallis nh ng c th
dn v dai h n. Ngoi ra, kim chm Nh t, lm t n hoa Funkia ovata
(Japanese daylily), c mi th m h n.)
hoa v
t cy non c v t ng t nh s ph i h p gi a m ng
asparagus, n m v
u green bean. Nn hi n hoa m t ngy tr c khi
hoa n , v n ngay trong ngy. C th gi
ng l nh b ng cch nhng
nhanh vo n c m trong 3 pht, r i lm l nh..nhanh.
Nn ch : tuy n hoa c th dng lm th c ph m nh ng
c
xem l
c v khng nn n. Li u cao gy ra m t ki m sot ti u ti n,
ng ng th , n
ng t m t v c th m. Trung d c c truy n c m dng
qu 30 gram r kh m t l n v gy h m t .

Ti li u s

d ng :

Herbal Emissaries (Steven Foster & Yue ChongXi)

The Oregonian (Home and Garden May 21,1998)
Garden Showcase (July 2002)
Medicinal Plants of China ( James Duke & Edward Ayensu)

Hoa HE
thu c c m mu
Hy v ng m i cho
nh nhn s ng gan do Siu vi C ?
::: DS
Tr n
Vi t
ng
:::
Tro
ng
bi
'
Th
o

c trong c v n Vi t Nam', (Nguy t San Vi t Nam Canada) nh v n

K
n vi t v m t s cy c , trong ng ch
nm t
cy hoa,
c nh c nh kh nhi u trong Truy n Ki u c a Nguy n
Du: l Cy He.
Ti ng sen s
ng gi c he
Bng tr ng x hoa l l i g n
hay
Th a gia ch ng n t nng Vn
t cy c m c, m t sn qu he
v .
Sn he i cht th ngy
Trn cam ai k
thay vi c mnh
Trong L c Vn Tin, c Nguy n nh Chi u c ng vi t :
Bu n trng d m li u,

ng he

Tng Sophora (He) thu c h th c v t Papillionaceae (Fabaceae) g m

kho ng 50 loi c th l ti u m c hay b i, phn b kh r ng ri t i cc vng
kh h u n
i B c bn c u, tuy nhin c ng c nh ng loi ring m c t i c v
Tn Ty Lan. a s Sophora l nh ng cy m c thong, phn cnh nhi u, l
kp hnh lng chim, m c cch v c hoa m c thnh c m d ng hoa
u, n
vo ma xun hay h..
Tn Sophora pht xu t t tn g i c a cy theo ti ng
i chung cho cc cy thu c gia nh
u.

Nh ng cy ng ch trong tng
Sophora :

Sophora chrysophylla : loi

c tr ng
a Hawaii, m c thnh b i r m cao
n 3 m. Hoa mu vng t i.
Sophora flavescens (Xem ph n d i)
Sophora japonica : (Xem ph n d i)
Sophora microphylla : g c t Tn
Ty Lan, thu c lo i ti u m c, l xanh
quanh n m, m c cao
n 5m. L
gi ng nh lo i rng, hoa vng x m
c thnh chm d y
c.
Sophora secundiflora = Mescal bean,
Coral bean, Texas Mountain Laurel ,

R p sufayra l tn

loi
c tr ng c a B c M , m c cao
n 8m, hoa mu xanh-tm, h t
mu
,
c th dn dng trong cc nghi th c tn gio do
c tnh
gy o gic c a h t (ch a cytisine c ho t tnh nh nicotine trong
thu c l)
Sophora tetraptera : hay Kowhai = New Zealand laburnum. Hoa
c
dng lm hoa bi u t ng (emblem) ca N c New Zealand. M c cao
n 12m, hoa mu vng t i , r t
p.
Sophora tonkinensis : loi
c tr ng c a B c Vi t nam (Xem ph n
i).
Sophora tomentosa hay Silverbrush : He lng , c ng g p t i Vi t
nam. Hoa mu vng xm

Cc cy ho dng lm thu c :
Trong nhm Sophora c 3 cy
c dng lm thu c trong D c h c c
truy n Trung Hoa, Nh t, Vi t Nam, v
c dng
tr nh ng b nh khc
nhau ty t ng cy.
1.

Ho (Sophora japonica) :
Cc tn khc : Japanese
pagoda tree, Chinese
scholar tree, Arbre des
pagodes (Php).
Cy
c tr ng t lu
i
i Nh t, Trung Hoa v cc
qu c gia ng Nam ,
c xem l c ngu n g c
i Trung Hoa, Tri u Tin.
i Vi t Nam cy th ng
p t i mi n B c, v mi n
Trung, hi n
c tr ng
thm t i Cao Nguyn
Trung ph n.
Cy thu c lo i trung bnh,
cao 5-6 m ( c th
n 20
m) Thn nh n mu xanh
c nh t c nh ng
m
tr ng khi gi tr thnh
xm. L kp hnh lng chim l , m c so le, g m 9
n 17 l cht (hay
l ph ) m c
i. Cu ng chung m nh, m t trn c rnh. L cht hnh
u d c thun, di 30-40 mm r ng 10-15 mm; m t trn xanh l c
m, m t d i xm nh t, nhm v c lng. Hoa nh c cnh c l n l t
ra pha sau , mu tr ng hay vng-xanh nh t, c mi th m, m c thnh
chm
u cnh.Mu hoa phai d n sau khi n v r ng sau vi ngy.

Qu
u di 5-8 cm, th t eo gi a cc h t thnh m t chu i , khi kh
mu nu en, nh n nheo, ch a t 4-6 h t hnh b u d c, h i d t, en
bng. Cy tr hoa vo cc thng 5-8, ra qu vo thng 9-10
, v thn v qu cung c p m t lo i ph m mu vng (dng nhu m
t i Trung Hoa)
C nh ng 'ch ng tr ng'=cultivars

c bi t nh :

Pendular = Weeping pagoda tree (He r ) c cnh r xu ng, th

thu c lo i cy ghp, r t t khi tr hoa. M c cao ch ng 3m
Tortuosa c cnh cong queo
Violacea , hoa mu tm lilac.
Columnaris, tn h p m c thnh hnh thp.

ng

Cy tuy c th m c t i u chu, tr hoa vo cu i h nh ng khng cho

qu . T i nh ng vng c ma h thi u nng, m, cy kh tr hoa.
2.

He B c Vi t Nam (Sophora
tonkinensis= S. subprostrata)
Cc tn khc : Qu ng
u, Pigeon pea

u, S n

y l loi He
c tr ng c a B c
Vi t nam, ch g p t i nh ng vng
Nam Trung Hoa, v B c Vi t cho
n N ng.
Cy m c thnh b i, cao 1-2 m thn
hnh tr , c lng m m. L kp m c
so le, c 11
n 15 l cht m c i.
L cht d y, thun hay hnh b u
c di 3-4 cm, r ng 1-2 cm, m t
trn nh n v ng nh, m t d i c
lng. C m hoa m c thnh chm
nch l. i hoa hnh chung, bn
ngoi c lng. Trng hoa m u vng.
Qu di-4 cm, c lng, t m , c
ch a h t hnh tr ng, en bng.
3.

D he hay Kh sm (Sophora flavescens =Yellow Pagoda tree)

Tn khc : Kh c t
C ngu n g c t i Nh t, Trung Hoa, Siberia v Korea. Cy m c thnh
i cao
n 1.5m. R hnh tr di, v ngoi mu vng-tr ng. L kp

hnh lng chim di 25 cm mang t 15-40 l ph , h p thun hnh m i

mc 2-5 cm. Hoa mu vng-xanh nh t, i khi tm, m c thnh chm
nch l. Qu
u di kho ng 8-12 cm,
ng knh 5-8mm, c m
thun, ch a 3-7 h t hnh c u, mu en.

Thnh ph n ha h c :
t He (Sophora japonica) ch a cc h p ch t :

Cc Alkaloids lo i Quinolizidin (0-0.04%) nh Cytisine, N-methyl

cytisine, Matrine, Sophocarpine..
Cc Flavonoids (1.75%) nh Rutin (c th
n 0.5%),
Sophorine
Cc Polysaccharides nh galactomannans : Thnh ph n c a cc
galactomannan thay
i ty theo ph ng php chi t xu t, dng
c l nh hay n c nng; s khc bi t do t l gi a mannose
v galactose (PubMed-PMID :15553793)
u bo (6.9-12.1%)
Proteins (17.2-23 %).
Cc khong ch t : 100 gram h t ch a 265mg Calcium, 272mg
Phosphorus, 1,066 mg Potassium

Hoa He ch a nhi u rutin (c th

n 34%, nh t l trong n hoa ch a
), ngoi ra cn c cc saponins khi th y phn cho betulin, sophoradiol,
sophorin A, B v C.
qu c flavonoids (10%) g m c cc ch t chuy n ha nh genistein,
sophoricoside (hay genistein-4'-glucoside), sophorabioside (ph n biose g m
glucose v rhamnose), kaempferol, rutin..; Sophorose
cy c : (D,L)-Maackian, Amhydropisatin, Pterocarpane, Sophoja
ponicin, Flavonoids..
Trong R c a Sophora tonkinensis (S n
u) c cc alkaloids
(0.93%) lo i quinolizidine nh : cytisine, sophocarpine, matrine, lehmannine,
sophoranol, oxymatrine v oxysophocarpine; ngoi ra cn c anagyrine,
sophoranochromene, sophoradin, genistein maackian.. cc saponins lo i
triterpenoid nh sophor-neoanochromone..
Trong R

c a Sophora flavescens c :
Cc flavonoids thu c nhm prenylflavonoids v
lavandulylflavonoids nh 9-prenylkempferol, kushenol X,
norkurarinone, leachianone A, kushenol C, maackiain..(Planta
Medica S 71-2005)

Cc alkaloids lo i matrine nh matrine, sophoridine,

sophocarpine, lehmannine, sophoramine, oxymatrine,
oxysophocarpine, cytosine v aloperine

Cc nghin c u khoa h c v He :
Ho t tnh c m mu :
Hoa He
c s d ng lu
i trong D c h c c truy n Trung
Hoa, n
, Vi t Nam
lm thu c c m mu.
Nghin c u t i Vi n D c li u Trung Hoa B c Kinh) tm hi u v ho t
tnh c m mu c a He (S. japonica) d i cc d ng ch bi n khc
nhau nh d ng hoa t i, hoa sao, v thiu thnh than, cc d ng
chi t v tinh ch bao g m rutin, quercetin v tannins. K t qu ghi
nh n : khi cho th v t th nghi m u ng trong 5 ngy lin t c , Th
gian ch y mu (bleeding time=BT), Th i gian ng mu (coa
gulation time=CG),
th m th u vi m ch (Capillary
permeability=CP)
u gi m h n i chu t th nghi m. Th gian
prothrombin (PT) c ng gi m. C 3 d ng ch bi n
u lm t ng l ng
fibrinogen. Ngoi ra cc d ng chi t
u gip t ng s
m ti u c u .
ng sao
n vng
c xem l c ho t tnh m nh nh t (PubMed,
PMID: 15609601)
Ho t tnh ch ng ung th

c a Sophora tonkinensis :

Li u 60 gram/kg R S. tonkinensis c ho t tnh kh r tr ung th c

cung n i chu t th nghi m, c tc d ng c ch ch ng Sarcoma
180. Ho t tnh ha ch t tr li u c a oxymatrine m nh g p 7.8 l n so
i Mitomycin C. Khi th dng
tr cc tr ng h p ung th mu lo i
Acute lympho cytic hay granulocytic, d c li u cho th y c ho t tnh
c ch dehydrogenase v s h h p c a t bo.(Chinese Herbal
Medicine Materia Medica-Dan Bensky & A. Bensky).
Tc d ng khng sinh c a S.tonkinensis :
S. tonkinensis c ho t tnh khng sinh m nh ch ng l i vi trng lao
(Mycobacterium tuberculosis), Staphylococcus ( c bi t l
Staphylococ cus aureus khng methicillin, ch ng l i cc n m gy
nh nh Epidermophyton v Candida albicans.(Journal of
Ethnopharmacology S 50-1996)
Ho t tnh ch ng Siu vi trng c a Sophoridine :
Sophoridine, ly trch t D he (Kh sm)-Sophora flavescens c
ho t tnh ch ng siu vi trng Coxsackievirus B3 (CVB3), l tc nhn
chnh gy s ng c tim (myocarditis) c p tnh v kinh nin, ho t tnh

ny do tc
ng trn ti n trnh chuy n bi n cytokine n i t bo c
tim (Life Sciences S 22 (Nov)-2005)
Tc d ng ch ng lo n nh p tim c a Sophora flavescens :
Kh sm
c dng t i cc B nh vi n Trung Hoa lm thu c tr lo n
nh p tim. Thu c c tc
ng lm ch m nh p tim, gia th i gian chuy n
n n i tim v gy gi m ph n ng kch ng c tim. Cc ho t tnh ny
khng b nh h ng b i cc tc nhn atropin nor-beta-adrenergic.
Khi chch cho mo, qua t nh m ch, dung d ch 100% S. flavescens li u
1 ml/mg cho th y c s gi m nh p tim
ng th i v i s gia t ng l u
ng mu qua
ng m ch vnh. Cc nghin c u ghi nh n d-matrine
c tc d ng ch ng lo n nh p tim n i th v t do ho t
ng c ch tr c
ti p b p th t tim; ho t tnh ch ng lo n nh p c tc
ng trn cc lo i
lo n nh p gy ra b i aconitine, chlorure barium, hay do c t th t
ng
ch vnh..(The Pharmacology of Chinese Herbs- Kee Chang Huang)
Ho t tnh b o v

Gan c a Oxymatrine, trch t

Sophora flavescens

:
Oxymatrine, ly trch t S. flavescens c tc d ng b o v t bo gan
ch ng l i nh ng h h i gy ra do cc g c t do v cc cytokines t o
ph n ng s ng vim.. Cc h h i ny do hi n t ng apoptosis lm
cho cc t bo t h y, c th
a
n s ng gan mn tnh. Khi chch
cho chu t th nghi m (c
i ch ng) Oxymatrine 30 pht tr c khi
gy cho chu t b lm ngh n gan, k t qu ghi nh n s t bo b h
i gi m thi u, ALT va AST c ng gi m h
ng k ( ALT 61% ; AST
73%). Oxymatrine ng n ch n ti n trnh apoptosis b ng cch tc
ng vo Fas v cc ligand Fas (World Journal of Surgery S 29
(Nov) 2005)
Tc d ng ch ng Siu vi gy S ng gan c a Oxymatrine :
Oxymatrine
c nghin c u v ho t tnh ch ng Siu vi trng gy
ng gan lo i C t i cc b nh vi n Trung Hoa t 1999. Khi chch cho
cc b nh nhn b s ng gan do Siu vi B, li u 600mg/ ngy : s l ng
siu vi trng gi m h v tnh tr ng s gan c ng
c c i thi n.
Oxymatrine
c ghi nh n l c tc d ng ch ng s ti l p
(replication) c a siu vi HCV khi th trong phng th nghi m trn mi
tr ng c y t bo (Chinese Journal of Liver Diseases S 9-2001).
Th nghi m t i Trung Tm Tr li u b nh Gan c a BV Amoy (2002)
trn 30 b nh nhn S ng gan di Siu vi B, cho chch 400 mg/ ngy
trong 3 thng ghi nh n l ng vi trng gi m r t r v gan
c ti t o
. Th nghi m, c
i ch ng, m i, n m 2004 trn 216 b nh nhn
ng gan do siu vi lo i B dng oxymatrine, chch hay u ng, trong
24 tu n cho th y k t qu r t t t (World Journal of Gastroenterology
10-2004). Th nghi m k ti p r ng ri h n, trn 144 b nh nhn
ng gan do siu vi B hay C, chia thnh 2 nhm,
i ch ng b ng

placebo, cho u ng 900 mg oxymatrine/ ngy trong 52 tu n

a
n
t qu l l ng siu vi trng B hay C
u m t h n (negative) khi
th nghi m v l ng ALT c ng tr v m c bnh th ng. Sinh thi t t
bo Gan c ng c i thi n r r t. Ngoi ra , trong m t nghin c u khc,
so snh ho t tnh c a oxy matri ne (dng chch) v IFN-a cho th y
oxymatrine c tc d ng t ng
ng v i nterferon trong vi c lm
gi m l ng siu vi m khng gy nh ng ph n ng ph
ch i
(Chinese Journal of Digestive Disorders S 5-2004). M t khc khi
dng oxymatrine chung v i lamivudine
tr s ng gan do siu vi, k t
qu tr li u t ng
ng v i vi c dng interferon chung v i
lamivudine.
Cc h p ch t
flavescens

c ch

Monoamine Oxidase trong R

Sophora

ch chi t t R Sophora flavescens b ng methanol c ho t tnh c

ch MAO n i c chu t th nghi m. Trong d ch chi t ny c 2
flavonoids l formononetin, kushenol F v cc h p ch t oxymatrine,
trifolirhizin v beta-sitosterol. Hai ch t c tc
ng IMAO l
formononetin ( c ch MAO-B n ng
IC50= 11.0 microM v c
ch MAO-A , IC50=21.2 microM) Kushenol F c ng c ch MAO-B
IC50= 63.1 v MAO-A IC50= 103.7 microM.(PubMed : PMID
15789750)

Tc d ng d

c h c c a Rutin :

he l m t trong nh ng nguyn li u chnh dng

ly trch Rutin. T
rutin trong n he kh cao, c th
n 34%. M t s ho t tnh sinh h c c a
he l do rutin.
Rutin cn
c g i d i kh nhi u tn nh Eldrin, Oxerutin, Quercetin-3rhamnoglucoside, Quercetin-3-rutoside, Rutosise, Sclerutin, Sophorin..
Rutin
c xem l m t ch t ch ng oxy-ha, m t ch t thu nh t cc g c t
do v l m t ch t ph c ha s t (Iron chelator). Rutin c tc d ng lm gi m
d v c a vi m ch v gi m
th m th u c a m ch mu, gia t ng s b n
ch c c a m ch mu do c tc
ng b o v ng n ng a huy t p cao, c m
mu. M t s nghin c u khoa h c ghi nh n rutin c th gip b o v c th
ch ng l i tc d ng gy h i c a asbestos (Free Radical Biology Medicine S
21-1996)., gip c th ch ng cc tc
ng gy
c h i cho t bo c a LDL
oxyha (British Journal of Pharmacology S 116-1995), b o v bao t
ch ng l i t c
ng c a ethanol (Genetic Pharma cology S 25-1994).
Khi dng thm trong ch
n u ng, Rutin cho th y c tc d ng b o v
DNA ch ng l i cc h h i gy ra b i cc ha ch t
c gy ung th gan.

Rutin cn
c dng chung v i trypsin v bromelain
tr s ng x ng
kh p (osteoarthritis) : Trong m t th nghi m, m i, c ki m sot b ng
placebo, 73 b nh nhn b s ng v au
u g i lo i osteoarthitis,
c cho
dng Phlogenzym (ch a 100 mg rutin, 48 mg trypsin v 90 mg bromelain)
hay diclofenac (Voltaren) 50 mg, m i ngy 3 l n trong tu n th 1, sau
ngy 2 l n trong cc tu n th 2 v 3. K t qu ghi nh n hi u ng t ng
ng n i c 2 nhm(Clinical Drug Investigation S 19-2000)
Khi th y gi i, Rutin cho m t genin l Quercetin , m t phn t glucose v
t phn t rhamnose. Quercetin c ho t tnh lm ch m nh p tim, gy gin
ng m ch vnh v t ng th tch tm thu.
Quercetin l m t flavonol
c nghin c u kh nhi u v ho t tnh
ch ng ung th . Trong 73 nghin c u, quercetin cho th y c kh n ng c ch
t ng tr ng c a m t s dng t bo ung th nh ung th bao t (FEBS
Letter S 260-1990), ung th mu (British Journal of Heamato logy S 791991). Li u tc
ng c a Quercetin
c ghi nh n l 1-50 microM.

Ho trong D

c h c c truy n ph

c h c c truy n Ph

ng

ng

ng :

ng phn bi t cc v thu c :

Hoi hoa m ( huai hua mi) (Flos Sophorae Japonica Immaturus)

c dng t i Trung Hoa t kho ng n m 600 Ty l ch.

thu c l n hoa ca Sophora japonica, thu ho ch vo ma h

tr c khi hoa n hon ton. Cy
c tr ng trong cc vng Liu
Ninh, H B c, H Nam, S n ng, An Huy. T i Nh t, v thu c
c g i l kaikamai v t i Tri u Tin l koehwami.
Hoi hoa m
c cho l c v
ng, tnh hn v tc
ng vo
kinh m ch thu c Can v
i tr ng.
Hoi hoa m c cc tc d ng :
'L ng huy t' v 'c m mu', dng tr cc ch ng lin h
n 'Nhi t-Th p' t i
i tr ng c xu t huy t, nh t l cc
ch ng ch y mu do Tr , v tiu ra mu; c ng dng
tr
th huy t (i ra mu), khi huy t (ho ra mu).
Th ng
c ph i h p v i Tr c b di p (ce-baiye)=Cacumen Biotae Orientalis
tr tiu, ti u ra mu,
xu t huy t t cung, th huy t v ch y mu m i..
2. '
ng Can' , dng tr au m t s ng
, chng m t xy x m do Can
nhi t gy ra.
1.

c h c c truy n Trung Hoa cn s

vo cc m c tiu khc nhau :

d ng cc d ng ch bi n hoa ho

- N he t i
gip lm sng m t;
- He sao, thiu
c m mu v sao t m m t
b Ph .
- (Qu He hay Hoi gic =Fructus Sophorae Japonicae,

c cho l

c hot tnh c m mu km h n n hoa, nh ng l i thanh nhi t t t h n

nn th ng
c dng
tr cc c c tr s ng. Qu c tnh 'ging Kh'
nn trnh dng khi c thai)
i Vi t Nam hoa v qu ho
c dng
xu t huy t, huy t p cao, tr s ng au..
3.

lm thu c c m mu, tr s t

u c n (Shan-dou-gen) =Radix Sophorae Tonkinensis

thu c l R cy Ho B c Vi t (Sophora tonkinensis = Sophora

subprostrata),
n
uc n
c chp trong Thi B o b n th o t n m 973
Nh t d c : Sanzukon ; Tri u tin : Santugn.
n
uc n
c cho l c v
ng, tnh hn, tc
ng vo kinh m ch
thu c Ph ,
i tr ng.
n
u c n c cc tc d ng :
Thanh nhi t, Tr
c do H a b c ln v tr cc ch ng s ng v au
ng.
Th ng
c ph i h p v i qu Ng u bng (Niu bang zi)= fructus Arctii
Lappae v R Ki t cnh (jie geng)= Radix Platycodi Grandiflori
tr
cc b nh v c h ng.
Thanh 'Ph ' : tr ho do Ph -nhi t.Tr cc ch ng hong
n do Nhi tTh p
i Vi t Nam : Ho B c vi t
ng b ng cch s c u ng.

c dng tr s ng c h ng, s ng chn

4.

Kh

thu c l R Sophora flavescens,

c ghi trong Th n Nng B n
th o.
Nh t d c : Kujin ; Tri u tin : Kosam.
Kh sm
c xem l c v
ng, tnh hn, tc
ng vo kinh m ch
thu c Tm, Can, Bng quang,
i v Ti u tr ng.
Kh sm c
c tnh :

sm (Ku shn)= Radix Sophorae Flavescentis.

Thanh nh t v kh Th p th ng dng tr cc ch ng ki t l , huy t

tr ng c a ph n , hong
n , s ng au.
Tr Phong, Di t trng, tr ng a : dng trong cc tr ng h p l ng a
ngoi da do nhi t-th p; tr ng a ngy n i b ph n sinh d c.
Thanh nhi t v gip ti u, tr cc ch ng b t n do Nhi t-th p n i Ti u
tr ng, i ti u au g t.
Li u th ng dng 3-15 gram, c th
n 30 gram n u ch bi n thnh
ng savon hay thu c thoa ngoi da.
i Vi t Nam : Kh sm
c dng
tr ki t l , ch y mu trong ru t,
i tiu ra mu. N c s c R dng r a tr ng a ngo i da. B t r tn m n
dng tr n v i gluose v acid boric
tr s ng m
o do nhi m
Trichomonas. .

c tnh v

an ton :

Theo Ch D c Th c a C ng Ha Nhn Dn Trung Hoa, li u t i a khi

dng R Kh sm hay R S n
u, dng u ng, cho ng i l n l 9 gram/
ngy. Li u gy
c l 30 gram. Li u cao Kh sm c th gy h h i th n kinh
co gi t, nh t l n i tr em.

Li u LD50 c a Oxymatrine
c xc nh l 521mg/ kg (theo Zhu
Youping trong Chinese Materia Medica: Chemistry, Pharmacology and
Applications)

Ti li u s

d ng :

Natural Medicines Comprehensive Database (Pharmacist's Letter)

Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky & Andrew
Gamble)
The Pharmacology of Chinese Herbs (Kee Chang Huang)
Medicinal Plants of China (J. Duke & Ed Ayensu)
Oxymatrine, Update on Clinical Effects and Safety (S. Dharmananda)
The A-Z of Garden Plants (Bay Book)
Encyclopedia of Herbs (Deni Bown)

LAN HU (AMARYLLIS)
Cy hoa..trong ho ngoi t i ?
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Ca dao Vi t Nam c nhi u cu ni

n Lan Hu , dnh
nh d u
nh ng m i tnh khng tr n v n, xa nhau nh ng v n th ng nh :
' Lan Hu s u ai Lan Hu ho
Lan Hu s u tnh.. trong ho ngoi t

i..'

Nh c s Ph m Duy
a cu ca dao ny vo b n nh c 'Th
ngn n m' ph i h p v i cu :

ng hoi

' Tc mai s i v n s i di
y nhau ch ng
ng..th ng hoi ngn n m'
Ngoi ra ca dao c ng vi t :
'
c g Lan Hu
c g qun t snh ng

m ch i
i thuy n quyn..'

Theo truy n th n tho i Hy l p : Amaryllis l tn c a m t nng tin

trinh b ch, nht nht v e th n nh ng c m t quy t tm r t cao.Nng
em lng yu Alteo, m t chng ch n c u
p trai nh ng tm h n l i s t
v Nng th r ng s chung th y cng chng.. Nh ng tnh yu l i khng
n gi n.. Chng tuy h h ng v i tnh nng nh ng cho bi t chng ch thch
c
c bng hoa m i, ch a bao gi c trn tri
t ! Sau khi h i Th n
Delphic Oracle, Amaryllis dng m t m i tn b ng vng t
m th u tim
mnh ngay tr c c a nh Alteo. Nng t
m xu t 30 m,
mu t tim
nh di trn chi c o chong tr ng..v sau cng Alteo nh m c a
tm
th y m t bng hoa
th m..m c ra t mu c a tim nng Amaryllis..
Amaryllis t i Hoa K l tn g i m t loi hoa r c r nh t trong nhm
hoa c hnh loa-kn (trumpet), hoa n g n nh th ng xuyn trong cc
ngy l nn r t
c a chu ng..
Tuy g i l Amaryllis, nh ng th t ra cc cy hoa (c ), g c t Nam M
ny l Hippeastrum. Amaryllis chnh th c, g c t Nam Phi..cn g i l
naked ladies, l m t cy hoa tr ng ngoi tr i.. Hippeatrum v Amaryllis
u thu c gia nh th c v t Amaryllidaceae.

Amaryllis belladonna (=Brunsvigia rosea) ; Belladonna lily, Naked Lady

. Cy hoa ch u
c th i ti t mt l nh c a cc ti u bang Washington
v Oregon. N vo thng 8, hoa m c thnh chm 4-12 hoa, mu h ng
,r t
p v th m.
Hippeastrum, c r t nhi u d ng lai t o,
c bn d i tn Giant
amaryllis hay Royal Dutch amaryllis (tuy khng tr ng t i Ha lan).
Nh ng ch ng tr ng ngoi v n hoa th ng n vo ma xun; cn
nh ng ch ng tr ng trong nh, hoa n sau vi tu n vi c xu ng
t..
(Mu n amaryllis n theo thch, c n gi c n i m v t i
n khi c
, sau vi v chuy n cy vo n i bng mt, khng kh khng qu
kh. T i nhi u khi cy v a c l. Khi hoa
n ch t i phn nh hai
tu n m t l n)
Vi ch ng hippeastrum
c s c t i Hoa K : 'Candy cane'; 'Lady Jane'
(hoa mu
salmon, s c tr ng); 'Picotee' (hoa tr ng, vi n
) 'White
peacock' (hoa tr ng, i, r t th m)

c tnh th c v t :
Hippeastrum equestre ( Lan Hu , Loa kn

, N ng Tr

ng S n)

Cy c ngu n g c t Nam M . C n hnh lo i c hnh c u, l n, mu

nu, c ph n c ng n. L m c thnh 2 hng, 4-5 ci, d y
c sau khi
hoa tn. L hnh gi i h p, thun nh n
nh. C m hoa m c t
nh c ,
gi a m l, trn m t cu ng chung m p, trn, th ng, mu xanh bng,
di 30-40 cm, nh mang 2-5 hoa. Hoa kh l n c cu ng ng n. Cnh
hoa dnh l i thnh ng ng n, mu
t i, c v y. Qu thu c lo i nang,
hnh c u.
Cc ch ng lai t o c hoa mu s c khc nhau nh
- H. equestre
- H. equestre
- H. equestre
vi n tr ng.
- H. equestre
mu xanh.

var. alba : Hoa mu tr ng.

var. splendes : Hoa mu
, cu ng di.
var. fulgidum : Hoa mu vng cam t i, mp cnh c
var. major : Hoa l n mu vng cam t

i, g c cnh hoa

Hippeastrum reticulatum (Lan Hu m ng)

Cy c ngu n g c t Brazil,
c du nh p vo Vi t Nam,
c tr ng
kh ph bi n t i L t. C hnh g n nh hnh c u c c ng n n i
nh.L xu t hi n cng lc hoa n , d ng thun di. L d y c gn n i
t r, to, mu xanh bng. Hoa m c thnh c m d ng tn trn m t
cu ng chung to, m p m c th ng di 30-40 cm; nh mang 3-6 hoa. Hoa
n
n 30 cm, c cu ng di, cnh hoa mu h ng c cc s c
d c
theo thn.

Thnh ph n ha h c :

Amaryllis belladonna ch a cc alkaloids lo i lycorine nh amarbelli

sine, lycorine, pancracine, vittatine, 11-hydroxyvittatine v
hippeastrine. Ngoi ra cn c acetylcaranine, ambelline..
Cc alkaloids ny c tnh khng sinh (Phytochemistry S 65-2004).

Hippeastrum c ch a cc lectins c ho t tnh gy k t t v i nhi u

mannans c a n m men, nh ng khng k t t alpha-D-glucans (nh
dextrans v glycogen)
Hippeastrum vittatum (Lan Hu Barbados=Barados lily) ch a cc
alkaloids Galanthamine, haemanthamine, hippacine, hippadine,
hippa gine hippeastrine, lycorine, tazettine, vittatine.. v flavonoids
nh kaempferol-3-O-glycoside (Ethnobotanical databases - J. Duke)

c tnh v cch dng :

Cc alkaloids trong Lan Hu
ang
c nghin c u v m t s tc
c h c. Trong s cc alkaloids, lycorine (tn c Narcissine) l ch t
ch nh t. Narcissine
c c l p vo 1578, l m t alkaloid r t b n.

ng
c
n

1920, narcissine
c ch ng minh l c cng c u trc v i lycorine, trch t
Lycoris radiata, v t
tn narcissine b b .
Lycorine l m t alkaloid lo i isoquinolone (chuy n ha t phena
thridine), c phn t l ng 287.32, c cc ho t tnh sinh h c lo i cholino
mimetic; c ch ho t tnh sinh h c c a men acetylcholinesterase.
Cc ho t tnh c a Lycorine :
Tc d ng ch ng siu vi trng : Lycorine c ho t tnh c ch
ho t
ng ti l p c a siu vi trng HIV-1, khi th trn dng t bo
MT4.(Planta Medica S 70-2004). Lycorine c ch s pht tri n c a
siu vi trng coronavirus gy b nh SARS (Severe Acute Respiratory
Syndrome) li u EC50 (Effective Concentration) = 15.7 +/- 1.2 nM
v ang
c nghin c u thm
lm thu c tr SARS (Antiviral
Research S 67-2005)
Tc d ng ch ng s ng-vim : Lycorine c ch s s n xu t TNFalpha (tumor necrosis factor) n i cc
i th c bo c a chu t th
nghi m; c ch ti n trnh sinh t ng h p proteins. V TNF-alpha l
t ch t cyto kine c n b n
u ha ti n trnh s ng vim nn
lycorine c tri n v ng
c dng lm thu c ch ng s ng, tr th p
kh p (PMID :11218731)

Galanthamine, c ng l m t ch t c ch cholinesterase,
tr b nh Alzheimer (xem bi Th y tin).
Ho t tnh ch ng ung th

c dng

Hai alkaloids acetylcaranine v ambelline, ly trch t c n hnh

Amaryllis belladonna c ho t tnh di t t bo ung th leukemia khi th
trn dng t bo P-388 lymphocytic leukemia (n i chu t) (Journal of
Natural Products S 47-1984)

Lan Hu trong
Theo ng d
, tiu th ng.
Thn hnh
ng.

Ti li u s

ng d

c:

c: C c v ng t cay, tnh m c
c dng gi nt

c, c tc

p c m mu v tr t n th

ng 'tn
ng khi t

d ng :

Pharmacodynamic Basis of Herbal Medicine (Manuchair Ebadi).

The A-Z of Garden Plants (Bay Books)
Phytochemical and Ethnobotanical Databases (James Duke)

..

Cy hoa D H P
n v thu c H U PHC
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Magnolia , thu c Gia nh th c

t Magnoliaceae l m t trong
nh ng cy hoa r t
c a chu ng
i Hoa K . Gi ng Magnolia c
kho ng 128 loi, a s l nh ng cy
c l xanh quanh n m. Magnolia m c
nhin t i chu, ng Nam Hoa
, Nam M ..nh ng ch c 6 loi l
th sinh t i M . Magnolia c th l
t cy lo i
i th cao
n 30m
ho c m c thnh b i phn nhnh
nhi u thn c th cao
n 15m ,
nh ng thng th ng ch cao kho ng
3-6 m. Magnolia cho hoa r t
p,
th m v mu s c thay
i ty loi : t tr ng
n h ng,
,
m v t
vng nh t, vng chanh
n vng t i. Trong s cc loi cho hoa
p cn c
nh ng loi cung c p nh ng d c li u ng ch ..

A. Cy hoa Magnolia :
Khi ni
n Magnolia, cc nh tr ng hoa t i California v Arizona ngh
ngay
n Magnolia grandifolia v y l cy hoa r t ph bi n, l t i, hoa to,
p, ch u
c nng nhi t v
t m nh ng c ng c n s ch m sc.; tuy
c
xem l cy tr ng bn ven
ng hay trn th m c , nh ng r th ng lm
ng
ng i..v bng cy lm c m c khng
u..
Trong s nh ng Cy Magnolia
t n i ti ng ng ch nh :

c tr ng lm cy hoa c nh c nh ng cy

Magnolia grandiflora = M. foetida (D H p hay Sen

t) , cn c
nh ng tn khc nh Bull Bay, Magnolia grande fleurs.

Cy c ngu n g c t Nam M ,
c tr ng kh ph bi n t i B c chu, k
Vi t Nam (t i cc t nh mi n B c v Trung). Cy thu c lo i thn m c, l
xanh quanh n m, phn cnh nhi u. Cnh non v ch i c lng. L thun
hnh b u d c, dy, mu xanh
m, m t trn nh n bng, m t d i c lng
mu nu xm. Hoa l n, mu tr ng, th m Cnh hoa 1-12 chi c l n, dy
lm nh lng thuy n, x p p st nhau, m xo r ng, nhi u nh ..Hoa n
vo ma h thu, r t thch h p n i v n c nh.

Magnolia coco = M. pumila ( D h p nh hay Tr ng g nh )

Cy ngu n g c t Trung Hoa, tr ng lm c nh n i

n, cha.. Cy thu c
lo i b i cao 1-4 m, phn cnh nhi u. L hnh tri xoan, thun, nh n c hai
u, nh n, mu xanh bng m t trn, xanh nh t pha vng m t d i.
Hoa m c
n
c nch l, c cu ng c ng l n. Cnh hoa lc non h i xanh
sau thnh tr ng. Hoa r t th m , n quanh n m..

Magnolia sieboldii :

Ngu n g c t Nh t,
c nh p vo Hoa K n m 1897, i khi cn
cg i
l M.parviflora hay Oyama Magnolia. Cy thu c lo i b i nh , cao 3-4m, n
hoa m c th ng, sau n hnh ci chn 7,5-10 cm hoa tr ng, mi h ng
ng t ngo. Hoa c th n ko di t gi a thng 7 sang cu i thng 8. R t
c a chu ng t i cc Ti u bang Ty-B c.

Magnolia denudata (M.heptapeta):

Ngu n g c t Trung Hoa, cn g i l Yulan Magnolia, thu c lo i cy r ng l,

cao
n 10m khi tr ng thnh, th ng n nh sau 15 n m, cnh pht
tri n r t hi ha v l m t trong nh ng loi magnolia cho hoa s m, hoa n
vo thng Ba, l n c 15 cm d ng chn chalice, cnh hoa mu vng xanh
khi m i n v sau nh t d n chuy n sang mu tr ng. Qu mu nu, di
ch ng 10-12cm, chn vo ma thu cho th y nh ng h t mu x m. Yulan
Magnolia
c tr ng t i Trung Hoa t h n 2000 n m, t i cc sn cha v
l bi u t ng cho s tinh khi t .

Magnolia acuminata :

Cn
c g i l Cucumbertree magnolia, c th m c cao
n 12m, Hoa
th m, nh c 5-10 cm, mu vng r t
p. Cy
c cho lai t o v i
M.denudata
c nh ng ch ng cho hoa l n, r t
p nh 'Butterflies' (hoa
vng l n 12 cm), 'Elizabeth (hoa vng , 18 -20cm)

Magnolia stellata :

Cn g i l Star magnolia, m t trong nh ng magnolia r t

c a chu ng
i Hoa K , thu c lo i cho hoa n s m. M c thnh d ng b i cao kho ng 67 m. Hoa th m ng t ngo mu tr ng nh ng c ng c nh ng ch ng cho hoa
ng nh t..

B. Magnolia : V thu c
Nh ng cy Magnolia chnh dng
lm thu c g m :

Magnolia officinalis (hay

M. biloba) :
c d ng
lm thu c g i l
u Phc

I.

(Hou Po) : M. officinalis, thu c lo i cy r ng l, m c r t l n, v thn

mu tm nu, cao
n 25m; L m c so le c cu ng to, phi n l
thun l n kho ng 20-40 cm X 10-20 cm. Hoa mu tr ng cream
(trung bnh sau 15 n m), th m , c 15-2,5 cm. Qu lo i kp hnh
tr ng di 10-12 cm ( loi M.biloba ch khc
m :l lm xu ng
chia lm 2 thy)
Magnolia liliflora, M. biondii v M. denudata : N hoa ph i kh dng
lm thu c d i tn Tn Di hoa (Xin Yi Hua) : M. liliflora, cn g i l
Lily Magnolia, cy r ng l, cao
n 4m cho hoa pha trong mu
tr ng, bn ngoi tm nh t, n ma xun sang
n h t ma h.

Thnh ph n ha h c

Cc ho t ch t chnh trong
v alkaloids :

cy Magnolia officinalis l nh ng tinh d u

1. Thnh ph n tinh d u (1%) chnh (thu c lo i nh ng h p ch t

phenolic) Magnolol (0.03%), Allylmagnolol, Machiolol,
Tetrahydromagnolol, Isomagnolol v Honokiol.
2. Alkaloids chnh : Magnocurarine(0.07%), Maghoflorine v
Tubocu rarine.

Cc ho t chnh trong
hoa Magnolia liliflora v M.biondii.. l tinh d u
trong c Eugenol, Safrole. Cineol, alpha-pinene, Chavicol methyl
Pinoresinol dimethyl ether, Citrol v Anethol.. Ring trong M. biondii cn c
Fargesin v trong M.liliflora c cc flavonoids glycosides ; Trong khi L c
ch a cc alkaloids: Salicifoline v Magnocurarine..
Trong l c a M. grandiflora c nh ng Sesquiterpinoids ph c t p nh
Magnograndiolide..
Trong l c a M. obovata c nh ng alkaloid lo i apomorphine c ho t tnh
khng ti u c u nh N-acetylanonaine, N-acetylxylopine, N-formyl anonaine,
Liriodenine v Lanuginosine..
II.

c tnh D

ch c:

C nhi u nghin c u v
c tnh d c h c c a cc ho t ch t trong
Magnolia officinalis , nh t l c a Magnolol v Honokiol :
1. Tc d ng khng sinh :

Nghin c u t i H Y Khoa Kaohsung, i loan ghi nh n ho t tnh

khng sinh c a Honokiol v Magnolol, n ng
t i thi u c ch (MIC = 25
microg/mL) ch ng l i cc vi khu n Actinobacillus actinomycetem conco
mitans, Porphyromonas gingivalis, Prevotel intermedia, Micrococcus luteus v
Bacillus subtilis , nh ng khng c tc d ng khng sinh (MIC> or=100
microg/mL) i v i Shigella Flexneii, P. vulagaris, E. coli.. Cc th nghi m cho
th y tuy Honokiol v Magnolol khng m nh b ng Tetracy cline, nh ng c
nh ng tc d ng di t trng r r t v i cc vi khu n gy b nh nha chu.
(Phytotherapy research S 15/2001- PubMed :11268114).
2. Tc d ng b o v

b p th t Tim c a Honokiol :

Honokiol
c cho l c ti m l c m nh h n alpha-tocopherol
n
1000 l n trong vi c c ch lipid peroxidation n i ty th c a chu t. Nghin c u
i Khoa Gy m, BV Taipei Veterans General Hospital, Taiwan trn chu t
gy m b ng urethane, cho th y Honokiol nhi u li u th nghi m khc nhau
c nh ng kh n ng b o v b p th t tim ch ng l i cc t n th ng do ngh n
ch v c ng lo i tr d c s r i lo n nh p n i tm th t khi c s ngh n tim.
(Planta Medica S 62-1996- PubMed 9000881)
3. Ho t tnh ch ng n m c a Magnolol v Honokiol :

Magnolol v Honokiol l hai h p ch t lo i neolignan co ho t tnh

ch ng m t s n m gy b nh n i ng i nh Trichophyton mentagrophytes,
Microsporiun gypseum, Epidermophyton floccosum, Aspergillus niger,
Cryptococcus neoformans v Candida albicans n ng
t i thi u c ch MIC
(minimum inhibitory concentrations) trong kho ng 25-100 microg/ml
(Archive of Pharmaceutical Research S 23-2000- PubMed 10728656
4. Tc d ng t o apoptosis n i c

tr n h

tim m ch :

Magnolol
c nghin c u v tc d ng trn ti n trnh t o ch ng
trnh cho t bo t hy (apoptosis) n i cc t bo c tr n h tim m ch
(vascular smooth muscle cells=VSMCs) n i chu t : Magnolol lm gia t ng
ho t tnh caspase-3 v caspase-9
ng th i gi m ti m l c ty th (Deltapsi
(m). N ng
cc t bo B-cell leukemia/lymphoma-2 (Bcl-2) s t gi m t ng
ng v i n ng
magnolol s d ng . K t lu n ghi nh n Magnolol t o ra ti n
trnh apoptosis n i VSMs qua
ng t h y c a mitochondria, hi u ng ny
c trung chuy n b ng s gy gi m
u ha n ng
protein Bcl-2, x y ra
in vitro l n in vivo. Do Magnolol
c xem l c ti m n ng dng lm
thu c m i ch a atherosclerosis v re-stenosis. (PubMed 12898128- National
Defence Med Center-Taiwan July 2003)
5. Ho t tnh ch ng s ng vim c a Honokiol trn cc t

bo

neutrophils :
Nghin c u t i H Y Khoa National Yang-Ming, i B c Taiwan ghi
nh n Honokiol c kh n ng b o v ch ng l i cc th ng t n do ngh n mu

i no, cng v i tc d ng c ch s t o thnh cc loi -phn ng oxy n i

cc neutrophils b ng cch
u ha cc h th ng men sinh h c lin h
n
cc ti n trnh ph n ng v i oxygen nh cc men NADPH oxidase,
myeloperoxidase, Cyclooxygenase v GSH peroxidase.. (European Journal of
Pharmacology S thng 8-2003).
Theo Kee Chang Huang (The Pharmacology of Chinese Herbs):
Magnolol c ho t tnh ch ng s ng, c th lm gi m m c prostaglandin E2
(PGE-2) v leukotrien-B4 (LTB4) trong d ch ph i c a chu t
ng th i c ch
c s t ng h p thromboxane-B2(TXB2). Trong nh ng nghin c u trn
chu t bnh th ng v chu t b c t b tuy n adrenal, Wang J.P ghi nh n
magnolol c tc d ng ch ng s ng v ch th ng n i c hai lo i chu t, do
hi u ng ch ng s ng khng ph i l do gia t ng ho t
ng c a corti costerone
hay do s ti t cc hormone lo i steroid t tuy n nang th ng th n, m c
do s lm gi m n ng
cc ch t trung chuy n eicosanoid.
6. Tc d ng

c ch

giai

n metastasis c a b

u ung th

Nghin c u t i H D c Gifu, Nh t (Thng 9 n m 2003) cho th y

Magnolol c ho t tnh khng metastasis kh m nh. Kh n ng
c th
nghi m trn cc tr ng h p ung th gan v t t ng ki u m u dng cc t
bo lymphoma L5178Y-ML25 v tr ng h p ung th ph i
t bi n dng t
bo melanoma B16-BL6 : khi chch qua mng phc toan chu t th nghi m
cc li u magnolol (10 mg/kg) tr c v sau khi c y t bo ung th cho th y
magnolol c ch
c metastasis t bo ung th ph i, ng n ch n
cs
sinh s n c a cc t bo ung th ..(Phytotherapy S 17-2003)
7. Kh

n ng tr bnh Ki t l do amib :

Magnolia
c dng l m thu c
tr ki t l amib t i cc BV Trung
Hoa : trong m t th nghi m trn 46 b nh nhn : 43 kh i b nh hon ton, 2
thuyn gi m, a s cc tri u ch ng m t d n sau 3 ngy dng thu c v k t
qu th nghi m m tnh (h t amib trong phn) sau 5 ngy
u tr .
8.

c tnh v

an ton :

Dng qu li u c th gy ra t li t h h p : Li u LD50 n i chu t nh t

l 6.12 +/- 0.04 g/kg (khi chch qua mng phc toan). V n i mo l 4.25 +
/ -1.5g/kg (chch t nh m ch)

C. Magnolia trong

ng Y :

ng Y c truy n s d ng Magnolia
phc v Tn Di hoa
1.

u phc : (Hou po)

ch bi n thnh 2 v thu c chnh

u phc l
Magnolia officinalis hay M. bilola , thu ho ch n i cc
cy t 15-20 n m tu i, trong cc thng 4-6, ph i kh. (T i Trung hoa :
Magnolia m c nhi u T xuyn, H b c, Tri t giang, Giang ty..)
Koboku,

thu c
c ghi trong Th n nng b n th o ( Nh t d
i hn g i l mubak).

u phc
c xem l c v
ng, cay; tnh m tc
ch thu c
i trng, Ph , T v V ..

c g i l

ng vo cc kinh

u phc c nh ng tc d ng :

Kh i
ng s di chuy n c a 'Kh ', bi n
i 'Th p', ph ' ' :
c dng
khi Th p gy r i lo n n i T v V hay trung tr ng h p th c ph m b
gy ra cc tri u ch ng nh
au t c ng c, b ng d i, c c m gic
y b ng, n khng ngon, i m a v tiu ch y. H u phc
c ph i
p v i Kh ng tru t (cang-zhu= Rhizoma Atractylodis) v Tr n b
(chen-pi= Pericarpium Citri Reticulatae)
tr cc ch ng y, c ng
bao t , chua acid, bu n nn v i m a. N u au b ng do n khng
tiu, H u phc
c dng v i Ch k (zhi-ke=Fructus Citri Aurantii).
Lm m v bi n
i ' m', d n cc ngh ch Kh xu ng : dng
tr kh
kh, do
m t c, ho v t c ng c. H u phc dng chung v i To
nhn v Ma hong.

Hoa Magnolia officinalis hay

u phc hoa (hou po hua)
c xem l
c v cay, tnh m v th m. C nh ng tc d ng tr li u nh v nh ng y u h n
v tc
ng ch y u vo Th ng tiu v Trung tiu v
u ha Can Kh,
th ng dng
tr cc ch ng au t c ng c, au bao t do m t qun bnh
gi a Can v V . Li u dng t 3-6 gram.
2. Tn Di hoa (Xin yi hua) (Barbarian Bud)

thu c l
hoa c a cc cy Magnolia liliflora, M. biondii hay M.
denudata, thu hi vo
u ma xun khi hoa ch a n hon ton. Nh t d c
i v thu c l Shini v Tri u tin l Sinihwa.
thu c, ghi chp trong Th n Nng B n th o,
c xem l c v cay,
tnh m tc
ng vo cc kinh m ch thu c Ph v V , c nh ng tc d ng :

Tr c
c Phong-Hn v lm thng thot
ng th qua m i : th ng
c dng
tr cc tr ng h p ngh t m i, ch y n c m i, khng
ng i th y mi, v cc ch ng nh c
u lin h

Tc d ng tr li u ty thu c thm vo cc d
Tn, B c H, Hong C m..

c th o cng s

d ng nh

i Trung Hoa, ngoi nh ng d ng thu c vin v thu c s c, v thu c cn

c ch t o d i d ng d u thoa, thu c xng.

Ti li u s

d ng :

Chinese Herbal Medicine Materia Medica (D.Bensky).

The Pharmacology of Chinese Herbs (Kee Chang Huang)
Oriental Materia Medica (Hsu)
Medicinal Plants of China (J.Duke & A Ayensu)
Chinese Natural Cures (Henry Lu)
Cc t p ch : National Gardening (April 1998), Garden Gate S
43/2002).The Oregonian ( May 1997 & March 2003)

Anh

u MAI khng n ..
u bi t Xun v hay ch a..
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Cng v i o, Mai
c xem l m t cy hoa bi u t ng cho ma Xun
v l m t cy hoa ..khng th thi u
ch ng trong nh , by bn bn th
i khi T t
n (nh t l t i mi n Nam Vi t Nam)..
Hoa mai
c x p h ng
ng
u trong 't h u' : mai, lan, cc, trc..
n lo i cy
c xem l qu, l 'b n' v i Ng i v c ng
c cc v n
nhn, ngh s v nh th , v h a nhi u nh t..
Hoa mai thu n khi t v thanh tn
c dng lm bi u t ng cho
ng i qun t , ngo i di n kh c kh , nh ng tm h n su s c, c i cht
lng m n..Cao b Qut t ng vi t : ' Nh t thn..
th bi mai hoa' ( i
ng i, ch ci
u tr c ..hoa Mai..)
Thi ca Vi t Nam c r t nhi u bi th v nh hoa Mai v cnh Mai nh
' Hoa mai b c v tr ng t
Bng trc th a b i gi lay..'
(Nguy n b nh Khim)
'Mai c t cch, tuy t tinh th n..'
(Nguy n Du)
' Trung hi u v n trn hai kh i ng c..
Thanh cao ph tr ng m t cnh ..mai'
(T n : T v nh)

'Em
ng n ng mnh d i khm ..mai
n nhnh s ng
ng..l hoa r i..'
(Th L )
v
'

n tr ng ngn mai tho ng gi xun

Mu trinh e l gi n c n..'
( V hong Ch ng : Th Say)

n ch ng v ngh thu t h i h a c a Trung Hoa xem Mai nh

bi u t ng c a s cao qu, trn tr ng :
Cc nh danh h a nh Tr ng Nhn v mai b ng m c n c,
l i
nh ng b c tranh en tr ng tuy t
p ; V ng
n (th i Minh) chuyn v
Mai Ty H (Hng chu).. v trong l a Hng chu c ng ti m n nh ng
cnh Mai..; Th ch o lun c Mai trong cc b c v truy n th n v
c
bi t nh t c l l T ng huy Tn (1108-1135), m t nh Vua..ham ch i
n
t c ngai vng.. Vua ch m nhan s c v..hoa Mai,
l i b c tranh
c o 'Kt ng s c
u trn cnh Mai',
c xem l bu v t v hi n
c tr ng by t i Vi n B o Tng Ngh thu t Boston..nh m t bi u t ng
cho ngh thu t h i h a c
n Trung Hoa.
Cc thi s Trung Hoa c nh ng bi th tuy t tc nh

'.. M c v xun tn, hoa l c t n

Ti n nh t c d nh t chi mai..'
(Mn Gic Thi n s )
( Ch ng i xun tn hoa r ng h t.
m qua, sn tr c m t cnh mai)
hay
' Kim h h nhn xuy ng c ch
Giang thnh ng nguy t..l c mai hoa'
v bi t bao bi khc n a..
ph ng di n th c v t v d c h c, tn g i dnh cho Mai nh Mai
vng, Mai T qu, Mai ch m th y.. B ch mai.. bao g m nhi u cy thu c ba
gia nh th c v t khc nhau .

1- Mai vng =
Hu nh mai
Tn khoa h c :
Ochna integerrima,
th c v t
Ochnaceae.
Cn
c g i l
p mai (l p hay sp
ong, mu vng t i
a hoa
c so
snh v i mu sp,
c thuy t cho r ng..
p nguy t l thng
ch p, v l p mai l
lo i mai cho hoa n
vo m t l n vo thng ch p)
y l cy hoa

c th, bi u t

ng cho T t t i mi n Nam Vi t Nam.

Cy m c hoang d i trong cc khu r ng mi n Trung v mi n Nam Vi t

Nam, r t d tr ng t Qu ng Tr
n C Mu. Vng bin gi i Lo-Vi t
(Th ng
c- Qu ng Nam) c nh ng r ng mai r t l n.
Mai vng
c xem l loi cy c a n
, Mi n
n, Bn
o M lai v
ng d ng.. cy thch h p v i cc vng r ng ci v r ng th a, m cao
d i 1200m
Sch s Vi t ghi chp, th i
ng ng i Vi t t i Giao chu phi
ti n c ng cho Tu cy Mai vng vo m i d p T t (?)
Cy thu c lo i ti u m c, trung bnh, cao 3-7 m, phn cnh nhnh
th a, di. L
n khng lng, m c cch, mu xanh nh t bng, m m, mp
l c r ng c a nh . Hoa m c thnh c m , t o chm nh
nch l, c
cu ng ng n. Hoa c 5 cnh i mu xanh bng, khng khp kn
che n .
Trng hoa m ng t 5-10 mu vng t i (hi n nay cc nh v n t o
c nhi u gi ng mai c hoa c
n 20 cnh trng), d r ng . Hoa c
nhi u nh , b u hoa c 3-10 mi, m i mi l m t non. Qu thu c lo i h ch
qu .. Cy ra hoa trong cc thng 1-4
i Vi t Nam cn c loi Mai vng th m (Ouratea lobopetala, h
Ochnaceae) , m c thnh b i, hoa vng r t th m, th ng g p t i cc t nh
mi n Trung.

Mai vng t
c s d ng lm d c li u, tuy nhin v thn c ng
c
dng lm thu c b , ngm r u
tr gip tiu ha. L non
c dng n
ng thay rau t i Lo v Kampuchea.
Nh ng nghin c u m i t i H Chulakongkorn (Bangkok, Thi Lan) ghi
nh n trong v non c a Mai vng c nh ng flavonoids nh 6''-hydro
xylophirone B v beta-glucoside c a ch t ny..(Journal of Natural Products
65-2000); trong l c ng c nhi u flavonoids khc g i chung d i tn
ochnaflavones (Phytochemistry S 56-2001).
Ngh

thu t th

ng Mai

n T t :

Ng i yu hoa, nh t l t i mi n Nam Vi t Nam, v n thch

c th
lm m t cnh mai n
p v khng ho r ng trong tr n 3 ngy T t.
Ph ng th c ch m sc Mai
c nng ln hng ngh thu t c u k ,
mu n c cnh Mai v a ph i qua nhi u cng
n nh :

ng

Tr y l Mai : Kho ng t

14-15 thng Ch p (m l ch) c n tr y l

nh ng cnh no ch a ra l c ( n con ch a xu t hi n t i cc nch
l); t 18-19 c n tr y l nh ng cnh ra l c. Ngy 23, cc cnh
mai c n bung my ,
l cc chm n nh .
Thc Mai : Nh ng cy Mai ra n ch m, n hoa cn qu nh : c n
thc cho mai n bng phn ur ( 5 gram trong 20 lt n c)
-N un
ngy 2 l
-N un
n.
-N un
n.

mai ch a l n b ng h t
u xanh vo ngy 25 : c n t i
n.
hoa khng b ng h t b p vo ng y 27, c n t i ngy 3
ch a b ng h t

u ph ng vo ngy 29, c n t

i ngy 4

Mai c t cnh : Nn c t cnh Mai vo bu I chi u, c t xong ngm

ngay vo n c. Ngy hm sau nn h g c c t

n chy xm,
n
khi n hoa r xu ng, r i em ngm n c, ph i s ng qua m..
Sng hm sau, cnh s ph c h i..

u Mai ch m n ( n ngy 30, cnh c m bnh, ch a c n ) c th

dng n c pha ch theo 70% n c l nh + 30% n c si,
c m cnh ,
gip kch thch cnh mau t o n hoa..
( theo L thanh Hng, Viet Tide Xun Gip Thn)

2- Mai T
Mai

Qu =

Tn khoa h c :
Ochna atropurpurea,
th c v t
Ochnaceae
Cy thu c lo i
ti u m c, cao 1-5m.
Thn t phn nhnh,
tn th a nh ng l
c xum xu. Cnh
non mu hung
. L
ng, dy, hnh b u
c, mu xanh bng;
mp l c r ng c a
khng
u, r ng c
th c 1 gai nh n
nh . Hoa m c thnh
m, tuy t hoa. Hoa
nh lc
u mu vng, c 5 cnh i mu xanh, c ng, sau hoa chuy n
sang mu
ta. Trng hoa mau r ng. Hoa c nhi u nh . Qu c nhn
ng x p t 1
n 5 chi c khng cu ng quanh
hoa. Qu
l i kh b n
trn cy.
Mai T Qu
c a chu ng do hoa
p v qu kh
c s c.
l 't qu' (b n ma) v cy c qu g n nh quanh n m..

cg i

i vng Ty B c Hoa K c loi Ochna serrulata (Ochna multiflora) c

nh ng
c tnh t ng t nh Mai T Qu Vi t Nam. Cy
c g i l Bird's
eye bush hay Mickey mouse plant. Cy m c thnh b i cao t 4-8 ft. L
thun di, c 2.5-7.5 cm, bng, mp c r ng c a
u, ma xun mu
ng nh t, sau chuy n sang xanh
m. Hoa n s m vo ma h, nh .
Khi cnh trng mu vng r ng, cnh i chuy n sang mu
, r i sau 5
hay 6 qu nh mu xanh nh ln t vng trung tm mu
, v qu
I
sang mu en, t ng ph n v i cnh i v n gi mu
(lc ny hoa c
ng m t hay tai c a chu t)

3- Mai ch m th y = Mai chi u

th y
Tn khoa h c : Wrightia
reliogiosa, thu c h th c v t
Apocynaceae

Cy c ngu n g c t i
i mi n Nam Vi t Nam.

ng Nam ,

c tr ng lm cy c nh t lu

Cy thn m c, x x, phn nhi u cnh nh , m nh c lng m m, d

n v t a. L m ng, hnh thun, hay tri soan nh n
nh, g n nh
khng cu ng, mu xanh bng, di 3-6 cm, r ng 1-2.5 cm . Hoa m c thnh
m, d ng xim th a. Hoa nh mu tr ng c cu ng di m c chc xu ng, c
mi h ng r t th m, tho ng nh mi hoa nhi. M i hoa cho m t qu thu c
lo i qu
i i mu xanh en, c kha d c, d ng di h p 10-12 cm, r ng
3-4 mm c ng m c bung th ng xu ng. H t thun di , c 6 mm, c lng
m.
Cy c th
c tr ng b ng h t hay chi t cnh, m c r t kho , c th
ng g c
vi ngy tr ng l i v n
c v ch u
c c h n l n ng.
Cc nh v n t o
c m t ch ng c l nh
m mai (Wrightia religiosa var. microphylla).

tr ng trong ch u :

Cy t c gi tr v m t d c li u, tuy nhin t i Kampuchea, hoa

dng
p lm n c php t i cc Cha.

4- Mai tr ng =
ch mai
Tn khoa h c :
Prunus mume, h
th c v t Rosaceae.
y l cy M
Nh t= Japanese
apricot.
Cy c ngu n g c
Nh t,
c tr ng
kh r ng ri t i Trung
Hoa v B c Vi t Nam
lm cy c nh, c t
cnh ch ng trong
bnh vo d p T t.
Cy thu c lo i ti u m c, cao 4-6 m. V thn mu xm hay xanh l c
nh t, thn phn nhnh ngang nhi u, m nh, v n di, x n xi v d u n.
L hnh b u d c hay tri xoan r ng, c cu ng di c r ng nh ,
u, c
lng xm. Hoa m c
n
c, c cu ng r t ng n. Trng hoa m u tr ng hay
ng nh t, d ng b u d c, m m m i. Hoa c mi th m th ng xu t hi n
tr c l. Qu hnh c u, 2-3 cm, mu vng xanh trong c h ch c ng

C ch ng r t
c bi t : P. mume var albo plena cho hoa c cnh kp,
lc
u h ng nh t sau chuy n sang mu tr ng r t
p.
ch mai, tuy l lo i hoa qu v hi m t i mi n Nam Vi t nam, nh ng
t d tm t i Hoa K , cy
c g i l Japanese flowering apricot. T i
California c nh ng gi ng cho hoa r t
p nh :
'Rosemary Clarke' : Hoa kp mu tr ng v i cnh i mu
.
Hoa n r vo d p
u n m D ng l ch..
'Bonita' : Hoa g n nh kp mu h ng
'Peggy Clarke' : hoa kp, h ng x m, nh y r t di, cnh i
mu
.
'W.B Clarke' : Hoa kp mu h ng , cy m c r ..

c tnh c a Mai tr ng :
ch mai
c xem l m t v thu c c a D c h c c truy n Trung Hoa
v Nh t, tuy nhin t i Nh t c nhi u nghin c u khoa h c ng ch
cc ho t ch t c a B ch mai.

ch mai trong D
B ch mai,

c h c c truy n :

ng Y t o

c 2 v thu c :

ch mai hoa (Pai-mei hua) : Bn th o c ng m c cn g i l Lu-omei. V thu c l n hoa, thu hi khi hoa m i h n , ch a n h n.
ch-mai hoa
c xem l c v chua/cht, tnh bnh , tc
ng vo
cc kinh m ch thu c Can v Ph : c tc d ng 'khai u t ha trung' B chmai hoa lm d u
c 'Nhi t Kh' t i Can, tan
m
ng..
c dng
tr
au vng th ng v do 'Can u t', n m t ngon hay chong vng, chng
t. Li u dng 2.4
n 4.5 gram m i ngy.
mai (W mei) : -mai
c ghi chp trong 'Th n nng b n th o
kinh' v
c ch bi n t qu khi cn xanh, b h t v hun khi
n khi
kh. Mu c a qu s
i thnh en
c g i l -mai.
Nh t d

c (Kempo) g i v thu c l Ubai.

i Trung Hoa, v thu c

c ch bi n t qu thu hi vo thng 5 t
cc cy tr ng t i T Xuyn, Tri t Giang, Phc ki n..
-mai c kh n ng :
- Ng n ch n s th t thot c a Ph 'Kh', lm ng ng ho (ch khi), tr
c cc b nh ho kinh nin do 'Ph h ', th ng
c ph i h p v i H nh
nhn= Xing ren (Semen Pruni Armeniacae), Bn-h = ban-xia (rhizoma

Pinelliae Ternateae) v Anh tc xc= Ying-su-ke (v qu thu c

phi n=Pericarpium Papaveris Somniferi).
- Tc
ng trn ru t, gip ng ng tiu ch y : tr
c cc ch ng tiu
ch y kinh nin kh c m v c khi c mu trong phn, ki t l . C th ph i
p v i Hong lin=Huang lian (Rhizoma coptidis) v Hong c m= Huang
qin (Radix Scutellariae Baicalensis)
tr tiu ch y , ki t do 'Nhi t-Th p';
ph i h p ny c ng dng
tr ho khan, kht kh h ng do cc ch ng
'n i nhi t' gy ra do lo n tn d ch v ki t kinh nin.
- Ti t i 'tn d ch' v tr 'tiu kht' : tr 'tiu kht' (ti u
ng) do
'Nhi t suy' chung v i 'Kh v m suy', dng ph i h p v i M ch mn
ng=Mai-men dong (Tuber Ophiopogonis Japonici), Thin hoa ph n=
Tian hua fen (Radix Trichoxanthis Kirilowii) v Ct c n (R s n dy)= Gegen (Radix Puerariae) . y l m t ph ng th c tr ti u
ng c a ng
c.
-T ng xu t giun-li, lm gi m au. Tr au b ng v bu n nn do sni. Th ng ph i h p v i Bng lang (h t cau) = Bing-lang (Se men Areca
catechu)
m mu : tr phn c mu, v xu t huy t t cung trong cc ch ng
'huy t nh c' g m c kh mi ng, l mi ng v 'to' kht. Th ng ph i h p
i
ng quy=Dang gui (Radix Angelicae Sinensis), B ch th c =Bai
zhao (Radix Paeoniae Lactiflorae) v A giao=E-jiao (Gelatinum Corii)

Nh ng nghin c u khoa h c v B ch mai :

a s cc nghin c u v B ch mai

c th c hi n t i Nh t v Trung

Hoa.
Thnh ph n ha h c :
- Hoa : ch a cc flavonoids, cc flavonol oligoglycosides lo i rutin
ph c t p, cc
ng h u c lo i sucrose polyacylated nh prunose I v II..
- H t : ch a cc h p ch t ph c t p lo i polysaccharides (bao g m cc
ng h u c nh arabinose, xylose, rhamnose, galactose, galac turonic
acid..), cc men lo i aminopeptidase.., glucosides cyanogenic nh
prunasin, amygdalin..
- Qu c nhi u acid h u c nh malic, citric, tartaric, succinic acid..,
vitamins, tannic acid, ceryl alcohol, sterols nh beta-sitosterol..,
terpenes.., furfural nh mumeferal.
Cc k t qu

nghin c u :

- Ho t tnh c a aminopeptidase trch t h t Prunus mume (Journal of

Biochemistry (Tokyo) S 89 (Jan), 1981) . Aminopeptidase, ly trch , phn
n b ng ammonium sulfate v tinh khi t ha qua s c k, l c b ng gel,
P. mume..c tr ng l ng phn t kho ng 56,000 c kh n ng th y gi i
t s cc h p ch t c nh ng nhm amino-acid t do, nh t l cc h p
ch t c dy nhnh ch a cc nhm hydrophobic. Men ny b c ch b i pchloromercuribenzoate v cc kim lo i n ng..
- Ho t tnh c a cc polysaccharides trch t h t Prunus mume (Biology
and Pharmacy Bulletin S 17-1994). Cc ph n polysac charides trch
c
P. mume qua cc dung mi nh n c l nh, n c nng, dung d ch
sodium hydroxyde.. c nh ng ho t tnh sinh h c nh
c ch bi n ch ng
gen, kch ng cc ho t
ng mi n nhi m, kch ng ti n trnh t o c c ng
trong huy t thanh..
- Ho t tnh trn
nh t c a mu (n i ng i) (Life Science S 27
(Dec)-2002). Nghin c u dng bainiku-ekisu, n c p c
c t qu
Prunus mume ghi nh n n c p ny c tc d ng b o v H Tim-m ch do
cc ho t
ng ch ng oxy-ha v c ch s kch ho t men kinase, c ch
chuy n ho t th th EGF gy ra do Angiotensin II.
- Tc d ng khng sinh : N c s c qu P. mume cho th y c cc ho t
tnh c ch 'in vitro' ch ng l i cc ch ng vi trng nh Staphylo coccus (k
S. aureus), Streptococcus pneumoniae, Corynebacte rium diphteriae,
Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhi, Shigella sonnei.. Ho t tnh
ny c l do tnh acid c a n c s c .
- Tc d ng tr ki t l : N c trch t P. mume, v C c
c dng tr
50 tr ng h p ki t l do k sinh trng amib.. 48 tr ng h p kh i b nh sau
3 ngy (t t c cc tri u ch ng nh nng s t, bu n nn, i m a, au
ng..
u
c tr kh i) (Dan Bensky-Chinese Herbal Medicine Materia
Medica).
- Tc d ng tr giun sn : N c s c P. mume r t h u hi u
tr giunsn. 20 tr ng h p giun mc
c th nghi m , cho u ng trong 5-23
ngy. Khi th phn
ki m sot 14 tr ng h p m tnh hon ton.Ho t
tnh ny do tannic acid v h p ch t prudomenus trong qu (Kee Chang
Huang- The Pharmacoly of Chinese Herbs)

ch mai trong dinh d

ng v d

c h c dn gian :

c h c dn gian :
Qu B ch mai, khng n t i
c v v chua v cht, nh ng
dng trong dn gian
tr m t s b nh nh :

- Nng trong ng i, kht n c nhi u, n khng tiu :Dng 2 qu t i

hay 1 qu mai mu i, nghi n nt, thm
ng..
n c si vo, v u ng
khi ngu i (lo i n c..x m i).
- M t s b nh ngoi da :
- M n nh t : L y -mai hun khi, sao trn n i
ngoi chy en, tn thnh b t v r c trn m n l .

n khi v

- N m n chn : Dng 3 qu t i, hay 2 qu -mai mu i, nghi n

nt; thm 3 gram v l u. S c chung v r a chn ngy 3-4 l n.
- M n cc, m n chai : Dng 250 gram mai hun khi, n u trong
c
n chn, b n c, b h t..c
cn c
n khi thnh kh i
nho, thm cht mu i v gi m.
p m i ngy vo m n cc, m n
chai..
- V y n n (Psoriasis) : Dng 250 gram -mai hun khi, thm
c, ch ng
n khi lo i b
c h t, c
c thnh kh i nho..u ng
i ngy 3 l n, m i l n 9 gram. C th
p thm vo v t th ng.
Cc ch

ph m t

B ch mai t i Nh t :

i Nh t, qu B ch mai hay Ume , khng th

n t i do gy ra kh
ch u cho bao t v ch a prussic acid,
c ch bi n thnh nhi u thnh
ph m n i ti ng trn th gi i nh Umeboshi (b ch mai mu i v b ch mi
hun khi
n kh), m t, Umeshu (r u b ch mai)

Ti li u s

d ng :
Thu c Nam trn
t M (T p 3)
Chinese Herbal Medicine Materia Medica (D. Bensky)
Whole Food Companion ( Dianne Onstad)
Oriental Materia Medica (Hsu)
Fruits as Medicine ( Dai Yin-fang)
Sunset Western Garden Book

MU
N (Peony)
Ph qu chi hoa
::: DS Tr n Vi t H ng :::

As quickly as white milk with rennet thickens

likewise the blood in the wounds of Ares
became, Because of Paeon s herbs.
(HOMER)
php gia hnh, ba cy ch p l i m t cnh M u
(Ki u)
u
n (Peony) l m t cy hoa th ng b nhi u ng i nh m v i
Th c d c (Dahlia). Th t ra y l hai cy hoa ring bi t thu c hai h
th c v t khc h n nhau. S nh m l n l do tn g i b ng ti ng Hn c a
u
n:M u
n hay Mudan cung c p nh ng d c li u B ch th c
(Bai-shao) v Xch th c (Chi shao), do t i Trung Hoa, cy cn
c
i l Shao-yao,
b phin m thnh..Th c d c.
Cy hoa M u
nv iv
p qu phi, thu c m t gia nh hoa g m 33
loi khc nhau, ngu n g c t i u chu, Trung Hoa v B c M . M u
n l
t cy hoa r t
c a chu ng, tr ng kh ph bi n t i kh p cc v n
hoa trn th gi i nh t l Trung Hoa.
Tng Paeonia c th phn lo i thnh 2 nhm:
- M u

n m c (tree peony), ph n l n pht xu t t P. suffruticosa

- M u

n b i (herbaceous peony), t

P. lactiflora

Tn M u
n= Peony xu t pht t Paeon, Th y thu c c a cc v Th n
trong Th n tho i Hy L p, v l v Th n ch a b nh. N th n Leto, m c a
Th n Apollo t ng cho Paeon cy hoa m u
n tr ng t i Ni Olympus v
ng dng m u
n
tr v t th ng cho Dim v ng Pluto v cho
Th n Chi n tranh Ares ..nh Homer ghi l i trong tc ph m Iliad. Ti
ch a b nh c a Paeon gy ra s ganh t c a Aesculapius (Th n Y khoa,
n l s ph c a Paeon). Aesculapius tm cch gi t Paeon, v Pluto
u Paeon b ng cch bi n ng ta..thnh cy M u
n..
Ng
ng a
v k t l
v kh c
trng h

i Hy l p xem M u
n nh
c ma qu .. T i nhi u vng
i v i nhau thnh vng h t
thnh ba tr ma..v sau
t trong Thin cha gio..

m t cy hoa thing ling, c n ng l c

u chu, h t M u
n
c thu nh t
eo trn c
tr ma qu . R ph i kh

c mi, g t thnh h t trn

lm

M u
n
c tr ng lm cy c nh t i Trung Hoa t kho ng n m
900 tr c Ty l ch. Truy n thuy t v M u
n c ng c nhi u
u l
th..Trong
i nh
ng, N hong V T c Thin ra l nh cho m i loi
hoa..ph i n cng m t ngy..v ngy ang trong ma ng b ng gi.
Hm sau, m i loi hoa
u n , ngo i tr M u
n khi n N hong n i
gi n, v ra l nh..ph t M u
n,
i hoa ra kh i Tr ng An,
y v Giang
Nam (do M u
n cn c tn l Giang nam hoa..)
T i B c Kinh, n i Cng vin Trung S n c tr ng r t nhi u gi ng M u
n qu v n i ti ng nh
ch du (bai-yu) (hoa tr ng); Ng y t (wei-zi
(hoa tm); Diu hong (Yao-huang) (hoa vng nh t).. v hng n m c
n
Xun v , ng i B c Kinh r nhau
n Trung S n
th ng ngo n M u
n (trong Chinh ph ngm c cc cu x y nh khi cnh Diu a Ng y
; tr c gi xun vng ta snh nhau
ghi nh n s kin h Diu tm
c gi ng m u
n vng=Diu hong, v h Ng y tm
c Ng y t l
gi ng m u
n hoa tm..)
u
n
c
a t Siberia vo u chu vo kho ng n m 1558. Nh
th c v t g c
c, Peter Simon Pallas (1741-1811), ng i nghin c u
nhi u v th c v t t i Nga, m t loi P. lactiflora l n
u tin vo n m
1776.
n 1805, P.lactiflora do Sir Joseph Banks em
n Anh Qu c v
sau v i nhi u gi ng du nh p t ph ng ng, M u
n tr thnh
cy hoa r t
c a chu ng vo gi a th k 19.. T i Hoa K , M u
n
c tr ng t i Virginia t 1771..
M u
n t Trung Hoa
n Tri u Tin v Nh t vo kho ng th k
6-8, v t i Nh t do cc k thu t gy gi ng r t th n tr ng, loi M u
n
c t i Nh t thay
i khc h n loi g c t Trung Hoa (hoa c nhi u
u s c h n v ch u
ng th i ti t m nh h n)

c tnh th c v t :

Ngoi 2 lo i chnh P. lactiflora v P. suffuticosa cn c nh ng lo i khc

ng
i quan tr ng v ph ng di n d c h c nh P. officinalis.. hay v
ph ng di n cy lm c nh nh P. emodi, P.mlokosewitschii..
Tr c y Paeonia
c x p vo h th c v t Ranunculaceae, nh ng
nay t c m t h ring : Paeoniaceae..
1- Paeonia suffruticosa :
Cn g i l Tree peony,
Moutan peony
Cy thu c lo i thn th o,
u nin, s ng lu pht tri n
thnh b i cao
n 2m. Thn
n khng lng. R pht tri n
thnh c . L kp hai l n, m t
trn xanh
m, m t d i tr ng
nh t. Hoa kh l n,
ng knh
15-20 cm, m c ng n cc
cnh nhnh, c mi th m,
th ng m c thnh i. Hoa c
nhi u cnh mu tr ng,
ta
hay vng. Nh vng, kh nh u.
Qu lo i
i. Cy tr hoa vo
cc thng 5-7, k t qu trong
cc thng 7-8..
Cc ch ng cultivars
c
a chu ng t i Hoa k nh Alice
Harding (cy ln, hoa vng-chanh); Anna Marie (hoa mu tm nh t, ch u
ng t t); Black Panther (hoa
x m, l
p) ; Chinese Dragon (hoa
th m, mu
du, l c nh nu
ng), Gauguin (hoa c mu s c pha
tr n)..
2- Paeonia
lactiflora = P.
albiflora
Cc tn khc :
ch th c (hay b
i..nh m l Th c
c=Dahlia)
- Chinese peony,
Common garden
peony

Cy lo i th o, l u nin, cao 50-80 cm. Thn m n, khng nhm. L m c

so le ch m t ng i hay ch m ba, chia t ng
n khng
u. L hnh tri
soan hay m i gio, di 8-12 cm, r ng 2-4 cm. m t trn xanh bng. Phi n
l c th nguyn khng r ng hay x thy n i mp. Hoa r t l n, m c
n
c, th m mi hoa h ng. Trn m i thn mang hoa, c 1-7 hoa, r ng 1012 cm. i hoa c 6 phi n, cc cnh hoa x p trn m t ho c hai dy, tr c
khi n m u h ng, r i chuy n d n sang tr ng.. Qu c 3-5 l non..
Trn th c t c
lactiflora..

n hng tr m ch ng tr ng (cultivars), pht xu t t P.

Nh ng nh ch i hoa peony c nh ng cch phn lo i hoa..khc th

ng

- Japanese peonies : Hoa c nhi u cnh, m c quanh thnh 1-2 hng,

gi a l chm nh c th vng,
hay h ng..Cultivars
p nh t l Sun
Glory c mi th m, cnh h ng nh t n quanh chm tua nh vng..
- Bomb peonies : Hoa c nhi u cnh hoa t o nhi u hng quanh chm
nh , ch m l i nh d ng pom-pom. Cultivars n i ti ng nh t l Bridal
Shower, cnh hoa tr ng, nh ph n ph t vng..
- Cc d ng khc nh

Anemone, Crown-type..

3- Paeonia officinalis :
Cc tn g i khc : European peony, Piney (Anh), Pivoine (Php)..
y l gi ng M u
n,
c tr ng c a u chu,
do ng i Hy l p s d ng t th i xa x a.

c xem l d

c th o

Cy m c cao
n 60 cm, R phnh thnh c ; L mu xanh bng, s
thnh nhi u thy; Hoa m c
n
c, mu
th m, gi ng nh hoa h ng,
n ch ng 10 cm
ng knh, c t 5
n cnh, v nhi u nh vng
Cc loi ph

nh humilis c hoa mu thay

i t h ng nh t

Cc nh v n lai t o thnh nhi u cultivars, r t

tr ng lm cy c nh nh :
- Alba Plena hoa kp, mu tr ng..
- Rosea Plena hoa kp, mu h ng..
- Rubra Plena, hoa kp, mu
4- Paeonia emodi :

th m..

a chu ng

Ngu n g c t

, m c cao

n 1m. Hoa

c, mu tr ng..

Thnh ph n ha h c :
- P. lactiflora :
c ch a :
- Cc h p ch t lo i monoterpene glycoside nh Paeoniflorin (c th
n 5.8%) , oxypaeoniflorin, benzoylpaeoniflorin, albiflorin, albiflo rin R1,
paeonolide..
- Tinh b t
- Tannins (0.4%), Gallic acid, H p ch t pentagalloyl-glucose, decagal
loyl-glucose
- Tinh d u..
- Cc khong ch t nh Calcium (0.4%), Potassium (0.07%),
ng
(6ppm), S t (47ppm), Magnesium (990ppm), Mamganese , Sodium, K m
(24ppm)
Hoa ch a Beta-glucogallin, glucogallin, beta-sitosterol, paeonidin,
kaempferol, pentacosan..
L ch a nhi u flavonoids nh kaempferol, quercetin, quercimeritrin..
- P. suffruticosa :
r ch a paeonolide (=paeonol glucose-arabinose), paenoside (=
paeo nol-glucosise), paeonol, paeoniflorin, oxypaeoniflorin, galloylpaeoniflo rin, cc suffruticosides A,B,C,D v E ; Acid h u c nh benzoic
acid, Phytosterols nh beta-sitosterol, campesterol; glucoside..; Khong
ch t nh Calcium (0.17%),
ng, S t, Potassium (0.06%), Manganese,
Magnesium..; Tannins
Hoa c Apigenin-7-glucoside; Apigenin-7-rhamnoglucoside;
Kaempferol 3,7 diglucoside ; Kampferol-3-beta-glucoside
- P. officinalis :
Hoa ch a cc s c t anthocyanin,
c bi t nh t l paeonin
(=paeonidin-3, 5-diglucoside; cc flavonoids nh kaempferol; tannins (lo i
gallotannins c ng g p trong l v r )

ch a cc monoterpenes, nhi u nh t l monoterpene ester

glucosides lo i pinane , nh paeoniflorine (1.5
n 3.5 %) ; tannins..; acid
u c nh benzoic acid, metarabinic acid..
t c arabinic acid, paeonibrown, pectin, peregrinine, resinic acid

n trong D

c h c Ty Ph

ng

Ngay t th i Dioscorides v Theophrastus, m u

n
c dng
tr c m ng, tr cu ng
ng (hysteria) v tr au vng t cung. R kh
c cho s n ph dng ngay sau khi sanh
gip
y nhau ra v chng
ph c h i. Culpeper khuyn dng r t i
tr kinh phong v h t
gip
y u s n ph ..Culpeper phn bi t 2 lo i : peony
c, hoa mu
-tm, l
khng s , h t en v nu x m; v peony ci, hoa
m, th m, h t en..
c h c Ty Ph ng s d ng hoa P. officinalis lm thu c (Paeoniae
flos). Hoa ph i kh nhanh, c n gi
c mu
. V thu c
c ghi trong
DAC (German Drug Codex Supplement to the Pharmacopoeia).
- Hoa th ng ch dng trong cc ph
phong, gout v nh ng r i lo n tiu ha.

ng thu c dn gian

tr kinh

- Trong khoa Homeopathy, d c li u

c dng tr cc v t n t n i
u mn, tr , sa t nh m ch. nh c
u, au qu n th t n i b ng km theo
run r y v lo s . V thu c
c g i l paeonia, bo ch t r t i.
- Theo German Commission E (Banz no.85, published May 5, 1998) :
Hoa dng tr cc b nh ngoi da v mng nh y, v t n t lin quan v i
tr , gout, th p kh p, v cc b nh v h h p. R dng tr co-gi t lin h
n
ng tiu ha, b nh th n kinh..

Cc nghin c u khoa h c v Paeonia :

- Cc th nghi m trn th v t ghi nh n hoa v r P. officinalis c tc
ng gy co th t c tr n t cung kh m nh, lm gi m
c ng c ru t,
bao t v gy h huy t p. Tc d ng ch th ng v ch ng co gi t khng
c ch ng minh r r t ( PDR for Herbal Medicines 3rd Ed.)
Theo Dan Bensky, cc nghin c u d
nh n :

c l c h c trn P.suffruticosa ghi

- Tc d ng khng sinh : d ch chi t t V P. suffruticosa c ho t tnh c

ch in vitro ch ng cc vi khu n gy b nh nh Staphylococcus aureus,
Bacillus subtilis, v Salmonella typhi..

- Tc d ng trn H tim-m ch : Khi chch qua t nh m ch d ch chi t v

P. suffuticosa b ng n c cho ch, mo v chu t th nghi m b gy m:
huy t p gi m h , c hai h p ch t c v khng c paeonol
u c tc d ng
ny. Khi cho ch v chu t, b gy huy t p cao, u ng n c trch, huy t
p gi m h d n d n. Paeonol gy gi m ph chn n i chu t v c ng lm
gi m
th m th u v m ch.
ng theo Dan Bensky, P lactiflora c cc ho t tnh sinh h c :
- Tc d ng trn c tr n : N i th , li u t ng
i cao m i gy
c
ph n ng ch ng co gi t, v Paeoniflorin l ch t c tc
ng m nh nh t
trn ru t c a chu t v b th nghi m. Paeoniflorin c ng c tc
ng
i
ngh ch v i oxytocin trong ho t tnh trn c t cung.
- Tc
ng n i h tim m ch : Paeoniflorin gy h huy t p n i b , tc
ng ny ty thu c v0 li u s d ng; paeoniflorin gy gia t ng l u l ng
mu qua
ng m ch vnh khi th trn ch, ho t tnh ny y u h n
nitroglycerin.
- Ho t tnh ch ng s ng : Paeoniflorin c tc
ng ch ng s ng nh v
c ch c n ng bo v ch ng ung lot gy ra do stress n i chu t b ch. Tuy
nhin, paeoniflorin l i gy t ng bi ti t acid n i bao t v gip n ngon
mi ng.
- D ch chi t P. rubrae c ho t tnh khng sinh in vitro kh m nh
ch ng l i cc vi khu n Shigella sonnei, S. aureus, Siu vi herpes zoster v
t s n m gy b nh.
Theo Kerry Bone (Clinical Applications of Ayurvedic and Chinese
Herbs) Paeoniflorin v cc ch t d n xu t c nh ng ho t tnh d c h c :
i thi n Nh n th c v Ch ng co-gi t : Khi cho chu t dng li u
ng 1mg/kg paeoniflorin, kh n ng tm
ng qua cc m l c a chu t
cho u ng scopolamine,
c ci thi n, ho t tnh ny c l do tc
ng
vo h alpha-1-adrenergic. Li u r t nh 0.01 mg/kg gip ci thi n nh n
th c n i chu t lo ha. Albiflorin, pentagalloylglucose v d ch chi t
Paeonia b ng n c, khi cho u ng,
u c ch tc
ng gy co gi t c a
pentylenetetrazole n i chu t.
- Ho t tnh trn Ch c n ng c
Paeonoflorin k t n i r t t vo cc
t n i vo th th progesterone.
testosterone n i bu ng tr ng chu
testosterone.

a kch thch t lo i Steroid :

th th estrogen v androgen, khng
Paeniflorin gy gi m s n xu t
t, do can thi p vo ti n trnh t ng h p

- Th nghi m lm sng v Ho t tnh ca Peonia :

Paeonia v Cam th o
c dng ph i h p
v b t kinh n i ph n t i Nh t v Trung Hoa :

tr cc ch ng b kinh

- Tm ph n hi m mu n, kinh nguy t hi m, androgen qu cao

c th nghi m cho dng h n h p paeonia/cam th o
lm gi m n ng
testosterone trong mu, gy r ng tr ng..K t qu ghi nh n 7 b nh nhn
c m c testosterone v m c bnh th ng, 6 b nh nhn c tr ng r ng..v 2
trong 6 ng i sau th thai (Acta O/B Japan S 34-1982).
- 34 ph n Nh t b cc tri u ch ng polycistic ovary syndrome
(PCOS)
c
u tr b ng h n h p Paeonia/Cam th o : 7.5 mg/ ngy
trong 24 tu n :N ng
testosterone trong mu v testosterone t do
gi m s t r r t sau 4 tu n. Tuy nhin sau 12 tu n, l ng testosterone ch
xu ng th p n i cc b nh nhn th thai. Sau 24 tu n, t l LH/FSH c ng
gi m h n i nhm u ng thu c (International Journal of Fertility
Menopausal studies S 39-1994)

Cc nghin c u khc :
- Nghin c u t i
i H c Y Khoa i Chung (Taiwan) ghi nh n
Paeonol (trch t v P. suffruticosa v t r P. lactiflora) c cc ho t tnh
gip gi m ngh n m ch mu no v suy thoi th n kinh n i chu t th
nghi m do tc
ng ng n c n v thu nh t cc anion superoxide, c ch s
kch kh i microglia n i chu t b gy ngh n m ch (Journal of
Ethnopharmacology S Feb-2006)
- Nghin c u t i
i h c Y Khoa An Huy (Trung Hoa) ghi nh n cc
glucosides t ng c ng trch t P. lactiflora c ho t tnh ch n
c s ng
ng kh p lo i adjuvant arthritis n i chu t v can thi p vo ti n trnh
ho t
ng c a cc cytokine trong cc ch ng b nh s ng d ch kh p x ng
(International Immunopharmacology S 5-2005).
- Nghin c u t i
i H c Ulsan ( Nam Tri u tin) ghi nh n Paeoni
florin, chi t t P. lactiflora b ng methanol, c tc d ng lm h cholesterol
ng c ng, h LDL v Triglycerides (th trn chu t) khi cho dng n ng
200 v 400 mg/ kg m i ngy trong 4 tu n lin ti p (Fitoterapia S 12004).
- Nghin c u t i Khoa ha d c, Tr ng D c thu c
i H c Y Khoa
i B c (Taiwan) ghi nh n Paeoniflorin v 8-debenzoylpaeoniflorin trch t
kh P. lactiflora, gy hi u ng h
ng trong mu n i chu t b gy ti u
ng b ng streptozocin. Ho t tnh ny ln cao nh t 25 pht sau khi cho
dng thu c. N i chu t bnh th ng, li u 1mg/ kg
gy h
nghuy t, v n ng
insulin trong plasma khng thay
i..C ch ho t
ng
a paeoniflorin
c cho l lm gia t ng vi c s d ng glucose c a c th
(Planta Medica S 63-1997).

- Ho t tnh ch ng oxy-ha : Th nghi m t i tr ng D c,

iH c
Kangwon (Korea) ghi nh n d ch chi t t r P. lactiflora b ng ethanol c
ch c cc ho t ch t g m c gallic acid v methyl gallate c cc tc
ng
thu nh t cc g c t do gy ra b i DPPH (1,1-diphenyl-2-picryl hydrazine
v c hi u ng c ch peroxyd ha lipid, gip b o v ch ng l i cc h h i
DNA c a t bo (Archives of Pharmacy Research S 28-2005)

* M u

n trong D

c h c c truy n Trung Hoa :

c h c c truy n Trung Hoa s

thu c khc nhau :

d ng Paeonia

lm thnh nh ng

- Paeonia suffruticosa cung c p v M u

n b (mu-dan-pi) , ghi trong
Ch d c th c a C ng Ha Nhn dn Trung Hoa.
th

- Paeonia lactiflora cung c p cc v B ch th

c (chi-shao)

c (bai-shao) v Xch

u
n b
c ghi chp trong
m Nang Trn Chu c a Tr ng
Nguyn T (Zhang Yuan-Su) vo th i nh Kim (Th k 12). Cc Danh Y c
Trung Hoa nh Ng Ph Th c, Nhn Quy n ( i
ng), L th i Trn, C
hy ng ( i Minh) v Tr ng tr ng C nh..
u bn lu n v cc ph ng
th c s d ng M u
n b trong r t nhi u thang thu c..
A- B ch th

c v Xch th

c:

Cy paeonia lactiflora th ng
c g i l Th c d c =Shaoyao khi
ch a phn bi t thnh B ch th c hay Xch th c. Yao hay d c c ngh a l
thu c v Shaoyao l v thu c lm t cy Th c.
th

2 v thu c B ch th
c a CHND Trung Hoa.

c v Xch th

c ghi trong Ch D

- Theo Advanced Textbook on Traditional Chinese Medicine and

Pharmacology (Ti li u gi ng d y v
ng d c chnh th c c a Trung
Qu c) th Xch th c l r nguyn v n c a cy cn gi nguyn v dy
mu
; v B ch th c l ph n r
bc v . Cch ch B ch th c
c
ghi chp nh sau :R c c a nh ng cy t 3-4 tu i
c o ln, thu
ho ch trong ma h-thu, r a s ch, c t b cc r nh, ph n v
cc o
ch, n u s trong n c si, r i ph i n ng..
- Theo Steven Foster &Yue ChongXi (Herbal Emissaries) th R cy P
lactiflora nui tr ng, sau khi c o b v ,
c g i l B ch th c. R cc cy
P. lactiflora v P. veitchii m c hoang , gi nguyn v
c g i l Xch
th c
ch th

c (Bai-shao)

thu c
c thu ho ch vo ma h thu t P. lactiflora, lo i t t nh t
l cy trong vng Tri t giang, An Huy, T Xuyn.
Nh t d
paekchak.

c (Kampo) g i v thu c l byakushaku ; Tri u tin l

ch th c
c xem l c v
kinh m ch thu c Can v T .
ch th

c c nh ng

ng/chua ; tnh hn, tc

ng vo

c tnh :

- D ng huy t,
u ha kinh nguy t : Tr cc ch ng huy t nh c
nh kinh nghuy t khng
u, huy t tr ng, xu t huy t t cung. y l m t
trong nh ng v thu c chnh
tr b nh ph khoa. Dng ph i h p v i
ng Quy (Radix Angelicae Sinensis) v Sinh a (Radix Rehmanniae
Glutinosae)
tr chng m t, m t m , kinh nguy t khng
u lin h
n
huy t nh c v huy t ; thm M ch mn ng (Tuber Ophipogonis
Japonici)
tr tai, m t m , t
u ngn tay-chn, co gi t b p th t gy
ra do m Can suy nh c..
- An D ng Can, lm gi m au nh t l au t c n i ng c, c nh s n,
i hng gy ra do Can Kh t c hay do m t qun bnh gi a Can v T .
Ni chung, v thu c
c dng
An v B Can, lm ng ng cc c n au
th t n i b ng,tr au nh c co rt tay chn.. tr nh c
u, chng m t do
ng th ng t i Can. C th ph i h p v i nhi u v thu c khc nh Cc
hoa, C u
ng khi tr nh c
u; hay ph i h p v i Hong c m v Hong
lin
tr ki t l do Nhi t-Th p..
- B o ton m v
u ha Vinh-V : tr huy t tr ng v b n tinh cng
cc ch ng suy nh c do Phong-Hn ngo i nh p (ph i h p v i Qu chi);
dng tr m suy do D ng th ng n i bi u gy ra
m hi m
Xch th

c (Chi-shao)

thu c c th l y t R Paeonia vieichii (tr ng t i T Xuyn, Vn

Nam, Thanh H i..) hay P. lactiflora. T i m t s vng t i Trung Hoa, c th
dng r c a P. obovata. V thu c thu ho ch vo ma Xun hay ma Thu.
Nh t d

c g i l sekishaku ; Tri u tin : Chokchak.

thu c
c xem l c v chua/
kinh m ch thu c Can, T .
Xch th

c c nh ng

c tnh :

ng ; tnh hn nh , tc

ng vo

- B huy t, Ph huy t : gip tr cc b nh kinh nguy t khng

u,
t kinh, au b ng, c kh i u n i b ng. C ng gip tr s ng v au do ch n
th ng, m n nh t s ng t y gy au nh c (dng chung v i Xuyn Khung)
- Thanh Nhi t v L ng Huy t dng tr cc ch ng Nhi t nh p vo
Huy t gy s t nng, l i
, da c
m
, xu t huy t..
- Thanh Can-h a gip tr m t s ng,
B- M u
thu c d

, au nh c..

n b :

c h c c truy n Trung Hoa dng v cy Paeonia suffruticosa lm

i tn M u
n b (Mu-dan-pi).

c li u
c thu ho ch trong cc thng 10-11 t cc cy
c 35 n m. Lo i t t nh t l t cc cy tr ng hay m c hoang t i an Huy, H
Nam, T Xuyn, S n ng, Qu Chu..
c h c Kampo Nh t g i d
moktanp i.

c li u l botanpi v Tri u Tin g i l

u
n b
c xem l c v cay/
kinh m ch thu c Tm, Can v Th n.
u

n b c nh ng

ng, tnh hn v tc

ng vo cc

c tnh:

- Thanh Nhi t v L ng Huy t : tr

c cc ch ng Nhi t nh p vo
huy t trong cc b nh n-nhi t nh ch y mu m i,
m c mu, th huy t
v c nh ng tr ng h p kinh nguy t qu nhi u do nhi t-huy t gy ra.
Trong cc tr ng h p ny M u
n b
c dng chung v i Xch th c.
- Thanh H a trong cc ch ng Suy nh c nh m suy trong cc
nh X ng c t sau khi nhi m n-nhi t m khng
m hi (dng chung
i Thanh hao=Artemisiae Annuae).
- B Huy t, ph huy t : trong cc ch ng Huy t t i Can
t Kinh nguy t , kh i u n i b ng..(dng chung v i To nhn).

- Thanh
c H a th ng n i Can gy cc ch ng nh c
u, au m t,
au ngang l ng, kinh nguy t t..(dng chung v i Cc hoa trong cc ch ng
au m t..)
- Tr m , ch ng s ng : Dng ngoi da tr cc ch n th ng gy s ng
nh c, hay dng trong
tr s ng ru t.. (dng chung v i Kim Ngn hoa v
Lin ki u.)

Ti li u s

d ng :

 Phytochemical and Ethnobotanical Databases (J. Duke).

Herbal Emissaries (Steven Foster & Yue ChongXi)
Chinese Herbal Medicine Materia Medica (D. Bensky & A.

Gamble)
Clinical Applications of Ayurvedic And Chinese Herbs (Kerry
Bone)
Garden Gate No 2
Encyclopedia of Herbs (Deni Brown)

MIMOSA

::: DS Tr n Vi t H ng :::

Mimosa hay hoa Trinh n (trong th c a Huy c n v nh c c a Tr n Thi n

Thanh) cn
c g i l cy M c c hay X u h , c ngu n g c t M chu

nhi t
i, lan truy n
n nhi u n i t i chu v Phi chu nhi t
hoang d i t i Vi t Nam, n i ven
ng, b i c ..

i. Cy m c

Tn Mimosa c th gy nh m l n v i cy Keo trn (Acacia podalyriaefolia),

th ng g p t i Nam Vi t Nam nh t l l t , l m t cy lo i ti u m c, hoa
mu vng t i (trong th c a Nh t Tu n)..
Tn khoa h c v cc tn th

ng g p :

Mimosa pudica thu c h th c v t Fabiaceae

Tn th ng g p : Shameplant, Touch-me-not, Hm tu th o (Trung
Hoa), Sensitive (Php) Sensi tiva(Ty ban Nha), Adormidera; Feuilles
Honte, Honte (Php) ; Memalu (Modesty), Puteri malu (Modest Prince)
; Sinnpflanze

c tnh th c v t :

Mimosa pudica thu c lo i th o nh , thn phn nhnh nhi u, c gai

hnh mc. L kp hnh lng chim ch n, hai l n nh ng cu ng ph x p l i
nh hnh chn v t, khi kh
ng vo s c p l i. M i l mang 15-20 i l
cht. Hoa mu tm
, nh , m c t p h p thnh hnh
u, c cu ng chung
di nch l. Qu m c thnh c m hnh ngi sao. Qu c ch th t l i gi a
cc h t v c nhi u lng c ng.
L m c c c m t
c tnh k di u l khp l i r t nhanh v sau c p
cnh xu ng khi b
ng
n.
c tnh ny
c cc nh nghin c u
Nh t gi i thch l do tc
ng c a m t h p ch t protein lo i
gelsolin/fragmin trn s n actin c a cy, ho t tnh ny ty thu c vo
Ca(2+) (Journal of Biochemistry (Tokyo) S 130-2001).
Thnh ph n ha h c :

L Mimosa pudica ch a
- Alkaloid : Mimosine (ho t ch t chnh) , norepinephrine, crocetin,
crocetin- dimethyl ether. Mimoside (glucoside)
- Acid bo nh Linoleic, linolenic, oleic, palmitic, stearic acid..
- Sterol th c v t : Sitosterol..
ng h u c : D-xylose, D-glucuronic-acid.
- Acsorbic acid
- Flavonoids, Ch t nhy (mucilage)
- Khong ch t :
c bi t nh t l selenium
c tnh v cch s d ng :

Mimosa h u nh khng
c s d ng trong Y-d c Ty Ph ng,
nh ng
c dng t i Nh t, n
v Trung Hoa..T i Vi t Nam, cy c ng l
c li u trong nh ng bi thu c Nam kh
c bi t..

i Trung Hoa : R ph i kh
c g i l Hm Tu th o hay Han-shoucao
c dng
tr b nh th n kinh, v c
c tnh an th n. Li u th ng
dng l 5-7 g d i d ng thu c s c. Ph n c thai khng nn dng. Cy
ng dng
tr v t th ng do ch n th ng v
c m mu. (Kee Chang
Huang- The Pharmacology of Chinese Herbs).
Theo ng Y c truy n, Hm tu th o c v ng t, tnh hn nh , h i
c tc d ng an th n, d u au, ch khi (tr ho), long
m, l i ti u.

i Vi t Nam : Cy th ng
c dng
tr suy nh c th n kinh,
t ng , s ng ph qu n, s ng gan, s ng ru t non, phong th p, t b i. R
c dng tr s t rt, kinh nguy t hi m..
tr suy nh c th n kinh, m t ng : c th dng ring m c c (15
g) hay ph i h p v i Cc b c
u, Chua me
t (m i th 15 gram), s c
ng bu i t i khi i ng .
tr au th t ngang l ng, nh c m i gn c t : R m c c rang xong
m r u, sao vng s c u ng (15-20 gram) ho c ph i h p v i Cc t n ,
inh l ng, Cam th o dy..
i n
: M c c hay chhuimui, lajwanti (Ph n ng : lajjo) . R
dng tr ki t l , nng s t, au bu t khi i ti u, s ng au n u r ng. L
tr v t th ng s ng t y, b gai m, ph chn..

Cc nghin c u D

c h c v mimosa :

Ho t tnh ch ng n c r n

c:

Kh n ng trung ha n c r n
c c a mimosa
c nghin c u kh su
ng t i n
. Nghin c u t i H Tezpur ( n
) n m 2001 ghi nh n cc
ch chi t t r kh mimosa pudica c kh n ng c ch cc
c tnh tc
i c a n c r n h mang Naja kaouthia. S
c ch bao g m cc
ch i
gy ra cho b p th t, cho cc enzy mes. D ch chi t b ng n c c tc d ng
nh h n d ch chi t b ng alcohol (Journal of Ethnopharmacology S 752001). Nghin c u b tc t i H Mysore, Manasa gangotry ( n
) ch ng
minh
c d ch chi t t r cy m c c
c ch
c s ho t
ng c a cc
men hyaluronidase v protease c trong n c cc r n
c lo i Naja naja,
Vipera russelii v Echis carinatus (Fitoterapia S 75-2004).
Ho t tnh ch ng co gi t :
Nghin c u t i Departement des Sciences Biologiques, Facult des
Sciences, Universit de Ngaoundere (Cameroon) ghi nh n d ch chi t t l
cy m c c khi chch qua mng phc toan (IP) c a chu t li u 1000
n
4000 mg/ kg tr ng l ng c th b o v
c chu t ch ng l i s co gi t
gy ra b i pentylentetrazol v strychnin tuy nhin d ch ny l i khng c

nh h ng
n co gi t gy ra b i picrotoxin, v c thm tc d ng
i
khng v i cc ph n ng v tm th n gy ra b i N-methyl-D-as partate
(Fitoterapia S 75-2004).
Ho t tnh ch ng tr m c m (antidepressant)
Nghin c u t i H Veracruz (Mexico) ghi nh n n c chi t t l kh
mimosa pudica c tc d ng ch ng tr m c m khi th trn chu t. Th
nghi m c ng dng clomipramine, desipramine
so snh v
i ch ng v i
placebo (n c mu i 0.9 %). Li u s d ng c ng
c thay
i (dng 4
ng khc nhau t 2mg, 4mg, 6mg
n 8 mg/kg). Chu t
c th b ng
test bu c phi b i.. Ho t tnh ch ng u lo
c so snh v i diazepam, th
ng test cho chu t ch y qua cc
ng i ph c tp (maze). K t qu ghi
c : clomipramine (1.3 mg/kg, chch IP), desipramine (2.14mg/kg IP)
v M c c (6.0mg/kg v 8.0 mg/kg IP) lm gi m ph n ng b t
ng trong
test b t chu t ph i b i..M. pudica khng tc d ng trn test v maze. Cc
nh nghin c u cho r ng ho t tnh c a M c c c c ch t ng t nh
nhm tr tr m c m lo i tricyclic (Phytomedicine S 6-1999).
Tc d ng trn chu k r ng tr ng :
Nghin c u t i H Annamalai, Tamilnadu ( n
): B t r mimosa
pudica (150 mg/ kg tr ng l ng c th ) khi cho u ng qua
ng bao t ,
lm thay
i chu k oestrous n i chu t ci Rattus norvegicus. Cc t bo
lo i c h ch (nucleated v cornified)
u khng xu t hi n. Ch t nhy ch
c cc leukocytes..
ng th i s l ng tr ng bnh th ng c ng gi m i r t
nhi u, trong khi s l ng tr ng b suy thoi l i gia t ng. (Phytotherapia
Research S 16-2002).
Ho t tnh lm h

ng trong mu :

ch chi t t l m c c b ng ethanol, cho chu t u ng, li u 250 mg/ kg

cho th y c tc d ng lm h
ng trong mu kh r r t (Fitoterapia S
73-2002).
Ti li u s d ng :

Medicinal Plants of India ( S.K Jain)

n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)
Handbook of Medicinal Herbs (J. Duke)
The Pharmacology of Chinese Herbs (Kee Chang Huang)

SEN

Cy hoa th y sinh
c bi t
i b ph n ch a m t b nh

::: DS Tr n Vi t H ng :::
Sen c kh nhi u t ng quan v i cc Tn gio
nh Ph t gio, n gio..: Sen
c xem l m t
'thnh v t' (sacred lotus) t i Trung ng v ng !
Ph t Thch Ca dng hoa sen
ph d di u
php trong dn gian, php huy n di u ny tr thnh kinh Ph t l Di u
Php Lin Hoa Kinh. Ph ng th c t ng ni m Kinh Lin Hoa l m t trong 5 th
ng ni m c a Nh Ph t.. N i T nh Th , Ph t Di l y hoa sen lm ch
,
nn T nh Th cn
c g i l hoa sen. Ph t Lin Hoa Quan m l m t
c
Ph t trong 33 v Quan m. Trong Ph t gio, ta sen hay i hoa sen (lin
i) cn
c g i l Ph t ta.
c Thch Ca Nh Lai ng trn ta sen g i l
Lin Hoa Tam m t..V th ng i thi n
c bi t nh t c a Ph t gio l ng i ki t
gi hay 'Lotus position = V th hoa sen', y l v th ng i b t cho chn,
bn chn ng a h ng ln trn,
t trn i
i di n, y l m t v th kh
ng i, nh ng l i l m t v th
c bi t v khng b ng khi i vo gi c ng !
Cha M t c t (Din H u) t i B c Vi t Nam
c Vua L Thnh Tng
cho xy c t vo n m 1049 d a theo hnh t ng hoa sen n trn m t h ..
cho Tr

i Ph t gio, Sen t
ng th .

ng tr ng cho s

tinh khi t v H t sen t

ng tr ng

Theo huy n tho i n Gio, hoa sen ngn cnh t ng tr ng cho m t tr i

i ln t
i d ng v tr v l bi u t ng s sinh s n linh thing c a Th n
Brahma..thot ra t m t bng sen vng..N m cnh hoa bi u t ng cho 5 giai
n c a Bnh xe n gio v
i s ng : Sanh ra, L n ln, L p gia nh, Ngh
ng i sau th i gian lm vi c v..Ch t
Th n tho i Hy l p k r ng : Nng Lotis xinh
p, con gi c a Th n
Poseidon
c bi n thnh m t cy sen
b o v Nng ch ng k si tnh
Priapus (bi u t ng cho kh n ng tnh d c c a nam gi i).
i Trung Hoa, Sen
c xem l bi u t ng cho V
p c a Ph n , V
t trong Bt tin c a Th n tho i Trung Hoa..l H tin c (Ho-hsienku)..lun lun c m t a sen bn c nh..
Sen c ng c m t v tr

c bi t trong V n ch

ng Vi t Nam :

' Trong
m g
p b ng Sen
L xanh bng tr ng l i chen nh y vng
Nh y vng, bng tr ng, l xanh
n bn m ch ng hi tanh mi bn (Ca dao)

Hoa Sen
c xem nh m t loi hoa mang nh ng
c tnh tiu bi u cho
ng i qun t : dng hoa
ng th ng, m c t ch n bn nh nh ng mi l i
th m tho.
Trong truy n Ki u c a Nguy n Du, c nh ng cu :
' Gt sen tho n tho t d o ngay m t ng'
v
' Ti ng sen s
ng gi c ho'..
v
'Sen vng lng ng nh g n nh xa'...
Cc t 'gt sen', 'ti ng sen' v 'sen vng' c l do t
vng' dng
ch b c i c a ng i ph n

n tch 'gt sen

Sen, c tn khoa h c l Nelumbo nucifera thu c h th c v t

Nelumbonaceae
Tn trong Anh ng

l Sacred Lotus, East Indian Lotus, Lotus lily ..

Nelumbo l tn c a Sen b ng ti ng Singhalese (Sri Lanka) v nucifera

ngh a l 'c h t'. Tn Anh ng Lotus do t ti ng DoThi Lot, ngh a l myrrh (
t lo i h ng)
Cy Sen c ngu n g c t cc n c Chu nhi t
i nh
n
, Pakistan,
Malaysia ,Trung Hoa.. T i Vi t Nam cy m c trn kh p n i trong n c trong
cc h ao,
m nhi u bn.T i Nam Vi t Nam,
ng Thp c l l vng c
nhi u sen nh t .(T i Hoa K c loi sen American lotus= Nelumbo luteum ,
hoa mu vng v l nh h n Sen chu, cn c nh ng tn nh waterchinquapin, water-nut, duck acorn g p t i cc Ti u bang pha ng-Nam, t
Florida sang
n Texas. H t v R Sen M
t ng
c th dn dng lm
th c ph m).
Cy Sen c thn hnh tr (ng sen) v r m p (c sen) s ng lu n m. L
n nh trn, m c tr i trn m t n c, trn m t cu ng di, l mu xanh
bng, n i gn r t r. Hoa to trn cu ng di, c nhi u cnh hoa m m, x p t a
trn
u, mu h ng , tr ng ( cn g i l Lotus magnolia= N. alba) hay vng
ty ch ng lo i. Hoa c nhi u Nh (Tua sen) mu vng v nh ng l non r i,
nh ng l non ny sau thnh qu g n trn m t
hoa hnh nn ng c
mu xanh (g ng sen). M i qu ch a 1 h t. H t thu c lo i b qu trong c
t ch i m m (Tm sen)

Thnh ph n dinh d

ng

t sen v r c sen th
c

ng

c dng lm th c ph m t i chu :

Sen (Lotus root) : 100 gram ph n n

c ch a :

56
2.60 g
0.10 g

Ng sen n u
chn
66
1.58 g
0.07 g

0.80 g
45 mg
1.16 mg
23 mg
100 mg

0.85 g
26 mg
0.90 mg
22 mg
78 mg

Ng sen t
- Calories
- Ch t
m
- Ch t bo
-

Ch t s
Calcium
S t
Magnesium
Phosphorus

Potassium
Sodium
Thiamine (B1)
Riboflavine (B2)
Niacin (B3)

556
40
0.160
0.220
0.400

- Ascorbic acid
(C)

440 mg

t Sen : 100 gram ph n n

mg
mg
mg
mg
mg

27.4 mg

t kh
89

332

4.13 g
0.53 g
0.65 g
44 mg
0.95 mg

15.41 g
1.97 g
2.42 g
163 mg
3.53 mg

- Calories
Protein
Ch t bo
Ch t s
Calcium
S t

363
45
0.127
0.010
0.300

c ch a :
tt

mg
mg
mg
mg
mg

- Magnesium
- Phosphorus
- Potassium
- Sodium
- Beta-carotene
(A)
- Thiamine (B1)

56
168
367
1

mg
mg
mg
mg

210
626
1368
5

13 IU

50 IU

0.171 mg

0.640 mg

- Riboflavine (B2)
- Niacin (B3)

0.040 mg
0.429 mg

0.150 mg
1.699 mg

Thnh ph n ha h c :
Thnh ph n ha h c thay

i ty theo ph n c a cy :

mg
mg
mg
mg

L Sen : ch a nhi u alakaloids (t l ton ph n t 0.2-0.5 %) trong

c Nuciferin (0.15%) v Roemerin, Coclaurin, d-l armepavin, Onornuciferin,Liriodenin, Anonain, Pronuciferin, Anneparine. cc acid h u c
(nh gluconic acid, citric acid, malic acid, succinic acid..), tanins, Vitamin C..,
cc flavonoids ( nh quercetin, isoquercitrin..)
Ng Sen : ch a Tinh b t (75%), Asparagin (8%), Arginin, Trigonellin..
t Sen : ngoi thnh ph n dinh d ng trn cn c nh ng alkaloids nh
Lotusine, Demethyl coclaurine, Liensinine, Iso-liensinine..
Tm Sen : ch a alkaloids (t l ton ph n kho ng 0.89-1.12 %) ngoi 5
alkaloids chnh liensi nine, isoliensinine, neferine, lotusine, methylcorypaline
cn c nuciferine, bisclaurine..
ng Sen : ch a 4.9 % ch t

m, 0.6 % ch t bo , 9% carbohydrate..

Tua nh Sen : c nhi u flavonoids, tannins..

Nh ng nghin c u D

c h c v Sen :

Tnh Ch ng Oxy-ha v tiu di t g c t do : Cc

polyphenols trong Sen c ho t tnh c ch tc d ng c a 1,1diphenyl-2-picrylhydrazyl (DPPH), l ch t sinh g c t do. Nghin
u t i Phn khoa Y-h c T nhin t i H D c Toyama (Nh t) ghi
nh n Sen v
tr ng l nh ng cy c tc d ng kh m nh.Cc
polyphenols, c l p t nh ng cy ny nh Procyanin B-3, (+)catechin, methyl gallate, quercetin, quercetin-3-O-beta-D-glucoside,
quercetin-3-O-beta-galactoside, quer cetin-3-O-rutinose v
kaemferol ..tiu di t g c t do sinh ra b i DPPH r t m nh.(Cho EJ
v cc Csv, Phytomedicine 10/03). Nghin c u t i Phn khoa Th c
ph m v K thu t sinh h c t i
i H c Qu c gia Pukyong (Nam
Hn) ghi nh n d ch chi t b ng methanol t Tua nh sen (Ru nh
c), c ch a nh ng flavonoids, c ho t tnh ch ng oxy-ha r t
nh trong h th ng th nghi m Peroxyd nitric v ho t tnh cao
n m c bnh th ng (marginal) trong h th ng DPPH (Archives of
Pharmaceutical Research 04/2003).
2.
Tc d ng b o v Gan v d n s ch g c t do : Trung
tm Nghin c u Y-D c , H Wonk wang (Nam Hn) nghin c u
ch chi t ethanol t sen ghi nh n kh n ng d n s ch g c t do kh
nh v i m c c ch
n ng
6.49 mcg/mL (th nghi m trn H
th ng DPPH); D ch chi t ethanol c ng tc d ng ln t bo gan : c
ch s gia t ng enzym gan v
c h i cho t bo gan gy ra b i
CCl4 v c ng c ch tc
ng
c h i gy ra b i alpha-toxin B1 (
tc
ng ny ty thu c vo li u l ng s d ng). Tnh ch t b o v
gan ny c th do kh n ng ch ng oxy-ha (Phytomedicine
03/3003).
1.

Tnh h nhi t c a thn Sen : Nghin c u c a Phn

khoa D c H Jadavpur ( n
) cho th y d ch chi t b ng ethanol
thn sen khi th
chu t v i thn nhi t bnh th ng v khi b gy
t do n m m c (D ch treo n m m c
c chch d i da , li u 10
mg/kg s lm t ng nhi t
h u mn sau khi chch 19 gi ) . K t
qu ghi nh n d ch chi t thn sen li u cho u ng 200 mg/kg lm
gi m thn nhi t bnh th ng 3 gi sau khi u ng ; li u 400 mg/kg
ggi m thn nhi t
n 6 gi sau khi u ng. Trong tr ng h p gy s t
ng n m m c : c 2 li u
u lm gi m thn nhi t
n 4 gi sau khi
ng. Ho t tnh h nhi t c k t qu t ng
ng v I
acetaminophen li u 150 mg/kg (Phytotherapy Research 06/2000).
4.
Tc d ng trn H Tiu ha : D ch chi t t R sen
c
dng lm thu c ch ng tiu ch y, th nghi m trn chu t b gy ra
tiu ch y b ng Prostaglandin E-2 :
nh ng li u l ng 100, 200,
400 v 600 mg/kg cho k t qu l gi m s l n i tiu, gi m
m
a phn v gi m nhu
ng ru t ( t ng phn ra ngoi ) H Nng
nghi p Bangladesh trong Bangladesh Med Res Council Bulletin
04/1998).
5.
Tc d ng H
ng trong mu : Nghin c u t i Phn
khoa K thu t D c. H Jadavpur ( n) Cho chu t th nghi m b
gy ti u
ng b ng streptozocin u ng d ch chi t C sen b ng
ethanol cho th y m c glucose trong mu s t gi m ng k (so v i
nhm
i ch ng) ch ng t d ch chi t c sen c kh n ng c i thi n
c dung n p glucose (glucose tolerance test) v t ng c ng tc
ng c a insulin chch vo chu t. So snh v i tolbutamide : tc
ng c a d ch chi t b ng 73% ( chu t bnh th ng), v b ng 67 %
chu t b gy ti u
ng) (Journal of Ethnopharmacology
11/1997).
6.
Tc d ng ch ng s ng vim : Tnh ch ng vim c a d ch
chi t c sen b ng methanol, c a betulinic acid v c a cc triterpen
steroids (c l p t c sen)
c th nghi m trn chu t b gy ph
chn b ng carrageenin v serotonin. K t qu ghi nh n d ch chi t
ng methanol li u 200 mg/kg v 400 mg/kg, betulinic acid li u
50 mg/kg v 100 mg/kg : c ho t tnh ch ng vim ng k , tc
ng m nh t ng
ng v I phenylbutazone v dexamethasone
(Planta Medica 08/1997).
7.
Tc d ng tm th n c a C sen : Nghin c u c a Phn
khoa K thu t D c H Jadavpur : Th nghi m trn chu t b ng
ch chi t c sen b ng methanol cho th y c s gi m ho t
ng t c
th i, gi m tnh thm hi m (exploratory behavior), gi m th gin c
v t ng c ng tc d ng gy ng c a pentobarbital (Jouernal of
Ethnopharmacology 11/1996).
8.
Tc d ng c a Neferine trn
k t dnh c a ti u c u
: Nghin c u c a Phn khoa D c H Y Khoa Tongji -V hn (Trung
Hoa). Neferine l m t alkaloid lo i dibenzyl isoquinolein trch t sen
, c tc d ng lm h huy t p. Tc d ng c a Neferine trn s k t
dnh ti u c u v s cn b ng t l thromboxan/protaglandin (TXA2/PGI-2) v t l cAMP/cGMP
c nghin c u b ng cc ph ng
3.

php o
c (turbidimetry) v radio-immunoassay (RIA).
Neferine c ch
ng k s k t dnh ti u c u (th trn th ) gy ra
i ADP, Collagen, Arachidonic acid v Y u t kch ho t ti u c u
(PAF=Platelet activating factor ) v i IC50 theo th t l 15, 22, 193
v 103 micromole/lit. Niferine t ng 6-keto-PGF 1 alpha v cAMP
trong ti u c u theo li u l ng, nh ng c ch TXA-2 do ti u c u sinh
ra khi b kch thch b i arachidonic acid. Niferine khng c tc d ng
ng k v I cGNP. Cc k t qu trn
a
n
ngh c ch
Neferine tc d ng k t dnh ti u c u lin h
n cc cn b ng TXA-2/
PGI-2 v cAMP/ cGMP.
9.
Tc d ng Tim :

Neferine nh h ng
n ho t
ng c
n tim (ghi b ng
tm
n
) c a mo b nh thu c m. Niferine l alkaloid trch
tim sen, c ho t tnh ch ng r i lo n nh p tim. Niferine li u 1-10
mg/kg, chch tch m ch, lm gi m (theo li u l ng) bin
th
ng tc m t pha (Monophasic action potential amplitude), ko di
th i gian th
ng tc m t pha (monophasic action potential
duration) v lm gi m p huy t; Tc d ng ny gi ng nh Quinidine.

Tc d ng c a Neferine qua hi u s
n th mng c tim
chu t albino v h ch tm nh (?) n i t bo c tim chu t m i
sinh c ng
c nghin c u v upstroke velocity, n p giao
ng
tc
ng
n th do ouabaine gy ra.

Theo Kee Chang Huang (The Pharmacology of Chinese

Herbs) th Neferine c tc d ng lm gin n m ch mu, tc d ng
ny khng ty thu c vo Y u t th -gin n i m c (endo theliumrelaxing factor=NO) nh ng lin h m t thi t v i s ch n alpha
(alpha-blockinh) v ho t tnh ch n lu ng Ca2+ (Calcium-channel
blocking). Ngoi ra Liensinine, m t alkaloid khc trong sen , c
nh ng ho t tnh lm h huy t p v ch ng lo n nh p tim. Liensinine
lm gi m
co th t c a b p th t tim b ng cch gy ra s ko di
ti m l c ho t
ng c a APD trn b p th t. Tc d ng ch ng lo n nh p
c th m nh h n c quinidine.

c tnh, Ch ng ch
nh v Tc d ng ph : Theo
James Duke trong Handbook of Medicinal Herbs c ng nh trong cc
sch d c th o ng Y : H t sen ch ng ch
nh khi b to bn v
tr ng d dy. Ch a bi t
c nh ng ph n ng ph hay nguy h i
u dng theo ng li u lu ng tr li u (t 4-6 gram b t h t sen
kh). Oxoushin sunine c tnh
c h i cho t bo u-b u lo i
carcinoma vng m i-h u (nasopharynx)
10.

Sen trong

ng Y

ch cc
lm thu c :

truy n Trung Hoa dng t t c cc b ph n c a cy Sen

L Sen (Folium Nelumbinis) hay H di p (He-ye), Nh t

c : kayo. Hn d c : Hayp

t Sen (Semen Nelumbinis) l ph n mu tr ng bn

trong v c a qu , sau khi tch b ch i m m,
c g i l Lin t
(Lian-zi). Nh t d c :Renshi. Hn d c : Yncha.

Tm Sen (Plumula Nelumbinis), m m xanh chnh gi a

t, hay Lin t tm (Lian-zi xin). Nh t d c : Renshin. Hn d c :
Ynsim.

Tua nh Sen (Stamen Nelumbinis) hay Lin tu (Lian x)

ng Sen (Receptaculum Nelumbinis) ,

hoa sau khi
l y h t h t (th ng ph i kh) , hay Lin phng (Lian fang). Nh t
c : Renbo. Hn d c :Ynbang)

t ng sen (Nodus Nelumbinis Rhizomatis) hay Ng u ti t

(Ou ji). Nh t d c : Gsetsu. Hn d c : ujl.

c tnh theo

ng Y v Ph

ng th c s

d ng :

L sen (H di p) :
Theo ng y, c v
ng, tnh bnh , khng
c tc d ng vo cc
kinh m ch thu c Can, T v V . H di p tuy khng
c chp trong
Th n Nng B n Th o nh ng
c L th i Trn ghi trong B n th o
ng m c. Tnh ch t : 'Thanh th , L i Th p, Tn , Ch Huy t '
H di p tr
c cc ch ng do H Nhi t gy ra :
m hi qu
, n c ti u
c v tiu ch y v i ch ng 'ho v ng hay th c ho '
(tiu ch y ra mu). L Sen t ng v gip thng thot 'D ng' Kh tr
tr ,
ng n i T , nh t l tiu ch y do Nhi t t i T -V .
H di p c tc d ng c m mu, tr
c i ra mu : dng gi nt,
p vo v t th ng. Mu n tr nng s t nhanh H di p
c dng ph i
pv i
u vn tr ng (B ch bi n
u = Bian-dou , Semen Dolichoris
Lablab).
Tc d ng c a H di p c th b gi m b t n u dng chung v i
Ph c linh (Fu-ling=Sclerotium Poriae Cocos).
Li u dng : 9-15 gram l t i m i l n, nn ch n l t i (Tin h
di p = Xian he-ye), l n v cn nguyn v n, thu hi trong cc thng t
6
n 9.

t ng sen ( Lin Ng u ti t) :

c xem l c v ng t/cht , tnh hn, tc

ng vo cc kinh
ch thu c Ph , V v Can.
Ng u ti t c kh n ng r t t t
tr cc b nh v Mu nh t l
trong cc b nh xu t huy t do tc d ng 'Ph ', lm tan c c huy t, tr
c ho ra mu, i m a ra mu, ch y mu cam..
Tc d ng c m mu gia t ng, gip ng ng ho ra mu nhanh h n
khi
c dng chung v i Sinh a (Sheng-di-huang =Radix Rehmaniae
Glutinosae), A giao (e-jiao= Gelatinum Corii Asini) v Xuyn b i m u
(Chuan bei mu= Bulbus Fritillariae Cirrhosae).

 Li u dng : T

9-15 gram d c li u kh ho c 30-60 gram d c

li u t i, d c li u t t c n t s n
m mu, c r nh bm theo. Mu n
u ha kh huy t nn dng t i hay xay thnh n c u ng; mu n
m mu th c n sao t n tnh tr c khi dng.
ng sen (Lin phng) :

c xem l c v
ng/cht, tnh m, tc d ng vo cc kinh
ch thu c T , Th n v Can.

i sen lm tan
c mu huy t
ng v c m mu nh t l
trong cc tr ng h p xu t huy t t cung v c mu trong n c ti u.

i sen gip an v , n nh bo thai, gip trnh

ch
thai,. i sen c ng phn tn
c 'Nhi t' gip tr nng, c m do 'Ho
ng, Nhi t cao'.
Dng chung v i ch m u (Yi-mu-cao=Leonuri heterophylli)
tr
kinh nguy t qu nhi u (rong kinh).
Dng chung v i
ng qui (Dang-gui+radix Angelica Sinensis),
Th c a (Shu di-huang=Radix Rehmaniniae Glutinosae Conquitae) v
Trc nh (Zhu-ru = Caulis Bambusa)
tr v ng a h thai.
Li u dng : T 3
n 9 gram : Dng t i
tr 'H Nhi t'. D c
li u t t c mu tm
, l n.

t sen (Lin t

hay Lin nh c):

c xem l c v ng t/cht, tnh n, tc d ng vo cc kinh

ch thu c Th n, Tm v T . H t sen c nh ng tc d ng :' B T ,
ng Tm, Sp Tr ng, C Tinh'

T v c m tiu ch y : ch tr cc tr ng h p T suy
a
n
tiu ch y v n m t ngon, th ng
c dng chung v i S n d c
(Hoi s n)= C mi v B ch tru t.

Th n v Kin tinh : tr
c cc tr ng h p di tinh (xu t tinh
m) v b n tinh do 'Th n suy', c ng dng
tr cc ch ng xu t huy t
i t cung v huy t tr ng c a ph n .
tr b t l c, thi u tinh trng
: h t sen
c dng chung v i Sa-Uy n T t l (Sha yuan ji
li=Astragali) v K thi t (qian-shi=Euryales Ferocis).

i b Tm-th n : an nh tm tr, tr
c h i h p-u lo hay
t g ng, kh tnh, m t ng . Tc d ng r t cng hi u trong cc tr ng
p m t qun bnh gi a Tm v Th n.
tr cc tr ng h p m t ng
nh , h i h p , d nng gi n hay tr ng h p xu t tinh khi ng (m ng
tinh) km theo kht n c, n c ti u nng.. do 'H a v ng t i Tm':
t sen
c dng chung v i Bch h p (Bai-he), d nhn (Yi-yi ren=
t bo-bo) v Sa sm (Sha-shen). Li u dng : m Ii l n 6-15 h t.
Khng nn dng h t sen trong cc tr ng h p
y b ng v to bn.
Nh sen (Lin tu) :

tc

ng vo cc kinh m ch thu c Tm v Th n .

 Tnh ch t : ' Sp Tinh, ch Th n, Thanh Tm, Ch Huy t' , c kh

ng gip gia t ng s n xu t tinh-kh, ki m sot cc tr ng h p xu t

huy t; b 'Th n' v h 'Tm ho '.
Nh sen c th tr
c ki t l , m ng tinh v i ti u nhi u ban
m.
Li u dng : 5-9 gram nh t i.
Tm sen (Lin t

tm) :

c xem l c v
ng, tnh Hn ,
tc d ng
c nh t vo cc kinh m ch thu c Tm, v i kh

lm tn 'Tm nhi t ' ;

th ng
c dng
tr cc tr
Li u dng : 1.5- 6 gram.

n ng

ng h p th huy t, ho ra mu.

Cu ng l Sen (Ramulus Nelumbinis),

c kh n ng lm tan ' t Kh' t c n i ng c,
gip tr cc ch ng ho, t c ng c do H a v ng xm nh p Ph

kinh.
Ng sen (Lin ng u) :
Gi i tr phi n mu n.
Tnh ch t 'Trng D ng, An Th n'.

t s bi thu c :
Tr L sen : Dng m i l n 10 gram l sen kh, pha thnh 1
tch tr nng. Dng
gi i nhi t, tr di tinh, tiu m .
Tr gi m bo :
L sen (60 gram),

n tr (Crataegus pinnafitada) t i (10 gram),

t d (10 gram),

qu t (10 gram).
Nghi n chung thnh b t, rt n c si vo, hm, u ng thay tr

i ngy 1 thang, u ng trong 100 ngy.

Lin ng u tr nhan ph
ng sen :

ng : Bi thu c gi nhan s c b ng

t sen (9 gram),
Hoa sen (7 gram),
Ng sen (8 gram).
Ph i cc d c li u trong bng rm, nghi n thnh b t, ry k ,

tr n

u,

ng trong l kn. M i ngy u ng 2 l n, sng-t i, khi b ng

i, m i l n 1 gram ha trong n
dung nhan st km.

t s ph

ng th c dinh d

i Trung Hoa, Sen

tr b nh :
Thu c b

c si. Dng cho ng

ng dng Sen

c dng trong m t s ph

i bo ph v

tr b nh :
ng th c dinh-d

cho ngu i cao nin, S n ph

un si 30g qu sen (h t sen cn c v ),

30 gram
ng phn chung v i 30 gram r

ng

sau khi sanh :

u tr ng; sau

thm 1 tr ng g , lm thnh sp.

n m i ngy vo bu i t i trong 1 thng. (Henry Lu trong

Chinese Natural Cure).
tr n khng ngon, tiu ch y : nn dng b t h t sen hay
u chung h t sen, ph c linh v i g o t v n v i
ng phn ( LiuJilin trong Chinese Dietary Therapy)
Cho h t sen : Dng
tr m t ng , c ng th ng tinh th n, b t
ti u ban m.

t sen (3/4 cup),

o nu (1 cup 1/2),
c (8 cups).
u
n chn nh h t sen. C th thm
ng phn, m t ong
lm thnh ch ng t ( Daniel Reid trong A handbook of Chinese Healing
Herbs)

Ti li u s

d ng chnh :

Trang Web site : PubMed (Th vi n Qu c gia Hoa K )

Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Bensky/Gamble)
The Phjarmacology of Chinese Herbs ( Kee Chang Huang)
Handbook of Medicinal Herbs (J. Duke)
Natural Medicines Comprehensive Database (Pharmacist's letters)
Whole Foods Companion (Dianne Onstad).
Chinese Vegetable (Geri Harrington)
The Oxford Companion to Food (Alan Davidson)

HOA S
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Hoa S hay g i ng h n l S ci, t i mi n Nam Vi t Nam; cn

cg i
l hoa
i t i mi n B c. (Cy Ng c Lan, Michelia champaca c ng
c g i l
hoa S !). Hoa S c mi th m d ch u l ngu n c m h ng cho cc nh c
v thi s , th ng g i nh cho nh ng m i tnh
p nh ng.. dang d ?
Nh c s Hong Ph

ng, trong bi 'Hoa S

Nh Nng' vi t :

'

m m ng i mi h ng, mi hoa s nh nng

ng n ng hoa tnh i,
m y g i tn
Nh nng cch g n bn, gin hoa s quanh t ng
Nhn sang tr m nh th ng th m, m ngy mai l a i..'
V thi s Cao Nguyn , trong bi ' Hoa S

Tr ng' :

' Hoa s tr ng n xe v i n m cnh

m ngn tay em ch m m hoa lng..'
hay tha thi t h n :
' G i tnh ln b ng mu hoa s tr ng
mi yu th m d u nh gi a m n ng..'
Hoa s , Plumeria (cn g i l Frangipani), thu c h th c v t Apocynaceae
c ngu n g c t Trung M . Tng Plumeria g m 7 loi, cho hoa c mi th m

ng t ngo, kh qun. Hoa s

c Ph t go xem l bi u t
v cnh cy, d cho b c t, v n ti p t c..tr hoa.

ng cho V nh c u

Trong chuy n h i hnh n i ti ng c a Columbus vo n m 1492, nh th c

t Mercutio Frangipani l ng i u chu
u tin ghi nh n
c mi
th m
c bi t c a hoa S , v sau ng i trch
c h ng li u t hoa
t tn l 'mi h ng Frangipani', gi ng nh mi hoa nhi.
Plumeria l m t loi cy nhi t
khc nhau:

i, c nh ng gi ng cho hoa c mu s c

- Plumeria obtusifolia (= P. acuminata)= Cy s

Singapore plumeria

hoa tr ng.
Cy c
ngu n g c
Mexico,
c tr ng
ng ri t i
cc nu c
nhi t
i.
i Vi t
Nam, cy
c tr ng
ph bi n
cc nh,
cha v
cng vin.

Cy thu c
lo i thn
c, trung bnh 2-3 m nh ng c th cao
n 7m, phn cnh di,
cnh cong queo, x x. Thn c v mu tr ng-xm, x p. L thun
di15 cm, r ng 5 cm, ph n gi a r ng v thu h p c hai
u.
Phi n l mu xanh bng, nh n c cc gn hnh lng chim n i r,
mu tr ng. L x p st nhau thnh vng n i ng n cnh, khi r ng
l i nh ng s o l n trn cnh. Hoa l n ch ng 5cm, m c thnh
m trn m t cu ng chung. Cu ng hoa m p, di 30-50 cm, c
nhi u v t s o do hoa r ng i. Cnh hoa d y, x p v n (khi ch a
), mu tr ng gi a mu vng. Qu lo i
i di 10-15 cm, t
p, ch a h t c cnh m ng. Hoa c mi th m, n quanh n m..
Ch ng tr ng P. acuminata var. tricolor cho hoa mu tr ng, mp
mu h ng v trung tm mu vng.

- Plumeria
rubra = Cy s hoa
(West Indian Red
Jasmine)
ng c
ngu n g c
Mexico,
Guyana.
Cy th p
n S hoa
tr ng, cnh
chia nhnh
nhi u, m c
xe thnh
cc t ng
th p. L thun di kho ng 20-40 cm, nh n
nh; L mu xanh
bng, x p st nhau
u cnh, r ng vo ma kh. Hoa l n ch ng
5-7 cm, m c thnh c m
u cnh trn m t cu ng chung, di.
Cnh hoa mu
kh d y..M t s ch ng
c thu n ha
tr ng
c t i Nam California.
- Plumeria hypoleuca = Cy s hoa vng
ng t
m

nh cy s

hoa tr ng, nh ng hoa c cnh mu vng

Thnh ph n ha h c :
Hoa ch a
Tinh d u d b c h i (ch ng 0.05 %) trong c citronellol, farnesol,
geraniol, l-(+) bornesitol, linalol, phenyl-ethyl alcohol.
Cc flavonoids nh kaempferol, kaempferol-glycoside, quercetin,
quercetin-glycoside.., quercitrin, rutin..
thn c beta-sitosterol, cc iridoids nh fulvoplumierin (0.25%), al
lamcin v allamandin ; plumieride (6%); p-benzoquinone..; lignan lo i
liriodendrin..
ch a beta-dihydroplumericic acid, beta-dihydroplumericine, isoplume
ricine, plumericine.
Nh a ch a acetyl-luoeol, alpha v beta-amyrin, cerotic acid, lupeol, lupe
ol-acetate, oxymethyl-dioxycinnamic acid, plumieric acid..

L ch a kho ng 5.6 % pectin

Tc d ng d

ch c:

Ho t tnh di t bo :
Nghin c u t i tr ng D c, H Illinois (Chicago), USA ghi nh n cc
iridoids trch b ng petroleum-ether v chloroform, t v cy S hoa
(Plumeria rubra), thu ho ch t i Indonesia c cc ho t tnh di t t bo ung
th cc lo i lymphocytic leukemia (P-338) n i chu t v m t s dng t bo
ung th (v, ru t, fibrosarcoma, ph i, melanoma, KB) n i ng i..(Journal of
Natural Products S 53 (Nov-Dec)-1990.
t nghin c u khc c ng t i Tr ng D c Illinois, Chicago ghi nh n
cc ch t c l p lo i glycosidic t ru t thn cy s
nh plumericin, iso
plumericin c cc ho t tnh di t nhuy n th , di t vi trng..(Journal of
Ethnopharmacology S 33-1991).
Ho t tnh ch ng bi n ch ng (Antimutagenic) :
Nghin c u t i Vi n Ha h c, H Khoa H c, Vi n H Philippines t i
Quezon City (Phi) ghi nh n cc ch t Stigmast-7-enol, Lupeol carboxylic acid
v Ursolic acid trch t l t i cy S hoa tr ng (P.acuminata) b ng ethanol
c ho t tnh ch ng bi n ch ng khi th trn chu t : li u 2 mg/ 25 gram
tr ng l ng chu t, cc ch t ny lm gi m s l ng cc t bo MPCE
(micronuckeated polychromatic erythrocytes) gy ra bi n ch ng b ng
mitomycin C. T l ho t
ng
c ghi theo th t l 75, 80 v 57%
(Mutation Research S 361 (Dec)-1996).
Ho t tnh ch ng HIV
Nghin c u t i Tr ng D c Illinois (Chicago), ghi nh n ho t ch t lo i
iridoid: fulvoplumierin trch t S c kh n ng c ch men reverse
transcriptase c a siu vi HIV-1 n i ng i (Journal of Natural Products S 54
(Jan-Feb)-1991)

trong d

c h c dn gian :

Ph n vng Caribbean dng hoa

ch n mn.

lm th m tc,

p th m qu n o,

i Trung M : v Plumeria rubra

c dng
tr l u m . L gi nt,
p tr b m d p, ch n th ng; m nh a dng lm thu c thoa bp tr phong
th p.
Theo D c h c Trung Hoa : Hoa c a Plumeria rubra var. acutifolia cn
i l K
n hoa (J-dan hua)

- Hoa s c v ng t, tnh bnh, c cc tc d ng 'thanh Nhi t', l i ti u,

ha V v nhu n trng, b ph i
- V c v
ng, tnh mt c tc d ng thanh nhi t, t h , tiu th ng v
st trng. Dng kch thch,
u kinh, tr nng nhi t, nhu n tr ng.
th

- L c tc d ng hnh huy t, tiu vim, dng gi nt

ng.

p trn v t

- Qu c th gy tr y thai.
- Nh a c tnh
i

c, gy s ..

- Plumeria acuminata ; ti ng Hindi l golainchi. Ti ng Ph n :kshir

champa. V dng s c lm thu c tr nng s t, gy s , tr b nh hoa li u, thoa
tr herpes. Nh a gy s tr s ng l i. R gy s r t m nh.
- Plumeria alba : Nh a
. H t dng
c m mu.

p trn v t l lot, tr ch y r n v herpes, gy

- Plumeria rubra : Nh a tr

Ti li u s

au, s ng r ng. Hoa lm thu c ho, tr

d ng :
Phytochemical and Ethnobotanical Databases (J. Duke)
Medicinal Plants of China (Duke & Ayensu)
Medicinal Plants of India (Jain & DeFilipps)
The A-Z of Garden Plants (Bay Book)

VIOLET
hoa Pense tm hay HOA TM :
hoa c a S e- p
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Reform the errors of the Spring

Make that tulips may have share
of sweetness, seeing they are fair
And roses of their thorns disarm'd,
But most procure
That violets may a longer age endure

Andrew Marvell (1621-78)

Violette v i h ng th m ng t ngo tr i ban cho, n hoa b nh
p d i l che, l bi u t ng cho s e- p v khim t n. Cy
violet tuy tr hoa nh ng hoa n ng n ngy, t i kh p mi khu
ng, cnh
ng, d c b ro trong su t ma Xun. C r t nhi u
truy n thuy t c ng nh chuy n c tch k v cy hoa b nh ny :
t truy n th n tho i Hy l p k r ng : Nng tin nh b Ianthis c
ch y tr n s s n
i m say c a Th n Apollo.. nng ch y n n p
vo r ng v tm s che ch c a N th n Diana, Diana khuyn
nng nn tr n th t k t i m t n i m Apollo..khng th tm
n
c v Diana bi n nng thnh m t n hoa Violet
gip nng
thot
c Apollo..'
t truy n khc th cho r ng : Hoa Violet
c t o ra
dnh cho
Nng Io, ng i yu c a Th n Zeus, v
ca ng i s ki u di m c a
Io hoa Violet
c
t tn theo Io (ti ng Hy l p ngh a l mu tm).

Violet cn l bi u t ng c a s ngay th ng v trung thnh. V n

ho Shakespeare r t thch violet, nn dng hoa
bi u t ng
cho s khim t n v b n v ng trong Tnh yu. Trong th i Trung
, t i u chu violet l bi u t ng cho s khim t n c a Cha
u Th .. hoa
c tr ng r t nhi u trong v n c a cc tu vi n
o v nh dng trnh cc s c.
Trng hoa violet eo quanh c s gip b o v ng i eo trnh b
a g t v m ho c. Ng i Hy-l p v La m ngy x a eo hoa
tr mi r u, ng a ..say (?) .
Hoa violet r t
c a chu ng t i u chu nh t l t i cc n c
quanh a Trung H i. T i Toulouse (Php), trong th i troubadours,
hoa l phn th ng cho nh ng ng i
t gi i v lm th , v t i
mi n Nam n c
c, trong th i Trung c , khi hoa b t
u n vo
u xun, c nh ng bu i khiu v
c t ch c
n m ng. Hoa
violet l m t v t bi u t ng tnh yu gi a Napoleon Bonaparte v
Nng Josephine..hoa sau l v t bi u hi n chnh tr c a
Napoleon. ng cn tn hi u l Caporal Violette v r t thch hoa
violet, nh ng ng i theo ng eo hoa
bi u l s
ng h khi
ng b l u y
o Elba..v khi ng tr v c m quy n,
ng
ph Paris g n
y hoa Violet trong ngy di n hnh.

Tn khoa h c v cc tn th

ng g i :

Viola odorata thu c h th c v t Violaceae

Viola, l tn latinh
t cho cy v c l do t ti ng Hy l p ion (=mu
tm) T Viola, d c tn , Violet (ti ng Php, hoa Violette); odorata ngh a l
c mi th m. Cy cn
c g i l Garden Violet, sweet violet..
Sweet Violet c l l loi hoa trong nhm viola d i duy nh t t i Anh m
c mi th m.

c tnh th c v t :
Cy thu c lo i th o a nin,
ng dai, c thn r phn nhnh
v m c b t o ra nh ng ch i d i
t
t. Cc l xu t hi n cng
t lc v i hoa, l nh c 2-4 cm
hnh tim hay tri xoan, mp l c
ng. Hoa mu tm s m c khi
tr ng pha l n xanh da tr i , c 5
cnh hoa hnh tim, c mi th m.

Cy tr hoa trong cc thng 3-4 v thng 8. Hoa violet n r t t t khi

tr ng nh ng n i c bng mt m t ph n v
t c m
cao. Cy c n
nhi t
mt ban m
tr hoa. Violet pht tri n b ng nh ng cnh b lan
v b ng h t (th t ra c 2 lo i hoa : lo i hoa c 5 cnh, n vo ma xun,
v lo i hoa khp kn =cleistogamous, khng c cnh hoa nh ng ch a h t t
th ph n).
C kho ng trn 600 ch ng violet, trong c :
Ch ng 'The Czar' cho hoa mu tm s m; ch ng 'Baronne Alice de
rothschild' cho hoa mu tm-xanh v ch ng 'Madame Armandine Pages' l i
cho violet..mu h ng ! (T i Hoa K c ring m t H i nh ng ng i yu hoa
Violet, c m t website ring : www.sweetviolets.com )

Thnh ph n ha h c :
Hoa violet ch a m t h n h p tinh d u d b c h i, s c t lo i
anthocyanine, ch t nhy, cc peptids macrocyclic g i chung l cyclotides
(trong c vodo M, vodo N..)
L v ton thn ch a saponins, glycosides nh violarutin, cc acid h u
, methylsalicylate

c tnh :
Violet
c xem l m t v thu c t th i C hy l p : Hippocrates
dng violet
tr nh c
u,
u c quay cu ng do..say r u, m t m , bu n
b, u t , s ng t c ng c. Pliny cho r ng violet gip d ng , b i b b p th t
tim, v gi i tr s t c gi n. Ng i r p dng violet tr to bn, s ng y t
u, m t ng , y u gan..
Nh ng ph ng th c s d ng trong dn gian ngy nay c ng ph h p v i
truy n th ng x a : Cc saponins v ch t nhy trong hoa khi n violet l
ph ng thu c r t t t tr ho, ng a trong c , ho g v ho t c ng c . Si-r
violet l thu c tr ho cho tr em r t t t . C th dng violet lm thu c sc
mi ng, tr au h ng v s ng chn r ng. Ch t nhy trong hoa gip lm d u
bao t , ru t. Sir c th dng lm thu c nhu n tr ng cho tr em.
c tnh'
lm mt' c a hoa khi n hoa c th dng trong cc tr ng h p nng s t,
ng au..nh t l cc salicylates gip tr au v s ng r t cng hi u.
Khoa Homeopathy dng Viola odorata
tr cc ch ng ho kh th , co
gi t t c ng c, ho g v cc b nh v h h p lin h
n u lo, phi n mu n.
V. odorata c ng dng
tr nh c
u v i c m gic au nng n i trn, au
pha trn chn my v chong vng.. tr phong th p v au trong x ng
t.

Khoa Aromatherapy dng Violet cho nh ng ng i r t r, e th n, d c m

xc, ch m ha
ng v i m ng do b n tnh e-l , nht nht.. Tinh d u
violet gip mang l i t tin, khi n d ha
ng khng s m t b n n ng, gip
i m ..
Nghin c u t i H Uppsala, Th y
n ghi nh n cc cyclotides trch
c t Viola arvensis v Viola odorata c nh ng tc d ng di t
c t bo
u-b u
c:
Cc cyclotides
c
t tn l varv A, varv F v cycloviolacin 02 c kh
ng di t 10 dng t bo ung th n i ng i.. Cyclotides t ng i c ho t
tnh sinh h c kh b n, nn ang
c th nghi m
c th dng lm thu c
tr m t s lo i ung th (Molecular Cancer Therapy S 1-2002)

Vi ph

ng th c s

d ng :

Hoa Violet r t th m, c v ng t, nn c th dng..lm k o, hay by

thm vo cc mn salad. Hoa, k t tinh trong
ng,
c bn t i cc ti m
bnh bn u chu. Ngoi ra c ng c Violet k t trong chocolat. C ng c th
ngm hoa v l trong n c l nh, t o thm h ng v cho n c gi i kht.
Trn th tr ng c bn cc lo i tr violet, bnh pudding c nh i hoa, c rem
, m t tri cy c violet..
C th t pha ch m t s thnh ph m nh sau :
-N

c ngm hoa : Ngm 1 tha ca ph cy tn v n trong 1/2 cup

c. L c b b.
- N c s c : un si 1 tha canh cy tn v n trong 1/2 cup n c, nn
ngm b t cy trong n c vi gi tr c khi un.
- Sirop violet :
1 qt. N c un si trn m t l ng t ng
ng hoa
nh i ch t. Ngm trong 10 ti ng, L c b xc. un n c l y
c
a nh , r i thm m t
t hoa m i. Ngm nh tr c..Ti p t c lm 2-3
t..Sau cng un nng n c thu
c,
ngu i v thm m t ong
n khi c si-r thch h p.

Ti li u s

d ng :

The Illustrated Encyclopedia of Herbs (Sarah Bunney)

Whole Foods Companion (D. Onstad)
The Herb Book (John Lust)

NG CU XIM

t tri cy h u d ng
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Gia nh Na hay Mng c u c m t s cy cho qu

n kh ngon v c
thm cc d c tnh kh
c bi t...Cc cy ng ch g m Na, Mng c u
xim, Bnh bt... v ngay t i Hoa K cn c nh ng cy lai t o
cho nh ng
lo i qu , khng g p
c t i Vi t Nam nh Atemoya..
Mng c u xim l m t tri cy nhi t
i r t thng d ng trong vng Nam
v ng n (West Indies). y c ng l m t trong nh ng cy
u tin
c
a t M chu v l c a C u Th -gi i, v mng c u xim sau
c tr ng r ng ri su t t khu v c ng-Nam Trung Hoa sang
n c v
nh ng vng bnh nguyn t i ng v Ty Phi chu..
Tn c a cy c l c ngu n g c t ti ng Ha lan Zuurzac, c ng
cg i
trong vng Antilles (thu c Ha lan) v t i Indonesia. Tn M lai durian
Belanda c ng c nh ng chi ti t th v : danh t Belanda ( c ngh a l ng i
Ha lan)
c dng t i M lai
ch nh ng g t ngo i qu c, th ng t Ha
lan
a
n M, v v ngoi da c a mng c u s n si. C v c gai..nn
c cho l thu c nhm s u ring (!)

Tn khoa h c, tn thng th
-

ng v

c tnh th c v t :

Tn khoa h c : Annona muricata thu c h th c v t Annonaceae.

Annona, pht xu t t tn t i Haiti, anon, ngh a l thu-ho ch c a n m

muricata c ngh a l m t bn ngoi s n ln, c nh ng m i nh n.
- Cc tn thng th ng : Soursop (Anh-M ), Guanabana, Graviola,
Brazilian Paw Paw, Corossolier (Php), Guanavana, Durian benggala Nangka
londa..

- Mng c u xim thu c lo i ti u m c, c th cao 6-8 m. V thn c

nhi u l nh mu nu. L hnh tri xoan, thun
thnh ng n gio, m c so le. L c mi th m.
Phi n l c 7-9 c p gn ph . Hoa m c
n
c
thn hay nhnh gi; hoa c 3 l i nh mu
xanh, 3 cnh hoa mu xanh-vng, v 3 cnh
trong mu vng. Nh v nh y hoa t o thnh 1
kh i trn. Qu thu c lo i qu m ng kp, l n,
nh tr ng phnh di 20-25 cm, mu xanh l c
hay vng-xanh, khi chn qu m c s
i sang
vng. Qu c th k t t i nhi u v tr khc nhau
trn thn, cnh hay nhnh con, v c th cn
ng
n 5kg (15 lb). V r t m ng, bn ngoi c
nh ng n t ph thnh nh ng mi nh nh n hay
cong, ch a nhi u h t mu en. Qu th ng
c
thu hi lc cn xanh, c ng v n ngon nh t v
lc 4-5 ngy sau khi hi, lc qu tr thnh
mv a
khi nh n nh ngn tay vo s c
t v t lm. Ph n th t c a qu mu tr ng chia thnh nhi u kh i ch a h t
nh . M ng c u xim
c tr ng nhi u t i nh ng t nh pha Nam Vi t Nam.

Thnh ph n dinh d

ng v ha h c :

100 gram ph n th t c a qu , b h t, ch a :
Calories
Ch t
m
Ch t bo
Ch t s
Calcium
t
Magnesium
Phosphorus
Potassium
Sodium
Beta-Carotene (A)
Thiamine (B1)
Riboflavine
Niacin
Pantothenic acid
Pyridoxine
Vitamin C

53- 61.3
1g
0.97 g
0.79 g
10.3 mg
0.64 mg
21 mg
27.7mg
287 mg
14 mg
2 IU
0.110 mg
0.050 mg
1.280 mg
0.253 mg
0.059 mg
29.6 mg

L Annona muricata ch a cc Acetogenins lo i monotetrahydrofurane

nh Annopentocins A, B v C; Cis v Trans-annomuricin-D-ones(4, 5),
Muricoreacin, Muricohexocin.. ngoi ra cn c tannins, ch t nh a resin..

Qu ch a cc alkaloids lo i isoquinoleine nh : annonaine, nornuciferine

v asimilobine .
t ch a kho ng 0.05 % alcaloids trong 2 ch t chnh l muricin v
muricinin. Nghin c u t i H B c Kinh (2001) ghi nh n h t c ch a cc
acetogenins : Muricatenol, Gigantetrocin-A, -B, Annomontacin, Gigante
tronenin..Trong h t cn c cc h n h p N-fatty acyl tryptamines, m t lectin
c i l c m nh v i glucose/mannose; cc galactomannans..

Vi ph

ng th c s

d ng :

Mng c u xim
c dng lm th c ph m t i nhi u n i trn th gi i.
Tn soursop , cho th y qu c th c v chua, tuy nhin
chua thay
i, ty
gi ng, c gi ng kh ng t
n s ng
c, c gi ng ph i n chung v i
ng.
Qu ch a nhi u n c, nn ..th ng dng
u ng h n l n ! Nh t i Ba ty
c mn Champola , t i Puerto Rico c mn Carato l nh ng th c u ng theo
ki u nu c sinh t Vi t Nam : m ng c u xay chung v i s a, n c.. (t i
Philippines, cn pha thm m u xanh,
nh sinh t pha si-r Vi t Nam)
Mng c u xim (l, r v h t)
c dng lm thu c t i r t nhi u n i trn
th -gi i, nh t l t i nh ng qu c gia Nam M :
- T i Peru, trong vng ni Andes, l mng c u
c dng lm thu c tr
m, x m i; h t nghi n nt lm thu c tr su b ; trong vng Amazon, v
cy v l dng tr ti u
ng, lm d u au, ch ng co gi t..
-

T i Guyana: l v v cy, n u thnh tr d

c gip tr

au v b tim.

- T i Baty, trong vng Amazon : l n u thnh tr tr b nh gan; d u p

l v qu cn non, tr n v i d u olive lm thu c thoa bn ngoi tr th p
kh p, au s ng gn c t.
- T i Jamaica, Haiti v West Indies : qu hay n c p t qu dng tr
nng s t, gip sinh s a v tr tiu ch y; v thn cy v l dng tr au nh c,
ch ng co-gi t, ho, suy n..
- T i n
, cy
c g i theo ti ng Tamilnadu l mullu-chitta : Qu
dng ch ng scorbut ; h t gy nn m a v lm se da.
- T i Vi t Nam, h t
c dng nh h t Na, nghi n nt trong n c, l y
cg t
u
tr ch r n. M t ph ng thu c Nam kh ph bi n
tr huy t
p cao l dng v qu hay l Mng c u xim, s c chung v i R nhu v rau
n thnh n c u ng (b b) m i ngy.

c tnh c a Mng c u xim :

Cc nh khoa h c nghin c u v d c tnh c a Mng c u xim t

1940 v ly trch
c nhi u ho t ch t. M t s cc nhgin c u s kh i
c
cng b trong kho ng th i gian 1940
n 1962 ghi nh n v thn v l mng
u xim c nh ng tc d ng lm h huy t p, ch ng co-gi t, lm gin n
ch mu, th gin c tr n khi th trn th v t.
n 1991, tc d ng h
huy t p c a l mng c u xim
c ti xc nh n. Cc nghin c u sau
ch ng minh
c l d ch chi t t l, v thn, r , ch i v h t mng c u
xim c nh ng tc d ng khng sinh ch ng l i m t s vi khu n gy b nh, v
cy c kh n ng ch ng n m..
Ho t tnh c a cc acetogenins :
Trong m t ch ng trnh nghin c u v d c th o c a National Cancer
Institute vo n m 1976, l v ch i c a mng c u xim
c ghi nh n l c
ho t tnh di t cc t bo c a m t s lo i ung th . Ho t tnh ny
c cho l
do nhm h p ch t ,
t tn l annonaceous acetogenins.
-Cc nghin c u v acetogenins cho th y nh ng ch t ny c kh n ng c
ch r t m nh H n h p ph c t p I (Complex I) trong cc h th ng chuy n
n electron n i ty th (mitichondria) k c c a t bo ung th : cc cy c a
gia nh Anonna c ch a nhi u lo i acetogenins ho t tnh r t m nh, m t s
c tc d ng di t t bo u-b u n ng
EC50 r t th p, ngay 10-9
microgram/ mL.
Tr ng H Purdue l n i c nhi u nghin c u nh t v ho t tnh c a gia
nh Annona, v gi hng ch c b n quy n v acetogenins, v cng b kh
nhi u th nghi m lm sng v tc d ng c a acetogenins trn ung th , di t
u ung
c:
- M t nghin c u n m 1998 ghi nh n m t lo i acetogenin trch t Mng
u xim c tc d ng ch n l a, di t
c t bo ung th ru t gi lo i
adenocarcinoma, tc d ng ny m nh g p 10 ngn l n adriamycin.
- Theo cc k t qu nghin c u t i Purdue th : cc acetogenins t
annonaceae, l nh ng acid bo c dy carbon di t 32-34, ph i h p v i m t
n v 2-propanol t i C-2
t o thnh m t vng lactone. Acetogenins c
nh ng ho t tnh sinh h c nh ch ng u-b u, kch ng mi n nhi m, di t su
, ch ng protozoa, di t giun sn v khng sinh. Acetogenins l nh ng ch t
c ch r t m nh NADH :Ubiquinone oxidoreductase, v n l m t enzym c n
n c n thi t cho complex I a
n phn ng phosphoryl-oxid ha trong
mitochondria. Acetogenins tc d ng tr c ti p vo cc v tr ubiquinonecatalytic n m trong complex I v ngay vo men glucose dehydrogenase c a
vi trng. Acetogenins c ng c ch men ubiquinone-k t v i NADH oxidase, ch
c n i mng plasma c a t bo ung th .(Recent Advances in Annonaceous
Acetogenins-Purdue University -1997)
- Cc acetogenins : Muricoreacin v Muricohexocin c nh ng ho t tnh
di t bo kh m nh trn 6 lo i t bo ung th nh Ung th prostate lo i

adenocarcinoma (PC-3), Ung th l lch lo i carcinoma (PACA-2) ( H

Purdue, West LaFayette, IN- trong Phytochemistry S 49-1998)
-

M t acetogenin khc :Bullatacin c kh n ng di t

c cc t b o ung
th
khng
c nhi u thu c dng trong ha-ch t tr li u, do ho t tnh
ng n ch n s ch t o Adenosine triphosphate (ATP) c n thi t cho ho t
ng
a t bo ung th (Cancer Letter June 1997)
- Cc acetogenins trch t l : Annomutacin, cng cc h p ch t lo i
annonacin-A-one c ho t tnh di t
c t bo ung th ph i dng A-549
(Journal of Natural Products S Thng 9-1995)
Cc du c tnh khc :
- Cc alkaloid : annonaine, nornuciferine v asimilobine trch
ct
qu c tc d ng an th n v tr au : Ho t tnh ny do kh n ng c ch s
i k t c a [3H] rauwolscine vo cc th th 5-HT1A n m trong ph n yn
a no b . (Journal of Pharmacy and Pharmacology S 49-1997).
- D ch chi t t qu b ng ethanol c tc d ng c ch
c siu vi trng
Herpes Simplex (HSV-1)
n ng
1mg/ml (Journal of Ethnophar macology
61-1998).
- Cc d ch chi t b ng hexane, ethyl acetate v methanol t qu
u c
nh ng ho t tnh di t
c k sinh trng Leishmania braziliensis v
L.panamensis (tc d ng ny cn m nh h n c ch t Glucantime dng lm tiu
chu n
i chi u). Ngoi ra cc acetogenins c l p
c annonacein,
annonacin A v annomuricin A c cc ho t tnh gy
c h i cho cc t bo
ung th dng U-937 (Fitotherapia S 71-2000).
- Th nghi m t i H Universidade Federal de Alagoas, Maceio-AL, Ba
Ty ghi nh n d ch chi t t l b ng ethanol c kh n ng di t
c nhuy n th
c-s) loi Biomphalaria glabrata
n ng
LD50 = 8.75 ppm, v c thm
c
m l di t
c cc t kh i tr ng c a sn (Phytomedicine S 8-2001).
- M t lectin lo i glycoproteine ch a 8% carbohydrate, ly trch t h t c
ho t tnh k t t h ng huy t c u c a ng i, ng ng, ng a v g,
ng th i c
ch
c s t ng tr ng c a cc n m v m c lo i Fusarium oxysoporum,
Fusarium solani v Colletotrichum musae (Journal of Protein Chemistry S
22-2003)
Mng c u xim v b nh Parkinson :
i vng West Indies thu c Php, nh t l Guadaloupe c tnh tr ng x y
ra b t th ng v con s cc b nh nhn b b nh Parkinson, lo i khng-levo
dopa : nh ng b nh nhn ny
u tiu th m t l ng cao, v trong m t th i
gian lu di Soursop hay Mng c u xim (A.muricata).

- Nh ng nghin c u s kh i trong n m 1999 (cng b trn t p ch

Lancet S 354, ngy 23 thng 10 n m 1999) trn 87 b nh nhn
a
nk t
lu n l t c th c s lin h gi a dng nhi u mng c u xim, v n c ch a
cc alkaloids lo i benzyltetrahydroisoquinoleine
c h i v th n kinh. Nhm
nh nhn c nh ng tri u ch ng Parkinson khng chuyn bi t (atipycal),
m 30 ng i dng kh nhi u mng c u trong cch n u ng hng ngy..
- Nghin c u su r ng h n vo n m 2002, c ng t i Guadeloupe, nh m
vo nhm b nh nhn Parkinson (atypical) cho th y khi tch ring cc t bo
th n kinh (neuron) lo i mesencephalic dopaminergicv c y trong mi tr ng
c ch a d ch chi t ton ph n r mng c u xim, ho c ch a cc ho t ch t c
p nh coreximinine, reticuline , c cc k t qu nh sau :
Sau 24 gi ti p xc : 50% cc t bo th n kinh c y b suy thoi n ng
18 microg/ml d ch chi t ton ph n; 4.3 microg/ml coreximine v 100
microg/ml reticuline.
Nghin c u ny
a
n k t lu n l nh ng alkaloids trch t Mng c u
xim c th c tc d ng
u h p ch c n ng cng s thay
i
sinh t n c a
cc t bo th n kinh dopaminergic trong cc th nghi m in vitro; v r t c
th c nh ng lin h tc h i gi a vi c dng mng c u xim l ng cao v
lin t c v i nh ng suy thoi v t bo th n kinh. Do b nh nhn Parkinson,
do y u t an ton .. nn trnh n mng c u xim ! (Movement Disorders S
17-2002).

c tnh v Li u l

ng :

Theo ti li u c a Herbal Secrets of the Rain Forest:

- Li u tr li u c a l (c ng ch a l ng acetrogenins kh cao, so v i r
v h t) l 2-3 gram chia lm 3-4 l n/ ngy. Trn th tr ng Hoa K c m t s
ch ph m , mang tn Graviola ,
i cc d ng vin nang (capsule) v thu c
tincture.
- Khng nn dng cc ch ph m lm t L, r v h t Mng c u xim (
ph n th t c a qu khng b h n ch ) trong cc tr ng h p :
- C thai : do ho t tnh gy co th t t cung khi th
ng

trn chu t..

- Huy t p cao : L, R v H t c tc d ng gy h huy t p, c ch tim,

i dng thu c tr p huy t c n bn v i BS
u tr .

- Khi dng lu di cc ch ph m Graviola c th gy cc r i lo n v vi

sinh v t trong
ng ru t.
- M t s tr ng h p b i m a, bu n nn khi dng Graviola, trong tr
p ny nn gi m b t li u s d ng.

ng

- Khng nn dng Graviola chung v i CoEnzyme Q 10 ( m t trong nh ng

ch ho t
ng c a acetogenins l ng n ch n s cung c p ATP cho t bo
ung th , v CoEnzym Q.10 l m t ch t cung c p ATP), u ng chung s lm
gi m cng hi u c a c 2 lo i.

Ti li u s

d ng :

Whole Foods Companion (D. Onstad)

The Oxford Companion to Food (A. Davidson)

Medicinal Plants of India (Jain & DeFilipps)

Herbal Secrets of the Rain Forest (Leslie Taylor)

Cc ti li u c a PubMed.

Cc ti li u c a Rain-tree.com/graviola htm.

n Cy Thu c Vi t Nam (V v n Chi)

Gi tr dinh d

ng v d
a

NG C T
::: DS Tr n Vi t H ng :::

c tnh

(Tranh v c a Dr. M.J. Dijkman )

ng c t, m t tri cy nhi t
i
c gi i tiu-th u-M
nh gi l
t trong nh ng tri cy ngon nh t , Jacobus Bontius g i m ng c t l
Hong h u c a cc lo i tri cy (Queen of fruits), m n u c d p g p
c
qu t i th hy th ngay,
ng ch n ch .. Bn c nh g tr dinh d ng cao,
ng c t cn l m t ngu n cung c p d c li u
tr b nh kh
c o,
nh ng nghin c u m i nh m vo kh n ng tr ung th c a cy..

Tn khoa h c v cc tn thng th

ng :

Garcinia mangostana thu c h th c v t Clusiaceae (Guttifereae)

- Cc tn g i khc : Mangosteen (Anh-M ), Mangoustan (Php), S n
trc t (Trung Hoa), Mangkhut (Thi lan)
Gi ng Garcinia
c
t tn
ghi nh nh th c v t h c Laurence
Garcia, ng i s u t p cc m u cy c v s ng t i n
vo th k 18.
Mangostana v tn Anh ng mangosteen
u pht xu t t tn M lai c a cy
: mangustan.

c tnh th c v t :

ng c t c ngu n g c t M lai v Indonesia,

c tr ng t hng ch c
th k , cy
c Thuy n tr ng Cook m t kh chi ti t t n m 1770, v
c
a
n Sri Lanka vo n m 1800 ,
c tr ng t i Anh trong cc nh
ki ng (green house) t 1855, sau
a
n West Indies t gi a th k 19.
y l m t lo i cy i h i
u ki n th nh ng kh t khe c n kh h u nng
v m, cy t ng tr ng r t ch m, sau 2-3 n m cy ch cao
n
u g i, ch
t
u cho qu sau 10-15 n m.. Cy
c cc nh truy n gio du nh p
vo Nam Vi t Nam t lu, tr ng nhi u nh t t i Li thiu, Th d u m t..(Vi t
Nam c lc l n i c nh ng v n m ng c t l n nh t th gi i, v i nh ng
n r ng hng ch c m u, c hng ngn cy, m i cy cho
c t 700
n
900 qu . Cy hi n
c tr ng nhi u t i Thi lan, Kampuchea, Myanmar (Mi n
n), Sri Lanka v Philippines..
Hi n c kho ng 100 loi khc nhau

c nui tr ng.

ng c t thu c lo i cy to, trung bnh 7-12 m nh ng c th cao

n 2025 m, thn c v mu nu- en x m, c nh a (resin) mu vng. L dy v
ng, bng, m c
i, m t trn c a l c mu x m h n m t d i, hnh thun
di 15-25 cm, r ng 6-11 cm, cu ng di 1.2-2.5 cm. Hoa a tnh th ng l
hoa ci v hoa l ng tnh. Hoa m c
n
c hay t ng i . Hoa lo i l ng
tnh mu tr ng hay h ng nh t, c 4 l i v 4 cnh hoa, c 16-17 nh v
u non c 5-8 . Qu hnh c u trn ,
ng knh ch ng 4-7 cm, c mang
i hoa cn t n t i; v qu mu
nu, dai v x p. Qu ch a 5-8 h t :
quanh h t c l p o b c mu tr ng c v ng t, th m v kh ngon..
Cy tr hoa vo thng 2-5, ra qu trong cc thng 5-8..
(gi ng Garcinia cn g m m t s cy t ng c n, a s m c trong vng
ng- n=West Indies, trong c th k Garcinia cambogia hay B a,
Garcinia cowa cung c p qu Cowa-Mangosteen l n h n v c kha mu vng
apricot, v chua; Garcinia indica hay Cocum= Conca cho qu chua, o h t
mu tm, dng lm gi m, h t p l y d u..)

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

ng :

c (qu t

i) ch a

Calories
Ch t
m
Ch t bo
Ch t carbohydrates
Ch t s
Calcium
t
Phosphorus
Thiamine (B1)
Vitamin C

60 - 63
0.5 - 0.60 g
0.1 - 0.60 g
10 - 14.7 g
5.0 - 5.10 g
0.01 - 8 mg
0.20- 0.80 mg
0.02- 12.0 mg
0.03 mg
1 - 2 mg

(ngoi ra cn c Potassium, Niacin...)

Qu m ng c t th ng
c n t i, kha quanh qu , b
i theo
ng
kha,
n cc mi tr ng, b h t trong, c v ng t , m ng n c. T i
o
Sulu c gi ng m ng c t v h i chua,
c dng lm m t tr n v i
ng th.
i M Lai, qu ch a chn h n
c dng lm m t halwa manggis
ng c t r t mau h , c th gi 2-3 ngy nhi t
bnh th ng,
kho ng 1 tu n trong t l nh nh ng khng th gi trong t
ng l nh
(freezer)

Thnh ph n ha h c :
Thnh ph n ha h c thay

i ty theo b ph n :

- L ch a nhi u xanthones lo i di v tri hydroxy-methoxy (methyl,

butyl..)
thn c maclurin, 1,3,6,7-tetrahydroxy xanthone v xanthoneglucosides..
qu : c chrysanthemin, tannins (7-13 %), cc h p ch t
ng lo i
xanthones nh mangostin (g m c 3-isomangostin, 3-isomangostin
hydrate, 1-iso mangostin, alpha v beta mangostin, gamma-mangostin,
nor-mangostin..), garcinones A, B, C; kolanone; cc xanthones nh BRxanthone-A, -B..
- o h t : calabaxanthone, demethyl calabaxanthone, mangostin..
- Nh a : ch a xanthones c nh ng ho t tnh khng sinh, ch ng s ng v
khng n m,
c bi t l m t h p ch t lo i biphenyl geranylated (Natural
Products Thng 4-2005)

c tnh :
1- Y d
t th
ng..
;N

c dn gian :

i Thi Lan : V m ng c t kh
c dng
tr tiu ch y, ch a
ng.
tr tiu ch y, v kh
c n u v i n c vi, ch t l y n c

cs c

i Vi t Nam : V qu
c s c dng u ng
c dng
r a v sinh ph n ..

i n
: Cy
c g i l mangustan, v
xc mi ng, tr l trong mi ng..

tr tiu ch y, ki t l
tr tiu ch y.. L n u

2- Cc nghin c u d

c h c v M ng c t : (theo Thai Medicinal Plants)

- Tc d ng c nn H th n kinh trung
ng : Mangostin, m t h p
ch t lo i xanthone v cc ch t chuy n ha t o ra nh ng ph n ng c ch
th n kinh trung
ng gy cc tri u ch ng nh s p mi m t (ptosis), d u au,
gi m ho t
ng c a th n kinh v n
ng, t ng c ng ho t tnh gy ng v
gy m c a pentobarbital..
- Tc d ng trn H Tim m ch : Mangostin-3, 6-di-O-glucoside t o ra
cc hi u ng r r t trn h Tim-m ch c a ch v ch : Gy kch thch c tim,
ng huy t p n i th v t th nghi m. C hai tc d ng ny
u b c ch m t
ph n b i propranolol..
- Tc d ng ch ng s ng, vim : Mangostin, 1-isomanfostin v
mangos tin triacetate c nh ng ho t tnh ch ng s ng khi dng chch qua
mng phc m hay khi cho u ng n i chu t b gy ph chn b ng
carrageenan, hay b ng c y c c bng gn d i da..Cc ch t ny khng c
hi u ng n nh mng t bo.. Cc ho t tnh ch ng vim ny
c gi i thch
l do
c ch ho t
ng c a men IKK (inhibitor kappaB kinase) do ng n
c s chuy n m (transcription) gen COX-2 v gy gi m bi ti t PGE(2) l
tc nhn chnh trong ti n trnh gy s ng. (Molecular Pharmacology Thng 92004). Gamma-mangostin, m t xanthone lo i tetraoxygenated diprenylated,
c ho t tnh c ch t ng tranh ho t
ng c a c COX-1 l n COX-2 li u
IC50=0.8 v 2 micro M (Biochemistry Pharmacology Thng 1/2002)
- Tc d ng ch ng ung lot bao t
ung lot khi th trn chu t.

: Mangostin c ho t tnh ch ng

- Ho t tnh khng sinh : C nhi u nghin c u ghi nh n kh n ng

khng sinh c a v m ng c t ..Cc vi khu n th nghi m thu c nhm gy ki t
nh Shigella dysenteriae, Sh. Flexneri, Sh. Sonnei v Sh. Boydii.. ho c
thu c nhm gy tiu ch y nh Escherichia coli, Streptococcus feacalis, Vibryo
cholerae..
n h p th 5 lo i xanthones, trch t v m ng c t (mangostin, betamangostin, gamma-mangostin, gartanin v 8-deoxygartanin) c tc d ng c
ch s t ng tr ng c a S.aureus.
Mangostin c ch S. aureus ( c ch ng bnh th ng l n ch ng khng
penicillin n ng
t i thi u (MIC=Minimal inhibitory concentration l 7.8
mg/ml..
Alpha, beta-mangostin v Garcinone B c tc d ng c ch s
a Mycobacterium tuberculosis n ng
MIC= 6.25 mcg/ml

t ng tr

ng

ch chi t v m ng c t b ng ethanol c ti m n ng c ch
c protease
a HIV-1. Ho t tnh ny
c xc nh l do mangostin (IC50=5.12 +/-

0.41 microM) v gamma-mangostin (IC50= 4.81 +/- 0.32 microM) (Planta

Medica Thng 8-1996)
- Ho t tnh khng n m : Mangostin khng
c Trichophyton menta
grophytes, Microsporum gypseum v Epidermophyton floccosum n ng
1
mg/ml nh ng khng tc d ng trn Candida albicans.. Nghin c u t i Trung
tm Nghin c u Nng nghi p Madras ( n
) ghi nh n xanthones trch t v
ng c t c ho t tnh ch ng cc lo i n m gy b nh Fusarium oxysporum
vasinfectum, Alternaria tenuis v Dreschlera oryzae.
- Tc d ng di t c : D ch chi t b ng n c v m ng c t cho th y c
tc d ng di t c r phi (Tilapia = Oreochromis niloticus) n ng
1,000
ppm.
- Ho t tnh ch ng ung th

C kh nhi u nghin c u v tc d ng c a cc xanthone trch t

ng c t trn cc t bo ung th :

- Nghin c u t i Veterans General Hospital, i B c (Trung Hoa

Dn qu c) ghi nh n Garcinone E, m t ch t chuy n ha xanthone trch t v
ng c t c ho t tnh di t bo trn t bo ung th gan lo i hepatocellular
carcinomas, ung th ru t v ung th ph i (Planta Medica S 11-2002).
- Nghin c u t i B mn Sinh h c v D c Phn t t i H D c
Tohoku (Nh t) ghi nh n cc xanthones trong v m ng c t m t s ho t tnh
gy apoptosis (ti n trnh t bo
c m ha
t h y di t) trn cc t bo
ung th lo i pheochromocytoma n i chu t : Alpha-mangostin
c cho l c
kh n ng c ch
c men Ca(2+)-ATPase l men gy ra apoptosis qua cc
trnh n i mitochondria (Journal of Pharmacology Sciences (Thng 5/2004)
- Nghin c u t i B Mn Vi trng H c, H Du c Khoa, Vi n H
Mahidol (Bangkok-ThaiLan) cho th y d ch chi t v m ng c t b ng methanol
c ho t tnh kh m nh ng n ch n
c s pht tri n, c ti m l c oxy-ha
nh, v gy apoptosis n i t bo ung th v c a ng i (lo i SKBR3)
(Jourmnal of Ethnopharmacology Thng 1/2004)
- Nghin c u t i Tr ng Y Khoa, H Ryukyus (Okinawa-Nh t) cho
th y alpha-mangostin th c ti m l c c ch
c s t ng tr ng, pht tri n
a cc t bo ung th ru t lo i preneoplastic n i chu t th nghi m (Asian
Pacific Journal of Cancer Thng 10/2004)
- Nghin c u t i Vi n K thu t Sinh h c Gifu (Nh t) ghi nh n cc
xanthone trch t v m ng c t , nh t l alpha-mangostin, c tc d ng c ch
c s t ng tr ng c a t bo ung th mu n i ng i (dng t bo ung th
HL60). Li u c ch hon ton l 10 microM (Journal of Natural Products
Thng 8/2003)

Ti li u s

d ng :

- Thai Medicinal Plants ( Norman Farnsworth & Nunthavan Buniapra

phatsara).
-

n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)

- Whole Foods Companion (Dianne Onstad)

- The Oxford Companion to Food (Alain Davidson)

lng, M tam th ..

nh ng cy rau gia v v i nh ng

c tnh.. th v ..

::: DS Tr n Vi t H ng :::

trn , M tam th v M leo l nh ng cy rau..khng th thi u

i v i gi i thch nh u.. th t c y. Gi i nh u th ng khng phn
bi t l m v 'M no c ng ..l m ', nh ng th t ra c
n 3 lo i m
i tuy cng gia nh th c v t Rubiacea nh ng h i khc nhau
t vi
c tnh th c v t v tr li u. M lng cn
c g i l M
tam th , trong khi M trn cn c bi t danh l Cy 'thi t' v
leo ang
c nghin c u v m t s d c tnh
c bi t..

c tnh th c v t c a cc lo i m :

tam th :
tam th hay M lng, Paederia lanuginosa, l m t lo i dy leo r t
nh , mi h ng. Nhnh trn c lng. L to hnh tim; m t d i ng
c
lng m n. Cu ng l di 3-6 cm. Hoa m c thnh c m, hnh chy nch l
hay ng n. L hoa tr ng, mi ng tm..
tam th

c tr ng lm gia v kh p n i t i Vi t Nam.

trn :
trn hay Thi t ,Paederia foetida, dy leo b ng thn cu n. L
ng m c
i, hnh bu d c l n c 5cm x 2.5 cm, nh n chp, trn
c, khng lng . Hoa mu tm nh t hay tm x m, khng cu ng, m c
thnh chy di
n 35cm nch l hay ng n. Qu d p mu
hay en.
Ton dy khi v c mi r t th i. R hnh tr .
Cy m c hoang, c ng
c tr ng lm gia v v thu c t i nhi u n i
Vi t Nam, n
, ng Nam ..
leo : (Chicken-dung creeper)
leo, Paederia scandens, c ng l lo i dy leo, s ng nhi u n m, di
3-5 m, c mi th i. L khng lng , mu xanh l c, cu ng di 1-2 cm,
phi n l l n 5-11 cm x 3-7 cm, g c l trn. Chy hoa m c nch l hay
ng n. Hoa c i nh , ng trng to mu tm. Cnh hoa nh n mu vng

ng.. Qu trn mu vng ch a 2 nhn d p mu en . Cy

thu c t i Trung Hoa v i tn K th
ng.
c h c Ayurveda ( n
scandens .

c dng lm

) dng chung 2 lo i P. foetida v P.

Thnh ph n ha h c :
Cc nh nghin c u n
v Bangladesh nghin c u kh nhi u v
thnh ph n ha h c v d c tnh c a Paederia foetida :
Tinh d u : Mi th i c a cy
c cho l do Methyl
mercaptan. Tinh d u trch t ch i, l v hoa ch a ph n chnh l
Linalool, chung v i alpha-terpineol v geraniol. L v ch i c ng cn
ch a Hentriacontane, hentriacontanol v ceryl alcohol, 2,3dihydrobenzo furan, benzofuran v cc h p ch t ch a sulphur nh
dimethylsulphide v dimethyl trisulfide.
2.
Glucosids lo i Iridoid nh Asperuloside, Paederoside,
Scandoside..
3.
Triterpenoids v Saponins nh Ursolic acid,
Epifriedelinol, friedelin. L v ch i ch a Sitosterol, Stigmasterol v
Campestrol.
4.
Quinones : Embellin.
5.
Cc alkaloids : Alpha-Paederine v Beta-Paederine.
6.
Cc acid bo : L ch a h n h p acid bo g m cc acid
capric, lauric, myristic, arachidic v palmitic..
7.
L ch a nhi u Carotene (3.6 mg/ 100g l v Vitamin C
(100 mg/100)
8.
Thnh ph n protein trong l (44.6%) : Arginine 4.9 ;
Histidine 2.1 ; Lysine 3.8 ; Tyrosine 5.1 ; Tryptophan 1.9 ;
Phenylalanine 6.8 ; Cystine 1.4 ; Methionine 2.1 ; Threonine 4.3..
1.

Cc nh nghin c u Vi t Nam (
ng ng c Quang, Nguy n xun
ng) ph i h p v i cc nh nghin c u Nh t (T. Hashimoto, M
Tanaka..) t i
i h c Tokushima Bunri xc nh
c cng th c c a 4 ch t
glucosides lo i iridoid trong cy paederia scandens, thm vo v i 5 ch t
c bi t t tr c (paederoside, asperuloside, paederosidic acid,
asperulosidic acid v geniposide..) (Phytochemistry July-2002)

c tnh d

ch c:

Ho t tnh ch ng s ng (khng vim) :

Dung d ch trch b ng ethanol 50% l P. foetida (sau khi lo i ch t
bo) cho th y c ho t tnh ch ng s ng trong m t s cc th nghi m trn
chu t b gy s ng ph b ng carrageenan, histamin v dextran. Ho t tnh
ny ty thu c vo li u l ng s d ng v t ng m nh khi dng b ng cch

tim qua mng phc-toan. Trong th nghi m n i chu t b gy s ng mng

ph i b ng carrageenan, dung d ch trch c tc d ng lm gi m kh i l ng
ch t ti t ra t mng ph i v ng n ch n s di chuy n c a cc b ch c u v
tr b s ng. C s c i thi n trong ti n trnh t ng h p cc khng th
(Fitotera pia S 65-1994). Nghin c u khc ( Journal of
Ethnopharmacology June 1994) ghi nh n ph n trch b ng butanol t l c
tc d ng ch ng s ng r t r, t o ra m t s
c ch r r t trn hi n t ng
o thnh cc m t bo c h t n i ch t b c y cc c c bng gn. Dung
ch trch ny c ng lm gi m ho t
ng c a aspartate transaminase n i
gan ( nh ng khng x y ra n i huy t thanh). Tc d ng c ch s gia t ng
ng
c a cc oromucoid trong mu cho th y P. foetida c th c kh
ng ch ng phong th p kh p.
Tc d ng Ch ng th p kh p :
Trch tinh Paederia foetida
c th nghi m v tc d ng trn cc
t l ki u s ng x ng kh p gy ra n i kh p x ng u g i c a th b ng
ananase : k t qu ghi nh n c s thay d i trong ti n trnh suy thoi c a
n n i kh p gy ra b i ananase. Nghin c u'in vitro' dng x ng phi g
tr b ng ananase cho th y trch tinh P. foetida (li u 10 mg/ml mi tr ng)
gip c i thi n s t ng tr ng c a x ng nui trong mi tr ng ny.
(Indian Journal of Medical Research S 57-1969).
Ho t tnh ch ng Giun sn :
Dung d ch trch b ng n c, khi cho u ng, c tc d ng r t h u hi u
ch ng l i cc loi giun-sn Strongyloides, Trichostrongylus,v
Haemonchus.. Tc d ng y u h n trn cc loi Bunostomum v Monezia..
khi cho dng cho b , u ng lin ti p trong 2 ngy..(Indian Veterinary
Journal S 47-1970).
Ho t tnh b o v Gan :
Dung d ch trch b ng methanol cho th y c tc d ng b o v gan t
i nh (Indian Journal of Natural Products S 9-1993).
Kh

ng

n ng Ch ng co-gi t (antispasmodic), Ch ng Ung th

Dung d ch trch ethanol 50% c tc d ng ch ng co gi t n i ru t c a b

th nghi m. Dung d ch ny c ng c ch
c s pht tri n c a cc t bo
ung th lo i carcinoma n i ng th c-qu n..
Glycoside lo i Iridoid : Paederoside c kh n ng c ch s kh i ho t
a siu vi trng Epstein-Barr, ng n ch n
c s kh i
ng c a cc b u
ung th ( Cancer letter Apr 1996).
c tnh :

Li u LD50 c a dung d ch trch t l b ng ethanol 50%

c xc nh l
1200 mg/kg n i chu t (Indian Journal of Experimental Biology S 6-1968).
Ph n tan trong n c
xem l an ton t i m c 2g/kg, dng u ng hay
chch qua mng phc toan, n i chu t.

Tam th trong Y-d

c dn gian :

Y-d c h c dn gian Vi t Nam dng M

(khng phn bi t)
tr m t s b nh nh :

tam th

v M

trn

Ki t l : i tiu ra mu, phn c ch t nhy.. hay i tiu th t th ng :

tiu ch y phn l n nh n.. L y l m tam th hay m trn (30 gram), l
i, thi nhuy n, tr n v i 1 lng
tr ng g (b lng tr ng), tr i m ng
trn l chu i, gi l i r i lt thm m t l n l chu i,
t trn ch o, rang ho c
ng cho chn ( khng dng m ) theo ki u c tr ng. n m i ngy 2 l n
trong 3 ngy lin ti p..
Tr giun kim v giun
a : Dng l m tam th t i gi nt, n s ng
hay v t l y n c u ng, n ho c u ng vo sng s m trong 3 ngy lin ti p.
tr giun kim, l y khong 30 gram l t i, gi nt trong 50 ml n c, v t
b, dng n c c t
b m vo h u mn tr c khi ng , gi kho ng 20
pht .
Tr s ng tai, ch y n

c vng : Dng l m t

i, nu ng r i nht vo tai.

Tr thi u s a : Ly l m t i, nh i v i b t g o n p, them t n
nh i r i h p nng
p ln hai v, 1 gi sau cho con b.
leo trong

ng Y c

c,

truy n :

ng Y c truy n dng Paederia scandens lm thu c,

t tn l K th
ng (Chi-shih-teng), do mi hi nh phn g c a cy. Cy
c ghi
chp trong Chih wu ming shih tu cao,
c cho l c v ng t, tnh bnh v i
nh ng tc d ng : gi i tr
c, kh phong l i th p, kh nhi t, tn hn v
tn
m..nn
c d ng trong cc b nh c m l nh, ho, tiu ch y do
phong-th p, nhi t t cc th c ph m khng tiu, ki t l
i Vn Nam, l K th
sinh s n, tr t li t.
tam th

trong D

Theo D c h c n
Ph n l prasarani )
c
ng
tr
y h i v tr
p t r dng tr s ng l
ng.

ng dng tr phong th p, gip t ng kh n ng

c h c Ayurveda :

, P. foetida (tn Hindi l peethlaha, gandhali ; tn

dng
tr th p kh p. L,
c gi nt ,
p vo
ung lot do herpes. R dng thu c gy nn, d ch
lch, au t c ng c v s ng gan. Qu ng a su

Theo D

Ti li u s

c h c Ayurveda th cy c tc d ng gip cn b ng 'vata'

d ng :

Oriental Materia Medica (Hong-Yen Hsu)

n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)
Major Herbs of Ayurveda (E. Williamson)
Medicinal Plants of India ( SK Jain & R. DeFilipps)
Medicinal Plants of China (J.Duke & Ed Ayensu)

NG I HOA VNG
ngu n d

hay
THANH HAO :
c li u m i
tr

t Rt

::: DS Tr n Vi t H ng :::

t trong nh ng cy c thu c lo i l xanh, cho hoa r t

p
c
a chu ng t i Hoa K trong nh ng n m g n y l cy Sweet Annie :
cy pht tri n m nh t i nh ng vng
t hoang
nm c
c xem
l..loi cy d i (weed) c n nh b .. L kh
c dng trang tr t i
Hoa K : th ng x p trong nh ng trng hoa t i v kh..
tr ng
by..Ton cy l i l m t v thu c trong ng Y c truy n t i Trung
Hoa : THANH HAO (Qing-hao) v Qing-hao ngy nay tr thnh
t ngu n d c li u
y h a h n trong vi c
u tr b nh s t rt..
I- L ch s

c tnh th c v t :

Gia nh Artemisia, thu c H th c v t Compositae (Asteraceae) g m

kho ng 300 loi cy c , b i h ng nin, l ng nin hay l u nin m c t
nhin trong nh ng vng kh c a B c Bn c u. Nam M ch c vi loi, cn
Nam Phi..ch c m t loi duy nh t. Linnaeus
t tn cho cy l
Artemisia annua t 1753. Tn Artemisia
c cho l
ghi nh nh nghin
u Y h c v Th c v t Artemisia, phu nhn c a Mausolus, ng i cai tr
vng Caria (350-353 BC), v Artemisia l tn t Artemis, N th n Hy l p
cai qu n
i s ng hoang d (t ng ng v i Diana, trong th n tho i La M)
, em gi song sinh c a Apollo; cn annua l
ch cy thu c lo i h ng
nin (annual)..Artemisia
n Hoa K c l do.. i l c trn nh ng chuy n
th ng thuy n..
i Trung Hoa, vi c s d ng Qing-hao
c ghi chp trong t p sch
Ng th p nh b nh ph ng, tm
c trong nh ng c m th i Hn (168
BC), dng lm thu c ch a b nh Tr .. Sch thu c Zhou Hou Bei Ji Fang c a
Danh Y Ge-hong (C p H ng ?) n m 340 l sch thu c
u tin dng Qinghao
tr s t rt..Cy sau c ng
c chp trong B n th o C ng m c
a L th i Trn..
THANH HAO, ngoi tn Sweet Annie, cn
c g i t i Hoa K d i
nh ng tn nh Sweet sagewort, Annual wormwood, Sweet wormwood..
THANH HAO c ngu n g c t vng ng Nam u chu qua Trung Hoa,
Nh t, Siberia, Korea, n
v Ty ..Cy sau thch ng v i vng Trung
v Nam u, m c hoang d i t i Trung Hoa, nh ng trong kho ng 20 n m
n y
c nui tr ng..ngay c t i Hoa K ( trong nh ng ti u bang
nh Alabama,Tennessee, Arkansas, Missouri v Kansas.)
THANH HAO thu c lo i cy th o m c h ng n m, c mi th m, cao
n
1m, thn c rnh. L c phi n xoan, kp 2-3 l n, c th di
n 10 cm.
Cc l th p v l gi a thu c lo i 3 l n kp, l cao ch 1-2 l n kp. Hoa
hnh ng nh , mu vng-xanh : hoa pha ngoi l hoa ci; pha trong
lu ng tnh, l n c 1.5 cm
ng knh. Cy tr hoa vo thng 6-11, ra qu
vo thng 10-3.

II- Thnh ph n ha h c :
THANH HAO, c ng nh nh ng cy khc trong loi Artemisia ch a trong
thnh ph n m t s cc tinh d u d b c h i ( ch ng tr ng t i Trung Hoa
ch a kho ng 4.0 %, trong khi ch ng t i Vi t Nam ch a 1.4 %).
- Thnh ph n tinh d u :
* Ch ng Trung Hoa : ch a ph n chnh l monoterpenes nh
artemisia ketone (64 %), artemisia alcohol (8 %), myrcene (5 %),
alpha-guaiene (5 %) v camphor.

* Ch ng Vi t Nam ch a nhi u monoterpenes v sesquiterpenes nh

camphor (22 %), germacrene D (18 %), beta-caryophyllene (6 %),
trans-beta-farnesene (4 %) v cineol (3%).
Ch t tc d ng chnh c a cy l Artemisinin , thu c lo i sesquiterpene
lac tone c nhm ho t tnh peroxyde : ch ng Trung Hoa ch a t 0.01-0.5
% artemisinin. Artemisinin (cn g i l quinghaosu, arteannuin,
huanghuahaosu, QHS ) khng tm th y
c trong cc loi artemisia
khc, ngo i tr Artemisia lancea ( Journal of Natural Products S 471984 v s 54-1991). Artemisinin khng trch b ng n c hay ethanol,
nh ng
c trch trong ph n ha tan b ng dung mi h u c
nhi t
si
th p.
- Cc sesquiterpenes khc ng ch nh Artenannuic acid,
Arteannuin B, Trans-pinocarveol, Beta-Selinene...
- THANH HAO c ng ch a cc flavonoids trong c 2 ch t flavonols c
tc d ng
c bi t :Chrysosplenol-D v Chrysosplenetin. , ngoi ra cn c
cc flavones c nhm methoxy nh Casticin, Artemetin, Cirsilineol

III-

c tnh D

ch c:

A- Ho t tnh ch ng S t rt :
THANH HAO (qing-hao), ton cy Artemisia annua,
c ghi chnh th c trong D c
n Trung Qu c 1985, v
c nhi u nh nghin c u trn th gi i ch tr ng vo kh
ng tr s t rt c a cy. Trong nh ng th p nin 70 v 80, Trung Hoa t p trung nghin c u
Qing-hao : ly trch
c Artemisinin vo 1972, Artemisinin sau
c t ng h p t i Th y
, Trung Hoa v Hoa K , nh ng gi thnh cao h n l trch t cy. Artemisinin
c nghin
u , ngoi Trung Hoa, t i Vi n Nghin c u Walter Reed ( L c Qun Hoa K ), t i UNDP/World
Bank/WHO (Ch ng trnh Nghin c u B nh Nhi t i)..v nhi u n i khc trn gi i nh Php,
c.. v c Vi t Nam
Artemisinin cho th y c tc d ng c ch s t ng h p protein n i k sinh trng
Plasmodium falciparum lc chng ang trong h ng huy t c u (Biochem.Pharmacol S 321983). Ho t tnh ch ng s t rt, in-vitro c a Artemisinin trn P.falciparum
c ghi nh n l
ng
ng n i cc ch ng k sinh trng ch a ho c khng- chloroquin. Khi chch d i da
cho chu t b nhi m Plasmodium berghei, artemisinin c tc d ng gy h y ho i cc c ph n v
nhn c a k sinh trng (Ann Trop.Med Parasitol S 79-1985). N i kh b nhi m Plasmodium
inue, artemisin gy ra s ph tr ng ty th c a k sinh trng.
Khi so snh v i mefloquine trong vi c
u tr cc b nh nhn b nhi m
P.falciparum khng chloroquin: artemisinin c tc d ng nhanh h n v c ch
nh h n trn s tr ng thnh c a k sinh trng (Lancet Aug 8,1982).
Trong m t th nghi m trn 527 b nh nhn nhi m P. falciparum, khi cho chch IM nh
ch artemisinin trong d u, k sinh trng b di t v bi n m t r t nhanh, t l ti xu t hi n r t
th p. Tuy nhin , trong th nghi m khc n i 738 b nh nhn nhi m P. vivax, thu c vin di t
k sinh trng nhanh nh t v dung d ch IM t o t l ti hi n th p nh t.
m ng ch nh t,
l n i 141 b nh nhn b s t rt t i no (cerebral malaria) : 131 ng i lnh b nh khi cho dng

artemisinin IM hay a qua

ng m i.Trong cc tr ng h p s t rt no, artemisinin lo i k
sinh trng kh i mu nhanh h n l chloroquine v quinine . Khng th y nh ng ph n ng ph
i t t c 2089 b nh nhn dng artemisinin (Tropical Disease Bulletin S -1980).
ph ng di n d c-l c h c : Artemisinin
c h p thu kh nhanh sau khi u ng (
kho ng 45 pht), nh ng khng hon ton, t l sinh kh d ng so v i chch IM l 32 %. Th i
gian trong mu, khi dng u ng , trung bnh l 3.4 gi so v i 10.6 gi khi dng IM.
t i u ha vi c
rt khc :

u tr s t rt, Artemisinin

c th ph i h p v i cc thu c tr s t

- N i loi g m nh m b nhi m P. berghei : th nghi m in vivo ghi nh n Artemisinin:

- - c ng l c v i mefloquine, tetracycline v spiramycin.
- - t ng c

ng ho t tnh c a primaquine

- - c ng thm tc d ng v i chloroquine.
- - i khng cc ho t tnh c a dapsone, sulfadiazine, pyrimethamine,sulfadoxine v
Fansidar.
- Cc th nghi m in vitro trn P. falciparum cho th y artemisinin c ng l c v i
mefloquine,tetracycline, nh ng l i i khng v i chloroquine v pyrimethamine.
t c
m ng ch khc l s d ng trch tinh A.annua thay v Artemisinin tinh
khi t i c tc d ng di t P. falciparum
nh h n ho c c th dng Artemisinin ph i h p
i cc flavones c a cy.. (Planta medica S 55-1989).Vin nang ch a Artemisia annua cho
th y c ho t tnh g p 3.5 l n so v i Artemisinin tron vi c tr k sinh trng n i ch.(J Parasitol
Parasit Dis S 10-1992)
Cc nghin c u t i Anh gi i thich c ch tc

ng c a Artemisinin:

- Artemisinin ph n ng v i hemin, v v i s hi n di n c a mng t bo h ng c u.. a

n s oxy ha protein thiols : V k sinh trng s t rt c nhi u hemin..nn artemisinin c th
tc ng chuyn bi t vo k sinh trng. Co ch tc ng c l g m 2 giai
n : Giai
n
th nh t, kh i ng, s t trong c th k sinh trng xc tc s phn c t c u peroxide n i bo
v t o ra cc g c t -do; giai
n 2, c ph n ng alkyl-ha, cc g c t do chuy n ha t
artemisinin t o cc n i covalent v i protein c a k sinh trng (Trans Royal Soc Trop Med
Hygiene S 88-1994.
- R t nhi u nghin c u v th nghi m lm sng v Artemisinin
c th c hi n t i
Thi Lan (1994, trn 1000 b nh nhn), Vi t Nam (1993 trn 600 b nh nhn ; 1994 trn 450
nh nhn..) a n k t lu n l li u t i u thu c u ng,
c xc nh l 50 mg
artemisinin/kg , dng lin t c trong 3 ngy. Artemisinin c ho t tnh c bi t trong cc tr ng
p s t rt c p tnh; v khng c tc d ng ng a b nh.
B- Tc d ng ch ng cc K sinh trng v vi trng khc :
Artemisinin cn c kh n ng di t cc k sinh trng khc nh :

- Giun mc Schistosoma japonicum , th n i chu t v th .

- K sinh trng Clonorchis sinensis, n i chu t
- Artemisinin c ch s t ng tr
Pneumocystis carinii.

ng c a k sinh trng trong cc mi tr

ng nui c y

- Artemisinin v cc ch t chuy n ha cho th y c ho t tnh ch ng l i k sinh trng

Leishmania major , in vitro v in vivo. Cc h p ch t ny ho t ng c hai d ng u ng v
chch (Parasitology S 7-1993)
- N ng
Artemisinin t i thi u
c ch s t ng tr ng c a cc vi trng Gram d ng
(Staphylococcus aureus,Streptococcus faecalis) v cc vi trng Gram m (Klebsiella
,Enterobacter, Shigella dysenteriae, E.coli)
c xc nh l cao h n 32 microgram/ mL.
- Nghin c u t i H Colorado State University, Fort Collins n m 2002 ghi nh n cc
flavonols Chrysosplenol D v Chrysoplenetin c ho t tnh t ng c ng tc d ng c a Berberine
v Norfloxacin ch ng l i cc ch ng Staphyloccoccus aureus khng nhi u tr sinh khc
(Planta Medica S 68-Dec 2002)
C- Nh ng ho t tnh Mi n nhi m :
- Artemisinin gia t ng ho t ng th c bo nh ng l i c ch s bi n i t bo lympho.
Li u th p kch ng ho t ng c a h mi n nhi m nh ng li u cao l i c tc d ng c ch ho t
ng v nn ch c n ng c a t y s ng.
- Artemisinin v 2 ch t chuy n ha t ng h p khc cho th y c ho t tnh c ch r r t cc
p ng th d ch n i chu t, nh ng khng lm thay i p ng qu m n lo i tr hon i v i
mitogens. Artemisinin c ng c ho t tnh c ch mi n nhi m lo i c tnh ch n l a, do c
th c kh n ng tr
c b nh lupus (systemic lupus erythematosus) .(Inter national Journal
of Immunology S 385-1990) : Trong nh ng nghin c u
u tr Lupus (SLE) lu di , k t qu
ghi nh n li u dng 0.3 g artesiminin m i ngy (t ng ng v i 50 gram cy t i) a n k t
qu thuyn gi m r r t sau 50 ngy dng thu c.
- Artesiminin lm t ng thm p ng mi n nhi m lo i do t bo T lympho lm trung gian
, n i chu t bnh th ng, ng th i gia t ng s ti t o mi n nhi m n i chu t
c ghp tu
ng
D- Tc d ng ch ng Ung th

Ch t chuy n ha, bn t ng h p t Artemisinin, Artesunate (ART) (cn g i l artesunic

acid, dihydroqinghaosu hemisuccinate, ngoi tc d ng di t
c cc k sinh trng P.
falciparum v P. vivax,
c nghin c u t i
c v kh n ng di t t bo trn 55 lo i t
bo ung th trong Ch ng Trnh Pht tri n Tr li u ca Vi n Ung Th Qu c Gia Hoa K . K t
qu cho th y ART c ho t tnh m nh nh t di t
c cc t b o leukemia v t bo ung th
ru t gi , ho t tnh t ng i y u v i cc t bo ung th ph i v trung bnh v i cc t bo
ung th melanoma, ung th v, bu ng tr ng, tuy n nhi p h .. m c bi t quan tr ng l
khi so snh v
c tnh, ART t ng i t c h i h n cc tc nhn ha h c ang
cs
ng , v v n c tc d ng trn cc t bo CEM leukemia
khng doxorubicin, vincristin,
methotrexate.. (International Journal of Oncology S 18 (April )2001 .

IV- THANH HAO trong

ng Y c truy n :

THANH HAO (Qing-hao) , (Nh t d c g i l Seiko)

c dng t lu I trong ng Y
truy n : D c li u l ton cy
c thu hi vo ma h tr c khi tr hoa, Cy
c tr ng
hay m c hoang t i cc vng H B c, S n ng, Phc ki n..
Qing hao c v
ng, tnh hn tc ng vo cc kinh m ch thu c Th n, Can v Bng
Quang, v
c cho l c nh ng c tnh:
- Thanh Nhi t, gi i th : tr cc ch ng s t nh , nh c u, chong vng v t c
ng c; th ng
c ph i h p v i u vn (b ch bi n u=bian dou, Dilichoris Lablab) v
t talc=ho t th ch
tr s t khng
m hi (nh trn).
- Tr ch ng, tri t ng c : tr cc ch ng s t do suy huy t hay d ch ng c a s t,
nh t l s t ban m, l nh ban sng..khng m hi .
- L ng Huy t, Ch huy t : tr n i m n , ch y mu m i do Nhi t n i Huy t : dng
chung v i Bi t gip (mu ra) v Sinh a
gip thanh nhi t t i nh ng b ph n thu c
m.

Ti li u s

d ng:

Herbal Emissaries (S.Foster & Yue Chongxi)

Chinese Herbal Medicine Materia Medica ( D. Bensky)
Natural Medicines Comprehensive Database (Pharmacists letter).
Medicinal Plants of China (J. Duke & E.Ayensu)
n Cy thu c Vi t Nam (V v n Chi)
Clinical Applications of Ayurvedic and Chinese Herbs (K. Bone)
PubMed : www.ncbi.nlm.nih.gov
The Merck Index (12th Edition).

NG GAI
m t cy rau th

c bi t

::: Ds Tr n Vi t H ng :::

C kh nhi u lo i rau th
c ng i Vi t g i d i tn Ng. Ngo i tr nh ng tn chung
c nhi u ng i ch p nh n nh Ng ty, Ng ta, nh ng tn khc thay i ty t ng a ph ng
: Ng gai cn
c g i l Mi gai, mi t u.. Ng om c n i ch g i l Rau om..
Cng v i nhi u lo i rau th
nh Rau r m, Hng qu , Hng chanh, M tam th ..Ng gai
ng theo chn ngu i Vi t t n n n Hoa K v gp ph n vo nh ng nt c th c a ngh
thu t n u ng a d ng trn t M ..nh t l trong nh ng t Ph , t canh chua..
Ng gai, Eryngium foetidum, thu c h th c v t Apiaceae,
c g i t i mi n B c Vi t Nam
i tn Mi tu, mi gai..T i Trung Hoa, rau c tn Thch Nguyn tuy (Ci-yan sui), D ng
Nguyn tuy (Yang yan sui) v S n Nguyn tuy (Shan yan sui). T i Thi Lan ,rau tn l pak chee
farang (cy ng ngo i qu c) . T i Hoa K , rau c kh nhi u tn, t tn g c t i Trung M nh
Culantro ( ng nh m v i cilantro), Stinkweed n tn t ng hnh nh t l Saw leaf herb . Tn t i
Php :Chardon etoile (star thistle) hay Chardon toile..fetide , t i
c : Stinkdistel..T i Mexico,
rau c nh ng tn Culantro de burro, Culantro de coyote.
Ng gai thu c lo i cy thn th o m c th ng ng, l ng nin. R hnh thoi; thn c kha,
cao 20-40 cm, ton cy c mi kh h ng. L m c t i g c, hnh m i mc thun di, nh n, l n c
10-20 cm x 2-3.5 cm. L khng c cu ng, mp kha v i nhi u r ng c a c gai. L trn thn, cng
ln cng nh d n, c nhi u r ng c a h n v gai s c h n. Hoa m c thnh c m r lm ba, r i chia
thnh xim. Hoa khng cu ng, cnh hoa mu tr ng-xanh. Qu nh c 2 mm, d t.
Ng gai c ngu n g c t Trung M : Gia nh Eryngium c kho ng 50 loi, g m n 187
gi ng trong Ng gai c mi..c th gy kh ch u v i m t s ng i, nn th ng b x p vo lo i
cy d i. Cy ch u
c kh h u l nh, c th tr ng b ng gieo h t, th i gian n y m m c th ko
di, cy thch h p v i t m, thong khng b ng..

Thnh ph n ha h c :
1- Thnh ph n dinh d

ng :

100 gram l ng gai ch a :

- Calories.............................31

- Ch t

m ..........................1.24 g

- Ch t bo............................0.20 g
- Cc khong ch t :
-

Calcium ........................49 mg
Magnesium....................17 mg
Phosphorus....................50 mg
Potassium....................414 mg

- Cc Vitamins : B1 (0.010 mg); B2 (0.032mg); B6 (0.047 mg);Vitamin C (120 mg).

2- Ho t ch t :
Ho t ch t chnh trong Ng gai l nh ng tinh d u d bay h i (0.02-0.04%) trong c cc
Pyranocoumadins, cc monoterpenes glycosides lo i cyclohexanol, cc aldehyd nh 2,4,5trimethylbenzaldehyde, decanal, furfural.. Ngoi ra cn c alpha-pinene, p-cymene; cc acid h u
nh benzoic acid, capric acid.. ; cc flavonoids.
Nhm ho t ch t th nh m i
c nghin c utrong ph n trch b ng hexane l nhm
terpenic ch a alpha-cholesterol, brassicasterol, campe sterol, stigmasterol (ph n chnh, chi m
n 95%), clerosterol, beta-sito sterol, delta 5-aveasterol..
Trong R

c cc Saponins lo i triterpene, cc esters c a caffeic acid...

c tnh v Cng d ng :

- Ng gai
ng c a cy

c dn qu mi n ng Nam Hoa K tr ng g n c a ra vo v cho r ng mi

c r n.

- Ng i Vi t, Trung M dng lm gia v , t ng h ng v cho cc mn n nh Ph , Canh chua

, Sofrito (M ). Khc v i ng ty v ng ta, th ng m t mi khi kh, ng gai kh v n gi
c
mi h ng.

ng Y c truy n :
Theo ng Y, Ng gai c v cay, h i ng; tnh m, tc d ng vo cc kinh m ch thu c thu c
Ph v i cc tnh cch
Phong, thanh Nhi , Ki n t , Hnh Kh, Tiu th ng.
trong n

tr c m m o, au ng c, ho v tr em ln s i : Dng 10-15 gram l ng gai, s c

c m v u ng.

tr n khng tiu, n m t ngon : U ng 15 gram n c s c l ng gai, ho c n l

i tr n v i d u m. C th dng v i Cam th o nam
gip d tiu.
- Tr s ng au t ng : xay 15 gram l, l y n
p ph n b trn v t th ng.

c c t, tr n v i r

u tr ng v u ng.

- Ph n dng ph i h p v i B k t

t o mi th m khi g i

u.

Nh ng nghin c u m i v Ng gai :
- R ng gai c kh n ng tr cc ch ng s ng bng quang, s n th n v s ng
ng ti u.
Cch dng : R ph i kh, tn thnh b t, lm thnh tr d c; dng 1 tha c ph b t r , trong
30-40 ml n c, un si, u ng m i ngy 2-3 l n. Tc d ng ny
c xem l do nh ng ester c a
caffeic acid nh chlorogenic acid trong r .
- Tc d ng ch ng s ng vim c p tnh v kinh nin : Nghin c u t i Khoa D c i
c Universidad de Sevilla (Ty Ban Nha) ghi nh n kh n ng ch ng s ng c a ph n trch b ng
hexane t l ng gai trn chu t : tai b gy s ng ph b ng 12-0-tetradecanoylphorbol acetate
(TPA). Tc d ng ch ng s ng m nh h n stigmasterol v t ng i hi u nghi m trn cc ch ng
ng
t i ch (Phytotherapy Research S 13-1999)

Ti li u s

d ng :

- Duke s Phytochemical and Ethnobotanical Databases.

- Exotic Herbs (Carol Seville)
- Vegetable as medicine (Chang Cao-liang & Li Bao-zhen)
- Cy thu c quanh ta (L Qu Ng u & Tr n H u

c)

- Medicinal Plants of East and SE Asia (MIT Press)

I
Gi tr dinh d ng
v
c tnh c a I
' i ch a n
c sao g i i gi
Trch ng i qun t gi i m cho thng'
(Ca dao)
::: DS Tr n Vi t H ng :::

Ng i Vi t mi n Nam Vi t Nam, nh t l nh ng ng i sinh s ng trong

vng Chu th sng C u Long ho c qua l i nh ng b n ph M Thu n, C n
Th ..khng th no qun n i m t tri cy thn yu : l tri i..nh t l
i x l , mi th m v ng t
c bi t r t t h t.. V i dn nh u ch c n vi lt
i hay xoi ch m v i m m ru c..l
i bay vi x
..
i c ng theo chn ng i Vi t trn b c
ng tha h ng, nh ng i t i
Hoa K (tuy i c ngu n g c t i Chu M ) l i khng h n l nh ng tri i
ngy x a..
Tn khoa h c v cc tn thng th

ng :

- Tn khoa h c : Psidium guajava thu c h th c v t Myrtaceae

- Cc tn thng th
(Brazil)

ng : Guava (Anh-M ); Goyave (Php) ; Guayabana (M ); Goiaba

Tn Psidium do ti ng Hy l p psidion = qu l u
m t qu c nhi u h t nh gi ng nh
qu cy l u. Guajava pht xu t t tn g i t i Haiti 'guaya vu' v tn Anh ng c ng t m
ra.
ch s v

c tnh th c v t :

i
c xem l c ngu n g c t i Peru v Brazil (hi n v n l n i tr ng nhi u i nh t th
gi i), sau tr thnh cy th ng m i quan tr ng t i Hawaii, c, n , Mexico v cc n c
ng Nam . T i M , i
c tr ng nhi u nh t t i cc Ti u bang Florida v California..
i
c thu n ha t i Peru t hng ngn n m tr c (c th t n m 800 tr c Ty
ch). Cc khai qu t kh o c t i cc c m tm th y h t i t n tr chung v i h t u, b p
v b u b. T i vng Amazon, i
c chim v kh mang h t i kh p n i, t o nh ng r ng i, c
nh ng b i cao n 20m (trong khi i tr ng, ch m c 10 m cao)
Ng i u chu bi t n i khi h
t chn n Haiti v dng ngay tn g i c a dn Haiti
ch tri cy ngon ng t ny. Cc th y th Ty ban Nha v B o Nha
em cy khi kh p
i.. i c l ch
n Hawaii vo u th k 18 v sau n cc h i o trong Thi Bnh
ng..
C kho ng 100 loi psidium, m c thnh b i hay ti u m c. Loi
c tr ng r ng r i nh t
l P. guajava. Ngoi ra loi P. guineense ( i Brazil)
c cho lai t o v i P. guajava
cho loi
i c kh n ng ch u ng th i ti t l nh, cho tri tuy nh nh ng l i nhi u h n.M t s loi ng
ch nh P.littorale var.littorale (yellow strawberry guava) cho tri t ng i l n, ng , vng ;
loi P.littorale var. longipes (red strawberry guava) cho tri mu
tm, c v du ty..
Psidium guajava (guava, yellow guava, apple guava) thu c lo i cy trung bnh cao 510m. Thn c v nh n, m ng, khi gi bong t ng m ng, mu nu . Cnh khi non hnh
vung c nhi u lng m m, khi gi hnh tr v nh n. L m c i, hnh tri xoan hay thun, di
ch ng 15 cm r ng 3-6 cm, pha g c c th t hay h i trn, gn l n i r m t d i v ph
t l p lng m n. Cu ng l ng n ch ng 3-5 mm. Hoa m u tr ng,
ng knh ch ng 2.5 cm,
c nhi u nh , c th m c n c hay t 2-3 hoa thnh c m nch l. Hoa n vo u ma
h. Qu m ng, hnh c u hay d ng qu l, di n 10 cm, ch a r t nhi u h t nh . i hoa cn
n t i trn qu . Cy b t u cho qu sau 2 n m tu i.
t s ch ng

c tr ng t i Hoa K nh :

- 'Beaumont' : g c t Oahu (Hawaii) qu trn, to, th t mu h ng nh t, v h i chua.

- ' Red Indian', g c t Florida-1945 : qu vng nh t, r t th m, th t h ng nh t kh ng t.
t s ch ng khc,

a t cc n

c nhi t

i vo Hoa K nh :

- Hong Kong Pink': Tri c trung bnh, th t mu h ng nh t.

- Indonesian Seedless' Tri to, nhi u n
x l t i Vi t Nam.

c, th t tr ng, ch c kh ngon, t h t, c l l i

Psidium littorale var. longipes = P. cattleianum (purple strawberry guava, m c cao ch ng

7m, thn c v m n v lng; L trn. Hoa tr ng m c n c. Qu nh ch ng 2.5- 4 cm, lc
non mu
nh t sau chuy n d n sang -tm v en khi chn h n, c mi r t th m, th t
tr ng, v v a chua v a ng t nh du ty. Loi lai t o 'lucidum' cho tri mu vng.
Ngoi nh ng gi ng i tr ng l y qu n, lm m t hay n c gi i kht cn c nh ng gi ng
c bi t tr ng lm cy c nh nh
i tu hay i ln Psidium pumila, c ng c ngu n g c t
Trung M , thu c lo i ti u m c, cao 2-4 m nh ng th ng lm cho nh l i
tr ng trong ch u
nh. Thn m m, d u n, v thn m ng, bong t ng m ng. Cnh phn nhnh di, m nh. L

nh , thun di mu xanh bng, m m; mp l nh n nheo nh g n sng; gn l n i r. Cu ng

l tuy ng n nh ng lm l r . Hoa nh mu tr ng, m c n c nch l, c 5 cnh trng
m v d r ng, r t nhi u nh . Qu hnh c u, hi m g p.
Thnh ph n dinh d

ng c a qu :

100 gram ph n n

c ch a :

- Calories

36-50

- Ch t
m
- Ch t bo
- Ch t s
- Calcium
-S t
- Magnesium
- Phosphorus
- Potassium
-Sodium

0.9-1.0 g
0.1-0.5 g
2.8-5.5 g
9.1- 17 mg
0.30-0.70
10-25
17.8 -30
284
3

-K m
ng
-Manganese
-Beta Carotene (A)
-Thiamine (B1)
-Riboflavine (B2)
-Niacin
-Pantothenic acid
-Pyridoxine
-Ascorbic acid (C)

mg
mg
mg
mg
mg

0.230 mg
0.103 mg
0.144 mg
200-792 IU
0.046 mg
0.03-0.04
0.6-1.068
0.150
0.143
100-500

mg
mg
mg
mg
mg

Qu i
c xem nh m t tri cy b d ng, ngu n cung c p cc vitamin A v C (ty
gi ng 100 gram c th cho n 1 gram Vitamin C), a s vitamin t p trung trong ph n th t
st v i l p v m ng bn ngoi qu . i
c dng n s ng hay ch t o thnh bnh nho
(custard), kem v n c gi i kht, th ch jelly. T i vng Chu M Latin c mn trng mi ng
thng d ng Cascos de guayaba lm b ng tri i, b i, b ru t, n u chn tr n chung v i
cream cheese.
Thnh ph n ha h c :
Ty b ph n, thnh ph n ha h c c th thay

i:

1- L ch a:
- Tanins (7-10%) g m gallotannins, ellagic acid v cc ch t chuy n ha, cc tannins c
th th y gi i
c.

- Tinh d u (0.31%) trong c aromadendrene, beta-bisabolene, caryophyllene,

nerolidiol, selinene, dl limonene, cc alcohol th m..
- Cc acid h u c nh mastinic acid, oleanolic acid, oxalic acid, guaija volic acid,
guajanoic acid, crategolic acid, psidiolic acid..ursolic acid
- Sterols nh beta-sitosterol..
- Flavonoids nh Quercetin
( trong l non v bp c kho ng 7-10% tanins lo i pyrogallic v 3% nh a).
2- Hoa ch a ellagic acid, guaijaverin, leucocyanidin, oleic acid, quercetin
3- Qu (ngoi thnh ph n dinh d
- Cc

ng, cn c)

ng h u c (7%) nh Fructose, glucose, galactose, sucrose..

- Cc tinh d u t o mi th m thu c cc nhm aldehyd v alcohol nh ethyl acetate,

butyrate, humulene, myrcene, pinene..cinnamic acid
- Cc acid h u c
- Cc s c t lo i chlorophyll, anthocyanidin
- Pectins, pectin methylesterase
4-

thn c arjunolic acid, gallic acid, leucocyanidin, quercetin..

Cc nghin c u khoa h c v d

ch c:

a s cc nghin c u khoa h c v d c h c
c th c hi n t i cc Vi n kh o c u, cc
i h c t i Nam M . T i Chu, Thi Lan l qu c gia ch tr ng nhi u nh t v d c tnh c a
i.
- Tc d ng tr tiu ch y:
Tc d ng tr tiu ch y c a l i
c cng nh n trong nhi u nghin c u lm sng,
c h c. L i
c chnh th c ghi trong D c
n Ha Lan, dng lm thu c tr tiu ch y :
Trong m t nghin c u lm sng v tc d ng tr tiu ch y n i 62 tr em b tiu ch y,
ng ru t do siu vi (rotaviral enteritis), th i gian lnh b nh ghi nh n l 3 ngy (87.1%), rt
ng n t ng i r r t so v i nhm i ch ng (Zhongguo Zhong Xi Jie He Za Zhi S 20-2000).
Nghin c u khc t i H Universade Feral do Rio de Janeiro (Ba Ty) ghi nh n li u n c
chi t t l i 8 microgram/ml c hot tnh ch ng l i simian rotavirus gy tiu ch y (82.2%)
(Journal of Ethnopharmacology S 99-2005)
t nghin c u , m i , th c hi n t i Thi Lan , dng b t l i so snh v i tetracycline
tr 122 ng i tiu ch y (64 nam, 58 n ) tu i 16-55. Li u dng cho b t l i v tetracycline

l 500 mg, m i 6 gi trong 3 ngy. K t qu t ng

tetracycline (Th nghi m T-test c k t qu t ng

ng cho c 2 nhm dng b t l i v

ng) (Thai Medicinal Plants trang 206)

Trn PubMed c li t k kh nhi u nghin c u v tc d ng tr tiu ch y c a l i..

- Tc d ng tr b nh

ng ru t :

i cn c m t s
c tnh d c h c gip b xung cho tc d ng tr tiu ch y. Cc
flavonoids lo i quercetin trong l c ho t tnh trn s bi ti t acetylcholine trong ru t (theo
ki u morphine), kch thch c tr n ru t. Ho t tnh ny do tc ng c a quercetin ng n ch n
cc ions Calcium v c ch cc enzyme lin h
n s t ng h p prostaglandins.. gip gi m
nh ng c n au b ng do c tr n c a ru t co th t. Ngoi ra l i cn tc ng vo s ti-h p
thu n c n i ru t. Cc lectins trong l i c th g n vo E. coli (vi khu n th ng gy ra tiu
ch y), ng n ch n vi khu n h p thu vo vch trong c a ru t v do ng n ng a
cs
nhi m trng ru t.
- Tc d ng khng sinh, khng siu vi v di t n m gy b nh :
Ho t tnh khng vi trng c a l i

c li t k trong Fitoterapia S 73-2002.

Cc trch tinh t l v v thn c tc d ng st trng (in vitro) trn cc vi khu n

nh Staphylococcus, Shigella, Salmonella, Bacillus, E.coli, Clostridium v
Pseudomonas..
ch chi t t l b ng n c mu i 1:40 c tc d ng di t trng trn
Staphylococcus aureus .

c p t i t l n ng
66% c ho t tnh di t siu vi Tobacco mosaic.

c trch t l ng n ch n
c s t ng tr ng c a cc n m Trichophyton
rubrum, T.mentagrophytes v Microsporum gypseum..
t nghin c u t i University of Petra, Amman (Jordanie) ghi nh n tc d ng ng n ch n
pht tri n cc m n tr ng c gy ra b i cc vi khu n lo i Propionibacterium acnes. Ho t
tnh
c so snh v i d u trm (tea tree oil), doxycycline v clindamycin..v dng ph ng
php o vng c ch b ng d a t m ho t ch t (disk diffusion method). Vng c ch c a d ch
chi t l i
c xc nh l 15.8-17.6 mm (khng P. acnes) v 11.3-15.7 mm (khng S.
aureus).. Tuy khng b ng cc thu c tr sinh doxycycline v clindamycin nh ng c th h u
ng trong cc tr ng h p b m n tr ng c v khng dng
c khng sinh (American
Journal of Chinese Medicine S 33-2005)
- Tc d ng trn H Tim M ch :
Nghin c u t i H Universidade Federal de Sergipe, Sao Cristovao (Ba Ty) ghi nh n
ch chi t t l i c nhi u ho t tnh trn h Tim m ch v c th h u d ng
tr cc tr ng
p Tim lo n nh p (Brazilian Journal of Medecne & Biological Reseach S 36-2003). L i c
tc d ng 'khng oxyha c l i cho tim, b o v tim, v c i thi n cc ch c n ng c a tim. Trong
2 th nghi m, khng ch n tr c i t ng, t i Vi n Nghin c u Tim M ch, ghi nh n vi c
dng m i ngy 450 gram i t i trong 12 tu n lin t c, gip h huy t p trung bnh l 8
m. gi m
cm c
cholesterol 9%, gi m triglycerides
c 8% v t ng HDL
c 8%.
Ho t tnh
c cho l do i ch a nhi u potassium v nhi u ch t s c th tan
c (tuy
nhin s l ng i c n n h ng ngy ln t i 450-900 gram v c n n lin t c..nn kh c th
theo
i vi c tr li u !)
- Tc d ng H

ng trong mu :

Nghin c u t i Korea Research Institute of Bioscience and Biotechno logy, Daejeon (Nam
Tri u Tin) ghi nh n ho t tnh c ch men protein tyrosine phosphatase 1B (PTP1B) c a d ch
chi t l i. Ho t tnh ny cho th y n c l i c tc d ng tr ti u
ng lo i 2 (khi th trn
chu t lo i Lepr(db), li u 10 mg/kg gy h glucose trong mu kh r r t) (Journal of
Ethnopharmacology S 96-2005).
Trong m t nghin c u t i Taiwan trn chu t, n c p t qu t i chch qua mng phc
toan v i li u 1.0g/kg gip lm h
ng trong mu t o ra b i alloxan. Ho t tnh h
ng
ny khng ko di v y u h n chlorpropamide , metformin r t nhi u nh ng n i t i c ng c
th h u ch cho ng i ti u
ng (American Journal of Chinese Medicine S 11-1983)
Nghin c u t i H Putra, Malaysia trn chu t v tc d ng lm h glucose trong mu c a
qu i : 40 chu t c
c chia thnh 4 nhm trong c cc nhm : i ch ng khng
nh, i ch ng b gy ti u
ng, nhm dng n c i v nhm tr b ng glibenclamide. Th
nghi m ko di trong 5 tu n. 3 nhm chu t b gy ti u
ng b ng streptozotocin. Trong th i
gian th nghi m, cc nhm i ch ng ch
c cho n bnh th ng; nhm b nh ti u
ng
dng i
c cho n thm m i ngy 0.517 g i, nhm ti u
ng dng glibenclamide 5mg/
kg m i ngy. K t qu cho th y c s gi m h n ng
glucose trong mu n i chu t dng i
cc tu n 3 (12.3%), tu n 4 (24.79%) v tu n 5 (7.9%) so v i nhm i ch ng. So snh
i nhm dng thu c glibenclamide, tc ng trung bnh t ng i khc bi t tu n 4
(p=0.029), n ng
glucose trong mu thay i 25.88 %
Cc tc gi k t lu n : i t i , ch a l ng cao cc ch t s (ha tan v khng ha tan) c
th gip h ti u
ng m t cch an ton..(Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition S 13
(Suppl)-2004)
Cc ph

ng th c s

d ng trong dn gian :

Cc thnh ph n c a cy i nh l, r , v thn
nhi u n i trn th gi i, k c Vi t Nam.

c s d ng kh ph bi n lm thu c t i

- T i Vi t Nam : Theo Y h c dn gian, i c v cht, h i ng t, tnh bnh. Cc ph n dng

lm thu c g m l, v thn , thu hi v ph i n ng cho kh, c t gi
dng khi c n.Th ng
dng 15-30 gram l d i d ng thu c s c. i c tc d ng thu li m (lm s n da), c m tiu
ch y, ch ng s ng t y v c m mu; i
c dng
tr cc ch ng au b ng, tiu ch y do
tiu ha y u, s ng ru t, ki t l do nhi m trng (c th dng l ph i kh, tn thnh b t
hay s c l t i l y n c u ng). i cn
c dng tr ch n th ng, ng a ngoi da (gi nhuy n
l t i, p ln v t th ng). M t ph ng th c tr zona( gii n) l l y 100 g l bp non, tr n
i 10 g phn chua, 1 g mu i, gi nt chung, them n c v a
thnh kh i nho, thoa
ngoi.
-T i n
: Theo Y h c Ayurvedic, i hay Amrud, (ti ng Ph n= Mansala) : V cnh
dng tr tiu ch y, au b ng, au bao t ; L
tr ho v l trong mi ng. Qu , sau khi b h t,
c tc d ng nhu n tr ng.
- T i Trung Hoa : Y h c c truy n khng xem i l v thu c, nh ng ty a ph ng,
vi c dng i tr b nh c ng kh ph bi n. i
c g i l Phan th ch l u.(Fan Shi liu) hay Phan
o(Fan-tao) (Phan= t ngo i qu c n)
* L i
c xem l c tnh bnh, v ng t; dng
ng a ki t l , tr tiu ch y b ng
cch un 50 g l t i trong 250 ml n c n si, u ng trong ngy chia lm nhi u l n. Khi
th ng, nhai vi l i t i, p
c m mu.

* Qu

tr

c xem l c tnh m, v ng t; dng tri tiu ch y, ti u

tr ti u
c b a n.

ng : xay 90 g i t

i b ng blender, l y n

tr Tr : un 500 g tri t i v i 1 lt n c,
i ngy 2-3 l n. C th dng ph ng th c ny

ng v tr

c c t, u ng ngy 3 l n

n khi c c, thoa v r a bi tr
tr ng a ngoi da.

i Thi Lan : i hay Farang, Chumpo c ng

c dng
tr tiu ch y (Bp l non
c sao n vo, r i s c l y n c u ng, Qu non c t thnh lt, n u l y n c u ng). Ngoi
ra l
c dng
che b t mi r u, tr s ng l i, v t th ng lu lnh..
i cc qu c gia Trung v Nam M nh Brazil, Peru, Cuba.. Th dn
dng n c
c t l hay v thn
tr tiu ch y, xc mi ng tr au c h ng v
u ha kinh nguy t. L
i dng nhai khi ch y mu n i chn r ng, h i th kh ch u. L cn dng n u l y n c gip
sinh ph khoa, tr huy t tr ng v gip lm s n ch c vch b ph n sinh d c sau khi sanh
. Hoa nghi n nt, p tr au m t, chi n ng..
Ghi ch :
i cc Ch Th c ph m Hoa K c bn nh ng tri cy, c ng g i l Guava, hnh d ng r t
gi ng v i i, c ng l n c 2.5-7.5 cm
ng knh, cn g i l Pineapple guava hay Feijoas. Tri
ny khng lin h
n nhm i, tuy cng gia nh th c v t Myrtaceae.
Cy Feijoa, tn khoa h c Feijoa sellowiana cho qu , khc v i i ch th t nho nh
th ch (xu-xoa), khng c ng ch c nn ph i n b ng cch xc b ng mu ng. Feijoa c ng pht
xu t t Nam M v c bi t l c ng nh Kiwi, pht tri n t t nh t t i Tn Ty Lan. Feijoa
c
tr ng nhi u t i California v tuy ch a nhi u Vitamin C, Feijoa khng c cc tnh ch t tr li u
nh
i.
Ti li u s

d ng :

The Oxford Companion to Food (Alan Davidson)

Fruits as Medioine (Dai Yin-Fang & Liu Cheng-jun)
Uncommon Fruits & Vegetables (Elizabeth Schneider)
Encyclopedia of Herbs (Deni Brown)
Thu c Nam Trn t M (T p 2)
n Cy Thu c Vi t Nam (V v n Chi)
Thai Medicinal Plants (Farnsworth & Bunyapraphatsara)
Tropical Plant Database (Rain-Tree Nutrition Co)

RI NG
Con ch khc
ng khc ng i
B i i ch mua ti .. ng Ri ng
::: Ds Tr n Vi t H ng :::

Tuy cng h th c v t Zingiberaceae nh G ng v Ngh , nh ng Ri ng

c bi t
n v ph ng di n d c h c m ch n i ti ng trong vai tr gia
.. cho mn n M c t ..v cho mn Nem Tr c a mi n Trung..

i Thi Lan, Ri ng th ng
c n s ng v tr n trong rau v i tn
Krachai, Kra.., s t m ng ngm trong n c, thm
ng
lm mn gi i
kht Khing. Ng i Indonesia thch dng Ri ng h n (tn l Kencur hay
Lengkuas) , h thay cho G ng trong nhi u mn n dn t c.

Tng Alpinia c kho ng 200 loi,

c cho l c ngu n g c t i v c
chu. Ri ng thu c (A. officinarum) chi m v tr kh quan tr ng trong vi c
dng lm cy thu c,
c dng trong cc n n d c h c c truy n n
(Auyrvedic), Trung Hoa t th i xa x a (500 n m tr c Ty l ch), v u
chu t th i Trung c . Nh thm hi m Marco Polo ghi chp v Ri ng,
cho r ng cy
c tr ng t th k 13 t i Java. Ri ng n p (A. galanga),
tuy l n h n nh ng l i t cay h n, th ng dng lm gia v (Nhm Ri ng
ng khc
n v i lo i Galingal u chu =Sweet Galingale =Cyperus
longus , r chm c mi th m c a hoa violet, dng trong k ngh h ng
li u).
Tinh d u Alpinia galanga cn
c dng lm ch t ph gia trong k
ngh N c gi i kht, R u nh Chartreuse. N hoa v hoa dng lm th c
ph m D ch chi t
c thm vo cc lo i r u c n ng
alcohol th p..
o c m gic..r u m nh h n.

Tn khoa h c v cc tn th

ng g i :

- Alpinia officinarum = Lesser Galangal

Cc tn thng th ng : Catarrh Root, Chinese Ginger, Siamese
Ginger, Thai Ginger, Chinese Root, Colic Root, Gargaut, India Root.
Galangtwurzelstock ( c), Cao l ng kh ng, Romdeng (Cambodia)
Lenkuas (M lai)
- Alpinia Galanga = Greater Galangal
Cc tn khc :
ng kh ng

c
tnh
th
c
t
:

Ri n
g
thu
c
(Alpi

nia officinarum)
Cy thu c lo i thn th o, l u nin, m c th ng cao 1-1.5 m. Thn r
c b ngang, hnh tr mu
nu l n ch ng 1-2 cm
ng knh, di 3-6
cm, chia thnh nhi u
t khng
u nhau, ph nhi u v y. L khng
cu ng, c b thun di, hnh mc l n
n 40 cm, m c thnh 2 dy. Hoa
mu tr ng d ng hoa lan, t p h p thnh chm th a ng n, cnh mi to c
vn
. Qu hnh c u c lng. Cy tr hoa vo thng 5.
- Ri ng n p (Alpinia galanga)
Cy thu c lo i th o, cao 1-2 m. Thn c 5-7 mm, thn r to 2-3 cm c
mi th m. L hnh m i gio nh n, tht l i n i g c, di 30-40 cm, r ng 7-8
cm, khng c lng. Chy hoa di 15-30 cm, r ng 8-10 cm, nhi u hoa.
Chy c lng nhung v nhnh nhi u, st nhau. Cu ng hoa m c
ng, c
lng. Hoa mu tr ng, c v ch h ng, di 20-25 mm; trng hoa c ng ng n
Cnh hoa hnh gio t, di 10-15 mm; cnh mi hnh gi i xoan ng c ,
phi n mi chia 2 thy chp. Qu m ng, hnh c u hay hnh tr ng di
12mm x 6 mm, mu
nu ch a 3-5 h t..
-

t s loi Ri ng khc :

Ri ng tu (Alpinia chinensis) = Hoa s n kh ng. Loi

c bi t
i Nam Trung Hoa, Lo v Vi t Nam. Cy cao kho ng 1m.
Ri ng m (Alpinia zerumbet) =
i th o kh u, cn g i l Ri ng
p S n c, th ng tr ng lm cy c nh v cho hoa r t
p,
mu vng c s c
.

Thnh

ph n ha h c :
- Alpinia officinarum : ch a

- Tinh d u d b c h i : g m cineole, eugenol, pinene, methyl

cinnamate, camphor; h p ch t chnh l nh ng sesquiterpenes
hydrocarbon, sesquiterpene alcohol.; cc h p ch t heptone
- Cc diarylheptanoids : d ng h n h p
m nh ng ch t c v cay.

c g i chung l galangol, bao

- Gingerole : h p ch t cay lo i phenyl alkanones..

- Tanins ; Cc h p ch t lo i phenylpropanoids
- Flavonoids nh Galangin, Galangin-3-methylether, Kaempferide,
Kaempferol-4-methylther.
- Sterols nh

beta-sitosterol

Thnh ph n dinh d

ng :

100 gram c Ri ng (Alpinia galanga) ch a :

- Calories 362

- Ch t

m 7.1 g

- Ch t bo

2.8 g

- Carbohydrates t ng c ng 83 g
- Calcium 220 mg
- Phosphorus 178 mg
-S t

14.9 mg

- Beta-carotene (A) 10,780 microgram

- Thiamine 0.35 mg
- Riboflavin 0.14 mg
- Niacin 7.09 mg
- Vitamin C 184 mg

c tnh v cc nghin c u khoa h c :

Kommission E c a
c ghi nh n G ng
c ch p thu n lm thu c tr
kh tiu v gip kch thch thm n, li u dng d i d ng thu c r u l 2-4
gram v d i d ng b t R kh l 2- 4 gram.
- Ho t tnh ch ng nn m a ;
Nghin c u t i H Meiji Pharmaceutical (Khoa D c li u)- Tokyo ghi
nh n Ri ng (A.officinarum) c ch a 8 h p ch t c kh n ng tr i m a khi
th trn g con b gy nn i b ng sulfate
ng. (Journal of Natural
Products S 65-2002).
- Tc d ng ng a ung th

Nghin c u t i Tr ng D c, H Kangwon National University, Chun

chon (Nam Hn) ghi nh n cc flavonoids trong Ri ng nh t l Galangin c
nh ng ho t tnh ch ng-oxyha v thu nh t cc g c t do gy tc h i cho
bo, do c th tc
ng trn s ho t
ng c a cc h th ng phn
ha t v ng a tc h i c a cc ch t gy ung th .(Mutations Research S
488-2001). Ho t tnh ch ng oxyha c ng
c th nghi m trn h th ng
oxyha methyl linoleate.
Cc diterpene trong A. galanga c tc d ng ch ng u-b
chu t (Planta Medica S 54-1988)

u khi th

trn

- Tc d ng lm h Cholesterol v h triglyceride :
Ri ng (A. officinarum) ch a cc flavonoids nh 3-methylethergalangin v cc heptanone c ho t tnh c ch lipase tu t ng gy h
cholesterol v lipid trong mu. Nghin c u t i H Kyung Hee , Seoul (Nam
Hn) ghi nh n ch t Hydroxy-Phenyl-Heptanone (HPH) trong Ri ng c ch
lipase t y t ng n ng
IC50 = 1.5 mg/ml. HPH gip h triglyceride
trong mu n i chu t b gy cao m trong mu b ng d u b p v c ng lm
cholesterol n i chu t b gy m cao b ng Triton WR-1339 (Biological &
Pharmaceutical Bulletin S 27-2004)
- Ho t tnh khng vim :
Ch t diarylheptanoid trong Ri ng c ho t tnh khng vim khi th trn
cc t bo dng
i th c bo RAW 264.7 c a chu t v trn t bo
n
ch mu ngo i vi c a ng i. C ch ch ng vim ny do tc d ng c ch
ti t lipopolysaccharides, c ch cc kinase kch kh i mitogen.(Journal
of Pharmacology and Experimental Therapies S 305-2003)
- Ho t tnh khng sinh :
ch chi t t R c A.officinarum c ho t tnh khng sinh in vitro, c
ch s t ng tr ng c a cc vi khu n anthrax, Streptococcus hemolyticus,
v nhi u ch ng Staphylococcus, Corynebacterium diphteriae (Chinese
Herbal Medicine Materia Medica-D.Bensky).
p ch t acetoxychavicol acetate, trch t
khng n m(Planta Medica S 51-1985)

Ri ng trong D

ch c

ng Ph

A. galanga c ho t tnh

ng :

Ngoi vai tr dng lm gia v , Ri ng cn

nhi u qu c gia chu :

c dng lm thu c t i

1- Trung Hoa :
c h c c truy n Trung Hoa phn bi t 2 lo i ri ng thnh 2 v thu c
khc nhau :
- Cao l

ng kh

ng (Kao-lian-chiang) l r c

Alpinia officinarum.

thu c
c ghi trong Danh Y Bi t l c, v th
tr ng t 4-6 n m, thu ho ch vo cu i ma h.

ng dng nh ng c

(G i l Cao-l ng kh ng= G ng Cao l ng, v cy

c ghi nh n
u
tin t i Kaolianchun trong vng ng B c Moumingshien (Qu ng ng)

Cao l ng kh ng
c xem l c v cay, tnh nng, tc
ng vo cc
kinh m ch thu c T v V ; c tc d ng n trung, tn hn, hnh kh ch
th ng gip lm m vng trung tiu, gi m cc c m gic au, nh t l cc
n au b ng, au bao t
a
n i m a, n c c c v nh ng ch ng tiu
ch y do l nh b ng.
Qu .

tr

au b ng gy nn m a : Ri ng

c) .

tr

au b ng do c m l nh : Ri ng dng chung v i H

tr n c c c : Ri ng dng v i
Ph c linh (Poria cocos).
- H ng

c dng chung v i G ng v
ng ph (C

ng sm (Codonopsis Pilosulae) v

u kh u (Hon-dou-kou) l qu c a Alpinia Galanga, ph i kh

thu c c tc d ng t ng t nh ri ng t i, v cay, tnh nng; nh ng

cn i thm vo kinh m ch thu c Ph , gip lm tiu hn Kh xm nh p
vo bao t , gip t ng c ng tiu ha v b d ng T -V , tr tiu ch y,
chua v i ng c.
2-

Ri ng

:
c dng t

lu

i trong D

c h c c truy n

- Alpinia officinarum : Tn Hindi l Kulinjan,

ng ph n, ki n v v tr tiu ha.

c dng lm thu c gy

- Alpinia galanga : Tn Hindi l kulanjan hay barakulanjan ; ti ng

Ph n sugandhvach, dng lm thu c gy h ng ph n, trng d ng (kch
c), tr phong th p kh p xu ng, b nh
ng h h p v lm thu c b kch
thch tiu ha, gip gy trung-ti n.
3- Vi t Nam :
i Vi t Nam, nhi u lo i Ri ng
php tr li u b ng thu c Nam :

cs

d ng trong cc ph

ng

- Alpinia galanga hay Ri ng n p, ri ng m l loi chnh th ng dng

lm gia v , lm thu c gip m nh t -v , tr c phong t, ch a cc ch ng n
khng tiu,
y b ng, nn m a, tiu ch y.
- Alpinia officinarum hay Ri ng thu c, tuy c ng dng lm gia v nh ng
t th m h n ri ng n p. Ri ng thu c th ng
c dng
tr cc ch ng au
vng th ng v , nn m a( dng chung v i G ng v Bn h ), km tiu

ha; tr cc ch ng au, lot bao t

c dng thoa tr lang ben.

(dung chung v i C c). N

c p t

Ghi ch : Trong tng Alpinia cn c cc cy ch tr = Alpinia

oxyphylla , v cy Th o kh u = Alpinia katsumadai tuy trong nhm cy
Ri ng, nh ng
c s d ng khc h n v ph ng di n tr li u. Xin xem bi
vi t ring v cc cy ny..

Ti li u s

d ng :

- Medicinal Plants of China (Duke & Ayensu)

- Medicinal Plants of India ( SJ Kain & Robert DeFilipps)
- Encyclopedia of Herbs (Deni Bown)
- Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky)
- Professionals Handbook of Complementary & Alternative Medicine
(Charles W. Fetrow)

Roi hay M n :

t tri cy kh

c bi t

________________________
___________________________
_____________________________

::: Ds Tr n Vi t H ng :::

nhi t

n, n u g i theo ti ng Mi n Nam hay Roi, g i theo mi n B c Vi t Nam l m t tri cy

i, c nhi u c tnh kh th v .

Nhm M n ny thu c gia nh th c v t Myrtaceae, theo sch v M th nn g i chung d i

tn g i t i n
/M lai l jambu. Cy c ngu n g c t
ng Nam hay l c a n cho qu c
hnh d ng nh to nh ng.. n l i khc h n.

Nh ng cy ng ch g m :

Cy Roi (L, M n
o ) : Syzygium
jambos . y l cy
c
cho l m n 'chnh th ng' ;
tn Anh-M l Rose apple,
Malabar plum. M :
Pomarrosa. Cy thu c lo i
thn m c, cao trung bnh
10-12m. L hnh m i gio,
thon h p n i g c, thon di
v m nh pha u, l n
13-20 cm x 3-5 cm,
cu ng ng n. Hoa kh l n
mu tr ng hay xanh nh t,
c thnh chm ng n.
Qu m ng, g n nh hnh
u, c khi d ng qu l,
ng knh 30 cm, x p, da ngoi vng nh t, h ng, bng nh thoa sp v nh theo m t i hoa
xanh. Qu tuy t n c nh ng tho ng mi th m hoa h ng, trong c 1-2 h t mu xm. H t r i
nn khi l c h t nghe nh ng ti ng l c c c bn trong. Cy phn b trong cc vng n-M,
Indonesia, r t ph bi n t i Nam Vi t Nam
Cy Roi
(M n h ng
tu) : Syzygium
samarangense. Tn Anh-M
Java rose apple, Samarang
rose apple. M : Mammey
Pomorrosa Cy thn m c cao
5-15 m nhnh khi cn non h i
vung. Phi n l l n hnh thun
u d c c 10-25 cm x 6-12
cm, cu ng di 4-8 mm. Hoa
c thnh ng 5-30 hoa
ng n hay nch l r ng. Hoa
mu vng tr ng ,
ng knh
3-4 cm, i hoa c ng di 1.5
cm, cnh hoa ch ng 10-15
mm. Qu m ng mu
, c
khi tr ng, xanh.. c d ng
chung p ng c di 3-6 cm
trong c ch a 1-4 h t mu nu. Lo i qu mu
c v ng t h n, da r t m ng, th t tr ng v
p..G c t Java (Indonesia) Cy
c tr ng r t ph bi n t i ng Nam k c Vi t Nam, v
ngy nay t i Nam v Trung M .
Gi ng m n
c g i l
Champoo t i Thi lan.
Cy
u
: Sygygium
malaccense Tn Anh-M : Malay
rose apple Cy thn m c nh 4-10
m. L hnh ng n gio, thun, nh n
c g c v
u, l n 13-30 cm x
4-10 cm. L kh di, xanh nh t ,
t trn h i bng. Cu ng di 4-10

mm. Hoa khng cu ng, mu h ng , m c thnh xim 2-8 hoa. Qu l n c qu l, mu

x m
hnh tr ng ng c c 8cm x 5-6 cm mang thy c a i hoa cn t n l i. V qu bng , c khi c
c tr ng, nhi u n c kh ng t. H t to, trn.
Cy m c hoang t i cc o vng Thi bnh D ng t th i xa x a, v gi vai tr quan tr ng
trong Truy n thuy t tn gio Fiji, ng i Hawai dng thn cy
t c t ng th n. Hoa
c dnh
t N Th n Pele cai tr cc ni l a. G c t bn o M lai, nay
c tr ng nhi u t i n, Nam
Trung Hoa, Hawai.(tn a ph ng l ohia ai0
Cy roi n c hay M n n c : Sygygium aqueum . Tn Anh-M Watery rose apple hay
Water apple : Qu c d ng chung khng u, phnh to h n pha y, mu thay i t tr ng n
ng nh t, th t dn m ng n c v kh th m ng t, trong ch a nhi u h t. Pht xu t t vng Nam
n , cy r t ph bin t i M lai. T i Indonesia gi ng m n ny
c ch t o thnh si-s mang
tn Roejak.

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

ng v ha h c :

c ch a :

nb

- Calories
- Ch t
m

o
56
0.5 - 0.7 g

- Ch t bo

0.2 - 0.3 g

0.1 - 0.2 g

1.1 - 1.9 g
29.0 - 45.2 mg

0.6 - 0.8 g
5.6 - 5.9 mg

S t
ng
Magnesium
Phosphorus
Sodium

0.45 - 1.2 mg
t 0.6 ppm
4 mg
50 mg
34.1 mg

0.2 - 0.82 mg

- Beta-carotene
(A)

123 - 235 IU

3 - 10 IU

- Ch t s
- Calcium
-

Thiamine (B1)
Riboflavine
Niacin
Ascorbic Acid

0.01 - 0.19
0.028 - 0.050
0.521 - 0.80
3 - 37

mg
mg
mg
mg

M n

u
n/a
0.5 - 0.7 g

n/a

15 - 39 mcg
20 - 39 mcg
0.21 - 0.40 mg
6.5 - 17.0 mg

- L S. jambos ch a tinh d u d bay h i trong c dl-alpha pinen (27%) v l-limonene

(24%), v m t s monoterpen khc; tanins, oleoresin.
- R v H t S. jambos ch a alcaloid jambosin v acid hydrocyanic.

Nh ng nghin c u khoa h c v M n :

Nghin c u t i Khoa D c li u
i h c Louvain B ghi nh n D ch chi t t V cy M n b
o (S. jambos) c tc d ng khng sinh : D ch chi t b ng n c v b ng acetone c kh
ng c ch cc vi khu n Staphylococcus aureus, Yersinia enterocolitica, v cc vi-khu n
staphyloccocus ph n ng m v i coagulase. Ho t tnh ny
c cho l do hm l ng
tannins kh cao trong v cy (77% khi trch b ng n c v 83 % khi trch b ng acetone).
(Journal of Ethnopharmacology S 71-2000).
Nghin c u t i H Inter American University of Puerto Rico , San Juan ghi nh n d ch
chi t b ng ethanol t l m n B o c kh n ng c ch s t ng tr ng c a
Mycobacterium smegmatis n ng
50 mcg ( dng d ch chi t 12%) (Puerto Rico Health
Sciences Journal S 17-1998).
n
u (S. malaccense) c ch a m t s ho t ch t lo i flavan-3-ol, cc tannins lo i
catechin, v cc flavonol rhamnosides nh mearn sitrin, myricitrin v quercitrin. Cc
flavan c tc d ng ch ng s ng do c ch cc cyclo-oxygenase-1 . Tc d ng c ch ny
c th so snh v i indomethacin ( IC50 c a d ch chi t t m n l 3.3 n 138 micro M, so
i IC50 c a indomethacin l 1.1 microM) (Planta Medica S 64 -1998).
L M n h ng tu (S. samarangense) ch a alpha v beta-carotene lupeol, betulin, acid
epi-betulinic v m t s ho t ch t lo i dimethyl chalcone v dimethylflavanone, cc sterols
nh beta-sitosterol, beta-D-sitosterylglucoside. Betulin v dimethyldihydrochalcone c
ho t tnh c ch men prolyl endopeptidase. (Vi n Ha h c- H Philippines Quezon City Naturforsch S 59-2004)

Vi ph

ng th c s

d ng :

i Trung Hoa : M n b
thanh-huy t v thu-li m.

o hay Pu-tao, Shui pu-tao

c xem l c tnh ' m', qu c tnh

tr N c c c khng ng ng : n lin t c 30-60 gram m n (b h t), ng ng ch ng 2

ti ng, r i ti p t c n.
tr Y u ph i, ho v Phong t xm nh p : Dng 60 gram qu t i, h p chn v i 15
gram
ng (thm 200 ml n c), b h t, nghi n nt v n ngy 2-3 l n.
tr au bao t v tiu ch y do s ng ru t : Dng 60 gram qu , nghi n nt c h t.
Ch ng n chn. n m i ngy 3 l n.
tr Tr , Ch y mu : Dng 60 gram qu (ph n th t), 30 gram h t. Rang h t n khi
vng. Thm ph n qu , thm n c v a x p v n u l a nh . U ng ngy 2 l n :sng v
i.
tr Ti u
ng : Dng 30 gram h t, sao n vng r i tn thnh b t. N u nh l a
n chn trong n c..U ng sng v t i.
tr V t th ng ch y mu : Dng h t rang n khi bn ngoi thnh than nh ng
bn trong v n cn mu vng-nu. Tn thnh b t v r c trn v t th ng.
i Indonesia : L S. jambos
i Vi t Nam : L

c dng s c

c dng

tr tiu ch y, ki t l , nng s t.

ch a nh ng b nh

ng h h p.

i n
: M n S. jambos
c g i l Gulabjam. L n u l y n
ch a au gan. V lm thu c thu li m

Ti li u s d ng

c tr

au m t, Qu dng

Fruits as Medicine (Dai Yin-fang & Liu Cheng-jun)

Medicinal Plants of India (J. Cain)
The Food Companion ( Dianne Onstad)
The Oxford Companion to Food (Alain Davidson)

u ring..
tri cy m mi v gy nhi u.. tranh lu n..

::: Ds Tr n Vi t H ng :::

u ring l m t tri cy nhi t i v i m t mi h ng c bi t gy nhi u bn ci khng nh ng

cho ng i Ty Ph ng m cn l v n
gy nh c u cho Chnh quy n t i m t s qu c gia
nh ..Singapore..
S u ring l m t trong nh ng..cy s ng lu i nh t t i cc khu r ng nhi t i ng Nam ,
nh t l t i Borneo v nh ng o thu c Qu n o M lai. Qu pht tri n y
c th l n t
ng m t qu b i n m t qu bng
ch i bng-chuy n, c th trn hay b u d c, n ng trn
5 pounds..
Ngay t i cc n c ng Nam ..cho n Philippines..nh ng ng
nh ng nh n xt r t tri ng c nhau v qu ny..

i a thch S u ring c

T i M lai, Thi lan, Indonesia v Philippines ,S u ring

c cho l c tnh kch d c
(aphrodisiac) (T c ng M lai c cu : Khi tri s u ring r t xu ng..th s rong
c vn ln=
when the durians fall, the sarong rise) Qu s u ring
c a chu ng n m c ng i no..s
u
c m t cy s u ring..l
s ng su t i !v lm ch cy s u ring c ng l n i kh v s
ph i ng d i g c cy
canh ch ng.. khng b m t tr m qu ? Kho ng cu i th p nin 20,
Cng ty Durian Fruit Products of New York City a ra th tr ng s n ph m 'Dur-India' , nh
l m t lo i th c ph m b i b s c kh e. S n ph m ng trong chai v bn 9 la m t l 12,
dng cho 3 thng..Cc vin ny
c ghi trong cng th c l ch a S u ring v m t d c th o
thu c nhm Allium t n , cng v i l ng kh cao Vitamin E. Cng ty qu ng co l thnh
ph m 'cung c p n ng l ng c ng..t t nh t th gi i, gip c th ho t ng khng bi t m t,
tinh th n s ng khoi.. u c sng su t..' nh ng thnh ph m.. khng bn
c ! v sau bi n
kh i th tr ng.
Singapore l qu c gia c nh ng lu t l r t kh t khe v S u ring : c m ch trn taxi, xe but,
trn ph. Cng ty hng khng Singapore s t ch thu s u ring n u hnh khch..mang theo, b t

trong hnh l sch tay hay g i theo phi c . Trong cc

ng xe
n ng m c treo nh ng
ng v qu s u ring v i d u hi u vng trn g ch cho..ngh a l c m mang theo..gi ng nh
m thu c l, c m kh c nh ..Tuy nhin, t i Nh hng Four Seasons gi a thnh-ph , c m t khu
c ring t tn l Durian House..ch bn s u ring v cc s n ph m t s u ring nh bnh, s a
sc, kem, bnh trung thu nhn s u ring, k o...v c m s u ring!
HongKong, n i m n s u ring l bi u t ng cho s gi u sang, s u ring tr ng n i a khng
cung c p nn m i ma s u ring Hng hng khng Cathay Pacific ph i ch hng tr m t n t
Bangkok v HongKong. T i B c Kinh..gi s u ring ln n ..50 USD m t qu .
N m 1966, m t cng ty Thi Lan a ra th tr ng..m t lo i condom (!) c mi s u ring..
Chnh ph Thi khng thch sng ki n (!) ny v l y l do s n ph m lm m t uy tn gy h i cho
ngnh tr ng t a nn c m s n xu t!
Tn Khoa h c v cc tn thng th

ng :

Durio zibethinus thu c h th c v t Bombacaceae.

'Duri' danh t M lai c ngh a l c c nh n,
ch v ngoi c a qu c nhi u gai c ng nh
nh ng cy c c nh . 'Zibethinus', ngh a l c mi kh ng i, hi nh mi..ch n.
Tn Anh ng : Durian.
Tn Kampuchea :Tu-ren ; Thi Lan : Turian (Vua c a cc lo i qu ); Indonesia : Ambetan,
Dooren..
c tnh th c v t :
S u ring thu c lo i cy thn g l n, cao 15-20 m, c khi n 30 m. L n m c so-le. Phi n
y hnh thun di, u nh n trn m t c
nhi u lng v y, m t d i mu vng. Hoa
c thnh chm thn c n trn, cnh
hoa m u tr ng, nhi u nh .Hoa n ban m
c mi th m S u ring th ph n nh d i.
Qu lo i nang m c vch, bn ngoi v c
gai nh n. Qu c th cn n ng trn 2 kg (5
pounds), t r ng khi chn t i (do r t nguy
hi m khi i trong v n s u ring khi ma
qu chn). Qu s u ring thay i r t nhanh
trong giai
n chn, c th ln men kh
nhanh ch 2 ngy sau khi chn mi. Qu chn
t thnh 5-7 ng n, m i ng n ch a t 1 n
7 h t. H t mu vng, to bao quanh c l p
o (th ng g i l c m) m m mu vng nh t hay tr ng, c h ng v
c bi t. Cy tr hoa vo
thng 3-4 (t i Vi t Nam, cy tr hoa kho ng thng 12), k t qu trong cc thng 4-5. C khi ph i
ch
n 15 n m..cy m i cho qu .
Hi n nay S u ring
c nhn gi ng b ng nhi u cch nh thp m t, thp cnh, ghp cy v
chi t cy. Thp l ph ng php
c p d ng nhi u nh t t i Vi t Nam. Cy thp c th cho qu
sau 3-5 n m, v m i cy c th cho t 50-70 qu .

S u ring n i ti ng nh t th gi i
c cho l tr ng t i Thi lan (Thi
lan hi n l n c ng hng u th gi i v tr ng v xu t c ng S u ring,
ch ng Mornthong
c xem l ch ng t t nh t c th lm ng l nh
xu t c ng) T i Thi cn c m t ch ng c bi t..khng c mi !
S u ring
c a vo Vi t Nam t Thi Lan v
c tr ng u tin
trong vng Tn qui (Bin Ha). Mi n Nam Vi t Nam c nhi u vng t r t
thch h p
tr ng S u ring. Cc t nh mi n ng nh Bnh long, Ph c
Long, Li Thiu v mi n Ty nh Sc Tr ng, B n Tre u tr ng
cs u
ring.. v c nh ng lo i S u ring n i ti ng nh S u ring 'ng T ' (Long
Thnh), S u ring 'kh qua' (M Tho), S u ring Ci m n (h t lp)
Mi h ng c bi t c a s u ring
c so snh v i nhi u th mi
nh mi ch n hi, mi c ng rnh, mi..th i c a..i(!) hay mi hnh..th i,
mi ph mt..qu h n !
Ng i Indonesia cho r ng ng i mi s u ring nhi u qu s khng t t
cho s c kho , nn c m khng cho mang s u ring trn cc ph ng ti n chuyn ch cng c ng..
Thnh ph n dinh d

ng :

100 gram ph n n

c (c m) b h t, ch a :

- Calories 144
- Ch t

m 2.5- 2.8 g

- Ch t bo 3.1- 3.9 g
- Ch t s 1.7 g
- Calcium 7.6- 9.0 mg
- S t 0.73-1.0 mg
- Phosphorus 37.8- 44.0 mg
- Potassium 601-1810 mg
- Sodium 15 mg
- Beta-carotene (A) 20-30 IU
- Thiamine (B1) 0.240-0.352 mg
- Riboflavine (B2) 0.200 mg
- Niacin (B3) 0.683- 0.700 mg
- Ascorbic acid 23.9-25 mg
Xt v ph ng di n dinh d ng, S u ring c th
c xem nh l m t tri cy b d ng
ch a nhi u carbohydrates (g m nhi u
ng h u c nh sucrose, fructose, galactose..) nn

cung c p nhi u n ng l ng. Tuy l ng ch t bo kh cao nh ng thu c lo i ch t bo t t. S u ring

khng ph i l th c ph m..t t cho ng i mu n gi khng t ng cn..
Vi ph

ng th c s

d ng :

ng Y dng v S u ring lm thu c . V thu c

c xem l c v
ng, tnh m c tc d ng
tiu th c, lim hn, n ph v ch khi. V s u ring sao en c tnh c m mu.
- T i Philippines : S u ring
c dng r t nhi u trong k ngh bnh k o, lm m t,
o lo i nougat. Ring t i Davao c mn n i ti ng Kem S u ring-Magnolia. S u ring cn xanh
c th n u n nh rau, v c th n u chn r i lm bnh, nh ng m t i ph n l n mi v v .
- T i M lai : S u ring
c p
ng ho c p mu i
hay n ng n thay
u hay u ph ng. Mn tempoyak l s u ring
Lactobacillus plantarum, L.brevis.. ; Mn lempog l s u ring ngo
l s u ring x nh tr n mu i, hnh ty v d m..
ph i kh

gi lu. H t
c n u chn
ln men b ng vi khu n
ng n v i c m; mn boder

- T i Indonesia : Dn vng Batak n cnh hoa thay rau, dn

hun c..

o Moluccas dng v

- T i Vi t Nam : S u ring l lo i qu
c xem l ngon v b . H t
c rang, n ng,
vi than hay lu c n nh h t mt. V s u ring dng ch a y b ng, n khng tiu; v kh c
th dng t xng tr mu i. L v r
tr c m nng, s ng gan vng da.
Ti li u s

d ng :
- Phytochemical and Ethnobotanical Databases (Jim Duke)
- The Oxford Companion to Food (Alain Davidson)
- Whole Foods Companion (Dianne Onstad)
- Strange Food (Michael freeman)
-T

n Cy Thu c Vi t Nam (V v n Chi)

u tm...HOA SIM
' Ngy x a nng yu hoa sim tm
o nng mu tm hoa sim..'

(H u Loan)

::: Ds Tr n Vi t H ng :::

Cy Sim, Rhodomyrtus tomentosus, thu c h th c v t Myrtaceae

c
i t i Anh M l Ceylon Hill Cherry, Hill gooseberry, Downy Myrtle.. ngoi ra
cn c nh ng tn khc nh Nanking Cherry, Mongolian cherry .. T i Trung
Hoa sim
c g i l o kim nang (Tao-jin-niang). Sim m c hoang t i cc
vng
i tr c t i cc khu v c ni non hay
ng b ng.
Tn g i Downy Myrtle (Downy Cherry) do
.. i khi c qu vo ma h.

lng m n ph l,

t non v

Cy Sim c ngu n g c t i Trung , nh ng sau

c thu n ha t i
Nh t, Tri u Tin v r i
n cc vng pha Ty Trung Hoa,
n t n Turkestan
(Nga s). Cy thch h p v i kh h u mt l nh,
t kh c n..
Sim
c
a vo B c M n m 1882, v
c a thch ngay vo giai
n du nh p, nh ng
n gi a th k 20, th h u nh b qun lng..
Cy thu c lo i ti u m c, c th m c thnh b i, cao 1-3m. L m c
i c
phi n d y, mp l nguyn, phi n l c 3 gn, m t d i c lng m n. Hoa m c
n
c hay t ng nhm 3 chi c nch l. Hoa mu h ng tm. Qu m ng
mu tm x m,
ng knh c 12mm, ch a nhi u h t. Cy ra hoa vo cc
thng 4-5 v ra qu trong cc thng 8-9. i hoa nhi u khi cn dnh l i v i
qu .

Thnh ph n ha h c :
Ton cy ch a Betulin v Lupeol; v thn ch a 19% tanin.
Qu Sim ch a : (100 gram )

N c 85 %
Ch t
m : 0.6 g
Ch t bo : 0.2 g
Carbohydrates : 10.7 g
Ch t s : 5.6 g
Cc khong ch t :
* Calcium (40 mg),
* Phosphorus (15 mg),
* S t (0.9 mg).
- Cc vitamins :
* A (74 IU), Thiamine (0.07 mg),
* Riboflavin (0.04 mg),
* Niacin (0.3 mg)
- Cc acid v
ng h u c .

c tnh v cch s
, l v qu Sim
Nam v Trung Hoa.

d ng :
c dng lm d

c li u trong Y h c c truy n Vi t

i Trung Hoa : Cy
c ghi chp trong Bn th o c ng m c thnh 2 v
thu c : qu l o kim nang (Tao-chin-niang) hay S n ni m t (shan-nientzu) cn r l S n ni m c n.
Sim

c xem l c v ng t/cht, tnh bnh .

* R : c tc d ng 'khu phong, ho t l c', thu li m v ch t ;

c dng
tr s ng bao t c p tnh, n khng tiu, s ng gan, au nh c do phong
th p..
* L : c tc d ng thu li m, ch t ; c ng dng
khng tiu, dng
p ngoi
tr xu t huy t.

tr s ng bao t , n

* Qu : c tc d ng b huy t, dng tr thi u mu khi c thai, suy nh

sau c n b nh, an thai.

Vi ph

ng th c s

d ng :

tr thi u mu , m t ti, mi l nh, tay chn l nh, hay chong

vng, chng m t : Dng 15 gram qu kh, 15 gram long nhn nh c, 30
gram
ng phn. N u l a nh
n chn. n 1 hay 2 l n m i ngy,.
Gip mau h i ph c sau c n b nh : Dng 30 gram qu kh, 30 gram
th t heo n c v 2-3 qu to tu. Thm n c, n u
n chn. n m i ngy.

Tr au hay lot bao t , s ng ru t v ki t l : Dng 60 gram qu

kh, thm n c, h p
n chn nh v ch t l y n c. U ng m i ngy 1-2
cups, bu i sng khi th c d y, v khi i ng ..U ng trong 20 ngy.
Tr tiu ch y n i tr em : Sao
n chy en 30 gram qu kh.
a trong n c
n chn. U ng ngy 3 l n.

un nh

Xu t tinh, tai, Chong vng v m t ng : Dng 60 gram qu kh,

t qu tr ng, 30 gram
ng vng, v l ng v a
r u tr ng (vodka hay
sake). H m nh l a
n chn. Ung h t m t l n tr c khi i ng .
Cch ch t o
u Nhn t u (Dou Ren wine) : Ly 500 gram qu kh
ngm trong 1 lit r u tr ng (hay vodka, sake) trong 10 ngy, m i ngy l c ,
tr n m t l n.. c th dng lm r u khai v .

Ti li u s

d ng :

- Medicinal Plants of China (J. Duke & E. Ayensu)

- Fruits as Medicine (Dai Yin-fang & Liu Cheng-jun)

Su Ho
cy rau..nn dng..

::: Ds Tr n Vi t H ng :::

Su ho hay Kohlrabi l m t cy rau..l trong gia nh cc cy c c i

Brassica. M t s cy c c i tuy c ng c thn phnh thnh c dng nui gia
sc nh lo i Neapolitan Borecole nh ng khng cy no c c pht tri n ton
n
c hnh d ng bi n
i khc h n so v i cc cy cng h . Su ho, c

ngu n g c t vng quanh a Trung H i,

c tr ng kh ph bi n t i ng
u (Hungary, Lin s c ),
c, B c Php, , o..v t i Do thi, Trung
Hoa..v nh ng n c n
i. Cy t thng d ng t i chu ngo i tr vng B c
v n
, Kashmir, Nepal..
Trong sch v c , ngay t Th k th nh t, Pliny ghi chp m t lo i c
'Corinthian turnip' m c n i trn m t
t, nh ng sau ng khng m t g
thm..Nh ng ghi chp
u tin ng tin c y cho th y Su ho
c tr ng t i
Php t th k 14..r i sau
c
a sang
c r i sang
Cy
c du nh p vo Vi t Nam vo cu i th k 19 v
c tr ng t i
nh ng vng cao mi n B c, t i l t, Lm
ng (mi n Nam), cy thch h p
i nhi t
12-22
C.

Tn khoa h c v nh ng tn g i :
Brassica oleracea gongylodes caulorapa hay ng n h n B.caulorapa, thu c
th c v t Brassicaceae.
Tn la-tinh Brassica do ti ng Celtic : 'bresic' ; oleraceae
ch m t cy
rau tr ng trong v n c th dng un n u. Ch gongylodes ngh a l trn hay
phnh to ln; trong khi caulorapa l c c i (turnip) c ng n. Tn Anh ng
Kohlrabi do t ch la tinh 'caulis'= c ng n v 'rapa'=turnip.
Tn g i t i Php : Chou-Raves, t i

c : Knollkohl, t i : Cavolo rapa.

c tnh th c v t :
Su-ho thu c lo i cy th o l ng nin, c thn phnh thnh c hnh c u
ng knh t 5-10 cm) hay c u d p, thn-c mu xanh ta hay xanh nh t
c cao h n m t
t kho ng vi cm t o ra m t kh i m m. L c phi n hnh
thun nh tr ng, ph ng m u xanh l c
m : mp l d n sng, x thy
ph n g c, c cu ng di. Hoa m c thnh c m ng n thn. Qu ch a nhi u
t nh c gc c nh.
Su ho th ng
c thu ho ch khi cn non, c khi cn m m v khi gi c
ha s ( do cc b m ch ha g kh nhanh) , n khng ngon, v tr thnh
nh t.

Vi gi ng thng d ng :

Gi ng Su ho tr ng= White Kohlrabi (Chou-rave Blanc) : L ng n, c

30-40 cm, c c ng dy nh ngn tay, c xanh nh t hay tr ng
ng knh
kho ng12-20 cm. Cy c n 4 thng m i
c thu ho ch (6-7 thng l pht
tri n hon ton). Khi l r ng
l i trn c nh ng v t nh v t th o.
Gi ng Su ho tm = Purple Kohlrabi (Chou-rave violet) , khc v i gi ng
tr ng ch c , c ng l v gn l
u mu tm.
Gi ng Vienna Kohlrabi (Chou-rave Blanc htif de Vienne) : y l
gi ng ng n ngy (2 thng), r t t l v l r t ng n c 15-20 cm, c ng m ng.
Gi ng Gigante (Giant Winter) : y l gi ng su ho
c bi t, g c t
Ti p kh c,
c ch n
c i thi n thm t i Hoa K (do E. Meader New
Hampshire). Cy cho c r t to,
ng knh trn 25 cm, bnh th ng n ng
trn 10 pounds. C su ho gi k l c th gi i n ng
n 62 pounds (cn c
l). Su ho Gigante c thm
c
m l ph n th t v n gi
c
dn,
tr ng v m m d thu ho ch tr khi c
t ng
i gi. Cc n c ng u
dng su ho ny
lm mn sauerkraut.

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

ng :

c ch a :
T

- Calories

i
27

N u Chn
29

- Ch t
m
- Ch t bo
- Ch t s
- Calcium
-S t
- Magnesium
Phosphorus
- Potassium
- Sodium
- Beta
Carotene (A)
- Thiamine
- Riboflavine
(B2)
- Niacin (B3)
- Pantothenic
acid (B5)
- Pyridoxine
(B6)
- Ascorbic
acid

1.70 g
0.10 g
1.00 g

1.80 g
0.11g
1.10 g

24 mg
0.40 mg
19 mg

25 mg
0.40 mg
19 mg

46 mg

45 mg

350 mg
20 mg

340 mg
21 mg

36 IU

35 IU

0.050 mg

0.040 mg

0.020 mg

0.020 mg

0.400 mg

0.390 mg

0.165 mg

n/a

0.150 mg
62.0 mg

L su ho c ng dng lm rau ch a : n
ch t bo (0.9 %), ch t s (2.2%).

54 mg
c (82%), ch t

m (1.9 %),

Xt v ph ng di n dinh d ng, Su ho l m t ngu n cung c p kh t t

Vitamin C (v i nh ng kh n ng gip c th ch ng
b nh, b d ng v
gip h p thu calcium). Su ho c ng l ngu n cung c p Potassium v Vitamin
B6. Theo khoa Dinh d ng tr li u th Su-ho l m t th c ph m r t t t
thanh l c mu v th n, gip nui d ng da, lo i cc ch t
c kh i c th ,
ng th i b d ng cho x ng, h tiu ha, v cc h ch trong c th .
t Su ho c ch a m t protein c tc d ng c ch trypsin, t ng t nh
napsin. Protein ny ch a nh ng acid-amin x p
t theo nh ng trnh t
a
ng, ch a
c xc nh r r t.
t Su ho ch a Glucoraphanine m t ti n ch t c a Sulforaphane, v
nh ng h p ch t ph c t p khc nh 4-hydroxyglucobrassicin, glucosi nolates,
acid bo lo i erucic acid..(PubMed PMID 14969551) .
ng nh cc cy rau trong gia- nh Brassica, Su ho ch a nhm h p
ch t dithiolthiones, c nh ng tc d ng ch ng ung th , ch ng oxy-ha; v
nh ng indoles c kh n ng b o v ch ng ung th v, ung th ru t gi , v

sulphur c thm ho t tnh khng sinh v khng siu vi trng. (xin

tnh c a nh ng cy Rau c i' trong Y-T Nguy t San)

c 'D

c tnh v cch dng :

i Trung Hoa, Su ho
c g i d i cc tn qiu jing gan lan, hay jie lan
tou.. Su ho
c xem l c v ng t/cay, tnh mt; tc d ng vo cc kinh
ch thu c T v V . V c c tc d ng ha m Thn c tc d ng tiu vim,
gi m au. L v h t c tc d ng tiu th c.
Su ho th ng
c dng
tr ung lot bao-t , ung lot t
trng, n khng tiu, n m t ngon : L t v m t c su ho, thi thnh
mi ng m ng, nh ,
trong b u th y tinh; thm m t ong v a
ngm
trong 2 ngy
n khi su ho tr thnh m m v ng m
m t. n hng ngy
(nhai nh ).
i Vi t Nam, Su ho c ng
c dng nh C i b p
tr b nh s ng
v lot t trng : c th p t i l y n c c t u ng hay dng chung v i l
ng
i (m i th 30 gram), gi nt, v t l y n c u ng..

Ti li u s
-

d ng :

Whole Foods Companion (Dianne Onstad)

Uncommon Fruits & Vegetables (Elizabeth Schneider)
Vegetables as medicine (Chang Chao-liang)
Chinese Vegetables (Geri Harrington)
Medicinal Plants of China (J. Duke)

SU-SU -

Cy rau b b

qun ?

::: DS Tr n Vi t H ng :::
Trong s cc cy rau..Su-su c l l cy rau tuy kh thng d ng nh ng l i r t t ng
cc c tnh dinh d ng v tr li u c a cy..

i ch

Su-su hay Chayote

c x p vo cc cy nhm b u-b (squash), c ngu n g c t i Mexico, Brazil
(?) v vng Trung M (tn pht xu t t ti ng Axtec Nahualt : chayotl)..

Cy c l
c a sang tr ng t i o Reunion t 1836 v t y du nh p vo cc n c mi n
Nam Chu u ( Cy
c a n Algeria vo gi a th k 19 v sau n Php,
c g i l
christophene hay brionne) v sau sang cc vng nhi t i nh n , Indonesia,
NewZealand..T i Vi t Nam, su-su
c tr ng t i cc vng c kh h u mt nh
l t, Tam o,
nh ng n i c nhi t
thch h p 10-12
C.
T i Hoa K , su-su
c tr ng nhi u nh t cc ti u bang Louisiana, Florida, tuy nhin a s susu bn trn th tr ng
c a n t Costa Rica v Puerto Rico (Theo USDA kho ng 38 tri u
pounds su-su
c a vo M n m 1996, t ng t 20 tri u n m 1990..v 5 tri u n m 1980..)

Tn khoa h c v cc tn th

ng g i :

Sechium edule thu c h th c v t Cucurbitaceae.

Tn th ng g i : Custard marrow, Choco, Vegetable pear, Mango squash, Mirliton (t i Louisiana),
Christophine (t i Trinidad), Pepinello, Sousous, Chocho, Chuchu..Pear apple, Vegetable pear.
i vng pha Nam n c , su-su c tn l cocuzza a centanaia (cy b u b gia t ng hng 100
n, c l
ch kh n ng sinh si n y n c a cy)

c tnh th c v t :
Su-su thu c lo i dy leo s ng lu n m c th cao 1-1.5 m, r phnh ra thnh c . Cy c l to,
bng, hnh chn v t chia lm 5 thy, c tua cu n chia lm 3-5 nhnh. Hoa nh , mu vng, n
tnh m c cng g c. Hoa c m c thnh chy, hoa ci m c n c n i nch l. Hoa
c cc
nh tr ng t a x p vo lo i cho m t r t ng t. Qu m ng th t hnh tri l c c nh l i v s n si, v
ngoi c mu thay i t kem nh t tr ng n xanh l c m, trong ch a 1 h t l n , c 0.25-0.50
cm hnh c u, h t c th m c m m bn trong qu chn. Qu t hoa ci c da lng v
c a
thch h n so v i qu t hoa c c nh ng gai nh . Qu non v nh , khng c n l t v , c v
ngon h n qu gi v l n (cng gi v cng nh t i, v c n l t v khi s d ng). Qu trung bnh
ng t 200 n 450 gram. Cy su-su cho n ng su t kh cao : m t cy c th cho hng tr m
qu .
(c ti li u cho r ng su-su gai v su-su tr n l do

Thnh ph n dinh d
100 gram ph n n

ng :

c ch a :

Qu
- Calories

2 gi ng khc nhau)

Qu

n u chn

24

24

0.90 g

0.62 g

- Ch t bo

0.30 g

0.48 g

- Ch t s

0.70 g

0.58 g

- Ch t

- Calcium

19 mg

13 mg

0.40 mg

0.22 mg

- Magnesium

14 mg

12 mg

- Phosphorus

26 mg

29 mg

150 mg

173 mg

4 mg

1mg

56 IU

47 IU

- Thiamine (B1)

0.030 mg

0.026 mg

- Riboflavin (B2)

0.040 mg

0.040 mg

- Niacin

0.500 mg

0.420 mg

- Pantothenic acid

0.483 mg

0.408 mg

11 mg

8 mg

-S t

- Potassium
- Sodium
- Beta-Carotene (A)

- Ascorbic acid

ph ng di n dinh d ng : Su-su cung c p t calories, thch h p cho ng i ti u

ng, bo
ph. Su-su c ng ch a t sodium v nhi u potassium, nhi u ch t s (100 gram cung c p kho ng
15 gram ch t s dinh d ng) nn thch h p cho ng i cao huy t p, to bn.

Nh ng nghin c u v d

c tnh c a Su-su :

- Nghin c u t i H West Indies, Kingston (Jamaica) ghi nh n cc d ch chi t t v ngoi v t

ph n th t c a qu su-su khi chch cho chu t b gy m, t o ra m t tc d ng h huy t p
(kho ng 23 mm Hg), v khng gy nh h ng trn nh p tim. Ho t tnh h huy t p c l khng
do
nh h ng trn cc b p th t c tim (West Indian Medical Journal S 49-2000)
- D ch chi t Su-su c ho t tnh c ch kh m nh kh n ng gy bi n ch ng c a 2-amino-3methyl-imidazol[4,5-f] quinoline trn vi khu n Salmonella typhimurium TA 98. Ho t tnh ny gip
nh ng ng i n su-su c thm kh n ng ng a vi lo i ung th ..(Food Chemistry and Toxicology
39-2001).
- Nghin c u t i BV S. Giuseppe, Milano () ghi nh n ch ph m Bionormalizer ( ch t o do ln
men u , su-su v pennsetum purpureum) c kh n ng c i thi n
nh t,
th m l c c a
mu n i nh ng ng i nghi n r u. Cc ho t tnh ny gip b nh nhn nghi n r u mau ph c h i
c cc ch c n ng huy t-h c (Hepatogastroen terology S 48-2001)

Vi ph

ng th c s

d ng :

- Su-su, khi mua v nn s d ng cng s m cng t t v t n tr trong t l nh, qu s thay i sau

1 tu n, t o ra m t v m c m t ngon. Th t c a qu mu xanh nh t c
dn v v
c xem l
pha tr n gi a d a leo, zucchini v su-ho. Su-su non c v ng t h n v c n l t v tr c khi un
u. Khi l t v nn l t d i vi n c ang ch y
trnh c th b ng a do nh a c a qu )
- C th dng

t non, l lm rau.

- H t su-su , c th
i h nh nhn.

c sau khi n u chn, c v t

- R c kh l n v s p c khi n ng

ng t nh

u ng (

u lima) pha tr n

n 10 kg, c v nh khoai mi.

- L su-su
c xem l c tc d ng thanh nhi t, tiu th ng nn c th dng
lm mt c th .

tr m n nh t,

- T i vng Nam Trung Hoa, su-su

c g i l Ph t-th qua do hnh d ng c a qu gi ng nh m t
bn tay n m l i c nh ng v t l i ln nh n m m. Ng i Hoa hay dng su-su n u v i th t heo
lm canh dinh-d ng gip tr nh ng tr ng h p suy nh c, c th m t s c.

Ti li u s

d ng :

- Whole Foods Companion (Diane Onstad)

- Uncommon Fruits & Vegetables (E. Schneider)
- The Oxford Companion to Foods (Alain Davidson)
- Prevention Magazine s Nutrition Advisor.
- The Visual Food Encyclopedia (Quebec/Amerique)

To
To Tu

i Ty
Wasabi
Gia v khng th thi u
trong mn SUSHI

::: DS Tr n Vi t H ng :::
Ng i Vi t Nam t i Hoa K
n m t gia v
c o khng
theo mn Sushi, khi ng i s c
i, gy ch y n c m t rn r

, n u a thch mn n Nh t, ch c s ph i bi t
th thi u, g i l Wasabi, th ng
c d n km
m th y ngay m t ln h i cay, x c th ng ln
a.

i ng i ngo i qu c n mn Nh t, wasabi l m t thnh ph n

ng
nhin ph i c trong sushi v n u sushi hay sashimi m khng c..wasabi th
l m t chuy n..khng th ch p nh n
c.. theo nh khng c t chili trong
mn t ng- t !!
n ph m wasabi ang
c by bn t i cc Ch th c ph m Hoa K , a
l nh ng h n h p ch bi n 'nhi l i'
t ch c theo mn wasabi truy n
th ng t i Nh t (ch t o b ng cch nghi n c i wasabi, tr ng t i Nh t). N u
c k nhn hi u in trn cc h p thi c ' Wasabi powder' hay cc ng ch a
'Prepared wasabi' th s th y nguyn li u chnh
ch t o cc s n ph m ny
l horse radish v mu xanh c a s n ph m l do ph m mu t o ra..v d
nhin y khng ph i l 'Wasabi x n'

Tn khoa h c v cc tn g i khc :
Eutrema wasabi hay Wasabi japonica thu c h th c v t Brassicaceae
Cc tn khc : Wasabia, Japanese horseradish. Mountain hollyhock
Namida (N c m t) (Nh t)

c tnh th c v t :
Wasabi thu c lo i cy l ng nin, thn m c th ng
ng cao 2040 cm, r thnh chm, m c lan. L hnh th n hay hnh tri tim l n
n 15cm, m t trn xanh bng, c cu ng di m u l c hay tm-ta,
ct
y thn. Hoa c 4 cnh mu tr ng m c thnh chm nh .
Qu thu c lo i nang di v h p, trong ch a vi h t l n.
c c th h i cong, c r t nhi u r ph nh , c v mu nu
nh t hay xanh nh t, c nh ng m t nh trn ton thn. Sau khi c o
tv s
l ph n th t mu xanh l c nh t
c
c thu ho ch vo ma Xun hay ma Thu, kho ng 2 n m sau
khi tr ng, c th dng t i, hay ph i kh r i tn thnh b t (R c t i
c
o hay lm thnh kh i nho
n trong cc mn c s ng, L v hoa
c
thu ho ch lc hoa b t
u n : dng n t i hay mu i chua lm thnh mn
wasabi-zuke. (Khi c o c wasabi t i, kho ng 20 ch t men
c phng thch
, kh i
ng cc ph n ng ha h c
t o ra cc h ng v
c bi t)
Theo truy n th ng Nh t, wasabi
c tr ng t i cc vng
t ven su i hay
s i d c cc ging sng n c trong v t t i cc thung l ng vng ni cao
trong n i a Nh t, nh ng t i Nh t ngy nay
t cn
t h n c vng.. nn
di n tch canh tc wasabi cng ngy cng b thu h p, khng t ng t 1945
trong khi nhu c u wasabi l i gia t ng theo pht tri n c a mn n Nh t
i kh p th gi i, nh t l qua M v u chu. Gi wasabi t ng khi n cc nh
n xu t ph i tm m i cch
thay wasabi b ng horseradish..ch c ch n l
ph m ch t km h n !(Gi bn n m 1999, m t h p wasabi t i n ng 1 pound,
cho 30 ph n n, g i i t Nh t l 52.95 la US, ch a k ph t n ng
gi v g i i)
t s n i trn th gi i tm cch tr ng wasabi
cung c p cho nhu
u c a Nh t, a s
u th t b i..v hi n nay ch Oregon (Hoa K )..l n i
tr ng
c..wasabi.
i Florence (Oregon), wasabi
c tr ng trong cc tr i s d ng mi
tr ng nhn t o (hydroponic), t o cc
u ki n th -nh ng t ng t nh t i
Nh t. Cy khng tr ng t h t, nh ng do nhn gi ng v-tnh (cloned) trong
cc ng th nghi m t i m t s Trung Tm Sinh h c California v Seattle.
Cy gi ng
c chuy n v Florence, trong nh ki ng c h th ngki m sot
nhi t
v phun s ng,
u ha
m hon ton t
ng. M i n m kho ng
100 ngn cy 'm i'
c sn xu t theo quy trnh khp kn ny.
Tr i nui tr ng Wasabi t i Florence
c b o v c n th n b ng h th ng
hng ro cao 8 foot v h th ng bo
ng canh gi .
Sau 5 n m nghin c u v th nghi m,
t thu ho ch th ng mi
u
tin
t
c k t qu t t vo n m 1997, ch ng minh
c l wasabi..c

th tr ng
c..ngoi n i a Nh t..tri h n v i s kh ng nh c a cc Nh
tr ng t a Nh t, qu quy t l..' khng th c wasabi..ngoi
t Nh t'!
m 1994, c ng i mu n vo tr i b ng cch..leo ro v b nhn vin
an ninh b t gi (tay leo ro ny mang theo my quay kim v cc thi t b
n
r t t i tn
o v ghi chp..v l nhn vin c a m t s qun ngo i
qu c..khng
c nu tn..), m t l n khc, 4 ng i trn m t chi c limousine
li nhanh vo tr i, 3 ng i h knh xe xu ng, quay phim th t l v chu n
nhanh.. y l nh ng ng i Nh t !

m th

Wasabi :

Wasabi t i c v khc h n v i lo i wasabi lm b ng horseradish (

trong ng hay lo i b t ph i 'ti t o' tr c khi n !

ng

Khi tr i m ng 2 lo i wasabi v a k , trn m t lt m ng c ahi tuna s ng,

i ch m vo 'x d u' (soy sauce)..ng i n s thy c 2 lo i wasabi
u
a
n m t m c tiu l c m t ln h i cay..x c ln m i..nh ng trn th c
..b ng 2 l i khc nhau :
Wasabi 'd m' (thay b ng horseradish)..c v gi ng nh b t
u m t cu c
ua xe': Al-h p! H i x c nhanh ln m i v c v nh t m l i m t cht..
gai v gic c n c th i gian
l y l i c m gic..
Ng c l i, Wasabi 'x n', c o nh v c n
t 10-15 pht ch cho
cay
v v n ng pht tri n
..x c vo m i t t , t ng d n
nc c
m (nh
nghe m t bi nh c crescendo). V cay n ng sau nh t d n
l i m t h ng
c bi t.. v cc gai v gic khng b nh h ng nn v n c m nh n
cv
ngon c a c..
Trong tr ng h p l
n qu li u wasabi, b h i cay gy ho hay s c
n
c ngh n, nn b t
u th b ng mi ng, trnh ht vo theo
ng m i
h i
cay khng xm nh p ph i, v nn dng 1-2 h p n c ng t
gip gi m v
cay.

Cc nghin c u v d

c tnh c a Wasabi :

Ngay t th k th 10, ng i Nh t ghi chp v Wasabi trong cc sch

y-d c v cho r ng wasabi c th tr
c cc ch ng ng
c v th c ph m
v dng wasabi nh m t ph ng thu c gi i
c.
Ngy nay, a s cc nghin c u v wasabi
Kh

n ng ch ng ng ng t

c th c hi n t i Nh t

ti u c u v ch ng ung th

Nghin c u t i H Nagoya (Nh t) n m 2000 ghi nh n 6-Methylsulfinyl

hexyl-isothiocyante (MS-ITC) c l p
c t Wasabi c ho t tnh m nh

ch ng ng ng t ti u c u (in vitro). y l m t khm ph b t ng khi

th nghi m m t s rau c v kh n ng kch ho t men glutathione Stransfe rase trn t bo RL 34 : MS-ITC kch kh i r t m nh GST v
c cho l c vai tr quan tr ng ch ng ti u c u v ch ng ung th do
ph n ng v i nhm sulfhydryl (RSH) (Biofactors S 13-2000).
Nghin c u khc t i H Shizuoka (Nh t) ghi nh n MS-ITC gy ra ti n
trnh apoptosis n i dng t bo ung th mu n i ng i U937 v t bo
ung th bao t n i ng i dng MKN45 (Phytochemistry S 62-2003).
Nghin c u t i H Kanazawa Gakuin (Nh t) ghi nh n MS-ITC c ch
c s t ng tr ng c a nhi u lo i t bo ung th nh t l ung th v
v ung th lo i melanoma, n ng
s d ng t ng
i th p : n ng
trung bnh c n thi t
c ch
c 50% s t bo nui c y l 3.9
microM.
c
m ny khi n MS-ITC r t c tri n v ng
dng tr ung
th . (Cancer Detect and Prevention S 29-2005)
Ch t desulfosinigrin ly trch t b t v t r t i wasabi c tc d ng
lm gi m
c nguy c b m t s ung th nh ru t (th trn t bo
HCT-116), v (t bo MCF-7), ph i (NCI H460) (Nutrition Cancer S
48-2004).
Cc h p ch t linolenoyloleyl-3-beta-galactosylglycerol (1) v 1,2dipalmi toyl-3-beta-galactosylglycerol (2) trch
c t wasabi cho
th y c ho t tnh c ch men COX-1 n ng
250 microg/mL ( ch t
1 c ch 42% v ch t 2: 47%). Ngoi ra ch t 2 , n ng
60 microg/
mL, c ch
c s t ng tr ng c a c t bo ung th ru t (28%),
ph i (17%), bao t (44%) (Nghin c u c a Michigan State University
trong Journal of Agricultural Food Chemistry S 9-2005)
Nghin c u t i H Y khoa Hyogo (Nh t) ghi nh n wasabi c kh n ng
c ch
c cc ti n trnh ung th bao t gy ra b i N-methyl-N'nitrogua nidine (th n i chu t) (Nutrition Cancer S 16-1991).
Ho t tnh khng sinh :
Nghin c u t i Iwate Biotechnology Research Center (Nh t) : M t h p
ch t lo i protein, t m g i l WjAMP-1, trch
c t l wasabi c ho t
tnh khng sinh v khng n m. Khu v c C-t n cng c a protein ny c
trnh t acid amin g n gi ng v i hevein (trch t cy cao-su Hevea
brasiliansis). M t h p ch t lo i WjAMP-1 -recombinant ang
c th
nghi m
ch ng n m gy b nh v siu vi (potato virus X) t i Nh t
(Plant Cell Physiology S 44-2003).
Hai lo i phytoalexins trch t wasabi : Wasalexin A v B c ho t tnh
ch ng n m blackleg (Leptoshaeria maculans), n m Phoma lingam ( H
Saskatchewan-Canada).

Nghin c u t i H Kangnung (Nam Hn) ghi nh n cc allyl isothiocya

nate trong r , l v
t wasabi (t l trong r l 1.18 %, trong
t l
0.41% v trong l: 0.38%) c ho t tnh ch ng Helicobacter pylori cc
ch ng NCTC 11637, YS 27 v YS 50. L wasabi c ho t tnh st trng
nh nh t, n ng
c ch t i thi u (MIC) l 1.01-1.35 mg l kh/ ml
i v i c 3 ch ng Helicobacter; ho t tnh c a r th p h n, ph i dng
2.09-4.17 mg/ml. Tuy n ng
allylthiocyanate trong l th p h n l
trong r nh ng tc d ng st trng l i m nh h n, do c th trong l
cn c thm cc ho t ch t khng sinh khc (International Journal of
Food Microbio logy S 94-2004).
Ho t tnh gi i

c th c ph m :

Allylisothiocynate c nh ng tc d ng c ch s t ng tr ng c a cc vi
khu n gy ng
c th c ph m v n m gy b nh. L v r wasabi
u
c ho t tnh lo i peroxidase, oxy ha v thu nh t cc superoxyde.
Ho t tnh ch ng bi n ch ng (t o ung th )
c ghi nh n kh m nh
trn 2-amino-3,8-dimethylimidazo[4,5-f]quinoxaline (m t ch t gy
bi n ch ng v t o ung th g p trong c, th t n ng). 3 ch t gi i
c

c c l p, trong ch t chnh l (-)-(R)-7methylsulfinylheptylisothiocyanate (Biofactors S 13-2000)

Ti li u s

d ng :

Encyclopedia of Herbs (Deni Brown)

The Oregonian Food Day (March 18, 1999)
Herbs ( Lesley Bremness-Eyewitness & Handbooks)
Japanese Cooking (Emi Kazuno)
On Food and Cooking (Harold McGee)